Dr. J. GOUDSWAARD, Voorzitter,
Dr. J. M. de KRUIJF, Penningmeester,
Mw. dr. I. VAN DER GAAG, Prof. dr. W. MISDORP,
Prof dr. A. DE KRUIF, Drs. N. J. G. J. VAN DER WIELEN, Leden.

S: verwijzing naar supplement (Proceedings \'Voorjaarsdagen 1988\')-
vq: overgenomen uit The Veterinary Quarterly.

Adrichem, P. W. M. van, 51
Abrahams, C. G., 1067, 1259
Aerts, M. M. L., 899vq, 1054vq
Augustijn, C. W. M., 646
Aukema, J. J., 981

Baars, A. J., 779vq
Baars, A. M., 721vq
Baas, J. J. M., 10
Bakker, J., 1189
Bakonyi, S., 728vq
Basudde, C. D. K., 1159vq
Baumans, V.,460, 521
Beeftink, W. G„ 779vq
Beek, H. van,779vq
Beek, F. J. ter, 166
Beishaw, B. E., 1267
Benedictus, G., 1046
Benraad, Th. J., 949vq
Berg, R, van de, 1065
Berghen,R, 86vq
Beunders, B. J. W., 979
Beuving, G., 1
Bienfet, V., 1090
Binkhorst, G. J., 962
Blenden, D. C„ 454
Blitterswijk, H. van, 311
Boer, F. de, 949vq
Boersma, S., 40
Boersema, J. H., 10
Boevé, M. H., 55S

Bogaard, L. van den, 839vq
Bokhout, B. A., 123, 131
Bool, R H., 1237
Boom, J., 779vq

Borgsteede, F. H. M., 387vq, 404
Borsje-Hillebrand, H., 534, 1 131
Borst, G. H. A., 14
Bosch, A. G., 369
Bosch, H. W., 350
Boschker, B. J. A. M., 398
Bouw, J., 839vq, 999, 97S
Bouwkamp, F. T., 14, 349
Braamskamp, J., 88S
Brand, A., 778

Cornelisse, C. J., 177
Cornelissen, J. M. M., 906
Counotte, G. H. M., 247
Cruijsen, A. L. M., 566
Cupery, R., 620vq

Davelaar, F G., 289
Desplenter, L., 33S
Devriese, L., 381
Dijkhuizen, A. A., 987
Dijkstra, R. G., 696
Dik, K.J., 293
Dings, A., 668
Donk, J. A. van der, 904
Dorny, R, 86vq
Dorresteijn, J., 1176, 1262
Dorrestein, G. M.. 1227
Drent, O., 1262
Drenthe, J. J., 806

Edel, W., 410
Egberink, H. F., 162, 1198
Emmerzaal, A., 1087
Engelen, C. J. M., van, 566
Erdödi, A., 728vq
Ex, J. R. R,859
Exel, G. A. van, 691
Exsel, A. C. A. van, 1006vq

Fargetton, X., 91S
Felix, H., 1219
Felix, W. F., 1219
Fennema, G., 189
Firth, E. C., 26vq, 336vq
Franken,R, 131
Frankena, K., 472
Frankenhuis, M. T., 229, 1237
Franssen, J., 234
Frijlink, J. M. J., 1176
Frijns, L. H. M., 315

Haaften, B. van, 383, 1012, 1017, 1149
Haeringen, H. van, 668, 1141
Hage, J. E., 173
Hage, M. H. van der, 354
Hagendijk, J., 1170, 1181
Hammink, A. J. B., 588

Harbers, A. H. M., 431
Hart, B. L., 64S, 67S
Hart, L, A., 70S
Harten, S. van, 1026
Hartman, E. G., 131
Hartog, J, M. P. den, 315
Hasselaar, J. C., 690
Hazewinkel, H. A. W., 467, 1258
Heemskerk, Th. R., 904
Helder, Th., 966
Hellebrekers, L. J., 38
Herbst, W., 328
Hesselink, J. W., 1109
Heuner, F., 115

Jaartsveld, F H. J., 189
Jager, L. P, 611
Jansen, E. H. J. M., 949vq
Jansen, J., 521, 962
Jongejan, F., 1195
Jorna, Tj., 247
Joustra, T. H. J., 364

Kan, C. A., 76
Kapsenbcrg, W. H., 361
Kemna, J. G., 859
Kersjes, A. W., 26vq, 493
Kleyn van Willigen, F C., 719
Klooster, A. Th. van \'t, 51
Knol, B. W., 164, 690, 839vq
Koedam, M. A., 82
Koeman, J. R, 499
Koger, R L., 123
Kok, A. G. G., 1081
Kolk, J. H. van der, 769
König, C. D. W., 546
Kooien, M. J. M., 162, 1198
Koopman, J. P, 825
Koopmans, W. T., 1181
Kraayenhagen,P, 653, 805
Krabbenborg, R. M. M., 987
Krauss, H., 328
Kreeft, H. A. J. G., 626

Laak, E. A. ter, 189, 1189
Lagerweij, E., 443, 657, 1065
Lam, T. J. G. M., 96S
Lamers, C. B. H. W., 212vq
Laurensen, J., 682vq, 721vq, 899vq
Laveau, J. W., 581
Leeuw, W. A. de, 387vq, 611
Leeuwen, M. P. M. van, 999
Leeuwen, W. van, 76
Leloup, M. R. R, 886
Linde-Sipman, J. S. van der, 55S
Lindeman, J., 212vq
Litjens, J. B.,719
Logtenstijn, J. G. van, 431, 1252
Lohuis, J. A. C. M., 829, 890, 939
Lommerse, J., 551
Lubberink, A. A. M. E., 37S
Lumeij, J. T., 19, 280vq, 965, 1165
Lycklama a Nijeholt, R, 103

Maar, R. E. de, 525
Mager, H. H. A., 588
Martin, C. L., 40S, 46S, 49S
Matthijsen, A. H. M. M., 355, 693
Matthijsen, H. F., 17
Meesters, A., 303
Meij, B. P, 94S
Meijer, P 166

Oei, H. L., 150vq
OfTereins, E., III
Oirschot, J. Th., 286
Oldenbroek, J. K., 207

Schaake, J., 886
Schaeffer, F., 10
Schmidt, N. A., 949vq
Scholten, R M., 825
Schreuder, B. E. C., 1189
Schreuder, R. L., 637, 751,807
Schreurs, J. M., 1078

Smeets, J. F. M., 431, 603
Snijders, J. M. A., 431, 603
Sol, J., 463, 886
Sorgdrager, H., 233
Spierenburg, Th. J., 779vq
Spoorenberg, H., 234
Stades, F. C., 55S
Steeg, R W. van de, 1054vq
Steen, A. van der, 551
Stephany, R. W., 311, 353, 949vq
Stokhof, A. A., 849
Stolk, R W. T., 657
Straver, R J., 877
Strikwerda, R., 691
Ströbl, K. J. M., 705, 922
Suurd, G. J., 1109
Szenci, O., 728vq

Takkenberg, R. J. S., 466, 541
Talmon, F. Rh., 611,691
Taverne, M. A. M., 728vq
Teenstra, Dj. R, 1183
Terpstra, W. J., 123
Teske, E., 499, 1104, 36S
Tholhuysen, L., 178, 429, 928
Timmer, W. J.,611
Toor, A. J. van, 518

Uilenberg, G., 800
Utermöhlen, G. D. W., 626
Uyl, A. den, 269
Uyttebroek, E., 381

H. R. de, 557, 676vq
Vries, H. W. de, 1208
Vrieze, J. D., 1262
Vroom, M. W., 104
Vulto, A. G., 1267

Weijman, J., 949vq
Wellenberg, G. J., 14
Wensing, Th., 247
Wentink, G. H., 877, 1006vq
Werquin, G., 58S
Wesdorp, R. I. C., lOOS
Westerhof, M. H. J. J., 443
Westerhuis, A. H., 42
Wiegman, L. J. J. M., 1227
Wijmen, F. C. B. van, 269
Wilde, R. O. de, 58S
Willemse, A., 504, 911
Wisselink, H. J., 260

ActinobadUus pleuropneumoniae, varken, 401, 551, 1039
African catfish, pharmacokinetics, ciprofloxacin, 682vq
Afrikaanse paardenpest (APP), 1021
AIDS?, rund, 1198
ALGEMEEN

Referaten, 626, 846, 1063, 1163
Allergie, proefdieren, 846
Alpaca, tuberculose, 227, 230
Ameland, 1195
Amerikaans Vuilbroed, 1172
Amfibieën, 557, 966
Amitraz (Taktic®), hond, 806, 910
Amprolium-residuen, eieren, 76
Amprolium, coccidiose, lammeren, 611
Anabolics, 949vq
Anesthesie, epiduraal, hond, 443
Anesthesie, inhalatie-, paard, 657
Anthelmintic prevention, nematodes, cattle, 86vq
Antibacteriële therapie, rund, 939
Antibiotica, rund, 260, 634
Anticoccidia, ionofore, intoxicatie, pluimvee, 933
Antilichamen, bloedproefgroepfaetoren, paard, 1141
ANTIMICROBIËLE THERAPIE
Antibacteriële therapie, rund, 939
Antibiotica, rund, 260, 634
Chloortetracycline, vogelcholera, 107
Gevoeligheidspatroon, Staphylococcus aureus, 260, 634
R-Lactamasetest, 260, 634

Minimum Remmende Concentratie (MRC), 260, 634
Zie ook BACTERIOLOGIE
Apotheek dierenartsen, 412, 595, 647, 703, 704, 859, 920
Aquacultuur, Werkgroep Veterinaire, 705
Arbeidsbemiddeling, 482
Arbeidsmarktonderzoek, 412, 532
Arthroluxyl®, 1066, 1067, 1170, 1250
Aspiratie-eytologie, 713

Atrofische rhinitis, slachtlijnbevindingen, 470, 472
Aujeszky, gl-negatieve vaccins, 357
Aujeszky-vaceins, aanwijzing, 856
Avian clinical pathology, 280vq

Stafylokokken, hemolytische, 996
Staphylococcus aureus, 260, 634
Taylorella equigenilalis, 189
Tuberculose, 227, 230
Zie ook ANTIMICROBIËLE THERAPIE
Bacteriologisch Onderzoek (B.C.), slachtdieren, 996
Benauwde patiënten, 290
BERICHTEN EN VERSLAGEN

Paraveterinaire activiteiten nader omschreven, 40
Diergeneeskundig Memorandum en studenten, 41
Voeding van hond en kat, 41
Campylobacter jeJuni-\'miKÜts in Nederland, 98

Van de Stichting Gezondheidsdienst voor Dieren in Gelderland: Richtlijnen/werkwijze in geval van

Press notice of the XVth World Congress on Diseases of Cattle in Raima de Mallorca 463

NSAIDs aid in relief of pain, fever and inflammation associated with disease conditions in the dog,

Groeiverschillen jongvee vooral veroorzaakt door worminfecties. Grotere schade bij pinken en

m.\'o\'"® het • 10th International Symposium of the problems of Listeriosis\' van 22 tot 26 augustus
1988 in Pecs, Hongarije, 694 ®

IVAS-Dr. Grady Young Memorial Veterinary Acupuncture Advancement Fund 774
Over tropische dierziekten, 800
NVVL-afstudeerprijs, 850
Kluyverprijs, 850

Modelonderzoek met kuikens toont aan dat tekort aan vitamine A grote boosdoener is 1167

Uitslag van een onderzoek naar het functioneren van dierenartsenpraktijken, 1202

RIKILT krijgt als eerste overheidslaboratorium Sterlabcertificaat, 1256
Zie ook GELEZEN, FACULTEIT en KNMvD-Actualiteiten/Algemeen
Berner Sennenhond, 41
Besmette pluimveemest, 618
BIJEN

Amerikaans Vuilbroed, 1172
Bacillus larvae, 1172
Varroa-mijt, 938
BIJZONDERE DIEREN
African catfish, 682vq
Alpaca, 227, 230
Amfibieën, 557, 966
Bijen, 938, 1172
Carp, 682vq
Cavia, 965, 1063
Haas, 1063
Fish farming, 682vq
Konijn, 353, 825, 965
Rainbow trout, 682vq
Reeën, 354
Reptielen, 557, 966
Vissen, 557, 682vq, 966
Vleermuis, 913
Zeehonden,168
Zoo animals, diseases, 522
Zie ook VOGELS
Biotechnologie, 1263

Toxicological evaluation of certain veterinary drugs in foods, 738
Van boeren meet jc houden, 1201

Veterinary Immunology, 580
Veterinary information management, 460
Veterinary Medicine, 738
Veterinary Pharmacology and Therapeutics, 459
Veterinary practicc management, 778
Virus Disea.scs in Laboratory and Captive Animals 630
BOEKENNIEUWS " "

Antibioticum wegwijzer, tweede druk, 807
Biggcnboek \'Voeding en Gezondheid\', 44

Regelmgen in het kader van de georganiseerde dierziektebcstrijding 778
Repertorium Diergeneesmiddelen, 5e editie 1989/1990, 698
SlVA-uitgave:\'lnformatiemodcl Varkenshouderij: cluster gezondheidszorg" 1074

Bulls, dicthylstiibcstrol dipropionate (DES-DP) application 949vq
BVD-virus, 626, 877, 886, 909, 1006vq

C \'ampylohader jejuni. 98, 1212
Canine hyperbilirubinemia, 1049vq
Canine mammary tumours, 570vq
Carazolol-rcsiduen, slachtvarkens, 641
Carbadox, varken, 1074
Caseous lymphadenitis, schaap, 1189
Carp, pharmacokinetics, ciprolloxacin, 682vq
Castratie, hengst, 489, 493
Castratie, hond, 999

Laten hraken, 965
Rclcratcn, 1063
Chirurgie, hond, 443, 505vq, 51 Ivq, 999
Chirurgie, paard, 489, 493, 657
C hlamytlia p.sinaci. parkieten, 1227
Chlamydia-HLISA, 1227
Chloortetracycline, vogclcholcra, 107
Chloramphenicol residues, milk, 899vq
Cholangiolitis, destructive, dogs, 788vq
Chronic active hepatitis (CAH), Doberman Pincher, 620vq
Chrononiintic bolus, 404
Ciprofloxacin, calvcs, pigs, 72Ivq
Ciprofloxacin, fish farming, 682vq
Clinical pathology, avian, 280vq
Coccidiosc, lammeren, 611
Colic, equine, 26vq
CONGRESSEN/CURSUSSEN
44, 105, 160, 169, 181, 222, 296, 401, 473, 526, 586, 6.18, 697, 749, 751, 753 852 911 967 969
1016,1068,1169,1209,1259 \' \'

Contagious Equine Metritis, 189
Copper, 620vq
Corticostcron, leghennen, 3
Corynebuctcrium pseudotuberculosis, schaap, 1189
Cryptorchidie, hond, 369, 999
Cytologie, aspiratie-, 713

Dektijdstip, tecf, 1149
[Dcmodicosis, hond, 806, 910
Dermatitis, slachtvarl<cns, 603
Destructive cholangiolitis, dogs, 788vq
Diafragmaruptuur, rund, I 109
Diagnostiek, kat, 328
Diagnostiek, rund, 829, 877, 890
Dibenzofuranen, 917
Didyocau/us viviparus, calves, 387vq
Dierenarts-werkgever, 646
Dierenartsen, grens-, 115, 874
Dierenartsenpraktijken, functioneren, 1202
Dierexperinientcncommissies, 269
Diergeneeskunde en overheidsbeleid, 739
Diergeneeskunde en samenleving, 1237
Diergeneeskundig Jaarboek, 764, 1139, 1186, 1201
Diergeneesmiddelen, 1162
Diergeneesmiddelen-Richtlijnen, 529
Diergeneesmiddelenwet. 101, 235, 2.39, 1028
Dierproeven, 269, 469, 752, 775, 1260
Dierziekten, tropische, 800
Dietary nitrate/nitrite, pigs, 1054vq

46, 62, 107, 170, 186, 2.30, 245, 299, 358, 367, 410, 430, 476, 487, 530. 599. 644. 654, 700. 711. 754,

768, 810, 874. 918, 931. 974, 986, 1022. 1038, 1075, 11.39. 1172, 1187, 1215, 1272
Dourine-ondcrzoek, paard 1208
DUIF

Echografie, hond, 1112
EEG-wetgeving, 115, 170,474, 529,642, 1019
EG-rcgcling, preventie voedselvergiftigingen, 642
Eieren, amprolium-residucn, 76
Eigendomsrecht, röntgenfoto\'s, 293, 467
Electroncnmicroscopie, 328, 523
Endoparasieten, reeën, 354
Energiebcnutting, melkveerasscn, 207
Enteritis-diagnostiek, kat, 328

Prof. dr. D. A. A. Mossel benoemd tot \'distinguished visiting professor\', 99
Mededelingen van de vakgroep Geneeskunde van Gezelschapsdieren, 169

Workshop Moleculaire Biologie en Recombinant-DNA Technologie, 221
Oogcarcinoom, rund, 221
Open Dag Diergeneeskunde, 355
Psychogene kaalheid bij de kat, 504

Stichting Jubileumfonds der Veeartsenijkundige Hoogeschool 1921, 747
Benoeming tot hoogleraar, 908
Onderzoek op dourine en piroplasmose, 1208
Afscheidscollege prof. dr. J. Bouw, 1208
Bijscholingscursus vogels en bijzondere gezelschapsdieren, 1209
Feline Immunodeficiëntie-virus (FIV), 161
Feline Infectieuze peritonitis-virus (FIPV) 334
FELINFO
328

Glossarium, 333
Ten geleide, 327
Vraag en antwoord, 1149
Fertiliteit, teef, 1149
FHaroides osleri, hond, 10
Fish farming, 682vq
Flauwtes, hond, 905
Fluoride, 779vq
Foals, osteomyelitis, 336vq
Functioneren, dierenartsenpraktijken, 1202
Fysiotherapie bij dieren, 49, 963

Garantie -systeem, vleeskeuring, 431
Gaslerophilus-infeclie, paard, 769
Gastrin producing tumour, cat, 212vq
Geboortekrik, 964, 1197
Gehakt-richtlijn, 170
GELEZEN

Omvang van de veestapel, 168
Veterinarian prosecuted, 221
Overall is beter dan stofjas, 240

Dierenbescherming dringt aan op spoedige instelling van staatscommissie biotechnologie, 746
New international fish group formed, 907

Varroa-mijt goed te bestrijden met oude kranten in de bijenkorf, 938
De geboortekrik, 964
Diergeneesmiddelen, 1162

\'Veehouder Stein vrijuit ondanks gebruik geboortekrik\', 1197
Genetische kenmerken, bloed, varken, 668
Genetische manipulatie, landbouwhuisdieren 415
GESCHIEDENIS

Stichting Vrienden van het Museum Diergeneeskunde/Numan Stichting, 543, 820
Veterinair Historisch Gezelschap, 355, 692, 908
Aankoop schilderij, 1027
Historia Medicinae Veterinariae, 1082
GEZELSCHAPSDIEREN
Aspiratie-eytologie, 713
Benauwde patiënten, 290
Good Veterinary Practice, 739
Gynaecologie, 1012 -I- 1017
Insuline, 1267
Marketing, 739
Minimetaaldetector, 911
Praktijkvoering, 739
Rabiescertificaten, 809
Röntgenfoto\'s, eigendomsrecht, 293, 467
Sectie, 466

Structurering veterinaire verzorging gezelschapsdieren, 590, 595
Vakgroep Geneeskunde van Gezelschapsdieren, 169
Voeding, 41, 100

Voorjaarsdagen 1989, Proceedings, contents, 3S
Ziektekostenverzekering, 533, 589, 636, 651, 750, 805, 806
Zie ook HOND en KAT
Gevoeligheidspatroon, Staphylococcus aureus, rundermelk, 260, 634
B-Glucoronidase, dogs, 1049vq
Goede Laboratorium Praktijk (GLP), 642, 916
Good Veterinary Practice, 739
Grensdierenartsen, 115, 874

Guide dogs for the blind, criteria and testing procedures, 839vq
Gynaecologie, gezelschapsdieren, 1012 1017

Hemolytische stafylokokken, slachtdieren, 996
Hemostase, medicamenteuze, 136, 145, 165
Hepatitis, chronic active (CAH), Doberman Pincher, 620vq
Hernia perinealis, surgical technique, dogs, 505vq, 51 Ivq
Heupdysplasie, 1257
Histiocytose, Systemische en Maligne, 41
Histologie, vleeskalveren, 315, 460, 949vq
Hoesten, paard, 39, 397
HOMEOPATHIE
Nature in het nieuws (2), 42
Het onderzoek van Benveniste, 42
Hominum animaliumque saluti, 65
HOND

Amitraz (Taktic®), 806,910
Anesthesie, epiduraal, 443
Arthroluxyl®, 1066, 1067, 1170, 1250
Berner Sennenhond,41
Bloedtransfusie, 1010
Castratie, 999

Koopvernietigend gebrek, 1257
l.everlijden, collies en sheltics, 298
Lidocaïnc. 443
Maligne Histiocytosc, 41
Mammary tumours, 570vq
Medische besliskunde, 369
NS A IDs, 631
Ovariectomy, 570vq
Ovulatie, I 149
Progesteron, 1 149
Progestin treatment, 570vq
Referaten. 1 199
Siberische Husky. 82
Spinal cord ependymoma, 676vq
Surgical technique, hernia pcrinealis, 5()5vq, 51 Ivq
Systcmische Histiocytose, 41
Taktic® (Amilraz), 806, 910
rcslikcltumorcn, 369, 999
Zic ook GEZELSCHAPSDIEREN
Hormonenondcrzoek, 31 1, 315, 351. 352, 460, 949vq
Hyperbilirubinemia, canine, 1049vq

lloum-surgcry. horse, 26vq
Immuiioliisiochcmy, prostate, bulls, 949vq
Inlcuious Laryngotrachcitis-vaccines. 150vq
Infornialie. vergiftigingen, I 154
Inhalatic-ancsthesic, paard, 657
INGEZONDEN

Vroegtijdige sterfte bi j collies en sheltics door leverlijden, erfelijkheid of toeval?, 298

Atrolische rhinitis: beoordeling van de lengtedoorsnede van varkenskoppen aan de slachtlijn ter
bepaling van voorkomen cn mate van concha-atrofie, 470 Naschrift, 472
Dicrcnartsenapotheek en EG, 595

Het gcvoeligheidspatroon van Staphylococcus aureus uit kwarticrnielk van runderen Naschrift,
634

Dc ziektckostenver/ekering ZOO NV voor honden en katten is niet zinvol en op sommige punten

Een eenvoudige behandeling van demodicosis, 806
Een eenvoudige behandeling van demodicose, 910
Demodicose: een eenvoudige behandeling?, 910
Minimetaaldetector als diagnosticum, 91 I

Met correct doden van vissen, amfibiën, reptielen en vogels (I) Naschrift, 966
Nieuw, Arthroluxyl®?, 1066 Naschrift: Arthroluxyl® en opereren, 1067

Arthroluxyl®, nieuw? revisited, of: \'De kleren van de keizer\' opnieuw opgevoerd in Arnhem\'\', 1170
Arthroluxyl®, nieuw, nu praktizcren!, 1258
Sectio Caesarea Naschrift, 1170
Heupdysplasic; een koopvernietigend gebrek, 1257
Insuline, diergeneeskundig gebruik, 1267
Intensieve veehouderij, 12,37
Interne markt (1992), 474
INTOXICATIE

Acute vergiftigingen, dieren, 1 154
lonofore anticoccidia, 933
Loodintoxicatie, rund, 1210
Nitrietvergiftiging, legkippen, 437
Seleniumintoxicatie, biggen, 322
Vergiftigingen-informatie, 1 154
Ivermectin (Ivomec®), calves, I I59vq
Ivermectine (Ivomec®), hond, 10
Ivermectine (Ivomec®), konijn, 825
Ixodes ricinus. 799, 808, 1195

Kaaktumoren, hond, 733
Kaalheid, psychogene, kat, 504
Kalf zie RUND en VLEESKALVEREN
Kalkoen zie PLUIMVEE

I-eline Immunodeficiëntic-virus (FIV), 161
Feline infectieuze pcritonitis-virus (FIPV), 334
Fclinfo, 328

Tumour, gastrin producing, 2l2vq
Virale desinfcctantia, 335
Vraag en antwoord, felinfo, 335
Zollinger-Ellison Syndrome, 2I2vq
Zie ook GEZELSCHAPSDIEREN

KNMvD-Actualiteiten
Collega P. W. M. van Maanen 70 jaar dierenarts, 53
Afscheid collega F. W. van der Kreek, 177
Afscheid prof. dr. E. J. Ruitenberg, 820

Benoeming prof. dr. P W. J. Peters tot Bijzonder Hoogleraar in de Teratologie, 820
Eredoctoraat prof. dr. D. A. A. Mossel, 820

Mevr. drs. F. van Rossem, bedrijfsdirecteur Nieuwe Vlees Centrale, 820
Onderscheiding mevr. drs. M. van Mosel, 1029

Mevr. drs. F. van Rossem eerste vrouwelijke directeur slachterij, 1079
Benoeming mevr. dr. ir. A. J. van der Zijpp tot directeur van het IVO \'Schoonoord\', 1219
Benoeming ir. R. J. Tazelaar tot voorzitter van de Stichting Samenwerking Hoger Agrarisch
Onderwijs, 1252

KNMvD-Afdelingen
Afdeling Gelderland, 235
Afdeling Noord-Brabant, 362
KNMvD-Algemeen

Veterinaire Veefokkers Club, 52
Hominum animaliumque saluti, 65
Map Begeleiding Rundveebedrijven, 111
Map Begeleiding Varkensbedrijven, 112
EASVO, 237, 819
UEVH, 114

De juridische situatie met betrekking tot de dienstverlening door dierenartsen in het grensgebied
van een andere EEG-lidstaat, in het bijzonder met betrekking tot de toepassing van diergenees-
middelen, 115

Studiemiddag Gezondheidszorg op Kinderboerderijen, 419
KNMvD-Kadercursus voor beginners 1988, 420
Veterinair Golfkampioenschap van Nederland 1989, 421, 761
Arbeidsbemiddeling, 482

Stichting Vrienden van het Museum Diergeneeskunde/Numan Stichting, 543, 820
Bedrijfsleven sponsort specialistenopleiding gezelschapsdieren, 544
Geneesmiddelenbulletin, 589

Discussienota betreffende de structurering van de veterinaire verzorging van gezelschaosdieren 590
Naschrift, 595

Begeleidingscommissie Vleeskalverbedrijven, 235, 238, 920
Codecommissie, 179, 920
Commissie BDVZO, 111, 1219, 1268
Commissie Public Relations, 589

Samenvatting van de informatie/discussie-avond \'Diergeneeskunde in ontwikkelingssamenwerking,
bezien vanuit de derde wereld\', 180
KNMvD-Ereraad
Jaarverslag 1988,980
Naschrift van de Ereraad, 178
Van de Ereraad, 113
KNMvD-Groepen

Groep Dierenartsen werkzaam in het Bedrijfsleven, 1027
Groep Geneeskunde van het Kleine Huisdier, 535, 541, 870
Groep Geneeskunde van het Rund, 1220
Groep Paardenpraktici, 111, 177, 240, 545, 648,705,982
Groep Veterinaire Homoeopathic, 114, 423, 762, 927, 1080, 1081, 1183
KNMvD-Hoofdbestuur

Overleg met het ministerie van Onderwijs en Wetenschappen, 413, 589
FVE, 413, 480, 703

Apotheekrecht voor dierenartsen, 647, 704
Commissie Statistiek, 647
Overlijden M. A. Moons, 702
Apotheek dierenartsen-FVE, 703
Besturendag 1989, 814
De veterinaire apotheek, 859
Code voor de dierenarts, 920
Beleidsgroep \'Veterinaire Apotheek\', 920
Commissie VDA, 920

Raadgevend Comité van de EG voor de opleiding van dierenartsen, 920
Begeleiding Vleeskalveren, 920
Vacatures Canada, 921

Vervroegde uittreding collega A. P. Wijgergangs, 976
Afscheid van collega M. Bosman, 1026

Groep Dierenartsen werkzaam in het bedrijfsleven (Groep DIB), 1027
Tweede-lijns Pluimveegezondheidszorg, 1027
Aankoop schilderij, 1027

Nota \'Contributie van de KNMvD-Wat krijg ik ervoor?\', 1177
Pensioenfonds, 1177
VEDIAS, 1177

KNMvD-ln Mcmoriam
Braak, A. J., 978
Daas, J. den, 588
Dijkstra, Dr. .1. M., 813
Erp, A. J. M. van. 478
Flamand, L., 1078
r-rens. Prof. dr. A.M.. 50
Frijlink, G. P A., 1175
Graaf, Dr. C. de, 812
Hilwig, F. J., 1218
James, Mr. E. G., 172
Lako, J., 360

Maanen. R W. M. van, 858
Moons, M. A.. 1024
Snelting, H. B. F., 233
Vandenbooren. J. C. M. A., 1262
Vliet. Dr. G. van, 232
Wellensiek, A. M., 1174

— Openingstoespraak van de voozitter van de Federation of Veterinarians of the EEC 1090

— Uitreiking Jaarprijs van het Tijdschrift voor Diergeneeskunde voor 1988, 1105

— Verslag Jaarcongres 1989, tevens 136e Algemene Vergadering, 1118
136c Algemene Vergadering 1989

56, 120. 182,242,308,366,425,486,547,597,655,708,765,822,871,929,984, 1014 1083 1136
1185,1222,1270

Cursussen 1989, 55, 1 19, 181, 241, 307, 365, 424, 485, 546, 596, 654, 707, 764, 821, 873, 931, 985,
1035,1086

De Europese Gemeenschap en Postacademisch onderwijs, 546
Klinische avond, 1 140
PAO: hoezo?, 706

KNMvD-Raad voor Specialisatie Diergeneeskunde
Commissie Registratie Proefdierpathologen, 175
Erkenning proefdierpathologen, 1176
Jaarverslag Registratie Commissie, periode 1988, 765
Jaarverslag Raad voor Specialisatie Diergeneeskunde, periode 1988, 922
Nederlands Veterinair Specialisten Register, 413, 487, 533
Openstelling Registers, 51, 704

Veterinaire Studenten Kegclclub \'Duim in \'t Gat\', bestuurssamenstelling, 183
Veterinaire Studenten Kegelclub \'Duin in \'t Gat\', Diesviering, 1033
Veterinaire Studenten Rijvereniging \'De Solleysel\', bestuurssamenstelling, 183, 1223
Veterinaire Studenten Zangvereniging \'De Gouden Trachea\', lustrumzangborrel, 869, 1033
KN.MvD-Vacatures

Vacatures in het buitenland, 54, 118, 485, 653, 763, 823, 1036, 1272
Vacatures Canada, 921
KNMvD-Vereniging van Dierenarts Assistenten
633, I177

Werkgroep Veterinaire Aquacultuur, 705
Werkgroep Veterinaire Kynologie, 1011
KONIJN

Ivermectine (Ivomec®), 825
Laten braken, 965
Oorschurftbchandeling, 825
Psoroptes cunicuH, 825
Referaten, 902
Konijnehouderij, 353, 825
Koninklijke Onderscheiding

Mr. drs. C. J. H. Scheuerman, 239
Drs. F. W. van der Kreek, 239
Dr. W. Sybesma, 1136
Koopvernietigend gebrek, art. 1540 BW, 909, 1257
Kynologie, Werkgroep Veterinaire, 1011
B-Lactamasetest, 260, 634

LANDBOUWHUISDIEREN
Dierenartsenpraktijken, functioneren, 1202
Fish farming, 682vq

Zie ook PAARD, PLUIMVEE, RUND, SCHAAP, VARKEN en VLEESKALVEREN
Leggedrag, leghennen, 3
Legnest, leghennen, 3
Leister-Ghibli heteluchtpistool, 201

Maagulcus, paard, 769
Maligne Histiocytose, 41
Mammary tumours, canine, 570vq
Marketing, 739

Mastitis, 260, 634, 829, 890, 939
Medicamenteuze hemostase, 136, 145, 165
Medicatie, varken, 1039
Medische besliskunde, 369
Meldingsplicht, Salmonella enteritidis, 356, 364
Melkerskoorts, 35, 123, 131, 1252
Melkvee, 1061

Melkveerassen, voeropname en energiebenutting, 207
Melkziekte, rund, 691
Metabolic profile test, rund, 247
Metabolism, ciprofloxacin, calves, pigs, 721vq
Metabolism, sulphadimidine, pigs, 1054vq
MICRO-BIOLOGIE
Referaten, 1013
Zie ook BACTERIOLOGIE
Milk, chloramphenicol, residues, 899vq
Minimetaaldetector, 911

Minimum Remmende Concentratie (MRC), 260, 634
Modernisering vleeskeuring, slachtvarkens, 431
Monensin, pluimvee, 933
Mucosal disease/BVD-virus, 877, 886, 909
Myasthenia gravis, kat, 499

Nematodes, anthelmintic prevention, cattle, 86vq
Neonatale Hemolytische Icterus, veulen, 1141
NIEUW(S) VAN DE INDUSTRIE

44, 225, 294, 402, 468, 525, 584, 639, 698, 748, 807, 912, 969, 1018, 1067, 1171, 1201
Nitrate/nitrite, dietary, pigs, I054vq
Nitrietvergiftiging, legkippen, 437
Nortesteron, varken, 311
NSAIDs, dogs, 631

Canine mammary tumours, 570vq
Ependymoma, spinal cord, dog, 676vq
Gastrin producing tumour, cat, 212vq
Kaaktumoren, hond, 733
Oogcarcinoom, rund, 221

Spinal cord ependymoma, dog, 676vq
Testikeltumoren, hond, 369, 999
Thymoon, kat, 499
Onthoornen, kalf, 201
Oogcarcinoom, rund, 221
Oorschurftbehandeling, konijn, 825
OP VERWIJZING

Het idiopatisch vette-leversyndroom bij de kat, 517
Kaaktumoren bij de hond, 733
Flauwtes, 905

Veterinaire Ultra-sound: meer dan toekomst-\'muziek\', 1112
Osteomyelitis, foals, 336vq
Ovariectomy, dogs, 570vq
Overheidsbeleid en diergeneeskunde, 739
Ovipositie, leghennen, 3
Ovulatie, teef, 1149

Anesthesie, inhalatie-, 657
Afrikaanse paardenpest (APP), 1021
Antilichamen, bloedgroepfactoren, 1141
Bloedgroepen, 1141
Bloedonderzoek, 1193
Brokkelhoeven, 581
Buffy coat-analyser, 1193
Castratie, 489, 493
Chirurgie, 489, 493, 657
Colic, 26vq

Contagious Equine Metritis, 189
Dourine-onderzoek, 1208
Foals, 336vq, 1141
Gaslerophilus-\'mkctie, 769
Hoesten, 39, 397
Ileum-surgery, 26vq
Inhalatie-anesthesie, 657
Keuring, 110
Maagulcus, 769

Neonatale Hemolytische Icterus, 1141
Oesophagusfistel, 769
Osteomyelitis, 336vq
Pendelsysteem, inhalatie-anesthesie, 657
Piroplasmose-onderzoek, 1208
Pleuritis, 769

Röntgenologisch Onderzoek, KWPN-merries, 1029, 1268
Taylorella equigenitalis, 189
Veterinair-professionele standaard, 493
Veulen, 336vq, 1141
Zie ook LANDBOUWHUISDIEREN
PANELREACTIES
Aan wie behoren de röntgenfoto\'s toe?, 293, 467
Bloedstolling bevorderende middelen: welke, wanneer, waarom?, 165
Welke rol spelen bedrijfsomstandigheden bij slingerziekte?, 349
Wat is de therapie bij een hoestend paard?, 397

Kan de behandelend dierenarts sectie verrichten tegen de wil van de eigenaar?, 466
Wat is de therapie bij een paard met brokkelhoeven?, 581
Wat is de preventie van melkziekte in de weideperiode?, 691
Kunnen we een konijn of cavia laten braken?, 965
Papegaaienvoeders, 19

Pathology, avian clinical, 280vq
Pendelsysteem, inhalatie-anesthesie, paard, 657
Perinatal mortality, calves, 728vq
Perinatale kalversterfte, 1046

Pharmacokinetics, ciprofloxacin, calves, pigs, 72Ivq
Pharmacokinetics, ciprofloxacin, fish farming, 682vq
Piroplasmose-onderzoek, paard, 1208
Pleuritis, paard, 769
PLUIMVEE

Meldingsplicht, Salmonella enlehiidis, 356, 364
Mest, besmette, 618
Monensin, 933
Narasin, 933

Nitrietvergiftiging, legkippen, 437
Ovipositie, 3
Parelhoenders, 719
Protection ILT, 150vq

Salmonella enieriiiclis. 356, 364, 405. 1069, 1070
Serorespons 1 LT-vaccines, 150vq
Vaccines, Infectious Laryngotyracheitis, 150vq
Zie ook LANDBOUWHUISDIEREN en VOGELS
Pluimveemest, besmette, 618
Pluimveeslachterijen en -uitsnijderijen, 641, 916
Pollution, 779vq
Pony zie PAARD
Praktijkproef, 566
Praktijkuitoefening, schorsing, 239
Praktijkvoering, 739
Pregnancy rate, heifers, 1006vq
Prevention, anthelmintic, nematodes, cattle, 86vq
Produktie, rund, 247
Proefdieren, allergic, 846
Profile, guide dogs for the blind, 839vq
Progesteron, teef, 1 149
Progestin treatment, dogs, 570vq
Proligeston, kat, 383

Amprolium, eieren, 76
Carazolol, 641
Carbadox, 1074
Chloramphenicol, milk, 899vq
Dibcnzofurancn, 917

Dicthylstiibcstrol dipropionate (DES-DP), 949vq
Dioxinen, 917
Fluoride, 779vq
Heavy metals, 779vq

Tranquillizers, slachtvarkens, 641
Zic ook ANTIBIOTICA en VLEESKEURING
Röntgenfoto\'s, eigendomsrecht, 293, 467
Röntgenologisch Onderzoek, KWPN-merrics, 1029, 1268
Rijksdienst voor Vee en Vlees, 174, 637

Antibactericle therapie, 939
Antibiotica, 260, 634
Anthelmintic prevention, 86vq
Besmette pluimveemest, 618
Bloedonderzoek, 247
Boluses, long acting, 387vq
Botulisrnc, 618
Brucella abortus. 1210
BSE, 528, 855, 970, 974
BVD-virus, 626, 877, 886, 909, 1006vq
Chrononiintic bolus, 404
Ciprofloxacin metabolism, 72Ivq
Diafragmaruptuur, 1109
Diagnostiek, 829, 877, 890
Dictyocaulus viviparus. calves, 387vq
Dikbilfokkcrij, 179
Energicbenutting, 207
Epidemiologie, 566, 829, 890
Escherichia coli. 829, 890, 939
Geboortckrik, 964, 1197

Referaten, 36, 95, 162, 217, 287, 346, 398, 457, 519, 578, 629, 688, 736, 797, 848, 902, 960, 961,

Vruchtbaarheids- (zgn. kween)onderzoek, 167
Weak calf syndrome, 1046
Worminfecties, jongvee, 632
Zoogkoeien, 626

Amprolium, 611
Caseous lymphadenitis, 1189
Coccidiose, lammeren, 611
Corynebacterium pseudotuberculosis, 1189
Fluoride, 779vq
Heavy metais, 779vq
Referaten,399,457, 518, 902
Zie ook LANDBOUWHUISDIEREN
Sectie, huisdier, 466
Sectio Caesarea, vleesvee, 1068, 1170
Seleniumintoxicatie, biggen, 322
Serologische screening, varken, 551, 1039
Serorespons ILT-vaccines, 150vq

Siberische Husky, eosinofiel granuloom, mondholte, 82
Slachten, runderen en kalveren, 640
Slachtlijnbevindingen, Atrofische rhinitis, 470, 472
Slingerziekte, 349

Stichting Gezondheidsdienst voor Dieren in Gelderland, 167
Stichting Jubileumfonds der Veeartsenijkundige Hoogeschool 1921, 747
Stichting Nederlandse Veterinaire Acupunctuur, 907
Stichting Registratie Gezelschapsdieren Nederland, 414

Veterinaire Wetgeving, 219 228
Gynaecologie van Gezelschapsdieren, 1012 1017
Thymoom, kat, 499

TIJDSCHRIFT voor DIERGENEESKUNDE
Banden Tijdschrift voor Diergeneeskunde 1988, 54, 118, 166, 240, 306, 364, 420, 545, 653, 704
Banden Tijdschriften voor Diergeneeskunde 1989, 759, 762, 807, 864, 927, 977, 1016, 1069, 1116,
1214, 1267
Hoofdredactie, 2

Ingezonden, 42, 102, 103, 104, 178, 179, 298, 403, 404, 429, 467, 469, 470, 472, 525, 595, 634, 636,
637,638,651,691,750,805,806,910,911,928, 966, 1066, 1170, 1257, 1258
Jaarprijs van het Tijdschrift voor Diergeneeskunde voor 1988, 1105, 1108

Nieuw(s) van de industrie, 44, 225, 294, 402, 468, 525, 584, 639, 698, 748, 807, 912, 969, 1018, 1067,
1171, 1201

Noot van de Redactie, 42, 638
Op verwijzing, 39, 290, 517, 733, 905, 1112
Panelreacties, 165, 293, 349, 397, 466, 467, 581, 691, 965
Rectificaties, 183, 460, 764, 822, 1034
Redactionele kolom, 1
Test uw kennis, 219 228, 1012 1017
Van de Hoofdredactie, 54
Van de Redactie, 820, 829, 868
Vraag en Antwoord, 799, 909, 1010, 1068
Torsio uteri, rund, 17
Tranquillizer-residuen, slachtvarkens, 641
Tropische dierziekten, 800

Vaccin, Actinobacillus pteuropneumoniae, 401
Vaccin, runderpest, 286
Vaccinatie, duif, 381

Vaccins, Aujeszky-, aanwijzing, 856
Vaccins, gl-negatieve Aujeszky-, 357
VAMPP Gebruikersgroep, 303
VARKEN

Aclinobacillus pleuropneumoniae, 401, 551, 1039
Atrofische rhinitis, slachtlijnbevindingen, 470, 472
Aujeszky, gl-negative vaccins, 357
Aujeszky-vaceins, 856
Bloedafname, 376, 638
Bloedonderzoek, 14, 668
Carazolol-residuen, 641
Carbadox, 1074

Ciprofloxacin metabolism, 721vq
Dermatitis, 603
Dietary nitrate/nitrite, 1054vq
Genetische kenmerken, 668
Halothaantest, 668
Hormonenonderzoek, 311
1KB, 603

Metabolism, ciprofloxacin, 721vq
Metabolism, sulphadimidine, 1054vq
Modernisering vleeskeuring, 431
Nitrate/nitrite, dietary, 1054vq
Nortesteron, 311
Oestronsulfaatbepahng, 14
Referaten, 96, 163, 217, 288, 458, 689, 798, 1200
Sanering, 1039

Seleniumintoxicatie, biggen, 322
Serologische screening, 551, 1039
Slingerziekte, 349

Sulphadimidine metabolism, 1054vq
Tranquillizer-residuen, 641
Urineonderzoek, 14

Vaccin, Aclinobacillus pleuropneumoniae, 401
Vaccins, gl-negatieve Aujeszky-, 357
Vaccins, Aujeszky-, 856
Vervangingsbeslissingen, zeugen, 987
Vleeskeuring, modernisering, 431
Zie ook LANDBOUWHUISDIEREN
Varroa-mijt, 938
VD-Afrikaanse Paardenpest

Amerikaans Vuilbroed in Zuid-Limburg, II72
VD-Besmettelijke Dierziekten
45, 107, 170, 227, 298, 410, 476, 529, 586, 643, 699, 754, 809, 874, 918, 974, 1022, 1075, 1172, I2I4,
1260

VD-Bovine Spongiform Encephalopathy (BSE)
BSE in het Verenigd Koninkrijk, 528
Alertheid op BSE nog steeds gewenst, 855
EG-importbepalingen voor Britse runderen, 974
VD-Mededelingen

Regeling betreffende chloortetracycline ter bestrijding van vogelcholera ingetrokken, 107
Gehakt-richtlijn in EG-landbouwraad aangenomen, 170
Tuberculose onder alpaca\'s, 227

Aanwijzing Aujeszky-vaccins per 1 augustus 1989, 856
Aandacht voor BRD-importbepalingen voor levende entstoffen, 874
Italiaanse exportbelemmeringen naar aanleiding van dioxineproblematiek opgeheven, 974
Keuring van varkens op Carbadox, 1074
VD-Varkenspest
754,855

Alle gebieden in Nederland officieel varkenspest-vrij, 45
Consequenties OVV-status Nederland, 298
Varkenspest in België, 643
Varkenspest-screening rond Zundert, 699
Klassieke varkenspest, 917

Klassieke varkenspest in België en West-Duitsland, I02I
VEEHOUDER EN DIERENARTS

58,361,483,763, 1032
Vergiftigingen zie INTOXICATIES
Vervangingsbeslissingen, zeugen, 987
Veterinair-professionele standaard, 493
Veterinaire volksgezondheid, 739, 1019
Veterinaire Wetgeving, 219 228
Veterinaire zorg, landbouwhuisdieren, 1237
Veterinary public health, 454vq
THE VETERINARY QUARTERLY
Summaries 1988, 91
Summaries 1989, 450, 794, 1058
Overgenomen artikelen 1987, 150, 280, 454

Overgenomen artikelen 1988, 26, 86, 212, 336, 387, 570, 620, 676, 682, 721, 728, 779, 788, 839, 899,
1054

Drs. H. Verburg (dierenarts) benoemd tot Veterinaire Hoofdinspecteur van de Volksgezondheid,
1259

De betekenis van de zoönose sarcosporidiose in relatie tot vleesconsumptie, 106
Tuberculose onder lama-achtigen, 230
Salmonella enteritidis in Nederland, 405

Actieprogramma hygiënisch slachten runderen en kalveren en vleesvervoer, 640
Toekomstig actieprogramma \'reinheid pluimvleeslachterijen en -uitsnijderijen\', 641
De bepaling en het voorkomen van residuen van tranquillizers en de ^-blokker carazolol bij
slachtvarkens, 641

Overeenkomsten met Japan en de VS betreffende wederzijdse erkenning op Goede Laboratorium
Praktijk, 642

Een EG-regeling met als doel het verminderen van het aantal gevallen van voedselinfecties en

Actieprogramma reinheid pluimveeslachterijen en uitsnijderijen, 916
Goede Laboratorium Praktijk (GLP), 916
Dioxinen en dibenzofuranen, 917
Wetenschappelijke Vergadering VHl/RIVM, 970

Harmonisatie EG-Wetgeving op het terrein van de Veterinaire Volksgezondheid, 1019
Staatstoezicht Volksgezondheid adviseert eieren goed te koken of te bakken, 1069
Maatregelen getroffen tegen Salmonella, 1070

Inventarisatie en bewaking tegen Salmonella enteritidis bij pluimvee, 1070
Loodintoxicatie bij runderen door krachtvoer, 1210
Brucella abortus, 1201
Campylobacter jejuni, 1212
Platform alternatieven voor dierproeven, 1260
Virale desinfcctantia, 335
VIRUSSEN
BVD-virus, 626, 877, 886, 909, 1006vq
Feline Immunodeficiëntie-virus (FIV), 161
Feline infectieuze peritonitis-virus (FIPV), 334

Virale desinfectantia, 335
Zoönotische virussen, 970
Vissen, 557, 682vq, 966
Vleernnuizen, rabies, 913
VLEESKALVEREN
Codelijst, geneesmiddelen, vleeskalveren, 180
Diethylstilbestrol dipropionate (DES-DP) application, 949vq
Histologie, 315, 460, 949vq
Hormonenonderzoek, 315, 460, 949vq
Immunohistochemy, prostate, 949vq
Prostate, histology and immunohistochemy, 949vq
Residues (DES-DP), 949vq
Zie ook LANDBOUWHUISDIEREN
VLEESKEURING
Atrofische rhinitis, slachtlijnbevindingen, 470 472
Brucellose, 1210

Bacteriologisch Onderzoek (B.O.), slachtdieren, 996
Garantie-systeem, 431
Hemolytische stafylokokken, 996
Hormonenonderzoek, 31 1, 315, 351, 352 460 949va

Keuring, slachtvarkens, 603, 1074
Modernisering vleeskeuring, slachtvarkens, 431
Pluimveeslachterijen en -uitsnijderijen, 641, 916
Slachten, runderen en kalveren, 640
Vleesvervoer, 640

Voeding, gezelschapsdieren, 41, 100
Voeding, rund, 247
VOEDINGSMIDDELENHYGIENE
Campylobacteriose, 98, 1212
EG-regeling, preventie voedselvergiftigingen, 642
Gehakt-richtlijn, 170

Salmonella enteritidis. 356, 364, 405, 1069, 1070
Slachten, runderen en kalveren, 640
Vleesvervoer, 640
WAFVH-symposium, 1250
Voedselvergiftigingen, EG-regelingen, -preventie, 642
Voeropname, melkveerassen, 207
Vogelcholera, chloortetracycline, 107
VOGELS
Avian clinical pathology, 280vq
Chlamydia psittaci, 1227
Chlamydia-ELISA, 1227
Chloortetracycline, 107
Doden, 557, 966
Papegaaienvoeders, 19
Parelhoenders, 719
Parkieten, 1227
Psittacosis, 1227
Referaten, 520, 903
Vogelcholera, 107
Vogelsterfte, 167
Zie ook DUIF en PLUIMVEE
Vogelsterfte, 167

Volksgezondheid, 431, 454vq, 739, 1019, 1069 1070
VOORJAARSDAGEN
Proceedings, Voorjaarsdagen 1989, contents, 3S
Voorjaarsdagen 1989, 305, 363, 421

Voorjaarsdagen 1990, 853, 912
VRAAG EN ANTWOORD
Lyme disease, 799
BVD-MD koopvernietigend?, 909
Bloedtransfusie, 1010
Sectio Caesarea, 1068, 1170
Vruchtbaarheids- (zgn. kweenjonderzoek, rund, 167
Vuilbroed, Amerikaans, 1172

Werkgever, dierenarts-, 646
Werkgroep Veterinaire Aquacultuur, 705
Werkgroep Veterinaire Kynologie, 1011
Werkgroep Vogelsterfte, 167
WETGEVING
Diergeneesmiddelen-Richtlijnen, 529
Diergeneesmiddelenwet, 101, 235, 239
Diergeneesmiddelenwet, naleving, 1028
EG-Wetgeving, Veterinaire Volksgezondheid, 1019
EEG-wetgeving, 115, 170, 474, 529, 642
EG-regeling, preventie voedselvergiftigingen, 642
Gehakt-richtlijn, 170
Kanalisatie van Diergeneesmiddelen, 235
Meldingsplicht, Salmonella entehtidis. 356, 364
Overtreding Diergeneesmiddelenwet, 239
Veterinaire Wetgeving, 219 -I- 228
Wet op de uitoei^ening diergeneeskunde, 40, 45, 173
Weak calf Syndrome, 1046
Welzijn, landbouwhuisdieren, 1237
Werkgroep Veterinaire Aquacultuur, 705
Werkgroep Veterinaire Kynologie, 1011
Wettelijke regeling, dierproeven, 269
Worminfecties, jongvee, 632

Ziektekostenverzekering, hond en kat, 533, 589, 636, 651, 750, 805, 806
Zollinger-Ellison Syndrome, cat, 212vq
Zoo animals, diseases, 522
Zoogkoeien, 626
ZOÖNOSEN
Brucellose, 1210
Chlamydiosis, 1227
Listeriosis, 694
Lyme disease, 799, 808, 1 195
Melkerskoorts, 35, 123, 131, 1252
Referaten, 737
Sarcosporidiose, 106
Tuberculose, 227, 230
Zoönotische virussen, 970

Ken [)raktijkruini[e zonder
ilierenarls is praciitit? als het gaat om
\\ rijwilliije afwezigheid. Maar als deze
siiiiatie het gevolg is van ziekte of
ongeval, dan is er (ook financieel)
weinig reden tot vreugde. Zéker niet
■ lis liet wat langer dreigt Ie duren!
Inkomsten maken een for.se duikeling
of sto|)))en. Met alle gevolgen van
dien voor de aangegane verplich-
tingen en het verworven levenspeil!

Tegen deze risiko\'s verzekert de
\'lirrenarls zich met eeti goede
iithi\'idsongeschikllu\'idsverzekering!

Dekraehivande MÜVIR-DTO
arbeidsongeschiktheidsverzekeringen
IS de flexibiliteit en hoge premie-effec-
tiviteit. /.e kunnen eenvoudig worden
aangepnsl aan veranderde werk- en
leven-somslandigheden. MOVIR-DTO
biedt dierenartsen mei een vrije
praktijk daarmee dc mogelijkheid een
Strikt individuele risicodekking te
kiezen.

De LM-verzekeringen gaan tot f>S.
60 of (>.S jaar en geven gednrende de
volle looptijd financiele zekerheid.
Verzekerde dagbedragen van f 50.-
lotf():M-.

(Herhrugt de wachttijd van de
A.A.W. (jeeft het eerste jaar van
arbeidsongeschiktheid een daguit-
kering tussen I SO.- en f 101),-.
In cotnhinatie met I.M-verzekeringen
of afzonderlijk af te sluiten.

Geeft de eerste drie jaar van
arbeidsonge.schiktheid een dag-
uitkering tussen f 50.- en f 317.-.
In combinatie met LM-verzekeringen
of afzonderlijk af te sluiten.

KM-VER2EKERING MET
GEÏNDEXEERDE UITKERING
Geeft tot 14 jaar bij arbeidsongeschikt-
heid een daguitkering tussen f 50.-
en f 317.-. In combinatie inel LM-ver-
zekeringetiof afzonderlijk af Ie sluiten.

Naast de nevenstaande verzeke
ringen op basis van verzekerde
daguitkeringen knnt u ook kiezen
voor een uitkering ineens bij blijvende
beroeixsarbeidsonge.schiktheid
van 80"\'. of meer. De verzekerde
bedragen liggen lussen f 5(1.000,-
en f 30().00()!-.

Een arbeidsongescliiktheidsvcrze-
kering af.sluiten is maatwerk,
inventari.seer daarom uw persoonlijke
situatie en kies de voor u meest effec-
tieve verzekeringsvorm(cn).
Llw assurantie-adviseur kan u daarbij
helpen. Of bel MOVIR-DTO. In de
VerzekeringslNKO vindt u alle rele-
vante informatie.

De Redactionele Kolom, zo aan het begin van een nieuwe jaargang, biedt de
Hoofdredactie de gelegenheid om een terugblik en een blik vooruit te werpen op onze
beide tijdschriften Tijdschrift voor Diergeneeskunde (TvD) en The Veterinary
Quarterly\' (VQ), maar ook om aan sommige onderwerpen wat extra aandacht te
schenken.

De nasleep van het Jubileumjaar heeft toch langer doorgewerkt, dan aanvankelijk was
voorzien. Als gevolg van de toename van het kopij-aanbod tijdens het Jubileumjaar 1987
met name vanwege de vele uit de viering van 125 jaar KNMvD voortvloeiende extra
activiteiten (als het uitkomen van speciale themanummers en een aantal nieuwe
rubrieken) was een congestie in kopij ontslaan. Ook de aanzienlijke toename van het
\'Maatschappijgedeelte\' welke rubriek zich de laatste jaren steeds beter heeft gepro-
fileerd, heeft de kopij-druk aanzienlijk verhoogd en tot (te) lange wachttijden voor
artikelen geleid. Hierin lijkt thans verbetering te komen.

In dit verband zij opgemerkt, dat wachttijden hij wetenschappelijke tijdschriften over
de gehele wereld een universeel probleem vormen. Er zijn in sommige gevallen zelfs
wachttijden van 1 tot l\'li jaar gemeld. Een recent Japans onderzoek, gebaseerd op een
selectie uit de Science Citation Index van 67 Engelstalige tijdschriften die in Japan
worden gepubliceerd, leverde een aantal interessante bevindingen op: de meeste van
de 55 op het onderzoek responderende tijdschriften schakelen twee beoordelaars (op
anonieme basis) per artikel in; de gemiddelde wachttijd vanaf acceptatie tot publikatie
is 7.3 maanden: gemiddeld wordt 20% van de artikelen voor publikatie geweigerd. TvD
en VQ volgen dezelfde beoordelingsprocedures; de gemiddelde wachttijd is thans weer
± 6 maanden.

Een kritische beheersing van de omvang van het Tijdschrift voor Diergeneeskunde
- onder andere door het handhaven van een zekere koppeling tussen tekst en advertenties
per aflevering - blijft het devies.

De redactie streeft met name naar praktisch gerichte artikelen en goede overzichtsar-
tikelen. Zij houdt zich aanbevolen voor praktijkervaringen, opgetekend in de vorm van
\'case histories\' en is - zoals reeds vele malen door haar is aangeboden - gaarne bereid
om bij het op schrift stellen en het verwerken tot artikel de praktici-schrijvers
behulpzaam te zijn.

Helaas blijven rubrieken als \'panelreacties\', \'test uw kennis\' en \'voorzitterscolumn\'
enige bloedarmoede vertonen, hetgeen echter niet gezegd kan worden van de rubrieken
\'op verwijzing\' en \'nieuw(s) van de industrie\', die goed lopen. Het aanbod van referaten
voor de referatenrubriek is schraal en zou naar verhouding veel heter uit de verf moeten
komen. Hopelijk weten de referatenwerkgroepen hier het komende jaar enige verbe-
tering in te brengen.

In hetzelfde tijdsbestek van het Jubileumjaar nam ook de kopij-druk op de VQ drastisch
toe, maar om andere redenen. Wellicht mede onder invloed van gunstige factoren als
opname van de VQ in de voornaamste internationale databanken als Current Contents,
Medline/Index Medicus, Veterinary Bulletin, etc. (hetgeen in feite een wereldwijde
verspreiding van de VQ betekent!) nam de belangstelling van auteurs voor de VQ met
sprongen toe. Gevolg ook hier lange wachttijden voor dat publikatie van de artikelen
kon worden gerealiseerd. De redactie verwacht, dat ook hierin op redelijke termijn
verbetering tegemoet kan worden gezien.

Met het groeiende kopij-aanbod, nam ook de omvang van de VQ toe. Door het samen
vallen van zowel de toename van het kopij-aanbod voor het TvD als voor de VQ, trad
achterstand op bij het op selectieve basis overnemen van Engelse artikelen uit de VQ
in het TvD.

In de onlangs gepubliceerde jaarrede van de voorzitter van de Hoofdredactie (Tijdschr
Diergeneeskd 1988: 113: 1129-31) werd gewezen op de alleen al honderdduizenden
wetenschappelijke artikelen, welke jaarlijks worden gepubliceerd in medische- en
veterinaire tijdschriften, handboeken en proceedings. Het is een taak van redacties en
\'reviewers\' om de kwaliteit van voor publikatie ingediende artikelen te beoordelen.
Auteurs dienen zich te realiseren, dat via commentaren, toevoegingen, adviezen etc.
de kwaliteit van hun artikelen verhoogd wordt. Auteurs én redacties moeten niet als
antipoden worden gezien maar als - tijdelijke - samenwerkingsverbanden, die samen
één doel nastreven: publikatie van hooggekwalificeerd werk tot nut van lezers, auteurs,
het wetenschappelijke tijdschrift, maar bovenal tot hei! van mens en dier! Kwantiteit
van wetenschappelijke produktie mag niet gaan prevaleren over kwaliteit.
Met name voor een internationaal hoog aangeschreven tijdschrift als The Veterinary
Quarterly zal door Hoofd- en Wetenschappelijke Redactie gewaakt moeten worden voor
een dreigend \'multipaper - multiauthor syndrome\'.

In verschillende \'editorials\' in 1985 en 1986 is de redactie op de ethische aspecten van
publikaties van dierexperimenteel onderzoek ingegaan. Wij staan nu aan het begin van
1989 en zijn weer een aantal jaren verder.

Toch blijven in een sterk veranderende tijd. waarin het dier en samenleving elkaar in
toenemende mate beïnvloeden - welzijn en rechten van het dier versus biotechnologie/
genetische manipulatie. Pitbull terriers...., om enkele factoren te noemen - de eerder
genoemde principes nog steeds recht overeind staan. Zo schreef de redactie in 1985,
voorafgaande aan de \'International Guiding Principles for Biomedical Research
Involving Animals issued by CIOMS\' die in 1986 door de Hoofdredactie officieel werden
onderschreven\':

...dat publikaties van onderzoek waarin ongerief of leed aan dieren wordt toegebracht
in principe alleen worden opgenomen, indien het onderzoekprogramma getoetst is aan
de volgende criteria: a. dat de (te verwachten) uitkomsten van de proeven van belang
kunnen zijn voor het welzijn, de gezondheid en de voeding van mens en dier dan wel
een belangrijke bijdrage kunnen leveren aan het wetenschappelijke inzicht: h. dat de
proeven niet kunnen worden vervangen door wetenschappelijk verantwoord onderzoek,
waarbij geen dieren worden gebruikt: c. dat het gebruik van dieren beperkt blijft tot
een wetenschappelijk verantwoord aantal: d. dat met inachtneming van het boven-
staande door de keuze van de diersoort dan wel door de toepassing van (hulp)technieken
het aan dieren berokkende ongerief of leed zo veel mogelijk beperkt blijft.
In 1989 en volgende jaren zullen Hoofd- en Wetenschappelijke Redactie met nog meer
oplettendheid dan reeds gebruikelijk was de hier wederom genoemde criteria centraal
blijven stellen bij de beoordeling van artikelen. We leven in een snel evoluerende
maatschappij: wat vroeger met betrekking tot proefdiergebruik nog heel gewoon was,
kan vandaag de dag niet meer.

Zo worden wij ook geconfronteerd met een zich razendsnel ontwikkelende communi-
catietechnologie, die steeds geavanceerder lijkt te worden. De computer beheerst alle
facetten van de samenleving. En of men wil of niet men moet hier in meegaan. Redactie,
auteurs-onderzoekers, de universiteit, allen die bij publikatie van wetenschappelijk
onderzoek betrokken zijn, zullen adequaat op nieuwe ontwikkelingen in moeten spelen.

De redactie spreekt het vertrouwen uit, dat met de inzet en de medewerking van allen
die zich met het Tijdschrift voor Diergeneeskunde en The Veterinary Quarterly
verbonden voelen, aan deze uitdaging gezamenlijk het hoofd geboden zal worden.
Hiermee wensen Hoofdredactie en Wetenschappelijke Redactie de lezers, auteurs en
medewerkers een voorspoedig 1989 toe!

Invloed van het legnest op het
corticosterongehalte in plasma van
leghennen voor de ovipositie

The effects of the laying nest on the corticosterone levels in the plasma of
laying hens prior to oviposition

SAMENVATTING Onderzoek wordt beschreven naar de invloed van een legnest op het
eileggedrag in relatie tot het corticosterongehalte - als parameter van stress - in plasma. Een
drietal oorzaken van corticosteronverhoging worden besproken: 1) een verhoging tijdens het
eileggedrag; 2) een verhoging tijdens de ovipositie; 3) een verhoging tengevolge van het
wegnemen van het legnest.

SUMMARY The effects of a laying nest on egg-laying behaviour and plasma corticosterone
levels are described. Three causes of increasing corticosterone levels are discussed: (1) an
increase during egg-laying behaviour: (2) an increase during oviposition; (3) an increase due
to removal of the laying nest.

Het onderzoek naar het welzijn van dieren in de intensieve veehouderij, zoals zich
dat de laatste jaren in Nederland alsook in het buitenland heeft ontwikkeld, is
in sterke mate ethologisch gericht geweest. Een belangrijke reden hiervoor is dat
eenvoudig meetbare fysiologische kenmerken, zoals gewicht en produktie, niet
duidelijk nadelig beïnvloed worden door het houderijsysteem. Voor leghennen die
op de batterij worden gehouden, wordt de voederconversie door de verminderde
lichaamsbeweging zelfs nog wat gunstiger (1). De eiproduktie verandert globaal
genomen niet, vergeleken met de grondhuisvesting (2). De beperking van de
bewegingsvrijheid bij een batterijhuisvesting heeft wel een beperkend of belem-
merend effect op verschillende gedragingen, zoals locomotie, stofbaden, eilegge-
drag, vluchtgedrag en dit wordt als welzijns-verminderend gezien. De stress is
kennelijk niet van dien aard dat de produktie hierdoor nadelig wordt beïnvloed.
De vraag blijft, of de vermindering van welzijn met andere fysiologische responsen
meetbaar is in de vorm van een fysiologisch stress respons.
Hoewel stress nog steeds niet éénduidig wordt gedefinieerd en dus ook niet
éénduidig valt te meten, is het gehalte aan corticosteroïden (bijnierschorshormo-
nen) in plasma de meest gebruikte parameter om stress, zeker de korte termijn
stress, te meten. Uit tal van onderzoekingen is gebleken dat belastende omstan-
digheden — stressoren — veelal een verhoging van deze hormoongehalten in het
plasma veroorzaken bij zowel zoogdieren als vogels. Uit eigen onderzoek met
leghennen bleek dat het gehalte aan plasma corticosteron — het enige cortico-
steroid dat bij vogels voorkomt — al na circa 1 minuut na het toepassen van een
stressor, begint te stijgen (3). Hiermee dient bij het nemen van de bloedmonsters
rekening te worden gehouden. In het Spelderholt onderzoek is daarom altijd

\' Centrum voor Onderzoek en Voorlichting voor de pluimveehouderij \'Het Spelderholt\', 7361 DA
Beekbergen.

gebruik gemaakt van dieren met een canule in de vleugelslagader. Op deze wijze
kunnen bloedmonsters worden genomen buiten de kooi, zonder de dieren te
hinderen.

Er zijn in de literatuur verschillende onderzoeken beschreven waarin is nagegaan
of plasma corticosterongehalten bij leghennen beïnvloed worden door de wijze
van huisvesting. In de literatuur van voor 1980 zijn er grote verschillen in de
uitkomsten, waarschijnlijk voor een belangrijk gedeelte veroorzaakt door onvol-
komenheden in de bepalingsmethoden.

Met de huidige radioimmunoassays komen de hormoongehalten in het plasma
in de verschillende onderzoeken veel dichter bij elkaar te liggen, maar de resultaten
wijzen allerminst in dezelfde richting. Zo concluderen Koelkebeck en Cain (4) op
grond van gevonden plasma corticosteronwaarden dat het welzijn van de
leghennen op de kooi onafhankelijk is van de bezettingsdichtheid (390-1100 cm^)
en zelfs beter is dan bij dieren die op de grond worden gehuisvest. Mashaly el
al. (5) vinden daarentegen dat een toenemende bezettingsdichtheid (516-310 cm^)
op de batterij een verhogend effect heeft op het corticosterongehalte. Tenslotte
vinden Craig en Craig (6) geen verschillen in plasma corticosterongehalten tussen
leghennen gehuisvest op de grond of op koloniekooien (14 dieren/kooi). De
tegenstrijdigheid van deze gegevens wordt mogelijk veroorzaakt door geringe
verschillen in de invloed van huisvestingssystemen op het corticosterongehalte.
Verder is de invloed van het binnenkomen in de hokken en het nemen van
bloedmonsters mogelijk van veel grotere invloed, waardoor het eventuele effect
van het huisvestingssysteem teniet wordt gedaan.

Op het Spelderholt heeft het onderzoek zich gericht op situaties waarin het aantal
variabelen in de omgeving veel geringer is, zodat een éénduidig verband kan
worden gelegd tussen een verhoging van het hormoongehalte en een specifieke
situatie. In deze bijdrage wordt ingegaan op de invloed van het eileggedrag en
het eileggen op het plasma corticosterongehalte bij leghennen en het effect van
de aan- of afwezigheid van een legnest hierop.

Deze bijdrage is een synthese van ten dele reeds gepubliceerd onderzoek ten
aanzien van dit thema.

Het gedrag van leghennen voor het eileggen is uitvoerig beschreven (7). Het totale
eileggedrag duurt ongeveer 1-2 uur. Na een inleidend ritueel van nestkeuze, waarbij
ook de haan een rol speelt, zit het dier veruit de meeste tijd op het nest. Zij legt
het ei dan meestal in staande positie en verlaat enkele ogenblikken later het nest.
Op de batterij zonder een legnest kan de hen deze gedragingen uiteraard niet
volvoeren. In de periode waarin de hen normaliter haar eileggedrag volvoert, zien
we nu met tussenpozen rusteloosheid en vluchtpogingen, die vaak in frequentie
en heftigheid toenemen naarmate het tijdstip van eileggen dichterbij komt. Direct
na het leggen van het ei is dit (abnormale) gedrag geheel verdwenen.

Bovenbeschreven situaties zijn bij de batterijhuisvesting nader onderzocht door
de leghennen op de batterij individueel te volgen (noodzakelijk vanwege het
aanbrengen van een canule voor bloedafname) en al of niet een legnest beschikbaar
te stellen. Bij de individuele huisvesting op de batterij zonder legnest ontstaat het
gebruikelijke rusteloze gedrag en de vluchtpogingen. In aanwezigheid van een
legnest daarentegen vertonen de dieren een geheel ander gedrag tijdens het leggen.
Het rusteloze is verdwenen en het grootste gedeelte van de tijd wordt zittend op
het nest doorgebracht. Zowel met als zonder een legnest zijn de dieren voorzien

van een polyethyleen canule in de vleugelslagader. Het dier kan zich vrij bewegen,
zowel op de batterij als op het nest en lijkt geen hinder van de canule te hebben.
Het uiteinde van de canule hangt, via een katrol, vrij buiten de kooi. Bloedmon-
sters kunnen nu buiten de kooi worden afgenomen, zonder de dieren te storen.
Na een voorzuivering wordt in het bloedplasma het corticosterongehalte bepaald
met een radioimmunoassay (8). In fig. 1 zijn de resultaten van dit onderzoek
weergegeven. Hoewel de dieren een grotendeels normaal leggedrag kunnen
uitvoeren door de aanwezigheid van een legnest, blijkt er toch een verhoging van
het plasma corticosteron op te treden (8). Deze verhoging begint ongeveer op het
moment dat ook het eileggedrag begint en is maximaal op het tijdstip van eileggen.
Waardoor deze verhoging wordt veroorzaakt is niet bekend.

Fig. 1. De invloed van het eileggen op het corticosterongehalte in plasma, met legnest (N = 12),
zonder legnest (N - 12).

Indien geen legnest aanwezig is en de dieren abnormaal leggedrag vertonen, zou
een extra verhoging van het corticosterongehalte kunnen worden verwacht. Dit
blijkt niet het geval te zijn (8; fig. 1). De afwezigheid van een extra verhoging doet
veronderstellen dat het abnormale leggedrag op de kooi zich heeft ontwikkeld tot
een stereotypie. Dit zijn vormvaste rituelen die wijzen op ernstige gedragsproble-
men waarmee het dier te maken heeft gehad.

Stereotypieën bieden het dier dan een zekere oplossing (9). Daardoor zou de
afwezigheid van een legnest niet meer als stress ervaren worden, waardoor het
hormoongehalte geen extra stijging zou vertonen boven de normale verhoging.
Indien deze veronderstelling juist is, zou dat betekenen dat tijdens het leggen van
het eerste ei er wel een extra verhoging aanwezig moet zijn. Dan immers heeft
het abnormale gedrag zich nog niet tot een stereotypie ontwikkeld en wordt de
afwezigheid van een legnest nog wel als stress ervaren. Uit fig. 2 (10) blijkt dat

bij het leggen van het eerste ei zonder legnest het niveau van corticosterongehalten
over de hele periode hoger ligt dan bij dezelfde dieren 6 weken later. Dit zou een
bevestiging betekenen van de bovenvermelde hypothese. Een complicerende factor
is de duur van de verhoging. Bij het leggen van het eerste ei bedraagt de tijd tussen
het begin van de verhoging en het tijdstip van de ovipositie ongeveer 200 minuten.
Na 6 weken aan de leg geweest te zijn is deze tijd teruggelopen tot ongeveer 140
minuten. Van een groep andere dieren (fig. 3, 10) die al 12 weken aan de leg waren,
is deze periode nog van kortere duur, circa 80 minuten. Hoewel in deze
experimenten geen gedragswaarnemingen zijn uitgevoerd, blijkt uit de ervaring

met deze en andere experimenten het begin van het eileggedrag ongeveer samen
te vallen met het begin van de corticosteronverhoging. Een alternatieve verklaring
voor de extra stijging van het corticosterongehalte bij het eerste ei is dan ook dat
de stijging eerder begint dan bij dieren die al 6 of 12 weken aan de leg zijn. Met
de huidige gegevens kan niet worden nagegaan welke veronderstelling de juiste
is.

In een ander experiment hebben de dieren vanaf het begin van de leg de
beschikking gehad over een legnest. Na 6 weken werd het legnest verwijderd. De
verwijdering van een legnest werd uitgevoerd door het legnest te draaien zodat
het met de gesloten kant naar het dier stond. Behalve dat het dier dan geen legnest
meer ter beschikking had, is ook de ruimte waarin het dier zich kon bewegen tot
de helft verminderd. Dit laatste lijkt van minder belang omdat een leghen vrijwel
nooit van haar legnest gebruik maakt buiten de periode van het eileggedrag.
Wanneer een hen pikt in het stro van het legnest, of zich in een legnest begeeft,
is dat een teken van het begin van het eileggedrag en dan werd begonnen met
het nemen van de bloedmonsters. Het draaien van een legnest had geen \'zichtbare\'
gedragsreactie tengevolge, buiten de periode van het eileggen.
Het is duidelijk dat het draaien van het legnest geen (langdurige) invloed had op
het corticosterongehalte in plasma (fig. 4). De gehalten voorafgaande aan het begin
van het eileggedrag bedragen, ook op de eerste dag dat het legnest is verwijderd,
1 a 1,5 ng/ml. Deze waarden komen overeen met waarden voor dieren die
individueel op batterijkooien zijn gehuisvest.

Op de eerste dag na verwijdering van het legnest bleek het gehalte aan plasma
corticosteron in de tijd voor het eileggen sterk gestegen te zijn (fig. 3, 10). Zes
weken na de verwijdering van het legnest bleek het patroon weer normaal te zijn
(fig. 4, 10). Deze verlaging van het corticosterongehalte tijdens het eileggedrag
wijst op een aanpassing van het dier aan de afwezigheid van een legnest. Dit zou
kunnen samenhangen met de ontwikkeling van sterotypieën in de vorm van
pacing, zoals door Mills et al. (II) wordt beschreven. Ödberg (12) suggereert dat
de ontwikkeling van stereotypieën gepaard gaan met een verlaging van de neuro-
endocrine stress parameters.

De verschillen in de corticosteronwaarden voor het Ie en voor het 40e ei (fig. 2),
voor en na verwijdering van het legnest (fig. 3) en 40 dagen na verwijdering van
het legnest (fig. 4) waren sterk significant (P < 0.001). Dit werd aangetoond met
een variantie-analyse na een logarithmische transformatie van de gemeten
waarden.

Uit de verschillende grafieken blijkt dat er op het moment van de ovipositie nog
een extra verhoging van het corticosterongehalte optreedt. In een afzonderlijk
experiment hebben we om de 2 minuten bloedmonsters genomen, beginnend 10
minuten voor het verwachte tijdstip van eileggen tot 8 minuten erna (fig. 5). De
maximale waarde van ieder individueel dier wordt als tijdstip O beschouwd. Dit
punt is niet identiek aan het tijdstip van eileggen, maar varieert van 7 minuten
voor het eileggen tot 7 minuten erna. Het gemiddelde van deze maxima valt echter
wel samen met het tijdstip van de ovipositie. Door Niezgoda et al. (13) en Arad
(14) werd aangetoond dat op het tijdstip van de ovipositie het gehalte van het
antidiuretisch hormoon een kort durende stijging vertoont van ± 15 minuten. Het
antidiuretisch hormoon geeft bij injectie in leghennen eveneens een sterke
verhoging van het corticosterongehalte en veroorzaakt een premature ovipositie.
Deze gegevens wijzen erop dat de extra verhoging die optreedt ten tijde van de
ovipositie veroorzaakt kan worden door het antidiuretisch hormoon.
Uit de boven beschreven experimenten blijkt dat bij leghennen 3 verschillende
corticosteronverhogingen werden waargenomen:

Fig. 5. Vergelijking van corticosteron en vasotocine in plasma voor en na het eileggen.

1. De verhoging die aanwezig is tijdens het eileggedrag bij dieren die gewend zijn
aan de batterij, met of zonder legnest. Vermoedelijk, is deze verhoging ook
onder andere omstandigheden aanwezig en lijkt niet door de stress van een
inadequate omgeving veroorzaakt te worden. Een verklaring voor deze
verhoging is niet direct voorhanden.

2. De extra verhoging tijdens de ovipositie. Deze zal waarschijnlijk veroorzaakt
zijn door het antidiuretisch hormoon.

3. De extra verhoging direct na het wegnemen van het legnest. Deze verhoging
verdwijnt nadat gewenning is opgetreden. Alleen deze verhoging lijkt door
\'stress\' veroorzaakt te worden.

1. De wijze van huisvesting is wel van invloed op het eileggedrag van de hen,
maar niet op het corticosterongehalte in plasma tijdens het eileggen. Aanwij-
zingen voor het optreden van stereotypieën tijdens het eileggedrag op de
batterij werden wel gevonden, maar de experimenten geven hierover geen
uitsluitsel.

2. Er zijn verschillende oorzaken voor de onderscheiden corticosteronverhogin-
gen, die worden waargenomen tijdens het eileggen. Slechts één van deze
verhogingen lijkt met stress samen te hangen.

1. Ketelaars EH, Arets WLM, Hel W van der, and Verstegen MWA. Effect of housing systems on
the energy balance of laying hens. Netherlands Journal of Agricultural Science 1985; 33: 35-43.

2. Rapport van de commissie veehouderij-welzijn dieren. Nationale Raad voor Landbouwkundig
Onderzoek TNO, Den Haag, 1975; pag. 124.

3. Beuving G and Vonder GMA. Effect of stressing factors on corticosterone levels in the plasma
of laying hens. Gen Comp Endocrinol 1978; 35: 153-9.

4. Koelkebeck KW and Cain JR. Performance, behavior, plasma corticosterone, and economie
returns of laying hens in several management alternatives. Poultry Sci 1982; 63: 2123-31.

5. Mashali MM, Webb ML, Youtz SL, Roush WB, and Graves HB. Changes in serum corticosterone
concentration of laying hens as a response to increased population density. Poultry Sci 1984; 63:
2271-4.

6. Craig JV and Craig JA. Corticosteroid levels in White Leghorn hens as affected by handling,
laying-house environment and genetic stock. Poultry Sci 1985; 64: 809-16.

7. Wood-Gush DGM. The control of the nesting behaviour of the domestic fowl. I. The role of
the oviduct. Anim Behav 1963; II: 293-9.

8. Beuving G and Vonder GMA. The influence of ovulation and oviposition on corticosterone levels
in the plasma of laying hens. Gen Comp Endocrinol 1981; 44: 382-8.

9. Wiepkema PR en Metz JHM. Ethologie, theorie en praktijk. Diergeneeskundig Memorandum
1981; 28 (1): 261-308.

10. Beuving G. Corticosteroids in welfare research of laying hens. In: Indicators relevant to farm
animal welfare. D. Smidt (editor) 1983; 47-53. Martinus Nijhoff Publishers, Dordrecht, Boston,
Lancaster.

11. Mills AD, Wood-Gush DGM, and Hughes BO. Genetic analysis of strain differences in laying
behaviour in battery cages. British Poultry Sci 1985; 26: 187-97.

12. Odberg FO. Behavioural responses to stress in farm animals. In: Biology of stress in farm animals:
an integrative approach. Wiepkema PR and Adrichem PWM van (editors) 1987; 135-50. Martinus
Nijhoff Publishers, Dordrecht, Boston, Lancaster.

13. Niezgoda J, Pzasa J, and Ewy Z. Changes in blood vasotocin activity during oviposition in the
hen. J Reprod Fert 1975; 35: 505-9.

14. Arad Z and Skadhauge E. Plasma hormones (arginine, vasotocine, prolactine, aldosterone and
corticosterone) in relation to hydration state, NaCl intake and egg laying in fowls. J Exp Zool
1984; 232: 707-14.

A persistent case of kennel cough caused by Filaroides osleri
J. H. Boersema\', J. J. M. Baas^ en F. Schaeffer^

SAMENVATTING Een hond met chronische hoestklachten, die gedurende bijna een jaar was
behandeld tegen kennelhoest, bleek geïnfecteerd te zijn met Filaroides osleri. Na een eenmalige
behandeling met 0.2 mg/kg invermectine namen de klachten binnen enkele dagen af en waren
na veertien dagen verdwenen.

SUMMARY A dog showing cronic symptoms of cough, which was treated for kennel cough
for nearly twelve months, was found lo be infected with Filaroides osleri. A single course
of treatment with 0.2 mg/kg of ivermectin was followed by subsidence of the symptoms which
disappeared within a fortnight.

In december 1987 werd een drie jaar oude Labrador Retriever reu aangeboden
bij de dierenartsenpraktijk Oosterbeek — Doorwerth. De klacht was: chronisch
hoesten gevolgd door kokhalzen en braken. De hond was, in verband met deze
klachten, sinds mei 1987 onder behandehng bij een collega, echter met onvol-
doende resultaat.

Bij klinisch onderzoek bleek de hond een pharyngitis en pustuleuze tonsillitis te
hebben. De larynx en de trachea waren drukgevoelig. Hart en longen vertoonden
geen afwijkingen.

De behandeling bestond uit de toediening van terbutaline sulfaat (Bricanyl®), 1
tablet ä 2.5 mg driemaal daags. Delta Albaplex®, 1 tablet (tetracycline 60 mg,
novobiocine-Na 60 mg en Prednisolon 1.5 mg) tweemaal daags en 3 ml Atussin®
siroop (dextrometorphan hydrobromide 0.5%, chlorpheniramide maleaat 0.071 %,
guaifenesine 0.9% en ephedrine hydrochloride 0.5%) driemaal daags, gedurende
acht dagen. Hiermee bleef de hond gedurende drie weken klachtenvrij. Hierna
recidiveerden de klachten. Ondanks een daarna ingestelde therapie met amoxi-
cilline (Clamoxyl®) in een dosering van driemaal daags l\'A tablet ä 200 mg
gedurende drie weken, bleven de klachten nu bestaan. Na het beëindigen van deze
kuur was er bij auscultatie van de longen sprake van verscherpt vesiculair ademen,
chymen en reutelen.

Uit een nadere anamnese bleek dat de hond in Nederland was gefokt en nooit
in het buitenland was geweest. De hond vertoonde picaverschijnselen, at faeces
van honden en katten en allerlei insecten.

Op grond van het klinisch onderzoek en de resultaten van de ingestelde therapieën
leek een longworminfectie niet uitgesloten.

Een door de Vakgroep Infectieziekten en Immunologie afdeling Helminthologie
en Entomologie onderzocht faecesmonster van de hond bleek larven van Filaroides
osleri te bevatten.

\' Vakgroep Infectieziekten en Immunologie, Afdeling Helminthologie en Entomologie, Rijksuniver-
siteit Utrecht, Postbus 80165, 3508 TD Utrecht.
2 Dierenartsenpraktijk Oosterbeek — Doorwerth, Weverstraat 30, 6862 DP Oosterbeek.

Op grond van deze uitslag werd de hond behandeld met 0.2 mg/kg lichaamsge-
wicht ivermectine (Ivomec®), subcutaan toegediend.

Twee dagen later waren de klachten sterk verminderd en na twee weken waren
de klachten verdwenen. Twee maanden later was de hond nog steeds klachtenvrij.
Ook het faecesonderzoek op larven was op twee weken en twee maanden na de
behandeling negatief.

F. osleri behoort tot de superfamilie der Metastrongylidae of longwormen. Het
is een cosmopoliet die voorkomt bij de hond en wilde Canidae. In Nederland is
parasitaire tracheobronchitis, veroorzaakt door F. osleri, al vaker gediagnostiseerd
maar nog niet eerder beschreven. De ± I cm lange volwassen wormen parasiteren
in trachea en bronchiën, meestal in de omgeving van de bifurcatie. Ze leven onder
het epitheel en veroorzaken daar vuil-roze, dunwandige noduli van enkele
millimeters tot enkele centimeters in doorsnede die in het lumen promineren
(figuur 1). In de noduli bevindt zich meestal een groot aantal wormen. Het
achtereind van de vrouwelijke wormen steekt uit de noduli, zodat ze hun eieren
in het lumen van de trachea kunnen afzetten.

Deze ovale, dunwandige eieren bevatten reeds een larve die al in de trachea uit
kan komen. De eieren en larven worden opgehoest en vervolgens doorgeslikt om
zo met de faeces te worden uitgescheiden.

De cyclus van F. osleri is niet volledig bekend. Bij een aantal andere Filaroides
spp. wordt de infectie overgebracht door een tussengastheer. Een tussengastheer
van F. osleri is niet bekend. Wel kon de infectie experimenteel worden overgebracht
door het toedienen van eieren en LI larven. Waarschijnlijk wordt de infectie vooral
overgedragen van teef naar pups doordat bij het likken eieren en larven worden
overgebracht. Dit is vooral gebaseerd op het feit dat de infectie hoofdzakelijk
wordt gezien bij dieren die jonger zijn dan een half jaar. Een infectie door het

opnemen van faeces met daarin eieren of larven is zeker niet uitgesloten. De larve
maakt vervolgens een trektocht door het lichaam om uiteindelijk volwassen te
worden onder het epitheel van het proximale deel van de trachea en het distale
deel van de bronchiën.

De ernst van de klinische verschijnselen wordt bepaald door het aantal en de
grootte van de noduli. Vaak zijn slechts enkele kleine noduli aanwezig en verloopt
de infectie symptoomloos. In het algemeen wordt de ziekte gekenmerkt door een
chronische hoest die vooral wordt waargenomen na inspanning. Ook kan de hoest
vaak gemakkelijk worden opgewekt door in de trachea te knijpen. De hoest is
meestal droog, maar soms worden klodders sputum opgehoest die aanleiding
geven tot kokhalzen en braken. Bij ernstige infecties kunnen een geforceerde
expiratie, stridor en dyspnoe optreden. De lichaamstemperatuur is in het algemeen
niet verhoogd.

Een parasitaire tracheobronchitis bij de hónd is op grond van de symptomen niet
te onderscheiden van het kennelhoestsyndroom. Ook de anamnese biedt weinig
houvast omdat beide infecties tot stand kunnen komen door contact met andere
honden.

De parasitaire tracheobronchitis kan op een aantal manieren worden bevestigd:
Faecesonderzoek

Hiervoor kan de Baermanntechniek worden gebruikt. De faeces moet zo vers
mogelijk zijn omdat de larven in de faeces waarschijnlijk snel afsterven. De larven
zijn ongeveer 250 urn lang en hebben een korte, spitse, geknikte staartpunt. Een
negatief faecesonderzoek sluit een infectie zeker niet uit. Het is bekend dat bij
met F. osleri geïnfecteerde dieren het faecesonderzoek vaak negatief is.

Bij geanaestheseerde of gesedeerde honden kan met een vochtig gaasje een
uitstrijkje van de distale trachea en pharynx worden gemaakt. Dit gaasje wordt
uitgespoeld en het spoelsel wordt nadat het is gecentrifugeerd onderzocht op eieren
en larven (4). Soms is opgehoest sputum ter beschikking. Ook voor dit onderzoek
geldt dat een negatieve uitslag een infectie niet uitsluit.

Bij het onderzoek van de bifurcatie met een endoscoop\\kan de diagnose met
zekerheid worden gesteld omdat bij een negatief onderzoek de infectie kan worden
uitgesloten wat niet het geval is bij de andere methodieken.

Verschillende anthelmintica zijn gebruikt echter met wisselend succes (2, 3, 5). In
dit geval werd gekozen voor ivermectine in verband met de hoge effectiviteit van
dit middel tegen andere Metastrongylidae. Gezien de snelle en stabiele verbetering
van de patiënt lijkt dit een goede keus. In verband met de toxiciteit van dit middel
voor bepaalde honderassen kan het niet algemeen worden geadviseerd.

Een chirurgische verwijdering van de noduh door middel van een endoscoop met
bioptie forceps wordt wel toegepast. Een zekere verwijdering van alle noduli is
echter nauwelijks mogelijk zodat deze behandeling gevolgd zal moeten worden
door een behandeling met een anthelminticum.

F. osleri is al vaker in Nederland aangetoond bij de hond, maar de waarnemingen
zijn nooit gepubliceerd. In een aantal gevallen bleek het te gaan om geïmporteerde
honden, vaak uit Groot Brittanië, waar de infectie mogelijk meer voorkomt dan
in ons land (1). Uit eigen ervaring is gebleken dat de infectie veel voorkomt bij
uit Groot Brittanië in Nederland geïmporteerde Foxhounds. De infectie is echter
ook aangetoond bij honden die niet geïmporteerd waren noch in het buitenland
geweest waren. Er mag daarom worden aangenomen dat F. osleri endemisch is
in Nederland.

De klinische verschijnselen van parasitaire tracheobronchitis verschillen niet van
de verschijnselen van het kennelhoestsyndroom. Omdat kennelhoest regelmatig
voorkomt is deze diagnose bij chronische hoestklachten van de hond het meest
voor de hand liggend. Een parasitaire tracheobronchitis mag bij een chronisch
hoestende hond in de differentiële diagnose echter niet ontbreken. Dit is zeker
het geval als de gebruikelijke therapie bij het kennelhoestsyndroom geen of
onvoldoende effect heeft.

1. Clayton HM and Lindsay FEP. Filaroides oj/eri infections in the dog. J Small Anim Pract 1979;
20: 773-82.

2. Darke PGG. Use of levamisole in the treatment of parasitic tracheobronchitis in the dog. Vet
Ree 1976; 99: 293-4,

3. Randolph JF and Rendano VT. Treatment of Filaroides osleri infestation in a dog with
thiabendazole and levamisole. J Amer Anim Hosp Assoc 1984; 20: 795-8.

4. Malherbe WD. The diagnosis of Filaroides osleri (Cobbold 1897) infestation. J S Afr Vet Med
Assoc 1951; 22: 129-30.

5. Van Heerden J. The treatment Filaroides osleri infestation with albendazole. .1 S. Afr Vet Assoc
1980; 51: 281.

Determination of the oestrone sulphate levels in the blood and urine of pigs
G. J. Wellenberg, G. H. A. Borst en F. T. Bouwkamp\'

SAMENVATTING Met behulp van oestronsulfaatbepaling kan men nauwkeurig de drachtig-
heid bij het varken vaststellen in de periode van 24-29 dagen na dekking of inseminatie. Deze
bepaling kan zowel in bloed als in urine worden uitgevoerd. De grenswaarde in het plasma
wordt gesteld op 0,70 ngr/ml; die in urine op 50 ngr/ml. De betrouwbaarheid ligt respectievelijk
op 99% en 92%.

SUMMARY The concentration of oestrone sulphate was determined in plasma as well as in
urine to verify early pregnancy in pigs (within 24-29 days after mating). The threshold level
in plasma was 0.70 ngr/ml. and in urine 50 ngr/ml. Accuracy was ninety-nine per cent in
samples of plasma and ninety-two per cent in samples of urine respectively.

Voor de zeugenhouder is het van groot belang te weten of de dieren na de dekking
of inseminatie drachtig zijn geworden of gust zijn gebleven. Er zijn vele methoden
om de dracht in een vroeg stadium vast te stellen (4). Eén van de methoden is
de oestronsulfaatbepaling in plasma met de ELISA-methode.
Deze methode is alleen voldoende betrouwbaar, indien de monstername geschiedt
in de periode van 24-28 dagen na de dekking (2). De vraagstelling binnen de
Gezondheidsdienst is of deze methode inderdaad betrouwbaar is en of de methode
ook gebruikt kan worden om de dracht via urine vast te stellen.

Op een varkensvermeerderingsbedrijf werden bloed- en urinemonsters verzameld van guste
en drachtige dieren. Urinemonsters werden vanaf het verzamelen tot de verzending naar
de Gezondheidsdienst bij —20° C ingevroren. De bloedmonsters werden zonodig bij —20°
C als plasmamonsters opgeslagen.

Het onderzoek vond plaats op een bedrijf met ongeveer 120 zeugen. Vanaf het spenen tot
ongeveer 3 weken na de dekking of inseminatie verblijven de dieren in voerligboxen.
Na 3 weken worden de dieren overgebracht naar de zeugenstal waar ze aangebonden worden
gehuisvest. De dieren krijgen zowel in de voeriigboxen als in de dragende zeugenstal 2 keer
daags water toegediend (ongeveer 12 liter per dier/per dag). Het opvangen van de urine
vond in het algemeen \'s morgens na het voeren plaats, in de periode rond 24-28 dagen
na het dekken. In dezelfde periode werd een bloedmonster afgenomen voor oestronsul-
faatbepaling in het plasma. Vanaf 28 dagen na het dekken werden de dieren met behulp
van de medata drachtigheidstester op dracht onderzocht. De definitieve drachtigheidsdi-
agnose vond plaats ten tijde van de geboorte van de biggen.

\' Gezondheidsdienst voor Dieren in Overijssel en Flevoland, Zwartewaterallee 8, 8031 DX Zwolle.
14 Tijdschr. Diergeneeskd. deel 114. afl. 1. 1989

In totaal werden van 26 guste dieren (niet gedekt) en van 59 gedekte dieren
urinemonsters verzameld. Van de 59 gedekte dieren bleken er 6 gust te zijn. Eén
van de 6 gedekte guste dieren had een oestronsulfaatwaarde van 69,0 ngr/ml in
de urine. Hetzelfde dier had op dag 29 een oestronsulfaatwaarde van 0,44 ngr/
ml in het plasma. Met behulp van de medata drachtigheidstester was het
betreffende dier drachtig. Van de andere 26 guste dieren bedroeg de hoogste
waarde 35,0 ngr/ml in de urine.

Van de 53 drachtige dieren (monsters variërend van 21-37 dagen na dekking)
varieerde het oestronsulfaatgehalte (EIS EI) van 2,8 tot 6118 ngr/ml.
Wanneer men 50 ngr/ml als ondergrens neemt, dan krijgt men het volgende schema
1 (1,3):

In de periode van 24-29 dagen na dekking of inseminatie gaven 2 dieren een vals
negatieve uitslag. Van deze twee dieren werd op dag 28 urine verzameld.
De oestronsulfaat(ElS El)-waarden bedroegen 11,2 ngr/ml en 36,3 ngr/ml. De
plasmawaarden bedroegen respectievelijk 1,15 ngr/ml (dag 29) en 1,02 ngr/ml
(dag 28).

Indien 50 ngr/ml als grens aangehouden wordt, dan is van de 32 guste dieren 1
dier foutief beoordeeld. Dit komt neer op 3%.

Van de 138 monsters (monstername variërend van 21-35 dagen na dekking) bleken
er 13 dieren gust te zijn. De hoogste oestronsulfaatwaarde van deze 13 dieren
bedroeg 0,44 ngr/ml. Bij de 125 drachtige dieren varieerde het oestronsulfaatge-
halte van 0,18 tot 6,80 ngr/ml.

Indien men de grens aanhoudt van 0,70 ngr/ml (2), dan krijgt men het volgende
schema 2:

In de periode van 24-29 dagen na dekking of inseminatie gaf 1 dier een vals
negatieve uitslag. Van dit dier werd op dag 25 een bloedmonster afgenomen met
een oestronsulfaatgehalte van 0,18 ngr/ml.

Uit vergelijk blijkt, dat er geen relatie bestaat tussen het oestronsulfaatgehalte in
urine en het aantal geworpen biggen.

Bij II dieren is op dezelfde dag bloed en urine afgenomen. Het blijkt dat er geen
relatie bestaat tussen het oestronsulfaatgehalte in plasma ten opzichte van het
oestronsulfaatgehalte in urine.

Volgens dit onderzoek blijkt dat urinemonsters, genomen in de periode 24-29
dagen na dekking, in 92% van de gevallen een juiste diagnose geven bij drachtige
dieren. De grootste betrouwbaarheid ligt tussen 25-30 dagen na dekking of
inseminatie (97,8% bij drachtige dieren) volgens het IVO (I).
Van de 32 dieren die gust waren, bleek slechts 1 dier een hogere ElS-waarde te
hebben, dan de aangenomen grens van 50 ngr/ml. De grens van 50 ngr/ml in
urine lijkt goed te zijn. Bloedmonsters genomen in de periode 24-29 dagen na
dekking geven bij drachtige dieren in 99% van de gevallen een juiste diagnose.
Volgens het IVO (2) ligt de scoringskans het hoogst in de periode van 24-28 dagen
na dekking of inseminatie. De grens van 0,70 ngr/ml in plasma is een goed te
hanteren grens. Er bestaat geen constante relatie tussen het oestronsulfaatgehalte
in bloed en urine.

De oestronsulfaatbepahng geeft geen voorspellende informatie over de worp-
grootte.

1. Arts JAM en Brake JHA te. Drachtigheidsdiagnostiek bij het varken. Rapport B-144, 1979.

2. Vos EA en Wiel DEM van de. Ontwikkeling van een EIA voor oestronsulfaat in bloedplasma
ten behoeve van drachtigheidsdiagnose bij het varken. Rapport B-235, 1984.

3. Cupps PT, Briggs JR, Hintz HF, and Heitman Jr. H. Pregnancy diagnosis in the sow. J Anim
Science 1966; 25: 646-7.

4. Willems AH. Drachtigheidsonderzoek zeug alleen zinvol als de methode zeer betrouwbaar is.
Veehouder en Dierenarts 1987; no. 3.

5. Almond GW et al. Pregnancy diagnosis in swine: Principles, applications and accurancy of
available techniques. J Am Vet Med Assoc 1987; 191: 858-70.

SAMENVATTING Beschreven worden vier gevallen van een torsio uteri bij het rund van één
(rechterjhoorn van 180 graden naar links.

Twee traden op vlak vóór of tijdens de partus, de twee andere twee en vier weken post partum.
Bij drie dieren kon via laparotomie de uterushoorn gereponeerd worden, bij de vierde moest
de uterushoorn geamputeerd worden. Schrijvers menen, dat de grootte van de baarmoeder iets
te maken zou kunnen hebben met het ontstaan van genoemde baarmoederafwijking.

SUMMARY Four cases of torsion, 180 degrees to the left of the right uterine horn in cows
are reported. Two cases appeared about the time of parturition, two within two and four weeks
after parturition. The uterine horn was reducible following laparotomy in three animals. It
had to be amputated in one case. The authors suppose the size of the uterus to be a factor
in the pathogenesis of the uterine anomaly referred to.

Torsio uteri bij het rund komt het meeste voor wanneer het kalven net is begonnen.
Veelal betreft het een draaiing van de baarmoeder naar links, waarbij de
gedeeltelijk geopende cervix en de vagina zijn betrokken. Toch komt het een enkele
maal voor, dat men van een partiële torsio uteri kan spreken. In de afgelopen
dertig jaar kwamen wij driemaal eerder een dergelijke verloskundige casus tegen.
Het eerste geval betrof een MRIJ-koe in 1960. Het dier was in partu, maar kalfde
te vroeg. Er was een hydrallantois aanwezig. Tijdens het kalven bleek een torsio
van de rechter, niet bevruchte, uterushoorn aanwezig te zijn. Na geboorte van
een dood kalf kon slechts via laparotomie de torsie van 180 graden naar links
vrij gemakkelijk worden opgeheven. Nog tijdens de operatie vloeide circa 20 liter
vocht per vaginam af. Het dier herstelde voorspoedig.

Een tweede geval betrof een FH-koe in 1970. De koe had net gekalfd en was ziek.
Het dier bleek nog een kalf te herbergen en wel in de rechterhoorn, die ruim 180
graden naar links was getordeerd. Ook hier was alleen via laparotomie in de
rechterflank een repositie mogelijk, waarna het dode, al stinkende, kalf na
uterussnede werd verwijderd. Het moederdier kreeg een peritonitis, die na een
dagelijkse antibiotica-behandeling gedurende 14 dagen tenslotte overging.
De derde koe met een partiële torsie was van het MRIJ-ras (1975). Bij onderzoek
bleek het dier een draaiing van de rechterhoorn te hebben. Door de plaats van
het ligament leek het een draaiing naar links, maar de draaiingsgraad en -richting
waren niet met zekerheid vast te stellen. De partus had al ongeveer 4 weken tevoren
plaats gehad. Het dier was traag en gaf weinig melk. Laparotomie in de
rechterflank leerde, dat een ongeveer voetbal-grote vervormde rechter baarmoe-
derhoorn aanwezig was. De torsieplaats, craniaal van de bifurcatie, was zo
strengvormig veranderd, dat amputatie ons de enige oplossing van dit chirurgisch-
gynaecologisch probleem leek. De koe had nadien een peritoneale reactie en
herstelde pas na enige tijd ziek te zijn geweest.

Na deze verloskundige gegevens uit het verleden vermeld te hebben zien wij
overeenkomsten met het onderhavige geval.

Bij een bedrijfsbezoek op 5 januari 1988 onderzocht één onzer een 6-jarig, voor
driekwart Holstein-Frisian koe, omdat het dier niet goed vrat en te dun was. De
koe had een stinkende, zij het alleen wat slijmerige uitvloeiing. Het dier had op
19 december 1987 twee levende kalveren gekregen. Twee dagen later werd
geprobeerd de nageboorte te verwijderen, hetgeen niet gelukte, waarna een
nageboortecapsule in de baarmoeder was aangebracht. Op 29 december was de
betreffende koe voor een lochiometra behandeld. Op 5 januari 1988, dus een week
later, bleek deze behandeling niet succesvol te zijn geweest. Bij onderzoek bleek,
dat het dier een frequente pols en een matige temperatuursverhoging had. De
voedingstoestand was matig, ademhaling en slijmvliezen waren normaal. Pens-
bewegingen waren aanwezig, doch te traag. Opvallend was, dat het dier erg dun
was. De buik voelde wel soepel en slap aan. Rectale exploratie gaf direct de
diagnose: draaiing van de rechter uterushoorn naar links. De hoorn voelde als
een vrij harde, fluctuerende bal aan. Het rechter ovarium was tussen de beide
uterushoornen duidelijk voelbaar. De linker hoorn was niet erg vergroot. De
torsieplaats lag juist craniaal van de bifurcatie. Het betrof hier een goede melkkoe
en hoewel wij de boer er op wezen, dat de prognose van een operatieve ingreep
met voorzichtigheid gesteld moest worden, werd er besloten tot operatie, daar dit
ons inziens de enige kans was voor de eigenaar de koe te behouden.
Toen wij diezelfde avond nog laparotomie in de rechterflank uitvoerden, bleek
er een torsie van de rechterhoorn van ruim 180 graden naar links te bestaan.
Repositie bleek vrij gemakkelijk uitvoerbaar, waarna wij probeerden met een
sonde de lochiën per vaginam te laten afvloeien, echter zonder succes. Met alle
mogelijke voorzorgen werd de ruim voetbal-grote hoorn in de wond gebracht,
waarbij na incisie ongeveer 8 liter stinkende lochiën afvloeiden. Het hechten ging
moeilijk.

Het oppervlak bij de wondranden was ruw en de wand was dun. Een tweede maal
overhechten was noodzakelijk, daar bij de eerste maal hechten lekkage was
opgetreden. Toen de uterushoorn weer in de buik lag verzonken en de wond was
gesloten, bekroop ons, wetende, dat enige contaminatie niet te vermijden was
geweest, het onbestemde gevoel: hoe kan dit ooit goed komen?
De koe wilde merkwaardigerwijs vrijwel direct weer wat vreten en bleef dit doen.
Tien dagen werd het dier dagelijks parenteraal met gebruikelijke antibiotica
behandeld. Eveneens kreeg de koe een nageboortepoeder met onder andere het
uterustonicum balsum copaïvae. Na drie dagen lag de gehele ventrale zijde van
de uterus op de bekkenbodem verkleefd.

Na enige dagen werd de eetlust beter en vier weken later was de melkgift tot 35
liter per dag gestegen. Zes weken na de operatie werd de baarmoeder gespoeld
en 14 dagen nadien, dus twee maanden post operationem, lag de uterus weer geheel
los op de bekkenbodem en voelde normaal aan. Op 19 mei 1988 werd de koe
geïnsemineerd en zes weken later, dus vijf maanden na de operatie werd zij dragend
bevonden. Bij dat onderzoek bleek ook dat het vruchtje in de rechter uterushoorn
was gelegen. Bij een drachtigheids-hercontróle op 28 oktober 1988 bleek de koe
ruim vijf maanden drachtig te zijn.

De beschreven torsie van één hoorn van de uterus bij de koe uit 1988 heeft een
grote overeenkomst met de in het kort gememoreerde drie andere, eerder
gediagnostiseerde gevallen. Het betrof namelijk steeds de rechter baarmoeder-
hoorn, die naar links was getordeerd en bij drie van de vier gevallen was sprake
van een extra grote baarmoederomvang (éénmaal hydrallantois, tweemaal twee-
lingdracht), waarbij rond de partus of post partum een torsie van één hoorn kon
optreden.

Of de aanvankelijke omvang van de baarmoeder de reden is geweest voor het
optreden van een torderende kracht, mede door ligging en activiteit van de pens
zal waarschijnlijk altijd een punt van discussie blijven. Niettemin vonden wij deze
casuïstiek zo interessant, dat wij deze graag wilden vermelden.

I. Egmond PJD van en Matthijsen HF. Torsie ener niet bevruchte rechter uterushoorn bij een rund.
Tijdschr Diergeneeskd 1962; 87: 629-30.

SAMENVATTING In dit artikel wordt de samenstelling van een aantal in Nederland
commercieel verkrijgbare papegaaienvoeders getoetst op de (gedeeltelijk hypothetische)
behoefte van de grotere papegaaiachtigen zoals grijze roodstaarten, amazones, ara\'s en
kakatoes. Uit dit onderzoek blijkt dat het merendeel van de voeders muhideftciënt is. Indien
deze deficiënte voeders zonder extra toevoegingen aan papegaaien verstrekt worden, zal dat
aanleiding geven tot het optreden van ziekten.

Enkele van de recent op de markt gebrachteprodukten (Bogena en Kasper Fauna Food) voldoen
echter heter aan de eisen die qua samenstelling aan een \'compleet papegaaienvoer\' gesteld
mogen worden.

Met betrekking tot de publieksvoorlichting ligt een duidelijke verantwoordelijkheid hij de
voederproducent, de dierenspeciaalzaak, de consumentenorganisaties en de dierenarts.

SUMMARY The composition of a number of parrot foods commercially available in the
Netherlands was put to the test for the (partly hypothetical) needs of the larger psittacine
birds such as African Grey parrots, Amazon parrots, macaws and cockatoos. These studies
showed that the majority of the foods is multideftcient. When the deftcient foods are supplied
to parrots without any additions, this will give rise to the appearance of di.iease.
However, some of the products recently put on the market (Bogena and Kasper Fauna Food)
comply better with the requirements of a \'complete parrot food\'.

As regards public enlightenment, food producers, petshops, consumer organisations and
veterinarians are obviously responsible.

^ Dr. J. T. Lumeij, Afdeling Kleinere Gezelschapsdieren, Vogels en Bijzondere Dieren. Vakgroep
Geneeskunde van het Kleine Huisdier, Rijksuniversiteit Utrecht, Yalelaan 8, 3584 CM Utrecht
(correspondentieadres).

In een recent gepubliceerd onderzoek wordt gesteld dat bij meer dan de helft van
de bacteriële ziektegevallen bij papegaaien de infectie het gevolg is van een
verminderde weerstand van de vogel, door fouten in de verzorging en de voeding
(3). Ook op de Afdeling Kleinere Gezelschapsdieren, Vogels en Bijzondere Dieren
van de Vakgroep Geneeskunde van het Kleine Huisdier, RU, worden zeer frequent
papegaaien ter onderzoek en behandeling aangeboden die verschijnselen vertonen
van een voedingsdeficiëntie.

Hoewel de voeding vrijwel altijd /««///deficiënt is, treedt vitamine A deficiëntie
klinisch het meest op de voorgrond. De hierbij optredende veranderingen bestaan
o.a. uit squameuze metaplasie van het epitheel van mond- en keelholte, sinussen,
syrinx en traanklieren. Ten gevolge van de weerstandsvermindering kunnen
secundaire infecties optreden met bacteriën {E. coli, Pseudomonas, Salmonella),
schimmels (Aspergillus) en gisten (Candida) (17, 18).

Omdat het merendeel van de in Nederland als gezelschapsdier gehouden pape-
gaaien wordt gevoerd met commercieel verkrijgbare papegaaienvoeders zou de
oorzaak gezocht kunnen worden in een verkeerde samenstelling van deze voeders.
Een vergelijkend onderzoek naar de samenstelling van de diverse merken
papegaaienveer leek om deze reden wenselijk. In dit artikel worden de resultaten
van een dergelijk onderzoek gerapporteerd.

Elf producenten van vogelvoeders, die voor een groot deel de Nederlandse markt voorzien,
werden aangeschreven.

Gevraagd werd naar het aantal papegaaienvoeders dat zij fabriceerden, de produktnaam
en de samenstelling. Bij dit laatste werd ook geïnformeerd of vitaminen- en mineralenpre-
paraten extra werden toegevoegd, en zo ja, in welke hoeveelheden. Voorts werd geïnfor-
meerd naar eventuele speciale adviezen die, al dan niet via de verpakking, gegeven werden
met betrekking tot bereiding, extra toevoegingen of andere onderwerpen die van belang
zijn voor een verantwoorde voeding.

Van een aantal produkten werd door de fabrikanten alleen de zaadsamenstelling opgegeven.
Dit betreft de voeders A tot en met D (tabel 2). Met behulp van tabellen uit Holsheimer\'s
boek \'Voeding voor vogels\' (5) en het \'Handbuch der Futtermittel\' (1) zijn deze gegevens
omgerekend. De waarden in tabel 2 zijn dus een benadering van de feitelijke gehalten.
Het in tabel 2 genoemde voeder I is het \'Voedingsadvies van de Faculteit Diergeneeskunde\'
zoais aangegeven is in tabel 1. Ook hiervan werd de samenstelling berekend.
De energiedichtheid (E) voor de diverse voeders is uitgedrukt in de omzetbare energie in
kJ/g zoals dit geldt voor pluimvee, omdat deze gegevens voor papegaaien niet bekend zijn.

parkietenzaad
I deel kanarie- of parkietenopfokvoer (zacht voer)
1 deel Brinta
1 a 2 delen water

Het geheel moet met elkaar worden gemengd tot een rulle, niet plakkerige massa. Een papegaai van
500 gram eet hier ongeveer 2 a 3 eetlepels van. Naast deze voeding dient altijd vers drinkwater en
duivengrit aanwezig te zijn. Als het voer is opgenomen kunnen \'s avonds wat versnaperingen worden
verstrekt (maximaal 10% van het dieet).

Tabel 2, Samenstelling van enkele commerciële papagaaienvoeders ( RC = Ruwe Celstof- OK =
Overige Koolhydraten; RV = Ruw Vet; RE = Ruw Eiwit; E = Energiedichtheid).

Van de elf aangeschreven voederfabrikanten hebben zes, vooral de grotere
gereageerd. Het betreft (tabel 2):

Voeder A: Allesterin B.V, Meeuwen: Witte Molen \'papegaaienvoer\';
Voeder B: Holland Diervoeders B.V., Hilversum: Puik \'Gemengd papegaaien-
voer\';

Voeder C: Duvekot\'s Graanhandel B.V, Goes: \'(volledig) papegaaienvoer extra\';
Voeder D: Duvekot\'s Graanhandel B.V., Goes: \'(volledig) papegaaienvoer\';
Voeder E: Quaker Oats B.V, Dordrecht: Sluis \'papegaaienvoer\';
Voeder F: Bogena B.V, Waalwijk: \'compleet papegaaienvoer\';
Voeder G: Bogena B.V, Waalwijk: \'papegaaienkernvoer\';

De gegevens die verwerkt zijn in tabel 2, maken een indeling van de commercieel
verkrijgbare voeders mogelijk. Er kunnen twee groepen onderscheiden worden.
De eerste groep voeders zijn pure zaadmengsels (tabel 2: A t/m E). Op de
verpakking van deze voeders wordt geen advies gegeven over eventuele extra
toevoegingen die nodig zouden zijn om tot een verantwoord dieet te komen. De
voeders bestaan voor een groot gedeelte uit zonnebloempitten en pinda\'s: voeders
A, B en C meer dan 55%, D en E ongeveer 40%.

De tweede groep voeders (tabel 2: F t/m H) zijn van recentere datum. Hiertoe
kan ook het \'Voedingsadvies van de Faculteit Diergeneeskunde\' (tabel 1) gerekend
worden. Deze voeders hebben een samenstelling die veelzijdiger is. Naast zaden
(het bestanddeel aan zonnebloempitten en pinda\'s is maximaal 20%) zijn ook
groenten, dierlijke eiwitten, vitaminen en mineralen aanwezig. De fabrikant van
voeder F adviseert dit voer aan te maken met water zodat een rulle massa ontstaat.
Dit kan eventueel op smaak gebracht worden met zoetsmakende siropen. Deze
vochttoevoegingen zijn overigens niet verwerkt in tabel 2. Dit geldt ook voor de
voeders H en I. Voeder G bevat volgens de fabrikant lichtverteerbare en dierlijke
eiwitten en een hoog gehalte aan essentiële aminozuren en vetzuren. De lysine
en methionine-gehalten, welke een maat kunnen zijn voor de kwaliteit van het
eiwit, zijn echter niet bekend. Voeder H is een dieet dat volgens voorschrift van
de fabrikant opgebouwd wordt uit drie basisprodukten: 1) \'KFF papegaaienvoer\'
en 2) KFF papegaaien kracht- en opfokvoer\' en 3) Brinta® (Honig). Deze moeten
in gelijke delen worden gemengd en met water of eventueel siroop tot een rulle
massa worden gemaakt.

De voedselopname bij vogels wordt in belangrijke mate bepaald door de
energiedichtheid (E) van het voer, als dit voer compleet en niet te volumineus is
(9). Een lager gehalte aan zonnebloempitten en pinda\'s in voeders A t/m E leidt
tot een daling in het vetgehalte, maar niet tot een sterke daling in het
energiegehalte. Dit wordt veroorzaakt doordat een afname van het ruwvet gehalte
en de ruwe celstof gepaard gaat met een sterke toename van de overige
koolhydraten in het voer, waardoor E vrijwel gelijk blijft (tabel 2).
Het probleem van zaadmengsels met veel zonnebloempitten en pinda\'s is ook niet
zozeer de hogere energiedichtheid, als wel dat een vetrijk en eenzijdig dieet
ontstaat.

Veel zonnebloempitten en pinda\'s in het voer maken het de papegaai ook mogelijk
het dieet hiertoe te beperken, en de rest van het rantsoen te laten staan of te
verspillen. De vetrijke voeding wordt in verband gebracht met obesitas, voort-
plantingsproblemen en, bij oudere vogels, leverproblemen en arteriosclerose (6).

Belangrijker is echter het tekort aan andere voedingsstoffen dat door dit eenzijdige
voer ontstaat.

In de voeders F t/m I is het aandeel zonnebloempitten en pinda\'s veel lager. Dit,
samen met de gevarieerdere samenstelling en de rulheid die de papegaai dwingt
alles te eten, draagt bij tot een meer evenwichtige voeding.
Als belangrijke bouwstoffen hebben eiwitten effect op voortplanting en groei. Bij
volwassen, niet broedende vogels zullen de gevolgen van een dieet met een laag
eiwitgehalte minder op de voorgrond treden. Belangrijker is de kwaliteit van het
eiwit. Deze wordt bepaald door verteerbaarheid en de aminozuursamenstelling.
Omdat papegaaien zaad als hoofdbestanddeel in hun voer aangeboden krijgen,
zijn vooral de essentiële aminozuren, lysine en methionine van belang en een maat
voor de kwaliteit, omdat deze in zaden weinig voorkomen. Het is bekend dat in
het wild levende papegaaien ook dierlijk voedsel nuttigen (4). Dierlijk eiwit is een
goede lysine en methioninebron. In de voeders F t/m I zijn dierlijke eiwitten
verwerkt. Hoewel het ruw eiwit percentage van deze voeders niet veel hoger ligt
dan dat van de pure zaadmengsels, kan toch aangenomen worden dat zij de
behoeften beter dekken. Helaas zijn van voeders G, H en I geen lysine en
methionine-gehalten bekend om dit te staven.

Voeders zoals A t/m E moeten om in de vitamine A behoefte te voorzien, worden
aangevuld met groene of oranje gekleurde groenten (met de vit. A precursor ß-
caroteen) of met vitamine A bevattend \'krachtvoer\'. In de literatuur wordt door
auteurs verschillende waarden opgegeven voor de vitamine A behoefte. Echter
er wordt niet aangegeven hoe men tot deze waarden is gekomen. Omgerekend
per kilogram voer zou de behoefte volgens literatuurgegevens variëren tussen 1600
en 13.500 lU (6, 8, 10, 12, 18). De voeders F, G en H voldoen hieraan in ruime
mate.

Verschijnselen van overdosering (groeivertraging, toename van de voederconver-
sie) treden bij slachtkuikens op bij giften van 100.000 lU vit. A/kg voer (15). Bij
de duif zijn de doses die nodig zijn om klinische verschijnselen van hypervitami-
nose A op te wekken zo hoog (60.000 lU/dag gedurende enkele weken), dat in
de praktijk dit zeer zelden zal optreden (13). Hoewel dit dan ook bij de papegaai
niet snel te verwachten is, moet men er wel op bedacht zijn bij langdurige
toediening van vitaminen in de vorm van druppels of injecties.
Wat het vitamine D betreft, is voor vogels alleen de D3-vorm praktisch van belang.
De D2-vorm zou door snelle metabolisering en excretie minder potent zijn (14).
Bij een tekort treedt bij jonge vogels het beeld op van rachitis, terwijl bij volwassen
vogels osteomalacie wordt waargenomen (17).

Röntgenologisch is de demineralisatie van het skelet goed waar te nemen en vallen
de gebogen lange beenderen op. De vitamine Dj behoefte wordt globaal, in
analogie met wat bij pluimvee bekend is, op 10% van de vitamine A behoefte
gesteld (2). Echte behoeftenormen zijn echter niet bekend. Bij de voeders F, G,
H en I is deze regel toegepast.

Het in tabel 2 opgegeven fosforgehalte is het totale fosfor dat in het voer voorkomt.
Hiervan is in zaad echter tweederde gebonden, voornamelijk aan fytinezuur, en
als zodanig niet beschikbaar voor opname (5). Dit betekent dat de ratio van het
beschikbare calcium en fosfor feitelijk drie keer zo hoog is. De ratio van de
zaadmengsels A t/m E is dus niet zo slecht. Een papegaai die zijn dieet echter
beperkt tot zonnebloempitten heeft wel te maken met een slechte Ca-P ratio (1:7).
Aan de produkten F en G zijn extra mineralen toegevoegd. Bij deze wordt de
ratio niet zo sterk door de fosforbinding beïnvloed, omdat een kleiner deel van
het fosfor gebonden is.

Een meer belangrijke oorzaak van de tekortschietende calcium- en fosforvoor-
ziening is echter het zeer lage gehalte van deze stoffen in zaad. Dit wordt echter

versterkt door een te laag vitamine D3-gehalte en een hoog vetgehalte (vorming
van onoplosbare zepen). Vooral voeders A t/m E moeten daarom toevoegingen
hebben in de vorm van bijvoorbeeld duivengrit.

Volwassen papegaaien kunnen ogenschijnlijk jarenlang op een calcium- en
fosfordeficiënte voeding leven zonder problemen. Patiënten echter, die dan
aangeboden worden kunnen zeer ernstige afwijkingen vertonen, zoals een totaal
ontkalkt skelet, pathologische fracturen en opvallende, soms dodelijke verlopende
krampaanvallen. Deze aanvallen worden verklaard door een laag calciumgehalte
in het bloed (16, 17). Bij de grijze roodstaartpapegaai kunnen deze aanvallen ook
optreden als er nog geen sprake is van demineralisatie van het skelet. Deze
vogelsoort kan kennelijk onder bepaalde omstandigheden geen calcium uit het
skelet mobiliseren (11).

Uit het voorgaande blijkt dat het houden van een papegaai op uitsluitend een
zaadmengsel (voeder A t/m E) onherroepelijk tot (multi)deficiëntieziekten zal
leiden. Hoewel de zaadsamenstelling tussen deze voeders sterk varieert, komt dit
niet tot uitdrukking in een variatie in het gehalte van de voedingsstoffen (tabel
2).

De voeders Ft/ml lijken daarentegen de meest voorkomende voedingsproblemen
ondervangen te hebben. Vaak wordt er echter gezegd dat de papegaai dit voer
niet wil eten, omdat de rulle massa onaantrekkelijk zou zijn en ermee geknoeid
wordt. Op de Afdeling Kleinere Gezelschapsdieren, Vogels en Bijzondere Dieren
van de Vakgroep Geneeskunde van het Kleine Huisdier, duur het echter niet langer
dan 3 ä 4 dagen voordat opgenomen papegaaien het nieuwe voer \'met smaak eten\'.
In tegenstelling tot de kleinere zangvogels kunnen papegaaien zo\'n periode van
vasten goed doorstaan. Enige vastberadenheid van de kant van de verzorger mag
daarom wel geëist worden. Voorzichtigheid is natuurlijk geboden bij zieke en
verzwakte vogels. De verzorger zal een vast voederschema moeten aanhouden,
waarbij elke dag één of tweemaal een goed uitgebalanceerd rantsoen wordt
verstrekt in de vorm van voeder F, G, H, of I. Een grijze roodstaart eet hiervan
ongeveer 2 ä 3 eetlepels per dag. Versnaperingen in de vorm van groente, fruit,
ei, vlees, vis of kaas kunnen worden verstrekt als het basisrantsoen volledig is
opgenomen en dienen beperkt te blijven tot 10% van het dieet. Verder zal altijd
vers drinkwater aanwezig moeten zijn. Duivengrit is niet alleen nodig als
calciumleverancier maar verbetert ook de vertering en moet daarom altijd
aanwezig zijn.

Aanduidingen op de verpakking van duidelijk deficiënte papegaaienvoeders
(alleen zaden) als \'volledig papegaaienvoeder\' of \'papegaaienvoer extra\' zijn
misleidend. Bij deze voeders moet óf de samenstelling worden aangepast aan de
behoefte van de vogels, óf op de verpakking duidelijk worden vermeld dat er extra
toevoegingen aan deze zaadmengsels noodzakelijk zijn.

Met betrekking tot de publieksvoorlichting ligt er een duidelijke verantwoorde-
lijkheid bij de voederfabrikant, de dierenspeciaalzaak, de consumentenorganisa-
ties en de dierenarts. Als een dierenarts een zieke papegaai aangeboden krijgt,
zal deze naast het behandelen van de acute verschijnselen naar het dieet moeten
vragen en controleren in hoeverre dit voldoet aan de behoefte van de vogel. Geen
enkele papegaaieneigenaar mag zonder een goed voedingsadvies de spreekkamer
verlaten.

Onze bijzondere dank gaat uit naar prof. dr. A. Th. van het Klooster, hoogleraar aan de
Vakgroep Zootechniek van de Faculteit Diergeneeskunde te Utrecht, die zo vriendelijk was
voor publikatie dit artikel kritisch te lezen.

1. Becker M und Nehring K. Handbuch der Futtermittel, vol 2 Hamburg etc. Paul Parey Verlag,
1965.

3. Dorrestein GM, Buitelaar MN, vd Hage MH, and Zwart "P. "Evaluation ol a bacteriological and
mycological examination of psittacine birds. Avian Diseases 1985; 29: 951-62.

4. Forshaw JM. Parrots of the world, 2nd ed T.F.H. Publications Inc, Neptune 1977; 29.

6. Jones DM. The nutrition of parrots. In: The husbandry and medicine of the parrot family. Ed.
by Greenwood AG and Cooper JE. Office-Aid Ltd, Bedford 1979; 29-33.

7. Lowenstine LJ. Squamous metaplasia (presumptive hypovitaminosis A) in psittacines. In:
Proceedings of 31st Western Poultry Disease Conference. Davis CA 1982; 128-9.

8. McCluggage D. Hypovitaminosis A associated with a sublingual abscess and dysphagia. In:
Proceedings of the Annual Meeting of the Association of Avian Veterinarians. San Diego 1983;
247-50.

9. Patrick H and Schaible PJ. Poultry: feed and nutrition, 2nd ed AVI Publishing company Inc,
Westport 1980; 72.

10. Pitts C. Hypovitaminosis A in psittacines. In: Current Veterinary Therapy. Small Animal Practice.
Vol VIII. Ed by RW Kirk. WB Saunders company, Philadelphia 1983; 247-5.

11. Rosskopf WJ, Woerpel RW, and Lane EA. The hypocalcaemia syndrome in African Greys: an
updated clinical viewpoint with current recommendations for treatment. In: Proceedings of
Annual Meeting of the Association of Avian Veterinarians. Boulder, Colorado 1985; 129-31.

12. Rübel A und Isenbügel E. Papageien. In: Krankheiten der Heimtiere. Hrsg von Gabrisch K und
Zwart P Schlütersche, Hannover 1984; 150-1.

13. Stam JWE. Een onderzoek naar de vitamine A behoefte bij de duif. Schotanius en Jens N.V.,
Diss Utrecht 1965; 78, 87.

14. Taylor TG and Dacke CG. Calcium metabolism and its regulation. In; Physiology and
biochemistry of the domestic fowl, vol. 5 Ed by BH Freeman. Academic Press Inc, London etc
1984; 134-43.

15. Vahl HA. Vitamin A, iron and virginiamycin in broiler diets. Diss Utrecht 1985.

16. Wallach JD. Nutritional secondary hyperparathyreoidism in caged birds. In: Current Veterinary
Therapy. Small Animal Practice. Vol IV. Ed by RW Kirk, WB Saunders company, Philadelphia
etc 1971; 381-3.

17. Wallach JD and Cooper JE. Nutritional diseases of wild birds. In: Noninfectious diseases of
wildlife. Ed by GL Hoffand JW Davis. Iowa State University Press, Ames 1982; 113-26.

18. Zwart P, Schreurs WPH, and Dorrestein GM. Vitamin A deficiency in parrots. In: Verhandlungs-
bericht des XXI. Internat Symp Erkrank Zootiere, Mulhouse 1979; 47-52.

Results of operative treatment of equine colic
with special reference to surgery of the ileum

SUMMARY This retrospective study presents the results of surgical treatment of obstructive
colic in horses operated in the last decade (J 976-1985). The overall short-term recovery rate (i. e.
discharged from hospital) was 51% of cases presented for surgery, and 68% of cases which were
considered to be amenable to surgical therapy. For long-term results (6 months - 8 years follow
up) these percentages must be reduced by about 15% due to mortality after discharge.
Special attention has been given to surgery of the ileum, which is often involved in strangulation
or obturation, and accounts for about 26% of gastrointestinal surgical disorders. The long-term
recovery rate of ileal surgery was 54.3%, but ileocaecal intussusception and Jejunocaecostomy
with resection have a much poorer prognosis.

The results of this study indicate that resection of the ileum should be avoided unless necrosis is
present or threatening. The alternative is creation of a shunt between (distal) jejunum and
caecum, thus bypassing the ileum and ileocaecal junction and preserving the original anatomical
relationships.

Not only in the seventies, but also in recent years several surveys have been
published concerning the surgical treatment of colic in horses in different countries:
Germany (1), Australia (2), Canada (3), U.S.A. (4), and U.K. (5). These reports
include retrospective analyses of large numbers of coeliotomies and provide general
insight into causes and factors which influence the outcome to a greater or lesser
degree. Only a few publications give more specific information on, for instance,
long-term survival rate (4) and results of surgery of a particular part of the digestive
tract (ileum, 6).

The ileum is of special interest because a) it is often involved in obstructive disease
and b) surgical intervention frequently leads to functional loss of the ileocaecal
\'valve\'.

The aim of this retrospective study is to evaluate the operative treatment of colic
with special attention to surgery of the ileum and its long-term results.

200 cases of ileal involvement were encountered in a total number of 765 equines which

underwent surgery because ol" obstructive colic in the last ten years (1976-1985) at the

Table 1 shows the distribution of obstruction site over the different parts of the digestive

Details of these ileal obstructions (number of cases, large vs small breed, sex and age) arc
shown in Table 2.

\' Department of General and Large Animal Surgery, Faculty of Veterinary Medicine, State University
of Utrecht, P.O. Box 80.153, 3508 TD Utrecht, The Netherlands.

Table I. Location of disorders in equine surgical colic (1976-1985).
Location No. of cases

either intravenous chloral hydrate or glyceryl guaicolate ether containing 1-2 g of sodium
thiopentone and maintained with oxygen, nitrous oxide and halothane, usually combined
with intermittent positive pressure ventilation. In cases of incarcerated scrotal hernia,
coeliotomy (which was carried out in 65% of these cases) was preceded by an inguinal
approach. The operative techniques used included:

— resection or transection of ileum and/or jejunum followed by jejunocaecal anastomosis;

— resection followed by other forms of anastomosis (end-to-end or side-to-side jejuno-
ileostomy);

— bypassing the ileocaecal junction by a shunt between the distal jejunum and caecum,
without resection;

— removal of impaction by enterotomy or by kneading and milking the contents distally
into the caecum.

Patients were discharged not sooner than 10 days after surgery. Data of post-operative
mortality during hospitalisation were established from case records and post-mortem
reports of the Dept. of Pathology.

Mortality after discharge was ascertained from questionnaire or telephone information
given by the owner.

To allow comparison with other studies, the overall results of colic surgery over the
last ten years (1976-1985) are given in Table 3.

The overall death rate at surgery was 24.8% (190 of 765), and all except a few of
these were euthanised. There was a marked difference between the locations: the
highest rates were seen in involvement of the jejunum (36.2%) and caecum and large
colon (30.1%) and the lowest in disorders of the ileum (8.0%) and small colon and
rectum (10.7%).

If the cases dying at surgery are considered as virtually inoperable, then it appears
that the mortality during hospitalisation and survival rate are more evenly
distributed over the locations (mortality rate range 18.2-39.0%).
Tables 2 and 4-6 provide further details of ilea! involvement.
Table 2 shows a predominance of females in primary ileal disease (ileocaecal
intussusception and impaction). However, the .sex distribution in these two groups
could not be proven to be statistically different from the normal 1:1 ratio (P>0.05,
binomial test), and the differences between the groups were not significant either
(Chi square). Most cases of ileal impaction were referred to the clinic in the period
between March and October (inclusive), during which 9 cases per month over the 10
years were admitted, whereas from November through February only 3 cases
monthly came to surgery. In ileocaecal intussusception a peak incidence could not
be observed.

Incarcerated scrotal hernia was not encountered in ponies and this condition and
\'other\' strangulations occurred in adult animals only.

The 16 cases which died or were euthanised at surgery were considered to be
unamenable to surgery and were therefore excluded from the calculation of
recovery rate. Twenty-seven cases of 184 (14.7%) died or were slaughtered after
discharge from the hospital.

The follow-up was divided into \'long\' or \'short\' (greater or less than 6 months);
short-term follow-up implies that the long-term result was unknown.

Table 5. Comparison of recovery rate associated with surgical procedures used in correction of ileal disease (No. recovered/No. of \'amenable\' cases).

Table 6a. Association of posi mortem findings of post operative mortality and diagnosis.

Table 6b. Association of post mortem findings of post operative mortality and surgical procedures.

The mean figure of 69.0% discharged from hospital (27 17 83 of 184) was
comparable to the results of surgery of other parts of the digestive tract (Table 3),
but by far the lowest ultimate recovery rate was seen in ileocaecal intussusception
(27.3%). In general, the mean prognosis of jejunocaecal anastomosis (with
resection of the ileum) performed for any disease was poor (28.6% recovery), as can
be seen in Table 5.

The relationship of the main post mortem findings to the primary ileal disorder
(Table 6a) and the surgical procedure (Tabel 6b) are shown. In 25%; of the cases no
post mortem report was available, mainly due to mortality after discharge from
hospital. Table 6a shows no specific pattern, except that adynamic ileus and
peritonitis/adhesions most frequently were seen. In Table 6b attention is drawn to
the poor results associated with jejunocaecostomy: (secondary) strangulation (6x),
haemorrhage (4x), necrosis/infarction (3x), adynamic ileus (3x), and peritonitis/
adhesions (7x) occurred most frequently.

Statistics of operative treatment of obstructive colic in horses are of almost no
direct value for the individual owner and his colicky horse.

The ultimate outcome of surgery is influenced by so many variables, e.g. the wide
variety in location, nature, extent and duration of lesions, that prediction of success
or failure in individual cases is almost impossible. Besides, nobody has hitherto
been able to demonstrate clear criteria/parameters for a reliable prognosis, though
it has been established (7, 8) that those variables which assess cardiovascular
integrity are the most valuable indices. But these parameters cannot take into
account intra- and post-operative complications, the skills of the surgeon, and
non-quantifiable factors such as the character of the patient. This great variation
therefore makes generalisations regarding specific treatment difficult. Neverthe-
less, in a process of evaluation statistics are indispensable. In general, our results of
colic surgery are in accordance with other authors (3,4,5); only one clinic (1) claims
a better outcome (Table 7), although from other reports from the same clinic (8,9) a
lower successrate may be concluded.

These figures, compared with those presented by White et al. (10), lead to the
conclusion that there is currently a striking similarity in the results of colic surgery
performed at University hospitals, the overall survival rate being about 50%.
Our results show improvement if compared with a former survey (11), but results
are still disappointing, especially when considering the high input of manpower,
often outside regular working hours.

Over the years since 1956(11) there has been no marked change in incidence of the
locations of obstructive colic: about 65% in the small intestine and 30% in the large
bowel. This ratio is somewhat different from other recent surveys (1,3,4), in which
these percentages are roughly equal. The ileum is often involved: in our material in
approximately 26% of the cases, in that of Edwards (6) in 28% of the cases.
There seems to be a tendency toward an abnormal sex distribution pattern in
primary involvement of the ileum because our data corresponded with the
statistically significant sex related occurrence (6 females in 7 cases) of small
intestinal intussuscepdon reported by Sembrat (12). Explaining this phenomenon is
difficult, although an anatomical predisposition which becomes manifest during
the breeding season may be possible. But the fact that most cases of ileal disease
occur during the warmer months applies to colic laparotomies in general (13) and
may be related to environmental changes (feeding, housing, etc.).
The 15% mortality after discharge from hospital (27/184, Table 4) of cases which
underwent ileal surgery is in precise agreement with Ducharme\'s results of all colic
surgery (4). It seems therefore appropriate to keep in mind that the recovery rates in
the hitherto published surveys should be lowered by about 15% to obtain the
long-term result. The long-term effect of jejunocaecostomy is difficult to evaluate,
due to the high mortality during hospitalisation: only 23 of 56 operable horses
(41%) which underwent resection or transection of the ileum could be discharged
(Table 4). Of these 23 cases, 7 (30%) died later and this figure is not considerably
different from the long-term mortality of other procedures, namely: jejunocaecal
bypass, 5 of 23 (22%), ileotomy 8 of 35 (23%), and \'kneading\' 5 of 18 (28%). This
study thus allows no conclusions regarding the long term effect of functional loss of
the ileocaecal valve.

The poor outcome of jejunocaecal anastomosis after ileal resection (29%) is in
accordance with Edwards\' success rates of 1 in 9 (6) and 4 in 7 patients (14). The
causes for these unsatisfactory figures may partly be explained by the post-mortem
findings.

The encountered (secondary) strangulation (6 cases) and haemorrhage (4x) may
reflect the rather complicated anatomical situation in the region concerned, in
particular during the procedures of resection and and anastomosis, which may lead
to imperfection in surgical technique.

There has been some discussion concerning the technique of anastomosing the
jejunum and caecum (end-to-side vs side-to-side) (1, 15). We have used both
techniques (16) but a significant difference in results could not be demonstrated.
In spite of the poor results there is often no alternative to jejunocaecostomy.
Bypassing the ileum and ileocaecal junction by means of a shunt between jejunum
and caecum, as described by Edwards (6), has not given encouraging results in cases
of ileocaecal intussusception.

On the other hand it may be concluded from Table 5 that in other forms of ileal
disease, bypassing must be considered as a valuable supplement to common
surgical techniques and should be considered particularly in cases of ileal
impaction, because of the rather disappointing results of apparently innocuous
procedures such as kneading the contents into the caecum or removing them by
simple enterotomy (ileotomy). Obviously these procedures often prevent a quick
return of peristalsis, due to excessive trauma and/or contamination, which may
lead to recurrence of impaction. We therefore tend to conclude, in agreement with
Edwards (14, I 7), that if necrosis/infarction is not present and unlikely to develop
in cases of ileal disease, a bypass between the (distal) jejunum and caecum —
without resection — should be created, thus assuring the passage of ingesta and
preserving the original anatomical conformation.

The authors are grateful to fellow members of the Departments of General and Large

Animal Surgery and Veterinary Anaesthesiology for their indispensable help in pre-, intra-

1. Huskamp B. The diagnosis and treatment of acute abdominal conditions in the horse; the various
types and frequency as seen at the animal hospital in Hochmoor. Proc of the Equine Colic Research
Symposium, Athens, GA, USA 1982; 261-72.

3. Pascoe PJ, McDonell WN, Trim CM, and Gorder J van. Mortality rates and associated factors in
equine colic operations — A retrospective study of 341 operations. Can Vet J 1983; 24: 76-85.

4. Ducharme NG, Hackett RP, Ducharme GR, and Long S. Surgical treatment of colic; results in 181
horses. Vet Surg 1983; 12: 206-9.

5. Hunt JM, Edwards GB, and Clarke KW. Incidence, diagnosis and treatment of postoperative
complications in colic cases. Equine Vet J 1986; 18: 264-70.

6- Edwards GB. Obstruction of the ileum in the horse: a report of 27 clinical cases Eauine Vet J 1981 ■
13: 158-66.

7. Parry BW, Anderson GA, and Gay CC. Prognosis in equine colic: A comparative study of variables
used to assess individual cases. Equine Vet J 1983; 15: 211-5.

8. Puotonen-Reinert A. Study of variables commonly used in examination of equine colic cases to
assess prognostic value. Equine Vet J 1986; 18: 275-7.

9. Puotonen-Reinert A and Sandholm M. Serum phospholipase A2 as a prognostic variable in equine
colic. Proc 2nd Equine Colic Research Symposium, Athens, GA, USA 1986; 2: 143-8.

10. White UNA, Moore JN, Cowgill LM, and Brown J. Epizootiology and risk factors in equine colic
at University hospitals. Proc 2nd Equine Colic Research Symposium, Athens, GA, USA 1986\' 2\'
26-9.

11. Kersjes AW and Bras GE. The surgical treatment of ileus in the horse. Tijdschr Diergeneeskd 1973-
98: 968-74.

12. Sembrat RF.Theacute abdomen in the horse; epidemiologic considerations. Archives 1975; 4: 34-9.

13. Todhunter RJ, Erb HN, and Roth L. Gastric rupture in horses: A review of 54 cases Equine Vet J
1986;18:288-93.

14. Edwards GB. Surgical management of intussusception in the horse. Equine Vet J 1986; 18: 313-21.

15. Blackwell RB. Jejunocecostomy in the horse: a comparison of two techniques. Proc of the Equine
Colic Research Symposium, Athens, GA, USA 1982; 288-9.

16. Kersjes AW, Nemeth F, and Rutgers LJE (eds). Atlas of large animal surgery, Utrecht, 1985,
Wetenschappelijke Uitgeverij Bunge, p. 47.

17. Edwards GB. Resection and anastomosis of small intestine: Current methods applicable to the
horse. Equine Vet J 1986; 18: 322-30.

Het Centraal Diergeneeskundig Instituut
(CDI) te Lelystad heeft een onderzoek afge-
rond naar de verspreiding van leptospirose bij
het rund in Nederland. Bij de mens veroor-
zaakt deze ziekte melkerskoorts. Het onder-
zoek werd uitgevoerd aan de hand van melk-
monsters afkomstig van vrijwel alle Neder-
landse melkveebedrijven. Uit het onderzoek
blijkt, dat meer dan 65% van de bedrijven vrij
is van antistoffen tegen leptospiren.

Melkerskoorts is een voor Nederland rela-
tief nieuwe ziekte, die voor de eerste maal
in 1981 werd vastgesteld. De ziekte wordt
veroorzaakt door een bacterie, Leptospira
interrogans serotype hardjo (hardjo). die
verwant is aan de verwekker van de bekende
ziekte van Weil. Een betrouwbaar vaccin
tegen melkerskoorts bij de mens is op dit
moment niet voor handen.

Om de verspreiding van de ziekte bij run-
deren te onderzoeken en te komen tot een
gerichte aanpak van de ziekte, werd in 1988
door het Centraal Diergeneeskundig Insti-
tuut een landelijk tankmelkonderzoek uit-
gevoerd.

Voor de uitvoering van dit onderzoek, dat
gedeeltelijk werd gesubsidieerd door de Ve-
terinaire en Geneeskundige Inspecties van
het ministerie van Volksgezondheid, werd
onlangs bij het CDI een verbeterde diagnos-
tische test ontwikkeld. Deze test maakt het
mogelijk de afweerstoffen tegen hardjo in de
melk van runderen aan te tonen.
Dankzij de medewerking van de vier regio-
nale melkcontrole stations kon het CDI
beschikken over melkmonsters van vrijwel
alle melkbedrijven in Nederland.
In totaal werden melkmonsters onderzocht
die afkomstig waren van ca. 45.000 bedrij-
ven. Van deze bedrijven waren ca. 30.000 (ca.
65%) vrij van antistoffen tegen hardjo.
//art/yo-positieve bedrijven komen overi-
gens verspreid over heel Nederland voor,
maar er bestaan sterke regionale verschillen.
Er zijn gebieden gevonden, waar meer dan
60% van de bedrijven positiefis. In sommige
delen van Nederland worden vrijwel geen
positieve bedrijven gevonden. In figuur 1
zijn de bedrijven met een positieve uitslag
weergegeven op basis van de twee-cijferige
postcode, verdeeld over 89 gebieden.

Door genoemd onderzoek zijn de infectie-
bronnen globaal gelokaliseerd. Veehouders
kunnen in overleg met praktici en Gezond-
heidsdiensten op de hardjo-poshieve bedrij-
ven maatregelen nemen om verdere ver-
spreiding van de infectie naar mens en dier
te voorkomen. Veehouders zullen binnen-
kort persoonlijk bericht ontvangen op
welke manier zij het onderzoekresultaat van
het eigen bedrijf te weten kunnen komen.
Daarnaast is er door een Stuurgroep, die het
onderzoek heeft begeleid, een landelijk ad-
vies geformuleerd. Dit advies geeft wegen
aan voor een georganiseerde bestrijding van
leptospirose bij runderen op vrijwillige ba-
sis. Er worden richtlijnen verstrekt welke
betrekking hebben op de maatregelen ter
voorkoming van besmetting van vrije be-
drijven. Tevens worden voorstellen gedaan
voor het bestrijden van de ziekte op be-
smette bedrijven.

De praktici zullen binnenkort door de be-
treffende Gezondheidsdienst voor Dieren
schriftelijk worden geïnformeerd over de
verstrekte adviezen.

Binnenkort zullen in één van de februari
1989-nummers van het Tijdschrift voor Dier-
geneeskunde enkele artikelen worden gepu-
bliceerd, welke nader ingaan op het lepto-
spirose/melkerskoorts probleem.

Downey NE. Pasture study of two types of
oxfendazole pulse release bolus for control-
ling nematodes in calves. Vet Ree 1988; 122:
604-8.

Naast elkaar werden twee methoden getest
om de besmetting van kalveren met nema-
toden-larven in hun eerste weideseizoen te
bestrijden.

Aan een eerste groep van 15 kalveren werd
voor het uitbrengen (30 april) een oxfenda-
zole pulse release bolus (PRB) toegediend.
Een tweede groep kreeg een oxfendazole
front-loaded bolus (ELB) op 15 juli toen een
opgetreden longworminfectie behandeling
noodzakelijk maakte. Een derde groep
kreeg geen bolus. Deze laatste groep moest
herhaaldelijk therapeutisch worden behan-
deld om de longworminfectie in te dammen.
In de PRB-groep werd in het geheel geen
longworminfectie gezien. Het ontwikkelen
van een flinke longworminfectie werd mede
veroorzaakt door het toevoegen aan iedere
proefgroep van drie kunstmatig met 300
longwormlarven besmette kalveren.
Wat de maagdarmwormen betreft werd de
ei-uitscheiding voldoende onderdrukt door
beide boli-typen en daardoor bleef de gras-
land-besmetting door de kalveren laag.
De kalveren die met PRB werden behan-
deld, bleken significant beter (P < 0,001) te
zijn gegroeid dan de controledieren (-1- 24,6
kg) en dan de FLB-groep { 14,8 kg). Het
verschil in gewichtstoename tussen de FLB-
groep en de controlegroep was niet signifi-
cant.

Geconcludeerd werd dat de PRB een beter
effect heeft door de profylactische werking,
waardoor ook de weidebesmetting laag
wordt gehouden. Bij het gebruik van de
FLB na het optreden van klinische ver-
schijnselen is het effect minder positief
vooral omdat de weidebesmetting dan al
flink hoog kan zijn. Hierdoor staan de
kalveren dan voortdurend bloot aan een
nieuwe infectie. Heinrich.

Phipps RH, Weiler RE, Austin AR, Craven
N, and Peel CJ. A preliminary report on a
prolonged release formulation of bovine
somatotropine with particular reference to
animal health. Vet Rec 1988; 122: 512-3.

Aan 90 British Eriesians werd vanaf 9 weken
na de partus tot het einde van de lactatie elke
14 dagen per injectie 500 mg BST (Sometri-
bove; Monsanto) ofwel een placebo toege-
diend. Alle dieren kregen ad libitum een
rantsoen van gras en maïssilage met 60,40
of 20% krachtvoer in respectievelijk begin,
midden en einde van de lactatie.
De behandeling resulteerde in een produk-
tieverhoging van 20,3% op vet gecorri-
geerde melk (21,9 vs 18,2 kg). Uitgezonderd
een significante verhoging van het eiwitge-
halte bleef de melksamenstelling ongewij-
zigd. Hoewel een produktiestijging 2-3 da-
gen na de behandeling optrad duurde het ca.
8 weken alvorens de opname van droge stof
significant toenam (15,1 vs 16.8 kg/dag).
Afgezien van enige lokale reactie op de
injectieplaats werden geen verschijnselen
van onbehagen waargenomen, noch ver-
schillen in lichaamstemperatuur, pols- en
ademfrequentie vastgesteld.
De behandeling had geen invloed op het
optreden van klinische mastitiden; het
melkcelgetal was voor beide groepen gelijk
(200.000/ml). Uit progesteronbepalingen in
de melk bleek dat er geen verschil was in
ovariële activiteit, oestrus en correcte eerste
inseminatie, noch in het drachtigheidsper-
centage (96 vs 93%). De behandelde dieren
hadden wel meer inseminaties per drachtig-
heid nodig (2,48 vs 2,02) en derhalve meer
open dagen (114 vs 93). (Het is niet uitge-
sloten dat het energiedeficiet in de eerste ca.
8 weken hierbij een rol heeft gespeeld; Ref.j
Er werd geen significant verschil in de
incidentie van metritis, retentio secundinae,
persisterend corpus luteum en cysteuze ova-
ria gevonden. Dit was evenmin het geval bij
30 dieren uit beide groepen in de eerste 8
weken van hun volgende lactatie.

Larvicide eigenschappen tegen O.
ostertagi van een morantel tartraat
bevattende bolus

Rossiter LM, Purnell RE, and Seymour DJ.
Larvicidal properties against Ostertagia
ostertagi of the faeces of calves treated with
a sustained release formulation of morantel
tartrate. Vet Rec 1988; 122: 81-4.

Na het toedienen van een bolus met moran-
tel tartraat aan jonge grazende runderen,
wordt gedurende 90 dagen de ontwikkeling

van infecties met Ostertagia ostertagi en
Cooperia oncophora voorkomen.
Omdat werd aangetoond dat onveranderd
morantel tartraat gedurende 70 dagen door
de behandelde dieren met de mest wordt
uitgescheiden, leek het zinvol na te gaan wat
de invloed van het middel in de faeces zou
zijn op de ontwikkeling van nematoden
larven.

De faeces afkomstig van met een bolus
behandelde kalveren werd vergeleken met
de faeces van onbesmette kalveren. Mons-
ters van beide groepen dieren werden weke-
lijks verzameld en ieder monster werd
daarna gemengd met een bekende concen-
tratie Ostertagia ostertagi-titrtn. Deze fae-
cesmonsters werden bebroed bij 26° en 2,
5 en 7 dagen later werden monsters onder-
zocht op de aanwezigheid van zich ontwik-
kelde eieren of larven.
Het blijkt dat de aantallen larven en de mate
van hun ontwikkeling in de faeces van de
behandelde dieren sterk wordt verminderd
vergeleken met de faeces van de onbehan-
delde kalveren.

De aanwezigheid van morantel tartraat in
de faeces van kalveren die met een bolus
werden behandeld, voorkomt dat het me-
rendeel van de nematoden eieren die zo
worden uitgescheiden tot ontwikkeling ko-
men en een besmetting van het weiland
kunnen veroorzaken.

Mestonderzoek op cryptosporidiën bij
pluimvee-sectiemateriaal en de mate
van besmetting

Ley DH, Levy MG, Hunter L, Corbett W,
and Barnes HJ. Cryptosporidia-positive
rates of avian necropsy accessions deter-
mined by examination of auramine O-
stained faecal smears. Avian Diseases 1988;
32: 108-13.

Van 112 inzendingen (431 dieren) aangebo-
den voor sectie, werden faecesuitstrijkjes
gemaakt die werden gekleurd met aura-
mine-O en door middel van IFT-microsco-
pie onderzocht op cryptosporidium-oöc-
ysten. Bij de slachtkuiken-inzendingen
kwam het hoogste percentage positieve in-
zendingen voor, namelijk 27,3% (9 van de
33).

Bij moederdieren waren 3 van de 30 inzen-
dingen positief(10%)en bij leghennen 1 van
de 17 (5,9%). Van de eveneens ter sectie
aangeboden psittacciformes was 19% van
de inzendingen positief.
Het bleek dat als bij slachtkuikens ten-
minste één dier van een inzending positief
was, gemiddeld 39,2% van de dieren uit die
betreffende inzending positief was, ook bij
de moederdieren trad dit zogenaamde \'clus-
tering effect\' op.

Auteurs suggereren een mogelijk verband
tussen het voorkomen van cryptosporidiën
en de leeftijd bij slachtkuikens; slachtkui-
kens jonger dan 5 weken zouden vaker
positief zijn dan kuikens ouder dan 5 weken.
Er kon geen verband worden aangetoond
tussen het aanwezig zijn van klinische pro-
blemen (bijv. respiratie klachten) en het
voorkomen van cryptosporidiën in de faeces
bij slachtkuikens.

Een belangrijk voordeel van de door auteurs
gehanteerde methode boven de post mor-
tem diagnostiek door middel van histologie
is uiteraard dat bij levende dieren een be-
smetting kan worden aangetoond. De aura-
mine-O techniek is met succes gebruikt bij
de mens en vele diersoorten (overigens is
ook door middel van eenvoudiger kleurin-
gen bijv. Ziehl Neelsen de aanwezigheid van
cryptosporidiën aan te tonen; Ref.).
Volgens auteurs is bij dit onderzoek voor de
eerste maal het vóórkomen van Cryptospo-
ridium spp. beschreven bij de papegaai, de
\'Tundra\'-zwaan en de grasparkiet. (De gras-
parkiet wordt echter ook al als bekend
gastheer voor Cryptosporidium spp. ge-
noemd in een overzichtsartikel in Austr Vet
Journal van augustus 1985 door O\'Donog-
hue; Ref.). Het gastheerspectrum van Cryp-
tosporidium spp. blijkt zich nog steeds uit te
breiden.

(American Physiological Society. ISBN 0-683-
04625-X, 219 pagina\'s, prijs f 97.50)

Dit boek komt tegemoet aan de groeiende belang-
stelling voor het fenomeen pijn, de herkenning
van pijngedrag en de mogelijkheden van de
bestrijding van (met name acute) pijn bij de
verschillende huisdiersoorten. Het boek valt in
twee delen uiteen. In deel 1, handelend over de
pijnperceptie, wordt uitvoerig ingegaan op de
anatomische en neurofysiologische achtergron-
den van het fenomeen pijn; het functioneren van
spinale en supraspinale banen voor het transport
van pijnprikkels, de rol van het C.Z.S. in het
onderdrukken van de pijnsensatie en de rol van
het endorfmen-systeem. Voor de klinisch werk-
zaam zijnde dierenarts zal deze diepgaande infor-
matie wellicht minder relevant dan wel toepas-
baar zijn (Ref.).

Wel van direct klinisch belang is het hoofdstuk
over de criteria voor een chirurgische anesthesie.
Hierin wordt behalve een overzicht van de eisen
waaraan een chirurgisch anesthesiestadium hoort
te voldoen en hoe dit te herkennen is, ook een
overzicht gegeven van farmaca welke (tezamen)
dit kunnen bewerkstelligen.
Naast deze, qua species, algemene hoofdstukken
wordt er in deel 2 in aparte hoofdstukken inge-
gaan op de problematiek bij verschillende dier-
soorten. Aandacht wordt besteed aan de farma-
cologische achtergronden van de verschillende
pijnstillers en de verschillen tussen de species met
betrekking tot de absorptie en biotransformatie
van de farmaca. Er wordt verslag gedaan van
uitvoerige pijnmodel-studies bij het paard waar-
bij een groot aantal analgetische farmaca werden
vergeleken. Hier komt vooral de goede analgeti-
sche werking van het xylazine, al dan niet in
combinatie met fentanyl, naar voren. Overigens
waren het vooral acute pijnsituaties waaronder de
effectiviteit van farmaca getest werd, waardoor de
slechte resultaten van de prostaglandine-synthe-
tase remmers (bijvoorbeeld flunixine) wellicht een
onjuist beeld geven.

In het laatste hoofdstuk wordt ingegaan op de
mogelijkheden voor de pijnbestrijding bij hond en
kat. Naast de verschillende narcotische analgetica
worden er een aantat kleine analgetica besproken
met betrekking tot hun farmacologie zowel als
klinische toepassing. Helaas valt hierbij weinig te
lezen over de mogelijkheden van de langwerkende
opiaat-agonisten-antagonisten butorphanol en
buprenorphine (Ref.).

Concluderend kan worden gesteld dat dit boek
veel informatie direct beschikbaar maakt aan-
gaande het fenomeen pijn, zowel in neurofysiolo-
gische zin als in praktisch, klinische zin. In dezen
is het boek dan ook zeer waardevol zowel voor
de proefdierdeskundige belast met het welzijn van
proefdieren, als voor de dierenarts in de klinische
praktijk.

Onderstaand volgt de inhoudssopgave van bo-
vengenoemde uitgave, die wellicht van belang is
voor dierenartsen die werkzaam zijn op het
gebied van de bedrijfsbegeleiding van melkveebe-
drijven.

Administratie en bedrijfsvoering: wat doe ik er
mee? Wat kan ik er mee? (pag. 2)
Vruchtbaarheid: bewaken is observeren en vroeg-
tijdig signaleren! (pag. 6)

Vruchtbaarheidsresultaten: een goede analyse
leidt tot diagnose en preventie (pag. 9)
Vruchtbaarheidsresultaten: bewust zijn is een
economisch belang (pag. 11)
Melkproduktie en voeding: hoe zie je de hand van
de meester? (pag. 14)

Melkproduktie en voeding: ruwvoeders en rant-
soenen, ga er verstandig mee om (pag. 16)
Jongvee-opfok: planning en investering, de kos-
ten gaan voor de baten (pag. 19)
Jongvee-opfok: ziekten verstoren de groei (pag.
21)

Uiergezondheid: welke factoren spelen mee?
Doelstellingen per bedrijf (pag. 26)
Uiergezondheid: omgaan met melkmachine en
melktechniek (pag. 28)

Uiergezondheid: analyse van kengetallen, begro-
ting van de schade (pag. 30)
Graslandgebruik: meer dan alleen weiden en
maaien! (pag. 33)

In deze rubriek, die in principe open
staat voor elke auteur die zich op
specialistisch niveau met de dierge-
neeskunde van landbouwhuisdieren
en/of gezelschapsdieren bezighoudt,
wordt een brug geslagen tussen de
eerste- en tweedelijns diergenees-
kunde.

Er is sprake van praktische relevantie
en de bijdragen geven inzicht in de
diagnostiek en behandeling van verwe-
zen patiënten uit diverse disciplines.
Theoretische aspecten of nieuwe ont-
wikkelingen in de diergeneeskunde
worden eveneens belicht.

Begin februari 1988 werd een vijfjarige
WPN-ruin doorgestuurd voor een nader
onderzoek van het respiratie-apparaat en
een eventuele meting van de intrathoracale
druk. De reden van doorsturen was een
aanhoudende hoest welke ondanks behan-
deling niet over ging. Ongeveer twee maan-
den daarvoor was het hoesten voor het eerst
opgevallen. Op advies van de behandelend
dierenarts was het paard een week op rust
gezet en een aantal weken behandeld met
clenbuterol oraal in de gebruikelijke dose-
ring van 0,8 microgram per kg lichaamsge-
wicht. Na aanvankelijke verbetering kwa-
men de klachten weer terug en volgens de
eigenaresse waren ook de eetlust en de
algemene conditie wat teruggelopen.
Het paard stond gestald in een buitenbox op
stro. \'s Nachts ging de bovendeur dicht,
verder stond deze altijd open. Het rantsoen
bestond uit 3 a 4 kg natgemaakt hooi en 1
a 2 kg krachtvoer met haver, hetgeen de
laatste dagen steeds meer bleef liggen.
Bij het algemeen onderzoek viel in eerste
instantie de matige conditie op. Het baar-
kleed was dof en ongelijkmatig. De adem-
en polsfrequentie waren niet verhoogd, de
temperatuur was evenwel 39.3° C. De slijm-
vliezen van oog en mond waren roze-rood,
de mandibulaire lymfeklieren waren niet
vergroot of pijnlijk, de retrofaryngeale klie-
ren waren wel vergroot en het paard rea-
geerde bij palpatie van de keel. Bij auscul-
tatie van de longen waren lichte ronchi op

de cranio-ventrale longdelen te horen. Bij
eerste inspectie was er geen neusuitvloeiing
te zien.

Na sedatie met 0,8 cc Domosedan®\' i.v.
vond inspectie van neusgangen, keel en
trachea plaats. De keel was te rood, en er
was een matig actieve hyperplasie van fol-
likels in het farynxdak aanwezig. Hier en
daar kleefden klodders purulent exsudaat
aan het slijmvlies en ook in de trachea was
wat te veel purulent exsudaat aanwezig. Bij
het terugtrekken van de fiberscoop door de
stembanden (waardoor bij de meeste paar-
den de klepjes van de luchtzakopeningen
even open gaan), stroomde een rijkelijke
hoeveelheid exsudaat uit de rechter lucht-
zakopening. Met behulp van de fiberscoop
en een steriel slangetje werd wat materiaal
voor bacteriologisch en mycologisch onder-
zoek verzameld.

In afwachting van de uitslag werden beide
luchtzakken gespoeld met een steriele fysi-
ologische zoutoplossing. Hierbij werd ge-
bruik gemaakt van een runder urinecathe-
ter. Deze kan onder begeleiding van de
fiberscoop ingebracht worden en na enige
oefening ook wel \'blind\'. Adequate sedatie
met detomidine (Domosedan®), aceproma-
zine/methadon of xylazine is wenselijk daar
de meeste paarden in verzet gaan bij vulling
van de luchtzakken. Het spoelen werd ge-
staakt toen het spoelwater dat de neus
verliet visueel schoon was. Als laatste wer-
den 5M-E Na-penicilline-G per luchtzak
ingebracht en de catheter werd leeggeblazen
met 20 cc fysiologische zoutoplossing.
Naast deze lokale behandeling werden ge-
durende zeven dagen een keer per dag 10 M
eenheden natriumpenicilline-G intraveneus
en 6 M eenheden procaine-penicilline-G
i.m. toegediend. Na drie dagen was de
uitslag van het BO bekend: Streptococcus
zooepidemicus, goed gevoelig voor penicil-
line. Het mycologisch onderzoek bleek later
negatief te zijn.

Na een week werden de luchtzakopeningen
nogmaals geïnspecteerd. Er was geen uit-
vloeiing meer waarneembaar en het aspect
van het slijmvlies van de farynx was nor-
maal. Er werd besloten de luchtzakken niet
nogmaals te spoelen. Inmiddels zijn er vijf
maanden gepasseerd en er zijn geen afwij-
kingen meer te constateren aan het respira-
tie-apparaat.

Epyeem van de luchtzakken kan ontstaan
als complicatie van een infectie van de
voorste luchtwegen. Met name droes wordt
in dit verband nog wel eens genoemd.

Opvallend in de anamnese kunnen een een-
zijdige neusuitvloeiing zijn maar ook een
minder goede algemene conditie, lusteloos-
heid, slikproblemen, of het doorgemaakt
hebben van droes of een andere infectie van
de voorste luchtwegen. Vaak is de acute fase
al een tijdje achter de rug en wordt niet
direct meer in verband gebracht met de
neusuitvloeiing.

Bij klinisch onderzoek kunnen vaak een
eenzijdige neusuitvloeiing, verhoging van de
lichaamstemperatuur en een verdikte keel-
streek vastgesteld worden. Het is belangrijk
bij inspectie van de keel goed op de lucht-
zakopeningen te letten met name bij het
slikken. Het is mogelijk met een niet te dikke
fiberscoop in de luchtzakken te kijken maar
in de praktijk valt dit vaak tegen. Daarom
is deze methode minder geschikt om routi-
nematig bij ieder aangeboden hoestend
paard te worden uitgevoerd.
De hiervoor beschreven behandeling is he-
laas niet altijd voldoende effectief. Soms is
het exsudaat zo taai dat simpelweg schoon-
spoelen van de luchtzakken niet lukt. In dat
geval kan na het spoelen een fibrinolyticum
zoals Streptokinase ingebracht worden.
Wanneer de door de luchtzak lopende arte-
ria carotis interna is aangetast kan de be-
handeling met een fibrinolyticum gecontra-
indiceerd zijn wegens het risico van soms
dodelijk verlopende bloedingen.
Het is belangrijk het exsudaat ook mycolo-
gisch te laten onderzoeken omdat bij chro-
nische luchtzakontsteking nog wel eens een
schimmelinfectie aanwezig is. Deze zijn he-
laas veel moeilijker te genezen en hebben
een slechte prognose.

De werkzaamheden door een paraveterinair
dienen een ondersteunende en aanvullende
functie te hebben ten opzichte van de prak-
tizerende dierenarts. Hij zal altijd moeten
handelen in een bepaalde relatie tot een
dierenarts.

Minister ir. G. Braks (Landbouw en Visse-
rij) schrijft dit uitgangspunt voor de con-
crete invulling van de zogenaamde para-
veterinaire activiteiten, mede namens zijn
ambtgenoot van Justitie, in de Memorie van
Antwoord naar aanleiding van de Wet op de
uitoefening van de Diergeneeskunde aan de
voorzitter van de Eerste Kamer der Staten-
Generaal.

Volgens minister Braks kunnen thans een
drietal vormen van de uitoefening van de
diergeneeskunde worden aangemerkt als
paraveterinaire activiteit. De bewindsman
wijst er op dat deze invulling slechts een
voorlopige kan zijn.

— In het kader van de preventieve of
politionele dierziektebestrijding kan we-
derom een beroep gedaan worden op ande-
ren dan dierenartsen. Het zal dan bijvoor-
beeld gaan om de uitvoering van
diagnostische programma\'s of om de toe-
diening van preventief werkende genees-
middelen.

— Een andere categorie betreft het verrich-
ten van fysiotherapie bij dieren. Minister
Braks vindt, dat deze handelingen dierge-
neeskundig verantwoord dienen te zijn. Hij
stelt daarom voor de behandelingen door
daartoe opgeleide fysiotherapeuten slechts
toe te staan als een dierenarts een dergelijke
behandeling heeft voorgeschreven.

— De niet-chirurgische embryo-transplan-
tatie kan onder bepaalde voorwaarden en
onder bepaalde onderdelen ook door niet-
dierenartsen worden uitgevoerd. Als voor-
waarden zullen onder meer gelden, dat men
een erkende opleiding heeft genoten en dat
het verrichten van deze handelingen slechts
toegestaan zal zijn onder leiding, op aanwij-
zing of onder controle van een dierenarts.

De minister deelt voorts mee, dat hij over-
weegt te voorzien in de mogelijkheid, dat
een aantal paraveterinaire activiteiten door

De bewindsman deelt tevens mee, dat hij
zijn eerder genomen besluit ten aanzien van
het toepassen van lokale verdovingen door
veeverloskundigen heeft herzien. In de toe-
komst zullen veeverloskundigen deze verdo-
ving mogen toepassen.

(Persbericht Ministerie van Landbouw en
Visserij)
— Het geven van degelijke en objectieve
voorlichting naar de prakticus toe.
Geïnteresseerde collegae worden uitgeno-
digd contact op te nemen met:
Dr. J. Debraekeleer, Strijdersstraat 5,
B3300 Tienen, België (tel. 09-3216820225)
en

Het Diergeneeskundig Memorandum is een
viermaal per jaar verschijnend tijdschrift,
uitgegeven door Duphar, Janssen Pharma-
ceutica en Mycofarm. Het heeft als doel
dierenartsen in binnen- en buitenland voor-
lichting te geven van wetenschappelijke en
commerciële aard op veterinair gebied.
Het tijdschrift wordt gratis beschikbaar
gesteld aan Nederlandstalige praktizerende
dierenartsen en postdoctorale studenten.

Hoewel in principe het tijdschrift dus ook
aan postdoctorale veterinaire studenten
wordt toegestuurd blijkt in de praktijk, dat
vrij veel nummers als onbestelbaar worden
geretourneerd. Indien u prijs stelt op ont-
vangst en het niet regelmatig in de bus krijgt,
gelieve u dit te berichten aan het secreta-
riaat: de heer R. P. Meijers, Postbus 7133,
1007 JC Amsterdam.

De voeding van hond en kat en vooral de
relatie tot bepaalde aandoeningen geniet
een steeds groter wordende belangstelling.
Dit werd nogmaals duidelijk tijdens het
voorbije WSAVA-congres in Barcelona.
Hieruit is het idee geboren om een Europese
groep op te richten ter bevordering van dit
zo belangrijke onderwerp.
Deze \'European Society for Advancement
of Small Animal Clinical Nutrition\' zal een
dubbel doel hebben:

— Het samenbrengen van geïnteresseerden
op dit gebied (academici en praktici) om
hun meest recente bevindingen uit te wisse-
len.

Hiermede willen wij uw aandacht vestigen
op 2 ziektebeelden, die recent bij Berner
Sennenhonden zijn beschreven:
Systemische Histiocytose (SH) en Maligne
Histiocytose (MH).

SH komt bij vrij jonge honden voor en
wordt meestal gekenmerkt door huidknob-
bels tot ± 4 cm 0 en algehele malaise met
een recidiverend ziekteverloop.

MH wordt bij dieren van gemiddeld 7 jaar
gezien; de honden zijn plots erg ziek, ver-
tonen vaak klachten van de luchtwegen/
longen (met name ook röntgenologische
afwijkingen), er kunnen vergrote lymfekno-
pen, hepato/splenomegalie of neurologi-
sche verschijnselen worden waargenomen.
Daar wij sinds 1986 al verschillende malen
de diagnose SH en MH gesteld hebben (ook
bij Dobermann Pinchers en bij een Rottwei-
ler) willen wij een retrospectief (vanaf 1976)
en prospectief onderzoek naar het voorko-
men van deze ziekte uitvoeren.

Vanzelfsprekend zal dit niet mogelijk zijn
zonder uw medewerking. Wij verzoeken u
daarom bij sterk vermoeden van één dezer
aandoeningen (met name bij Berner Sen-
nenhonden, maar ook bij Dobermanns en
Rottweilers) contact op te nemen met de
Vakgroep Veterinaire Pathologie, drs. M.
van Niel, tel. 030-534295/533195.

U voorspelde het al! Uw \'globale commen-
taar\' op de publikaties van en naar aanlei
ding van Benveniste c.s. in Nature (30 jun
en 28 juli 1988) heeft mij niet bevredigd (zie
Redactionele Kolom, Tijdschr Dierge-
neeskd 1988; 113: 1113).
De door Benveniste gepubliceerde waarne-
mingen hebben, in tegenstelling tot wat u
schrijft, niet geleid \'tot tevredenheid bij
homeopaten\'. Er was meer sprake van een
terughoudendheid, zoals we die zien als iets
te mooi is om waar te zijn. We waren echt
nog lang niet toe aan een polonaise door de
Uithof!

Een \'openbare afgang\' voor de homeop-
athie door deze publikaties is uitgesloten.
Het \'alom gerespecteerde wetenschappe-
lijke tijdschrift Nature\' en Benveniste zelf
hebben gezichtsverlies geriskeerd. De ho-
meopathie mist hoogstens een kans.
De homeopathie heeft volgens de heersende
wetenschap (nog) geen wetenschappelijke
reputatie; ze kan die hiermee dan ook niet
verliezen. In de praktijk is men zo ver-
trouwd met de goede resultaten van de
homeopathie, dat een scheldende stem van-
uit de wetenschap niet meer gehoord wordt;
ze doet dat al zo lang.
Nature valt uit zijn rol: Een artikel publice-
ren, de homeopathie voor \'malign purpose\'
uitmaken, omdat die mogelijk wetenschap-
pelijk bestaansrecht krijgt, en direct na het
artikel een tegenonderzoek aankondigen.
Controleert Nature alle artikelen door mid-
del van een tegenonderzoek en kaffert zij
altijd de belanghebbende op voorhand uit?
Om een compleet beeld te geven van de
publikaties, laat ik nevenstaand het referaat
volgen van drs. J. Zwoferink, apotheker bij
VSM Geneesmiddelen B.V., te Alkmaar.

Zou het voor de homeopathie niet aantrekke-
lijk zijn geweest indien door wetenschappelijk
onderzoek onomstreden een van haar belang-
rijkste stellingen zou zijn bevestigd?
Al was het alleen maar om \'de scheldende
stem vanuit de wetenschap\' daarmee te kun-
nen overstemmen? - red.

Op 30 juni 1988 verscheen in het weten-
schappelijk tijdschrift Nature etn artikel dat
inmiddels een storm van commentaar en
kritiek heeft losgemaakt, zowel in de popu-
laire pers als in de wetenschappelijke vak-
bladen.

Sensationele ontdekking
De auteurs, onder aanvoering van Dr. Jac-
ques Benveniste van het Franse overheids-
instituut INSERM U200, beweerden dan
ook een sensationele ontdekking te hebben
gedaan. In een verdunning waarin reken-
kundig geen enkel molecuul meer aanwezig
kon zijn, hadden ze biologische activiteit
aangetoond. Hierin zou ook een overeen-
komst met de homeopathie kunnen liggen,
waarin vaak gebruik wordt gemaakt van
sterke verdunde oplossingen.
De basis van het onderzoek van Benveniste
is een immunologische reactie: de reactie
tussen antigeen en antilichaam, een zeer
specifieke reactie die tussen twee eiwitten
plaatsvindt. Er werd gebruik gemaakt van
witte bloedcellen met antilichamen van het
type E (IgE) aan het oppervlak, die in
contact werden gebracht met antilichamen
tegen IgE (anti-IgE-serum, dat verkregen
wordt uit bloed van geiten, die met IgE-
antilichamen zijn ingespoten). Als deze twee
stoffen met elkaar in contact gebracht wor-
den, bindt het anti-IgE zich aan het IgE,
waardoor de witte bloedcel als onderdeel
van het immuunsysteem reageert: stoffen
(o.a. histamine) die in de witte bloedcellen
liggen opgeslagen, komen vrij. Microsco-
pisch verandert het beeld van de witte
bloedcel; de blaasjes (granulen) met de
opgeslagen stoffen verdwijnen. Dit proces
heet degranulatie. Benveniste beweert in
zijn artikel dat ook bij hoge potenties van
anti-IgE-serum deze reactie (degranulatie)
plaatsvindt.

Inmiddels heeft een afvaardiging van Nature
de experimenten bijgewoond en hier een
vernietigend verslag over gepubliceerd op
28 juli 1988. De conclusie van de commissie
is dat er geen fraude is gepleegd, maar dat
er wel onnauwkeurigheden konden worden
aangetoond in de onderzoeksopzet. In hel
verslag en in de reactie(s) erop wordt over
en weer met modder gesmeten en worden
verdachtmakingen geuit waardoor een ob-
jectieve beoordeling van de experimenten
vertroebeld wordt.

1. De experimenten blijken gedurende
langere periodes niet te werken. Dit werd in
het oorspronkelijke artikel niet vermeld.
Evenmin werd er een verklaring voor gege-
ven.

2. De herkomst van het bloed waaruit de
leucocyten suspensies werden bereid was
niet altijd duidelijk. De kwaliteit van het
bloed bepaalt in hoge mate de reactie.

3. Tellingen van het percentage gedegranu-
leerde cellen werden niet (altijd) in duplo
uitgevoerd.

4. Tellingen van het percentage gedegranu-
leerde cellen werden niet (altijd) blind uit-
gevoerd, dat wil zeggen: in veel gevallen wist
de analist die telde al tevoren wat de uit-
komst ongeveer zou moeten zijn. De analist
is op dat moment niet meer onbevooroor-
deeld. Wanneer de analist een in haar/zijn
ogen vreemde uitkomst vond werd opnieuw
geteld.

5. Statistisch gezien zou de foutenmarge
van de tellingen groter moeten zijn dan bij
het gepubliceerde onderzoek van Benvenis-
te. Dit zou verklaard kunnen worden door
de hierboven genoemde aangepaste tellin-
gen.

6. De mogelijkheid van het samenvlokken
van de eiwitten is niet nader bekeken. Hier-
door zouden soms klonten eiwit mee ver-
dund kunnen worden waardoor hogere con-
centraties ontstaan dan theoretisch moge-
lijk is.

7. De mogelijkheid van fouten door het
gebruik van microtiterplaten in plaats van
reageerbuizen is niet nader bekeken. Bij
microtiterplaten worden meerdere reacties
op één plaat uitgevoerd, waardoor in theo-
rie vloeistof zou kunnen over spatten. Bij
gebruik van reageerbuizen is dat uitgeslo-
ten.

8. De invloed van onzuiverheden in het
gedestilleerde water is niet nader bekeken,
terwijl wel een vermoeden wordt uitgespro-
ken dat dit de oorzaak is van het mislukken
van sommige experimenten.

9. Gegevens van experimenten uit andere
laboratoria bleken hetzij niet voorhanden te
zijn (Toronto, Canada), hetzij nog niet
volledig bestudeerd (Rehovot, Israël).

10. De gebruikelijke manier om de degra-
nulatie te meten is niet het tellen van de
cellen, maar meting van het histaminege-
halte. Deze methode werkt bij Benveniste
e.a. niet. Hier wordt geen verklaring voor
gegeven.

— Het onderzoek van Benveniste e.a. is
statistisch onvoldoende onderbouwd voor
een dergelijke wereldschokkende bewering.

— De waarnemers zijn bevooroordeeld.
Dit is in principe niet erg (immers ook de
A\'ari/re-controleurs waren bevooroordeeld),
mits alle maatregelen getroffen worden
waardoor invloed van de waarnemer op de
uitkomst van de experimenten wordt uitge-
sloten. Deze maatregelen waren bij het
onderzoek van Benveniste niet voldoende.

Wat blijft er in dit geval nog over van het
onderzoek van Benveniste? Een aantal ex-
perimenten, waarvan één in aanwezigheid
van de Nature-commissie, is blind uitge-
voerd en deze gaven wel het geclaimde effect
te zien. Deze resultaten zijn momenteel nog
niet weerlegd, maar zijn ondergesneeuwd
onder andere punten van kritiek. Het blijft
nog steeds mogelijk, dat één of meerdere
van de genoemde punten van kritiek dit feit
alsnog onderuit zal halen, maar momenteel
staat dit resultaat nog overeind.
Dit betekent dat een groot deel van de
resultaten van het onderzoek van Benveni-
ste e.a. van tafel is geveegd, echter niet alles.
Het is ook aan Benveniste om het restant dat
is overgebleven zodanig te onderbouwen
dat het ook door de meest kritische be-
schouwer geaccepteerd zal worden. Of hij
daarin zal slagen? De reguliere wetenschap
verwacht van niet, de homeopathie denkt
van wel. Soortgelijk onderzoek is namelijk
al eerder gepubliceerd, o.a. van de Neder-
landse onderzoekers Amons en Van Mans-
velt\'.

De tijd zal moeten leren, of we reeds het
stadium bereikt hebben, waarin het (tech-
nisch) mogelijk is aan \'niet-homeopathen\'
ondubbelzinnig te bewijzen, dat hoge poten-
ties meer eigenschappen hebben dan uitslui-
tend die van het potentieermedium.

\' Amons, F en J. D. van Mansvelt, \'Low dose
effects of mereurichloride\', Zeitschrift für Na-
turforschung, sectie c, 1975.
2 Drs. J. Zwoferink, apotheker bij VSM Genees-
middelen te Alkmaar.

Op 19 november 1988 werd tijdens de najaarsbij-
eenkomst van de Groep Paardenpraktici de
Venti-Graph van Boehringer Ingelheim geïntro-
duceerd. Met de Venti-Graph wordt het verloop
van de intra-pleurale druk bij paarden tijdens de
ademhaling geregistreerd via een in de slokdarm
ingebrachte ballon-sonde.

De mate waarin luchtweg-obstructies een rol
spelen bij long-luchtweg-problemen kan zo objec-
tief worden vastgesteld en tevens vastgelegd. In
die zin gebruikt, betekent de Venti-Graph dan
ook een objectieve en waardevolle uitbreiding van
de ter beschikking staande diagnostische moge-
lijkheden. Bovendien kunnen met behulp van de
Venti-Graph het effect van een ingestelde therapie
en het verloop van een luchtweg-aandoening
objectief worden gecontroleerd.
Prof. dr. H. H. L. Sasse vergeleek de meetresul-
taten van de Venti-Graph met die van de long-
functie-apparatuur van de Kliniek voor Inwen-
dige Ziekten in Utrecht en kenschetste de Venti-
Graph als een zeer bruikbaar hulpmiddel voor de
paarden-praktieus. De Venti-Graph is eenvoudig
te bedienen, makkelijk te vervoeren en overal
bruikbaar waar stroomvoorziening aanwezig is.
Interpretatie van de gemeten waarden geschiedt
met behulp van een bijgeleverd evaluatie-cha-
bloon.

Voor meer informatie over de Venti-Graph kunt
u zich wenden tot; Boehringer Ingelheim B.V,
Vetmedica, Postbus 8037, 1802 KA Alkmaar,
telefoon 072-618124, telefax 072-617673.

Hoffman-La Roche en Boehringer Ingelheim,
Vetmedica zijn overeengekomen op veterinariar
terrein projectmatig te gaan samenwerken. De
onlangs ondertekende eerste overeenkomst om-
vat de gezamenlijke ontwikkeling van de anti-
microbiële stof Aditoprim en de toekomstige
marketing door Boehringer Ingelheim, Vetme-
dica. Aditoprim is gesynthetiseerd door Roche.
Aditoprim heeft een zeer breed werkingsspectrum
en heeft aangetoond in lage doseringen uiterst
werkzaam te zijn. Hierbij bleef de werking gedu-
rende een lange periode bestaan. Bovendien werd
Aditoprim zeer goed verdragen. Deze nieuwe
werkzame stof zal in speciaal te ontwikkelen
toedieningsvormen beschikbaar komen voor alle
diersoorten. Boehringer Ingelheim denkt Aditop-
rim aan te bieden in onder andere een oplossing
met een gunstig injectie-volume en in speciale
orale formuleringen.

Boehringer Ingelheim verwacht dat Aditoprim in
het begin van de negentiger jaren op de markt
gebracht kan worden.

Promivi BV, producent van een compleet pakket
voeders voor biggen, heeft tijdens de V.I.V. \'88 het
biggenboek \'Voeding en Gezondheid\' geïntrodu-
ceerd. Het biggenboek is bedoeld als hulpmiddel
voor de bedrijfsvoering op fok- en vermeerde-
ringsbedrijven. De rol van de voeding en de
gezondheid in het totale bedrijfsgebeuren wordt
in het biggenboek duidelijk uiteengezet. Praktijk-
situaties zijn het uitgangspunt.
Naast achtergronden met betrekking tot voeding
en gezondheid van biggen, worden veel voorko-
mende ziekten en de preventie ervan beschreven.
Meer informatie over het biggenboek \'Voeding en
Gezondheid\' is te allen tijde beschikbaar bij:
Provimi BV, Postbus 5063, 3008 AB Rotterdam,
telefoon: 010-4239500.

Am I3./14. und 15. April 1989 Hnden zwei von
der Klinik Hochmoor organisierte Fachtagungen
über Pferdekrankheiten anläßlich der Equitana in
Essen statt.

II. Tagung der World Equine Veterinary Associ-
ation am 13. April über das Thema \'Sportmedizin
beim Pferd\'. Veranstalter: WEVA und DVG-
Fachgruppe Pferdekrankheiten

VIII. Tagung über Pferdekrankheiten mit Podi-
umsdiskussion \'Alternative Medizin - Partner-
schaft oder Konkurrenz?\' 14./15. April Veran-
stalter Tierklinik Hochmoor

Limburg heeft als laatste provincie de status
officieel Vrij van Varkenspest in het kader
van de Handelsrichtlijnen verkregen.
Met dit besluit is Nederland er als eerste in
geslaagd om in het kader van de in 1982
gestarte nationale programma\'s ter uitroei-
ing van de varkenspest in de EG zijn gehele
grondgebied gebiedsgewijs officieel vrij van
varkenspest te maken.
Dit impliceert, dat nu voor de gehele Neder-
landse varkenshouderij de meest optimale
exportpositie binnen de EG is bereikt. Te-
vens geldt nu voor de gehele varkenshoude-
rij dat bij uitbraken van varkenspest de
OVV-status niet direct verloren gaat.
Het is de afgelopen maanden duidelijk ge-
worden, dat er met betrekking tot deze
besluitvorming een aantal problemen be-
staan die voortkomen uit verschillen in
regelgeving in de handels- en de varkens-
pest-uitroeiingsrichtlijnen. Daarnaast be-
staan er verschillen in interpretatie van de
richtlijnen tussen de Commissie EG en
diverse lidstaten. Het één en ander is voor
de Raad EG aanleiding geweest de Commis-
sie te vragen om op korte termijn met
voorstellen voor aanpassing van de richtlij-
nen met betrekking tot de regelgeving rond
de varkenspest te komen.

Derde landen moeten vanaf 1 januari 1989
bij import van vlees in de Gemeenschap
ingevolge EG-bepalingen garanties ver-
strekken dat de dieren waarvan het vlees
afkomstig is, niet zijn behandeld met groei-
bevorderende hormonale stoffen. Deze ga-
ranties moeten zijn gebaseerd op bepaalde
controles volgens door de Commissie goed
te keuren plannen.

Het Permanente Veterinaire Comité heeft
op 6 en 7 december jl. deze plannen bespro-
ken. De controleplannen van de volgende
landen bleken aan de EG-regelingen te
voldoen: Australië, Finland, Hongarije,
Joegoslavië, Nieuw-Zeeland, Noorwegen,
Polen, Roemenië, Tsjechoslowakije, Uru-
guay, Zimbabwe, Zuid-Afrika, Zweden en
Zwitserland.

Niet geheel voldeden de plannen van Argen-
tinië, Botswana, Brazilië, Bulgarije, Ca-
nada, Chili, Groenland, Malta, Oost-Duits-
land. Oostenrijk, Swaziland, de Verenigde
Staten en IJsland. Deze landen kunnen van
1 januari tot 1 juni 1989 echter nog blijven
exporteren, mits de controleplannen voor
laatstgenoemde datum zullen worden aan-
gepast. Wat betreft Canada en de Verenigde
Staten geldt dit echter slechts ten aanzien
van vlees van varkens en paarden, omdat
hiervoor op het laatste moment nog een
door onderzoek onderbouwde garantie
werd toegezegd.

Australië, Nieuw-Zeeland en Zuid-Afrika
zullen door de Commissie nog worden be-
zocht hoewel de controleplannen reeds wer-
den geaccordeerd, omdat in deze landen niet
de gehele produktie maar slechts die voor
uitvoer naar de EG zonder hormoontoedie-
ning plaatsvindt.

Voor de laatste maal is een examen veever-
loskunde en castreren afgenomen en wel op
9 december 1989. Er waren in totaal drie
kandidaten, die beide delen van het examen
hebben afgelegd. Twee kandidaten zijn ge-
slaagd, de derde zal over twee maanden een
herexamen worden afgenomen voor het
onderdeel theorie verloskunde.

In Nederland kwamen in het tijdvak van 16 t/m
30 november de volgende gevallen van besmette-
lijke dierziekten waarvan aangifte verplicht is
voor:

12 Oratie: te houden door prof. drs. H. Roze-
mond, bijzonder hoogleraar vakgebied van
de \'Relatie Mens-Dier\'. Academiegebouw,
Domplein 29, Utrecht; aanvang 16.15 uur
(pag. 1338).

12 Gez.dienst v. Dieren Noord-Brabant/Afd.
Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Schaap/geit. Gebouw Gezondheidsdienst,
aanvang 20.15 uur.

17 Studiedag Genetische manipulatie bij land-
bouwhuisdieren, NRLO, \'De Reehorst\', Ede.
Inl. tel. 08370-19066 (pag. 1318).

18 DSK Symposion over zoönosen; \'Dieren....?
Je krijgt er wat van!\', Utrecht (pag. 1399).

24 Gez.dienst v. Dieren Noord-Brabant/Afd.
Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Paard. Gebouw Gezondheidsdienst, aan-
vang 20.15 uur.

14—15 Taugung DVG-Fachgruppe \'Rinder-
krankheiten\' über \'Kälberkrankheiten\' (A),
Beriin.

16—17 Fortbildingstagung \'Physiologie und
Pathologie der Fortpflanzung\', Berlin.

16 Gez.dienst v. Dieren Noord-Brabant/Afd.
Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Pelsdieren. Gebouw Gezondheidsdienst,
aanvang 20.15 uur.

28 Gez.dienst v. Dieren Noord-Brabant/.-\\fd.
Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Rund. Gebouw Gezondheidsdienst, aan-
vang 20.15 uur.

8—11 2nd European Symposium on Avian
Medicine and Surgery, Utrecht (pag. 762).

15—18 AO Courses for Veterinary Surgeons,
Ohio State University, Columbus (USA)
(pag. 900 1988).

16 Gez.dienst v. Dieren Noord-Brabant/Afd.
Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Varken. Gebouw Gezondheidsdienst, aan-
vang 20.15 uur.

23 Symposium \'Nieuwe ontwikkelingen in de
levensmicrobiologie\'. Stichting EFFl,
Utrecht. Inl. tel. 08370-22114 (pag. 1318).

30 International Veterinary Ear, Nose, and
Throat Association (IVENTA). Harrogate,
UK. (Inl. dr. A. J. Venker-van Haagen) (pag
1030).

4 Gez.dienst v. Dieren Noord-Brabant/Afd.
Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Vleeskalveren. Gebouw Gezondheidsdienst,
aanvang 20.15 uur.

1988 - voor mij het eerste volle jaar voor-
zitterschap - is een goed moment om om te
zien, de balans op te maken en vooruit te
kijken. Mij is de laatste tijd vaak gevraagd:
\'Hoe bevalt je deze job?\' En ik was iedere
keer - gelukkig! - in staat, om met overtui-
ging te zeggen: \'Heel goed!\'. Na de \'storm\'
van 1987 en na grote aarzeling om deze
zware taak op mij te nemen, na een heel
moeilijke inwerkperiode - alleen al het ont-
houden van tientallen afkortingen is een op-
gave - en een aantal \'topics\' zoals automati-
sering, arbeidsmarktonderzoek, clenbuterol,
lijkt het KNMvD-schip nu in wat rustiger
vaarwater te komen. Deze rust is overigens
inherent aan de periode rondom de jaarwis-
seling, maar stormachtig weer kan, zoals
bekend, weer plotseling opkomen. De erva-
ringen van het afgelopen jaar hebben mij
echter wat meer \'weer-bestendig\' gemaakt.
Dit is voornamelijk gebeurd dankzij de on-
dersteuning en de goede wil van de \'beman-
ning\', waaronder ik versta de leden van het
Hoofdbestuur en het Algemeen Bestuur, de
vele collegae die belangeloos en met grote
inzet talrijke taken binnen onze organisatie
vervullen, en \'last bul nol least\' de mede-
werkers van het secretariaat, die dag in dag
uit hun taken met grote toewijding verrich-
ten.

Is alles dan zonder moeilijkheden verlopen
in het afgelopen jaar? Zeker niet, maar zijn
\'ups en downs\' niet heel sterk verbonden met
iedere samenwerking van mensen? De
hoofdzaak is mijns inziens om op een zeker
ogenblik - en een jaarwisseling is daarvoor
een tijdstip bij uitstek - de plussen en de
minnen op te tellen. Dit doende slaat de ba-
lans in positieve zin door en dat stemt tot te-
vredenheid.

1989 - nog slechts één jaar - en wij staan
aan de poort van het laatste decennium van
deze eeuw. De jaren \'90 komen snel op ons
af en hiermee nieuwe plannen, nieuwe voor-
uitzichten, nieuwe beloften.

Sterk op de voorgrond staat in de komende
jaren de éénwording van Europa, die ook
voor ons beroep ongetwijfeld vele conse-
quenties zal hebben, waarbij te denken valt
aan de harmonisatie van wetgeving, de vrije

beroepsuitoefening in alle lidstaten, de ge-
meenschappelijke aanpak van de dierziek-
tenpreventie, alsmede een geharmoniseerde
aanpak van een moderne diergeneeskundige
opleiding, om slechts enkele aspecten te
noemen. Deze problemen zullen veel overleg
op nationaal en internationaal niveau vragen
alsmede grote inspanning van alle betrokke-
nen, om met voorbijgaan aan nationale be-
langen te komen tot aanvaardbare regelin-
gen, die gelden voor de gehele gemeenschap.
Op nationaal vlak zal veel aandacht moeten
worden besteed aan de op stapel zijnde wet-
ten, zoals de Wet op de Uitoefening van de
Diergeneeskunde, met het daarin opgeno-
men Wettelijk Tuchtrecht, de Gezondheids-
en Welzijnswet, de verdere invulling van de
Diergeneesmiddelenwet en het behoud van
het apotheekrecht voor dierenartsen. Daar-
naast zullen wij ook intern onze organisatie
verder moeten versterken, waarmede reeds
in het afgelopen jaar een aanvang is ge-
maakt.

Verdere versterking van de solidariteit, be-
tere communicatie onderling, intensiever
overleg binnen de bestaande geledingen van
de KNMvD en een structuur, waarin de le-
den zich thuis kunnen voelen, is een aantal
doelstellingen, waarnaar ons Hoofdbestuur
streeft. Er is meer dan genoeg werk, er zijn
talloze uitdagingen, ik heb er slechts enkele
kunnen noemen.

Gezamenlijk en in goed onderling overleg
kunnen wij heel veel aan. Ik spreek de hoop
uit ook eind 1989 een positieve balans te
kunnen opmaken.

In deze geest wens ik mede namens het
Hoofdbestuur u en de uwen voor 1989, een
goede gezondheid en veel voorspoed en ons
allen, diergeneeskundig Nederland in de
breedste zin van het woord, een in ieder op-
zicht succesvol Nieuw .laar!

Het voorstel van de Tarievencommissie
Landbouwschap/KNMvD voor de pluim-
vee gezondheidszorg voor de tarieven
pluimvee gezondheidszorg 1989 is door het
Hoofdbestuur goedgekeurd.

In de Memorie van Antwoord met betrek-
king tot de Wet Uitoefening Diergenees-
kunde wordt ondermeer gesteld dat een fy-
siotherapeutische behandeling onder de
begripsomschrijving van uitoefening van
de diergeneeskunde valt en derhalve een
wettelijke voorziening noodzakelijk
maakt. Verder wordt hierin vermeld dat:
\'Een fysiotherapeutische handeling dient
bij dieren diergeneeskundig verantwoord
te zijn en mag er niet toe leiden dat be-
paalde gebreken daardoor worden gemas-
keerd ofte laat worden behandeld. De on-
dersteunende functie en de tijdelijkheid
van de fysiotherapeutische behandeling
zullen voornamelijk tot uitdrukking wor-
den gebracht via de verplichte en voor een
bepaalde periode door een dierenarts afge-
geven verklaring voor een daarin met
name voorgestelde behandeling. Om fysio-
therapeutische handelingen te mogen ver-
richten zal vooraf door een dierenarts een
diagnose moeten worden gesteld. Alleen
dan mag vervolgens de paraveterinair (fy-
siotherapeut) de werkzaamheid uitoefe-
nen.\' Gezien het feit dat de dierenarts in
de af te geven verklaring een voorstel voor
behandeling zal moeten doen, zal dit
aspect in de opleiding meer aandacht moe-
ten krijgen. Dit zal in het periodieke over-
leg met het bestuur van de Faculteit Dier-
geneeskunde naar voren worden gebracht.

Het Hoofdbestuur ontving de volgende
brief van People to People International:
\'The Citizen Ambassador Program of People to
People International is organizing a delegation of
international veterinary medicine specialists to visit
the People\'s Republic of China in August of 1989.

Delegation members will participate in technical
meetings and professional exchanges with their
Chinese counterparts. In order to ensure the dele-
gation has a balanced geographic representation,
we request a listing of your membership who will
be invited to participate on this international team.
People to People International was founded in 1956
by President Dwight D. Eisenhower to foster good-
will and understanding between the citizens of all
countries. Under Eisenhower\'s guidance, a board of
trustees comprising professional, business, and
cultural leaders developed several different pro-
grams: the goal of each is to establish and maintain
interpersonal communication between members of
the world community. Although People to People
International became a nongovernmental, private-
sector endeavor in 1961, Presidents Kennedy.
Johnson, Nixon, Ford, and Reagan have each
supported its efforts by serving as Honorary Chair-
man. The Citizen Ambassador Program supports
the People to People goal by focusing on the desire
of professionals to share ideas and experiences with
their colleagues in other cultures.\'

Het Hoofdbestuur heeft besloten een aan-
tal vooraanstaande leden van onze organi-
satie ten behoeve van de internationale de-
legatie voor te dragen.

Deze Amerikaanse organisatie probeert in
Amerika een algemeen verbod op het ge-
bruik van metalen voetklemmen voor het
vangen van dieren voor hun huid of vacht
te bewerkstelligen. Om dit verzoek tot een
algemeen verbod te onderbouwen wordt
wereldwijd de steun van de beroepsorgani-
saties van dierenartsen gezocht.
Het Hoofdbestuur is gaarne bereid deze
steun te geven en heeft de Association of
Veterinarians for Animal Rights laten we-
ten dat ook de Maatschappij zich keert te-
gen het gebruik van bovengenoemde voet-
klemmen.

De Groep Geneeskunde van het Kleine
Huisdier heeft de suggestie gedaan eens te
kijken naar de huisstijl van de Maatschap-
pij, Groepen en Afdelingen. Misschien dat
deze wat moderner en meer uniform zou
kunnen worden opgezet. De gedachte zal
worden neergelegd bij de Commissie Pu-
blic Relations met het verzoek het Hoofd-
bestuur hierover te adviseren.

Op 31 augustus 1988 overleed te Tilburg
prof. dr. A. M. Frens, emeritus hoogleraar
van de Landbouwhogeschool te Wageningen
en van 1958 tot 1964 bijzonder hoogleraar
in de veevoeding bij de Faculteit der Dierge-
neeskunde. Als hoogleraar veevoeding heb-
ben vele lezers van dit tijdschrift A. M.
Frens leren kennen en waarderen. Maar ook
uit hoofde van andere activiteiten onderhield
A. M. Frens vele contacten met dieren-
artsen.

Kort na het behalen van het dierenartsdi-
ploma in 193J, aanvaardde A. M. Frens een
aanstelling als dierenarts-fysioloog bij het
Rijkslandbouwproefstation te Hoorn, het la-.
tere Instituut voor Veevoedingsonderzoek
\'Hoorn\' (IVVO), thans in Lelystad. Daar
maakte hij kennis met het veevoedingson-
derzoek onder leiding van dr. E. Brouwer,
de toenmalige directeur van het proefsta-
tion. Die kennismaking bepaalde zijn ver-
dere loopbaan: tot aan zijn pensionering in
1974 zou hij zich krachtig blijven inzetten
voor kennisvermeerdering en verbetering
van de voeding van landbouwhuisdieren.

Nadat hij inmiddels hoofd van de afdeling
Fysiologie was geworden werd hij in 1943
tot waarnemend directeur en in 1949 - na
afsplitsing van de zuivelafdeling - tot direc-
teur benoemd van het proefstation. Vanaf
1958 combineerde hij deze functie met het
bijzonder hoogleraarschap aan de Faculteit
der Diergeneeskunde. Toen in 1964 zijn
voorganger als directeur van het IVVO,
prof. dr. E. Brouwer met emeritaat ging
werd hij in zijn plaats benoemd tot hoogle-
raar in de Fysiologie der Dieren aan de
Landbouwhogeschool te Wageningen. Daar
gaf hij leiding aan het Laboratorium voor
Fysiologie der Dieren, later Vakgroep Dier-
fysiologie en verzorgde het onderwijs in de
fysiologie van mens en dier voor studenten
in de Zootechniek, Humane Voeding en
Huishoudwetenschappen.

Het onderzoek dat door A. M. Frens zelf op
zijn instigatie en onder zijn leiding bij het
Hoornse instituut is uitgevoerd heeft in be-
langrijke mate bijgedragen tot de produktie-

stijgingen in de veehouderij na de 2e wereld-
oorlog, tot de verbetering van de kwaliteit
van de produkten (\'hardheid\' van spek en
boter) en de gezondheid van het vee (maat-
regelen tegen mineralen- en spoorelementen-
deficiënties, voeding vleeskalveren).

Uit de vele onderzoekverslagen blijkt zijn
betrokkenheid bij het onderzoek naar opti-
malisering van de voeding van het varken,
het vaststellen van de voederwaarde van di-
verse voedermiddelen voor varkens en rund-
vee, de verbetering van de conservering van
ruwvoeders, de behoefte van landbouwhui.s-
dieren aan mineralen- en spoorelementen, de
vervanging van melk in de voeding van
vleeskalveren en de functie van de voorma-
gen van runderen. Veel weerklank - ook in
het buitenland - oogstte zijn duiding van de
betekenis van de ruwvezelrijke laag (\'struc-
tuurlaag\') in de pens van een ongestoord
verlopen van de pensfermentatie. Aan dat
onderzoek wijdde hij zijn inaugurale rede
waarmee hij in 1958 het hijzonder hoogle-
raarschap in de algemene en bijzondere vee-
voeding aan de Rijksuniversiteit te Utrecht
aanvaardde.

Vanwege zijn verdiensten als wetenschapper
werd hem in 1971 het eredoctoraat van de
Rijksuniversiteit van Utrecht verleend.

Naast zijn onderzoek en onderwijs heeft hij
veel bestuurlijk werk verricht in binnen- en
buitenland. In de Zoötechnische Vereniging
en met name in de Europesche Federatie van
Zoötechnische Verenigingen (EAAP) was hij
actief als voorzitter van de Commissie voor
Voedingsnormen voor melkvee en als voor-
zitter van de Studiecommissie voor de Vee-
voeding. Ook was hij jarenlang bestuurslid
van het Gesellschaft für Ernährungsphysio-
logie der Haustiere. Toen hij in 1974 met
emeritaat ging werd hij tot erelid van die
vereniging benoemd.

Behalve als een vakman die analyserend en
objectiverend zijn kennis van de veevoeding
uitdroeg, hebben wij Ton Frens leren kennen
en waarderen als een hartelijk mens, een
man met grote belangstelling voor al wat
leeft, niet in het minst voor de mensen met
wie hij in contact kwam. Ton genoot van het
leven en de natuur waarvoor hij een veelzij-
dige belangstelling toonde en waarover hij
urenlang vol enthousiasme kon \'doceren .

Wij zijn dankbaar hem gekend te hebben en
denken met respect en vriendschap terug
aan deze beminnelijke persoonlijkheid.

Per 1 oktober 1988 is het register openge-
steld voor de specialismen: Veterinaire
Pathologie, Veterinaire Radiologie, Oog-
heelkunde, Interne Geneeskunde der Ge-
zelschapsdieren en Dermatologie der Ge-
zelschapsdieren.

Diegenen die met betrekking tot de boven-
genoemde specialismen voor de facto er-
kenning als specialist in aanmerking willen
komen hebben de mogelijkheid zich hier-
toe aan te melden tot 1 oktober 1990.
De procedure welke met betrekking tot de
de facto erkenning wordt gevolgd is kort
weergegeven als volgt:

Informatie over de de facto erkenning kan
worden opgevraagd bij het secretariaat
van de KNMVD. De informatie die wordt
toegestuurd bestaat uit:

a. De nota de de facto erkenning van de
specialist in de diergeneeskundige
beroepsuitoefening (nota van 11 maart
1987). Deze nota is ook geplaatst in
het Tijdschrift voor Diergeneeskunde
van 15 februari 1988.

b. De nota raamwerk toetsing en registra-
tie van de de facto erkenning specialis-
ten (nota van 2 februari 1988). Deze
nota is ook geplaatst in het Tijdschrift
voor Diergeneeskunde M&n 1 juni 1988.

c. De uitwerking van het raamwerk on-
der b met betrekking tot het aange-
vraagde specialisme.

d. De publikatie \'openstelling registers\'
uit het Tijdschrift voor Diergeneeskunde
van 1 oktober 1988.

Aanvraag tot registratie vindt plaats door
inlevering van een notitie, bevattende een
curriculum vitae, een globale beschrijving
van de wijze waarop de expertise is ver-
worven en een globale beschrijving van het
functioneren in het betreffende specialisme
op het moment van aanvraag tot registra-
tie.

Deze notitie moet worden toegestuurd aan
het secretariaat van de KNMvD het welke
voor de doorzending aan de betreffende
specialisten op uitnodiging zal zorgdragen.

De beoordeling van de aanvraag tot regi-
stratie vindt plaats door de specialisten op
uitnodiging in het betreffende specialisme.

N.B. Essentieel hierbij is de notitie onder 2
welke moet zijn ingeleverd alvorens enige
beoordeling van de aanvraag tot registratie
kan plaatsvinden.

En als u inderdaad verzeild raakt in een
gezellig samenzijn kunt u er gerust één ex-
tra nemen op eikaars gezondheid. Uw auto
staat verder weg dan uw bed. Bovendien
kent \'de Brug\' verscheidene mogelijkheden
het programma even te onderbreken met
iets luchtigers zoals bijvoorbeeld een duik
in het zwembad.

Wij zullen onze uiterste best doen het u
naar de zin te maken. We hopen van harte
dat het begrip \'Brabantse gastvrijheid\' na
afloop van het programma een speciale
klank voor u zal hebben.

Na alle positieve geluiden over het laatste
congres in Groningen zullen we het moei-
lijk krijgen. Niet dat we dat een probleem
vinden. In de geschiedenis zijn de Braban-
ders al wel eens eerder vanuit een achter-
hoede-positie in de voorhoede gekomen.
De Brabantse veehouderij is hier een dui-
delijk voorbeeld van. We zijn dan ook
hard van plan met het Jaarcongres 1989 in
de voorste gelederen te eindigen.
Voordat er een einde is moet er eerst een
begin zijn. De congrescommissie is geïn-
stalleerd en enthousiast aan de voorberei-
dingen begonnen. De datum en de plaats
zijn al bekend. Op vrijdag 6 en zaterdag 7
oktober 1989 bent u, met eventuele part-
ner, van harte welkom in Congrescentrum
\'de Brug\' in Mierio. Op de donderdag
hieraan voorafgaand zal de jaarlijkse
sportdag gehouden worden.
We hebben gekozen voor een modern cen-
trum waarin alle activiteiten onder het-
zelfde dak gehouden worden. Niet omdat
we u vast willen houden op één plaats. In
het alternatieve programma zult u genoeg
mogelijkheden vinden voor interessante of
gewoon lekker ontspannende activiteiten
buiten het congres. We hebben sterk de in-
druk dat de meeste congresgangers het
leuk vinden oude vrienden en bekenden te
ontmoeten. De kans op een treffen is nu
eenmaal groter als de deelnemers niet ver-
spreid zijn over verscheidene gebouwen.

Hierbij wil ik, namens het bestuur, aan u
voorstellen: \'De Veterinaire Veefokkers
Club\'. De oprichting vond plaats op 20 ja-
nuari 1988. Dit is een vereniging van vete-
rinaire studenten, die zich buiten de studie
om verdiepen in de Nederlandse rundvee-
fokkerij in al haar facetten.
Daarom organiseren wij een lezing: \'Een
vergelijking van het fokbeleid van Kl-Oost
en KI-Mid-West.

Als sprekers zullen optreden: de heer Buys
van KI-Mid-West en de heer Verbeek van
Kl-Oost.

Zij zullen het fokbeleid gevat in de projec-
ten Delta resp. Etazon toelichten, waarna
gelegenheid tot discussie zal zijn.

Op dinsdagochtend 25 oktober jl. togen
voorzitter en algemeen secretaris van de
KNMvD naar Heelsum, om aldaar collega
Van Maanen geluk te wensen met het feit,
dat hij op 25 oktober 1918 zijn diploma
veearts in ontvangst mocht nemen.
Omringd door zorgzame leden van zijn fa-
milie, inclusief schoonzoon collega Toon
de Bok, werd hem namens de KNMvD een
bloemstuk en een fles (zie foto!) overhan-
digd, hetgeen dc jubilaris de uitroep ont-
lokte: \'Is die grote fles voor mij helemaal
alleen?\' De familie Van Maanen is een
echte \'dierenartsenfamilie\', hetgeen zeer
duidelijk geïllustreerd wordt door de foto
waarop drie generaties dierenartsen zijn
vastgelegd, namelijk de jubilaris zelf, zoon
Paul, dierenarts te Cuijk, en kleinzoon
Paul, assistent dierenarts te Markelo.

Tijdens een geanimeerde koffie-plus-ge-
bak-sessie werden herinneringen opge-
haald over een lang en welbesteed dieren-
artsenleven.

Titels van door Nederlandse
auteurs in buitenlandse
vaktijdschriften gepubliceerde
artikelen

Onlangs ontving de Hoofdredactie de sug-
gestie om op gezette tijden de titels van
door Nederlandse auteurs in buitenlandse
vaktijdschriften gepubliceerde artikelen in
het Tijdschrift voor Diergeneeskunde te pu-
bliceren.

De Hoofdredactie is gaarne bereid deze
spreiding van informatie over het weten-
schappelijk onderzoek in Nederland, dat
buiten het Tijdschrift voor Diergeneeskunde
ook zijn neerslag vindt in min of meer ge-
specialiseerde vaktijdschriften, te bevorde-
ren. Overigens werd in het verleden (1974)
al eens een soortgelijk initiatief genomen,
doch dit is destijds niet goed van de grond
gekomen.

Zij acht het publiceren van bovenge-
noemde titels zinvol, aangezien deze be-
kendheid geven aan en (beknopte) infor-
matie verschaffen over het wetenschap-
pelijke werk van collega\'s. Bovendien
wordt het voor geïnteresseerden zodoende
tevens mogelijk bij de auteurs overdruk-
ken aan te vragen.

In het Tijdschrift zal hiertoe een aparte ru-
briek worden geopend. De rubriek zou
begin 1989 van start kunnen gaan en bijv.
1 maal per maand zouden op deze wijze ti-
tels van zeer recent gepubliceerde artikelen
van Nederlandse auteurs in buitenlandse
wetenschappelijke tijdschriften kunnen
worden gepubliceerd. De redactie maakt
hierbij wel de restrictie, dat de titels alleen
oorspronkelijke- en/of overzichtsartikelen
zullen betreffen; dus geen abstracts.

Het succes van deze rubriek valt of staat
met de spontane (en regelmatig in te die-
nen) bijdragen van de individuele auteurs.
Zij doet daarom een beroep op de lezers-
auteurs van het Tijdschrift voor Diergenees-
kunde om van tijd tot tijd opgave te doen
van door hen in het buitenland gepubli-
ceerd werk.

Afhankelijk van de initiële respons hoopt
de redactie de rubriek in het voorjaar van
start te kunnen laten gaan. Toekomstige
inzendingen worden met veel belangstel-
ling tegemoet gezien.

An der Tierärztlichen Hochschule Hannover ist
in der \'Außenstelle für Epidemiologie\' in Ba-
kum/Vechta (Dienstort) ab sofort die Stelle
eines Universitätsprofessors/einer Universitäts-
professorin (C3) zu besetzen.
BewerberZ-innen sollen im klinischen oder para-
klinischen Bereich gearbeitet haben und in der
Lage sein, in Nutztierbeständen (Schweine, Ge-
flügel, Wiederkäuer) die wesentlichen Faktoren
für Gesundheit und Leistung (Infektion, Ernäh-
rung, Haltung, Hygiene usw.) unter Entwick-
lung neuer Methoden zu erfassen sowie wissen-
schaftlich und ökonomisch zu bewerten und
Studenten der Veterinärmedizin in diesem Be-
reich auszubilden. Im Rahmen dieser Tätigkeit
wird eine enge Zusammenarbeit mit allen Insti-
tutionen der Tierärztlichen Hochschule Hanno-
ver vorausgesetzt.

Die BewerberZ-innen müssen habilitiert sein
oder gleichwertig wissenschaftliche Leistungen
nachweisen und über eine Anerkennung als
FachtierarztZ-ärztin verfügen. Bewerbungen mit
den üblichen Unterlagen (Lebenslauf, Publika-
tionsliste, beglaubigte Kopien akademischer
Zeugnisse, Nachweise über die bisherige Lehrtä-
tigkeit) sind bis zum 20.01.1989 an den Rektor
der Tierärztlichen Hochschule Hannover, Bi-
schofsholer Damm 15, 3000 Hannover 1, einzu-
reichen.

De banden voor het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde 1988 zijn verkrijg-
baar tegen betaling van ƒ22,50 op
postrekening nr. 511606 ten name van
KNMvD te Utrecht. Wilt u in de om-
schrijving vermelden \'Banden 1988\'.

In onderstaand cursusprogramma is aangegeven
welke cursussen reeds zijn volgeboekt; voor de
overige is reservering nog mogelijk.
Sterk overboekte cursussen worden zo spoedig
mogelijk herhaald. Degenen die op de wachtlijst
staan krijgen daarbij voorrang.

N.B. Deze cursus is reeds volgeboekt. Een extra
herhaling zal gegeven worden op een nader te
bepalen datum.

N.B. Deze cursus is reeds volgeboekt. U kunt
zich opgeven voor de wachtlijst van 1990.

Praktische röntgenologie (ƒ290,—)
27 jan. 1989 Paard/Emmeloord (89/17)
3 febr. 1989 Gez. dieren/Wageningen (89/18)
N.B. Dc cursus van 3 februari 1989 (Gez. die-
ren) is reeds volgeboekt. Deze cursus zal extra
gegeven worden op een nog nader te bepalen
datum.

23 februari 1989 (89/04)
N.B. Deze cursus is reeds volgeboekt. Een her-
haling zal gegeven worden op een nader te be-
palen datum.

Het houden van voordrachten (ƒ 300,—)
18 en 25 april 1989 (89/15)
N.B. Deze cursus zal in Utrecht gegeven worden
van 13.30 uur tot 17.00 uur (twee middagen) in
het Hoofdgebouw van de Faculteit Diergenees-
kunde.

Nadere informatie over de cursussen PAO-D
kunt u vinden in ons cursusoverzicht van het
voorjaar 1989.

Inlichtingen: secretariaat PAO-Diergeneeskunde,
Postbus 140.31, 3508 SB te Utrecht.
Telefoon: 030-517374, bij geen gehoor: 030-
510111.

Voor het hdmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Beus, Mevr. N. de; 1988; 3981 ZL Bunnik, Vletweide 28.
Jansen, Mevr. M. S. E. H.; 1988; 3981 ZL Bunnik. Vletweide 32.
Kuiper. B.; 1988; 7002 HD Doetinehem, Stevinlaan 30.
Viehoff, E W.; 1988; 3583 JT Utrecht, J. W. Frisostraat 20.

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen:

Als kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde
heeft het Hoofdbestuur aangenomen:

(afwezig) 30 jaar 9 januari 1989.
(afwezig) 25 jaar 9 januari 1989.
(afwezig) 35 jaar 11 januari 1989.
(afwezig) 35 jaar 13 januari 1989.
(afwezig) 50 jaar 17 januari 1989.
(afwezig) .30 jaar 19 januari 1989.

204 Arends. P. J.: 1987; 6721 HM Bennekom,
Bosweg 9; tel. 08389-16500; p., geass. met
P. J. Kool (toevoegen als lid).

205 Arts. H. T.; 1988; 5754 PG Deurne, Riet 3;
tel. 04930-12209 (privé), 04709-3535 tst. 27
(bur.); d./stafinstructeur bij Praktijkschool
Horst (toevoegen als lid).

205 *Auwerda, Mevr. E. J. M.; 1988; 3524 ZS
Utrecht, Walcheren 117; tel. 030-884642;
wnd. d.

207 Beekman. G.: 1973; 7608 RN Almelo, Bie-
sterweg 31; tel. 05490-62906 (privé), 72330
(bur.); leraar Opl. Centrum Dierveredeling;
vet. adv. bij Seghers Hybrid.

209 *Beus. Mevr. N.: 1988; 3981 ZL Bunnik,
Vletweide 28; tel. 03405-70123; wnd. d.

2J0 Biermann. J. H. T. J.; 1988; 3705 ZK Zeist,
Warande 123; tel. 03404-52444; wnd. d.
(toevoegen als lid).

2U Blommaart. R. A. M.: 1988; 3584 ZE
Utrecht, E. Vredelaan 169; tel. 030-521566;
wnd. d. (toevoegen als lid).

213 Bos. Mevr. M. H. M.; 1982; 3583 AC
Utrecht, A. van Ostadelaan 71 bis; tel. 030-
520575 (privé), 04130-49555 (bur.); d. bij
Effem Veghel B.V. (toevoegen als lid).

277 Bruggink. J. W. H.: 1974; 7678 SE Geesteren
(Ov.), Huyerenseweg 46; tel. 05492-1791
(privé), 1260 (prakt.); p., geass, met R. J.
Hessels.

217 Bruinessen. A. L. J.: 1981; 4527 BE Aarden-
burg, Romanlaan 28; tel. 01177-2398; p., gr.
huisd.

217 Bruinessen-Kapsenberg, Mevr. E. G. van;
1977; 4527 BE Aardenburg, Romanlaan 28;
tel. 01177-2398; p., kl. huisd.

219 Conen. J. J. F. M.; 1980; 8251 LA Dronten,
De Schalm 28; tel. 03210-17763 (privé),
12824 (bur.); docent C.A.H. te Dronten.

220 Corten-van Berghem. Mevr. A. C.; 1980;
8251 LA Dronten, De Schalm 28; tel.
03210-17763; d.

220 Cuppen. Mevr. M. J.: 1988; 3553 SP Utrecht,
St. Bonifaciusstraat 13 B; tel. 030-439346;
p., ass. bij A. J. van Toor (toevoegen als
lid).

221 Delft. Mevr. H. R. J. van; 1988; 7156 NV
Beltrum, Spilmansdijk 1; tel. 05448-2110
(privé), 05443-71600 (prakt.); p., ass. bij G.
T. ter Heijden, H. W. Ruitenbeek, W.
Schuurman en A. J. W. G. Vos.

225 Driessen. J. W. A. A.; 1969; 4661 RS Hals-
teren, Vetterik 6; tel. 01641-6969 (privé),
01650-69233 (bur.); hfd. locatie R.VV.

Oosterwolde (Fr.), De Hegen 59; tel. 05160-
6691; p., ass. bij D. A. P. Oosterwolde.

230 Fenlener van Vlissingen. Mevr. dr. J. M.;
1981; U-1988; 3582 SH Utrecht, Pelikaan-
straat 42; tel. 030-512131 (privé), 08370-
99111 (bur.); wet. medew. T.N.O.,
I.G.M.B, afd. 1.L.O.B, te Wageningen.

233 Gijtenbeek. E. van; Gent-1988; 2172 JP
Sassenheim, Nachtegaallaan 23; tel. 02522-
13730; wnd. d. (toevoegen als lid).

234 Goebbels. J. H. G.; 1981; 3723 PA Biltho-
ven, P Breughellaan 17; tel. 030-282901
(privé), 070-407063 (bur.); toegev. i.V.G. in
alg. dnst.

242 * Hermans, P. A.; 1988; 3527 EV Utrecht,
Auriollaan 26; tel. 030-932504; wnd. d.

329 Kathmann. L. J.; Hannover-1987; 2848
Vechta 2 (W.-Duitsland), Dornenweg 1; tel.
04441-81071 (privé), 05492-653 (prakt.); p.,
ass. bij dr. Bernd Kiene (toevoegen als lid).

254 Kamp. H. J. van de; 1976; 3155 VW Maas-
land, Vrouwe Lideweysingel 38; tel. 01899-
23036 (privé), 20696/21978 (prakt.); p.,
geass. met E. C. Scholten en A. Slikkerveer;
plv. i,

255 Kersten. A. J.; 1981; 7091 TJ Dinxperlo,
Bijvankspad 6; tel. 08355-2567 (ppvé),
08855-89922 tst. 256 (bur.); d. bij Euribrid
B.V.

260 Kreuger. T; 1988; 3405 BD Benschop,
Dorp 197 B; tel. 03482-2195; wnd. d. (toe-
voegen als lid).

263 Lange. D. de; 1988; 5398 KM Maren-Kessel,
Marensedijk 22; tel. 04127-786 (privé),
04124-1166 (prakt.); p., ass. bij R. v. d.
Linde (toevoegen als lid).

329 "Lavoir. Mevr. M. C; 1985; 14850 Ithaca,
N.Y.S. (U.S.A.), C 112 University Pk, Up-
town Road; tel. 607-257-9925 (privé), 253-
3476 (bur.); graduate student Vet. Physi-
ology.

264 Leeuwen. Mevr. E. C. van; 1987; 4031 DB
Kapel-Avezaath, Roodakker I; tel. 03446-
1676 (privé), 033-721818 (prakt.); p., ass. bij
Th. M. Bosman, P. W. Geesink en G.
Hanstede.

266 Lipman. L. J. A.; 1988; 3532 ED Utrecht,
Queridostraat 20-11; tel. 030-944619; wet.
medew. R.U. (F.d.D., vkgr. Infectieziekten
en Immunologie) (toevoegen als lid).

330 Loopstra. J. A.; 1988; 5860 Vik 1 Sogn
(Noorwegen); tel. 09-47.56.95.830 (privé),
303 (prakt.); p.

330 Loth. L. //.. Gent-1988; Carmarthen, Dyfed
SA31 IRX Wales (Engeland), Fair Lane -
Veterinary Centre; tel. 09-44.267-237367
(prakt.); p., ass. bij P. O. Williams.

269 *Meidam. M. J. C.: 1988; 9301 SX Roden,
De Klencke 14; tel. 05908-13507 (privé),
15500 (prakt.); p., ass. bij J. R M. Hop-
mans.

269 Meiden. C. J. van der: 1988; 9951 KA
Winsum, Steenbakkerij 5; tel. 05951-3661
(privé), 1800 (prakt.); p., ass. bij W. J. H.
Lusink, M. Nicolay, P. Prins en R. E.
Schooleman (toevoegen als lid).

271 Meyer. H. P.: 1983; 1081 GX Amsterdam,
Cannenburg 10; tel. 020-441257 (privé),
030-539411 (bur.); wet. medew. R.U.
(F.d.D., vkgr. Geneesk. van het Kl. Huisd.).

276 Noorl, T. P. M. van: 1980; 1834 EH St.
Paneras, A. V. H. Destreelaan 151; tel.
02267-2420 (privé), 072-123119 (prakt.);
p., geass. met G. J. Keuris.

276 Oerlemans. H. C. M.: 1962; 5670 AB Nue-
nen. Postbus 95 (5671 GZ Nuenen, Vincent
van Goghstraat 72); tel. 040-832888 (privé),
831868 (prakt.); p., kl. huisd.

280 Pasmooij, Mevr. N. C; 1988; 1185 EH
Amstelveen, Benderslaan 119; tel. 020-
412066; wnd. d. (toevoegen als lid).

280 Pesman. Mevr. M. £.; 1988; 3511 JV
Utrecht, Bakkerstraat 23; tel. 030-310086;
wnd. d. (toevoegen als lid).

284 Ravenhorst, Mevr. M. M.: 1988; 3572 BN
Utrecht, Biltstraat 160 G; tel. 030-710686;
wet. medew. R.U. (F.d.D., vkgr. Bedrijfs-
diergeneesk. en Voortplanting) (toevoegen
als lid).

290 Schaap, C. P: 1988; 5802 JM Venray,
Wagnerstraat 3; tel. 04780-10990; wnd. d.
(toevoegen als lid).

293 Schweren, Mevr M. J. A. L.: 1988; 3514 CM
Utrecht, Merelstraat 27; tel. 030-730212;
wnd. d. (toevoegen als lid).

302 Thielen, E. M. T M.: 1988; 9501 VE Stads-
kanaal, Ahornhage 32; tel. 05990-14213
(privé), 19449 (prakt.); p., ass. bij J. van der
Heul en mevr. M. Th. C. van der Heul-
Thiadens (toevoegen als lid).

302 Thielen-Kalkman, Mevr. C. ü.: 1987; 9501
VE Stadskanaal, Ahornhage 32; tel. 05990-
14213 (privé), 19449 (prakt.); p., ass. bij J.
van der Heul en mevr. M. Th. C. van der
Heul-Thiadens.

308 Vermeer, Mevr. J. E. M.: 1988; 5711 XG
Someren, Wijtenhofstraat 1 D; tel. 04937-
1822 (privé), 1770 (prakt.); p., ass. bij L. R
M. van dén Brand, H. A. Derkx, M. M. F.
H. van Kuijk, R. J. M. L. Raymakers, L
A. J. Smeenk, J. A. Westerbeek en D. L
Willink.

309 Verschuuren, G. B. M.: 1987; 5469 NH Erp
Gemertsedijk 10; tel. 04135-3163; p., ass. bij
D. A. H. Brus, L. B. H. ten Hove, J. W.
M. Miltenburg, R J. A. M. Pulskens en D
M. N. van Vuren.

309 Verschuuren-Tjoeng, Mevr. M. U. M. Y.:
1987; 5469 NH Erp, Gemertsedijk 10; tel.
04135-3163; wnd. d.

W. Frisostraat 20; tel. 030-513331; wnd. d.
311 Voorthuysen, P. E van: 1988; 3571 AN
Utrecht, F. Coerslaan 8; tel. 030-50310
(privé), 03403-78874 (bur.); wet. medew. bij
Lair-Soft B.V. (toevoegen als lid).
313 "Vromen, P M.: 1988; 6538 XW Nijmegen,
Zwanenveld 37-65; tel. 080-447713; wnd. d.
317 Wesseling, Mevr. D.: 1988; 4921 EL Made,
De Vooghtstraat 52; tel. 01626-5594; wnd.
d. (toevoegen als lid).

In het januarinummer van Veehouder en
Dierenarts (3e jaargang, nr. 1) komen de
volgende onderwerpen aan de orde:

— Ziekten bij parelhoenders, kwartels,
patrijzen en fazanten; door dr. J. B. Lit-
jens.

— De schapenmanagementsbedrijfskaart:
door drs. J. Sol en drs. H. C. L. Logten-
berg.

Dierenartsenpraktijken die zich nog niet
hebben aangesloten bij Veehouder en Die-
renarts kunnen dit alsnog doen door het
gewenste aantal abonnementen op dit ve-
terinaire voorlichtingsblad op te geven bij
het Bureau van de KNMvD (Geesje Rot-
gers), telefoon: 030-510111.

Van de in 1949 afgestudeerde dierenartsen zullen 17 echtparen dit jubileum vieren tijdens een 3-daagse

In 1981 werd — eveneens in Wallis — herdacht, dat het studiejaar in 1941 aantrad.

M. Gaakeer
H. L. L. van Werven
Dr. Th. J. Zwanenburg
P. van Schaïk
Dr. H. Huitema

G. S. E. Vegter
P Sjollema
Dr. F. A. de Zeeuw
J. Groothuis
M. Hoogenboom
S. Binnerts
23 maart
22 juni
5juli
29 september
14 november
18 december

De Jaarcongrescommissie 1989 van de
KNMvD heeft een idee waarvoor zij de
hulp nodig heeft van heel muzikaal en mu-
ziekminnend diergeneeskundig Nederland.
Uit persoonlijke gesprekken is gebleken
dat er nog al wat musici zijn onder de le-
den der KNMvD of hun echtgenote(n)s.
Violisten, cellisten, bassisten, hoornblazers
etc.

De bedoeling van de Jaarcongrescommis-
sie 1989 is om eens te inventariseren of er
mogelijkheden zijn om een symfonieorkest
te formeren bestaande uit dierenartsen of
echtgenoten/echtgenotes van dierenartsen.
Dit orkest zou dan tijdens het jaarlijks
congres kunnen concerteren.
Welke werken er uitgevoerd kunnen wor-
den, is natuurlijk sterk afhankelijk van het
aanbod aan musici. Gedacht wordt echter
nu al reeds — tijdens informele gesprek-
ken — aan bijvoorbeeld een symfonie van
Schubert of Beethoven, een pianoconcert
van Mozart of een sprankelende ouverture
van Rossini.

Na de inventarisatie zal er een eerste bij-
eenkomst volgen in bijvoorbeeld het Henri
Dunant Huis te Zeist. Tijdens deze eerste
kennismakingsrepetitie zouden de uit te
voeren werken besproken kunnen worden
waarna iedereen met haar/zijn muzikale
huiswerk huiswaarts keert. Er zal daarna
een tweede repetitie volgen en afhankelijk
van de vorderingen een derde, waar dan
een concert tijdens de jaarvergadering uit
voort zou kunnen vloeien.
Om een start te maken met dit plan zou-
den wij aan de musici onder u, dieren-
artsen of echtgenote(n)s van dierenartsen
die achter dit idee staan, willen vragen of
zij zich op willen geven bij het secretariaat
van de KNMvD en wel bij Jacqueline de
Ru of Desiree Raasing.
Ook voor hen die hun muzikale hobby
misschien sedert enige tijd niet meer be-
oefend hebben, zou dit een goede reden
kunnen zijn om de oude draad weer eens
op te pakken.

11 — 14 3e Internat. Congres over voortplanting
bij het varken, Nottingham (Engl.).

18 Gez.dienst v. Dieren Noord-Brabant/Afd.
Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Kleine huisdieren. Gebouw Gezondheids-
dienst, aanvang 20.15 uur.

24—27 23. Internat. Symposion über Ge-
schichte der Veterinärmedizin (A), Skara
(Zweden).

1 Jubileumcongres FIDIN: \'Zit de dierenarts
op het juiste paard?\'; RAI Congres Centrum,
Amsterdam (pag. 1330).

18—21 4th International DLG Poultry Sympo-
sium: \'Poultry Production in Hot Climates\',
Hameln (BRD).

25—27 Eur. Conference on Health and Social
Aspects in Swine Production, Kopenhagen.

2—7 WAVFH Xth (Jubilee) International
Symposium, Stockholm (pag. 523 en 701, inl.
tevens op het redactie.secrctariaat).

Uwilt\'n

reisverzekering die
het hele jaar geldt?

Vraag\'tWAA

Wie meermalen per jaar naar het buitenland gaat
voor zaken of vakantie, kiest natuurlijk voor de uit-
gebreide WAA reisverzekering. U sluit deze gunstig
geprijsde verzekering één keer af, U en uw gezin
(dus ook de gezinsleden afzonderlijk) zijn dan
gedurende het hele jaar prima verzekerd.
De uitgebreide dekking van de WAA reisverzekering
omvat onder meer:

• Bagage Plus: voor vergoeding van bagage en
reisdocumenten, extra reis- en verblijfkosten,
schade aan logiesverblijf en verschillende andere
zaken.

• Extra kosten buitenland: vergoeding van genees-
kundige en tandheelkundige kosten en van
buitengewone kosten, zoals redding, opsporing
en extra verblijfkosten.

• Arfsen-Alarm-Service (AASI voor personen: AAS
omvat onder meer hulpverlening bij en kosten-
vergoeding van persoonlijke repatriéring,

• AAS voor motorriituigen: uitvallen van bestuurder
of voertuig betekent met de Artsen-Alarm-Service
voor motorrijtuigen nooit het voortijdig einde van
de vakantie, vnant vervangend vervoer v(ordt
onmiddellijk verzorgd.

In de WAA brochure \'Reisverzekering buitenland\'
vindt u alle informatie over deze makkelijke en
uitgebreide reisverzekering. En als u op reis wilt,
dan kunt u uw reis bij het WAA reisbureau boeken.
Dat biedt een grote keuze in reisbesfemmingen en
verzorgt alles tot in de puntjes.
Bel voor meer informatie de WAA 030 -45 4911 ol
vul onderstaande bon in om de brochure
\'WAA Reisverzekering buitenland\' binnenkort thuis
te ontvangen,

Information TD

Stuur mij uw brochure over de voordelen van de j
WAA reisverzekering buitenland.

. Naam:_ .

Met homeopathie worden uitstekende
resultaten behaald. Ook in de diergenees-
kunde.

In overleg met dierenartsen heeft VSM
een doeltreffend assortiment homeopa-
thische diergeneesmiddelen ontwikkeld;
de Vetsem-preparaten.

Getoetst aan de dagelijkse praktijk, een
waardevolle aanvulling op de reguliere
behandelingsmogelijkheden. Door een
specifieke samenstelling kan toepassing
van de Vetsem-preparaten plaatsvinden
op geleide van de reguliere diagnose.

Nimatek® is een veilig, kortwerkend
anestheticum en analgeticum voor
gebruik bij kleine huisdieren. De werk-
zame stof, Ketamine HCl, onderdrukt
gedurende 20 tot 25 minuten de pijn
zonder de patiënt geheel in slaap te
brengen. Het brede indicatiegebied heeft
talrijke toepassingsmogelijkheden. Van het
handelbaar maken van lastige dieren tot
onderzoek, röntgendiagnostiek, verband-
wisseling en kleine chirurgische ingrepen.
Bovendien is Nimatek® zeer geschikt als
inleidende narcose voor grote(re) ingrepen.
Bel voor meer informatie
Dit veelzijdige anestheticum maakt zich
snel onmisbaar in uw praktijk.
Het bekende nummer 08850-94444
verschaft u alle gewenste informatie.

Ter gelegenheid van haar 125-jarig bestaan heeft de KNMvD in overleg met^
de Faculteit Diergeneeskunde de bijzondere leerstoel \'Relatie mens-dier\'
ingesteld. Op 12 januari heeft collega Rozemond ter gelegenheid van het
aanvaarden van deze leerstoel zijn inaugurele rede uitgesproken. De KNMvD
heeft zich bijzonder ingespannen om deze leerstoel te creëren, omdat de relatie
mens-dier al vele jaren een zeer belangrijk onderwerp binnen onze beroepsgroep
is. Steeds weer hebben wij ons afgevraagd en dienen wij ons ook in de toekomst
af te vragen: \'Wat kunnen wij met dieren doen en bovenal wat mogen wij met
dieren doen?\'. De ethische aspecten van ons dagelijks werk, hetzij met
landbouwhuisdieren, hetzij met gezelschapsdieren, hetzij met proefdieren,
staan bij het publiek sterk in de belangstelling en wij dierenartsen zullen als
direct betrokkenen het eerste en meest deskundige antwoord moeten geven.
Dit vraagt om grondige kennis en een ethische belangenafweging vooral ten
opzichte van de plaats van het dier in onze samenleving. Wij dienen ons
permanent te bezinnen op wat wel en wat niet toelaatbaar is, omdat wij heel
vaak de eerst verantwoordelijken zijn voor het welzijn van het dier.
Met het instellen van de bijzondere leerstoel \'Relatie mens-dier\' hopen wij de
toekomstige dierenartsen, maar ook de huidige beroepsuitoefenaren steun en
advies te kunnen geven, om nog beter dan tot nu toe de rechten en belangen
van de ons toevertrouwde dieren te kunnen behartigen.

Van ganser harte wenst de KNMvD professor Rozemond, als eerste hoogleraar
\'Relatie mens-dier\' heel veel succes bij deze belangrijke taak!

Jongeman die een paard drenkt.
Scherf afkomstig uil Tarente, geschilderd door de
zgn. Sarpedon-schilder. 4e eeuw voor Chr.
Allard Pierson Museum, Amsterdam: inv. nr. APM
2493.

SAMENVATTING Deze oratie bestaat uit drie gedeelten. In het eerste deel wordt nadere
uitwerking gegeven aan een algemene constatering, namelijk dat er zowel bij mensen als bij
dieren sprake is van grote verscheidenheid. In het tweede gedeelte wordt ingegaan op belangen
van mensen en van dieren. In het derde gedeelte worden enkele praktische relaties mens-dier
aan de orde gesteld en met elkaar vergeleken. In dat verband wordt gewezen op enkele
gemeenschappelijke noemers.

De oratie draagt als titel \'Hominum animaliumque saluti\', hetgeen staat voor de zinspreuk
\'Tot heil van mens en dier\'.

SUMMARY This inaugural address consists of three parts, starting with an elaboration of
the fact that there is great differentiation among animals and humans. The second section
goes into their interests. In the third section some practical relationships between humans and
animals are discussed and some common denominators are sought.

The title of the address is a well-known motto in the Dutch veterinary world: \'Hominum
animaliumque .saluti\', which stands for: \'To the Welfare of Man and Animal\'.

De gewone tupaya (Tupaia glis) is een ca. 200 gram wegend zoogdiertje
dat in geheel Zuidoost-Azië wijdverbreid voorkomt. Over het sociale
gedrag van deze diersoort, die in ons land enige bekendheid heeft gehad
als proefdier, valt veel interessants te vermelden (1). Voor deze gelegen-
heid slechts het volgende. Als men een vrouwelijke en een mannelijke
tupaya die elkaar niet kennen, bijeen plaatst in een beperkte ruimte, kan
het volgende gebeuren. In 20% der gevallen gaan zij onmiddellijk over
tot een heftig onderling gevecht. Dat gevecht duurt zolang, tot één van
beiden, het mannetje of het vrouwtje, heeft gewonnen. De verliezer sterft
binnen enkele dagen. Deze sterfte wordt niet veroorzaakt door opgelopen
verwondingen maar is het gevolg van centraal-nerveus gereguleerde
stress-reacties (\'angst\') die worden opgeroepen door de onmiddellijke
nabijheid van de overwinnaar. Ongeveer 60% der dieren levert na het
bijeenplaatsen af en toe onderlinge gevechten, maar voor het overige gaan

\' Rede uitgesproken bij de aanvaarding van het ambt van bijzonder hoogleraar in de Relatie mens/
dier aan de Rijksuniversiteit te Utrecht op donderdag 12 januari 1989 door drs. H. Rozemond.

^ Prof. drs. H. Rozemond, bijzonder hoogleraar, tevens Veterinair Inspecteur bij het Staatstoezicht
op de Volksgezondheid (Sectie dierproeven), Essenerweg 41, 3774 CA Kootwijkerbroek.

zij elkaar zoveel mogelijk uit de weg. Dergelijke onharmonische paren
kunnen maandeling op deze wijze bij elkaar leven. Ook al worden
sporadisch levende jongen geboren, deze zullen vrij snel sterven. Bij de
resterende 20% leidt het bijeenplaatsen van stonde aan tot een blijvende,
harmonische, monogame en vruchtbare relatie.

Geheel anders is het gesteld bij het paard. De meeste dekhengsten zijn
bereid en in staat per jaar met vrucht 200 verschillende merries te dekken.
Ook een leek zal het duidelijk zijn dat aldus de mogelijkheden tot het
aangaan van een duurzame \'echtelijke\' relatie beperkt zijn.

Wij staan voor het imposante gegeven dat er tenminste 1 miljoen verschillende
diersoorten bestaan, die elk voor zich hun eigenheid hebben. Daar blijft het niet
bij. Dieren zullen elk voor zich aan die eigenheid gestalte willen geven. Zij zullen
in het algemeen expressie geven aan genetisch geprogrammeerde potenties. Dit
zogenoemde genotype wordt vastgelegd bij de conceptie. Het aantal combinatie-
mogelijkheden van de genen is duizelingwekkend groot. Aan het leven wordt
daarna vorm gegeven door de uitwendige omstandigheden. Aldus ontstaat wat
we noemen het fenotype. Het resultaat is een grote verscheidenheid, ook bmnen
de soort. Die uitwendige omstandigheden kunnen worden bepaald door het
natuurlijk verloop der dingen, maar zij kunnen zich ook ontwikkelen onder
invloed van menselijk ingrijpen. Dit laatste zien we in het bijzonder bij de
domesticatie. In dit proces, dat zich vaak over eeuwen heeft uitgestrekt, zijn de
mens en bepaalde diersoorten intensief op elkaar betrokken geraakt. Dit ging
gepaard met een geleidelijke isolatie van dieren uit de wilde fauna en plaatsing
onder de menselijke zorg terwille van voeding, kleding, jacht, bewaking, arbeid,
onderzoek, maar ook terwille van gezelschap, recreatie en status. Meestal, maar
niet altijd, had ook het dier voordeel van dit domesticatieproces. Een bijzondere
vorm van menselijk ingrijpen rijst boven de gezichtseinder, als wij denken aan
de genetische manipulatie.

De verschillen in soort, ras, familielijn en individu, de verschillen in geslacht,
leeftijd en eerdere ervaringen komen tot uiting in zeer uiteenlopende fysiologische
processen en gedragingen. Het komt er op neer, dat we eigenlijk niet kunnen
spreken van \'het\' dier. Om allerlei redenen kan in de uitdrukking mens/dier relatie
bij de dieren blijkbaar niet worden uitgegaan van een homogene groep. Er is reden
om hierop later terug te komen.

De voorbeelden van de tupaya en het paard uit de aanhef zijn ook om een andere
reden nuttig. Voor wat betreft de tupaya zullen wellicht sommigen van ons er met
enige afgunst kennis van nemen dat deze dieren al bij de eerste ontmoeting
trefzeker kunnen vaststellen of zij bij elkaar passen. Het gedrag van de hengst
zou naar menselijke maatstaven gerekend niet door de beugel kunnen. De mens
kan zich - het zij duidelijk: de verwijzing naar de partnerkeuze was slechts
exemplarisch - in allerlei opzichten niet verlaten op zijn instincten of zo men wil,
op zijn intuïties. Stellig, ook voor hem zijn aangeboren en verworven neigingen
in vérstrekkende mate bepalend voor zijn gedrag. Hij heeft echter met meer
rekening te houden. Giovanni Pico della Mirandola (1463-1494), de renaissancist,
verwoordde dit op duidelijke wijze:

\'God heeft aan het einde van de schepping de mens geschapen, opdat deze de wetten
van het heelal zou kennen, daarvan de schoonheid zou liefhebben en de grootsheid
bewonderen. Hij bond de mens niet aan een vaste plaats, een bepaalde wijze van

handelen, aan noodzakelijkheden, maar hij gaf hem ruimte en vrije wil. Midden
in de wereld, sprak de Schepper tot Adam, heb ik u geplaatst, opdat ge beter
om u heen kunt zien en alles kunt waarnemen wat er is. Ik schiep u als een wezen,
hemels noch aards, sterfelijk noch alleen maar onsterfelijk, opdat ge uw eigen
leven vorm zoudt kunnen geven. Ge kunt ontaarden tot een dier, maar ook worden
wedergeboren tot een godgelijkend wezen. Dieren brengen uit de moederschoot
slechts mee wat ze nodig hebben; hogere geesten zijn van het begin af aan of al
spoedig daarna wat ze in eeuwigheid zullen blijven. Gij, mens, hebt ontwikkeling,
groei naar een vrije wil, gij hebt de kiemen van een lieflijk leven in u\'(2).

Zo leeft de mens in een wereld waarin niet alleen verleden en heden hun plaats
hebben, maar ook aan de toekomst vorm moet worden gegeven; een wereld van
door hemzelf ontworpen artefacten; een wereld waarin goed en kwaad een rol
spelen; een wereld waarin een besef van het transcendente aanwezig is. De mens
probeert dit alles tot één geheel te vervlechten met verbindende draden van kennis,
voorstellingen en gevoelens. Zo verwezenlijkt hij zijn cultuur. Wat dat woord
cultuur beduidt, kunnen we herleiden uit de betekenis-evolutie van het latijnse
werkwoord colere: bebouwen, bewonen, verzorgen, vereren. Dit weerspiegelt een
cultuurtaak, die dynamisch is in de tijd; maar ook vergeleken met het dier is er
bij de mens sprake van een overgang naar hogere niveaus: van passiviteit naar
activiteit; van gebondenheid naar creativiteit; van oriëntatie naar integratie; van
het zichtbare naar het onzichtbare. Aldus is de mens de enige die zich een oordeel
kan vormen over en diepgang kan geven aan de relatie mens/dier.
De relatie mens/dier zal echter ontaarden, als deze dynamiek op antropocentrische
wijze wordt uitgewerkt. We verstaan daaronder de opvatting dat de wereldorde-
ning er is terwille van de mens; de mens als maat voor alle dingen, centrum en
doel van de schepping; de dingen - ook de dieren - slechts middelen voor dat doel.
Daarmee valt niet \'goed\' te leven, omdat de mens niet alleen op de wereld is. Dat
de mens de normen beheert, betekent niet dat hij gerechtigd is ze alleen te eigen
bate toe te passen. Ook de dingen - zeker de dieren - vragen hun gerechtigheid.
Het mag niet zo zijn, naar een woord van Hubert Lampo, dat wie de sterkste
klauwen en de scherpste tanden bezit, aan anderen zijn rechtvaardigheid kan
opleggen.

Er is nog iets. Ook al is de mens vervuld van idealen, deze worden in de praktijk
niet altijd verwezenlijkt. Men kan op verschillende manieren duidelijk maken waar
ik aan denk. Pico\'s tijdgenoot Jeroen Bosch beeldde het uit op zijn tafelpaneel
\'De zeven hoofdzonden\'. Voor dat aantal van zeven kan het ezelsbruggetje \'saligia"
van nut zijn, een kunstwoord dat bestaat uit de zeven beginletters van superbia
(hoogmoed), avaritia (gierigheid), luxuria (zucht naar weelde), invidia (afgunst),
gula (gulzigheid), ira (toorn) en acedia (nalatigheid). C.F. von Weizsäcker
verwoordt de menselijke onmacht in de uitspraak: \'Hygiene und Medizin wollten
Leben retten und erzeugten die Bevölkerungsexplosion.\' Een soortgelijke ontwik-
keling heeft ons in de zestiger en zeventiger jaren de intensieve veehouderij en
de explosieve groei van het proefdiergebruik opgeleverd.

En tenslotte, alle mensen zijn niet eender. Zij verschillen in aanleg en belangen;
de verbindende draden van hun kennis, voorstellingen en gevoelens lopen uiteen
in kleur en sterkte. Ook bij mensen is niet sprake van een homogene groep.

Bij dieren mag men de door Jeroen Bosch voorgestelde menselijke gedragingen
niet zo benoemen, hoogstens vermoeden. Een belangrijk onderscheid is in ieder
geval dat dit soort neigingen aan de mens wel, aan dieren niet euvel is te duiden.

Daarom geen kwaad woord over het gedrag van de tupaya\'s en de hengst. De
opvatting dat dieren geen morele verantwoordelijkheden hebben is er niet altijd
geweest. Evans geeft in zijn boek over de strafrechtelijke vervolging en bestraffing
van dieren een opsomming van dierprocessen, die begint in het jaar 824 en
doorloopt tot het begin van deze eeuw (3). Als hier enige voorbeelden mogen
worden gegeven: er is een vonnis uit 1394 waarbij een varken werd veroordeeld
tot de strop, omdat het dier van de geconsacreerde hostie had gegeten. In een
ander geval werd een varken veroordeeld, omdat het een kind had gedood en zich
daarna aan het vlees van zijn slachtoffer had vergrepen. Als verzwarende
omstandigheid werd het varken aangerekend, dat het zijn daad had gepleegd op
vrijdag/vastendag. De toenmalige opvatting was kennelijk dat het dier zo geen
rechten, dan toch in elk geval plichten had.

We moeten het niet voorstellen alsof het straffen van dieren thans niet meer ter
discussie zou zijn. Regelmatig lezen we in de media van honden die zich aan
schapen vergrijpen en deze daad met de dood moeten bekopen. De door de
Minister van Landbouw en Visserij medio 1988 ingestelde Commissie van advies
agressief gedrag bij honden koos een andere weg (4). Zij had zich te buigen over
de vraag wat diende te geschieden met een gevaarlijke hond als de eigenaar het
voor die hond geldende muilkorfgebod zou overtreden en die hond vervolgens
aan derden ernstig bijtletsel zou toebrengen. De commissie was van oordeel dat
het niet aangaat een dergelijk dier te laten afmaken enkel op grond van het feit
dat de eigenaar bestaande regels overtrad. Het ligt voor de hand in dat geval het
dier aan zijn eigenaar te ontnemen. Slechts indien blijkt dat het dier niet
heropvoedbaar of herplaatsbaar is, zo heeft de commissie geadviseerd, zou tot
afmaken mogen worden overgegaan, hetgeen overigens in de praktijk veelal het
geval zal zijn.

De verhandeling van Pico, waaruit zoeven werd geciteerd heeft tot titel \'Oratio
de dignitate hominis\', redevoering over de waarde van de mens. Het voorbeeld
van de commissie geeft aan dat men thans van oordeel is dat ook dieren een
meerwaarde hebben waaraan niet zomaar kan worden voorbijgegaan. Die
meerwaarde van dieren boven hun instrumentele waarde, zeg maar boven hun
gebruikswaarde, wordt aangeduid met de term intrinsieke waarde. De intrinsieke
waarde kan worden omschreven als een goed dat het dier bezit los van andere,
uitwendige omstandigheden. Over de intrinsieke waarde van dieren bestaat een
uitgebreide literatuur. Hier moge worden volstaan met het reeds thans klassieke
citaat uit de nota \'Rijksoverheid en Dierenbescherming\' van 1981, door mij voor
de gelegenheid enigszins aangepast:

\'In onze omgang met dieren zullen we moeten uitgaan van de erkenning van de
intrinsieke waarde van het individuele dier. Ons streven zal er op gericht moeten
zijn het dier zoveel mogelijk te beschermen tegen menselijke handelingen die zijn
fysiek en ethologisch welzijn aantasten. In de praktijk betekent dit dat mensen
zich voortdurend rekenschap zullen moeten geven van de toelaatbaarheid van hun
handelingen met betrekking tot dieren. Het belang van het dier zal in een bewust
afwegingsproces moeten worden ingebracht\'fS).

Met de erkenning van de intrinsieke waarde wordt tot uitdrukking gebracht dat
dieren fundamentele belangen hebben. Het welzijn van dieren is daarvan een
belangrijk onderdeel. Goed beschouwd is echter het streven van dieren naar een
toestand van welbevinden geen doel op zich. Voor Albert Schweitzer was de
zorg om het welzijn van dieren onvoldoende grond om rekening met hen te
houden: \'Ethik ist Ehrfurcht vor dem Willem zum Leben in mir und auszer mir\' (6).

In dit licht bezien zouden wij het belang van een dier kunnen beschouwen als zijn
belang om op een soortspecifieke wijze te leven. Dit streven van dieren om de
eigen integriteit, de eigen gaafheid, te handhaven blijkt op verschillende niveaus:
neurofysiologisch, biochemisch en gedragsmatig, of met andere woorden door de
aanwezigheid van zintuigen, de neiging tot homoiostasis en tot instandhouding
van het leven. Lijden moet dan worden opgevat als een aantasting van die gaafheid.
Het begrip lijden kan het beste worden omschreven als een zeer onaangename
emotionele respons die gewoonlijk verband houdt met pijn of met het onvermogen
zich aan te passen aan veranderde uitwendige of inwendige omstandigheden (7).
Onder het beheer van de mens, bijvoorbeeld onder gedomesticeerde omstandig-
heden, kan het dier de zorg voor welzijn en de vermijding van lijden niet meer
geheel, soms zelfs in het geheel niet meer zelf realiseren. Dit heeft tot consequentie
dat die taak toevalt aan degene die de beperkingen teweegbrengt, namelijk de mens.

Als wij een verantwoordelijkheid hebben met betrekking tot het dierlijk lijden,
dringt zich de vraag op of wij gerechtigd zijn in te grijpen in de integriteit van
dieren. Sommigen brengen hier het gelijkheidsprincipe te berde, op grond waarvan
mens en dier op gelijke wijze zouden moeten worden behandeld.
Ik wil daarover graag twee opmerkingen maken. De eerste is dat in de relatie mens/
dier het gelijkheidsprincipe slechts geldt, indien en voor zover van gelijkheid
sprake is. Het verliest zijn betekenis waar een mens verschilt van een dier. Dat
verschil is naar mijn opvatting in het citaat van Pico treffend getypeerd. Het
bijbelse Genesis-boek maakt een soortgelijk onderscheid: dieren worden gescha-
pen naar hun aard, mensen naar Gods beeld en gelijkenis. Dieren hebben wel een
culturele functie, maar geen culturele taak. Dieren vallen samen met hun leven;
mensen kunnen er voor kiezen om buiten zichzelf te treden. Dit is een
uitgangspunt, geen conclusie. Ik ben mij ervan bewust dat met dit waarde-oordeel
het strikte terrein van de biologie is verlaten. Anderen zoeken het basale verschil
tussen mens en dier in onderscheidende vermogens van taal, denken, lijden en
dergelijke, maar ook dit is een uitgangspunt, niet meer en niet minder.
De andere opmerking is dat wij mensen niet allemaal gelijk behandelen. De leden
van het eigen gezin staan ons nader dan de verre vreemde. Zo is het ook met dieren.
Ook hier bestaat \'het\' dier niet. Albert Schweitzer had een geweer waarmee hij
schoot op de arenden, die de nesten van de wevervogels vlak bij zijn huis
plunderden en hij trachtte oprukkende legers trekmieren uit te roeien. Er is reden
om naast het genotype en het fenotype een derde categorie in te voeren. Ik kies
daarvoor de term sociotype. Een sociotype wordt bepaald door de mate van
verbondenheid van mensen met anderen, in ons geval met individuele dieren of
groepen van dieren. Het domesticatieproces heeft geleid tot een gevarieerdheid
in sociale relaties en distanties tussen dieren en mensen. Ook vanwege andere rede-
nen zien mensen in hun omgang met dieren verschillen in waardering. Wij associëren
slimheid met vossen en griezeligheid met spinnen; wij worden vertederd door jonge
dieren, maar voelen ons nauwelijks aangedaan door het gedrag van willekeurige
kleine zoogdiertjes in Zuidoost-Azië. Als we een globale indeling mogen maken,
dan zal er sprake zijn van verschil in sociotypische waardering tussen gezelschaps-
dieren, nutsdieren en proefdieren, groepen die op de een of andere manier onder
ons direct beheer staan. Maar ook bij dieren die een eigen bestaan in de vrije natuur
leiden ervaren we verschil in sociotype, bijvoorbeeld als we denken aan schadelijke
dieren en bedreigde dieren. Onze taal geeft heel pregnant de werkelijkheid van
het sociotype aan als we de moedwillige levensbeëindiging van dieren willen
verwoorden. Gezelschapsdieren laten we inslapen, landbouwhuisdieren worden
geslacht, proefdieren worden gedood (sommigen bezigen liever het sacrale woord
opofferen), schadelijke dieren worden verdelgd en bedreigde dieren moeten we
voor uitsterven behoeden.

Er is een opmerkelijk verschil tussen genotype en fenotype enerzijds en het hier
geïntroduceerde sociotype anderzijds. Bij de twee is sprake van extern bepaalde
condities. We kunnen het genotype van een dier meer of minder geslaagd vinden,
we kunnen het zelfs min of meer manipuleren, op zichzelf en als zodanig ligt het
vast. Iets dergelijks geldt voor het fenotype. Bij het sociotype ligt dat anders. Dat
wordt bepaald door wat eerder werd aangeduid als de verbindende draden: wat
wij weten, welke voorstellingen wij hebben, welke gevoelens wij koesteren. Die
kennis, voorstellingen en gevoelens zijn variabelen, variabelen die werkelijkheids-
waarde, maar geen normatieve betekenis hebben. Het onderscheiden van ver-
schil in sociotype kan een aanvaardbare reden zijn om een dier een preferente
bejegening te geven. Omgekeerd echter mag het sociotypisch onderscheid geen
reden zijn om bepaalde dieren ondermaats te behandelen. Terecht wordt dan ook
bezwaar gemaakt tegen de term ongedierte; terecht ook is het dat voorwaarden
worden gesteld aan de wijze waarop schadelijke dieren worden \'verdelgd\'. Een
negatieve sociale relatie mag geen vrijbrief zijn voor een onwaardige behandeling,
integendeel. Ook aan preferente bejegeningen echter moeten grenzen worden
gesteld. Zij mogen zich niet keren tegen het belang van het dier. Verwennen kan
negatieve gevolgen hebben.

Wij gaan na deze uitweiding terug naar de vraag of het geoorloofd is dieren te
doen lijden. Uit respect voor de intrinsieke waarde dient het antwoord in principe
ontkennend te luiden. Uitzonderingen op deze regel zullen telkens opnieuw moeten
worden beargumenteerd. Pleidooien in die richting zullen met een aantal factoren
rekening moeten houden. Ik noem de concrete omstandigheden waarin het dier
verkeert; de mate van het ongerief dat aan het dier zal worden berokkend; de
specifieke ontplooiingsmogelijkheden, die het dier in die situatie resten; maar ook
de context van zijn bestaan binnen het ecosysteem of binnen de menselijke cultuur.
Zo komen wij toe aan een bespreking van de belangen van mensen.

Mensen hebben in het algemeen, maar zeker ook in de mens/dier relatie zowel
ideële als feitelijke belangen. Wij zien dit duidelijk in de nutsdierhouderij, in de
wereld van de dierproeven en in de recreatieve omgang met dieren. Als het goed
is behoren wij onze kennis, voorstellingen en gevoelens niet de vrije loop te laten,
maar worden de feitelijke belangen gestuurd door de ideële. Dat betekent dat ons
ingrijpen bij dieren in hun leven-op-soortspecifieke-wijze genormeerd is. De norm
die verwijst naar de beschermwaardigheid van dierlijk leven kan echter onder-
geschikt geraken aan andere normen, b.v. die betreffende de beschermwaardigheid
van andere, met name menselijke belangen.

Welke ideële belangen streeft de mens na? Goddijn en medewerkers (8) hebben
een reeks opgesteld van 25 doeleinden en waarden die voor mensen belangrijk
zouden kunnen zijn. Zij hebben die lijst voorgelegd aan een representatief aantal
Nederlanders. Hun werd gevraagd aan te geven welk doel of welke waarde zij
het belangrijkste achtten en welke op de tweede en volgende plaatsen kwamen.
Welnu, in de uitslag bleek de lijst te worden aangevoerd door gezondheid, vóór
geluk en vrede. Ook de hekkesluiter wil ik mijn gehoor niet onthouden: dat was
bekwaamheid, maar dit terzijde. Gezondheid is een vaag begrip. De omschrijving
van de Wereldgezondheidsorganisatie luidt: een toestand van algeheel fysiek,
psychisch en sociaal welbevinden, voorwaar een schier allesomvattend begrip.
Toch lijkt de definitie niet te voldoen. Ter illustratie: bij het opstellen van de
Europese Conventie ter bescherming van laboratoriumdieren in Straatsburg
ontstond discussie over de vraag of bij het dierexperimenteel gezondheidsonder-
zoek moest worden gestreefd naar \'Prolongation\', dan wel naar \'improvement of
life\'. Het is evenwel de vraag of gezondheid wel een ideële waarde is. Het is goed

ons de woorden van Goethe te herinneren: \'Ich habe viel in der Krankheit gelernt,
was ich in meinem Leben nirgends hätte lernen können\'.

Wat is dat vele? De nummers twee en drie van Goddijn, geluk en vrede, lijken
goede kandidaten, maar ook hier blijft de onzekerheid of vrede en geluk altijd
het goede en het juiste inhouden. Het begrip gerechtigheid komt in de opsomming
van Goddijn niet voor. Toch is een pleidooi voor deze notie op zijn plaats.
Gerechtigheid kent twee elementen. Daar is in de eerste plaats de verdelende
gerechtigheid in de zin van een rechtvaardige verdeling van goederen, rechten en
plichten. Maar gerechtigheid houdt ook in het door mensen veroorzaakte onrecht
zoveel mogelijk beperken en herstellen. Deze beide elementen zullen in de relatie
mens/dier de boventoon moeten voeren.

Wij hebben in Nederland 4.9 miljoen runderen, 14 miljoen varkens, 1 miljoen
kleine herkauwers, 64.000 paarden en voorts 47 miljoen stuks legpluimvee en 42
miljoen stuks slachtpluimvee; wij gebruiken per jaar 1.1 miljoen proefdieren; wij
rekenen tot ons bezit ongeveer 22 miljoen recreatie- of gezelschapsdieren,
waaronder 1.6 miljoen honden en 2 miljoen katten.

Bij de landbouwhuisdieren is sprake van een domesticatieproces, dat zich over
tenminste 12 duizend jaren heeft ontwikkeld en waarin mens en dier geleidelijk
meegroeiden. Die geleidelijkheid heeft in de laatste 30 jaren plaats gemaakt voor
welhaast revolutionaire veranderingen. De in die periode geïntensiveerde veehou-
derij heeft een belangrijke bijdrage geleverd aan een efficiënte productie van
dierlijke middelen. Zij heeft tevens een geïntegreerde deelname van de plattelands-
bevolking aan de ontwikkeling van de samenleving als geheel mogelijk gemaakt.
Van Putten heeft echter gewezen op een neveneffect dat hij heeft verwoord als
\'farming beyond the ability for pigs to adapt\' (9), veehouderij die de grenzen
overschrijdt van wat dieren, in dit geval varkens, kunnen verwerken. Zo
constateert hij dat in de vrije wildbaan het nestelgedrag van zeugen, die zich
voorbereiden op het werpen, een complex ritueel vormt. Aangebonden zeugen zijn
verstoken van de mogelijkheden om dit normale gedragsrepertoire uit te voeren.
Die verstokenheid leidt tot frustraties en tot onaangepast gedrag, zoals het bijten
naar de biggen. De voorbeelden kunnen worden vermeerderd, als we denken aan
bepaalde omstandigheden bij andere nutsdieren onder onze zorg, zoals biggen en
hennen in batterijen, vleeskalveren, meststieren en dergelijke. Die voorbeelden
geven aan, dat er in de nutsdierhouderij situaties zijn ontstaan waaraan dieren
zich gedragsmatig niet kunnen aanpassen. Om verbeteringen aan te brengen is
in de laatste 20 jaren toegepaste ethologische research ondernomen. Deze heeft
de kennis over gedragsbehoeften van landbouwhuisdieren aanzienlijk verruimd.
De betekenis van frustraties ook voor de fysieke gezondheid van dieren zal nog
ruime aandacht moeten krijgen. In dit verband kan de episode over de tupaya\'s
ons leren, dat ziekten en erger öók een signaal kunnen zijn van overmatige stress.

Al is de geschiedenis van het proefdiergebruik aanmerkelijk jonger dan die der
veehouderij, dierproeven hebben in belangrijke mate bijgedragen aan onze kennis
omtrent de biologie als zodanig èn in haar samenhang met geneeskunde,
diergeneeskunde en milieuhygiëne. Een tragisch aspect is evenwel dat per definitie
althans een deel van de proefdieren aan lijden wordt blootgesteld. Gezien dit
negatieve aspect zal er een ononderbroken streven moeten zijn naar vermindering
en zo mogelijk naar vervanging van het gebruik van proefdieren of althans naar
zodanige verbetering van methodieken en levensomstandigheden, dat het ongerief
voor dieren tot het minimum beperkt blijft. Erkend moet worden dat men op dit
punt geen onwerkelijke verwachtingen mag wekken. Meer en meer wordt echter

duidelijk dat het actief zoeken op dit terrein naar nieuwe mogelijkheden zinvol
kan zijn. In ons land is daarom opgericht het Platform Alternatieven voor
Dierproeven, waarin overheid, dierenbescherming en bedrijfsleven samenwerken
en waaraan onderzoekers door het genereren van onderzoeksvoorstellen een
waardevolle bijdrage kunnen leveren.

Van het houden van gezelschapsdieren en de sportieve ontspanning met dieren,
ook in de sfeer van prestatiegerichte ontspanning kan een verademende invloed
uitgaan, niet alleen voor mensen maar ook voor dieren. De omgang met dieren
kan daarenboven een grote opvoedkundige waarde hebben. Maar ook bij het
houden van gezelschapsdieren komen uitingen van een gestoorde relatie voor. Ik
noem onoordeelkundig omgaan met dieren, onkunde met betrekking tot hun
verzorging, het houden van soorten als huisdier die daarvoor van nature
ongeschikt zijn, het vergen van prestaties buiten de grenzen der mogelijkheden,
het fokken op uiterlijke kenmerken die gezondheid en welzijn schaden, het fokken
op bedenkelijk gedrag, het gebruik van dieren in gevechten, de handel in bedreigde
diersoorten. Zoals opgemerkt, kunnen mens en dier zich beide welbevinden bij
hun onderlinge relatie. Het houden van dieren voor de aardigheid verkeert echter
in zijn tegendeel, indien dit genoegen eenzijdig is, en zeker indien het voor dieren
met tegenzin gepaard gaat. Het is dit element in de recreatieve omgang met dieren
dat grensbepalend behoort te zijn. Van voorlichting mag op deze punten een
gunstige uitwerking worden verwacht. De Stichting Gezondheid en Welzijn
Gezelschapsdieren, die uitgaat van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde (KNMvD) en de Nederlandse Vereniging tot Bescherming
van Dieren heeft het initiatief genomen voor een interessant educatieprogramma
(10). Ook onderzoek is belangrijk. Een concreet voorbeeld is een project dat loopt
bij de Vakgroep Geneeskunde van Gezelschapsdieren in samenwerking met de
Vakgroep Klinische Pedagogiek om meer inzicht te verkrijgen in de vraag waarom
mensen huisdieren houden, hoe zij daarmee omgaan en welke betekenis huisdieren
hebben iri de maatschappij.

Deze kaleidoscopische bespreking van enkele omstandigheden bij landbouwhuis-
dieren, proefdieren en gezelschapsdieren illustreert dat de mens/dier relatie soms
wordt ontsierd door de \'saligia\' van Jeroen Bosch, of trekken van overeenkomst
vertoont met de uitspraak van Von Weizsäcker. Een terugkeer op onze schreden
is niet altijd eenvoudig. Vele vragen zijn nieuw of worden niet door allen als vragen
herkend. Ook voor vee! van de voorgestelde antwoorden geldt, dat zij nieuw zijn
of niet als valide worden aanvaard. Ik heb echter ook willen aangeven, dat we
voor de oplossing van knelpunten niet geheel met lege handen behoeven te staan.
Wetenschappelijk onderzoek, het streven naar diervriendelijker alternatieven,
voorlichting en onderwijs, nationale en internationale regelgeving zijn goede
wapenen, indien zij op evenwichtige wijze in het veld worden gebracht.
De toetsing van wat voor mensen wenselijk is tegen hetgeen met betrekking tot
dieren aanvaardbaar is zal zo veel mogelijk moeten worden gerealiseerd in een
samenspraak van alle belanghebbenden. Deze integratie kan op verschillende
manieren worden gerealiseerd. Voor dierproeven bijvoorbeeld zal het gesprek
moeten gaan tussen personen die kennis van zaken hebben op het gebied van
dierexperimenteel onderzoek en onderzoeksbeleid, op het gebied van de vaktech-
nisch verantwoorde omgang met proefdieren en op het gebied van de belangen-
behartiging van dieren. Waar het gaat om de overige dieren, in de sfeer dus van
de Gezondheids- en welzijnswet voor dieren en het alternatieve wetsontwerp van
de Dierenbescherming, wordt de wenselijkheid van geïnstitutionaliseerde overleg-
structuren eveneens erkend.

De mens {Homo sapiens) is een ca. 70 icilogram wegend \'zoogdier\' dat over de
gehele wereld voorkomt. Over zijn sociale gedrag valt veel interessants te melden.
Voor deze gelegenheid stond centraal dat hij geroepen is om zijn daden te toetsen.
Bij deze toetsing moet hij voor ogen houden dat het gaat om optimalisatie van
alle levensomstandigheden. De vraag is dan naar het optimum waarvan hij streeft.
Dat is een kwestie van zijn keuze. Die keuze zal zodanig moeten zijn dat een
rechtvaardig, harmonisch geheel ontstaat. Verabsolutering van één element leidt
tot ontwrichting; verwaarlozing evenzeer. Dit leidt tot de conclusie dat een streven
op een deelterrein slechts zou mogen domineren, als daarmee elders geen
ontwrichting ontstaat. Gedachtig aan de titel van deze oratie verdient echter een
positieve formulering de voorkeur: onze keuze zal moeten bijdragen aan een
heilzame ontwikkeling van alle deelterreinen tezamen, zo men wil van onze
cultuur. Wie deze regel veronachtzaamt, krijgt vroeg of laat de rekening
gepresenteerd. De zorg om het heil, of om de uitdrukking van Pico te gebruiken,
de zorg om een lieflijk leven voor dieren is zo\'n deelterrein; ik voeg daaraan toe:
een deelterrein met een relatieve achterstand.

Met het voorafgaande is een beschouwing gegeven over uitgangspunten en
raakvlakken van het vakgebied der relatie mens/dier. Het beeld is niet volledig,
noch naar onderdelen van de relatie tussen mens en dier, noch naar de
vraagstukken die daarbij aan de orde zijn, noch naar de diepgang waarmee de
onderwerpen die wel zijn genoemd, konden worden behandeld.
Toch is het nu mogelijk enige contouren aan te geven. De centrale vraag luidt
hoe wij op verantwoorde wijze het heil van mens en dier kunnen bevorderen. Deze
zin bevat drie elementen,

— wat kan er worden gezegd over een rechtvaardige, harmonische afweging van
belangen van mensen en dieren.

Het is duidelijk dat waarde-oordelen daarbij niet buiten beschouwing kunnen
worden gelaten.

Deze vragen worden gericht aan dierenartsen. De KNMvD heeft dit verstaan en
de nodige stappen ondernomen tot het instellen van de bijzondere leerstoel, die
ik mag bezetten. De vragen zijn ook bij de Faculteit Diergeneeskunde bekend.
Zij heeft daartoe reeds in 1977 ingesteld de Werkgroep Diergeneeskunde en
Samenleving. Het was mijn voorrecht daarvan vanaf de oprichting namens de
KNMvD deel uit te maken. Na de instelling van de leerstoel kon de samenwerking
binnen de werkgroep naadloos worden voortgezet.

Opdracht aan deze werkgroep is het stimuleren van de vorming van weloverwogen
standpunten ten aanzien van een zorgvuldig handelen in de diergeneeskundige
beroepsuitoefening. Onder haar auspiciën worden college-cycli gegeven, te weten
in de wetenschapsfilosofie door dr. J. Schopman, respectievelijk in de ethiek door
de hoogleraar F.R. Heeger. De leden van de werkgroep, ook de nieuwe hoogleraar,
participeren al enige jaren in de cyclus ethiek en leveren aldus een inbreng vanuit
het beroepenveld. Ook worden vanuit de werkgroep studenten begeleid die een
doctoraal-scriptie voorbereiden. Daarnaast worden inleidende colleges verzorgd
in de cyclus Oriëntatie Diergeneeskunde voor het eerste studiejaar. De armslag
voor het onderwijs en de mogelijkheden voor onderzoek zullen ruimer kunnen
worden na de aanstelling per 1 januari jl. van L. J. E. Rutgers als wetenschappelijk
medewerker voor werkgroep en leerstoel gemeenschappelijk.

Wat zijn onderzoek betreft zal de belangstelling in het bijzonder uitgaan naar de
verantwoorde beroepsuitoefening door dierenartsen. In allerlei situaties hebben
zij immers te beslissen hoe zij moeten handelen, hetzij als eerstverantwoordelijken,
hetzij als uitvoerders in opdracht van derden.

Vragen rond het heil van mens en dier blijven echter niet tot de kring van
dierenartsen beperkt. Ook eigenaars van dieren, het bedrijfsleven (al dan niet in
georganiseerd verband), het onderzoek, de overheid, zij allen vinden dieren op
hun weg. Hetzelfde geldt voor de Dierenbescherming. Binnen het kader van de
mogelijkheden wil de leerstoel ook daar een bijdrage leveren indien de relatie
mens/dier in de context van het centrale thema om nadere bezinning vraagt.
Een voorbeeld vormen vragen rond de toepassing bij dieren van mogelijkheden
ontleend aan de biotechnologie, zoals genetische manipulatie en manipulatie van
levensprocessen. Naar de fondsen om samen met anderen onderzoek op dit terrein
mogelijk te maken wordt ijverig gezocht. Een belangrijke vraag zal hier zijn welke
de zin is van de biotechnologie.

Mijnheer de Rector Magnificus, uw ambtsvoorganger, de hooggeleerde De Jong,
heeft in zijn rede ter gelegenheid van de 350e Dies Natalis van deze universiteit
gewezen op het grote belang van het nadenken over ethische en maatschappelijke
aspecten van de wetenschaps- en beroepsuitoefening, ook binnen de diergenees-
kunde. Ik ben er van overtuigd, dat deze lijn ook de uwe is. Ik dank u voor uw
belangstelling en medewerking bij de start van deze nieuwe leerstoel.
Mijnheer de Voorzitter van de KNMvD, het diergeneeskundig beroep heeft in al
zijn facetten steeds gestaan in het spanningsveld van de belangen van mens en
dier. De veranderende opvattingen daarover zijn met name door Van Riessen
gesignaleerd en op heldere en doordringende wijze onder woorden gebracht. Ik
beschouw hem, ofschoon hij de verwezenlijking niet meer mocht beleven, als de
eigenlijke auteur van de leerstoel die ik mag bezetten. In u dank ik het
Hoofdbestuur en het Algemeen Bestuur voor het vertrouwen in mij gesteld.

Mijne Heren, leden van het Curatorium dat over deze leerstoel waakt, de
samenstelling van uw college is een weerspiegeling van het belang en van de
verwachting, die in brede kring aan de leerstoel worden verbonden. De contacten
die ik met u heb, ervaar ik als zeer stimulerend.

Hoogleraren en medewerkers van de Faculteit Diergeneeskunde, op u rust de
belangrijke taak aan het onderwijs en aan het onderzoek stuur en richting te geven.
Toen ik in 1956 \'de Biltstraat\' verliet, verliet ik ook Gildestein, een woord dat
klankverwantschap heeft met ambachtelijk bezig zijn. Het was een tijd, waarin,
zoals het liedje zegt, geluk nog heel gewoon was. De Uithof die ik ruim 30 jaar
later betreed, is niet allen in opmaat maar ook in diepgang met het oude niet
vergelijkbaar. Met name zijn er vragen van wetenschap en van praktische
toepassing opgekomen, waarin het soms moeilijk is weg en grens te vinden. In
het jaar dat ik nu in uw midden vertoef, heb ik enkele van deze vragen met u
mogen delen, hetgeen mijn inzichten heeft verdiept. Ik dank u voor de wijze
waarop u mij in uw kring heeft opgenomen. U, mijnheer de dekaan, ben ik zeer
erkentelijk voor uw welwillendheid, dit woord opgevat naar zijn oorspronkelijke
betekenis. De vakgroep Bedrijfsdiergeneeskunde en Voortplanting bij wie ik
gastvrijheid geniet wil ik danken voor de hulp en bijstand die mij wordt geboden.

Een woord van grote waardering geldt de werkgroep Diergeneeskunde en
Samenleving en speciaal voorzitter Grommers en secretaris Rutgers. Met jullie

te mogen samenwerken is voor mij zeer waardevol. Het besluit om Schopman
en Heeger als volwaardige leden aan de werkgroep te verbinden is niet slechts
voor onze werkgroep, maar voor de diergeneeskunde als geheel van betekenis.

Dames en heren studenten, het voor u aantrekkelijke aan een bijzonder hoog-
leraarschap lijkt, dat de stof niet verplicht is en dat er in het vak geen tentamen
behoeft te worden afgelegd. Het eerste parmantige latijnse zinnetje dat ik op het
gymnasium leerde was:\'Non scolaesedvitaediscimus\', wij leren niet voorde school,
maar voor het leven. Ik voeg daar nu aan toe, dat het leven u straks zal verplichten
proeven van bekwaamheid af te leggen in het verantwoord uitoefenen van uw
beroep, als praktiserend dierenarts, in de veterinaire volksgezondheid, in het
onderzoek en waar niet al. Ik voeg daar ook aan toe dat het zich onttrekken aan
deze verantwoordelijkheid eveneens een keuze is, zij het een slechte. Van mijn kant
wil ik u graag behulpzaam zijn waar dat nodig en wenselijk is.

Mijnheer de Veterinaire Hoofdinspecteur, de ruimte, die mij onder uw volle
belangstelling en met goedkeuring van de Directeur-Generaal van de Volksge-
zondheid, wordt geboden om de dubbelfunctie van Inspecteur en bijzonder
hoogleraar te vervullen, schept verplichtingen, maar strekt naar ik hoop ook beide
functies tot voordeel.

Een belangrijk deel van de last veroorzaakt door deze verplichtingen valt vooral
toe aan Paul de Greeve en Wim Wubs. Jullie inzet, maar vooral jullie vriendschap
zijn voor mij heel belangrijk.

Ik vertrouw dat vele andere personen en groepen die ik hier graag zou noemen,
het mij niet euvel duiden, dat ik om des tijds wille daarvan afzie. Ik maak een
uitzondering voor mijn familie. Slechts enkelen van u zullen hebben gemerkt dat
ik een gevleugeld woord uit mijn ouderlijk huis in de oratie heb verwerkt. Met
respect denk ik terug aan mijn Vader en Moeder. Een woord aan mijn Vrouw
zou niet mogen ontbreken. Het valt echter niet mee in het openbaar de juiste toon
te treffen. Ik volsta daarom met u mede te delen dat ik zonder haar liefde, zorg
en geduld hier niet zou hebben gestaan. Ditzelfde geldt, maar dan anders, voor
Job, Peter, Penny en Frans. Met elkaar vinden we het fijn dat ook familieleden
en persoonlijke vrienden deze plechtigheid wilden bijwonen.

1. Holst D von. Sociale Stresz bei Tier und Mensch. In: Vorträge zum Thema Mensch und Tier:
Studium Generale/Tierärztl. Hochsch. Hannover. Verlag M. & H. Schaper, Hannover, 1987.

2. Burckhardt J. Die Kultur der Renaissance in Italien. Heruitgave Manfred Rawlak Verlag. Herr-
sching, 1981.

3. Evans EP. The Criminal Prosecution and Capital Punishment of Animals. Eerste publ. 1906;
herdruk Faber & Faber, London, 1987.

4. Rapport van de Commissie van Advies Agressief Gedrag bij Honden. Den Haag, 1988.

5. Nota Rijksoverheid en Dierenbescherming. Tweede Kamer, zitting 1981, 16996, nr. 2.

6. Schweitzer A. Die Ehrfurcht vor dem Leben: Grundtexte aus fünf Jahrzehnten. Verlag C.H.
Beck, München, 1984.

7. Panel Report on the Colloquium on Recognition and Alleviation of Animal Pain and Distress.
J.Am.Med.Assoc. 1987; 191: 1186-91.

8. Goddijn W, Smets H en Tillo G. van. Opnieuw: God in Nederland; onderzoek naar godsdienst
en kerkelijkheid. De Tijd B.V. Amsterdam, 1979.

9. Putten G van. Farming beyond the ability for pigs to adapt. Applied Animal Behaviour Science
1988; 20:63-71.

10. Commissie Gezondheid en Welzijn Gezelschapsdieren. Beleidsnota. Utrecht, 1985.

Residuen van amprolium in eieren na
toediening van amprolium/ethopabaat aan
leghennen en opfokleghennen

Amprolium residues in eggs following administration of amprolium
ethopabate to laying hens and rearing hens

SAMENVATTING Amprolium mag als coccidiostaticum gebruikt worden bij opfokhennen en
wordt als therapeuticum bij leghennen gebruikt. Door oversleep kunnen ook lage amprolium-
gehalten in voer voorkomen.

Aan groepen leghennen werd daarom gedurende 10 - 14 dagen voer met een amproliumgehalte
variërend van 5 tot 250 mg/kg verstrekt, waarna de amprolium residuen in dooier gedurende
en na de behandeling werden bepaald. De resulterende gehalten in dooier varieerden van 1,7
mg/kg in de 250 mg/kg voergroep tot 0,2 mg/kg in de 5 mg/kg voergroep. De gehalten in
eiwit waren veel lager dan die in dooier.

Na de behandeling duurde het circa 10 dagen voordat geen residuen in dooier meer aantoonbaar
waren (kleiner dan 0,005 mg/kg).

Bij verstrekking van amprolium aan opfokleghennen in een ,,etage"-systeem tot het aan de
leg komen, zijn na aanvang van de leg nog ruim twee weken residuen in dooier aantoonbaar.
De gevonden residuen in dooier overschreden nimmer de norm in de USA van 8 mg/kg
amprolium.

SUtylMARY Amprolium may be used as a coccidiostat in rearing hens and is a therapeutical
agent used in laying hens. As a result of cross contamination, low amprolium levels may occur
in feed.

Feed containing a concentration of amprolium ranging from 5 to 250 mg/kg was therefore
supplied to groups of laying hens. The amprolium residues in the yolks during and after
treatment were subsequently determined. These levels varied from 1.75 mg/kg in the group
fed 250 mg/kg to 0.2 mg/kg in the group fed 5 mg/kg. Amprolium levels in the whites of
eggs were much lower than those in the yolks.

The residues in yolks decreased below detectable levels (<0.005 mg/kg) within approximately
ten days after treatment.

Rearing hens in a tiered wire floor system were given amprolium in their feed until the jirst
egg was laid. Amprolium residues in yolks were detected for well over a fortnight after the
onset of laying. The amprolium residues determined in yolk did not exceed US tolerance levels
of 8 mg/kg.

Amprolium (l-[ (4-amino-2-propyl-5-pyrimidinyl)methyl]-2-picolinechloride-hy-
drochloride) kan in de pluimveehouderij gebruikt worden ter voorkoming en
genezing van coccidiose.

Binnen de EEG (Richtlijn 70/524/EEG) is amproHum — tot 125 mg/kg voer —
al dan niet in combinatie met ethopabaat toegelaten als toevoegingsmiddel in
voeders voor kippen tot de legrijpe leeftijd (E 750/751).

\' Centrum voor Onderzoek en Voorlichting voor de Pluimveehouderij „Het Spelderholt", 7361 DA
Beekbergen.

Amprolium is voornamelijk werkzaam tegen Eimeria necatrix en Eimeria tenella.
De werking berust op de remming van de opname van thiamine en het daarmee
blokkeren van enzymatische processen, die belangrijk zijn voor de ontwikkeling
van de parasiet (1). Amprolium verhindert niet de opbouw van een zekere
immuniteit bij de gastheer (kip) en is daarom geschikt om te worden gebruikt bij
de opfok van leghennen. Door de milde werking tegen de parasiet (2) wordt
amprolium in de slachtkuikenhouderij echter nauwelijks gebruikt.
Verder kan amprolium — veelal in dubbele dosering (250 mg/kg voer) — dan
wel via het drinkwater als therapeuticum aan leghennen worden verstrekt.
Al snel na de vaststelling van de coccidiostatische werking van amprolium werd
ook aandacht besteed aan het vóórkomen van residuen in eieren, na toediening
van amprolium aan leghennen. Zo hebben Polin et al. (3, 4, 5) residuen in eieren
na toediening van een reeks doseringen via voer, water, capsules of injectie
bestudeerd. Hierbij werd in het algemeen een lineair verband tussen de toegediende
hoeveelheid amprolium en de residuen in de dooier gevonden.
Petz et al. (6, 7) onderzochten bij de (gebruikelijke) amprolium doseringen van
125 en 250 mg/kg in het voer, het vóórkomen van residuen in eieren. Zij
bestudeerden eveneens het effect van herhaalde amprolium toediening aan de hen,
alsmede de invloed van bewaren bij 4°C of koken van het ei op het amprolium-
gehalte in de dooier.

Uit dit onderzoek bleek, dat na een toediening van circa 7 dagen er een plateau
in de residu waarden werd gevonden. Na beëindiging van de toediening duurde
het circa 10 dagen alvorens geen residuen in dooier meer aantoonbaar waren (<

0.01.mg/kg). Hennen, die gedurende 7 dagen dezelfde hoeveelheid amprolium in
het voer kregen, produceerden eieren met grote verschillen in residu-gehalten. Na
de tweede toediening van amprolium aan hetzelfde dier werden geen hogere
residuen in de eieren gevonden. Het amproliumgehalte van de dooier veranderde
niet bij koel bewaren of koken van de eieren.

Gauch et al. (8) stelden de afname van het amproliumgehalte in eieren vast. Het
betrof hier een koppel hennen dat in de praktijk op strooisel gehuisvest was. Zij
vonden tenminste 14 dagen na behandeling nog residuen (> 0,01 mg/kg) en
suggereren dat recirculatie van amprolium via het strooisel deze langere duur van
de uitscheiding veroorzaakt.

1. In de literatuur zijn geen proeven beschreven, waarin na verstrekking van
amprolium gedurende de opfok residuen in eieren bij het aan de leg komen
van jonge hennen zijn onderzocht. Bij de huisvesting van leghennen in
grondhuisvestingssystemen, waartoe ook het zogenaamde \'etage\'-systeem
behoort, zijn preventieve maatregelen tegen het optreden van coccidiose
belangrijk (9). Op \'Het Spelderholt\' wordt derhalve om bij leghennen de
immuniteit tegen coccidiën zo goed mogelijk te doen ontstaan, tijdens de opfok
als coccidiostaticum amprolium aan de dieren verstrekt. Nadat de hennen op
een leeftijd van ± 17 weken in de legstal zijn geplaatst wordt deze behandeling
nog circa 2 weken (dat wil zeggen tot het moment dat de hennen beginnen te
leggen) voortgezet met het doel de dieren tijdens de gewenningsperiode in de
legstal nog een zekere bescherming te bieden.

2. Het onderzoek met het coccidiostaticum nicarbazin heeft geleerd (10) dat ook
doseringen in het voer veel lager dan de therapeutisch benodigde tot meetbare
residuen in eieren kunnen leiden. De vraag was nu of amprolium in deze
zogenaamde verslepingsdoseringen in het voer ook tot meetbare residuen in
eieren zou leiden.

De dierproeven werden uitgevoerd op het Centrum voor Onderzoek en Voorlichting voor
de Pluimveehouderij \'Het Spelderholt\' te Beekbergen. Alle chemische analyses werden
verricht door de Keuringsdienst van Waren te Utrecht.

Proef 1: Aan vier groepen van vier Witte Leghorn hennen in batterijkooien werd gedurende
14 dagen legmeel verstrekt waaraan respectievelijk 5, 25, 125 en 250 mg/kg amprolium\'
was toegevoegd. Van één dag voor de behandeling tot 18 dagen daarna, werden alle eieren
verzameld.

Proef 2: Aan vier groepen van twintig Witte Leghorn hennen in batterijkooien werd
gedurende 10 dagen proefvoer verstrekt. Aan telkens twee (duplo) groepen werd voer met
5 respectievelijk 250 mg/kg amprolium verstrekt. Als controle diende een groep van tien
leghennen met voer zonder amprolium. Van één dag voor tot 21 dagen na de behandeling,
werden per groep alle eieren verzameld.

Voor en na de proefperiode werd steeds aan de dieren standaard legmeel (Spelderholt)
verstrekt.

Aan een groep van circa 400 Witte Leghorn hennen werd gedurende de opfokperiode tot
het leggen van het eerste ei in het koppel voer met 125 mg/kg amprolium verstrekt. De
dieren waren gehuisvest in een systeem dat met zitstokken en andere voorzieningen was
aangepast aan dat gedurende de legperiode. Na het leggen van de eerste eieren werden
gedurende drie weken van twee ruimtelijk gescheiden subgroepen telkens maximaal 10
eieren per dag verzameld voor analyse. Aan deze dieren werd na het aan de leg komen
standaard legmeel verstrekt.

Leghennen proef 1 en opfokhennen: De eieren werden gedurende circa 4 weken bewaard
bij 4°C. Petz et al. (6, 7) stelden namelijk vast dat koel bewaren geen invloed op het
amproliumgehalte van de dooier had. De dooiers van de eieren uit één groep en gelegd
op dezelfde dag werden gemengd voor analyse.

Leghennen proef 2: De eieren werden per duplogroep op de dag van leggen gesplitst in
dooier en wit. Deze splitsing had tot doel mogelijk transport (diffusie) van amprolium van
dooier naar wit gedurende het bewaren te voorkomen.

De mengmonsters dooier en wit werden enige weken bij -20°C bewaard tot het moment
van analyse.

Het amproliumgehalte in dooier, wit en voer werd bepaald met de volledig geautomati-
seerde FAST-LC methode (11). Deze methode heeft in dooier een detectiegrens van 0,005
mg/kg, in eiwit van 0,003 mg/kg en in voer van 0,5 mg/kg.

Opmerking: Aan de mogelijke invloed van ethopabaat op de resultaten zal, aangezien geen
nauwkeurige farmacokinetische analyse mogelijk is en beoogd werd, verder worden
voorbijgegaan.

Proef 1: De eieren van de hennen uit alle proefgroepen bleken bij aanvang van
de behandeling reeds amprolium te bevatten (figuur 1). Dit werd veroorzaakt door
het feit, dat het vooraf verstrekte bedrijfsvoer, dat geen amprolium zou mogen
bevatten, blijkens de analyseresultaten toch circa 5 mg/kg amprolium bevatte.

Hierna steeg bij de drie groepen die 25, 125 respectievelijk 250 mg/kg in het voer
kregen, het amproliumgehalte in dooier in circa 7 dagen tot een constante waarde
(figuur 1). Hierbij kon geen lineaire relatie tussen de hoogte van het gehalte in
de dooier en dat in het verstrekte voer worden vastgesteld. Twee tot drie dagen
na afloop van de behandeling namen de amproliumgehalten in de dooiers weer
duidelijk af De geanalyseerde amprolium gehalten in de proefvoeders kwamen
overeen met de bedoelde gehalten en gedurende de proefperiode bleef het gehalte
in het voer constant.

Proef 2: Ook bij deze proef bleek zowel uit de voer- als uit de dooieranalyse, dat
het bedrijfsvoer dat voor en na de proef verstrekt was, kleine hoeveelheden (circa
1 mg/kg) amprolium bevatte. De gevonden gehalten in dooier — weergegeven
in figuur 2 — zijn daarom de gemiddelde waarden per groep gecorrigeerd voor
de gehalten bepaald in de dooiers van de controlegroep. De gehalten in eiwit waren
maximaal 0,05 mg/kg (250 mg/kg voergroep) en 0,007 mg/kg (5 mg/kg groep).
De gehalten in de dooiermonsters van de herhalingen per doseringsniveau
verschilden maximaal circa 25% van elkaar.

1.000

0.100

0.010
0.005

/ /	\\ \\ "\'s. 5 mg/kg \\
/ / /	s ---- 250 mg/ko
/ /	\\ \\
	\\ \\ \\ \\ \\ \\ \\
	\\ s \\ \\ \\ \\ \\ \\ \\ \\ \\ s
:	\\

10
Daoen

In deze proef nam het (gemiddelde) gehalte in dooier af van circa 0,3 mg/kg bij
aanvang van de leg tot kleiner dan 0,01 mg/kg 18 dagen daarna (figuur 3). De
verschillen tussen de monsters van de twee gelijk behandelde groepen waren in
deze proef vrij groot (tot een factor twee). De analyses van de voermonsters gaven
aan, dat inderdaad voor aanvang van de leg in het voer de beoogde circa 125 mg/
kg amprolium en daarna geen amprolium (< 0,5 mg/kg) aanwezig was.

De aanwezigheid van amprolium in bepaalde charges van het bedrijfsvoeder, is
terug te voeren op het versnijden van restanten amproliumhoudend slachtkuiken-
voer met standaard legmeel. Het vrijwel vlakke verloop van de residucurve in de
5 mg/kg groep (figuur 1) duidt erop, dat aan de dieren al tenminste meerdere dagen
voor de proef amproliumhoudend voer is verstrekt, zodat in deze groep reeds een
constant amproliumgehalte in de dooier was bereikt. De oneffenheid in het
residueverloop (figuur 1) rond dag 21/22, die het onmogelijk maakt te bepalen
of de aflopende curve lineair is, is vermoedelijk eveneens aan een charge voer met
een kleine hoeveelheid amprolium te wijten hoewel het voer dat onmiddellijk na
de behandeling verstrekt werd, geen aantoonbare hoeveelheid (< 0,5 mg/kg)
amprolium bevatte. Heel duidelijk uit de cijfers is wel, dat een vijftigmaal hogere
dosering in het voer niet leidt tot vijftigmaal hogere gehalten in de dooier doch
slechts tot 6-9 maal hogere waarden. De norm in de USA van 8 mg/kg amprolium
in dooier (12) wordt zelfs bij de hoogst toegepaste (therapeutische) dosering van
250 mg/kg in het geheel niet benaderd. Het maximale gevonden gehalte in de
dooier was circa 1,7 mg/kg.

De gegevens van de tweede leghennenproef gaven aan (figuur 2), dat de resultaten
van proef tot proef redelijk haalbaar zijn. Toch traden ook bij mengmonsters van
eieren van 20 dieren nog vrij grote verschillen (25%) in residugehalten tussen
groepen met eenzelfde behandeling op. Dit betekent dat de spreiding van residu-
gehalten in eieren van verschillende dieren aanzienlijk is. Tevens blijkt een gehalte
van circa 1 mg/kg amprolium in het voer nog aantoonbare gehalten in dooier
te geven. De amprolium gehalten in eiwit zijn slechts enkele procenten van die
in dooier en na de behandeling dalen ze zeer snel tot beneden de detectiegrens
(in eiwit 0,003 mg/kg).

De door ons gevonden gehalten in dooier stemmen in het algemeen overeen met
die gevonden door Polin et al. (5) en zijn iets lager dan die van Petz et al. (6,
7). Ook Gauch et al. (8) geven — op heelei basis — vergelijkbare waarden.
Uit al deze resultaten blijkt dat amprolium residuen voornamelijk in de dooier
te vinden zijn en dat bepaling in dooier voldoende is om het gehalte in het hele
ei te kunnen schatten. Gezien de goede overeenstemming in resultaten tussen de
twee proeven lijkt transport (diffusie) van amprolium van dooier naar eiwit niet
van belang.

Na stoppen van de toediening van amprolium via het voer is een lineaire afname
van de amprolium gehalten in dooier waarneembaar, waarbij na circa tien dagen
de gehalten beneden de detectiegrens (0,005 mg/kg) zijn gedaald. De veel tragere
afname gevonden door Gauch et al. (8) is ook te verklaren uit het verstrekken
van voer gecontamineerd met lage amproliumgehalten. Recirculatie van ampro-
lium via strooisel was, mede omdat in onze proef met opfokhennen op strooisel
er geen enkele indicatie voor recirculatie was, wellicht niet zo belangrijk.

In een voorproef zijn sterk variërende en nauwelijks dalende amprohumgehalten
in dooier gevonden. De grote variabiliteit in gehalten in dooier bij de aanvang
van de leg is ook in de hoofdproef gevonden. Deze variabiliteit alsmede de relatief
lange periode (18 dagen) waarin nog residuen aantoonbaar zijn, worden vermoe-
delijk veroorzaakt door individuele verschillen in het tijdstip waarop en de
regelmaat waarmee hennen aan de leg komen. Omdat steeds een beperkt aantal
eieren als monster is genomen kan deze variatie duidelijk tot uitdrukking komen.

Tot tien dagen na de verstrekking van 125 — 250 mg/kg amprolium in het voer
aan leggende hennen en opfokhennen kunnen amprolium residuen in dooier
gevonden worden. In alle gevallen zijn de gehalten van amprolium in dooier veel
lager (maximaal circa 1,7 mg/kg) dan de tolerantie in de USA van 8 mg/kg in
dooier (12). Hierbij moet tevens aangetekend worden dat amprolium in de
Bondsrepubliek Duitsland zonder wachttermijn aan leghennen verstrekt mag
worden (13).

Gehalten van 1 tot 5 mg/kg amprolium in het voer, die door versnijden of
oversleep kunnen voorkomen, leiden tot amprolium gehalten van 0,05 tot 0,2 mg/
kg in dooier.

Amproliumgehalten in eiwit zijn veel lager dan die in dooier, zodat analyse in
dooier voldoende is om de gehalten in heelei te berekenen.

Recirculatie van amprolium via strooisel naar de dieren leek in onze opfokproef
niet van belang te zijn.

Onze dank gaat uit naar de medewerkers van de proevendienst van het Spelderholt voor
het verzorgen van de proefdieren en het verzamelen van de monsters, naar ir. P. F. G.
Vereijken voor de adviezen over de proefopzet en naar drs. M. M. L. Aerts (RIKILT,
Wageningen) voor de duplo analyse van een aantal voedermonsters.

1. Wang CC. Biochemical and nutritional aspects of coccidia. In: Avian Coccidiosis (Long PL,
Boorman KN en Treeman BM ed.) Br Poult Sci Ltd Edinburgh 1978; 135.

2. Tamas T, Wilks G en Olson G. Development of resistance against graded levels of amprolium.
Poult Sci SuppI 1 1987; 66: 187.

3. Polin D, Porter CC, Wynoslcy ER en Cobb WR. Amprolium 4. The effect of amprolium on
reproduction in chickens. Poult Sei 1962; 41: 372.

4. Polin D, Wynosky ER en Porter CC. Amprolium 11. Studies on the absorption of amprolium
and thiamine in laying hens. Poult Sei 1963; 42: 1057.

5. Polin D, Ott WH, Wynosky ER en Porter CC. Yolk amprolium levels produced by giving chickens
amprolium in feed or water. Poult Sei 1968; 47: 795.

6. Petz M, Vogt H en Thier KR Rückstandsverhalten von Amprolium in Huhn und im Ei. Arch
Geflügelk 1979; 43: 200.

7. Petz M, Thier HP en Vogt H. Rückstände des Coccidiostatikums Amprolium in Fleisch und Eiern
Z Lebensm Unters Forsch 1980; 170: 329.

8. Gauch R, Leuenberger U en Müller U. Die Bestimmung von Amprolium in Hühnereiern mit
Hilfe der HPLC. D Lebensm Rschau 1986; 82: 182.

9. Haye U en Vertommen MH. Gezondheidsaspekten van alternatieve huisvestingssystemen voor
leghennen. In: Onderzoek welzijn landbouwhuisdieren. Verslag Kontaktdag Welzijnsonderzoek
(Wierenga HK en Jongebreur AA, samenstellers), Pudoc Wageningen 1987; 16.

10. Friedrich A, Hafez HM en Woernle H. Nicarbazin-Rückstände in Eiern und Kot von Käfig- und
Bodenhennen infolge einer Stadstoffübertragung (Carry over) auf das Futter. Tierärtzl Umschau
1985; 40: 190.

11. Van Leeuwen W en van Gend HW. De geautomatiseerde bepaling van amprolium in eidooier
met behulp van de combinatie continuous flow en HPLC (FAST-LC). Waren-Chem 1987\' 17-
80.

13. Conrad C. Medikamentelle Prophylaxe und Therapie beim Huhn. Lohmann Information 1987;
sept/okt: 9.

Eosinophilic granuloma in the oral cavity of a Siberian Husky
J. F. G. Vermond\' en M. A. Koedam^

SAMENVATTING Een Siberische Husky wordt beschreven met een ulceratieve ontsteking
onder de tong. Histologisch werd de diagnose eosinofiel granuloom gesteld. De behandeling
met corticosteroïden had een gunstig effect.

SUMMARY An ulcerative sublingual inflammation was found to he present in a Siberian
Husky dog. Histological examination revealed an eosinophilic granuloma. Treatment with
corticosteroids was successful.

Tijdens een bezoek aan een Husky-kennel werd terloops advies gevraagd voor
een tweejarige reu, die al geruime tijd overmatig speekselde en wat moeilijk at.
De hond maakte op de eigenaar geen erg zieke indruk.

Bij een korte inspectie van de mondholte bleek, dat er onder de tong uitgebreide
slijmvliesdefecten aanwezig waren en dat de hond hevig uit de bek stonk. Er werd

\' Drs. J. F. G. Vermond, praktizerend dierenarts te Almkerk.
2 Drs. M. A. Koedam, Vakgroep Veterinaire Pathologie, Utrecht.

een voorlopige behandeling ingesteld met spiramycine en metronidazoP per os
(25 mg respectievelijk 12.5 mg per kg lichaamsgewicht dagelijks gedurende één
week). Toen de hond een week later werd geïnspecteerd, was hij volgens de eigenaar
fitter en speekselde hij veel minder. Algemeen onderzoek leverde geen bijzonder-
heden op. De mandibulaire en retropharyngeale lymfknopen waren niet vergroot.
Voor een grondige inspectie van de mondholte was het nodig het dier onder
anesthesie te brengen. Onder de tong bevond zich aan de linkerzijde van het
frenulum een ongeveer 10 cm lang en 2 cm breed prominerend proces, dat scherp
van de omgeving was afgegrensd. Het hobbelige oppervlak vertoonde gladde roze
gebieden afgewisseld door grijs-gele prominerende haarden met ulceratie (foto 1).
De tonsillen waren niet vergroot.

Gezien het macroscopisch beeld en de lokalisatie van het proces werd rekening
gehouden met een maligne tumor. Omdat een corpus alienum niet uitgesloten kon
worden werd een röntgenfoto gemaakt, die geen bijzonderheden opleverde. Een
bloeduitstrijkje gaf 21% eosinofielen te zien bij de leucocyten-differentiatie. Er
werd een biopsie genomen uit het proces voor histologisch onderzoek. In
afwachting van de uitslag werd een behandeling ingesteld met cephalexine" per
os (15 mg per kg lichaamsgewicht 2 dd gedurende 10 dagen).

Het in 10% formaline gefixeerde biopt bestond uit een 1 cm lang en enkele mm
breed stukje week en wit weefsel, bedekt met slijmvlies. Na inbedden in paraffine
werden 5 n dikke coupes gesneden en gekleurd met haemaluin-eosine en volgens
Van Gieson.

Histologisch werd het beeld gekarakteriseerd door scherp omschreven necrose-
haarden van wisselende grootte in de submucosa (foto 2). De grotere haarden
bestonden uit massa\'s ten dele necrotische eosinofiele granulocyten, waartussen
gedegenereerde collagene vezels lagen.

De talrijke kleine haarden hadden een licht basofiel onregelmatig centrum
omgeven door een ophoping van eosinofiele granulocyten. Het tussen de haarden
gelegen weefsel was oedemateus en vertoonde een geringe toename van bloedvaten
en bindweefsel met enkele macrofagen. Diffuus waren hier zeer veel eosinofiele
polymorfkernige leucocyten aanwezig en lokaal ophopingen van plasmacellen.
Een enkel bloedvaatje vertoonde thrombosering. Het intacte epitheel vertoonde
spongiosis en infiltratie van eosinofiele granulocyten. Op grond van deze
histologische kenmerken werd de diagnose eosinofiel granuloom gesteld.
Klinisch verloop

Vanwege de gestelde diagnose werd gestopt met de antibioticumtoediening en
overgegaan op behandeling met Prednisolon, 2 mg per kg lichaamsgewicht
dagelijks per os. Na 7 dagen bleek het granuloom duidelijk in omvang verminderd.
De prednisolondosering werd teruggebracht tot 1 mg per kg lichaamsgewicht
dagelijks gedurende 2 weken en de daaropvolgende 4 weken 1 mg per kg
lichaamsgewicht om de dag. Bij de controle na 5 weken behandeling met
corticosteroïden was de genezing vrijwel volledig en maakte de hond op de
eigenaar een gezonde indruk. Na ruim een jaar zonder klachten bleek de hond
nieuwe en zelfs uitgebreidere laesies te hebben op dezelfde plaats. In verband met
persoonlijke omstandigheden van de eigenaar werd besloten tot euthanasie.
Recent heeft een vierjarige nestgenoot van deze hond dezelfde klinische verschijn-
selen ontwikkeld. Behalve geulcereerde processen onder de tong had deze reu ook

dergelijke veranderingen in het palatum molle. Deze hond is genezen na een
behandeling met corticosteroïden volgens hetzelfde schema.

In tegenstelling tot bij de kat zijn eosinofiele granulomen bij de hond zeldzaam.
Ze komen het meest voor bij tamelijk jonge honden (80% is jonger dan 3 jaar)
van het mannelijke geslacht (70%). Van de beschreven gevallen betreft het
merendeel (76%) orale granulomen bij Siberische Huskies (2).
Dit is voor zover ons bekend het eerste geval in Nederland. In de literatuur wordt
als meest frequente lokalisatie de tong genoemd, en wel de ventrale en laterale
zijde, welke gepaard gaat met een sterke foetor ex ore. De eetlust van deze honden
is doorgaans verminderd. In enkele gevallen is hejt palatum molle aangetast,
waarbij klinisch minder problemen lijken op te treden (1, 3). De veranderingen
beperken zich tot de mondholte.

Slechts incidenteel zijn de regionale lymfknopen vergroot. Soms wordt in het bloed
een eosinofilie vastgesteld (1, 3). Een oorzakelijk agens is niet gevonden (1, 3).
Uit de literatuur blijkt behandeling met prednison of prednisolon succesvol, in
dagelijkse doses van 0,5-2,2 mg per kg lichaamsgewicht gedurende 1 a 2 weken,
gevolgd door de gebruikelijke afbouw van enkele weken op een afdalend
alternerend doseringsschema. De meeste granulomen verdwenen in 10 a 20 dagen.
Eén hond met een asymptomatische aantasting van het palatum molle genas
zonder behandeling. Recidieven traden op bij enkele honden, soms meermalen,
maar genazen weer spontaan dan wel na een herhaalde behandeling met
corticosteroïden (1,2, 3).

Het histologisch beeld bij de onderhavige patiënt lijkt sterk op dat van het lineair
granuloom van de kat. Deze vorm van het eosinofiel granuloom complex van de
kat, die voorkomt bij jonge katten (gemiddeld 1 jaar) aan de caudale zijde van
de dij en in de mondholte, is gekenmerkt door focale degeneratie van collageen
en, met name bij de orale vorm, door infiltratie van eosinofiele granulocyten (2).
In de in de literatuur beschreven gevallen bij de hond is sprake van duidelijker
granuloomvorming dan in ons geval. Rond foei van gedegenereerd collageen ziet
men steeds histiocyten, soms vreemdlichaamreuscellen en weinig lymfocyten,
plasmacellen en mestcellen. Het aantal en de dichtheid van de eosinofiele
granulocyten wisselt (1,3, 4). In ons geval is er vrijwel uitsluitend infiltratie van
eosinofiele granulocyten. Een dergelijke variatie in histologisch beeld ziet men ook
bij het lineair granuloom van de kat (2).

Bij de differentiaal diagnostiek moet men denken aan andere ontstekingsprocessen
en tumoren. Van de maligne tumoren is een plaveicelcarcinoom bij deze lokalisatie
het meest waarschijnlijk, maar ook maligne melanomen zijn bij de hond in de
tong geen zeldzaamheid (5).

Over de etiologie van deze aandoening bestaat geen duidelijkheid. Het vrijwel
uitsluitend voorkomen bij de Siberische Husky doet een genetische factor
vermoeden.

1. Madewell BR, Stannard AA, Pulley LT, and Nelson VG. Oral eosinophilic granuloma in Siberian
Husky dogs. J Am Vet Med Assoc 1980; 177; 701-3.

2. Muller GH, Kirk RW, and Scott DW. Small animal dermatology. 3rd ed. Philadelphia etc,
Saunders, 1983; 684-95.

3. Potter KA, Tucker RD, and Carpenter JL. Oral eosinophilic granuloma of Siberian Huskies. J
Am Anim Hosp Assoc 1980; 16; 595-600.

4. Turnwald GH, Hoskins JD, and Taylor HW. Cutaneous eosinophilic granuloma in a Labrador
Retriever. J Am Vet Med Assoc 1981; 179; 799-801.

5. Vos JH, Gaag I van der en Sluys JF van. Oropharyngeale tumoren bij hond en kat; een overzicht.
Tijdschr Diergeneeskd 1987; 112; 251-63.

Efficacy of early season anthelmintic
treatment against gastrointestinal
nematodes

SUMMARY The efficacy of levamisole and ivermectin in multiple-dose regimes for the control
of parasitic gastroenteritis in first-season grazing calves was evaluated on a dairy cattle farm
in Belgium.

Thirtvnine female Holstein crossbred calves were randomly divided into three groups. Paddock
1 was used for the controls, paddock 2 for the levamisole group (dosed at 3, 6 and 9 weeks
after the start of grazing) and paddock 3 for the ivermectin group (dosed at 3 and 8 weeks
after turn-out). The treatments were evaluated on the basis of live weight, faecal egg output,
and serum pepsinogen levels. The impact of the therapeutic dosing at timed intervals during
the first months of the grazing season was remarkable: egg output in the levamisole and
ivermectin groups between June and early October was substantially lower. The treatments
seem to adequately control Ostertagia, because serum pepsinogen values were much lower
from August onwards. Better weight gains were observed in both the treatment groups. The
experiment also illustrated the advantage of early housing of calves.

Gastrointestinal nematodes in cattle cause considerable financial loss to caUle
owners. In recent years an increased effort has been focussed on controling
helminths in cattle by regular anthelmintic treatment during the early part of the
grazing season (6), by methods of continuous anthelmintic treatment with
medicated drinking water (3), a sustained release bolus (5) and a pulse release
bolus (4, 8). However, while all have proved successful, many consider these
measures expensive and seek cheaper methods to achieve the same effect.
Therefore, we designed an experiment to evaluate the effects of levamisole and
ivermectin in multiple-dose regimes for the control of parasitic gastroenteritis in
first-season grazing calves.
MATERIALS AND METHODS

Site - The investigation was performed on a dairy farm in Limburg (Belgium) The grassland
was a permanent pasture, grazed each year by first-season grazing calves. Problems related
to gastrointestinal parasites were minimal, according to the farmer and the local
veterinarian, and calves normally required no treatment. The total area was 7 hectares,
split into 3 equal adjacent paddocks.

Experimental animals - Thirtynine female Holstein crossbred calves that had been reared
indoors were tested. The calves were 8 to 12 months of age at turn-out and had an initial
body weight of 304 kg (range 205-359 kg).

Procedure - The calves were randomly divided into groups according to weight. Paddock
1 was used for controls (C group), paddock 2 for the levamisole group (R group), and
paddock 3 for the ivermectin group (I group). Levamisole (Ripercol pour-on, Janssen
Pharmaceutica) was given at 3, 6 and 9 weeks after the start of grazing. Ivermectin (Ivomec,
MSD Agvet) was injected at 3 and 8 weeks after turn-out. Levamisole was given at 10 mg/
kg body weight and ivermectine at 0.2 mg/kg body weight. The animals were set-stocked
on their pastures on 5 May 1986. On 2 October the 5 lightest calves of each group (Cl-

\' Faculty of Veterinary Medicine, Department of Parasitology, Casinoplein 24, 9000 Gent, Belgium.
86 Tijdschr. Diergeneeskd., deel 114, afl. 2, 1989

C5, R1-R5, 11-15) were housed on request from the farmer; the remaining 24 calves (C6-
C13, R6-R13,16-113) on 29 October. At monthly intervals throughout the grazing season,
the animals were weighed and faecal and blood samples were collected. During the housing
period samples were collected from the calves in January and April, 1987.

Rectal faecal samples - A modified McMaster technique was used to count eggs (7). Results
were evaluated after In transformation (geometric mean). Coprocultures for each group
were performed, and when enough larvae were found, 200 third-stage larvae were
differentiated (2). We used the Baermann technique for Dictyocaulus larvae detection to
process faecal samples of 10 gr, per calf

Pepsinogen measurements - Serum pepsinogen values were measured by a method described
by Berghen et al. (1). Values were expressed in mU tyrosine.

Live weight gain - A cattle-weighing scale calibrated at 1 kg was used to measure individual
body weights during the grazing period for all calves.

Statistics - The one-way ANOVA was used to analyse the significance of differences between
groups. Normality of Z-scores in the initial data was evaluated with the Kolmogorov-
Smirnov test.

The numbers of trichostrongyle eggs per gram of faeces (geometric mean) (EPG)
are presented in Fig. 1. EPG values were low during the whole season; however,

they were significantly higher (P < 0.01) in the control group between June and
September. The EPG values of the 1 group (13) and R group (13) were comparable,
with a slightly higher value in the R group (13) from August onwards. The
maximum EPG for all groups was reached in September. In the calves housed
on October 2 (R1-R5, 11-15 and CI-C5) the EPGs for the three groups declined
during housing to reach lowest values (< 5) in January and April. For the other
calves, housed on October 29, the EPGs were slightly higher before housing but
diminished (< 5) during housing. Results of infective larvae differentiation are
shown in Table 1. Ostertagia species and Cooperia oncophora were by far the most
prevalent. In the C and R groups, a distinct seasonal pattern was observed with
an increase in percentage of Ostertagia during the grazing season, while in the
I group this trend was not obvious. Dictyocaulus larvae were never detected during
the trial.

The mean serum pepsinogen values (expressed as mU of tyrosine) of the three
groups are presented in Fig. 2A for the calves housed on the October 2 and in
Fig. 2B for the calves housed on the October 29. Pepsinogen concentrations
remained low in all groups until August (900-1200 mU tyrosine). From August

onwards pepsinogen values increased in the C group, with a maximum level in
October (> 3000 mU tyrosine). Pepsinogen levels in the control group decreased
drastically from the moment of housing until April, when again a rise was
observed. The pepsinogen concentrations of the I and R group remained low
during the whole trial, although a slight increase was observed in the R-group
before housing and again in April.

All calves showed similar bodyweight gains up to September (Fig. 3). During the
following period, the controls gained less than the two other groups. Although
on October 2 the levamisole group weighed 27 kg more than the controls and
the ivermectin group weighed 22 kg more, these weights did not differ significantly.
During October the weight of the controls staying on pasture (C6-C13) remained
stationary in comparison to the housed controls (C1-C5) which gained 25 kg. In
the same period the R1-R5 calves gained 14 kg, the R6-RI3 calves 13 kg, the II-
15 calves 21 kg, and the I6-II3 calves 12 kg.

The overwintered infection with trichostrongylids appears to have been light,
because EPG and pepsinogen values in the control group were low. EPG values
remained mostly below 100, and not until early October did pepsinogen
concentrations exceed the critical level of 3000 mU tyrosine.
The late rise in EPG was probably caused by the relatively dry summer that delayed
the transfer of larvae onto the herbage. Although at no time the controls did show
signs of parasitic gastroenteritis, they gained less weight compared with the
ivermectin- or levamisole-treated calves. Thus, although the controls showed no
clinical signs of parasitic gastroenteritis their wormburden was enough to influence
their weightgain. The treated heifers also reached breeding size earlier. In January,
only 6 of the 13 control heifers were mated, whereas 8 in the R group and 7 in
the I group were mated. The decision of the cattle owner to have his heifers mated
was based on the general condition of the animals.

This experiment also illustrated the advantage of early housing of calves. Housing
the C1-C5 calves one month earlier than the C6-C13 calves caused pepsinogen
concentration to decrease sharply (from 2,915 to 1,772 mU tyrosine). Also the
pepsinogen increase in the CI-C5 calves in April was less compared to the C6-
C13 calves that were housed later (mean of 1,900 instead of 2,500 mU tyrosine).
The latter group (C6-CI3) gained no weight in October, whereas the controls that

were housed earlier (C1-C5) gained 25 kg. This discrepancy may have been caused
by the inferior quality of the grass at the end of the pasture season compared
with stable feeding, but it is also possible that gastrointestinal nematodes,
especially O. ostertagi, caused the lower weight. Indeed the two treated groups
(I6-II3 and R6-R13) continued to gain weight in October.

Therapeutic dosing at timed intervals during the first months of the grazing season
reduced egg output in the levamisole and ivermectin groups between June and
early October. Moreover, the experiment clearly demonstrated that pasture
contamination could be greatly reduced by this method of dosing. The treatments
seemed to adequately control Oslertagia, because serum pepsinogen values from
August onwards decreased significantly. Pepsinogen levels and the lower numbers
of Oslertagia in larvae culture indicated that ivermectin is more effective than
levamisole in reducing Oslertagia infections. Both ivermectin and levamisole
groups showed similar weight gains.

We concluded that in the control of gastrointestinal nematodes, strategically timed
dosing of conventional anthelmintic drugs compares favourably to the more
sophisticated, controlled-release methods. The advantage of administering single
doses is that timing and the exact dose received by each animal can be controlled.
When compared with drug-release devices, however, dosing at timed intervals is
greatly disadvantaged by the labour required, especially for parenteral dosing of
cattle. Dermal application of levamisole is easier than the injection of drugs such
as ivermectin.

In conclusion, when time is not a restricting factor for the cattle owner, both the
three-treatment levamisole regimen and the two-treatment ivermectin regimen are
relatively inexpensive methods for controlling gastrointestinal helminthiasis and
proved effective in reducing economic losses caused by these parasites in moderate
infection conditions. It should be noted, that these dosing schemes were not tested
under conditions of heavy infection, and that furthermore, early season treatments
are probably insufficient to control outbreaks of lungworm disease in the late
season.

1. Berghen P, Dorny P, and Vercruysse J. Evaluation of a simplified blood pepsinogen assay. Amer
J Vet Res 1987; 48: 664-9.

2. Borgsteede FHM and Hendriks J. Identification of infective larvae of gastrointestinal nematodes
in cattle. Tijdschr Diergeneeskd 1974; 99: 103-13.

3. Downey NE and O\'Shea J. Efficacy of low doses of fenbendazole and its administration via
drinking water in the prophylaxis of nematodiasis in grazing calves. Vet Rec 1985; 116: 4-8.

4. Jacobs DE, Fox MT, and Ryan WG. Early season parasitic gastroenteritis in calves and its
prevention with ivermectin. Vet Rec 1987; 120: 29-31.

5. Jones RM. A field study of the morantel sustained release bolus in the seasonal control of parasitic
gastroenteritis in grazing calves. Vet Parasitol 1981; 8: 237-51.

6. Pott JM, Jones RM, and Cornwell RTL. Control of bovine parasitic gastro-enteritis by reduction
of pasture larval levels. In: Proc 3rd Congress Parasitol, Munich 1974; 2: 747-8.

7. Thienpont D, Rochette F, and Vanparijs OFJ. Diagnose van verminose door koprologisch
onderzoek. Janssen Research Foundation, Beerse, Belgium, 1979.

8. Vercruysse J, Dorny P, Berghen P, and Frankena K. Use of an oxfendazole pulse release bolus
in the control of parasitic gastroenteritis and parasatic bronchitis in first-season grazing calves.
Vet Rec 1987; 121: 297-300.

Ten gerieve van de lezers volgen onderstaand de \'summaries\' van de Engelse artikelen,
overgenomen uit de oktober-uitgave van The Veterinary Quarterly 1988; 10 (4); 217-288.

Ovine keratoconjunctivitis experimentally induced by instillation of Mycoplasma
conjunctivae

E. A. ter Laak, B. E. C. Schreuder, T. G. Kimman, and D. J. Houwers. The Veterinary
Quarterly 1988; 10; 217-24.

SUMMARY Five sheep, free from Mycoplasma conjunctivae and ocular Chlamydia
infection, were experimentally inoculated with M. conjunctivae and five more sheep were
exposed to the infection by contact. Keratoconjunctivitis developed in all ten sheep. As in
natural outbreaks of infectious keratoconjunctivitis (IKC), clinical signs were generally
moderate and transient, and recurred in some sheep. M. conjunctivae was detected throughout
the 53-day observation period. Clinical diagnosis was confirmed by histopathologic exami-
nation of three sheep. Moraxella ovis, found in six of the ten sheep before the start of the
experiment, appeared to play no etiologic role in the development of IKC.

Efficacy of early season anthelmintic treatment against gastrointestinal nematodes

J. Vercruysse, H. Hilderson, P. Dorny, and P. Berghen. The Veterinary Quarterly 1988;
10: 225-9

SUMMARY The efficacy oflevamisole and ivermectin in multiple-dose regimes for the control
of parasitic gastroenteritis in first-season grazing calves was evaluated on a dairy cattle farm
in Belgium.

Thirtynine female Holstein crossbred calves were randomly divided into three groups. Paddock
I was used for the controls, paddock 2 for the levamisole group (dosed at 3, 6 and 9 weeks
after the start of grazing) and paddock 3 for the ivermectin group (dosed at 3 and 8 weeks
after turn-out). The treatments were evaluated on the basis of live weight, faecal egg output,
and serum pepsinogen levels. The impact of the therapeutic dosing at timed intervals during
the first months of the grazing season was remarkable: egg output in the levamisole and
ivermectin groups between June and early October was substantially lower. The treatments
seem to adequately control Ostertagia, because serum pepsinogen values were much lower
from August onwards. Better weight gains were observed in both the treatment groups. The
experiment also illustrated the advantage of early housing of calves.

Sister chromatid exchanges in calves with hereditary zinc deficiency (lethal trait A
46)

A. A. Bosma, B. M. J. L. Mannaerts, N. A. de Haan, and J. Kroneman. The Veterinary
Quarterly 1988; 10: 230-3.

SUMMARY Frequencies of sister chromatid exchanges (SCEs) in cultured blood lymphocytes
are rather lower than higher in calves with hereditary zinc deficiency (lethal trait A 46) than
in healthy, normal cows.

SUMMARY Two types of coarctatio aortae in pigs are described. In the juvenile type the,
funnel-shaped, narrowing in the arcus aortae was located between the origin of the a. subclavia
sinistra and the aortic end of the ductus arteriosus or ligamentum arteriosum. Until now, this
type has been observed only in animals with other heart anomalies.

In the adult type, the narrowing of the arcus aortae was crescent-shaped and was located at
the aortic end of the ductus arteriosus or ligamentum arteriosum.

Histologic examination of parts of the funnel-shaped and the crescent-shaped narrowing
revealed that the two types of coarctatio aortae develop differently.

T. S. G. A. M. van den Ingh, J. Rothuizen, and H. M. S. van Zinnicq Bergman. The
Veterinary Quarterly 1988; 10: 240-5.

SUMMARY In seven dogs presented with clinical signs and laboratory data suggestive of
extrahepatic cholestasis, destructive cholangiolitis was diagnosed. The diagnosis was based
on the absence of extrahepatic cholestasis at laparoscopy, laparotomy and/or post-mortem
examination, and the presence of specific liver lesions i.e. loss of bile ducts in the smaller
portal areas. The disease is compared with drug-induced (chlorpromazine) cholestasis in man.
In two dogs clinical signs were preceded by longstanding respectively repeated sulphonamide
medication.

SUMMARY Fourteen donkeys from a communal area of the Zimbabwean highveld were
examined for stomach parasites during July and November of 1986 and January and April
of 1987. All 14 animals were infected. Habronema muscae occurred in 12, Draschia
megastoma in II. H. majus in 9, Trichostrongylus axei in 9, Gasterophilus intestinalis in
14 and G. nasalis in 7 donkey. The lowest level of infection was in January for the helminths
and in April for Gasterophilus larvae. The peak burdens of parasites were in July for
Habronema spp. and in November for D. megastoma and Gasterophilus larvae. Infections
with spirurid worms and Gasterophilus develop mainly from the middle of the rainy season
to the beginning of the dry season (Januari to May/June). G. intestinalis seems to have an
annual cycle.

Reduction of salmonella infection of broilers by spray application of intestinal
microflora: a longitudinal study

E. Goren, W. A. de Jong, R Doornenbal, N. M. Bolder, R. W. A. W. Mulder, and A. Jansen.
The Veterinary Quarterly 1988; 10: 249-55.

SUMMARY The Nurmi concept for diminishing salmonella infection ofpoultry by application
of gastrointestinal microflora from adult birds into newly hatched chicks was tested in a field
study in which 8 million broilers were involved. Half of the 284 flocks was treated in the
hatchery by spray application of an undefined microflora propagated in SPF chicks.
A significant reduction in salmonella-contaminated flocks, as well as in the number of infected
broilers in these flocks was demonstrated.

No undesirable side effects were detected. It was concluded that hygienic improvements in
transportation and slaughtering of broilers are needed in order to maintain the reduced
salmonella contamination rate.

Influence of coccidiosis on growth rate and feed conversion in broilers after
experimental infections with Eimeria acervulina and Eimeria maxima

A. C. Voeten, W, W. Braunius, F. W. Orthel, and Marja A. J. van Rijen. The Veterinary
Quarterly 1988; 10: 256-64.

SUMMARY Under experimental conditions, the effects of subclinical Eimeria (E.) acervulina
and E. maxima infections on growth and feed conversion in broilers of different ages were
analysed.

It was concluded that infection with E. acervulina and E. maxima led to a process which
was independent of the age at which the birds were infected.

The infection adversely affected growth and feed conversion for 2 to 3 weeks, followed by

From this study it may be concluded that subclinical coccidiosis in the first weeks of life and

in the last week of life of broilers does not lead to appreciable damage on growth and feed

Since coccidiosis cannot be avoided in practice, systems in which broilers contact subclinical
coccidiosis either in the first weeks of life or in the last week of life should be aimed for.
It is suggested that in a coccidiostat programme an efficient anticoccidiosis agent is particularly
desirable in the 3rd and 2nd week before slaughter.

Examinations performed one week or less before slaughter can hardly be justified, on the
grounds that there is a risk of a negative effect on growth an feed conversion due to subclinical
coccidiosis.

The absorption of a new sustained release furazolidone formulation from the digestive
tract of piglets and calves

SUMMARY Chyme concentrations and total recoveries of furazolidone (5 mg/kg body-
weight) were determined by a HPLC-method, after oral administration of two different
furazolidone formulations to piglets (n — 6) and pre-ruminant calves (n = 8), provided with
an ileal re-entrant canula. Additional blood samples were taken from the calves to measure
the time dependent plasma levels of furazolidone.

In the case of the normal crystalline preparation, the results indicate an almost complete
absorption of the drug from the upper parts of the digestive tract. In both species, 96-99%
of the dose had been absorbed by the time it reached the end of the ileum.
The mean ileal recovery of the newly developed furazolidone formulation in calves and piglets
was 14% and 38%, respectively. In calves the observed maximum plasma concentrations of
furazolidone after oral application of the sustained release formulation were 14 times lower
than with the norma! crystalline preparation.

J. F. M. Nouws, J. Laurensen, and M. M. L. Aerts. The Veterinary Quarterly 1988; 10:
270-2.

SUMMARY An easy to perform immunoassay method (Quik-card®) for monitoring milk on
the presence of chloramphenicol residues exceeding 5 to 10 ppb is described, as well as an
extraction andpreconcentration method utilising a Sep-pak® .silica cartridge, which enables the
detection of CAP residues in milk in concentrations exceeding I ppb by HPLC and 0.1 ppb by
the immunoassay.

G. O. Evans, R. M, Flynn, and J. D. Lupton. The Veterinary Quarterly 1988; 10: 273-
6.

SUMMARY An immunogold procedure using the monoclonal antibody F3-20-7 to canine Thy-
l has been used to label T-lymphocytes in peripheral blood samples taken from healthy Beagles.
By this method, approximately 64% of peripheral blood lymphocytes were identified as T-
lymphocytes.

N-oxidation, N-demethylation, and excretion of pefloxacin by the turtle Pseudetnys
scripta elegans

Tom B. Vree, Jeroen B. Vree, Ita M. Baars, Yechiel A. Hekster, and Jacques F. M. Nouws.
The Veterinary Quarterly 1988; 10: 277-80.

SUMMARY Pefloxacin is minimally absorbed by the gastrointestinal tract of the turtle
Pseudemys scripta elegans and then N-oxidised and N-demethylated. Pefloxacin is excreted
within one hour after being given orally to the turtles.

J. F. Schreinemakers, M. L. Vos, A. Brand, D. S. Bree, and J. H. M. Verheijden. The
Veterinary Quarterly 1988; 10: 281-8.

SUMMARY The intensive nature of modern animal husbandry has changed the environmental
conditions, so that protection against diseases, especially those caused by secondary pathogenic
organi.sms, becomes an increasing concern. Production inefficiencies become more and more
important. Because of their complex nature, many associated problems cannot be solved by
farmers alone. With the introduction of information technology in the form of expert systems,
new possibilities emerge for maximal productivity and animal health.

Expert systems are a new type of computer programmes which are able to handle problems
in limited domains at an expert level, using expert knowledge and reasoning processes, within
strictly defined problem limits. Expert systems as they presently exist have the following
components: a knowledge base (rule- and data-base), inference engine (deductive mechanism),
user-interface (explanatory facilities, etc.).

The application of knowledge engineering in animal husbandry may result in improvements
in the general health and productivity of the herd and the financial returns of the farm, derived
from the improved managerial control. At the same time the use of knowledge engineering
may lead to greater understanding of the various epidemiological factors that influence farm
results, either positively or negatively.

Een poging om een rundveekoppel
serologisch negatief te maken ten
aanzien van IBR-virus

Corkisch JD. An attempt to establish a herd
serologically negative for infectious bovine
rhinotracheitis. Vet Rec 1988; 122: 552-4.

Een Hereford-fokker wilde omwille van
verbetering van zijn exportmogelijkheden
zijn veestapel vrij van IBR-virus maken.
In de koppel waren nooit klinische ver-
schijnselen van IBR waargenomen, maar bij
serologisch onderzoek bleek een deel van de
koppel serologisch positief te reageren (VN-
test). (De auteur maakt echter geen melding
van het voorkomen van een IPV-infectie;
Ref.)

Na een serologisch onderzoek van alle die-
ren ouder dan 6 maanden (ca 150 dieren),
werd de koppel gescheiden in een serolo-
gisch positieve en negatieve groep. De sero-
logisch positieve dieren zijn in een aparte
groep ondergebracht, die nadien niet meer
is onderzocht en zo snel mogelijk is afge-
voerd.

De scheiding is zeer consequent doorge-
voerd tijdens weide- en stalseizoen. De
kalveren geboren uit serologisch positieve
koeien werden als regel in de positieve groep
geplaatst. Er werden alleen serologisch ne-
gatieve dieren aangekocht, die pas werden
toegevoegd aan de negatieve koppel, wan-
neer het serologisch onderzoek na een qua-
rantaine van 4 weken wederom negatief
verliep.

Koeien, die werden voortgebracht op een
tentoonstelling, werden als een aparte groep
gehouden.

Er heeft in 3 jaar 8 keer een serologisch
onderzoek van de serologisch negatieve die-
ren plaats gevonden. Bij slechts 4 dieren is
een seroconversie gevonden. De auteur
geeft echter aan, dat niet specifieke factoren
de laboratoriumresultaten hebben beïn-
vloed, aangezien bij herhaling van het sero-
logisch onderzoek negatieve uitslagen wer-
den verkregen. De dieren zijn echter wel in
de positieve groep geplaatst.
Door de consequente scheiding en afvoer
van serologisch positieve dieren is het gelukt
een volledig IBR-negatief bestand op te
bouwen.

Thomson JR, Mollison N, Matthews KP.
An investigation of mastitis due to S. aga-
lactiae, S. uteris and M. smegmatis in a dairy
herd. Vet Rec 1988; 122: 274.

Op een Schots rundveebedrijf leden 27 van
de 83 melkrunderen plotseling aan een sub-
klinische mastitis veroorzaakt door S. aga-
lactiae (22) en 5". uteris (5). Alle 27 dieren
werden tegelijk (3x om de 12 uur) behandeld
met een cloxacilline preparaat op oliebasis
(Orbenin® QR). Hoewel binnen een week
alle kwartieren bacteriologisch negatief wa-
ren, trad er bij 16 van de 27 dieren 2-6 weken
na behandeling een acute mastitis op, ge-
kenmerkt door vlokjes, hoog melkcelgetal
(5.10\'), verharding van uierweefsel en ver-
minderde produktie.

De oorzaak bleek in alle gevallen de zelden
geïsoleerde Mycobacterium smegmatis. De
niet behandelde 56 dieren bleven vrij van
deze infectie.

De behandeling van de betrokken kwartie-
ren bestond uit frequent uitmelken (4-5x per
dag).

Na 5 maanden waren alle kwartieren bac-
teriologisch negatief, terwijl het celgetal
verbeterde van 5 miljoen naar 800.000 na 5
maanden tot 600.000 na 1 jaar.
Voor de prognose is het van belang, dat het
produktieverlies van de voorkwartieren
vrijwel wordt gecompenseerd door een ho-
gere produktie van de achterkwartieren,
maar dat een mastitis aan de achterkwartie-
ren een daling van de totale produktie van
wel 30% kan betekenen.
De oorzaak van deze massale infectie zou
gezocht kunnen worden in een latente infec-
tie, die door een verminderde weerstand zijn
kans krijgt. Een andere mogelijkheid kan
liggen in een onhygiënische manier van
werken.

Bij de diagnose werd gebruik gemaakt van
de zeer gevoelige test van Naylor (waarom
ook niet de 56 runderen onderzocht; daar-
door meer inzicht in latente infecties; Ref.).
Drie injectoren van dezelfde batch bleken
negatief.

Het verdient aanbeveling om bij zo\'n mas-
sale behandeling de genoemde methode
eerst toe te passen om deze gevolgen te
voorkomen. Mocht de melk positief zijn,
dan kan beter gebruik worden gemaakt van
een antibioticum-preparaat op waterbasis.

Hartley PE, Wilesmith JW, and Bradley R.
Prevalence of pleurisy in pigs at slaughter.
Vet Ree 1988; 123: 173-5.

In Engeland wordt normaliter geen gege-
vens bijgehouden van het aantal slachtvar-
kens, waarbij het nodig is de borstvliezen
manueel te verwijderen in verband met
pleuritis.

Daar het percentage varkens waarbij deze
handeling verricht moet worden, de laatste
tijd toeneemt, is een nader onderzoek ver-
richt naar de prevalentie per slachtplaats,
per koppel en per mester. Daaruit bleek dat
van ruim 9000 varkens (afkomstig van 78
mesters) 16% pleuritis had (= verwijdering
van pleurae noodzakelijk).
Per koppel was de prevalentie 15% voor
pleuritis en 23% voor longafkeuring. Tussen
beide soorten slachtafwijkingen bestaat een
positieve correlatie. Tussen de mesters werd
geen significant verschil aangetoond in per-
centage pleuritis en longafkeuringen. Wel is
het zo, dat grote verschillen werden gezien
tussen verschillende koppels van één mester.
Dat betekent dan volgens schrijver dat van
één mester verschillende koppels moeten
worden onderzocht voor men iets kan zeg-
gen over de prevalentie per mester.
(Mogelijk zijn de koppelverschillen terug te
voeren tot verschillende stallen respectieve-
lijk afdelingen. In Nederland geeft het IKB-
project hieromtrent een goed inzicht; Ref.)

1. Gast RK, Stephens JF, and Foster DN.
Effects of kanamycin Administration to
Poultry on the Interspecies transmission of
drug-Resistant salmonella. Poultry Sei
1988; 67: 699-706.

2. Gast RK and Stephens JF. Effects of
kanamycin administration to poultry on the
proliferation of drug-resistant salmonella.
Poultry Sei 1988; 67: 689-98.

Antibiotica-resistente stammen komen in
hoge frequentie voor bij landbouwhuisdie-
ren. Dit is aanleiding voor een aantal onder-
zoekers om te veronderstellen dat multi-
resistentie door conjugatie zou kunnen wor-
den overgebracht op voor de mens patho-
gene micro-organismen. Deze stammen
zouden kunnen worden uitgeselecteerd
door antibiotica-toevoegingen aan het voe-
der en uiteindelijk op de consument van
dierlijke produkten. Zo zouden via deze weg
multi-resistente salmonellae op de mens
kunnen worden overgebracht. Bij het thera-
peutisch gebruik van een antibioticum in
geval van een gastro-intestinale stoornis, is
dit antibioticum dan niet alleen niet werk-
zaam, maar kan daarnaast de ongeremde
groei der resistente pathogene stam bevor-
deren door de antibiotische werking op de
gevoelige flora.

De auteurs onderzochten in drie experimen-
ten de relatie tussen antibiotica(kanamy-
cine)-toediening aan pluimvee en de over-
dracht van resistente salmonellae in een
gesimuleerde voedselketen. Kuikens wor-
den per os besmet met of een multi resistente
E. coli- en een gevoelige S. typhimurium-
stam, of een resistente S. lyphimurium-stam.
De helft van de kuikens besmet met de
gevoelige S. typhimurium-siam en alle kui-
kens besmet met de resistente 5. typhimu-
rium-slam worden behandeld met kanamy-
cine via het drinkwater.
Leverweefsel van deze dieren werd gevoe-
derd aan ratten, waarvan de helft met
kanamycine werd behandeld. Het bleek dat
deze toediening van kanamycine resulteerde
in een veel grotere overdracht van de resis-
tente S. lyphimurium-slam op de ratten.
lyphimurium werd alleen geïsoleerd uit rat-
ten die met kanamycine werden behandeld
en wel het meest indien zij gevoederd wer-
den met lever van met kanamycine behan-
delde kuikens. Zij besmetten eveneens kui-
kens met een multi resistente E. co//-stam en
een gevoelige S. arizona-si&m. Behandeling
der kuikens met kanamycine leverde een
duidelijke toename van het aantal resistente
transconjugaten van de oorspronkelijk ge-
voelige 5. arizona-sium op.
De auteurs concluderen uit dit buitenge-
woon goed opgezette onderzoek dat de
kanamycine toediening de kans op de over-
dracht van resistentie op pathogene micro-
organismen, de proliferatie van deze stam-
men en de overdracht van deze resistente
stammen via het voedsel op de consument
aanzienlijk vergroot.

(Surveillance van resistentie in voedings-
middelen in ons land, zoals uitgevoerd op
ons laboratorium, laat zien dat ook de
Nederlandse consument veelvuldig multi-
resistente enterobacteriën via zijn voedsel
tot zich neemt; Ref.)

Het aantal uitgavei. er ziekten van dieren die
in huis en hof gehouden kunnen worden neemt
langzamerhand toe. Nu er meer en meer kennis
verzameld en herhaaldelijk aan de praktijk is
getoetst, wordt het verantwoord deze aan een
bredere groep van gebruikers ter beschikking te
stellen.

Door Ekkehart Wiesner, die al eerder uitgaven
geredigeerd heeft, is een collectief van auteurs
bijeengebracht, die in kort bestek (318 pagina\'s)
aspecten van een groot aantal diergroepen behan-
delen.

Achtereenvolgens worden haasachtigen en
knaagdieren, egel, primaten, sierpluimvee, sier-
vogels, aquariumvissen, amfibieën en reptielen
behandeld. Per hoofdstuk worden veelal meer-
dere diersoorten besproken. Zo omvat het hoofd-
stuk sierpluimvee kippen, kalkoenen, fazanten,
eenden, ganzen en duiven. Dat over siervogels
betreft zowel papegaaiachtigen als zangvogelach-
tigen. Dit soort samenvattingen zijn, gezien de
uitgebreide beschikbare kennis over elk der groe-
pen dieren, eigenlijk niet meer verantwoord.
Waar de systematiek voor dierenartsen niet ge-
heel duidelijk zou kunnen zijn, wordt er vrij
uitvoerig op ingegaan. De biologische karakteri-
sering en normaalwaarden van meerdere dier-
soorten wordt — doch lang niet in alle gevallen
— uitvoerig in tabellen weergegeven.
De gedeelten over ziekten zijn, mede daardoor,
kort (ziekten van: konijn 4 3/4; chinchilla 2; cavia
3 1/2; aap 6 1/2; siervissen 16 pagina\'s). Door
verwijzingen naar de betreffende ziekte bij ver-
wante dieren en kleine druk is de informatie
uitvoeriger dan het aantal pagina\'s suggereert.
Elk hoofdstuk begint met aandoeningen van
organen, uitwendige invloeden zoals bevriezin-
gen, voedingstekorten en vergiftigingen. Vervol-
gens passeren infectieziekten de revue namelijk de
bacteriële, virale en parasitaire ziekten.
Therapieën voor zoogdieren en sierpluimvee wor-
den in tabellen samengevat. Deze geven hoofd-
zakelijk de Duitse handelsnamen, waardoor zij
voor Nederlandse dierenartsen moeilijker te han-
teren zijn. Bovendien zijn er hier en daar verschil-
len ten opzichte van de tekst. Zo wordt op pagina
161 aan de generische naam Metronidazol de (in
Duitsland meest gangbare) handelsnaam Clont
tussen haakjes toegevoegd. In de volgende para-
graaf wordt de handelsnaam Emtryl (dit is Dime-
tridazol) genoemd. Geen van deze namen treft
men aan in de tabel op pagina 163. Bij andere
hoofdstukken worden in plaats van een tabel,
algemene aanwijzingen over therapieën gegeven.
Elk hoofdstuk wordt besloten met een literatuur-
lijst.

Het hoofdstuk siervogels wordt door een aantal
tekortkomingen ontsierd. Er wordt nergens ge-
rept van de uitvoerige problematiek van vita-
mine-A gebrek bij papegaaien. Op vele plaatsen
worden de ziekten van papegaaien en zangvogels
onvoldoende gescheiden. Therapieën zijn vaak
sterk verouderd (bijv. kopersulfaat voor de be-
handeling van Candida-\'mleclies van de digestie-
tractus).

Bij het hoofdstuk over siervissen wordt weliswaar
in zijn algemeenheid ingegaan op de betekenis
van de watersamenstelling en de technische hulp-
middelen voor de gezondheid, maar toch ont-
breekt een voldoende verwijzing naar het belang
van het opheffen van stress en van het verbeteren
van de weerstand van dieren als basis voor een
therapie. Bovendien wordt slechts aangeduid dat
door medicatie via dierenwinkels en anderen vaak
situaties gecreëerd zijn die vrijwel iedere therapie
illusoir maken. Opvallend is dat in een zo beknopt
compendium relatief uitvoerig ingegaan wordt op
ziekten van commercieel gekweekte consumptie-
vis.

De hoofdstukken over ziekten van amfibieën en
reptielen zijn streng geordend. Zij geven goede,
beknopte, informatie.

Een aantal meer of minder ernstige onnauwkeu-
righeden dienen in een volgende druk verbeterd
te worden. Opvallend is de verwisseling van de
afbeeldingen: kip met coryza (pagina 143) en kip
met Marek (pagina 135). Hier reeds te signaleren
drukfouten betreffen: H. isoloche in plaats van H.
isolonche (pagina 156) en Syrynx in plaats van
Syrinx (pagina 175).

Het boek wordt afgesloten met een vrij uitvoerig
trefwoordenregister. Daarin is bovendien meestal
aangegeven op welke diersoort een trefwoord
betrekking heeft; zodat men snel kan zoeken.
Samenvattend is het compendium van E. Wiesner
een naslagwerk dat vele, belangrijke, ziekten
van dieren die in huis en hof gehouden worden,
kort behandeld.

Sinds in de zeventiger jaren het kweken
onder micro-aerobe omstandigheden werd
geïntroduceerd, is gebleken dat Campylo-
bacter jejuni één der belangrijkste oorzaken
van bacteriële voedselinfecties in de wes-
terse wereld is. Campylobacteriose komt
bijvoorbeeld in Nederland en Groot-Britta-
nië zelfs vaker voor dan salmonellose. Een
recente inventarisatie onder een aantal Ne-
derlandse Streeklaboratoria heeft aange-
toond, dat Campylobacter wordt geïsoleerd
uit gemiddeld 9 procent van alle faeceskwe-
ken van patiënten met acute enteritis, terwijl
dat voor Salmonella in 5 procent het geval
is. Indien wordt aangenomen, dat slechts 5
procent van alle acute enteritiden in Neder-
land bacteriologisch wordt onderzocht en
dat de in Rotterdam gevonden cijfers alge-
mene geldigheid bezitten (één kweek per 100
inwoners per jaar), dan kan worden bere-
kend dat jaarlijks ongeveer 2 procent van de
Nederlandse bevolking te lijden heeft van
een Campylobacterenteritis. Aangezien de
gemiddelde ziekteduur 5 tot 7 dagen be-
draagt is er dus, afgezien van het veroor-
zaakte menselijk leed, sprake van een aan-
zienlijke, door Campylobacter veroorzaak-
te, economische schade.
De epidemiologie van Campylobacter ver-
toont grote gelijkenis met die van Salmo-
nella. Besmettingen komen voornamelijk
tot stand via levensmiddelen van dierlijke
oorsprong; in dc Nederlandse situatie
vooral via pluimveevlees. Dieren, waaron-
der landbouwhuisdieren, zijn vaak drager
van grote aantallen Campylobacters in het
darmkanaal, zonder dat er ziekteverschijn-
selen aanwezig zijn. Bij het slachten van
deze dieren treedt besmetting van huid en
vleesoppervlakken op met bacteriën uit het
darmkanaal, waaronder Campylobacter. In
een aantal Engelstalige landen wordt ook
melk als een belangrijke bron van Campy-
lobacter-explosies gezien. Verder kan Cam-
pylobacter door gezelschapsdieren op de
mens worden overgebracht.
Men heeft aangetoond dat Campylobacter-
besmettingen op varkenskarkassen tijdens
het koelen worden geëlimineerd. Dit wordt
voornamelijk veroorzaakt door de dro-
gende werking van de geforceerde ventilatie,
die tijdens het koelen wordt gebruikt. Het-
zelfde effect treedt waarschijnlijk ook op bij
het koelen van karkassen van runderen,
paarden en schapen, zodat ook deze Cam-
pylobacter-vrij zullen zijn bij het verlaten
van het slachthuis. Pluimveekarkassen wor-
den veelal op een andere wijze gekoeld, vaak
met behulp van water, waardoor Campylo-
bacter op pluimveevlees wel in leven kan
blijven en de consument kan bereiken. Epi-
demiologische onderzoekingen hebben een
significant verband aangetoond tussen het
aanraken en consumeren van pluimveevlees
enerzijds en het optreden van Campylobac-
terenteritis anderzijds. Speciaal het deelne-
men aan barbecues en soortgelijke evene-
menten bleek risico\'s in te houden, omdat
hierbij gemakkelijk overdracht van kiemen
van het rauwe pluimveevlees via de handen
of ander voedsel naar de mond kan optre-
den.

Naar aanleiding van deze problematiek
heeft een commissie van de Gezondheids-
raad een advies\' opgesteld, dat in oktober
1988 aan de minister van WVC is aangebo-
den. De commissie bestond uit een aantal
deskundigen op het gebied van infectieziek-
ten, epidemiologie, levensmiddelenmicro-
biologie, hygiëne, pluimveehouderij en re-
gelgeving. Voorzitter was prof. dr. E. H.
Kampelmacher, vice-voorzitter prof. dr. M.
F. Michel.

De commissie komt in het advies tot de
conclusie dat op verschillende fronten tege-
lijk maatregelen dienen te worden genomen
om het aantal Campylobacter-infecties in
Nederland terug te dringen. In dit verband
worden bij de produktie van voedingsmid-
delen van dierlijke oorsprong drie stadia
onderscheiden, waarin men zou kunnen
ingrijpen, namelijk a) het fokken en mesten
van slachtdieren, b) het slachten en de
verdere verwerking van vlees en c) de uit-
eindelijke bereiding van voedingsmiddelen
voor consumptie. Maatregelen bij het fok-
ken en mesten van dieren, zoals het instellen
van SPF-omstandigheden, worden op dit
moment niet haalbaar geacht, maar in de
twee andere stadia zijn preventieve maatre-
gelen mogelijk.

Hierbij wordt in de eerste plaats gedacht aan
een verbetering van de slachthygiëne. Dit
kan volgens de commissie worden bereikt
door het invoeren van nieuwe slachttechnie-
ken en het in gebruik nemen van slachtap-
paratuur, die beter kan worden gereinigd en
gedesinfecteerd. Daarnaast dienen in alle
slachterijen algemene hygiëneprogramma\'s
te worden geïntroduceerd, zoals die al jaren-
lang door de Vakgroep Voedingsmiddelen
van Dierlijke Oorsprong van de Faculteit
Diergeneeskunde worden gepropageerd.
Ook kan worden getracht besmettingen op
vlees te elimineren. Nagegaan dient te wor-
den of pluimveekarkassen in de praktijk op
zodanige wijze met lucht kunnen worden
gekoeld, dat eenzelfde Campylobacter-do-
dend effect optreedt als bij varkens is aan-
getoond. Eliminatie van kiemen op voedsel
kan ook geschieden door middel van een
eindbehandeling met de fysiologische stof
melkzuur of door middel van doorstraling.
Doorstraling heeft het voordeel, dat reeds
verpakte voedingsmiddelen (zoals pluim-
veekarkassen in plastic folie) kunnen wor-
den behandeld, zodat nabesmetting wordt
uitgesloten. Hoewel er een zekere weerstand
bij de bevolking tegen doorstraling van
voedsel bestaat, heeft onder meer de WHO
aangegeven dat deze methode zonder ge-
vaar voor de volksgezondheid is. De com-
missie legt er evenwel de nadruk op, dat
eindbehandeling nooit in plaats van alge-
mene bedrijfshygiëne mag komen. In de
zuivelindustrie is gebleken, dat in de prak-
tijk aan deze voorwaarde kan worden vol-
daan.

Wat betreft eventuele infecties met Campy-
lobacter en andere pathogene micro-orga-
nismen via melk betreurt de commissie het.
dat de mogelijkheden voor verkoop van
rauwe melk op de boerderij door EG-
bepalingen zijn verruimd en dat deze ver-
koop door het invoeren van de zogenaamde
superheffing waarschijnlijk nog verder is
gestimuleerd.

De commissie bepleit strengere hygiëne-
voorschriften voor winkels en keukens van
restaurants, ziekenhuizen, bedrijven, be-
jaardentehuizen en dergelijke. Ook de con-
sument dient uitgebreid te worden voorge-
licht over de mogelijke besmetting van
levensmiddelen en de gevaren van kruisbe-
smettingen, alsmede over de hygiënische
maatregelen die mogelijk zijn om infecties
tegen te gaan. In het bijzonder dient te
worden gewezen op de risico\'s bij het han-
teren van rauw vlees, speciaal bij barbecues
en soortgelijke evenementen. De commissie
realiseert zich, dat de Overheid al actief is
op het gebied van de informatieverstrek-
king, maar meent dat deze activiteiten zou-
den moeten worden uitgebreid en geïnten-
siveerd.

Bovenstaande maatregelen zullen in een
geïntegreerd programma tot uitvoer moeten
worden gebracht, omdat geïsoleerde activi-
teiten gezien de vele mogelijke transmissie-
wegen van Campylobacter weinig succes
zullen opleveren. Alhoewel hygiëne in de
keuken van groot belang wordt geacht, is
volgens de commissie het probleem te com-
plex en te omvangrijk om de belangrijkste
verantwoordelijkheid voor het terugdringen
van Campylobacter-infecties bij de consu-
ment te leggen.

Tenslotte merkt de commissie op, dat naast
de herkenning van het Campylobacter-pro-
bleem in de afgelopen jaren ook de aanver-
wante Salmonella-problematiek onvermin-
derd is blijven voortbestaan en dat daarom
het nemen van doeltreffende maatregelen
met nog meer urgentie ter hand moet wor-
den genomen.

Prof dr. D. A. A. Mossel, sedert september
1984 als emeritus-hoogleraar in de levens-
middelenmicrobiologie actief bij de Vak-
groep Voedingsmiddelen van Dierlijke Oor-
sprong, Faculteit Diergeneeskunde der
Rijksuniversiteit te Utrecht, is bij Besluit
van de Senaat van de Universiteit van
Wisconsin te River Falls d.d. 8 december
1988 benoemd tot \'distinguished visiting
professor\'. Dit houdt in, dat prof Mossel
enkele malen per academisch jaar zal wor-
den uitgenodigd na-kandidaatsonderwijs in
de microbiologie van levensmiddelen, zui-
velprodukten en drinkwater te verzorgen,
zomede deel te nemen aan enkele projecten
van onderzoek in deze wetenschapssecto-

Pet food/pet care products in
Europe: solid market growth,
great potential for higher
penetration levels.

New York — More fast foods for humans
mean fewer scraps for pets. Fast-food por-
tions don\'t leave much for the doggie bag.
Neither are many scraps left over from the
prepacked, portion-controlled convenience
foods that more and more European gro-
cery shoppers are buying these days. Makers
of prepared pet food could not be happier.
Socio-economic trends and marketing stra-
tegies are part of the analysis in a new, two-
volume, 393-page study researched and
written in Europe by Frost and Sullivan
Ltd: \'Pet food and pet care products in
Europe\'.

The study sees a market of considerable
potential — noting, for example, that \'sales
of prepared pet food have not reached
anywhere near the level of household pene-
tration in Western Europe that they have in
the U.S.\'.

Looking at the total European pet products
market — pet food, health/care products,
and accessoires — the Frost and Sullivan
study estimates its value at $ 6.67 billion in
1987 and forecasts an $ 8.66 billion market
by 1992 (in 1987 U.S. dollars). Sales of
prepared pet food amounted to $ 4.98
billion in 1987 and are forecast to reach $
6.65 billion in 1992. Sales of pet accessoires
were $ 1.4 billion in 1987 and arc predicted
to reachS 1.67 billion in 1992. For pet health
and care products, sales are forecast to rise
from $ 287 million in 1987 to $ 338 million
m 1992.

The study covers eight countries: Belgium,
Luxembourg, France, West Germany, the
Netherlands, Italy, Spain, and the United
Kingdom. France ranks first in pel owner-
ship, with 54% of all households keeping at
least one pet. In Spain, by contrast, only
37% of all households keep at least one pet.
The U.K. leads in value terms as a market
for pet products: $ 1.9 billion (1.16 billion
pounds) in 1987. By 1992, the market is
expected to be almost $ 2.29 billion (1.4
billion pounds). The West German market
was $ 1.79 billion (DM 3.22 billion) in 1987.
By 1992, it should be slightly larger than the
U.K.\'s at $ 2.31 biUion (DM 4.16 billion).
The French market, $ 1.54 billion (FF 9.26
billion in 1987), is predicted to grow to
nearly $ 2 billion (FF 12.02 billion) by 1992.
Each of the eight countries analysed in the
study has special characteristics affecting
the pet products market. Spain, for exam-
ple, has the largest growth potendal in
percentage terms and also has an interesting
niche market in the large number (as many
as 350,000) foreigners living there. France
has both the largest dog population (9.7
million and the highest percentage of house-
holds (36%) with a least one dog. Interest-
ingly, France is the only country which has
not had an increase since 1980 in number
of cats and percentage of households ow-
ning a cat. In the U.K., the market for
canned food grew 7.2% by volume in 1987,
the fastest growing dog and cat food sector.
Keeping fish as a hobby is especially popular
in the U.K., where 13% of all households
keep fish.

The Frost and Sullivan study examines
product distribution and other industry
features both for each country and in gene-
ral. Also included are descriptions of vari-
ous marketing strategies — not only those
in line with socio-economic and demogra-
phic changes, but those seeking to take
advantage of various niche markets with
innovative products. Pet owners in some
countries, for instance, can have their dead
pets freeze-dried for eternity: the family cat
remains permanently curled up by the fire-
place. Plastic chew toys for dogs are now
being made with beef flavor, released slowly
over the toy\'s lifetime. There is a dog
restaurant in Hamburg, West Germany,
which serves up to 40 canine customers a
day — 14 different meal selections, calorie-
reduced or dietary dishes available on re-
quest. The study notes that today\'s innova-
tive pet products tend to have very short life
cycles (often little more than a year).
The study profiles the leading suppliers.
The price of report » E1080 is $ 2,900"
(Pershericht Frost & Sullivan, London)

For sales information, contact Customer Ser-
vice, Frost and Sullivan, Ltd., Sullivan House,
4 Grosvenor Gardens, London SWIW ODH.
Phone 01-730-3438.

In the U.S., contact Customer Service, Frost
& Sullivan Inc., 106 Fulton Street, New York,
NY 10038. Phone 212-233-1080.

Van de afdeling Voorlichting van het Mini-
sterie van Landbouw en Visserij, is de
volgende informatie ontvangen;
In november 1988 is bij een administratief
onderzoek door de AID gebleken dat een
dierenarts de Diergeneesmiddelenwet niet
goed had nageleefd, waarna zijn administra-
tie in beslag is genomen. Op basis van de
gegevens uit deze administratie, waarbij
gesuggereerd werd dat de entstoffen door
hemzelf waren toegediend, is deze dieren-
arts 4 dagen in preventieve hechtenis gehou-
den voor nader verhoor.
Bij bezoeken aan veehouders zijn onder
andere entstoffen aangetroffen, die volgens
deze veehouders waren afgegeven door de
betreffende dierenarts, waarna tegen hen
proces-verbaal is opgemaakt.
Vervolging heeft plaatsgevonden en proces-
verbaal is opgemaakt tegen de dierenarts op
basis van art. 255 van het Wetboek van
Strafrecht terzake van valsheid in geschrifte
en op basis van de Diergeneesmiddelenwet
terzake van de afgifte van onder andere
vaccins, aldus de woordvoerder van het
Ministerie van Landbouw en Visserij.

Door de fusie van de Vereniging van Pluim-
veekeurmeesters bij de Veterinaire Dienst en
de Vereniging van Opzichters en Contro-
leurs bij de Veterinaire Dienst (afgekort
VVPK en VOVD), is de nieuwe Vereniging
Personeel Veterinaire Aangelegenheden
(VPVA) ontstaan.

De VPVA heeft hetzelfde doel als de voor-
malige verenigingen namelijk het beharti-
gen van belangen voor de leden, zowel als
groep en individueel.

Reden voor de fusie is onder andere de
structuur van de RVV, waar gestreefd wordt
naar multifunctioneel personeel. De speci-
fieke functie zal daardoor minder worden en
een specifieke vakvereniging minder be-
staansmogelijkheid geven.
De vereniging bestaat uit leden die in dienst
zijn bij de overheid, overheidsvennoot-
schappen (of tengevolge van privatisering
daaruit ontstane vennootschappen) en/of
trendvolgers zijn en belast met keuring en/
of toezicht of daarmee aanverwante werk-
zaamheden met betrekking tot veterinaire
aangelegenheden.

Via de vereniging zijn de leden als collectief
aangesloten bij de Centrale van Rijkspers-
oneel, welke via het Ambtenarencentrum
inspraak heeft in de Centrale Commissie
voor Georganiseerd Overleg in Ambtena-
renzaken.

Nadere informatie over de VPVA is ver-
krijgbaar bij het secretariaat, Roomweg 6,
5985 NT Grashoek of telefonisch 05430-
14100.

The audiovisual library of the
unit for veterinary continuing
education — new additions

For showing to the lay public e.g. school children,
school teachers, women\'s groups, pony clubs etc.

For free catalogue and information contact Kate
Cadby, UVCE, The Royal Veterinary College,
Royal College Street, London NWI OTU. Tel. 01-
387 2898 ext 380.

Begin zestiger jaren verscheen het boekje
\'Silent Spring\' van Rachel Carson. De
schrijfster schilderde een toekomst zonder
vogels, vlinders, bloesem en wilde dieren ten
gevolge van het toenemende gebruik van
chemicaliën in onze industriële samenle-
ving. Haar boek kreeg grote verspreiding en
politieke invloed. Als gevolg hiervan wer-
den budgetten gevoteerd voor fundamenteel
onderzoek naar het gedrag van \'man-made
chemicals\' in de natuur. De nu zo populaire
milieuwetenschappen werden geboren. Zo
ook het Wereld Natuurfonds.

Centraal stond, en staat, de bezorgdheid
over de algemene afwezigheid van resisten-
tiegenen ten opzichte van chemicaliën in de
meeste populaties van planten en dieren.
Deze afwezigheid van resistentiegenen heeft
tot gevolg dat de betreffende populaties in
contact met deze stoffen geen antwoord tot
aan- en inpassing hebben. Ze sterven uit.

Alleen plant- en diersoorten met een flexi-
bele genenpool laten zich domesticeren of in
gevangenschap houden.
In iedere dierentuin over de gehele wereld
komen we dezelfde dieren tegen (leeuwen,
olifanten, papegaaien, apen, en vult u zelf
maar in; weliswaar vaak achter dikke tra-
lies).

Huisvliegen, muizen en ratten zijn soorten
die zich nog makkelijker in gevangenschap
laten kweken.

Bij de gedomesticeerde diersoorten kunnen
de grenzen tussen mens en dier zelfs groten-
deels vervallen.

Het aanpassingsvermogen van plant- en
diersoorten aan de menselijke cultuur wordt
bepaald door hun genetische variabiliteit,
de aanwezigheid van resistentiegenen.
De grootte van het individuele genoom
enerzijds, en de generatie-snelheid van de
soort anderzijds, zijn bepalend of de soort
zich kan aanpassen aan meer of minder
snelle chemische en fysieke verandering in
het milieu.

Zo zijn er ook bacterie- en schimmelsoorten
die zich gemakkelijk laten domesticeren, dat
wil zeggen in een \'man-made environment\'
laten kweken. Deze soorten hebben met de
huisvlieg gemeen dat ze in hun genoom een
groot aantal resistentiefactoren bezitten.
Deze factoren komen enkel tot expressie in
aanwezigheid van de \'selective agent\'.
De \'natuurlijke\' toestand (geen selectie-
druk) van een populatie bacterieën is dan
ook dat de frequentie van resistentiegenen
laag is. Kennelijk zijn resistentiegenen geas-
socieerd met andere genen die een fysiolo-
gisch nadeel opleveren, resulterend in een
geringe verspreiding in de populatie, en dus
gevoeligheid voor chemicaliën, met name
antibiotica.

Antibiotica zijn chemicaliën waar bacte-
riepopulaties speciaal gevoelig voor zijn.
Het testen van antibiotica beperkt zich in
het laboratorium tot die bacteriesoorten die
zich onder die omstandigheden laten kwe-
ken. Dit zijn per definitie soorten met veel
aanpassingsvermogen, dat wil zeggen resi-
stentiefactoren; immers dé voorwaarde om
in gevangenschap tot voortplanting te ko-
men.

Wat dierentuinen zijn voor een beperkt
aantal diersoorten, zijn petri-schaaltjes voor
een beperkt aantal bacteriesoorten.
Nu is er geen bioloog die aan zijn waarne-
mingen aan dierentuinpopulaties conclusies
verbindt die van toepassing zijn op de
toestand in de jungle (natuur).
Bacteriologen kennen dit soort beperkingen
in de toepassing van hun kennis op wat er
in de natuur gebeurt nauwelijks.
Blijkens zijn ingezonden brief (Tijdschr
Diergeneeskd 1988; 113 (22): 1261-4) is
collega Van den Boogaard Jr. een uitzonde-
ring op deze regel. Onder de titel \'Dieren-
artsen, let op uw saeck\', geeft hij commen-
taar op het advies inzake beperking van het
arsenaal van antimicrobiële geneesmiddelen
voor veterinaire toepassing.
Op grond van waarnemingen in de natuur
rekent hij effectief af met de mythe dat het
gebruik van antibiotica bij nutsdieren een
gevaar voor de volksgezondheid oplevert.
Terecht vraagt hij aandacht voor de conse-
quenties van antibioticagebruik bij de mens
(en zijn gezelschapsdieren) zelve.
Hij wijst op het gebrek aan persistentie van
resistentiefactoren nadat het gebruik van
antibiotica gestopt is.

Ondergetekende heeft in 1984 onderzoek
gedaan naar de epidemiologie van resisten-
tiefactoren in E. co/;-populaties van ge-
speende biggen in varkensfokkerijen in
Noord Brabant (niet gepubliceerde waarne-
mingen).

Aanleiding tot dit onderzoek was tweeërlei:
Ten eerste: de overwegingen, zoals weerge-
geven in de inleiding van dit schrijven.
Ten tweede: het besef dat de bestaande
praktijk van antibiotica-therapie, gebaseerd
op een antibiogram van een bacterie, geïso-
leerd uit een ingezonden kadaver niet vol-
doet aan de elementaire vereisten van
\'random sampling\' van het te behandelen
ecosysteem (stal, bedrijf).
Dat éne dode dier is niet representatief voor
de varkenspopulatie in die stal en nog
minder is die éne geïsoleerde bacterie repre-
sentatief voor de flora in dat dode dier. In
deze procedure maakt men van het bijzon-
dere het algemene. (Men zet de wereld op
zijn kop.)

In een cel met 100 biggen (± 7 weken oud,
in 10 hokjes van 10 biggen) werden met
swabs rectaal monsters genomen in drie
series.

Serie C - met één swab 10 biggen uit 10
hokjes, telkens I big en dit 10 keer herhaald
(dus alle honderd biggen bemonsterd) (C, 1-
10).

De geïsoleerde E. coli\'s werden telkens tegen
10 antibiotica getest (dr. Akkermans van de
Gezondheidsdienst in Gouda verrichtte het
laboratoriumonderzoek).

Alleen de swabs uit de serie C gaven repro-
duceerbare resultaten (ongevoelig voor 7
van de 10 gebruikte antibiotica).

De procedure in serie C levert pas een
waarlijk \'representative sample\' op aan de
hand waarvan men conclusies met betrek-
king tot het te onderzoeken (en eventueel te
behandelen) ecosysteem kan trekken.

Met behulp van deze eenvoudige procedure
is het mogelijk gebleken verschillen tussen
bedrijven in frequentie van resistentie genen
in E. co/(-populaties aan te tonen; voor,
tijdens en na beëindiging van antibioticum-
gebruik. Na beëindiging van het antibioti-
cum-gebruik bleek de geïnduceerde resi-
stentie snel te verdwijnen (geen persistentie
van de resistentie).

In het Tijdschrift Dier en Arts 1988; 3: 337-
8 van december j.1. publiceert collega Breu-
kink zeer interessante informatie over de
wijze waarop bèta-agonisten de stofwisse-
ling beïnvloeden, waarmee de vlees-vet ver-
houding van bepaalde produktiedieren ver-
andert en de vleeskwaliteit volgens de
huidige normen nagenoeg niet vermindert.
De titel van zijn publikatie: \'Bèta-agonisten,
de achtergronden van de opwinding\' lijkt
mij echter minder juist. Niet de farmacolo-
gische aspecten van clenbuterol hebben de
opwinding veroorzaakt, maar het feit dat
ondanks duidelijk vastgelegde afspraken in
de Diergeneesmiddelenwet er firma\'s en
collegae in de Nederlandse diergeneeskun-
dige sector opereren die zich niet aan deze
afspraken houden en middelen toepassen op
terreinen waarvoor geen registratie is afge-
geven, ja zelfs verpakkingen afleveren waar
niet inzit wat op de verpakking is omschre-
ven.

Daardoor wordt in de ogen van het publiek
het diergeneeskundig circuit onbetrouw-
baar, hun produkt moet gewantrouwd wor-
den, exportbelangen kunnen geschaad wor-
den, kortom de goede naam en faam van de
Nederlandse veehouderij en de daar voor
een groot deel van afhankelijke diergenees-
kundige stand wordt in discrediet gebracht.
Dät is de achtergrond van de opwinding.
Arnhem P H. A. PolP

Als één van de ambtenaren betrokken bij
het toelatingsbeleid van de ectoparasitici-
den wil ik gaarne reageren op de bestrij-
dingsmiddelenfacetten in de mededeling van
collega M. W. Vroom in het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde 1988, bladzijde 962, in het
bijzonder op het tweede gedeelte van de
laatste zin in het stuk.

Pyrethrinen en pyrethroïden zijn in de eerste
plaats insecticiden; zij zijn niet toegelaten
als acariciden, omdat uit de dossiers de
effectiviteit tegen mijten onvoldoende bleek.
Eveneens een aanwijzing voor de marginale
effectiviteit tegen mijten zou kunnen zijn dat
de genoemde 1% permethrin shampoo bij
één behandeling voldoende residu op de
huid en vacht achterlaat om vlooien gedu-
rende 3 — 4 weken te doden.
Deltamethrin is toegelaten voor toepassing
binnenshuis voor de bestrijding van vlooien
en kakkerlakken; vanwege de residu wer-
king volstaat een éénmalige plaatselijke,
kamerbrede- of een naden- en kierenbehan-
deling tegen de respectieve parasieten.
Amitraz, lindaan en de fosforesters foxim,
propetamfos en fosmet hebben zowel een
insecticide als een acaricide goed onder-
bouwde werking; van deze middelen is
slechts lindaan toegelaten voor de toepas-
sing op honden; een aanvraag van amitraz
voor de toepassing op kleine huisdieren
loopt.

Lindaan heeft het voordeel dat het naast zijn
insecticide en acaricide werking ook een
duureffect heeft. De toepassing op katten en
vogels is vanwege zijn toxiciteit voor deze
diersoorten nooit formeel toegelaten ge-
weest. De toepassing op runderen is enkele
jaren geleden uit de toelating geschrapt
vanwege het ongewenst voorkomen van
residuen in de melk.

De toepassing is niet geschrapt uit een
oogpunt van milieubewustzijn, veiligheid of
effectiviteit. De resterende toepassingen van
lindaan staan wel vanwege een niet goed
onderbouwd milieubewustzijn op de tocht,
maar, gelet op de incidentie en hoeveelheid
die nodig is om hond en/of vloer te behan-
delen, kan gesteld worden dat deze toepas-
sing geen risico voor milieu en mens vormt.
Bij de inschatting van veiligheid van stoffen
baseert de overheid zich in eerste instantie
op enerzijds de kans en hoogte van bloot-
stelling en anderzijds de mate en verschillen
in dermale-, inhalatoire en orale toxiciteit
van de stof Om één of meer redenen moet
door de overheid van dit toxicologische
principe wel eens worden afgestapt en kun-
nen etiketten ongenuanceerd worden aange-
past. Het kan dan gebeuren dat een goede
toepassing van een middel op niet goed
onderbouwde gronden wordt ingeruild te-
gen een voor het betreffende doel minder
goed middel.

In het onlangs verschenen 2e deel van de
Wegwijzers van Brocacef (zie Tijdschr Dier-
geneeskd 1988; 113: 1382) wordt een volle-
dig overzicht gegeven van de toepassingen
van ectoparasiticiden in Nederland.
Rijswijk F. W. van der Kreek\'

Collega Van der Kreek maakt bezwaar tegen
het gebruik van pyrethrinen en pyrethroï-
den als bestrijdingsmiddel bij cheyletiellose.
Uit de diverse literatuurgegevens blijkt dit
in het geheel niet. Ik verwijs onder andere
naar:

1. Gene H. Nesbitt in Canine and Feline
Dermatology, Lea & Febiger Philadel-
phia, 1983, bladzijde 70.

2. Muller, Kirk and Scott. Small animal
dermatology, 3\'\'! ed. W. B. Saunders Co,
1983, bladzijde 330.

3. Veterinary Clinics of North America van
september 1988, Vol 18 No 5, W.B.
Saunders Co, bladzijde 1071.

Tenslotte adviseert dr. J. E. M. H. van
Bronswijk, Interuniversitaire Werkgroep
Woning en Gezondheid van het Acade-
misch Ziekenhuis te Utrecht, Pyrethrines als
gebruik voor de oppervlakte bestrijding bij
cheyletiellose.

Residu-effecten van wassingen blijken zowel
bij vlooien- als Cheyletiella-mï]\\e.n zeer ma-
tig te zijn. Éénmalige behandeling van zowel
vlooien als Cheyletiella-m\\]\\.m is beslist on-
voldoende. Hiervoor verwijs ik naar boven-
staande literatuuropgave.
Ik meen hiermee het gebruik van Pyrethri-
nes bij de behandeling van cheyletiellose
voldoende te hebben onderbouwd.

Simultaneous interpretation into and from
English, German, French and Spanish will be
provided during the main symposium. The satel-
lite symposia will be held in English only.
Poster Session wil be arranged.

1. Agricultural Practice and Safe Food
Animal environment, animal husbandry and
handling, animal health service and control on
the farm; influence on food hygiene, safety and
quality.

Feed and feed additives, water, minerals, drugs,
growth promoting substances, insecticides etc.;
influence on food hygiene, safety and quality.
Advantages and disadvantages. International
harmonisation of risk valuation, control methods
and import control regulations. Progress in resi-
due analyses.

Animal welfare, protection and ethics concerning
food producing animals: influence on food and
on the consumers acceptance of food of animal
origin.

3. International Harmonisation of Research Pro-
grammes on Hygiene. Safety and Control of Food
of Animal Origin.

Current situation in different countries and inter-
national outlook for the future.

7. Scientific Basis for Harmonising Meat Trade
H. Radiation Contamination of the Food Chain

(Hazard Analysis and Critical Control Points: the
concept at farm level - abattoir red meat - abattoir
poultry - food processing - catering and retail
level - food legislation - only invited speakers.)

11. Panel Discussion: The Role of Veterinary Ser-
vices and Veterinary Public Health in Consumer
Protection and Environmental Health

Inlichtingen: WAVFH, K. G. Linderholm, Box
22067, S-10422, Stockholm, Sweden. Phones
46-87855050 (office), -h 46-8800500 (private); Te-
lefax: -(- 46-8505500; Telex: 11803.
Inlichtingen zijn tevens op het redactiesecretari-
aat verkrijgbaar.

Het AAC organiseert dit jaar opnieuw een bij-
scholing voor aanvangers in Osteochirurgie.

10-02 Het Orthopedisch onderzoek, het specia-
listisch orthopedisch onderzoek en arthrose.
10-03 Skeletontwikkelingsstoornissen.
21-04 Fracturen, Fractuurgenezing en behande-
lingsmethoden.

15-09 a-en antiseptie tijden pre-, per- en post
opératoire periode bij orthopedie. Orthopedische
complicaties.

20-10 Knie chirurgie. Kruisband lesies; menis-
cusproblemen en patellaluxatie.
17-11 Heupgewrichtchirurgie.

De lesgevers zijn zoals vorig jaar: dr. Meutstege,
dr. Hazewinkel en dr. Nap, allen van de Faculteit
Diergeneeskunde in Utrecht.
De prijs bedraagt 13.500 Bf en 12.500 Bf voor
SAVAB-leden. Dit bedrag dient gestort op reke-
ning AAC BBL 320-0462541-18 voor 10-02-89 (of
kan op de eerste vergadering betaald worden). De
inschrijving wordt beperkt tot 30 personen waar-
bij de eerstbetalende voorrang hebben. Een ont-
vangstbewijs wordt afgeleverd alsook een ge-
tuigschrift na het volgen van de lessenreeks mits
5 maal aanwezig!

Inlichtingen: Dr. Luc Janssens, AAC, Oudestraat
37, 2610 Antwerpen, tel. 03-827-49-50.

Door het Rijksinstituut voor Volksgezond-
heid en Milieuhygiëne is onlangs in het
kader van een literatuuronderzoek over de
betekenis van zoönosen in verband met
consumptie van vlees, een rapport uitge-
bracht met betrekking tot de protozoaire
micro-organismen van het geslacht Sarco-
cystis. Het literatuuronderzoek werd uitge-
voerd in opdracht van de VHI.
Van de sarcosporidiën zijn twee soorten
pathogeen voor de mens, S. bovihominis en
S. suihominis.

In Nederland fungeert het rund als tussen-
gastheer van verscheidene Sarcocysiis-soor-
ten, waaronder S. bovihominis.
S. suihominis, waarvan het varken de tussen-
gastheer is, komt in de Nederlandse slacht-
varkenpopulatie niet voor.
Bij de tussengastheer is de parasiet hoofd-
zakelijk aanwezig in het dwarsgestreepte
spierweefsel.

De mens fungeert in Nederland nagenoeg
uitsluitend als eindgastheer, waarbij de pa-
rasiet in de darm voorkomt. Besmetting met
S. bovihominis kan optreden door consump-
tie van rauw en onvoldoende verhit rund-
vlees.

Zowel bij de mens als het dier kunnen zich
als gevolg van de infectie ziekteverschijnse-
len voordoen (sarcosporidiose).
Sarcosporidiose bij de mens wordt geken-
merkt door verminderde eetlust, diarree en
braakneigingen. De symptomen zijn korte
tijd (1 — 2 dagen) waarneembaar.
Serologisch onderzoek heeft aangetoond
dat een hoog percentage (> 90%) van de
mensen in Nederland antistoffen tegen Sar-
cosystis bezit. Voorts scheidt een aanzienlijk
percentage (5 — 10%) sporocysten uit met
de faeces.

In het kader van het Keuringsregulatief
wordt in de slachthuizen onderzoek gedaan
naar de aanwezigheid van macroscopisch
zichtbare cysten in het spierweefsel van
geslachte dieren.

Het merendeel van de ^arcocjiru-soorten,
waaronder S. bovihominis, vormt echter zeer
kleine cysten die bij deze keuring niet wor-
den opgemerkt. Een bruikbare serologische
test waarmee antistoffen tegen 5. bovihomi-
nis kunnen worden aangetoond is thans nog
niet voorhanden.

Een routinematig goed uit te voeren test als
de digestiemethode (waarbij spiervlees
kunstmatig wordt verteerd en de cysten
vrijkomen) biedt momenteel geen perspec-
tief. Bij positieve bevindingen zou kostbaar
en tijdrovend microscopisch onderzoek
noodzakelijk zijn om op basis van morfo-
logische kenmerken van de cysten na te gaan
of er sprake is van de voor de mens patho-
gene soort.

In verband met het gegeven dat een ge-
schikte onderzoeksmethode ontbreekt,
wordt in het rapport opgemerkt dat de
aanwezigheid van de parasiet bij de mens
het beste kan worden bestreden als maatre-
gelen (preventie, doorbreken van de cyclus)
worden genomen die tot doel hebben Sar-
coc^^fw-infecties bij het rund terug te drin-
gen.

Dergelijke preventieve maatregelen kunnen
in het kader van de Integrale Keten Bewa-
king (IKB) worden uitgevoerd.
De 1KB heeft onder meer tot doel om op
grond van passende (hygiënische) maatrege-
len de incidentie van zoönosen, waaronder
Sarcocyjr/j-infecties, bij landbouwhuisdie-
ren in de boerderij/fokkerijfase te vermin-
deren.

Besluitvorming over de vraag of preventieve
maatregelen ten aanzien van S. bovihominis
nodig zijn, zal op korte termijn plaatsvin-
den. Daarbij dient terdege rekening te wor-
den gehouden met het relatief geringe be-
lang van de pathogeniteit van S. bovihominis
voor zowel de tussen- als eindgastheer.

Regeling betreffende
chloortetracycline ter bestrijding
van vogelcholera ingetrokken

Per 16 december 1988(VD/8142/HN;Stcrt.
245) is de regeling van 25 november 1974,
VD 7210 (Stcrt. 230) ingetrokken, waarbij
de directeur van de Veterinaire Dienst
chloortetracycline als antibioticum voor de
bestrijding van vogelcholera had aangewe-
zen, toe te passen door vogels te voederen
met voer dat voor 200 ppm uit dit middel
bestaat.

Aanleiding hiertoe is, dat het toepassen van
chloortetracycline in deze dosering zowel
door de wetenschap als door de praktijk niet
meer als voldoende doeltreffend wordt ge-
zien ter bestrijding van vogelcholera.

In Nederland kwamen in het tijdvak van 1 t/m
15 december 1988 de volgende gevallen van
besmettelijke dierziekten waarvan aangifte ver-
plicht is voor:

17 Studiedag Genetische manipulatie bij land-
bouwhuisdieren, NRLO, \'De Reehorst\', Ede.
Inl. tel. 08370-19066 (pag. 1318).

18 DSK Symposion over zoönosen: \'Dieren....?
Je krijgt er wat van!\'. Utrecht (pag. 1399).

24 Gez.dienst v. Dieren Noord-Brabant/Afd.
Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Paard. Gebouw Gezondheidsdienst, aan-
vang 20.15 uur.

2 Gezondheidsdienst voor Dieren Friesland.
Werkvergadering Kleine Huisdieren, Drach-
ten.

14—15 Taugung DVG-Fachgruppe \'Rinder-
krankheiten\' über \'Kälberkrankheiten\' (A),
Berlin.

15 Groep Geneeskd v/h Kleine Huisdier
KNMvD. Alg. Ledenvergadering. Motel \'De
Biltsche Hoek\'; aanvang 20.00 uur.

16—17 Fortbildingstagung \'Physiologie und
Pathologie der Fortpflanzung\', Berlin.

16 Gez.dienst v. Dieren Noord-Brabant/Afd.
Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Pelsdieren. Gebouw Gezondheidsdienst,
aanvang 20.15 uur.

20 Symposium \'Genetische manipulatie bij de
mens\'. Utrechtse Biologenver. Jaarbeurs-
congrescentrum, Utrecht.

21 Werkvergadering Varkens, Afd. Gelderland
KNMvD en Gez.d. v. Dieren Gelderland.
Onderwerp: Haemophilus-infeclies. Aan-
vang 20.00 uur.

28 Gez.dienst v. Dieren Noord-Brabant/Afd.
Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Rund. Gebouw Gezondheidsdienst, aan-
vang 20.15 uur.

28 Kring Dierenartsen \'Het Gooi\'. Restaurant
\'De Vrije Heere\', Laren, aanvang 20.30 uur.

28 Groep Paardenpraktici KNMvD. Jaarverga-
dering. \'De Biltsche Hoek\', Utrecht, aan-
vang 20.00 uur.

8—11 2nd European Symposium on Avian
Medicine and Surgery, Utrecht (pag. 762).

8—16 10. Equitana: \'Leben mit Pferden\'.
PAO-D: cursus Locomotiestoornisen ach-
terbeen hond en kat.

18 Codex Committee on Food Additives,
Neth. Congress Centre, The Hague.
PAO-D: Patiëntendemonstratie.
Werkgroep Pluimvee Noord-Oost (Gez.
dienst v. Dieren Zwolle).
PAO-D: Voeding melkvee.
18 AO Courses for Veterinary Surgeons,
Ohio State University, Columbus (USA)
(pag. 900 1988).

Gez.dienst v. Dieren Noord-Brabant/Afd.
Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Varken. Gebouw Gezondheidsdienst, aan-
vang 20.15 uur.
PAO-D: Voeding melkvee.
Symposium \'Nieuwe ontwikkelingen in de
levensmicrobiologie\'. Stichting EFFl,
Utrecht. Inl. tel. 08370-22114 (pag. 1318).

30 International Veterinary Ear, Nose, and
Throat Association (IVENTA). Harrogate,
UK. (Inl. dr. A. J. Venker-van Haagen) (pag
1030).

4 Gez.dienst v. Dieren Noord-Brabant/Afd.
Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Vleeskalveren. Gebouw Gezondheidsdienst,
aanvang 20.15 uur.

5—8 18. Kongress Deutsche Veterinärmed.
Gesellschaft. Leitthema: \'Pathogenese und
Bekämpfung von Faktorenkrankheiten\'.
Bad Nauheim (inl. op red. secretariaat ver-
krijgbaar).

11 —14 3e Internat. Congres over voortplanting
bij het varken, Nottingham (Engl.).

18 Gez.dienst v. Dieren Noord-Brabant/Afd.
Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Kleine huisdieren. Gebouw Gezondheids-
dienst, aanvang 20.15 uur.

24—27 23. Internat. Symposion über Ge-
schichte der Veterinärmedizin (A), Skara
(Zweden).

1 Jubileumcongres FIDIN: \'Zit de dierenarts
op het juiste paard?\'; RAI Congres Centrum,
Amsterdam (pag. 1330).

Talrijk zijn de processen die drie tot vijfjaar
en soms langer voortslepen waar het betreft
onenigheid met betrekking tot de handel in
paarden. Meestal als gevolg van een al dan
niet vermeende foutieve keuringsuitspraak
van een dierenarts.

Koopvernietigende gebreken zijn in dit ver-
band niet aan de orde. De wet is daarover in
het algemeen wel duidelijk, waardoor men
het eerder eens wordt.
Aan de orde zijn de keuringsuitspraken
waarbij de éne dierenarts het gekeurde
paard in staat acht te kunnen voldoen aan
het gebruik waarvoor de koper het heeft be-
stemd, op grond waarvan hij een positief
koopadvies uitbrengt, terwijl een andere col-
lega ten aanzien van hetzelfde paard nega-
tief adviseert.

Het omgekeerde komt eveneens voor. Er be-
staat derhalve een verschil van mening over
de medische kwaliteiten van het paard.
Het zijn vrijwel altijd de gemaakte röntgen-
foto\'s waardoor het geschil ontstaat. Deels
wordt dat veroorzaakt door de kwaliteits-
verschillen, deels door de verschillen in in-
terpretatie van de radiologische bemerkin-
gen van de foto\'s. Bemerkingen die op zich
niet als verborgen gebreken aangemerkt
kunnen worden, echter wel een kwaliteitsbe-
perking van het paard kunnen inhouden.
Onjuiste interpretatie hiervan en onvolledige
of onduidelijke uitleg van deze bevindingen
aan de koper en de verkoper zijn de oorza-
ken die tot koopkwesties leiden.
Steeds weer blijkt dat de rechter ten aanzien
van deze materie moeilijk tot een uitspraak
kan komen. Na jaren procederen wordt uit-
eindelijk in de meeste gevallen besloten een
groep van drie deskundigen te benoemen,
die gevraagd wordt hun visie ten aanzien
van de kwestie te geven. Meestal confor-
meert de rechter zich aan hun oordeel.

Elke dierenarts die zich intensief met het
keuren van paarden bezighoudt kan worden
gevraagd in een dergelijk deskundigenpanel
zitting te nemen, om mede te oordelen over

een transactie van een levend veranderend
goed die jaren geleden heeft plaats gevon-
den.

Dikwijls staan geen röntgenfoto\'s meer ter
beschikking en evenmin is het mogelijk om
een goed inzicht te verkrijgen in de klinische
situatie op het moment van de keuring of de
koop. Eventueel wel ter beschikking staande
röntgenfoto\'s blijken vaak niet te beant-
woorden aan de geldende normen qua kwali-
teitseisen zoals gesteld in het door onze
Groep samengestelde keuringsregulatief.
Als extra beperkende factor blijkt dan ook
nog dat het paard in kwestie inmiddels naar
het buitenland verkocht is, geslacht is of in
gebruik is bij een tevreden recreatieruiter
die nergens van weet. En slapende honden
maakt men beter niet wakker.
Verklaringen van belanghebbenden zullen
hetzelfde luiden als reeds geuit ten over-
staan van de rechtbank. Met beperkte gege-
vens moet het deskundigen panel dan toch
tot een oordeel zien te komen.
Voorwaar geen gemakkelijke taak.
Ter bescherming van de cliënt en de dieren-
arts in kwestie meende de Groep Paarden-
praktici van de KNMvD dat een omstreden
keuringsbeslissing beter intercollegiaal ge-
toetst zou kunnen worden, alvorens tot de
rechtsgang besloten wordt. Ten eerste van-
wege de uitermate moeilijke beoordeling
achteraf en tevens om het aantal kostenver-
slindende processen te beperken. Zij stelde
een Commissie van Advies in (zie Tijdschr
Diergeneeskd 1988: 113: 1391-2). Met be-
hulp van deze Commissie van Advies hoopt
de Groep inzake geschillen met betrekking
tot het keuren van paarden de partijen in
een vroeg stadium te kunnen helpen het ge-
schil bij te leggen. Wie van ons kan zijn ge-
lijk behouden of zijn ongelijk niet accepte-
ren als drie deskundige collega\'s het
tegendeel beweren?

De paardenhandel, nationaal en internation-
aal, vormt een essentieel onderdeel van onze
economie. Gerechtelijke processen aan-
gaande die handel schaden deze, als ook het
aanzien van de Nederlandse dierenarts.
Als zovele onderdelen van ons beroep is ook
het keuren van (sport)paarden een specia-
lisme geworden. Onze verantwoordelijkheid
ten aanzien van de koper en de verkoper is
even groot. We beslissen c.q. adviseren over
beider kapitaal. Daarom mogen koper en
verkoper verwachten dat we dat doen met
grote zorgvuldigheid en deskundigheid. De

dierenarts die dit specialisme beoefent dient
zich dat bij voortduring bewust te zijn.
Ik wens de commissie toe dat zij haar be-
staan in positieve zin mag bewijzen en ik
hoop, dat de leden van de commissie daartoe
de nodige wijsheid zullen weten op te bren-
gen.

De Commissie Bevordering Diergenees-
kundig en Vergelijkend Ziektekundig On-
derzoek deelt hierbij mede, dat in totaal ±
ƒ 10.000,- beschikbaar gesteld kan worden
ter ondersteuning van onderzoek dat dient
te liggen op de gebieden van de Dierge-
neeskunde danwel van de Vergelijkende
Ziektekunde.

Overeenkomstig de doelstellingen worden
de gelden uitsluitend ter beschikking ge-
steld van het onderzoek zelve en niet van
publikatie van resultaten of andere bij-
komende kosten.

Zij die hiervoor in aanmerking wensen te
komen, worden uitgenodigd zich voor 15
maart 1989 schriftelijk aan te melden bij
de secretaris van de Commissie BVDZO.
Hierbij dient opgave te worden gedaan
van de aard van het te verrichten onder-
zoek of de op de aanvrage betrekking heb-
bende onderdelen daarvan en tevens een
beknopt werkschema alsmede een begro-
ting te worden overlegd.
Namens de Commissie BDVZO
de Voorzitter,

Nadat in het voorjaar van 1980 door de
Commissie Begeleiding Rundveebedrijven
van de KNMvD het eerste rapport over de
begeleiding van rundveebedrijven was uit-
gebracht, is door de Commissie een begin
gemaakt met de uitgifte van de \'Map Bege-
leiding Rundveebedrijven\'.
Via deze Map wordt aan de praktizerende
dierenartsen via afzonderlijke hoofdstuk-
ken schriftelijk informatie gegeven ter on-
dersteuning bij de uitbouw van de veteri-
naire bedrijfsbegeleiding van
rundveebedrijven.

Medio 1982 werden alle dierenartsen in de
gelegenheid gesteld zich op de map te ab-
onneren en inmiddels heeft een groot aan-
tal dierenartsen deze map aangeschaft (los-
bladig systeem in een ringband met een
totale inhoud van ruim 500 pagina\'s). De
map is het afgelopen najaar gereed geko-
men en bestaat uit de volgende hoofdstuk-
ken:

V Hoe lees ik produktiegetallen?
Vla Hoe lees ik fokkerijgegevens?
VIb Geboorteregistratie

Hieraan toegevoegd zijn enkele \'vlugschriften\'
van de Vakgroep Bedrijfsdiergeneeskunde en
Buitenpraktijk van de Faculteit Diergenees-
kunde, die bij het onderwijs aan veterinaire stu-
denten worden gebruikt (veterinaire begeleiding
melkveebedrijven).

Voor belangstellenden bestaat nog steeds
de gelegenheid om deze map aan te schaf-
fen.

De prijs van de begeleidingsmap bedraagt:
Voor leden van de KNMvD ƒ 150.-.
Voor niet-leden van de KNMvD ƒ 300.-.
Voor buitenlandse leden ƒ 150.-\'.
Voor buitenlandse niet-leden ƒ300.-\'.
Voor kandidaatleden ƒ 75.-.
Bestelling van de map kan plaatsvinden
door het betreffende bedrag te storten op
gironummer 511606 t.n.v. de KNMvD, Ju-
lianalaan 10, 3581 NT Utrecht, onder ver-
melding van \'Map Begeleiding Rundveebe-
drijven\'.

Na ontvangst van de storting krijgt u zo
snel mogelijk de begeleidingsmap toege-
stuurd.

Eind 1983 is het Rapport van de Commis-
sie Begeleiding Varkensbedrijven van de
KNMvD aan de dierenartsen aangeboden,
waarna met grote belangstelling werd uit-
gezien naar het tweede gedeelte van het
Rapport; het veterinaire-technische ge-
deelte. Dit gedeelte van het Rapport is be-
doeld om de praktizerende dierenarts zo-
veel mogelijk schriftelijk te voorzien van
informatie, die nodig is voor de verdere
ontwikkeling van de bedrijfsbegeleiding
van varkenshouderijbedrijven.

Voor het aanbieden van deze informatie is
gekozen voor een systeem van losse hoofd-
stukken welke in een ringband verzameld
kunnen worden. In zijn totaliteit zal de
map waarschijnlijk ruim 300 pagina\'s gaan
bevatten.

De prijs van de map bedraagt:
Voor leden van de KNMvD ƒ 150.-
Voor niet-leden van de KNMvD ƒ300.-
Voor buitenlandse leden ƒ 150.-\'
Voor buitenlandse niet-leden ƒ 300.-\'
Voor kandidaatleden ƒ75.-
Indien u in het bezit wilt komen van de
Map Begeleiding Varkensbedrijven, dient u
het voor u van toepassing zijnde bedrag te
storten op gironummer: 511606, t.n.v. de
KNMvD, Julianalaan 8, 3581 NT Utrecht,
onder vermelding van \'Map Begeleiding
Varkensbedrijven\'.

U krijgt, na ontvangst van het verschul-
digde bedrag, zo spoedig mogelijk de map
met de reeds verschenen hoofdstukken
toegestuurd. De nog in voorbereiding
zijnde hoofdstukken worden na voltooiing
te zijner tijd toegezonden.

Het Hoofdbestuur heeft de Ereraad
gevraagd om waar mogelijk en wen-
selijk, meer openheid te geven ten
aanzien van zijn werk. zulks in een
zodanige vorm dat dit niet kan leiden
tot een onbedoelde verzM\'aring van
een tuchtmaatregel. Eén van de bin-
nengekomen klachten bevatte een
element dat de Ereraad van zodanig
belang acht, dat publikatie, na over-
leg met het Hoofdbestuur, gewenst
lijkt.

De dierenarts wordt geacht geen (neven)
werkzaamheden te verrichten, die in strijd
zijn met de plaats en de functie van de
diergeneeskundige stand, noch (neven)
functies te bekleden, waarbij in overwe-
gende mate de bedoeling voorzit de eigen
positie te verbeteren ten nadele van andere
collegae (Artikel 12a en 12c van de Code
voor de dierenarts 1984).
Ook dient de dierenarts geen belang te
hebben bij de commerciële activiteiten van
derden, indien zulks zich niet verdraagt
met de plaats en de functie van de dierge-
neeskundige stand (Artikel 13 van de Code
voor de dierenarts 1984).
In de toelichting op artikel 12 is bovendien
onder andere als onaanvaardbaar be-
schouwd het \'adviseurschap\' van een die-
renwinkel of-pension, waarbij de naam
van de dierenarts voor reclamedoeleinden
wordt gebruikt.

Onlangs heeft de Ereraad een oordeel ge-
geven over een geval waarin de echtgenote
van een prakticus een kattenpension dreef.
Naar het oordeel van de Ereraad moest in
dit geval de echtgenote niet als \'derde\'
worden beschouwd aangezien het echtpaar
in gemeenschap van goederen was ge-
trouwd. De Ereraad merkt ter vermijding
van misverstanden op, dat het tegenover-
gestelde in andere gevallen niet zonder
meer geldt.

Ter beoordeling bleven derhalve over de
mogelijke oneerlijke concurrentie en een
eventuele strijdigheid met de plaats en de
functie van de diergeneeskundige stand.
Daarbij is mede gelet op de meningsvor-
ming die momenteel plaatsvindt in de
Code Commissie, waarbij zich een tendens
aftekent naar een ruimere mate van \'vrij-
heid\'.

— Het betreffende kattenpension voldeed
aan algemene en veterinaire maatstaven en
bracht derhalve het beroep zeker niet in
diskrediet.

— Deze activiteit, te weten het voor kor-
tere of langere tijd verzorgen van katten
van eigenaren in een pension, behoeft geen
oneerlijke concurrentie te vormen.

— De betreffende dierenarts was in het
bezit van een diploma van vakbekwaam-
heid. (Dit diploma wordt overigens door
de Stichting Examens Vakbekwaamheid
Honden- en Kattenbesluit aan dieren-
artsen afgegeven, zonder dat een examen
behoeft te worden afgelegd).

De Ereraad beseft dat zijn uitleg van de
genoemde artikelen mogelijk een \'verrui-
ming\' betekent, maar tekent daarbij aan
dat de criteria ten aanzien van kwaliteit
van inrichting en verzorging alsook de eis
van het vermijden van oneerlijke concur-
rentie, niet aan \'slijtage\' onderhevig mogen
zijn.

Deze overwegingen zijn bij de uitspraak in
deze dan ook van doorslaggevende beteke-
nis geweest.

Verslag van de vergaderingen op 9 en
10 maart 1988 te Brussel en op 19 en
20 september 1988 te Dublin

Tijdens beide vergaderingen is de meeste
tijd besteed aan het bespreken van een
aantal onderwerpen van EEG-richtlijnen
en EEG-maatregelen op het gebied van de
keuring van voedingsmiddelen van dier-
lijke oorsprong.

Uitgebreid is er gediscussieerd over de
EEG-richtlijn betreffende de keurlonen. Er
is een compromis tot stand gekomen.
Alleen Groot-Brittanië vindt de nu vastge-
stelde tarieven te hoog. Afgewacht moet
worden wat de toepassing in de verschil-
lende lidstaten voor effect zal hebben.
Er is ook een aanvullende richtlijn voor
keurlonen voor keuring voor het binnen-
land. Het Franse voorstel om de te innen
keurlonen door de Commissie in Brussel te
laten beheren en met dat Europese fonds
de (uniforme) keuring in de verschillende
EEG-landen te financieren kreeg niet veel
steun. Wel werd het unaniem van belang
geacht dat de keuring verantwoord en uni-
form in de lidstaten plaatsvindt.
De ontwerprichtlijn betreffende assistenten
van de keuringsdierenarts geeft de taken
aan van de keurmeesters (van vee en
vlees). Tot nu toe kennen 5 van de 12 lid-
staten keurmeesters (van vee en vlees). In
7 EEG-landen (Ierland, België, Luxem-
burg, Spanje, Portugal, Italië en Grieken-
land) gebeurt de keuring van vlees (en an-
dere voedingsmiddelen van dierlijke
oorsprong) door dierenartsen.
De ontwerprichtlijnen aangaande de keu-
ring van konijnen en wild, vis en schelp-
dieren zijn aan de orde geweest. Door de
UEVH is er op aangedrongen dat de keu-
ring geschiedt door een dienst die compe-
tent is op veterinair gebied.
De voorstellen voor EEG-maatregelen met
betrekking tot veterinaire (keuring) con-
trole in het kader van de interne markt
zijn belangrijk voor de dierenartsen. Het
accent ligt bij de veterinaire controle (keu-
ring) op de plaats van verzending. Steek-
proefsgewijze controle op de plaats van
bestemming, een informatiesysteem wat
betreft levende dieren en goederen waar-
voor nog geen veterinaire voorwaarden in
EEG-verband zijn vastgesteld worden aan-
gegeven. Het gaat bij deze EEG-maatrege-
len om veterinaire controle (keuring) van
dieren, dierlijke produkten en produkten
van dierlijke oorsprong ter bescherming
van de gezondheid van mens of dier en ve-
terinaire controle van planten met het oog
op de bescherming van de gezondheid van
dieren.

Op vrijdag 26 en zaterdag 27 mei 1989 zul-
len bij voldoende belangstelling weer een
A- en B-cursus worden gegeven. Ze vinden
plaats in het Recreatiecentrum Delden,
Sportlaan 13, 7491 DG Delden, telefoon
05407-63440.

Het thema van de A-cursus luidt: De tech-
niek van het stellen van een geneesmidde-
lendiagnose; het thema van de B-cursus
luidt: Interpretatie van reacties en poten-
tiekeuze.

De kosten bedragen voor één van deze
cursussen voor: dierenartsen/leden GVH:
ƒ 400,- p.p.; dierenartsen/niet-leden GVH:
/450,- p.p. Studenten/leden GVH: ƒ250,-
p.p.; studenten/niet-leden GVH: ƒ275.-
p.p.

Men slaapt op 2- en 3-persoonskamers.
De prijzen zijn inclusief overnachting, di-
ner en dergelijke.

U kunt zich schriftelijk voor 15 februari
a.s. (voor)aanmelden bij ondergetekende:
Drs. G. Th. A. Menges, penningmeester
GVH, Vogelwikkeveld 22, 3448 ER Woer-
den.

Bij voldoende belangstelling ontvangt u
omstreeks 1 maart bericht en kunt u het
cursusgeld middels een bijgevoegde accept-
giro overmaken.

Onderstaande voordracht werd tijdens
het congres van de Bundesverband
Praktischer Tierärzte e.V. op 9 sep-
tember 1988 te Aken gehouden.
De voordracht bevat verschillende in-
teressante aspecten, reden waarom
deze met toestemming van BpTonder-
staand - vrij uit het Duits vertaald -
wordt weergegeven.

Het EEG-verdrag bevat de basisregeling
aangaande het terugdringen van de beper-
kingen van het recht op vrije vestiging (art.
52-58) en aangaande het opheffen van de
beperkingen voor het leveren van diensten
(art. 59-66). Met name op basis van deze
regeling is vervolgens de richtlijn 78/1026/
EEG uitgevaardigd, die betrekking heeft
op de wederzijdse erkenning van diplo-
ma\'s, bewijzen van afgelegde examens en
andere bewijzen van bekwaamheid van
dierenartsen en op maatregelen ter vereen-
voudiging van de daadwerkelijke uitoefe-
ning van het recht op vrije vestiging en het
recht op vrijheid van dienstverlening.
Zo is ook de richtlijn 79/1027/EEG tol
stand gekomen, die de juridische en admi-
nistratieve voorschriften wil coördineren
die gelden voor die activiteiten van de die-
renarts, die zich speciaal richten op de op-
leiding.

In artikel 60 van het EEG-verdrag wordt
bepaald, dat onder andere beroepsmatige,
tegen betaling geleverde diensten zo ver-
richt mogen worden dat de dienstverlener
zijn werkzaamheden tijdelijk in een andere
EEG-lidstaat uitoefent. Dat houdt in dat
een dierenarts die in een willekeurige lid-
staat van de EEG gevestigd is, het recht
heeft om tijdelijk naar iedere andere lid-
staat te reizen om daar zijn diensten te ver-
lenen en te verrichten.
Voorwaarde is echter altijd dat de dieren-
arts gevestigd is in zijn eigen land en dat
daar het zwaartepunt van zijn beroepsma-
tige activiteiten ligt, en tevens dat hij zijn
activiteiten aan de andere kant van de
grens uitoefent vanuit zijn plaats van vesti-
ging. Daarmee is ook gewaarborgd, dat de
beroepsorganisatie van het eigen land van
de dierenarts toezicht houdt volgens de ei-
gen beroepscode. Het logisch gevolg is dat
het leeuwendeel van de dienstverlening
over de grens zal plaatsvinden in grensge-
bieden en door bewoners van die gebieden.
Waarbij dankzij de moderne verkeersmid-
delen de activiteiten tot ver voorbij de di-
recte grensgemeenten in het andere land
mogelijk worden.

Dienstverlening ook aan de andere kant
van de grens is voor grensgebieden niets
nieuws. Op dit punt bestaan er tussen
Duitsland en zijn buurlanden overeen-
komsten die voor een deel teruggaan tot
diep in de vorige eeuw. Het verdrag tus-
sen: Duitsland en Nederland dateert uit
1898; Duitsland en België dateert uit 1925;
Duitsland en Zwitserland dateert uit 1884
en Duitsland en Oostenrijk dateert uit
1937.

Een overeenkomst tussen Duitsland en
Luxemburg uit 1883 geldt weliswaar voor
alle \'personen die een medisch beroep uit-

oefenen\', maar strekt zich althans niet for-
meel uit over dierenartsen, zoals bijvoor-
beeld voor het Duits-Nederlandse verdrag
van 1898 wel het geval is. Deze overeen-
komsten stemmen daarin allemaal min of
meer overeen, dat de in de grensgemeenten
gevestigde dierenartsen steeds ook in de
grensgemeenten in de andere staat hun be-
roep zonder belemmeringen te ondervin-
den moeten kunnen uitoefenen als waren
zij dierenartsen uit dat andere land. Daar-
bij is alleen in het geval van het Duits-Bel-
gische verdrag voorzien in een regeling
met betrekking tot het uitwisselen van na-
menlijsten. Het toedienen van medicijnen
wordt in die verdragen beperkt tot nood-
gevallen. De bilaterale verdragen zijn ach-
terhaald door het EEG-verdrag en de hier-
voor al genoemde richtlijn 78/1026/EEG,
waarbij men over het algemeen de opvat-
ting huldigt dat deze verdragen hun geldig-
heid niet verloren hebben, maar dat steeds
die regeling hoort te gelden die voor de
dienstverlener de gunstigste is.

De EEG/richtlijn 78/1026/EEG bevat in
de artikelen 12-14 bepalingen met betrek-
king tot dienstverlening tot over de grens.
Daarbij geldt — vereenvoudigd weergege-
ven — voor de dienstverlener:

1. De dienstverlener is niet onderworpen
aan een verplicht lidmaatschap van de be-
roepsorganisatie van het gastland, in het
Duitse geval dus de Tierärztekammer;

2. Hij heeft voor het overige dezelfde
rechten en plichten als staatsburgers van
het gastland; (dat betekent met name, dat
hij onderworpen is aan de beroepscode en
administratieve tuchtregeling van het gast-
land; wel is het zo, dat daartoe een soort
pro forma-lidmaatschap in de beroepsorga-
nisatie mogelijk gemaakt kan worden);

3. Als de dienstverlener voorschriften die
in het gastland gelden, overtreedt, dient
het land van herkomst daarvan op de
hoogte te worden gesteld;

4. Het gastland kan verlangen dat een te
verlenen dienst tevoren wordt gemeld,
deze melding blijft dan zonodig een jaar
van kracht. Tevens kan verlangd worden
dat deze melding gegevens bevat die bewij-
zen dat men gerechtigd is zijn beroep in
het eigen land uit te oefenen;

5. Als beroepsuitoefening dient men de in
het gastland geldende beroepskwalificatie

Verdere regelingen beogen de dienstverle-
ner informatie te bieden en voorzover no-
dig het bevorderen van zijn talenkennis,
echter zonder dat het recht op de dienst-
verlening afhankelijk gemaakt kan worden
van de beheersing van de taal van het gast-
land.

V REGELINGEN IN DE DUITSE
BEROEPSCODE VOOR DIERENARTSEN,
\'BUNDES-TIERÄRZTEORDNUNG (BTO)

Volgens paragraaf 2 lid 3 van de BTO mo-
gen staatsburgers van de lidstaten van de
EG hun diensten verlenen ook zonder dat
ze de in de Bondsrepubliek Duitsland ver-
plichte officiële toelating als uitoefenaar
van hun beroep verkregen hebben. Ze zijn
dan wel onderworpen aan de plicht tot
kennisgeving — behoudens het in de bila-
terale verdragen bepaalde. Paragraaf 1 la
van de BTO bevat hierover de nadere be-
palingen.

In paragraaf 1 la lid 1 van de BTO is nog-
maals het principe vastgelegd van het recht
diensten te verlenen zonder dat men in het
bezit is van dc officiële toelating zoals die
in de BRD verplicht is.
Paragraaf 1 la lid 2 zinnen 1-4 luiden ver-
der als volgt: \'(2) Een dienstverlener in de
zin van lid I dient het verlenen van zijn
dienst(en) tevoren te melden bij de daartoe
bevoegde instantie. Deze melding kan ook
plaatsvinden voor een groter aantal te ver-
lenen diensten die in een periode van
hoogstens een jaar voor één of meerdere
opdrachtgevers verricht worden. Voorzo-
ver het dringend karakter van de te ver-
richten handeling het onmogelijk maakt
deze tevoren te melden, dient de melding
onverwijld na het verrichten van de hande-
ling plaats te vinden.

Bij de melding dienen bewijzen uit de staat
van herkomst overlegd te worden, waaruit
duidelijk dient te worden, dat de dienstver-
lener:

2. een diploma als dierenarts, een bewijs
van afgelegde examens of een ander bewijs
van zijn bekwaamheid in de zin van lid 1
bezit.

Deze bewijzen mogen op het ogenblik dat
zij overlegd worden niet ouder dan 12
maanden zijn\'.

Paragraaf 1 la lid 3 van de BTO wijst op
de rechten en plichten van de dierenarts en
bevat de regeling voor het geval dat de die-
renarts niet aan zijn verplichtingen vol-
doet. Dan dient de bevoegde instantie in
het land van herkomst op de hoogte te
worden gesteld en wel door de daartoe in
de BRD bevoegde instantie.
Paragraaf 11 lid 4a tenslotte kent Duitse
dierenartsen het recht toe de voor het leve-
ren van hun diensten in een andere lidstaat
van de EG noodzakelijke verklaringen en
bewijzen te verkrijgen bij de daartoe be-
voegde instanties.

Wat de te overleggen bewijzen betreft,
dient er nogmaals op gewezen te worden,
dat bij te verrichten handelingen alleen in
de grensgemeenten de gunstiger bilaterale
overeenkomsten gelden.

Ik had al gewezen op het in de bilaterale
overeenkomsten verankerde recht om in
noodgevallen diergeneesmiddelen toe te
passen. Nu schrijft echter de EEG-richtlijn
81/851/EEG met het oog op het gelijk-
trekken van de rechtsregels met betrekking
tot diergeneesmiddelen in artikel 4 voor,
dat een diergeneesmiddel pas dan mag
worden toegediend, als dat middel de offi-
ciële toelating heeft verkregen die voor ie-
der diergeneesmiddel in de BRD is voorge-
schreven voordat het in de handel
gebracht mag worden.
In aansluiting daarop bepaalt paragraaf 73
lid 5 van de diergeneesmiddelenwet dat
dierenartsen bij de uitoefening van hun be-
roep in het grensgebied van het buurland
alleen die middelen mogen meenemen die
in de Bondsrepubliek Duitsland officieel in
de handel gebracht mogen worden.
Dit is aanleiding geweest tot een uitge-
breide discussie, of dit voorschrift über-
haupt wel en als het geval zich voordoet,
hoe het in de praktijk gebracht kan wor-
den, of het dus bij wijze van voorbeeld te
realiseren valt, dat de dierenarts bij het
overschrijden van de grens zijn koffertje
met de in zijn plaats van vestiging toegela-
ten middelen inruilt voor een koffertje met
de in het gastland toegelaten middelen. De
EG-Commissie heeft zich wat dat aangaat
op het standpunt gesteld — en dat komt in
principe ook overeen met onze interpreta-
tie van het EEG-verdrag — dat de dienst-
verlening niet onmogelijk gemaakt mag
worden door concrete maatregelen van een
EG-lidstaat. In die interpretatie is het toe-
passen van diergeneesmiddelen voor de
dierenarts met name in noodgevallen een
normaal hulpmiddel bij het uitoefenen van
zijn beroep. Een algemeen verbod op het
meenemen van diergeneesmiddelen over de
grens hindert bij gevolg op ontoelaatbare
wijze het door het EEG-verdrag gegaran-
deerde vrije verlenen van diensten. Der-
halve heeft de dierenarts — mede in aan-
merking genomen het hiervoor genoemde
artikel 4 van richtlijn 81/851/EEG — het
recht om in zijn eigen land toegelaten mid-
delen die in het gastland in dezelfde sa-
menstelling en met hetzelfde beoogde doel
rechtmatig in de handel zijn, mee te nemen
en ook om ze toe te passen, voorzover dat
noodzakelijk is bij de te verrichten hande-
ling.

Het Europees Gerechtshof heeft zich tot
nu toe niet met dit complexe probleem
hoeven bezighouden. Maar toch zal men
ervan moeten uitgaan, dat het uit het oog-
punt van het EEG-verdrag toegelaten
dient te worden, dat dierenartsen bij het
uitoefenen van hun functie aan de andere
kant van de grens in hun eigen regio dier-
geneesmiddelen bij zich hebben in een hoe-
veelheid die in een praktijk normaal is en
die benodigd is om een verrichting als die-
renarts bij de door hen te behandelen die-
ren op passende wijze uit te kunnen voe-
ren. Op dit recht kan echter geen beroep
worden gedaan voor middelen die in het
gastland niet-toegelaten werkzame stoffen
of zelfs nadrukkelijk verboden werkzame
stoffen bevatten. Hoe duidelijk dit principe
ook mag lijken te zijn, toch zal het in de
praktijk nog niet eenvoudig zijn om vast te
stellen wat gangbare middelen en gebrui-
kelijke hoeveelheden van deze middelen
zijn in het kader van de normale beroeps-
uitoefening. De problematiek wordt daar-
door iets duidelijker dat op het recht om
deze middelen mee te nemen tenminste, in
onze interpretatie, geen beroep kan wor-
den gedaan als het gaat om het toedienen
van die middelen.

De dierenarts die zijn diensten verleent,
heeft echter, zoals hiervoor al uiteengezet
is, dezelfde rechten en plichten als een die-
renarts uit eigen land, dat wil zeggen in dit
geval uit de BRD. Met het oog op de toe-
diening van diergeneesmiddelen betekent

Bovenstaande uiteenzettingen maken dui-
delijk dat er in dit verband nog een paar
problemen opgelost moeten worden, zowel
wat betreft het probleemloos leveren van
diensten in andere landen van de EG als
ook met de blik gericht op de voor de deur
staande verwezenlijking van een gemeen-
schappelijke markt.

Beraadslagingen hierover zijn al aan de
gang. Zij hebben in het bijzonder betrek-
king op:

— een speciale regeling in richtlijn 81/
851/EEG met het oog op het meenemen
van diergeneesmiddelen bij het dienstverle-
nend werkzaam zijn in de zin van het
voorgaande;

— een verregaande harmonisatie van de
regelingen op het gebied van diergenees-
middelen in de EG met als uiteindelijk
doel, dat alle nieuwe aanvragen om toela-
ting en uiteindelijk ook alle aanvragen wat
betreft verlenging van toelating voorzover
het de belangrijkste groepen diergenees-
middelen betreft in de Europese Commis-
sie in Brussel afgehandeld worden en dat
de beslissingen van deze commissie in de
hele EG bepalend zijn voor de nationale
toelatingsbeslissing.

Na een overgangsperiode zullen dan bin-
nen de Gemeenschap de desbetreffende
diergeneesmiddelen alleen nog onder de-
zelfde voorwaarden in de handel gebracht
mogen worden, wat met betrekking tot de
handel in levensmiddelen mede met het
oog op de harmonisatie van de wachttij-
den en het residu grenswaarden van bij-
zonder belang is. Maar ook het meebren-
gen van diergeneesmiddelen bij het
uitoefenen van het beroep van dierenarts
zou daardoor in aanzienlijke mate verge-
makkelijkt worden.

Paragraaf 73 lid 5 van de Diergeneesmid-
delenwet zal naar aanleiding van een bin-
nenkort plaatsvindende verandering van
die wet mogelijkerwijs nu al veranderd
worden in de zin van de beschreven inter-
pretatie van EG-richtlijn 81/851/EEG,
een interpretatie die in overeenstemming is
met het verdrag.

C 3-Professur für Veterinär-Pathologie —
Schwerpunkt Immunpathologie —
zu besetzen.

Wir erwarten von Ihnen, da/3 Sie durch eine
Habilitation (oder gleichwertige wissenschaftli-
che Leistungen) ausgewiesen sind und die Aner-
kennung als Gebietstierarzt für Pathologie be-
sitzen. Sie sollten in der Lage sein, das
Gesamtgebiet der Veterinär-pathologie — zu-
sammen mit den anderen Professoren und Do-
zenten des Institutes — in Lehre und Forschung
zu vertreten. Sie sollten weiterhin über umfang-
reiche Erfahrungen in der makroskopischen,
histologischen und immunmorphologischen
Diagnostik verfügen.

Die Justus-Liebig-Universität Gie;8en strebt ei-
nen höheren Anteil von Frauen im Wissen-
schaftsbereich an; deshalb bitten wir qualifi-
zierte Wissenschaftlerinnen nachdrücklich, sich
zu bewerben. — Sofern Sie an einer Bewerbung
interessiert sind, ist es empfehlenswert, bei uns
ein Merkblatt anzufordern, das Sie über die ge-
setzlichen Einstellungsvoraussetzungen und die
erforderlichen Bewerbungsunterlagen infor-
miert. Ihre Bewerbung richten Sie bitte unter
Angabe des Aktenzeichens V-18 mit den erfor-
derlichen Unterlagen bis zum 20. Januar 1989
an den Präsidenten der Justus-Liebig-Universi-
tät Gießen, Postfach 11 14 40, 6300 Gießen.

N.B. Deze cursus is reeds volgeboekt. U kunt
zich opgeven voor de wachtlijst van 1990.

Praktische röntgenologie (f 290,—)
27 jan. 1989 Paard/Emmeloord (89/17)
3 febr. 1989 Gez. dieren/Wageningen (89/18)
N.B. De cursussen zijn reeds volgeboekt. Deze
cursussen zullen extra gegeven worden op;
17 februari 1989/Wageningen (gezelschapsdier,
is reeds vol)

23 februari 1989 (89/04)
N.B. Deze cursus is reeds volgeboekt. Een her-
haling zal gegeven worden op een nader te be-
palen datum.

N.B. Deze cursus wordt in Utrecht op de Kli-
niek voor Kleine Huisdieren gegeven van 13.30
tot 17.00 uur.

Het houden van voordrachten (f 300,—)
18 en 25 april 1989(89/15)
N.B. Deze cursus zal in Utrecht gegeven worden
van 13.30 uur tot 17.00 uur (twee middagen) in
het Hoofdgebouw van de Faculteit Diergenees-
kunde.

Nadere informatie over de cursussen PAO-D
kunt u vinden in ons cursusoverzicht van het
voorjaar 1989.

Inlichtingen: secretariaat PAO-Diergeneeskunde,
Postbus 140.31, 3508 SB te Utrecht.
Telefoon; 030-517374, bij geen gehoor; 030-
510111.

Voor het lidmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Auwerda, Mevr. E. J. M.; 1988; 3524 ZS Utrecht, Walcheren 117.
Bartels, C. J. M.; 1988; 4706 KC Roosendaal, Koraaldijk 9.

Brande-van der Bom, Mevr. H. J. van den; 1988; 3521 XE Utrecht, Coornhertstraat
11.

203 Aarts. A. C. L. M.: 1982; 5126 CV Gilze,
Valenbraak 19; tel. 0I6I5-I253 (privé), 1350
(prakt.); p. geass. met F. A. M. Doppen.

204 Atberdingk Thijm. J. F: 1985; 2901 AE
Capelle a/d IJssel, De Ruyterstraat 25; tel.
010-4519826 (privé), 4502916 (prakt.); p.,
geass. met W. J. P. Coops.

209 Bettink. J. G. H. D.: 1984; 1784 LR Den
Helder, Boeierstraat II; tel. 02230-35888
(privé), 20006 (prakt.); p.
206 Boonen. L. C. M.; 1981; 5988 NE Helden,
Kesselseweg 19; tel. 04760-76006 (privé),
73292 (prakt.); p., geass. met J. A. M. ten
Dam, W. Oldenburger, J. H. J. Vestjens en
G. A. M. Wieland.
215 Brand, Prof. Dr. A.; 1956; U-1970; 3721 AK
Bilthoven, Soestdijkseweg 262; tel. 030-
280465 (privé), 53I087/53I248 (bur.); hlr.

(afwezig) 50 jaar 17 januari 1989
(afwezig) 30 jaar 19 januari 1989
(afwezig) 25 jaar 5 februari 1989

(afwezig) 30 jaar II februari 1989
(afwezig) 30 jaar 12 februari 1989
(afwezig) 30 jaar 12 februari 1989

R.U. (F.d.D., vkgr. Bedrijfsdiergeneesk. en
Voortplanting).
219 Charpentier, G. C; 1987; 5094 BC Lage
Mierde, Neterselsedijk 17; tel. 04259-2613
(privé), 04254-2402 (prakt.); p., ass. bij C.
W. M. Augustijn, F. W. Berndsen, J. W.
Eshuis, M. M. J. v. d. Linden, R J. J. A.,
Schröder, H. Vaarkamp, J. Vermeer en H.
J. H. van Wijk.
219 Coppens, Mevr. M. L. G.; 1987; 4651 AM
Steenbergen, Kruispoort 34; tel. 01670-
65946 (privé), 01650-57500 (prakt.); p., ass.
bij F. R C. M. Beens.
221 Diender, A. J.; 1988; 4337 AV Middelburg,
Oostmede 18; tel. 01180-38943 (pnvé),
13118 (prakt.); p., ass. bij A. J. Ruys.
223 Dobbelaere, Mevr. FM. FC. de; Gent-1987;
4515 SG IJzendijke, Isabellaweg II; tel.
01176-1370 (privé), 01158-3322; p.

224 Dongen. F. J. M. van; 1980; 5427 RE Bockel,
Molenakker 1; tel. 04922-3652 (privé),
04132-72025 (prakt.); p., ass. bij J. G.
Hemmink, J. J. G. Rosegaar, G. J. Veld-
horst en W. J. H. Verstraaten.

225 Duyn. R. J. W.; 1979; 2343 GX Oegstgeest,
Pres. Kennedylaan 260; tel. 071-156161; p.,
geass. met D. J. Brandt.

233 dessen. Mevr. J. W. B. van der; 1986; 3524
ZM Utrecht, Furkabaan 782; tel. 030-
893083 (privé), 534992 (bur.); wet. medew.
R.U. (F.d.D., vkgr. Infectieziekten/Immu-
nologie afd. Bacteriologie).

238 Haas-Klink. Mevr. K. H. de; 1984; 7037 DD
Beek (gem. Bergh), Zuidermarkweg IA; tel.
08363-1 198 (privé), 08370-97654 (bur.);
automatiserings desk.

241 Heemskerk. B. G.; 1987; 2981 CP Ridder-
kerk, Pieter de Hoochstraat 16; tel. 01804-
25253 (prakt.); p., ass. bij P. van der Eijk,
W. van Erk, P J. H. M. Meeus en R. de
Rooij.

253 Kalsbeek. J.; 1986; 8446 BH Heerenveen,
Valerielaan 74; tel. 05130-29679; wnd. d.

258 König. Dr. C. D. IV.; 1961; U-1985; 6981 CG
Doesburg, Kosterstraat 19B; tel. 08334-
73314 (privé), 085-629304 (bur.); d. G.v.D.;
030-517374, secr. PA.0. Diergeneeskunde.

260 Krasselt. Dr. M. M.; Berlijn-1958; Berlijn-
1959; 3731 EP De Bilt, Park Arenberg 59;
tel. 030-202230 (privé), 743469 (bur.); dit.
R.I.VM.

334 Krol. Prof. ir. B.; 3958 CT Amerongen,
Zandvoort 13; tel. 03434-57123 (privé),
030-733814, 03404-52244 (bur.); hlr.
(F.d.D.); hfd. dir. v. d. hfd. groep Voeding
en Voedingsmiddelen TNO; O.O.N.

267 Luijk-Grevelink. Mevr. A. W. van; 1976;
2172 HT Sassenheim, Kagerweide 16; tel.
02522-32219; p., geass. met mevr. H. M.
van Voorthuysen-Dijkhuis.

331 Obdeyn. Mevr. I. M.; 1981; 22021 Rio de
Janeiro (Brazilië), Rua Fernando Mendes
7/104 (Copacabana); d.

331 *Pasch. Mevr. M. H. W. v. d; 1988; 5491 TB
St. Oedenrode, p/a Schijndelseweg 42; tel.
04138-77784; werkzaam in het buitenland.

285 Riemersma. Dr. D. J.; 1980; 4051 EM Och-
ten, Hoenaan 25; tel. 030-534345 (bur.),
wet. medew. R.U. (F.d.D., vkgr. Functi-
onele Morfologie).

288 Roosje, Mevr. R J.; 1985; 2581 AX \'s-
Gravenhage, Van Boetzelaerlaan 136 A; tel.

288 Roskam. R.; 1987; 4335 VC Middelburg,
Volkerakstraat 53; tel. 01180-34842 (privé),
01189-2838 (prakt.); p., kl. huisd.

288 Rossem. H. van; 1987; 5175 XH Loon op
Zand, Ecliptica 83; tel. 04166-3860 (privé),
04116-73951 (bur.); d. bij G.v.D. Noord-
Brabant.

291 Schijf J. P. M.; 1980; 5508 GC Veldhoven,
Panberg 9; tel. 040-544103 (privé), 532540
(prakt.); p., geass. met J. Floor en J. H. ten
Hoopen.

292 *Schröder. Mevr. A. C. J.; 1988; 4051 EM
Ochten, Hoeflaan 25; tel. 03444-3587; wnd.
d.

295 *Smeets. L. G. H. M.; 1983; 6225 EG
Maastricht, Ambyerstraat Noord 56; tel.
043-633772; p., kl. huisd., paarden en scha-
pen.

295 Smit. Mevr. C. H.; 1976; 3074 BN Rotter-
dam, Randweg 34; tel. 010-4327078 (privé),
4190684 (prakt.); p., geass. met J. F. J. v.
d. Broek, C. Buesink, mevr. A. H. M.
Koert, A. W. Kramer en K. Schuiling.

307 Verdiesen. R A. H. M.; 1981; 5343 GA Oss,
Staringstraat 39; tel. 04120-38952; p., ass.
bij G. P. C. M. Jenniskens en A. J. M. van
Nistelrooij.

308 Vernooij. J. C. ^.,1981; 3961 EP Wijk bij
Duurstede, Tunneloven 27; tel. 03435-
74857 (privé), 030-200045 tst. 17 (bur.); vet.
adv. bij Mycofarm Ned. B.V.

315 *Waterval. H. J. W.; 1980; 5161 AR Sprang-
Capelle, Nieuwevaart 8; tel. 04168-1881; p.,
ass. bij M. Th. Zijlmans.

319 *Willemse. Dr. A.; 1974; U-1984; 3731 TA
De Bilt, Burg. van Heemstrakwartier 9; tel.
030-202036 (privé), 539411/531681 (bur.);
specialist dermatologie R.U. (F.d.D., vkgr.
Geneeskd. v.h. Gezelschapsd.); best. lid
Eur. Soc. Vet. Dermatology.

321 Woud. J. P.; 1978; 6931 CN Westervoort,
Klapstraat 172; tel. 08303-14889; p.

322 Zinnincq Bergmann, Mevr. H. M. S.; 1986;
5175 XH Loon op Zand, Ecliptica 83; tel.
04166-3860; wnd. d.

323 Zwaag. A. €.; 1988; 1273 PB Huizen, Mark
18; tel. 02152-53347 (privé), 50260 (prakt.);
p., ass. bij F. Verzijlenberg.

• houdt zich op de hoogte van het onder-
zoek i.vm. ontstaan, verspreiding,
preventie en bestrijding van ziekten bij
landbouwhuisdieren en richt zich in het
bijzonder op de mathematisch-
epidemiologische aspecten daarvan;

- verricht epidemiologisch onderzoek in
teamverband en ontwikkelt daartoe
geëigende technieken;

- ontwikkelt simulatiemodellen en scena-
rio\'s t.b.v. de bestrijding van ziekten;

biologische, veterinaire, medische of
landbouwwetenschap;
- praktische ervaring in het biomathema-
tische onderzoek strekt tot aanbeveling.

Telefonische inlichtingen kunnen worden
ingewonnen bij de heer J.C. Antonides,
onder nr 03200-73221 of de heer dr
JM. van Leeuwen, onder nr 0320073911.

Schrifteliji<e sollicitaties onder vermelding
van vacaturenummer [■4-25-863 binnen
14 dagen na verschijning van dit blad,
richten aan het Centraal Diergeneeskundig
Instituut, afdeling Personeelszaken,
Postbus 65. 8200 AB Lelystad

Gevraagd in kleine huisdierenpraktijk op Curagao, Nederlandse Antillen, een
ervaren

In verband met mijn overkomst naar Nederland, brieven met vermelding van
referenties binnen 2 weken na verschijnen van dit blad te richten aan:
O. B. de Haseth, p/a fam. Meyer, Cannenburg 10, 1081 GX Amsterdam.
Voor telefonische inlichtingen: O. B. de Haseth: 09-5999-76596 of H. P.
Meyer: 030-533621.

In deze raad zijn vertegenwoordigd alle Afdelingen en
Groepen van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij
van Diergeneeskunde,

Voor niet-dierenartsen bedraagt de abonnementsprijs
ƒ 245,— per jaar voor het binnenland en ƒ 285,— per jaar
voor het buitenland. De abonnementsprijs voor dieren-
artsen niet-leden van de Koninklijke Nededandse Maat-
schappij voor Diergeneeskunde wordt vastgesteld door het
Hoofdbestuur. (Een abonnement op The Veterinary Quar-
terly bedraagt ƒ 120,— per jaar, exclusief verzendkosten
(/■26,—)en 6% BTW).

BANK Algemene Bank Nederland N.V., Postbus 30, 3500
AA Utrecht, nr. 55 50 48 861 en Crediet en Effectenbank
N.V, Postbus 85100, 3508 AC Utrecht, nr. 69 93 61 443.

Aanwijzingen voor inzenders van kopij voor
hel Tijdschrift voor Diergeneeskunde en
The Veterinary Quarterly

De Redactie volgt in het algemeen de zgn. regels van
Vancouver: \'Uniform requirements for manuscripts sub-
mitted to biomedical journals\'. (Deze uitvoerige voor-
schriften zijn in vertaling bij de Redactie op aanvraag
verkrijgbaar.)

Door het inzenden van kopij verklaart de auteur, dat hij
het recht van publikatie aan dit tijdschrift overdraagt;
de auteur verklaart tevens impliciet dat het manuscript
niet tezelfdertijd aan een ander tijdschrift is aangeboden
en dat hij/zij ermee accoord gaat, dat de Redactie zijn/
haar kopij aan haar adviseurs voorlegt.
Zend het artikel en illustraties in drievoud; sluit een
aanbiedingsbrief in met de nodige toestemmingen. De
kopij dient voorzien te zijn van een duidelijke samen-
vatting in het Nederlands en het Engels (de Redactie kan
indien nodig bemiddeling vedenen voor een Engelse
vertaling) die niet langer dan 5% van het artikel mag zijn
tot een maximum van 150 woorden.
Literatuurverwijzingen in de tekst dienen te geschieden
d.m.v. cijferaanduidingen, die striki moeten correspon-
deren met de genummerde literatuur-opgave aan het
eind van het artikel. (De Redactie geeft de voorkeur aan
een alfabetische volgorde van de literatuurlijst.)
De volgende gegevens dienen te worden vermeld; 1)
naam cn voorletters van de auteur(s); 2) titel van de
publikatie; 3) naam van het tijdschrift, het jaar van uit-
gifte, jaargang, begin- en eindpagina. Bij boeken dienen
ook plaats en naam van de uitgever te worden vermeld.
Als voorbeeld raadplege men een willekeurige aflevering
van dit tijdschrift.

Voor een goede weergave dienen grafieken, diagrammen
en tabellen reproduceerbaar, d.w.z. duidelijk getekend
resp, getypt cn puntgaaf te worden ingediend (in be-
paalde gevallen kan door de Redactie bemiddeling
worden verleend), zodat hiervan langs fotografische weg
reprodukties kunnen worden gemaakt (offset-procédé);
voorts dienen foto\'s (foto\'s, microfoto\'s, röntgenfoto\'s)
op glanzend wit papier te worden ingediend.
Tabellen en figuren dienen op afzonderlijke bijlagen te
worden ingediend, compleet met opschriften en voetno-
ten, Bij letters cn tekens in tabellen en figuren rekening
houden met verkleining (kolombreedte of zetspiegel-
breedte).

Benoem nauwkeurig alle gebruikte genee.smiddelen en
chemicaliën; geneesmiddelen bij de algemene — gene-
rieke — naam. (Als de merknaam vermeld moet worden,
dan gebeurt dat door deze éénmaal te noemen; bijv.
onder \'Materiaal cn methoden\' in de vorm van een
voetnoot).

In het Engels gestelde artikelen bestemd voor The Vet-
erinary Quarterly gelieve men door een deskundige op
taai en stijl te laten nagaan. De Redactie behoudt zich
het recht voor een in het Engels ingediend artikel, in
overleg met de auteur, alsnog door een onafhankelijke
door haar aan te wijzen deskundige op zijn Engelse
mérites (grammatica, woordkeus, etc.) tc laten beoorde-
len c.q. te laten corrigeren.

De Redactie aanvaardt geen aansprakelijkheid voor
schade welke — direct of indirect — het gevolg mocht
zijn van gebleken onjuistheden in de inhoud van de in
dit tijdschrift opgenomen artikelen waarbij de auteur is
vermeld of in de inhoud van de in dit tijdschrift
geplaatste advertenties.

Advertenties kunnen zonder opgaaf van redenen door
de Redactie worden geweigerd of ingetrokken.
Niets uit dit tijdschrift mag worden verveelvoudigd
en/of openbaar gemaakt, door middel van druk, micro-
film of op welke andere wijze ook, zonder schriftelijke
toestemming van de Redactie.

Heup-dysplasie werd meestal behandeld met pijnstillers en
corticosteroïden. Deze therapie bestrijdt echter alleen
symptomen. CANIPLASINE is een diergeneesmiddel dat
artrose-verschijnselen wegneemt. Pijn verdwijnt, de mobili-
teit van de hond verbetert, de eetlust neemt toe, pezen en
spieren worden sterker.

Het voorkomen van hardjo-}^os\\i\\&ye
melkrunderen in Noord-Nederland^
Een oriënterend serologisch onderzoek

The incidence 0fhavé]0-p0sitive lactating cows in the northern part of the
Netherlands. A serological survey.

SAMENVATTING Ruim 5000 lacterende runderen afkomstig van 82 bedrijven in Noord-
Nederland, voornamelijk in de provincie Friesland, werden serologisch onderzocht op het
voorkomen van antistoffen tegen Leptospira hardjo. In het serum van 23% van de runderen,
verspreid over 52% van de onderzochte bedrijven, bleken \\\\SLTd]o-antistoffen voor te komen.
Regionaal bleken er aanzienlijke verschillen te bestaan, zowel met betrekking tot het
percentage hardjo-poi/7;eve runderen (7 - 30%), als met betrekking tot het percentage positieve
runderen per positief bedrijf (22 - 46%). Met uitzondering van één regio (14%) verschilden
de percentages hardjo-/)oj;7/eve bedrijven per regio nauwelijks (gemiddelde overige regio\'s
58%).

In het kader van dit onderzoek werden 488 sera onderzocht van personen, die wonen en/of
werken op rundveebedrijven. Zesentwintig mensen bleken \\\\&rA]o-positief, terwijl van circa
90% van deze mensen bekend was. dat zij regelmatig melken. Alle seropositieve personen
werden gevonden op bedrijven waar ook het vee seropositief was.

Resultaten uit een enquête die werd gehouden op circa 200 rundveebedrijven, wijzen er op,
dat havé\'io-infecties zich wellicht meer voordoen op grotere bedrijven.
Resultaten uit het onderzoek bevestigen literatuurgegevens, dat symptomen van hardjo-
infecties frequenter in het najaar voorkomen.

SUMMARY More than 5000 lactating cows from 82 farms, in the northern part of the
Netherlands, were serologically examinedfor antibodies to Leptospira hardjo. Haidjo-positive
cows were j\'ound on 52% of the farms with a mean incidence of 23% positive animals.
Considerable differences were observed in the percentages hardjo-positive cows per region
(7 - 30%), as well as in the percentages positive cows per positive farm (22 - 46%). With
the exception of one region (14%) the percentages of har A]o-positive farms per region hardly
differed (average 58%).

In addition to the animal survey 488 sera of men working and/or living on cattle-farms were
also examined. Twentysix persons were hard]o-positive. Most of these persons (circa 90%)
milked regularly. All .seropositive persons were found on farms with hard\\o-positive cattle.
Results from an inquiry on circa 200 farms indicated, that \\\\ard]0-infections probably occur
with a higher frequency on larger farms.

Finally the results from this survey confirm the observation in the literature, that symptoms
ofhardjo-infections are more frequently found in the autumn.

Dit onderzoek werd mede mogelijk gemaakt door een subsidie van de Veterinaire Hoofdinspectie
van de Volksgezondheid van het Ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur.
Afdeling Immunologie, Centraal Diergeneeskundig Instituut, Lelystad.
Gezondheidsdienst voor Dieren Noord-Nederland, Drachten.
Koninklijk Instituut voor de Tropen, Amsterdam.

Gedurende het laatste decennium komen hardjo-\'mïtcxizs, veroorzaakt door de
bacterie Leptospira interrogans, serogroep Sejroe, serovar hardjo, bij mens en rund
in een aantal landen frequenter voor dan voorheen. Zo is melkertskoorts in Groot-
Brittannië nu de meest voorkomende leptospirose bij de mens (11). Gedurende
de laatste paar jaar werden ook in Nederland bij veehouders in toenemende mate
hardjo-inkcücs vastgesteld (4, 8, 10). Daarom werd besloten tot een oriënterend
hardjo-ondevzoek, waarmee werd beoogd de omvang en verspreiding van hardjo-
infecties bij melkvee in een klein deel van Nederland globaal te inventariseren.
Bovendien zou worden nagegaan in hoeverre er sprake was van een concentratie
van besmette bedrijven in bepaalde regio\'s.

Ten einde deze informatie te verzamelen werd door medewerkers van het Centraal
Diergeneeskundig Instituut (CDI), in nauwe samenwerking met medewerkers van
de Gezondheidsdienst voor Dieren in Noord-Nederland (GDNN) een oriënterend
onderzoek uitgevoerd naar het voorkomen van serologisch Aari^o-positieve
melkkoeien.

Tevens werd door medewerkers van het Koninklijk Instituut voor de Tropen (KIT)
een aantal sera onderzocht van mensen verbonden aan rundveebedrijven in
Noord-Nederland.

In de periode van december 1986 t/m 1987 werd circa 0,6% van de melkkoeien in Noord-
Nederland, afkomstig van 82 bedrijven, serologisch onderzocht op het voorkomen van
Aarrf/o-antistoffen.

Voornamelijk in de provincie Friesland werden vijf regio\'s geselecteerd. Onder een regio
wordt verstaan het gebied rond één (of twee) veterinaire praktijk(en). Door deze keuze
werden serologisch ondersteunde klinische waarnemingen van practici geëvalueerd, die er
op wezen dat in 1985/1986 in bepaalde regio\'s een hoog respectievelijk een laag percentage
Aart/yo-positieve runderen kon worden verwacht. De regio\'s werden \'verdachte regio\'s\'
respectievelijk \'niet-verdachte regio\'s\' genoemd (tabel 1).

Alle geselecteerde bedrijven moesten meer dan 20 melkkoeien groot zijn. Overigens was
de keuze van de bedrijven per regio aselect. Alleen in de regio Oenkerk werden alle
rundveebedrijven bemonsterd met een binding met de Praktijkschool in Oenkerk.

Van alle lacterende runderen werd éénmaal bloed verzameld voor onderzoek naar hel
voorkomen van antistoffen gericht tegen hardjo. Op twee bedrijven met een laag percentage
(< 10%) serologisch AafcZ/o-positieve runderen werd zes maanden later, in de maand mei,
opnieuw bloed afgenomen.

De rundersera werden onderzocht met een Enzym Linked Immuno Sorbent Assay (ELISA).
Deze ELISA kan als volgt worden samengevat: Aan de ELISA-plaat wordt een gesoni-
ficeerd Aarrfy\'o-antigeen gekoppeld, waarna het te onderzoeken serum wordt opgebracht.
Het systeem bindt runderantistoffen van het IgG isotype, specifiek gericht tegen hardjo.
Deze worden zichtbaar gemaakt met behulp van monoclonale antilichamen geconjugeerd
met Horse Radish Peroxidase. Een rund met een ELISA-titer van > 100 werd binnen het
kader van dit onderzoek \'/ïart/yo-positief genoemd.

In dit onderzoek is een bedrijf de status \'Aarrfyo-positief toegekend, indien één of meer
runderen van het bedrijf serologisch Aarrfyo-positief scoorden. Dit betekent niet, dat een
hardjo-\\r\\{tcüt op het moment van onderzoek op het betreffende bedrijf manifest was.

Bedrijven waar geen serologisch hardjo-pos\\ütyt runderen werden gevonden, werden tot
de /larrf/o-negatieve bedrijven gerekend. Het voorkomen van hardjo-pos\\i\\ti, niet-lacterend
vee werd niet uitgesloten.

In augustus en september 1987 werden door Basis Gezondheidsdiensten van het Ministerie
van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur bloed verzameld van veehouders, gezinsleden
en medewerkers van een aantal rundveebedrijven in Noord-Nederland. De sera werden op
het Referentielaboratorium voor Leptospirose van het KIT met de microscopische
agglutinatie test (MAT) (12) en de ELISA (7, 9) onderzocht. Sera die in de MAT levend
Aarrfyo-antigeen agglutineerden in titers gelijk aan of groter dan de uitgangsverdunning van
1 : 20 werden als Aarrfyo-positief beschouwd. Sera die in de ELISA uitgevoerd met een breed
kruis-reagerend hardjo\'&nugttn reageerden met titers gelijk aan of groter dan 1 : 40 werden
als leptospirose-positief beschouwd, omdat ook antilichamen veroorzaakt door andere
serotypen dan hardjo zich aan dit antigeen kunnen binden.

Voor het verzamelen van enige epidemiologische informatie werd een enquête gehouden
op een 200-tal rundveebedrijven. Deze bedrijven werden gekozen vanwege hun betrokken-
heid bij het oriënterend onderzoek {hardjo-posiiitMt en -negatieve bedrijven), dan wel
vanwege de aanwezigheid op het bedrijf van serologisch Aarrfyo-positieve runderen in de
voorgaande jaren\'.

Van de 82 onderzochte bedrijven bleken er 43 (52%) /iWyo-positief. Dat wil
zeggen, dat zich op deze bedrijven één of meer serologische hardjo-po5il\\tvt
runderen bevonden. De verschillende regio\'s kenden duidelijke verschillen. In de
\'verdachte\' regio Oenkerk bleken bijv. twee van de drie bedrijven positief, terwijl
in de \'niet-verdachte\' regio Wolvega één op de zeven bedrijven positief was.
Gemiddeld was in de verdachte regio\'s 62% van de 53 bedrijven /iarJyo-positief,
waar 34% van de 29 bedrijven in de \'niet-verdachte\' regio\'s positief scoorde (tabel
1).

Tabel Aantal en verdeling van geselecteerde rundveebcdrijven over regio\'s en categorieën, en
percentage hariijo-pos\\X\\t\\t bedrijven en gemiddeld percentage Aarrfyo-positieve runderen.

De regio\'s werden "verdacht" resp. "nieL-verdacht" benoemd op basis
van gegevens (1985/1986) van de G.D.N.N.. In 1985/1986 werd in de
regio\'s een hoog resp. een laag percentage serologisch hardjo-posi-
tieve runderen geregistreerd.

Tussen () is de range in de percentages positieve runderen per po-
sitief bedrijf per regio vermeld.

Van 5379 lacterende runderen verdeeld over 82 bedrijven werd bloed verzameld.
In totaal bleken 1240 runderen (23%) in de hardjo ELISA positief (titer ^ 100).
Het gemiddeld percentage serologisch Aart/y\'o-positieve runderen verschilde per
regio (tabel 1). In Oenkerk was dit percentage het hoogst (36%), terwijl in Wolvega
slechts 4% van de runderen op de bemonsterde bedrijven positief was. Gemiddeld
werd in de \'verdachte\' regio\'s 30% van de runderen positief bevonden, terwijl in
de \'niet-verdachte\' regio\'s 7% positief was.

Per positief bedrijf varieerde het percentage serologisch Aari^\'o-positieve runderen
van gemiddeld 17% in Noordwolde tot gemiddeld 50% in Oenkerk (tabel 1). Ook
het percentage bedrijven waar overwegend (70% of meer) hardjo-positieve
runderen zijn gehuisvest, verschilde aanzienlijk per regio. In Oenkerk en Marum
was dit op circa één van de drie bedrijven het geval, in de regio\'s Wolvega en
Noordwolde nooit.

Er werden 488 mensen serologisch met de MAT en de ELISA onderzocht. Dit
onderzoek werd uitgevoerd in opdracht van de Geneeskundige Inspectie van de
Volksgezondheid. In vele gevallen werd van verscheidene personen (veehouder,
gezinsleden en/of medewerkers) op eenzelfde bedrijf bloed afgenomen.
Van deze groep reageerden 26 personen (5,3%) positief met de MAT, al of niet
in combinatie met een positieve ELISA. Van acht personen was al bekend, dat
zij eerder melkerskoorts, bevestigd door een serologische reactie, doorgemaakt
hadden. In zeven gevallen was de titer bij dit onderzoek lager dan tijdens de acute
fase. Bij nog eens elf personen was de ELISA zwak-positief bij een negatieve MAT.
De onderzochte personen waren ten dele afkomstig van de 82 bedrijven waarvan
in het kader van het oriënterend onderzoek, het rundvee serologisch werd
onderzocht. Dit deel betrof 65 bedrijven, waarvan 46 met AariZ/o-serologisch
positief rundvee. Op 6 van de 46 bedrijven werd een hardjo-posiiiti persoon
gevonden. Alle seropositieve personen waren afkomstig van bedrijven met
seropositieve runderen.

Van circa 200 bedrijven werden door middel van een enquête gegevens verkregen,
welke bijdragen aan het epidemiologisch inzicht. Serologisch hardjo-posi\\.ïe\\t
runderen werden frequenter waargenomen op bedrijven waar werd uitgeschaard
en/of waar oppervlaktewater in plaats van leidingwater als drinkwater werd
gebruikt en/of waar meer knaagdieren werden waargenomen. Opvallend was
vooral de uitkomst van de enquête, dat de /jart^o-problematiek meer voorkwam
naarmate het bedrijf groter was. Deze bevinding wordt bevestigd door rubricering
naar bedrijfsgrootte van de serologisch onderzochte bedrijven (tabel 2). Daarbij
blijkt dat het percentage hardjo-po%\\i\\Qvt bedrijven het hoogst is in de categorie
van 75 of meer melkrunderen per bedrijf. Bovendien is het percentage positieve
runderen op de grote bedrijven aanzienlijk hoger dan op de kleinere bedrijven.

Tabel 2. Verdeling van bedrijven naar bedrijfsgrootte en percentage Aarrf/o-positieve runderen per
categorie en per positief bedrijf per categorie.

In het kader van dit verkennend epidemiologisch onderzoek werd voorts
oriënterend de transmissie van hardjo binnen twee bedrijven onderzocht. Daartoe
werden alle lacterende runderen op beide bedrijven met een interval van 6 maanden
(december — mei) bemonsterd. Op elk van de bedrijven waren 4 van de 85
respectievelijk van de 70 runderen serologisch positief bij de eerste bemonstering.
In verband met mutaties in de veestapel, waren bij de tweede bemonstering 60
respectievelijk 55 van de eerder onderzochte runderen betrokken, waarvan er 2
respectievelijk 3 oorspronkelijk hardjo-pos\\\\.\\d waren. Vier van de in totaal vijf
runderen werden ook bij het tweede onderzoek positief gescoord, terwijl één rund,
dat bij het eerste onderzoek als enige op het bedrijf een titer van 50 had, bij het
tweede onderzoek positief (titer 100) scoorde. Alle overige runderen waren
opnieuw serologisch hardjo-ntgaud. Op grond van deze bevindingen is het
aannemelijk, dat gedurende deze periode geen overdracht van hardjo heeft
plaatsgevonden.

Een mogelijke seizoensinvloed kan ook worden afgelezen uit gevallen van agalactie
en abortus, zoals deze bij de GDNN zijn binnengekomen in 1985 en 1986. Dit
betreft gevallen welke uitsluitend op basis van klinisch en serologisch onderzoek
werden toegeschreven aan hardjo-\'mïtci\\t%. De gegevens in figuur 1 tenderen naar
een relatief groot aantal aanmeldingen in de periode september tot en met februari.

De epidemiologische gegevens met betrekking tot melkerskoorts zijn éénduidig.
Alle hardjo-posiücvc personen woonden en/of werkten op hardjo-posiue\\e
bedrijven. Van de positieve mensen bleek circa 90% één of meer malen per week
te melken. Overigens bicken vele melkers op hardjo-pos\\ücvc bedrijven serologisch
negatief
DISCUSSIE

Het hier beschreven oriënterend onderzoek van ruim 5000 lacterende runderen
op circa 80 bedrijven had tot doel een indruk te verkrijgen van de prevalentie van
hardjo-Mecüts in Noord-Nederland. Van de onderzochte runderen, voornamelijk
in de provincie Friesland, bleek 23% serologisch hardjo-posMid. Deze runderen
waren verspreid over 52% van de onderzochte bedrijven. Op basis van de gegevens
kan worden geconcludeerd, dat hardjo-\'mfccüss bij runderen in Noord-Nederland
frequent voorkomen. Omdat het onderzoek slechts een momentopname weergeeft,
is onduidelijk of de serologische resultaten duiden op het beginstadium of op een
vergevorderd stadium van de bedrijfsinfectie.

Regionaal bleken er aanzienlijke verschillen te bestaan, zowel met betrekking tot
het percentage hardjo-posiüeve runderen (\'verdachte regio\'s\' gemiddeld 30%,

\'onverdachte regio\'s\' gemiddeld 7%), als met betrekking tot het percentage
positieve runderen per positief bedrijf (\'verdachte regio\'s\' gemiddeld 46%,
\'onverdachte regio\'s\' gemiddeld 22%). Met uitzondering van de regio Wolvega
verschillen de percentages hardjo-po%\\\\.\\t\\& bedrijven per regio nauwelijks.
De verschillen bevestigen de indruk die vóór het onderzoek bestond, namelijk dat
in de \'verdachte\' noordelijke regio\'s meer hardjo-\'mkcUcs zouden voorkomen. Die
indruk was gebaseerd op serologisch bevestigde meldingen van praktici in de beide
voorgaande jaren. Gezien de overeenkomst in percentages positieve bedrijven en
de verschillen in percentages positieve runderen per regio, worden hardjo-
gerelateerde klachten kennelijk pas gemeld c.q. waargenomen wanneer een
aanzienlijk deel van de veestapel is geïnfecteerd. De verdenking in de richting van
hardjo-\'in{tci\\t^ kan in die gevallen zijn versterkt door de toename van de
frequentie en/of de aard van de klachten. Deze kunnen ontstaan bij verhoging
van de infectiedruk bij een groter aantal geïnfecteerde runderen per bedrijf. De
conclusie ligt voor de hand, dat signalen uit de praktijk met betrekking tot hardjo-
verdenkingen op bedrijven in het algemeen serieus geëvalueerd moeten worden.

In dat geval is de kans op een aantal met Aart^o-geïnfecteerde runderen op een
dergelijk bedrijf groot. Overigens blijken veehouders met een hoog percentage
serologisch hardjo-posïütvt koeien in de enquête lang niet altijd melding te maken
van agalactie of abortus.

Verschillen in Aarc/yo-frequentie per regio zijn eerder gepubliceerd. Schönberg et
al. (6) stelden tijdens een survey in de Bondsrepubliek vast, dat het percentage
serologisch /iar^^o-positieve runderen per \'regio\' varieerde van 0,5% tot 17%.
Evenmin als in het Noord-Nederlandse onderzoek, kon een verklaring worden
gegeven voor de regionale verschillen.

De 26 hardjo-poü\\.\\tMt humane sera waren afkomstig van personen gerelateerd
aan 24 hardjo-posiUtvt rundveebedrijven. Van deze /jar^^\'o-positieven waren er al
8 bekend met een eerder doorgemaakte serologisch bevestigde melkerskoorts. De
Serologie was nog steeds positief, al waren bijna alle titers gedaald. Het is bekend,
dat na een leptospirose, antilichamen bij de mens nog lang, soms jarenlang,
aantoonbaar blijven. Een infectie is in beginsel als een \'natuurlijke\' immunisatie
te beschouwen, die enige tijd bescherming biedt tegen herinfectie door hetzelfde
serotype als datgene dat de ziekte veroorzaakte.

Mogelijk circuleren er in Nederland varianten van hardjo en is het niet zeker dat
een doorgemaakte infectie met één variant kruisbescherming biedt tegen infectie
met een andere variant. De ELISA alléén was zwak positief bij 11 personen. Bij
een geringere specificiteit van de ELISA in vergelijking met de MAT valt niet met
stelligheid te beweren, dat deze personen een hardjo-\'mkcüt doormaakten.
Mogelijk hadden ze een infectie door een ander serotype, maar ook dat is niet
zeker bij de lage titers. In dit verband is het vermeldenswaard, dat tijdens het
onderzoek bij twee personen antilichamen tegen respectievelijk icterohaemorrha-
giae en grippotyphosa gevonden werden. In het eerste geval was al bekend, dat
deze persoon enkele jaren geleden aan een leptospirose had geleden. Omdat het
aantal seropositieven het aantal bekende ziektegevallen ver overtrof, wordt thans
nagegaan, of degenen die niet bekend waren met melkerskoorts in de voorgaande
periode verschijnselen vertoond hebben die achteraf als leptospirose te duiden zijn
óf dat de infectie zonder symptomen verliep.

Circa 90% van de humane sera was afkomstig van melkers, dus van mensen die
regelmatig in contact komen met runderen en hun urine. Het rund als besmet-
tingsbron lijkt daarmee bevestigd. Wanneer een niet-melker positief scoorde (5x),
bleek op één persoon na, ook de melker op het hetzelfde bedrijf positief. De niet-
melker kwam wel dagelijks in de melkput.

De gevonden aantallen serologisch /iartZ/o-positieve personen in Noord-Nederland
zijn overigens laag in vergelijking met sommige andere landen. In 1986 bleek in
Groot-Brittannië 11% van de onderzochte veehouders een seroconversie te hebben
(11). Reeds in 1981 meldde Blackmore (1), dat circa 20% van de melkveehouders
in Nieuw-Zeeland antilichamen in het bloed hadden tegen hardjo.
Op basis van de gegevens in tabel 2 en van de antwoorden in de enquête wordt
de indruk gewekt, dat hardjo-\\nkc\\.\\ts zich met name voordoen op grotere
rundveebedrijven. Naarmate de bedrijven groter zijn, is de aanwezigheid van een
loopstal en uitscharen meer vanzelfsprekend. Uit de enquête kwam verder naar
voren, dat hardjo-htdn]vtn relatief frequenter oppervlaktewater in plaats van
leidingwater als drinkwater gebruikten, terwijl daar bovendien meer knaagdieren
(muizen/ratten) werden waargenomen. Het eerste gegeven lijkt in overeenstem-
ming met de hogere overlevingskans van leptospiren in vochtig milieu. In het
algemeen ontbreken gegevens, die het aannemelijk maken, dat knaagdieren bij
de verspreiding van hardjo van betekenis zijn. Bij knaagdieren is alleen uit de
beverrat hardjo geïsoleerd (10). Derhalve is op dit moment niet duidelijk of de
waargenomen hogere knaagdier-frequentie iets met de verspreiding van hardjo te
maken heeft.

Recent is geconstateerd (6) dat hardjo-\'mïtciits bij schapen soms frequenter
voorkomen, dan bij het rund. Zoals bekend breidt de schapenhouderij zich in
Nederland sterk uit. Of dit gegeven bij de overdracht van hardjo-\'mïtcUts een factor
van betekenis is, zal worden onderzocht.

Het voorkomen van hardjo-\\nitc\\.\\e.s, vertoont een zekere seizoensgebondenheid.
Zo werd in Noord-Ierland (3) in de periode september tot november jaarlijks een
hogere abortusscore ten gevolge van hardjo waargenomen. De auteurs brengen
dit gegeven, op grond van het interval van 6 tot 12 weken tussen infectie en abortus,
in verband met een verhoogde infectiekans tijdens de weideperiode. In Groot-
Brittannië namen Hathaway en Little (5) een /ïori/yo-seroconversie waar in
september bij 4 en in november bij 12 van de 13 periodiek onderzochte runderen.
Volgens Ellis (mondelinge mededeling) komt bij met hardjo geïnfecteerde runderen
in de zomermaanden in de urine een hogere concentratie hardjo voor en wordt
in die periode frequenter drinken van urine waargenomen. Ook de overlevingskans
van leptospiren op het land gedurende perioden met een bepaalde temperatuur
en vochtigheid is wellicht van betekenis (2). Daarbij kan bijv. worden gedacht
aan een hogere opname van leptospiren door runderen via gras, dat door besmette
runderurine is verontreinigd.

Met enig voorbehoud kan de datum waarop serologisch onderzoek op hardjo
in Nederland wordt aangevraagd, een indicatie vormen voor het begin van de
klinische symptomen en kan zo een mogelijke seizoensinvlocd worden aangegeven.
In figuur 1 is het aantal serologisch bevestigde gevallen gerangschikt per
kalendermaand. Daarbij valt het grotere aantal aanmeldingen in de periode
september tot en met februari op.

Op grond van herhaald serologisch onderzoek op twee bedrijven met een interval
van zes maanden wordt, bij ontbreken van een seroconversie, de indruk gewekt,
dat verspreiding van hardjo in die periode (december tot en met mei) niet
voorkwam. Ook dit zou kunnen wijzen op een seizoensgebonden hardjo-
overdracht, al kan niet worden uitgesloten dat de serologisch positieve dieren niet
langer infectieus waren.

Het is verder opmerkelijk, dat gedurende de afgelopen jaren in Nederland de
meeste meldingen van /zarrf/o-besmettingen bij de mens in de periode augustus tot
en met oktober werden geregistreerd (10). Dit synchrone optreden van hardjo-
gevallen bij mens en rund wijst waarschijnlijk niet alleen op een gemeenschap-
pelijke infectiebron, het rund, maar ook op een mogelijk verhoogde uitscheiding

van leptospiren door het rund in een bepaalde periode (zomer/winter, weide/stal).
Bij een nadere evaluatie van dit soort bevindingen zal ook aandacht moeten
worden geschonken aan zogenaamde zomerstal-voedingbedrijven. In zulke geval-
len zal besmetting via het gras niet of veel minder voorkomen.
Als de waargenomen seizoensinvloed inderdaad een weerspiegeling is voor de
daaraan voorafgaande besmetting in het weideseizoen, zou dit van betekenis
kunnen zijn voor een mogelijk, toekomstig, vaccinatiebeleid.
Uit bovenstaande gegevens valt op te maken, dat de Aart/yo-problematiek meer
is, dan een zuiver veterinair probleem. Daarom is het gewenst, dat men in de nabije
toekomst komt tot een centrale coördinatie van gegevens met betrekking tot de
humane en veterinaire /iar^Z/o-problematiek in Nederland.

Het hier gepresenteerde onderzoek uitgevoerd in Noord-Nederland wijst er op,
dat hardjo-\'miccüts bij runderen regionaal met hoge frequentie voorkomen. In
hoeverre dit beeld representatief is voor geheel Nederland kan eerst worden
vastgesteld na evaluatie van,een landelijk onderzoek, dat thans in uitvoering is.

Een algemene indicatie van de resultaten uit het landelijk onderzoek werd als
persbericht gepubliceerd in het Tijdschrift voor Diergeneeskunde 1989; 114: 35.

De auteurs danken E. P. Bijlsma, 1. M. Adriaan, M. L. T. George-Waelepoel, R. Taaijke,
C. J. Vreeman en A. Wilkens-Deelstra voor de technische uitvoering van het serologisch
onderzoek en drs. Ph. J. van der Heijden voor zijn commentaar bij het tot stand komen
van het artikel.

1. Blackmore DK. Recent advances in Leptospirosis research. Dairyfarming Annual 1981; 90-9.

2. Carroll AG, and Campbell RSF. Reproductive and leptospiral studies on beef cattle in central
Queensland. Austr Vet J 1987; 64: 1-5.

3. Ellis WA, O\'Brien J.I, Bryson DG, and Mackie DR Bovine leptospirosis: Some clinical features
of serovar hardjo infection. Vet Ree 1985; 1 17: 101-4.

4. Franken P, Hartman EG en Boer W de. Leptospira hardjo op een melkveebedrijf. Tijdschr
Diergeneeskd 1986; 111: 533-6.

5. Hathaway SC, and Little TWA. Epideiniological study oi Leptospira hardjo infection in second
calfdairv cows. Vet Ree 1983; 112:215-8.

6. Schönberg A, Staak Ch und Kämpe U. Leptospirose in der Bundesrepublik Deutschland. J \\et
Med B 1987; 34: 98-108.

7. Terpstra WJ, Ligthart GS, and Schoone Ci.I. Serodiagnosis of human leptospirosis by Enzynie-
Linked-Immunosorbcnt-Assay (ELISA). Zbl Bakt Hyg 1 Abt Orig A247 1980; 400-5.

8. Terpstra W,I en Bercovich Z. Melkcrskoorts. de leptospirose van veehouders. Ned Tijdschr
Geneeskd 1984; 128: 1040-4.

9. Terpstra WJ. Ligthart GS. and Schoone GJ. ELISA for the detection of specific IgM and IgCJ
in human leptospirosis. J Gen Mic 1985; 131: 377-85.

10. Terpstra WJ, Korver H, Schöneman C en Gravekamp C. Leptospirose, 1981-1087. Ned Tijdschr
Geneeskd 1989 (ter perse).

11. Waitkins S. Leptospirosis as an occupational disease. Br J Ind Med 1986; 43: 721-5.

12. Wolff JW. The laboratory diagnosis of leptospirosis. Charles C. Thomas, Publisher, Springfic d,
USA,1954.

SAMENVATTING In dit overzichtsartikel wordt de betekenis van de besmetting van rundvee
met Leptospira interrogans serovar hardjo besproken. Ingegaan wordt op de symptomato-
logie, de epidemiologie en de diagnostiek.

De mogelijkheden tot monitoring en bestrijding zowel in het buitenland als in de Nederlandse
situatie worden aangegeven.

SUMMARY In this paper the symptomatology, epidemiology, and diagnosis o/Leptospira
interrogans serovar hardjo infections in cattle are reviewed.

The possibilities on monitoring and control of this disease in both foreign countries and the
Netherlands are discussed. Special attention is paid to the zoonotic aspects of the infection
(dairy fever).

In de intensieve rundveehouderij worden in toenemende mate infecties met
Leptospira interrogans serovar hardjo (L. hardjo) waargenomen. Daarnaast kunnen
ook andere serovars, zoals pomona leptospirose veroorzaken. In Nederland speelt
bij het rund alleen L. hardjo een rol. L. hardjo is bovendien veroorzaker van de
melkerskoorts bij de mens.

Infecties met L. hardjo zijn in diverse landen met een gematigd klimaat endemisch
(Nieuw-Zeeland, Australië, USA, Canada, Groot Brittannië en nu ook Nederland)
en veroorzaken in die landen een bekende zoönose die met name de melkers treft
(meer dan 400 melkers per jaar in Nieuw-Zeeland). De eerste gevallen werden in
Nederland in 1984 beschreven. Bij een in 1987 door onder andere het Centraal
Diergeneeskundig Instituut (CDI) in Friesland uitgevoerd onderzoek bleek, dat
het percentage besmette bedrijven per streek varieerde van 14-68%. Van de
onderzochte runderen bleek 23% positief te zijn. Een landelijk tankmelk-
onderzoek door het CDI naar de verspreiding van de L. hardjo-mitcUe. op
melkveebedrijven in Nederland werd eind 1988 afgerond. Uit dit onderzoek bleek
dat meer dan 60% van de bedrijven vrij is van antistoffen tegen L. hardjo. Hardjo-
positieve bedrijven komen overigens verspreid over heel Nederland voor, maar
er bestaan sterke regionale verschillen.

Dr. E. G. Hartman en dr. P. Franken, Gezondheidsdienst voor Dieren in Gelderland, Postbus 10,
6880 BD Velp Gld.

Drs. B. A. Bokhout, Centraal Diergeneeskundig Instituut, Postbus 65, 8200 AB Lelystad.

Dr. D. .1. Peterse, Gezondheidsdienst voor Dieren in Noord-Nederland, Postbus 361, 9200 AJ

Het klassieke beeld van leptospirose wordt bij runderen bepaald door het optreden
van abortus. Deze abortus treedt vooral op in de tweede helft van de dracht, maar
ook kunnen dode en slappe, niet levensvatbare kalveren a terme ter wereld komen.
De abortus wordt wel als de endemische vorm van een infectie met L. hardjo
beschouwd, waarbij gemiddeld 8% van de koppel verwerpt. Ook zijn abortus-
stormen bekend waarbij het abortus-percentage aanzienlijk hoger ligt. Daarnaast
zijn er aanwijzingen dat er ook fertiliteitsproblemen kunnen optreden.
De laatste jaren worden in toenemende mate L. hardjo-\\nkct\\t% met het agalactie-
syndroom waargenomen.

Wanneer een infectie met L. hardjo voor het eerst in een koppel melkvee optreedt,
kan in deze epidemische fase een acute melkproduktiedaling optreden bij tot 50%
van het rundvee. (\'Milkdrop syndroom\') Een daling van de totale melkproduktie
met 10-30% kan het gevolg zijn. De agalactie betreft alle kwartieren en het uier
wordt slap (\'flabby udder\') alsof het reeds is uitgemolken. Het uiersecreet heeft
het aspect van yoghurt of biest en er kan bloed bijgemengd zijn.
In de acute agalactiefase kan een rund tijdelijk milde algemene ziekteverschijnselen
vertonen, zoals een geringe verhoging van de lichaamstemperatuur (tot ca 40° C)
en een verminderde eetlust.

De melkproduktie herstelt in het algemeen binnen een week tot 14 dagen en kan
dan weer normaal lijken. Bij analyse van de bedrijfsgegevens bleek in Groot
Brittannië echter dat runderen aan het einde van de lactatie in het algemeen te
vroeg in de droogstand kwamen, terwijl de totale melkproduktie van runderen
die vroeg in de lactatie geïnfecteerd werden, gedurende de gehele lactatie onder
het verwachte niveau kon blijven. Het mag duidelijk zijn, dat in geval van een
mogelijke infectie met L. hardjo alle andere oorzaken van een dergelijke
produktiedaling zo mogelijk moeten worden uitgesloten.

Hel is mogelijk dat zowel de agalactie als de abortus in dezelfde koppel optreden,
echter vrijwel nooit bij hetzelfde rund.

De infectie kan bij het rund ook symptoomloos verlopen. Dit laatste is vooral
in Nieuw-Zeeland waargenomen waar het rundvee al als jongvee wordt besmet.
In Nederland is deze symptoomloze besmetting ook waargenomen en wordt vaak
pas ontdekt als de melker ziek wordt of bij bloedonderzoek van runderen voor
bijv. export.

In Groot Brittannië is berekend dat de economische verliezen ten gevolge van
melkproduktiedaling en abortus in een melkveebestand van 150 dieren over een
periode van een jaar zouden kunnen oplopen tot ca. ƒ 40.000,-.

Een besmetting met L. hardjo wordt als regel in een koppel geïntroduceerd door
de aankoop van besmette(lijke) runderen of stieren van alle leeftijden of door
uitscharen, waardoor contactbesmettingen kunnen optreden. Besmetting kan ook
plaatsvinden via besmet sperma (pinkenstier!). Ook in diepgevroren sperma blijven
leptospiren langdurig in leven en virulent. De mogelijkheid van besmetting via
embryo\'s is niet onderzocht. Hoewel mogelijk van ondergeschikt belang, zijn
schapen en wilde herkauwers evenals het drinken van besmet oppervlaktewater
niet uit te sluiten als potentiële infectiebron. De rol van knaagdieren (ratten en
muizen) staat ter discussie.

Infecties met L. hardjo worden vooral op de grotere bedrijven waargenomen.
Uit recente Engelse en Nederlandse gegevens kan geconcludeerd worden dat de
infecties zich vooral in de weideperiode en vochtige gebieden verspreiden. De
verspreiding vindt vooral plaats via besmette urine. In de wei nemen de koeien
veelvuldig door urine besmet gras op, waarbij een vochtig, gematigd klimaat

belangrijk is met betrekking tot de overlevingsduur van de leptospiren. In de stal
treden de besmettingen vooral op tijdens het wachten voor de doorloopmelkstal
(urinedrinken) en mogelijk ook via met urine besmette drinkbakken.
Behalve via de urine kan de besmetting ook optreden bij een abortus en bij de
dekking/inseminatie.

Besmette dieren kunnen gedurende meer dan een jaar leptospiren blijven
uitscheiden via de urine.

Het percentage uitscheiders neemt na de epidemische fase (kort na de introductie
van de infectie, al dan niet met klinische verschijnselen), af van ca. 90% in de
eerste maand tot < 20% na 1 jaar. Na enkele jaren kunnen nog steeds enkele
uitscheiders voorkomen die een besmettingsbron kunnen zijn voor gevoelige
dieren die aan de koppel worden toegevoegd. Hierdoor kunnen in de endemische
fase alleen zo nu en dan gevallen van agalactie of abortus voorkomen.
Als regel blijft een besmetting met L. hardjo voor onbeperkte tijd aanwezig in een
eenmaal besmet bestand. Soms lijkt de infectie in een koppel te zijn doodgelopen,
maar toch kan zelfs na 1 a 2 jaar opnieuw een besmetting optreden vanuit de groep
oudere dieren. Ook het kennelijk geheel doodlopen van een besmetting is in enkele
koppels melkvee waargenomen. Dergelijke koppels kunnen dan na verloop van
tijd weer volledig gevoelig worden voor een explosieve acute uitbraak na her-
introductie van een besmetting met L. hardjo.
DIAGNOSTIEK

De diagnose wordt bij het rund als regel via serologisch onderzoek gesteld c.q.
bevestigd (micro-agglutinatietiter, ELISA). Een steekproef van tenminste 10 dieren
per leeftijds- of produktiegroep leidt op het bedrijf in veel gevallen tot de diagnose.
Positieve titers variëren van 1:100 (lage titer) tot > 3200 (zeer hoge titer).
Op bedrijven met het agalactiesyndroom c.q. kort na de introductie van de
besmetting op het bedrijf, vindt men bij een hoog percentage van de dieren (85-
95%) hoge titers (1:800-1:3200). Op bedrijven waar de ziekte zich uit in een
verhoogde abortusfrequentie (endemisch verloop) is het percentage positieve
dieren lager (20-80%) en zijn ook de titers lager.

In een niet actieve endemische situatie kan het voorkomen dat alléén een groep
oudere koeien (lagere) titers hebben. In deze situatie kan onder ongunstige
omstandigheden een mini-epidemie optreden bij de jongere, nog nooit geïnfec-
teerde leeftijdsgroepen.

Herinfectie is mogelijk, zoals bleek uit seroconversies bij oudere eerder geïnfec-
teerde runderen.

Het aanwezig zijn van een titer, zelfs een hoge, verhindert geenszins de uitscheiding
van L. hardjo door dat rund via de urine. Daarentegen is het in principe ook
mogelijk dat op besmette bedrijven serologisch negatieve runderen en stieren
aangetroffen worden die toch leptospiren uitscheiden via de urine en/of het
sperma. De individuele serologie is dus, zoals bij vele infectieziekten, van
betrekkelijke waarde. Naast het serologisch onderzoek wordt het binnenkort in
Nederland ook mogelijk bedrijven te screenen door het aantonen van antilichamen
in melk- of tankmelkmonsters met behulp van een ELISA.

Voor het onderzoek van verworpen vruchten kan de immunofluorescentietest
(IFT) worden gebruikt.

Het bacteriologisch onderzoek van urine, melk of verworpen vruchten is, hoewel
in enkele laboratoria technisch goed uitvoerbaar, niet geschikt voor de routine-
diagnostiek. Binnenkort zal het mogelijk worden met zogenaamde DNA-probes
leptospiren aan te tonen in genoemde materialen. Hierdoor kan bij experimenten
veel nauwkeuriger en sneller onderzoek gedaan worden naar het effect van
vaccinaties en een behandeling met antibiotica. Voor de routine diagnostiek is deze
methodiek (voorlopig) niet geschikt.

De meeste ervaring met de bestrijding bestaat in Nieuw-Zeeland en Engeland.
Sinds 1979 wordt in Nieuw-Zeeland op uitgebreide schaal gevaccineerd. Het aantal
gevallen van melkerskoorts bij veehouders is sindsdien gedaald vam ruim 600 in
1979 tot minder dan 200 in 1984. Sedert 1988 bestaat in Engeland een door de
overheid georganiseerd L. hardjo bestrijdingsprogramma waaraan de deelname
vrijwillig is.

Bij de beslissing om tot bestrijding over te gaan speelt een tweetal factoren een
belangrijke rol:

— de economische schade: produktieverliezen, abortus, export- en handelsbelan-
gen;

Om de besmetting met L. hardjo te kunnen bestrijden en een verdere verspreiding
van de besmetting met L. hardjo onder het Nederlandse rundvee te voorkomen
zou men landelijk moeten kunnen uitgaan van bedrijven met een bekende
gezondheidsstatus (certificering).

Een surveillance programma kan worden gebaseerd op een regelmatige controle
van tankmelk en het onderzoek van runderen die hebben verworpen (bloedon-
derzoek onderzoek van de vrucht).

De bestaande faciliteiten van de Abortus bang bestrijding kunnen hiervoor worden
gebruikt. Deelname zou op vrijwillige basis kunnen plaatsvinden. Besmette en
onbesmette bedrijven zouden zich aan een aantal nog nader uit te werken spelregels
moeten houden.

Onbesmette bedrijven (serologisch geheel negatief) zullen de infectie buiten het
bedrijf moeten houden door het voorkomen van insleep via aankoop van bedrijven
met een onbekende L. hardjo-sia\\.\\x^, inscharen, etc. Zekerheidshalve kan men
aangekochte dieren serologisch controleren en met dihydrostreptomycine behan-
delen alvorens ze aan het bestand toe te voegen. Wordt een niet-besmet bedrijf
omringd door besmette bedrijven dan kan vaccinatie\' overwogen worden.

Bij de aanvang van bestrijding op een besmet bedrijf worden alle dieren in principe
tweemaal gevaccineerd. Deze vaccinatie wordt gedurende een aantal jaren (3-5)
elk voorjaar kort voor de weideperiode herhaald.

De vaccinatie voorkomt dat (nog) niet besmette dieren geïnfecteerd raken en dan
vervolgens via de urine uitscheider worden.

Van vaccinatie bij geïnfecteerde dieren mag geen wezenlijk effect worden verwacht.
Op bedrijfsniveau beoogt vaccinatie een uitdoving op termijn van de infectie op
het bedrijf.

Teneinde het besmettingsrisico via de urine op korte termijn te minimaliseren,
zowel voor de melker als voor de koppelgenoten, en de infectiecyclus te
doorbreken, kunnen alle dieren éénmaal gelijktijdig behandeld worden met
dihydrostreptomycine (25 mg/kg). Deze behandeling kan worden gecombineerd
met de tweede vaccinatie. De wachttijd voor de melk is als regel 4 melkmalen^.
Aanfok en aankopen worden op dezelfde manier behandeld voor ze aan de
besmette koppel worden toegevoegd en vervolgens in het ent- en behandelings-
schema opgenomen.

1 In Nederland zijn (voorlopig) geregistreerd onder andere Leptavoid (Coopers), Leptoferm (Snith-
Kline).

Ter voorkoming van de besmetting zou het drinken van oppervlaktewater
vermeden dienen te worden. Runderen mogen niet samen weiden met schapen
of geiten waarvan bij bloedonderzoek niet is vastgesteld dat ze seronegatief zijn.
Hoewel knaagdieren (ratten en muizen) in de epidemiologie van de besmetting
met L. hardjo vermoedelijk geen rol spelen, wordt toch geadviseerd de nodige
aandacht aan de bestrijding van knaagdieren te besteden.

Het zal vermoedelijk minstens 3 jaar duren voor een bedrijf geheel vrij van een
besmetting met L. hardjo verklaard kan worden.

Het uitblijven van een seroconversie bij, tijdens de bestrijding aan een \'te saneren\'
koppel toegevoegde niet-gevaccineerde seronegatieve aanfok (jongvee), zal als een
indicatorsysteem kunnen dienen. Mogelijk kan op termijn gebruik gemaakt
worden van DNA-probes voor het snel opsporen van runderen die leptospiren
in onder meer urine uitscheiden.

Een infectie met L. hardjo kan bij de mens tot de zogenaamde \'melkerskoorts\'
aanleiding geven.

In Nieuw-Zeeland is melkerskoorts de belangrijkste zoönose. Ook in Engeland
en Nederland lijkt de betekenis van melkerskoorts als zoönose toe te nemen. In
Nederland zijn tot en met 1987 54 gevallen van melkerskoorts bij de mens
geregistreerd.

Het ziektebeeld wordt veelal bepaald door griepachtige ziekteverschijnselen,
waarbij naast koorts en spierpijn veelal (zeer) ernstige hoofdpijn wordt waarge-
nomen soms tot meningitis toe. Daarnaast kan de lever- en nierfunctie gestoord
zijn. Bij ernstiger verlopende gevallen is ziekenhuisopname noodzakelijk. Onlangs
is in Australië een miskraam door een infectie met L. hardjo bij een melkster
beschreven. In een ander geval besmette een moeder haar baby via de eigen
moedermelk.

Bij de mens zijn 7 tot 10 dagen na het begin van de verschijnselen antilichamen
in het bloed aan te tonen. Eenmaal serologisch positieve mensen blijven gewoonlijk
langdurig positief.

Patiënten met melkerskoorts werden vooral aangetroffen op agalactie-bedrijven.
Een verklaring hiervoor kan zijn dat runderen met agalactie in de acute fase van
de infectie verkeren en dan veel leptospiren uitscheiden met de urine.
Wanneer bij de mens een antibiotische therapie met amoxycilline of tetracycline
in de eerste ziekteweek wordt ingesteld, volgt als regel spoedig herstel. In een later
stadium is het effect van antibiotica ongunstiger en kan een chronisch lijden
ontstaan waardoor men een langere tijd (maanden tot meer dan één jaar), min
of meer arbeidsongeschikt kan worden.

Het dragen van beschermende kleding (handschoenen, schort, laarzen) een bril
en het vermijden van het inademen van een urine-aerosol, met name in de melkstal,
kan het besmettingsrisico aanzienlijk reduceren.
Voor de mens is geen vaccin beschikbaar.

I. De behandeling van bloedingen en bloedingsneigingen in de
diergeneeskundige praktijk

SAMENVATTING De behandeling van patiënten met ernstige bloedingen is in de diergenees-
kundige praktijk vaak een probleem. Aangezien het hierbij vaak om spoedgevallen gaat en
laboratoriumonderzoek meestal\'niet (direct) beschikbaar is. zal de prakticus op grond van
klinische gegevens een (eerste) therapie moeten instellen. Lokale behandeling van bloedingen
is het meest effectief en verdient de voorkeur. Wanneer dit niet mogelijk is of geen blijvend
resultaat oplevert moet men de bloedstelping systemisch ondersteunen. In deze gevallen dient
de prognose en. zo mogelijk, behandeling van een eventueel onderliggende ziekteoorzaak
voorop te staan.

Met uitzondering van enkele lokaal toepasbare middelen, vitamine Ki(en dat dan nog praktisch
alleen in geval van een coumarine-vergiftiging), bloed en vooral uit bloed bereide produkten.
zoals plasma, zijn er praktisch geen geneesmiddelen waarvan de haemostase bevorderende
werking en de klinische effectiviteit zijn bewezen.

Dit is het eerste van twee artikelen over de behandeling van bloedingen onder praktijkom-
standigheden. Daarbij wordt ook aandacht besteed aan geneesmiddelen die bij deze patiënten
zijn gecontra-indiceerd omdat zij een bestaande bloedingsneiging kunnen vergroten. In het
tweede artikel worden haemostatica voor systemisch gebruik kritisch geëvalueerd.

SUMMARY Bleeding patients are regularly encountered, often as an emergency, in veterinary
practice. In many cases local causes will be responsible for the bleeding, but in some there
will be a generalised haemostatic defect. The approach to the bleeding patient, suspected of
a generalised haemostatic defect, requires a detailed history and careful physical examination
in order to differentiate between hereditary and acquired haemostatic disorders and. in the
case of an acquired haemostatic disorder, to detect which underlying disease caused the defect
and which parts of the haemostatic system are involved. In the majority of cases, however,
laboratory testing will be necessary to define the defect. As these tests are not readily available
in most veterinary clinical situations, efforts are made to suggest a rational therapeutic
approach to the bleeding patient, which is based on clinical diagnosis.

Several locally applied .substances may provide assistance in the control of persistent bleeding,
when the mechanisms of blood coagulation are otherwise intact.

When haemostatic defects are present, however, topical agents alone are of little or no value:
replacement therapy with blood or preferentially blood products will be indicated. In addition
to vitamin Ki (especially in cases of coumarin poisoning), blood (products) and agents for
topical use, there are only very few agents having a well-defined effect on haemostasis, which
are of proven clinical value. On the other hand, a rather large number of drugs are being
propagated as haemostatics. This is the first of two papers on the treatment of haemorrhagic
disorders in veterinary practice. Diagnosis, local treatment and replacement therapy with
plasma or blood(products) are discussed. Drugs which are contra-indicated in bleeding patients,
are also referred to.

The second paper will critically evaluate the commercially available haemostatics.

\' De twee artikelen \'Medicamenteuze haemostase\' delen I en II zijn tot stand gekomen naar aanleiding

van een voor de rubriek \'Panelreaeties\' geformuleerde vraagstelling uit de praktijk.
2 Centrale Proefdier Voorzieningen Medische Faeulteit Maastricht, Biomedisch Centrum RL, Postbus
616, 6200 MD Maastricht.

Bij de behandeling van bloedingen dient onderscheid te worden gemaakt tussen
bloedingen die louter het gevolg zijn van chirurgisch handelen of ander trauma
en bloedingen die (mede) een gevolg zijn van een verhoogde bloedingsneiging. In
het eerste geval dient het therapeutisch handelen erop gericht te zijn de gevolgen
van het trauma zo goed mogelijk te herstellen en de fysiologische haemostase te
ondersteunen. In het tweede geval, waarbij de haemostase is gestoord door een
pathologisch proces of door een aangeboren afwijking, is het noodzakelijk eerst
de juiste oorzaak vast te stellen. De anamnese en het klinisch onderzoek zijn hierbij
van groot belang om tot een goede differentiaal diagnose en daarmee tot een
verantwoorde therapie te komen. In veel gevallen is gespecialiseerd laboratori-
umonderzoek echter onontbeerlijk.

Daar bloedingen zich vaak presenteren als noodsituatie, zodat men niet op
laboratoriumuitslagen kan wachten, wordt het laboratoriumonderzoek (8, 10, 16,
26, 27) hier niet behandeld maar worden uitsluitend eerste hulpmaatregelen
besproken. Wel is het raadzaam om alvorens ttn therapie te stellen bloedmonsters
te nemen voor laboratoriumonderzoek om zonodig achteraf alsnog een gerichte
behandeling te kunnen instellen en later het effect van een therapie te kunnen
evalueren. Weinig veterinaire laboratoria kunnen echter volledig het haemosta-
tisch systeem onderzoeken en ook ziekenhuislaboratoria zijn niet zonder meer in
staat de nodige testen voor huisdieren uit te voeren (9). Bloed dat lang onderweg
of gekoeld is geweest kan niet goed meer onderzocht worden. Het bepalen van
een haemotocrietwaarde en een schatting van het aantal thrombocyten in een
bloeduitstrijkje kan in de praktijk echter wel stante pede belangrijke informatie
geven.

Voor een adequate behandeling van patiënten met een haemorrhagische diathese
is laboratoriumonderzoek echter onontbeerlijk. Het is dan ook aan te raden om
te zorgen dat men hierover kan beschikken door tijdig afspraken te maken met
een haematologisch laboratorium in de buurt van de praktijk en niet te wachten
totdat men met een patiënt met een ernstige bloedingsneiging wordt geconfron-
teerd.

Onder haemostase verstaat men de fysiologische processen die lekken in de
vaatwand dichten en daarna de bloeddoorstroming herstellen (13, 29). Hierbij
worden onderscheiden:

2. Activatie van bloedplaatjes, waardoor deze zich aan de beschadigde bloed-
vatwand hechten (adhesie) en gaan samenklonteren (aggregatie) zodat een
plaatjesprop ontstaat.

3. Activatie van het bloedstollingssysteem. Hierdoor wordt thrombine gevormd,
dat fïbrinogeen omzet in fibrine. Dit verstevigt de plaatjesprop en helpt zo bij
de vorming van de definitieve haemostatische prop (thrombus), die het lek
afsluit.

4. Opruiming van de haemostatische prop door het fibrinolytisch systeem nadat
de bloeding is gestelpt.

Het fibrinolytisch systeem zorgt er tevens voor dat de trombusvorming beperkt
blijft tot de plaats van beschadiging. Lokalisatie van het proces wordt mede
bewerkstelligd door remmers van de bloedstolling in het plasma, zoals het
antithrombine, dat gevormd thrombine in de circulatie weer afbreekt.
Men dient zich te realiseren dat alle boven beschreven processen nauw samen-
hangen en elkaar onderling beïnvloeden. Het zal duidelijk zijn dat voor stoornissen
van een zo gecompliceerd systeem geen veilig Haemostaticum omnipotens, dat alle
bloedingen doet stelpen, bestaat.

Vooral \'spontane\' bloedingen, onevenredig groot bloedverlies in verhouding tot
het trauma en onverklaarbare (na)bloedingen bij chirurgische ingrepen duiden op
een abnormale haemostase. De anamnese is derhalve uitermate belangrijk. Is de
bloeding door een duidelijke oorzaak ontstaan of spontaan? Hoelang bestaat de
bloeding? Heeft het dier al vaker bloedingen gehad en, zo ja, op welke leeftijd
voor het eerst?

Indien in het eerste levensjaar en/of bij aanverwante dieren bloedingen optraden,
dient men rekening te houden met erfelijke afwijkingen, bijvoorbeeld haemofilie.
Belangrijk is of het dier ziek is of recent ziek is geweest en of het met
geneesmiddelen wordt behandeld. Een haemorrhagische diathese komt voor als
complicatie van veel ziekten en ook als gevolg van de bijwerking van bepaalde
geneesmiddelen. Informeren naar de mogelijkheid van een vergiftiging door
coumarine-derivaten behoort ook tot de anamnese.

Ook dit is het belangrijkst bij spontane bloedingen of bij nabloeden na gering
trauma waarbij normaliter spontane bloedstelping te verwachten zou zijn. Wat
is het type van de bloeding? Op een capillair (zeldzaam) of thrombocytair defect
wijzen kleine multipele bloedingen in de slijmvliezen en huid (petechien).
Neusbloedingen, tandvleesbloedingen, melaena en haematurie komen hierbij
echter ook voor (9). Een duidelijke anaemie hoeft niet aanwezig te zijn.
Haematomen of diffuus en onophoudelijk bloeden uit wonden of natuurlijke
lichaamsopeningen wijzen meer op een stoornis in het stollingssysteem. Bloedin-
gen zijn niet altijd zichtbaar. In geval van een haemarthrose kan het dier
aanvankelijk alleen kreupelheid vertonen. Bij intramusculaire of intra-abdominale
bloedingen worden plotselinge pijnuitingen (koliek) vaak het eerst opgemerkt.
Soms zijn de dieren alleen sloom of suf.

Spierwitte slijmvliezen, een slecht gevulde pols, lange capillaire vullingstijd en een
lage haematocrietwaarde welke tot minder dan 15% kan dalen, kunnen dan op
een acute bloeding wijzen. Overigens kunnen er uren verstrijken voordat bij een
ernstige bloeding de haematocrietwaarde zakt. Een acute massale bloeding op een
enkele plaats zonder petechien in huid of slijmvliezen bij een volwassen en tot
het optreden van de bloeding gezonde patiënt, die nooit eerder bloedingsneigingen
heeft vertoond, doet eerder denken aan een traumatische oorzaak dan aan een
stoornis in de haemostase, maar kan wel degelijk een symptoom zijn van een
coumarine-vergiftiging of andere verkregen haemostasestoornis.

Een goed lichamelijk onderzoek is ook nodig om infecties, leveraandoeningen,
maligniteiten (10, 11, 17) etc. aan het licht te brengen die de oorzaak van een
gestoorde haemostase kunnen zijn. Een dergelijke diagnose kan aanwijzing geven
hoe de bloeding in eerste instantie het beste behandeld kan worden.

Lokale bevordering van de haemostase en lokaal toepasbare haemostatica
Het spreekt vanzelf dat bij bloedverlies op de eerste plaats geëigende maatregelen
als het afbinden van bloedvaten, het zorgvuldig sluiten van wonden en eventueel
het leggen van een drukverband genomen dienen te worden. Kleine bloedingen

kan men stelpen via cauterisatie of door applicatie van een verzadigde oplossing
van ferrichloride. (Nor)adrenaline (1-2%) kan lokaal als spray of in een compres
worden toegediend om via vasoconstrictie diffuse capillaire bloedingen te stelpen.
Ook kan men de haemostase bevorderen door gezuiverd thrombine\' in oplossing
(100-1000 NIH-E/ml) of als poeder op de wond aan te brengen. Hierdoor wordt
ter plaatse fibrinevorming bewerkstelligd. Een andere mogelijkheid is sponzen van
huidgelatine^ of ander resorbeerbaar materiaal (collageen, fibrineschuim) even-
tueel in combinatie met thrombine op de bloeding aan te brengen of over de wond
vast te hechten. Hierdoor wordt het uitstromend bloed ter plaatse vastgehouden
en de vorming van een haemostatische plug bevorderd. Dit werkt tevens
enigermate als drukverband. Dergelijke sponzen en thrombine kunnen ook
inwendig bijvoorbeeld in de thorax of het abdomen worden gebruikt en
achtergelaten.

Indien de oorzaak van de bloeding een stoornis in het haemostatisch systeem is,
blijkt lokale behandeling alleen dikwijls onvoldoende (4). Ingeval van multipele
of inwendige bloedingen is lokale behandeling zelfs vaak onmogelijk. In die
gevallen moet de oorzaak van de haemorrhagische diathese meestal worden
vastgesteld alvorens een succesvolle behandeling goed mogelijk is.

Oorzaken van een gestoorde systemische haemostase en hun behandeling
Dieren kunnen na een operatie onder andere nabloeden door chirurgische fouten
of door transfusie van grote hoeveelheden oud plasma of plasmavervangende
middelen, waardoor verdunning van stollingsfactoren en bloedplaatjes optreedt.
Dit kan men grotendeels vermijden door een correcte operatietechniek en door
het tijdig toedienen van vers of vers ingevroren plasma. Ook kan een bloedings-
neiging ontstaan na het geven van grote hoeveelheden met (teveel) heparine
onstolbaar gemaakt bloed. De werking van heparine kan dan geantagoneerd
worden door de intraveneuze toediening van protamine^.

Indien Na-citraat als anticoagulans wordt gebruikt is de kans op interferentie met
de haemostase gering omdat gezonde dieren citraat snel in de lever metaboliseren.
Bovendien zullen bij hypocalciaemie cardiologische en neurologische symptomen
eerder optreden dan haemostatische defecten. Wanneer snel grote hoeveelheden
citraatbloed of -plasma worden toegediend aan dieren met shock of met ernstige
leverstoornissen wordt aanbevolen per liter bloed of plasma intraveneus 10 ml
calciumgluconaat-10% te geven om cardiologische en neurologische problemen
te voorkomen. Neutralisatie van citraat is de enige indicatie om calciumionen te
geven aan patiënten met een haemorrhagische diathese. Het routinematig
intraveneus toedienen van een Ca/Mn-borogluconaatinfuus aan patiënten met een
bloeding dient dan ook te worden ontraden.

Voor aangeboren stollingsstoornissen (haemofilie en dergelijke) bestaat geen
therapie; wel een symptomatische behandeling. Men kan de bloeding bestrijden
door intraveneuze toediening van de ontbrekende stollingsfactor. Dit kan door
toediening van vers donorbloed, vers plasma of vers ingevroren plasma en soms
in de vorm van cryoprecipitaat. Nog adequater zou zijn de ontbrekende
stollingsfactor uit bloed van donoren te isoleren en in een geconcentreerde vorm
toe te dienen. Hoewel dit technisch mogelijk is, wordt het nog niet toegepast voor
de behandeling van dieren met uitzondering van het gebruik van cryoprecipitaat
(vide infra).

3 Protamine-hydrochloride, Protamine Kabi, Kabi Vitrum protaminesulfaat, Protamine Roche,
Hoffman-La Roche.

Omdat praktisch alle stollingsfactoren in de lever worden gesynthetiseerd kan bij
leveraandoeningen een tekort aan stollingsfactoren ontstaan. Ter suppletie van
het tekort aan stollingsfactoren kan men intraveneus vers of vers ingevroren
plasma van dezelfde diersoort toedienen. Uiteraard dient in dat geval de prognose
en eventueel de behandeling van de leverziekte voorop te staan.

Vitamine K is noodzakelijk voor de produktie van de stollingsfactoren II, VII,
IX en X in de lever (18, 23). Bij een tekort aan vitamine K zullen deze factoren
onvoldoende worden aangemaakt. Vitamine K-tekort is bij huisdieren zelden een
gevolg van een voedingsdeficiëntie of van slechte opname uit de darm, bijvoorbeeld
na langdurig laxeren of door resorptiestoornissen. Alleen bij varkens en kippen
is vitamine K-deficiëntie beschreven als gevolg van een te laag vitamine K-gehalte
in het voer in combinatie met langdurige toediening van Sulfonamiden (14, 22).
De belangrijkste oorzaak van vitamine K-tekort is opname van vitamine K-
antagonisten (coumarine- en indandionderivaten). Coumarines komen een enkele
maal voor in slecht kuilvoer. Het zijn echter vooral vergiftigingen door roden-
ticiden als warfarine en door antistollingsmiddelen welke bij mensen en paarden
als oraal thrombose-profylacticum (3) worden gebruikt, die bij huisdieren
problemen geven. Het antidotum is vitamine Kj (phylloquinone of fytomenadion)
(2, 18). Dit is effectiever en minder toxisch dan andere K-vitaminen, zoals
menadion (vitamine K3), dat veelal in diergeneeskundige vitaminepreparaten is
verwerkt (24). Vitamine K,\' kan intraveneus, subcutaan of per os worden
toegediend. Bij dieren met ernstige bloedingen dient rekening te worden gehouden
met een vertraagde resorptie en is intraveneuze toediening in het begin gewenst.
Bij intraveneuze toediening van vitamine K bestaat zoals bij veel andere
medicamenten risico op een anafylactische shock. Hoewel wij dit nooit bij dieren
hebben waargenomen en dit alleen bij dieren na het intraveneus toedienen van
hoge dosering (^ 1 mg/kg) is beschreven (6), dient men hierop, evenals bij elke
intraveneuze toediening van geneesmiddelen, bedacht te zijn. Men moet het
langzaam, eventueel verdund, toedienen en de geëigende middelen voor behan-
deling van shock onder handbereik hebben.

De geadviseerde doseringen variëren van 20 /ug tot 5 mg per kg (7, 10, 15, 18).
In onze ervaring is een dosering van 2 x daags 200 fig/kg voldoende. Hoe lang
de behandeling moet voortduren is enigermate afhankelijk van de hoeveelheid gif
die is opgenomen, maar vooral van de halfwaarde-tijd van het gif. In de meeste
gevallen is een behandeling van een week voldoende maar de nieuwere rodenti-
ciden hebben halfwaarde-tijden die langer zijn dan een maand (2). Een waarschijn-
lijk hiermee vergiftigde hond moesten wij 7 weken vitamine K, per os geven om
te voorkomen dat de prothrombinetijd (26) opnieuw toenam. Hervergiftiging of
een depót (spons) in de tractus digestivus kon in dit geval worden uitgesloten.
Suppletie van stollingsfactoren door toediening van plasma of bloed is bij
coumarinevergiftigingen in ernstige gevallen soms noodzakelijk.
Het toedienen van vitaminen K, als haemostaticum is dus alleen zinvol als er
inderdaad sprake is van een coumarine-vergiftiging. Bij bloedingen door andere
oorzaken heeft het geven van vitamine K dus géén zin. Andere vitamines hebben
geen therapeutische betekenis voor de haemostase met uitzondering van vitamine
C. Vitamine C-gebrek komt echter alleen voor bij cavia\'s en primaten en
veroorzaakt dan een bloedingsneiging (scheurbuik). Andere diersoorten kunnen
in hun eigen vitamine C-behoefte voorzien. Het geven van (multi)vitaminepre-
paraten is dus zinloos.
I Konakion, Hoffmann-La Roche.

Een oorzaak van ernstige bloedingen door onder andere een te laag gehalte aan
stollingsfactoren is diffuse intravasale stolling (DIS). Dit is een pathologisch
proces waarbij in het vaatbed, vooral in de capillairen, diffuus stolling optreedt
(microthrombose). Het syndroom kan onder andere optreden als gevolg van
endotoxinaemie, sepsis en na ernstig trauma en vooral bij patiënten met
tumor(metastas)en. Door het grote verbruik van stollingsfactoren en bloedplaatjes
in het diffuus optredend stollingsproces daalt de concentratie van stollingsfactoren
en treedt een trombocytopenie op in het perifere bloed met als gevolg een
bloedingsneiging. De mogelijkheid van behandeling van de primaire oorzaak bij
deze altijd ernstig zieke patiënten staat voorop. Daarnaast kan men vers of vers
ingevroren plasma, bereid uit met heparine (0,3 E/ml) onstolbaar gemaakt bloed
toedienen om de bloeding te stelpen. Indien nodig kan de intravasale stolling
verder geremd worden door subcutaan heparine 75 IE per kg lichaamsgewicht,
iedere 8 uur toe te dienen (10). Hierbij bestaat dus de ogenschijnlijk controversiële
situatie dat een bloedingsneiging met een ö«//stollingsmiddel wordt behandeld.
De prognose van DIS is meestal slecht en voor een adequate behandeling dient
men niet alleen over laboratoriumfaciliteiten te beschikken maar ook specialis-
tische ervaring te hebben.

Thrombocytopenic is een veel voorkomende oorzaak van een haemorrhagische
diathese bij dieren en is vaak klinisch gekenmerkt door het optreden van petechiën
en suggillaties in de slijmvhezen en de huid. De bloedplaatjes kunnen vernietigd
worden of hun aanmaak geremd (beenmerg depressie) door giftige stoffen,
waaronder geneesmiddelen. Soms blijft het aantal bloedplaatjes normaal maar is
hun fysiologisch functioneren gestoord (thrombocytopathie). Hiermee dient men
rekening te houden bij de beoordeling van het aantal thrombocyten in een
bloeduitstrijkje. Salicylaten, pyrazolon- en phenothiazinederivaten en sulfonami-
des zijn in dat opzicht berucht, maar ook andere geneesmiddelen, zoals penicilline,
kunnen bij hiervoor gevoelige individuen thrombocytopenic veroorzaken (12). Bij
virale of bacteriële infecties kunnen immuuncomplexen zich aan bloedplaatjes
binden of kunnen met bloedplaatjes kruisreagerende antilichamen ontstaan. De
met antilichamen bedekte bloedplaatjes worden door het RES, vooral in de milt,
uit de circulatie verwijderd. Hetzelfde gebeurt bij sommige auto-immuunziekten
(5, 9). Behalve het opsporen en behandelen van een mogelijk primaire oorzaak
als een infectie of auto-immuunziekte en het staken van medicijntoediening moet
men in ernstige gevallen vers plaatjesrijk plasma of vers plaatjesconcentraat
toedienen. Om immunologische afbraak van thrombocyten te stoppen geeft men
corticosteroïden, bijvoorbeeld prednisolon. Behalve een immuunsuppressief en en
plaatjes stabiliserend effect hebben corticosteroïden ook een aspecifiek vasopro-
tectief effect (1). Indien de patiënt niet reageert op corticosteroïden of de
problemen telkens recidiveren na het staken van de therapie kan men andere
immuunsuppressiva geven en in uiterste instantie splenectomie overwegen (12,28).

Ook bij uraemische patiënten komt een bloedingsneiging voor welke nog
onvoldoende is verklaard. Waarschijnlijk speelt stapeling van prostaglandinen in
de vaatwand een rol (20). Prostaglandinen verhinderen plaatjesaggregatie. Behalve
behandeling van de uraemie is (nog) geen therapie mogelijk.

Even belangrijk als het instellen is het nalaten van bepaalde therapieën. Het geven
van geneesmiddelen die de haemostase remmen aan patiënten met een bloedings-

neiging is absoluut gecontra-indiceerd. Berucht zijn remmers van prostaglandine-
synthetase, zoals pyrazolon-derivaten (butazolidine), Novalgin®, Buscopan®,
salicylaten, flunixine etc. (3, 19). Indien pijnstilling noodzakelijk is moet men
morfmepreparaten gebruiken. Het is ook ongewenst intramusculaire injecties te
geven omdat daardoor haematomen kunnen ontstaan. Het geven van bloedvor-
ming-ondersteunende farmaca, zoals ijzerpreparaten, (multi)vitaminen en anabo-
lica is niet zinvol zolang de bloeding niet is gestelpt, kan zelfs belastend zijn voor
de patiënt en is bij eenmalig bloedverlies ook niet nodig. Het is wel zinvol ter
behandeling van anaemie door chronisch bloedverlies, mits de oorzaak van he:
bloedverlies is opgeheven. Plasma-expanders zoals dextranen hebben een negatief
effect op de bloedstelping en moeten nooit bij patiënten met onstelpbare
bloedingen worden gebruikt.

Hoewel het toedienen van volbloed in de praktijk het gemakkelijkst is, zou het
gebruik van plasma in veel gevallen uit therapeutische overwegingen te prefereren
zijn, met name wanneer het doel van de transfusie de suppletie van bloedplaatjes
of stollingsfactoren is. Wordt volbloed gebruikt in plaats van plasma, dan is het
effect geringer omdat bloed per volume eenheid minder plaatjes en stollingsfac-
toren bevat dan plasma. Bovendien wordt de kans op overvulling van het vaatbed
groter en moet rekening worden gehouden met het niet verenigbaar zijn van de
bloedgroepen van donor en recipiënt. Volbloed is derhalve strikt genomen alleen
geïndiceerd indien naast haemostasestoornissen ook het zuurstoftransport tekort
dreigt te schieten. Omdat praktici niet over centrifuges beschikken om grote
hoeveelheden steriel plasma te bereiden, blijft de substitutietherapie meestal
beperkt tot de toediening van volbloed, tenzij men de hulp kan inroepen van
derden, bijvoorbeeld ziekenhuizen of bloedtransfusiediensten.
Bloed voor transfusie of voor plasmabereiding kan van één of meerdere donoren
worden afgenomen en onstolbaar gemaakt door aan 9 delen bloed I deel 0,1 M
Na-citraat toe te voegen. Vaak worden aan het anticoagulans ook nog glucose
en stoffen om de rode bloedcellen te stabiliseren toegevoegd. Het anticoagulans
dient voor afname in het receptabulum aanwezig te zijn en tijdens afname dient
continue, doch voorzichtig, gemengd te worden. Het gebruik van glas dient hierbij
vermeden te worden, omdat het \'ruwe\' glasoppervlak bloedplaatjes en ook het
stollingssysteem activeert. Gebruik van gesiliconeerd glas is mogelijk. Voor
bloedafname van hoeveelheden van 0,5 1 zijn kant en klare plastic systemen\' in
de handel. Voor het opvangen van grotere hoeveelheden bij slachtdieren (paarden
en runderen) gebruiken wij gesteriliseerde plastic tonnetjes van 10 liter gevuld met
1 liter 0,1 M Na-citraat.

Om vers plaatjesrijk plasma te maken worden de rode bloedcellen grotendeels
verwijderd. Daartoe wordt bloed kort (circa 10 minuten) bij kamertemperatuur
op 1000 toeren per minuut gecentrifigeerd. Door de hoge bezinkingssnelheid van
paarden rode bloedcellen kan men bij paardebloed volstaan met het 1 a 2 uur
bij kamertemperatuur te laten sedimenteren. Het bovenstaande plaatjes-ny/ce (en
bloedcellen-örwej plasma wordt dan verwijderd en daarna intraveneus aan de
patiënt toegediend. Tussen de afname en de toediening mag het bloed of plasma
niet worden gekoeld maar moet op kamertemperatuur bewaard blijven omdat
koeling bloedplaatjes activeert. Plaatjesrijk plasma moet bij voorkeur binnen 12
uur na bloedafname worden toegediend omdat daarna de activiteit snel terugloopt.

\' NPBI, Emmer-Compascum. Deze systemen bevatten 75 ml anticoagulans bestaande uit: citroenzuur
0,30%, natriumcitraat 2,63%, natriumbifosfaat 0,22%, glucose 3,19% en adenine (275 mg/1).

Indien met toediening van stollingsfactoren kan worden volstaan, zoals bij
leverziekte, een ernstige coumarine-vergifdging, na excessief bloedverlies of bij
haemofilie, kan men ook vers ingevroren plasma gebruiken. Plasma bewaard bij
-20° blijft circa 3-6 maanden bruikbaar en bewaard bij -70° C of lager, 1-2 jaar.
Bloedplaatjes worden door deze behandeling geactiveerd, wat ongewenst is.
Daarom moet men voor het aanleggen van een plasmavoorraad het bloed
gedurende 20-30 minuten bij minimaal 4000 toeren per minuut centrifugeren. Dit
verhoogt de plasma-opbrengst en verwijdert alle cellen. Het supernatant moet
onmiddellijk worden ingevroren. Na ontdooien bij 37° C (constant schudden!)
moet het plasma zo snel mogelijk worden gebruikt. Bij toediening van bloed of
plasma dient men ervoor te zorgen dat het vaatbed niet overvuld wordt. Als
algemene vuistregel wordt wel een maximale infuussnelheid van 0,25 ml/kg/
minuut met een maximum van 22 ml/kg per keer aangegeven (19,21). Het contact
met rubber van bloed en bloedprodukten moet zoveel mogelijk worden vermeden
omdat dit bloedplaatjes activeert: dus geen flutter valve gebruiken maar de speciale
toedieningssystemen die voor bloedtransfusie in de handel zijn.

Indien gevaar voor overvulling van het vaatbed bestaat, bijvoorbeeld bij hartpa-
tiënten, kan het geïndiceerd zijn cryoprecipitaat te geven. Dit bevat circa 3 tot
4 maal meer fibrinogeen (factor II), factor VIII en factor XIII dan plasma. Voor
de bereiding van cryoprecipitaat wordt vers bij -70° C ingevroren plasma ontdooid
bij 4° C en het neerslag bij 4° C afgecentrifugeerd. Na verwijdering van 75 tot
80% van het bovenstaande plasma wordt dit cryoprecipitaat bij 37° C weer
opgelost in het restant plasma waarna het zo snel mogelijk intraveneus moet
worden toegediend. De behandeling van haemofilie door gebrek aan factor VIII,
zoals beschreven bij paarden, katten, verschillende honderassen en varkens, is ook
een indicatie voor het gebruik van cryoprecipitaat. Normaliter zal toediening van
vers (ingevroren) plasma echter voldoende zijn.

Belangrijk is om geen medicamenten te gebruiken welke de fysiologische
haemostase (kunnen) verstoren. Een lokale behandeling van een bloeding, voor
zover mogelijk, is het meest effectief In geval van ernstig bloedverlies moet men
het circulerend volumen niet aanvullen met plasmavervangende middelen of vocht
omdat dan door verdunning van stollingsfactoren en plaatjes een bloedingsneiging
kan ontstaan, maar met (plaatjesrijk) plasma, vers ingevroren plasma of,
eventueel, bloed.

Voor de kleine huisdierenpraktijk lijkt het goed mogelijk volbloed, vers plasma
(dus donoren) of vers ingevroren plasma in voorraad te houden. In de grote
huisdierenpraktijk zijn donoren (stalgenoten of slachtdieren) meestal ruimschoots
beschikbaar. Een probleem is echter dat hiervoor geen geschikte afnamesystcmen
verkrijgbaar zijn en dat het moeilijk is de grote hoeveelheden bloed af te
centrifugeren. Daarom zal aan grote huisdieren veelal vers bloed worden
toegediend.

Ingeval van een duidelijke bloedingsneiging dient het beleid er in de eerste plaats
op gericht te zijn de onderliggende ziekte-oorzaak op te sporen en zo mogelijk
te behandelen. Afhankelijk van de stoornis in het haemostatisch systeem komt
dan een suppletie therapie met bloed of bloedcomponenten in aanmerking.
Aangezien corticosteroïden de bloedstelping niet negatief beïnvloeden maar
integendeel zelfs een aspecifiek vasoprotectief en bloedplaatjes stabiliserend effect
hebben en bovendien een aantal bloedingsneigingen door een (auto)immuunre-

actie veroorzaakt wordt, kan men overwegen om vooral in geval van een
thrombocytopenic ook corticosteroïden te geven. Wel dient men er zich dan
rekenschap van te geven dat dit de laboratoriumdiagnostiek enige tijd kan
bemoeilijken. In geval van of verdenking op een vergiftiging door coumarine-
derivaten, maar ook alleen dan, dient men onverwijld vitamine K| toe te dienen.
Indien de bloeding ondanks de ingestelde therapie niet stopt of indien men geen
bloed of plasma kan of wil geven, zal de neiging bestaan een systemisch werkend
haemostaticum te geven. De effectiviteit van deze middelen zal in deel II
geëvalueerd worden.

Met dank aan dr. R. J. Slappendel voor zijn adviezen en het kritisch commentaar en aan
mevr. V. van den Bogaard-Dekkers voor het typen van het manuscript.

1. Alexander M, Bogart N van den et Fondue P. Le prognostic et Ie traitement du purpura
trombopénique idiopathique de 1\'enfant. Arch Franc Red 1976; 33: 329-35.

3. Bogaard AEJM van den, Thijssen HHW en Hemker HC. De behandeling van podotrochleose
met orale anticoagulantia. Een bijsluiter gewenst! Tijdschr Diergeneeskd 1985; 1 10: 585-95.

4. Booth NH and McDonald LE (editors). Veterinary pharmacology and therapeutics, 5th edition,
loawa State University Press 1982.

5. Clark HC, Childress RD and Coleman NC. Idiopathic thrombocytopenic purpura: a review.
Veterinary medicine/small animal clinician 1980; 75: 427-30.

6. Clark WT and Halliwell RE. The treatment with vitamine K preparations of warfarin poisoning
in dogs. Vet Ree 1963; 75: 1210-3.

7. Brander GC and Pugh DM. Veterinary applied pharmacology and therapeutics. Bailliere Tindall
London, 1977.

8. Coffman JC. Hemostasis and bleeding disorders. Veterinary medicine 1980; 975: 1157-64.

9. Dodds WJ. Animal model of human disease, immune mediated thrombocytopenia. Am J Path
1977; 86: 489-91.

10. Feldman BF (editor). Haemostasis. The Veterinary clinics of North America; Small animal
practice 1988.

11. Green RA. Hemostasis and disorders of coagulation. Veterinary clinics of North America; Small
animal practice 1981; 11: 289-319.

12. Handagama PJ and Feldman BF. Drug-induced thrombocytopenia. Vet Res Comm 1986; 10:
1-20.

14. Hoppe PR Tödlicher Vitamine-K-Mangel bei Absetzferkeln. Der praktische Tierartz 1987; 8: 32-
6.

15. Kirk RW. Current Veterinary therapy VIL Small animal practice. W. B. Saunders Company,
Philadelphia 1980.

16. Littlewood JD. A practical approach to bleeding disorders in the dog. J Small Animal Prac 1986;
27: 397-409.

17. Madewell BR, Feldman and O\'Neill S. Coagulation abnormalities in dogs with neoplastic disease.
Thrombosis and haemostasis 1980; 44.

18. Mount ME and Feldman BF. Vitamin K and its therapeutic importance. JAVMA 1986; 180: 13-*4-
6.

19. Morris P. Blood transfusions. Proceedings of the American-association of equine practitioners
1982; 27: 331-8.

20. Nemi CJ. Schalm\'s veterinary hematology, 4e editie, 1986. Leo and Febiger Philadelphia US.^.

22. Osweiler GD. Hemostatic function in swine as influenced by warfarin and an oral antibactenal
combination. Am J Vet Res 1978; 39: 633-8.

23. Pugh DM. Vitamin K, the coumarin-derivate antagonist and the coagulation of blood recent
advances. Vet Science Comm 1980; 4: 15-28.

24. Rebhun WC, Tennant BC, Dill SG and King JM. Vitamin Ki-induced renal toxicosis in the horse.
J Am Vet Med Assoc 1984; 184: 1237-9.

25. Ruehl W, Mills C and Feldman BF. Rational therapy in disseminated intravascular coagulation.
J Am Vet Med Assoc 1982; 181: 76-8.

27. Slappendel RJ. Bleeding tendency as a cause of epistaxis in the dog. The Veterinary Quarterly
1986; 8; 329-33.

28. Smith HMS. Diagnosis and control of idiopathic thrombocytopenia in a horse. J Equine Med
Surg 1978; 257-61.

29. Verstraete M. Haemostatic drugs. Martinus Nijhoff Medical Division, Den Haag.

SAMENVATTING Van alle thans in Nederland verkrijgbare haemostatica voor systemisch
gebruik hij dieren kan niet één de toets der kritiek doorstaan. Ethamsylaat, een middel met
mogelijk enige klinische effectiviteit, is onlangs in Nederland uit de markt genomen. Bij de
mens is aangetoond dat antifibrinolytica zoals tranexaminezuur in een aantal gevallen effectief
zijn. Van deze middelen kan men op grond van hun werkingsmechanisme ook in de
diergeneeskunde positieve resultaten verwachten. Onderzoek naar de klinische effectiviteit en
ongewenste bijwerkingen van deze middelen bij dieren is dan ook dringend gewenst.

SUMMARY The control of spontaneous and traumatic haemorrhage is a matter of constant
concern to veterinary practitioners. In some instances, the control of bleeding may be relatively
simple using some topical therapeutic procedure, but when haemostatic defects are present,
treatment with topical agents alone might not be sufficient, and more radical and life-saving
procedures are indicated: replacement therapy with blood or bloodpoducts. As this is not easy
to perform in most veterinary clinical situations, any therapeutic agent, which facilitates
control of haemorrhage is a welcome addition to the therapeutic armament.
Besides vitamine K, blood products and agents for topical use, there are only a few agents
having a well-defined action on the mechanism of haemostasis. On the other hand several drugs
are propagated in the Netherlands as systemic haemostatics in the treatment of bleeding
disorders and prevention of haemorrhage during operation. None of these is of proven clinical
value in veterinary practice. The only agent, which possibly showed some clinical effect:
ethamsylate, has recently been withdrawn from the Dutch market by the manufacturers.
Double-blind prospective trials with quantitation of loss of blood showed that antifibrinolytic
agents such as tranexamic acid are clinically effective in certain conditions in humans. Becau se
of their mode of action, it might reasonably be expected that these drugs might have positive
results in veterinary medicine. Therefore, clinical trials with antifibrinolytic agents are urgently
indicated to evaluate the effectiveness and side-effects of these drugs in animals showing severe
bleeding or in the prevention of peroperative haemorrhage.

1 Centrale Proefdier Voorzieningen Medische Faculteit Maastricht, Biomedisch Centrum RL, Postbus
616, 6200 MD Maastricht.

\'Spontane\' en/of moeilijk te stelpen bloedingen zijn een regelmatig voorkomend
probleem in de diergeneeskundige praktijk. Lokale behandeling heeft altijd de
voorkeur maar indien het haemostatisch systeem is gestoord of na extreem
bloedverlies kunnen aanvullende maatregelen noodzakelijk zijn.
Naast behandeling van de primaire oorzaak van de stollingsstoornis zijn trans-
fusies van bloed of bloedprodukten, zoals besproken in deel I, vaak noodzakelijk.
Aangezien dit onder praktijkomstandigheden niet eenvoudig is, bestaat er een
grote vraag naar geneesmiddelen die de dierenarts in staat zouden moeten stellen
de haemostase effectief te ondersteunen. Dit verklaart het relatief grote aanbod
van haemostatica. Van de meeste is echter het exacte werkingsmechanisme niet
bekend en de klinische effectiviteit nooit aangetoond. Prospectieve gerandomi-
seerde en gecontroleerde klinische studies met een kwantitatieve bepaling van het
bloedverlies zijn in de diergeneeskunde niet gedaan en de weinige kwalitatief
volwaardige onderzoeken bij de mens hebben zelden een haemostatisch effect
kunnen aantonen. Het kritiekloos gebruik van deze farmaca berust vooral op
onvoldoende erkenning dat ernstige bloedingen ook wel tot staan zouden zijn
gekomen zonder dat deze medicijnen waren toegediend. Zelfs het gegeven dat
haemostatica bij gezonde (proefjdieren, al of niet behandeld met coumarine of
heparine, de bloedingstijd in vivo of de stoltijden in vitro verkorten hoeft niet te
betekenen dat ze in klinische situaties bij een gestoorde haemostase ook werkzaam
zijn.

Voor zover hun werkingsmechanisme bekend is kunnen haemostatica worden
ingedeeld naar de plaats waar ze op het haemostatisch proces inwerken.

In 1949 postuleerde E. Revici dat bloedingen optreden op plaatsen waar als gevolg
van trauma of pathologische afwijkingen een lokale alkalosis is ontstaan. Een
haemostaticum2 dat behalve citroenzuur ook butylalcohol en disachariden bevat
wordt naar hem genoemd. Het is uitermate twijfelachtig of de kleine hoeveelheid
citroenzuur in het preparaat de gewenste pH-verandering in weefsels kan
veroorzaken. De klinische studies bij dieren (7) met dit preparaat kunnen de toets
der kritiek niet doorstaan en het middel is als obsoleet te beschouwen.

Vroeger werden weefselextracten zoals gelatina alba sterilisata (10) parenteraal
toegediend als haemostaticum. Na een intraveneuze injectie is de stollingstijd van
veneus bloed en plasma verkort. De werking i.v. berust op het activeren van de
stolfactoren in het bloed door de thromboplastine fractie uit het extract. Het
klinisch nut is nooit bewezen. De ratio achter de gewoonte om weefselextracten,
melk of eigen bloed enige dagen voor een operatie subcutaan toe te dienen ter
voorkoming van nabloeden bij operaties, zoals is beschreven, is niet helemaal
duidelijk. Meer recent zijn gezuiverde extracten van slangegiften zoals Reptilase®
en Botropase®, dat prothrombine omzet in thrombine, intraveneus toegepast (2,
12). Het klinisch nut is echter twijfelachtig en het gevaar van DIS na gebruik niet
denkbeeldig (9). Het gebruik dient dus te worden ontraden.

Naftylamide^ (Na-4-aminoaphytaleen-l-sulfonaat, naftionine). Naftylamide is een
aan congorood verwante stof die na een intraveneuze injectie van een 10%
oplossing (1 ml/kg i.v. of i.m.) bij gezonde mensen, konijnen en honden de

bloedingstijd en de stollingstijden verkort. De hoge verwachtingen van dit produkt
in het begin van de jaren zestig (15) zijn niet uitgekomen en het is thans als obsoleet
te beschouwen (16).

Een waterige oplossing die 5% malonzuur en 5% oxaalzuur bevat\' wordt nog
steeds aanbevolen (3). Elk bewijs voor enige klinische effectiviteit ontbreekt echter.

Ethamsylaat^ is een synthetische stof die in vitro de adhesie van bloedplaatjes aan
glas bevordert en de capillaire weerstand vergroot. Het verkort de bloedingstijd
bij (proef)dieren (onder andere varkens). Dit effect blijkt niet afhankelijk van het
aanwezige aantal bloedplaatjes (4). De werking is feitelijk niet bekend maar bij
de mens is enige effectiviteit in klinische studies als profylaxe bij haemofdiepa-
tiënten aangetoond (16). Verder klinisch onderzoek bij huisdieren is echter
wenselijk.

Aminaftone, naftazone en adrenochroom hebben vaso-actieve eigenschappen en
verkorten de bloedingstijd bij muizen, ratten, honden en mensen. Het meest
gebruikte is adrenochroom, een oxidatieprodukt van adrenaline dat gestabiliseerd
is door binding aan monosemicarbozone = carbazochroom^. Het kan i.m. of s.c.
worden toegediend (0,1-0,5 mg/kg). Bij monogastrische dieren kan het ook oraal
worden toegediend maar dan moet de doses 3 tot 4 maal worden verhoogd (5).
Deze middelen zijn inmiddels 25 jaar oud en hoewel men aanvankelijk enige
klinische effectiviteit meende waar te nemen heeft men in recente prospectieve
gerandomiseerde en gecontroleerde klinische studies bij de mens geen positief
effect gevonden (16). Het middel dient dan ook als obsoleet te worden beschouwd.
Natuurlijke en synthetische oestrogenen\'\' zijn ook gebruikt als haemostatica. Door
deze preparaten wordt de hoeveelheid en de polymerisatiegraad van zure
mucopolysachariden hoger waardoor het lokale gel-sol-evenwicht van de matrix
van de capillairen ten gunste van de gelfase zou veranderen. Bovendien zou de
activiteit van de bloedplaatjes gestimuleerd en de fibrinolyse geremd worden (11).
De meeste klinische onderzoeken naar de effectiviteit van oestrogenen als
haemostaticum bij de mens zijn minder recent en kunnen de toets der kritiek niet
doorstaan. In de diergeneeskunde lijkt voor oestrogenen als haemostaticum geen
plaats. Bij honden zijn zelfs bloedingsneigingen beschreven na toediening van
oestrogenen (13).

Ook aan corticosteroïden wordt een vasoprotectief effect op de capillairen
toegeschreven (1).

Aprotinine^ is een uit longweefsel geëxtraheerde remmer van serine-proteasen. Het
remt het fibrinolytisch systeem door inactivatie van piasmine en verhindering van
de activatie van plasminogeen (6). Het is met succes gebruikt als haemostaticum
bij vrouwen met bloedingen als gevolg van zwamgerschapscomplicaties en ter
behandeling van menorrhagien (16).

2 Hemo 141®, Beecham (N.B.: In Nederland sedert 1982 niet meer verkrijgbaar; in België en Duitsland
wel).

Dit is een relatief nieuwe groep en de resultaten lijken beter dan van andere
haemostatica. Het zijn stoffen die omzetting van plasminogeen in piasmine
beletten en aldus de fibrinolyse remmen. Piasmine breekt fibrine af Men neemt
aan dat door hun werking fibrine in de haemostatische prop beter wordt
beschermd tegen afbraak door de fibrinolyse. Dit is vooral van belang bij
bloedingen in weefsels met hoge antifibrinolytische activiteit (hoog plasminogeen-
gehalte) zoals het endometrium, de urinewegen (Urokinase), de prostaat en de
tractus digestivus (14). Tranexaminezuur heeft (bij de mens!) de krachtigste
werking, de minste bijwerkingen en de langste halfwaardetijd. Het kan zowel
intraveneus (langzaam) als oraal worden gegeven. Bij de mens is het therapeutisch
effect bewezen bij menorrhagiën, uterus-, cervix- en blaasbloedingen en het
profylactisch nut bij prostaatoperaties en andere operaties die normaliter gepaard
gaan met veel bloedverlies (8, 16). Zelfs bij haemofiliepatiënten is het effectief als
profylacticum bij tandextracties en andere kleine chirurgische ingrepen.
Antifibrinolytica lijken in de diergeneeskunde bruikbaar bijvoorbeeld bij diffuse
uterus- en cervixbloedingen als aanvulling op de therapie met uterotonica.
Onderzoek naar de farmacokinetiek, de farmacodynamiek, ongewenste bijwerkin-
gen en de klinische effectiviteit bij dieren is echter gewenst. De meest gebruikelijke
doseringen bij de mens zijn 10-20 mg/kg i.v., 2 x daags en 25 mg/kg per os,
3 X daags. Vaak wordt met een intraveneuze therapie begonnen en dan nog 2 ä
3 dagen per os nabehandeld. Bij patiënten met DIS is het gebruik van antifibri-
nolytica gecontra-indiceerd.

Van vitamine K,, bloed(produkten) en een aantal lokaal toepasbare haemostatica
is het werkingsmechanisme bekend en klinische effectiviteit bewezen. Dit is niet
het geval met de overige haemostatica voor systemisch gebruik die de dierenarts-
prakticus in Nederland ter beschikking staan, ondanks de vele incidentele klinische
\'successen\' die met deze middelen beschreven zijn en waarop de fabrikanten van
deze middelen bogen. Deze incidentele \'successen\' gaan voorbij aan het feit dat
ernstige bloedingen zonder behandeling uiteindelijk ook vaak stoppen. Vanwege
de grote problemen en tijdsbelasting die een suppletie-therapie met bloed(produk-
ten) met zich meebrengt, zou de ontwikkeling van een veilig en krachtig
\'haemostaticum omnipotens\' zeer welkom zijn. Gezien de huidige kennis van de
fysiologie van de haemostase is het echter niet waarschijnlijk dat een dergelijk
middel spoedig beschikbaar zal komen. Suppletie-therapie zal dus voorlopig nog
het belangrijkste blijven. Het lijkt dat door het beschikbaar maken van goede
bloedafnamesystemen, aangepast aan en geschikt voor de diergeneeskundige
praktijk en eventueel het produceren van bloedprodukten voor suppletie-therapie
bij dieren de farmaceutische industrie op korte termijn een grotere bijdrage aan
de behandeling zou kunnen leveren dan door te trachten nieuwe haemostatica te
ontwikkelen. Er dient ook ernstig gewaarschuwd te worden tegen het ijdel gebruik
van (multi)vitaminen, anabolica, calciuminfusen, ijzerpreparaten en heparine-
antagonisten in bij voorbaat vergeefse pogingen om de haemostase te ondersteu-
nen en zo een bloeding te stelpen of bloedingen te voorkomen. Zelfs waardevoJe
middelen, zoals vitamine K, worden vaak misbruikt. Alleen bij patiënten met een
vitamine K-gebrek of coumarine-vergiftiging kan men hierbij op een farmacolo-
gisch effect rekenen. Ethamsylaat, een middel waarvan men op grond van kliniscne

studies bij de mens mogelijk ook in de diergeneeskunde enige effect zou kunnen
verwachten, is door de fabrikant onlangs in Nederland uit de handel genomen.
Antifibrinolytica, zoals tranexaminezuur, zijn in bepaalde gevallen bij de mens
effectief. Ook in de diergeneeskunde lijkt een therapie met antifibrinolytica bij
bloedingen in plasminogeenrijke gebieden zoals uterus, cervix, prostaat, urinewe-
gen of tractus digestivus, een rationele ondersteuning van de haemostase.
Farmacologisch en klinisch onderzoek naar de werking van deze middelen bij
dieren is echter noodzakelijk om de effectiviteit aan te tonen, de indicaties duidelijk
te stellen, en ongewenste bijwerkingen aan het licht brengen.

Met dank aan dr. K. Hamulyak voor adviezen en zijn kritisch commentaar.
LITERATUUR

1. Bogaard AEJM van den. Medicamenteuze haemostase I. De behandeling van bloedingen en
bloedingsneigingen in de diergeneeskundige praktijk. Tijdschr Diergeneeskd 1988;

2. Bonta IL and Vargaftig BB. Cobra venenum induced pulmonary vessel lesion, an unconventional
model of inflammation. Bull Inst Pasteur 1976; 74: 131-6.

3. Brander GC, Pugh DM, and Bywater RJ. Veterinary applied pharmacology and therapeutics,
4th edition. Bailliere Tindall, London, 1982.

4. Deacock AR and Birley DM. The anti-haemorrhagic activity of ethamsylate. Brit J. Anaesth 1969;
41: 18-24.

5. De Pina and Cabral JM. Results of capillarema administration to dogs previously treated with
a coumarine derivative. Quad Coagul 1973; 15: 32-6.

6. Diffang C and Saldeen T. Effect of trasylol on fibrin disposition and elimination in the lungs
of rats with intravascular coagulation induced by thrombin and thromboplastin. Thromb Res
1974; 5: 263-76.

7. Faber T and Merz O. Haemostypticum-Revici in der Veterinärmedizin. Prakt Tierartz 1967; 48:
103-4.

8. Flähmig M, Sieg U und Vogel G. Fibrinolytische Störungen in uterinen Blut und ihre
Beeinflussbarheit durch p- Aminomethylbenzoesaure. Münch med Wschr 1965; 100: 2007-11.

9. Harder AJ, Stadelmann H and Straub PW. Reptilase induced shortening of coagulation times
in normal and hemophilic individuals. Thromb Diathes haemorrh 1972; 27: 349-60.

10. Jacobs H en Klarenbeek A. Diergeneeskundige pharmacotherapie. A Oosthoek, Utrecht, 1923.

11. Johnson JF. Changes in plasma prothombin, Ac-globulin, and antithrombin concentration
following intraveneus administration of estrogens. Proc Soc Exp Biol Med 1957; 94: 92-4.

12. Moni Th. Zur praktischen Anwendung der blutgerinnenden Wirkung der Botropase. Schweiz,
Rundschau Med 1975; 64: 1324-8.

13. Nemi CJ. Schalm\'s veterinary hematology, 4e editie, 1986. Lea and Febiger, Philadelphina USA.

14. Nilsson IM. Local fibrinolysis as a mechanism for haemorrhage. Thrombos Diathes haemorrhag
1975; 34: 623-33.

15. Poller L and More JRS. A study of naphtionin in the management of the bleeding defect in patients
with thrombocytopenia. J Clin Path 1964; 17: 680-4.

16. Verstraeten M. Haemostatic drugs. Martinus Nijhoff, Medical Division, Den Haag, 1977.

Virulence of five live vaccines against Avian
Infectious Laryngotracheitis and their
immunogenicity and spread after eyedrop or
spray application

SUMMARY Five live virus vaccines against avian infectious laryngotracheitis were studied
with regard to safety, immunogenicity and route of administration. Significant differences in
virulence between the vaccine strains were found. Reduced virulence was accompanied by a
reduction of immunogenicity and capacity to spread.

After eyedrop application, a low virulent vaccine induced 90- 100% flock immunity for the first
10 weeks after vaccination (PV), followed by a slow decline to 50% at 31 weeks PV, whereas
flock immunity induced with the more virulent types remained at about 90% till the end of the
experiments (24 and 48 weeks PV).

Aerosol vaccination induced 70 - 100% flock immunity but vaccine reactions were severe
Application of vaccine in a coarse spray did not result in adverse vaccine reactions but induced a
maximal protection rate of only 50%.

Microneutralisation litres provided a useful indicator of immunity from the onset of immunity
until immunity started to decline. A vaccine virus carrier state was demonstrated by means of
sentinel birds.

Avian infectious laryngotracheitis (ILT) is a respiratory disease of poultry caused
by a herpes virus. It has been diagnosed in many countries all over the world since
its first description in 1925 (12). It may cause serious losses in broilers as well as
layers. In areas where ILT is not enzootic, eradication may be considered as a
means of control. In other cases vaccination is the preferable approach.
Virulent virus was initially employed for vaccination. The virus was administered
onto thecloacal membrane, either by drop or with a brush (1, 15). In 1947 a feather
follicle method was described by Molgard and Cavett (13) and this method was
used later by Ranby (16) and by Hunt (10) with some success in Australia.
Following the isolation of mildly virulent field strains and the attenuation of
virulent strains in the fifties and sixties, ocular application became possible and this
method soon found general acceptance (1, 2, 4, 11, 19, 21, 22).
Mass- application methods such as drinking water or spray vaccination have been
used with these strains too, but as their results, especially under field conditions,
were variable (6,7, 8, 20), they did not gain wide acceptance and eyedrop vaccina-
tion has remained the recommended method.

Since older data on vaccination against ILT refer mainly to methods other than
primary eyedrop vaccination and the more recent, relevant data does not provide
all the information necessary to draw up a vaccination programme, an evaluation
of a selected number of commercial vaccines was considered desirable.

\' Central Veterinary Institute, P.O. Box 65, 8200 AB Lelystad, The Netherlands.

This paper reports a comparative investigation into the virulence of five live ILT
vaccines, the immunogenicity and spread of four of which were studied after
eyedrop application. One vaccine was studied further in spray experiments together
with a fifth vaccine, which was specified for eyedrop as well as aerosol application.

In the first spray experiment carried out with the Birchmeier apparatus, ILT-serologically-
negative commercial chickens (Shaver Starcross 288) were used. For all the other experi-
ments specific pathogen free (SPF) White Leghorn strain A chickens were supplied by the
animal breeding unit of the Central Veterinary Institute.

Vaccination experiments and virulence studies were carried out in isolation rooms. Chal-
lenge tests were all conducted in negative pressure isolators with air filtration.

Four commercially available live 1 LT-vaccines, designated as A, B, C, and E were of chicken
embryo-origin and one, vaccine D, was produced on chicken embryo kidney cell culture
(CEKC). Vaccines B, C and D were recommended for eyedrop application. Vaccine A was
indicated for eyedrop as well as for drinking water application, and vaccine E both for
eyedrop and spray vaccination.

Eyedrop vaccinations were carried out as recommended by the manufacturer. Spray vacci-
nations were carried out with a Birchmeier (Kunten, Aargau, Switzerland) or an Atomist
apparatus (Root-Lowell, Lowell, Michigan, U.S.A.). The Birchmeier apparatus with nozzle
1.5 produced a coarse spray with an average droplet size of approximately 90 microns. The
Atomist sprayer type 1021 set in position 3 produced an aerosol with a droplet size ranging
from 2 to 50 microns. Distilled water was used as diluent in the spray experiments.
Chickens were checked for reaction to the vaccine twice a day for 14 days following
vaccination.

The virulent strain Cyanamid 6294 was used for challenge purposes. Birds were challenged
by intratracheal inoculauon of 10^ EID50 (egg infectious dose 50) virus in 0.5 ml buffer and
simultaneous administration of half that quantity into one of the infraorbital sinuses.
Ten controls and at least 10 vaccinated chickens were used per group in each challenge. On
the 5th day post challenge, when the clinical symptoms were most evident, the surviving
chickens were killed for post-mortem examination. They were considered unprotected if
marcoscopically a pseudomembraneous inflammation of the trachea and inoculated sinus
was observed.

In a number of tests macroscopical examination was followed by histopathology, immuno-
fluorescence tests (9) and attempts at virus recovery. Tracheas were opened and the mucosal
lining was removed with a scalpel and suspended in 2 ml diluent. This was subsequently
thoroughly homogenised using a Vortex mixer. Samples were further processed as described
under Virology.

Virus isolations and titrations were carried out by inoculation onto the chorio-allantoic
membrane (CAM) of 9-11 days old fertilised SPF eggs. Tenfold serial dilutions were
made and 6 eggs were inoculated per dilution. After a 6 day incubation period at 39° C the
eggs were examined for lesions of the CAM. Virus litres were calculated according to Reed
and Muench (1938) and expressed as EID50. Titrations of vaccine D were done on CEKC
according to the method of Robertson and Egerton (17).

\' Vaccines A: MAI, Israel; B; LT-Blen, Abbot, USA; C; Broilertrake, Sterwin, USA; D; LT-lvax, ASL,
USA; E; Vineland, USA.

Neutralising antibodies to ILT-virus were determined in a micro-system on CEKC cultures
as described by Robertson and Egerton (17). The virus strain of vaccine D was used as a test
virus. Titres were calculated according to Reed and Muench and expressed as negative log,
values. Serum titres ^ 1 were considered negative.

Virulence of the virus strains of vaccines A, B, C, D and E and of challenge strain Cyanamid
6294 was evaluated by recording mortality for each virus in 3 groups of 20 ten-day-old chicks
for 10 days following intratracheal inoculation. Chicks of one group received 10\' EID5,/0.2
ml of the virus concerned and those of the other two groups lO\'* ElD;o/0.2 ml and 10^
EID50/O.2 ml respectively. The intratracheal virulence value (ITV-value) was expressed as
the total number of chicks of the three groups that died during the observation period. The
test was repeated four times for every vaccine virus, except vaccine B (in total 240 chicks per
virus).

Three experiments were carried out with, in total, 7 groups of 4-week-old chickens and 4
different vaccines.

In Experiment 1 four groups of 180 chickens were successively vaccinated with vaccine A
(10\'-\' EID50 per chicken), vaccine B (lO\'\'^ EID50 per chicken), vaccine C (lO\'"" ElDso per
chicken) or vaccine D (10\' ° CCID50, cell culture infectious dose, per chicken) respectively.
Chickens were challenged and monitored serologically at about fortnightly intervals from 5
days post vaccination (PV) to 24 weeks PV.

In Experiment 2 one group of 260 chickens was vaccinated with vaccine c (10^ \' eidjo per
chicken), while a second group (230 chickens) received vaccine D (1cci djo per chicken).
Both groups were challenged and monitored serologically for a more extended period of 48
and 31 weeks respectively.

Experiment 3 was a short one and intended to study the effect of a low dose of vaccine. 60
Chickens were vaccinated with vaccine D (10" CCIDjo per chicken) and challenged and
sampled for serological examination at 5 days, 20 days and 10 weeks PV.
In order to demonstrate spread of vaccine virus, sentinel chickens of the same age and origin
were placed among the vaccinated chickens in a ratio of 1:4 (Expt. 1) or 2:5 (Expt. 3) one hour
after vaccination. After two weeks of contact they were replaced by another group, which
remained in contact from 2 to 4 weeks PV. After the contact period sentinel birds were kept in
isolators for a further 2 weeks and then tested serologically and challenged.
In addition, 30 sentinel birds (ratio 1 ;7) were placed among the chickens of Expt. 2 (vaccine
C) at 26 weeks PV to detect any persistent vaccine virus. They remained in contact till the end
of the experiment (48 weeks PV) and were tested serologically at monthly intervals.
In Expt. 2 macroscopic post-mortem examination at challenge was followed by immuno-
fluorescence tests, and at 4 and 48 weeks PV (vaccine C only) by histopathology. Virus
recovery assays were carried out at 4, 15, 25, 28, 31 and 48 weeks PV (vaccine C only) on all
challenged chickens at 2, 4 and 6 days after challenge.

Two groups each of 200 chickens, 4 and 8 weeks old, were vaccinated with vaccine E,
employing the Atomist apparatus. A third group of 200 chickens was vaccinated in an
identical way at 4 weeks old and revaccinated at 8 weeks of age.

For each vaccination the contents of one vial of vaccine (10^ \' EID50) were diluted in 500 ml
diluent and this was sprayed over the birds in about 12 minutes.

Chickens were tested serologically and challenged at 1, 3, 4, 7 and 9 weeks after the first
vaccination.

Sentinel (ratio 1:9) procedures were as described under eyedrop experiments. In order to
exclude a possible contagion by virus particles remaining in the air after aerosol vaccination,
sentinels of the first group were placed in contact two days PV instead of one hour PV.

Two experiments comprising either 50 ILT-seronegative commercial chickens or 100 SPF
chickens were carried out with vaccine C, employing the Birchmeier spray apparatus.
The four week old chickens were sprayed with 50 ml (10^" EIDso/ml) and 60 ml (10^\'\'
EIDso/ml) of the diluted vaccine respectively.

Chickens were examined serologically and challenged at 1, 2, 4 and 6 weeks PV. Sentinel
(ratio 1:4) procedures were as described under eyedrop experiments.

Measuring virulence by clinical reactions is subjective. In pilot studies a good
correlation was found between frequency and severity of clinical symptoms on the
one hand and mortality on the other. Therefore, mortality was used as a parameter
in the evaluation of virulence.

Significant differences in virulence were observed between the vaccine virus strains.
Vaccine D had a low ITV-value of 3 3, whereas vaccines B, C and E had values of
14±4, 12 4 and 13±7 respectively. The ITV-value of vaccine A was intermediate:
7±2.\'

No vaccine reaction other than conjunctivitis in some chickens and incidental
sneezing in a few others was observed.

Results of challenge and serological examinations are given in Figs. 1, 2 and 3.
When chickens were challenged 2,5 days PV (Expt. 2, vaccine D) lesions were
present in the sinus of one bird only, while all the tracheas showed a typical
inflammatory reaction. At 5 days PV, however, full protection was present in both
sinus and trachea in all chickens in all groups.

A flock immunity of greater than 90% lasted for about 10 weeks in all tested groups
in experiments 2 and 3. After 10 weeks, immunity declined progressively in the
groups vaccinated with the low virulent vaccine D: at 31 weeks PV, immunity
induced by this vaccine had dropped to 50%.

Immunity induced by the more virulent vaccines A, B and C remained high,
fluctuating around 90% till the end of the experiments (24 and 48 weeks PV).
The influence of dose level on immunity was clearly demonstrated in Expt. 3.
Although flock immunity was 100% at 5 and 10 days after vaccination with 10"
CCID50 of vaccine D per chicken, it had already dropped to 10% at 10 weeks PV.
Results of immunofluorescence test and histopathology, carried out in Expt. 2,
showed an almost complete correlation with the results of macroscopic post
mortem examination: an abundance of viral antigen and a characteristic pseudo-
membraneous inflammation was seen in the mucosal lining of trachea and sinus of
control and unprotected chickens, while protected birds were completely negative
in the immunofluorescence test and showed a normal histological picture. Only at
48 weeks PV (Expt. 2, vaccine C) did the immunofluorescence test reveal some virus
in a few cells in 4 of 11 macroscopically negative tracheas. This was confirmed by
histopathology: a slight infiltration of polynucleic leucocytes, and later lympho-
cytes, was observed in these tracheas.

The high level of immunity was also indicated by the results of the virus recovery.
Tests carried out in Expt. 2 (vaccine C) at 4, 15, 25, 28, 31 and 48 weeks PV, were
positive in 4 of 65 protected tracheas only, and virus yields in these cases were
100-fold lower than those in unprotected and control chickens.
Regarding spread of vaccine viruses, both rate of seroconversions and challenge
results obtained in sentinel chickens indicated a clear-cut difference in spread
between the more virulent vaccines A, B and C and vaccine D of low virulence in the

Fig. 1. Immunity and serological response after eyedrop vaccination of four-week-old SPF chickens
(Expt. I) - ■ - percentage of immune chickens;- percentage of seropositive chickens; - o - mean
serotitre.

Fig. 3. Immunity and serological response after
eyedrop vaccination of four week old SPF
chickens with a lower dose of vaccine (Expt. 3).
■ - percentage of immune chickens; -.A.- percen-
tage of seropositive chickens; - o - mean serotitre.

Table 1. Immunity and serological response after aerosol vaccination of four- and eight-week-old SPF
chickens with vaccine E.

^ Number of chickens protected/number challenged.
® Number of chickens seropositive/number tested.
After second vaccination.

first two weeks PV. Average protection and seroconversion rates in sentinel
chickens in contact with vaccinates A, B and C were 86 and 63% respectively,
whereas only a mean of 13% of sentinel birds in contact with vaccinates D became
protected, and none became seropositive. In the second contact period (2-4 weeks
PV) no spread could be demonstrated in any of the groups. However, some of the
sentinel birds, introduced 26 weeks PV(Expt. 2, vaccine C) showed seroconversion:
after 13 weeks of contact, 3 of 30 were seropositive and remained so till the end of
the experiment (48 weeks PV).

Results of aerosol vaccination (Atomist) with E, one of the more virulent vaccines,
are given in Table 1. Severe post-vaccinal reactions were seen in most of the
chickens in these experiments. About 2% died within a week PV due to obstruction
of the trachea by pseudomembranes.

Vaccination at four weeks of age resulted in protection of half of the vaccinated
chickens after 1-3 weeks, whereas vaccination at eight weeks induced an immunity
of 100% in three weeks and a serological response in all vaccinates. Two vaccina-
tions at four and eight weeks resulted in 100% immunity one week later, but two
months after the revaccination around 20% of the chickens were seronegative.
Spread of vaccine was considerable: 70-100% of chickens in the various sentinel
groups became seropositive.

Coarse spray vaccinations (Birchmeier) with vaccine C were followed by vaccine
reactions as found after eyedrop vaccination, but results were poor: immunity

developed more slowly and reached maximal rates of only 50% (Table 2). No
spread of vaccine virus was detected.

Table 2. Immunity and serological response after coarse spray vaccination of four-week-old SPF
chickens with vaccine C.

Number of chickens protected/number challenged.
" Number of chickens seropositive/number tested.
\' 10 days PV.

Serological examinations revealed in all experiments a close correlation of on
average 94% between seroconversion and protection from two weeks PV onwards.
Prior to this, some of the chickens protected at challenge were seronegative,
indicating that serotitres developed more slowly than protection. During the stage
of declining immunity the correlation in individual chickens was less significant.
However, it was evident when the vaccinated flock was considered as a whole, that
with decreasing protection rates, the number of seropositive birds dropped as well.
Correlation between protection and seropositivity in individual chickens, calculat-
ed at 2, 6, 14, 19, 22, 24 and 31 weeks PV was 89, 100, 100, 62, 53, 25, and 70%
respectively (expt. 2, vaccine D).

Strain D of low virulence induced lower average serotitres than the more virulent
strains (Figs. 1 and 2).

A standardised test, administering different amounts of virus (10\\ 10" and 10\'
EID50) to 10-day-old SPF chicks by the intratracheal route permitted assessment of
the virulence of ILT virus strains. Virulence varied clearly between vaccines, with
ITV-values ranging from 3 for the least virulent vaccine D to about 13 for the most
virulent ones. Spread, immunity and seroresponse were found to be correlated with
this. Vaccine D spread considerably less and induced a less persistent flock immunity,
while serotitres were significantly lower in the groups vaccinated with this vaccine.
Spread of vaccine after eyedrop application has been reported by several others ( I,
2, 4, 14, 18). We could confirm this for the 2-week period after vaccination. On the
other hand, from 14 to 28 days PV no spread was detected. This does not, however.

imply complete absence of spread after the initial virus multiplication following
vaccination: sentinel birds in contact with vaccinates from 26 weeks PV became
seropositive, indicating a carrier state of vaccine virus as well.
From the published data on onset of immunity (1,5, 19), it can be concluded that
protection induced by eyedrop vaccination is present in the sinus earlier than in the
trachea. Our studies confirmed this. Nearly total protection was demonstrated in
the sinus as early as 2.5 days PV followed by full protection in the trachea at 5 days
PV.

In contrast, data on persistence of immunity after eyedrop vaccination are con-
flicting. Alls et al. (1) found that immunity declined after 15 weeks PV, while
Gelenczei and Marty (5) reported a solid immunity still present at 22 weeks PV.
More recently Picault al. (14) indicated that immunity had already dropped at 10
weeks PV (vaccine B in their studies).

Our studies show that, regardless of virulence of the vaccines tested, and even at
subnormal dose level, 100% flock protection may exist in the initial stage after
vaccination. Flock protection remains high (about 90%) for the first 10 weeks PV,
provided chickens are vaccinated at a normal dose level. From 10 weeks on, the
level of immunity was markedly affected by the virulence of the vaccines. The low
virulent vaccine D showed a gradual decrease in immunity from 10 weeks onwards,
whereas the more virulent vaccines sustained more than 80% flock protection for
considerable periods, in Expt. 1 for at least 24 weeks and in Expt. 2 for at least 48
weeks.

Some of the conflicting results may be explained in terms of dose and virulence of
vaccines and challenge strains used. However the differences in results between the
present studies and those of Picault et al. (14) are too considerable to account for
this, the more so because vaccine B in their studies was identical with vaccine C in
ours (personal communication). The difference is even more surprising when it is
realised that their vaccine dose was higher, whereas we used the higher dose of
challenge virus, the strain of which, as observed in our pilot studies, was of similar
virulence to their challenge strain U76/1035. An explanation may be found in the
way their challenge was evaluated, but no conclusion can be reached because
Picault\'s paper does not give details on this matter.

The demonstration by means of sentinel birds of a carrier state of vaccine virus — a
fact not hitherto reported — fits the general (but experimentally unproven) accept-
ance of a carrier state of virulent ILT virus. As no special problems with regard to
carriers of vaccine virus are normally encountered under field conditions, the fact
may only bear consequences in the case of a policy of elimination of all ILT virus
from a defined area.

The results of the spray experiments demonstrate the dilemma this type of mass
application apparently poses. Administration of ILT vaccine in an aerosol can be
rather effective, but carries with it potentially harmful postvaccinal reactions since
virus will multiply in the mucosal lining not only of nose and eye but also in the
trachea. On the other hand, virus in a coarse spray does not reach the eyes and
respiratory tract sufficiently. Hence, no post-vaccinal reaction occurs, but neither is
there significant immunity.

Theoretically, it should be possible to induce reasonable immunity without unwant-
ed side effects by choosing the right combination of vaccine strain, dose, virus
concentration, droplet size, amount of spray and spray distance. But one may
expect this system to be less robust than eyedrop application, and costs of higher
vaccine doses and less persistent immunity must be offset by lesser costs in applica-
don.

In conclusion, under certain circumstances (husbandry, age of chickens, virulence
of field strains, costs of labour etc.) spray application might be sufficiently effective,
but optimal conditions have yet to be determined on a larger scale.

For the present, eyedrop application remains the method of choice, giving more
consistent results with negligable vaccine reactions.

On the basis of current knowledge the following vaccination programme is recom-
mended to achieve maximal protection.

(1) An initial vaccination with a more virulent type of vaccine at the age of 4
weeks, followed by a second vaccination with the same type of vaccine at the
end of the laying period if chickens are to be kept for a second laying period.

(2) If vaccination at a younger age is required, or post-vaccinal reactions at the age
of 4 weeks cause a problem as may occur in certain breeds, the initial vaccina-
tion can be carried out with low virulent vaccine (type-D vaccine) and be
followed by a booster with a more virulent strain before point of lay. But the
effect of booster vaccinations, especially in animals with a high level of
immunity, remains debatable and further research is desirable.

Although there is no direct correlation between neutralisation titres and immunity

(3), our serology figures indicate clearly that from the initial stage of immunity (14
days PV) up to the point immunity starts declining, serotitres can be used to predict
or evaluate immunity. And even in the period of decreasing immunity there was
enough correlation between the rate of seroconversions and number of protected
chickens to justify a careful interpretation of these serological figures for that
purpose.

The technical assistance of Mrs. D. J. van Zoelen-Bos and Messrs. J. Maissan, P. M. J. van Rossum, H.
.1. Tibben and A. M. L. van Zoelen is greatly appreciated.

1. Alls AA, Ipson JR, and Vaughan WD. Studies on an ocular infectious laryngotracheitis vaccine.
Avian Diseases 1969; 13: .36-45.

2. Churchill AE. The development of a live attenuated infectious laryngotracheitis vaccine The
Vetermary Record 1965; 77: 1227-33.

3. Fahey KJ, Bagust TJ, and York JJ. Laryngotracheitis herpesvirus infection in the chicken: the role
of humoral antibody in immunity to a graded challenge infection. Avian Pathology 1983\' 12\'
505-14.

4. Gelenczei EF and Marty EW. Studies on a tissue-culture-modined infectious laryngotracheitis
virus. Avian Diseases 1964; 8: 105-22.

5. Gelenczei EF and Marty EW. Strain stability and immunologic characteristics of a tissue-culture-
modified infectious laryngotracheitis virus. Avian Diseases 1965; 9: 44-56.

6. Gough AW, Pettit JR, Gagnon A, and Weber LJ. An outbreak of infectious laryngotracheitis in
commercial poultry flocks in Ontario. Canadian Journal of Comparative Medicine 1977; 41:
146-51.

7. Hayles LB, Newby WC, Gasperdone H, and Gilchrist EW. Immunization of broilerchickens with a
commercial infectious laryngotracheitis vaccine in the drinking water. Canadian Journal of Com-
parative Medicine 1976; 40: 129-34.

8. Hilbink F,SmitTh,and Yadin H. Drinking water vaccination against infectious laryngotracheitis.
Canadian Journal of Comparative Medicine 1981; 45: 120-3.

9. Hilbink F, Vertommen M, Tibben J, and van\'t Veer W. The Fluorescent Antibody Technique in
the Diagnosis of a Number of Poultry Diseases: Manufacture of Conjugates and Use. Tijdschr
Diergeneeskd 1982; 107: 167-73.

10. Hunt S. The feather follicle method of vaccinating baby chicks with laryngotracheitis vaccine.
Proceedings Poultry Science Convention, Sydney 1959; 29-30.

Marty EW and Winans RE. Immunizing characteristics of a tissue-culture-origin modified live-
virus ocular vaccine for mfectious laryngotracheitis. Avian Diseases 1971; 15: 277-83.

12. May HG and Tittsler RP. Tracheo-laryngitis in poultry. Journal of the American Veterinary
Medical Association 1925; 67: 229-31.

13. Molgard PC and Cavett JW. The featherfollicle method of vaccinating with fowl laryngotracheitis
vaccine. Poultry Science 1947; 26: 563-7.

14. Picault JP, Giuttet M, and Bennejean G. Innocuité et activité de différents vaccins de la laryngo-
tracheite infectieuse aviaire. Avian Pathology 1982; II: 39-48.

15. Raggi LG and Lee GG. Duration of immunity to infectious laryngotracheitis. Poultry Science 1965;
44: 509-14.

16. Ranby PD. Vaccinating against fowl pox and infectious laryngotracheitis with mixed vaccine.
Queensland Agricultural Journal 1957; 83: 96-102.

17. Robertson GM and Egerton JR. Micro-assay systems for infectious laryngotracheitis virus. Avian
Diseases 1977; 21: 133-5.

18. Samberg Y and Aronovici 1. The development of a vaccine against avian infectious laryngotrachei-
tis. II. Comparison between a modified virus and a naturally mild virus. Refuah Veterinarith 1969\'
26: 100-3.

19. Samberg Y and Aronovici 1. The development of a vaccine against avian infectious laryngotrachei-
tis. III. Characteristics of a modified infectious laryngotracheitis virus. Refuah Veterinarith 1969;
26: 150-6.

20. Samberg Y, Cuperstein E, Bendheim U, and Aronovici I. The development of a vaccine against
avian infectious laryngotracheitis IV. Immunization of chickens with a modified laryngotracheitis
vaccine in the drinking water. Avian Diseases 1971; 15: 413-17.

21. Shibley GP, Luginbuhl RE, and Helmboldt CF. A study of infectious laryngotracheitis virus II. The
duration and degree of immunity induced by conjunctival vaccination. Avian Diseases 1963\' 7\'
184-92.

22. Wark MC, Tannock GA, and Pye D. The development and evaluation of a cell culture vaccine
against infectious laryngotracheitis virus. Journal of Biological Standardization 1979; 7: 73-80.

Onderwerp: Canine urologie problems.
Spreker: Prof dr. Carl A. Osborne, DVM, PhD,
College of Veterinary Medicine, University of
Minnesota (USA).
Waar en wanneer:

De totale prijs voor het congres, inclusief de
lunch, de koffiepauze en de congresmap bedraagt:
voor leden SAVAB-FIanders

U kunt inschrijven door overschrijving van deze
som op rek. 235-0434054-88 van SAVAB-FIan-
ders vzw met vermelding \'SF-Dag 89 Dr. X\'. De
inschrijvingen worden aangenomen in chronolo-
gische volgorde van binnenkomen. Wacht dus
niet tot het allerlaatste moment van inschrijven.
Als uiterste inschrijvingsdatum geldt in ieder
geval 15 mei 1989.

Inlichtingen: SAVAB-FL secretariaat: Dr. R. Lip-
pens, Moerstraat 27, 2232 Schilde, België, tel. 09-
32-3-658 25 35.

Castle of Colonster, University of Liege, Belgium.
\'Animal respiration in health and disease\'
Invited speakers: P. T. Macklem, Montreal, Ca-
nada; E. R. Weibel, Berne, Switzerland; R. Peslin,
Nancy, France; N. E. Robinson, East Lansing,
USA.

Information concerning call for abstracts and
registrations: Pierre Lekeux, DVM, PhD, Presi-
dent of the Comparative Respiratory Society
University of Liege, 45, Rue des Vétérinaires
B-1070 Brussels, Belgium.
Phone: 32/2/521 57 45, Fax: 32/2/520 89 61.

Donderdag 15 december 1988 werd door de
afdeling Virologie, Vakgroep Infectieziek-
ten en Immunologie van de Faculteit een
minisymposium georganiseerd voor prak-
tici over het Feline Immunodeficiëntievirus
(FIV, ook wel katte-AIDS virus genoemd).
Voor een gehoor van ongeveer 300 praktici
belichtten meerdere sprekers (H. F. Egbe-
rink, M. Kooien en M. C. Horzinek, Vak-
groep 1 & I Utrecht; K. Weyer, EVL,
Amsterdam; A. Osterhaus, RIVM, Biltho-
ven) verschillende aspecten van deze recent
bekende virusinfectie. Belangrijke items wa-
ren de ontdekkingsgeschiedenis, de kliniek,
epidemiologie, transmissie, diagnostiek,
therapie en profylaxe.
Hieronder volgt een kort verslag van de
belangrijkste gegevens die werden gepresen-
teerd.

Het virus werd voor het eerst gevonden door
Dr. N. Pedersen in een cattery in de USA
en februari 1987 werd van deze bevinding
melding gedaan in het tijdschrift Science. In
deze cattery kwamen chronische ziektepro-
blemen voor gedurende meerdere jaren. Uit
het bloed (T-lymfocyten) van deze katten
werd een virus geïsoleerd dat wat betreft
morfologische en biologische eigenschap-
pen overeenkomsten vertoont met het hu-
mane immunodeficiëntie virus, de verwek-
ker van AIDS bij de mens. Het virus
behoort tot de familie der Retroviridae,
subfamilie lentivirinae waartoe onder an-
dere ook het HIV, Simian- en Bovine Im-
munodeficiëntievirus en het zwoegerziekte
virus behoren. FIV is niet antigeen verwant
aan het HIV. Er is ook geen enkele aanwij-
zing dat FIV infecties kan veroorzaken bij
de mens; bij mensen in nauw contact met
FlV-positieve katten zijn geen antilichamen
tegen dit virus gevonden, bovendien kan
FIV in vitro zich niet in humane T-lymfo-
cyten vermeerderen; ook de antilichamen in
HlV-seropositieve mensen kruisreageren
niet met het FIV.

Sinds zijn ontdekking wordt ook in Neder-
land veel onderzoek aan dit virus gedaan.
De eerste sero-epidemiologische studies
toonden het voorkomen van FIV aan in
Engeland bij ongeveer 12% van de katten.
Frankrijk 22%, Zwitserland 3% en Neder-
land 3%. De incidentie bij zieke katten in
Nederland ligt rond de 8%. De belangrijkste
klinische bevindingen zijn vermagering,
lymfadenopathie, anemie, leukopenie, (wis-
selende) koorts, chronische stomatitis, gin-
givitis en chronische diarree. Ook neurolo-
gische verschijnselen worden nogal eens
waargenomen. Met name een combinatie
van enkele van dergelijke symptomen zal de
prakticus moeten attenderen op een moge-
lijke FlV-infectie. Ziekte kan op alle leeftij-
den optreden, maar wordt vaker waargeno-
men bij oudere dieren (> 6 jaar). FIV-
infecties worden meer gevonden bij katers
dan bij poezen en meer bij huiskatten die
buiten komen dan bij raskatten; waarschijn-
lijk is transmissie via bijt- en vechtwonden
hiervoor de reden. Transmissie via de baar-
moeder of via de melk is nog niet waarge-
nomen (in tegenstelling tot het leukemievi-
rus). Het virus komt voor in het speeksel van
katten maar lijkt niet erg contagieus. Onder
experimentele omstandigheden en ook in de
praktijk leven geïnfecteerde en niet-geïnfec-
teerde katten vaak jarenlang naast elkaar
zonder dat infectie optreedt.

De diagnose kan gesteld worden door mid-
del van virusisolatie of het aantonen van
specifieke antilichamen in het bloed. De
meeste viruspositieve katten zijn ook sero-
positief Er wordt gebruik gemaakt van een
immunofluorescentietest op FlV-geïnfec-
teerde cellen of een ELISA. (Deze test kan
momenteel worden aangevraagd bij het Ve-
terinair Microbiologisch Diagnostisch Cen-
trum van de Faculteit Diergeneeskunde
Yalelaan 1 te Utrecht; het EVL, Willems-
parkweg 34 te Amsterdam; of de Gezond-
heidsdienst voor Dieren te Zwolle). Seropo-
sitieve katten moeten als infectieus be-
schouwd worden en dienen geïsoleerd te
worden van de andere katten. Hoewel de
infectie nog niet lang genoeg bekend is om
een prognose voor gezonde seropositieve
dieren te kunnen geven mag men verwach-
ten dat deze katten op termijn een immu-
nodeficiëntie zullen ontwikkelen en ziek
worden. Zieke dieren dienen symptoma-
tisch te worden behandeld. Met name anti-
biotica zijn geïndiceerd tegen secundaire
bacteriële infecties. Het gebruik van antivi-
rale middelen bevindt zich nog in een expe-
rimenteel stadium. Mogelijk zullen deze in
de toekomst ook bij de kat worden toege-
past.

De avond werd besloten met een levendige
discussie en een drankje. Voor de organisa-
toren was duidelijk dat er behoefte bestaat

bij de prai<tici aan deze vorm van informatie
overdracht; de \'FELINO column\' is inmid-
dels ook internationaal populair geworden.
Voor de Afdeling Virologie was de ervaring
van het minisymposium aanleiding om te
trachten in de toekomst dit soort bijeen-
komsten voor praktici vaker te organiseren.

Gardner RW, Smith LW, and Park RL.
Feeding and Management of Dairy Heifers
for Optimal Lifetime Productivity. Journal
of Dairy Science 1988; 71: 966-99.

Uit economisch oogpunt kan het aantrek-
kelijk zijn om vaarzen eerder te laten kalven.
Dit kan door de dieren op een hoger ener-
gieniveau op te fokken, waardoor de dieren
eerder het gewicht bereiken waarop ze ge-
slachtsrijp zijn.

De schrijvers vergeleken in een 10-jarig
onderzoek 2 groepen dieren. De controle-
groep werd volgens de \'Beltsville\'-norm
gevoerd; de proefgroep werd op een 10%
hoger energieniveau gevoerd. Vanaf een
gewicht van 340 kg werden de dieren bij Ie
oestrus geïnsemineerd. Na kalven was er
geen verschil in behandeling meer tussen de
dieren uit beide groepen. Vaarzen uit de
proefgroep bereikten eerder de geslachts-
rijpe leeftijd (11,3 ten opzichte van 12,8
maanden) en voor de controlegroep 24,6
maanden (gemiddelde van de Ver. Staten:
27,5 maanden). Het volgen van de groei had
tot gevolg dat ook de controlegroep verbe-
terde (desondanks waren er dieren die op 35
maanden leeftijd kalfden; ref.).

Er was geen verschil in afkalfproblemen
tussen de groepen. Ook wat melkproduktie
betreft was er geen significant verschil ten
gevolge van de behandeling. Uitval en de
reden daarvoor waren eveneens niet ver-
schillend.

De \'winst\' van een verhoogd opfokniveau
wordt veroorzaakt doordat bij eerder kal-
ven de geïnvesteerde kosten eerder worden
terugverdiend. Voerkosten zijn hierop van
grote invloed. (Gezien de resultaten lijkt
voor Nederlandse omstandigheden de winst
minimaal. Er is meer te verdienen door de
afkalfleeftijd niet uit te laten lopen. Con-
trole van de bestaande groeinormen (we-
gen!) is minstens zo belangrijk; ref.)

Plante C, Hansen PJ, and Thatcher W.
Prolongation of luteal lifespan in cows by
intra uterine infusion of recombinant alpha-
interferon. Endocrinology 1988; 122: 1242-
4.

Zoals bekend gaat het cyclische corpus
luteum in regressie na afgifte van PGF2a uit
het endometrium. Is er echter graviditeit tot
stand gekomen, dan gebeurt dit niet. Het
embryo moet dus op een zodanige manier
van zijn aanwezigheid blijk geven, dat het
corpus luteum niet in regressie gaat. Hoe het
embryo dat doet is lange tijd een bron van
vele speculaties geweest. De laatste paar jaar
is gebleken dat de stof die de luteolyse
verhindert wordt gevormd door de tropho-
blast. Het betreft een polypeptide dat vanaf
dag 14 van de graviditeit wordt gevormd en
intra-uterien wordt afgegeven. Er zijn sterke
aanwijzingen dat deze stof het a interferon
is.

Schrijvers hebben nu bovine a interferon
dagelijks in zeer kleine hoeveelheden intra-
uterien toegediend aan normale cyclische
runderen van dag 15 tot dag 21. De cyclus
bleek daardoor met 6 dagen te worden
verlengd. Middels progesteronbepaling kon
worden bewezen dat de cyclusverlenging
werd veroorzaakt door een langere levens-
duur van het corpus luteum. Precies de-
zelfde resultaten werden reeds eerder ver-
kregen met homogenaten van embryo\'s.

Het wordt dan ook steeds waarschijnlijker
dat interferonen niet alleen een rol spelen bij
onder andere het tegengaan van virale infec-
ties en immunosuppressie van B- en T-
lymfocyten maar ook bij het tot stand
komen van de graviditeit.

Hartley PE, Wilesmith JW, and Bradley R.
The influence of pleural lesions in the pig at
slaughter on the duration of the fattening
period: an on-farm study. Vet Rec 1988; 123:
208.

In deze \'Short Communication\' wordt na-
der ingegaan op de vraag, in hoeverre
pleuritis niet alleen voor het slachthuis een
probleem vormt, maar eventueel ook voor
de mester in de zin van groeivertraging.
Daartoe werden van een fok-mestbedrijf
gegevens bijgehouden ten aanzien van leef-
tijd, gewicht en al of niet voorkomen van
pleuritis, van 227 varkens.
Dat bedrijf had per koppel gemiddeld 37%
pleuritis, wat ruim 2 maal zo hoog was als
het koppel-gemiddelde van andere bedrij-
ven.

Varkens met pleuritis deden er 8 dagen
langer over om slachtrijp te worden dan
varkens zonder pleuritis.
Door het pleuritis-percentage tegen de tijd
uit te zetten, vond men dat dit percentage
op een gegeven moment boven de 50 steeg.
Dat tijdstip correspondeerde met een uit-
braak van klinische respiratieproblemen.
Bij 140 varkens, die geslacht werden vóór
deze klinische problematiek, ging men even-
eens de relatie pleuritis-groei na. Nu vond
men slechts I dag tragere groei bij de groep
varkens met pleuritis.
Uit dit (nogal beperkte) onderzoek wordt de
conclusie getrokken, dat subklinische pleu-
ritis nauwelijks groeivertraging heeft. (Wat
overigens niet wil zeggen dat daarom het
terugdringen van pleuritis aan de slachtlijn
niet economisch verantwoord zou zijn; ref.)

wijzing voor het bestaan van gevaar voor de
gezondheid of van onvoldoende hygiëne
besproken. De schrijvers geven een helder
en kritisch overzicht van de theorie rondom
\'marker-organismen\'.

Het onderscheid tussen indexorganismen
(aanwijzing voor een gevaar voor de ge-
zondheid) en indicatororganismen (aanwij-
zing voor onvoldoende hygiëne) wordt
geëvalueerd. Principieel moet onderscheid
worden gemaakt tussen produkten, waarin
na besmetting geen vermeerdering meer
mogelijk is, en produkten waarin nog groei
mogelijk is. In het laatste geval zegt een
kiemgetal niets over de ernst van de oor-
spronkelijke besmetting.
Bij een vergelijking tussen E. coli, colifor-
men en entero\'s, is E. coli veruit het beste
index-organisme, de entero\'s zijn de beste
indicator-organismen. De waarde van E.
coli en coliformen als aanwijzing voor fae-
cale contaminatie wordt meestal sterk over-
schat.

Door enkelvoudige steekproeven of eind-
produktcontrole kan niet worden vastge-
steld, of de aangetroffen \'marker-organis-
men\' afkomstig zijn van directe of indirecte
faecale contaminatie, van secundaire be-
smetting uit het bedrijfsmilieu of van ver-
meerdering in het produkt. Dit is uitsluitend
te achterhalen door stapsgewijze controle
van het produktproces. Hoewel de schrij-
vers concluderen, dat de levensmiddelenhy-
giëne vooralsnog geen betere methode van
risicoschatting voorhanden heeft dan het
gebruik van index - respectievelijk indica-
tororganismen, achten zij een (zelf)kritisch
gebruik van de gegevens die uit dergelijk
bacteriologisch onderzoek komen noodza-
kelijk.

Schmidt-Lorenz W und Spilmann H. Kri-
tische Überlegungen zum Aussagewert von
E. Coli, Coliformen und Enterobacteriaceae
in Lebensmittel. Arch Lebensmittelhyg
1988; 39: 3-15.

In dit overzichtsartikel wordt de waarde van
in levensmiddelen aangetoonde E. coli, co-
liformen en/of enterobacteriaceae als aan-

Getuige het voorwoord behandelt het boek ge-
drag en de manier waarop dat door mensen
beïnvloed en gemanipuleerd wordt. Tot de doel-
groep behoren onder meer biologen, ingenieurs,
diergeneeskundigen en dierverzorgers in ruime
zin. Het werk beoogt de lezer te informeren over
observeren van dieren (hoe en wat) en de bete-
kenis van het waargenomene. In het navolgende
zullen zeven voor de diergeneeskunde meer of
minder relevante hoofdstukken worden bespro-
ken. Lezen van de andere vijf is aan te bevelen
ter verbreding van algemeen biologische en etho-
logische kennis.

Reeds in de eerste alinea van Hoofdstuk 1 schetst
de auteur een helder beeld van (dier)gedrag: \'Een
dier heeft zijn dagelijkse bezigheden, niet anders
dan u en ik. Het fourageert, probeert te ontsnap-
pen aan het lot zelf prooi te worden, brengt/
houdt zijn habitat in orde, doet aan lichaamsver-
zorging, slaapt, heeft sociale contacten en plant
zich voort. Dat is zijn gedrag\'. Verderop in het
hoofdstuk wordt (met reden; ref.) afkeuring uit-
gesproken over drie wijzen van gedragsinterpre-
tatie: antropomorf, antropocentrisch en teleolo-
gisch (teleologie = doelmatigheidsleer; ref.). Wat
antropomorfie betreft wordt vastgesteld dat men-
selijke emoties het produkt zijn van (neuronen
activiteit in; ref.) de cerebrale hemisferen. Deze
hersendelen zijn bij de mens verder ontwikkeld
dan bij enig andere species. De auteur redeneert
vervolgens dat dieren derhalve hooguit een moei-
lijk te duiden voorstadium (\'some vague forerun-
ner\') van menselijke emoties zullen kennen. (Een
mening die uw referent volledig onderschrijft).
In Hoofdstuk 2 wordt het verband tussen vorm/
functie van dieren en gedrag duidelijk gemaakt.
De ontwikkeling van een skelet bracht het nadeel
van geringere lichamelijke flexibiliteit met zich.
Dat is tot op zeker hoogte gecompenseerd door
het ontstaan van stereotype bewegingen met grote
doelmatigheid, de Fixed Action Patterns (FAP\'s).
Aan deze FAP\'s werd bovendien een informatieve
rol toebedeeld, bijvoorbeeld in dreig- en submis-
sief gedrag.

Hoofdstuk 4 behandelt de sociale organisatie bij
in groepen levende dieren. De auteur noemt die
organisatie de \'law and order\' van dierengemeen-
schappen, nodig om de voordelen van het ope-
reren als groep te kunnen behouden. Die voor-
delen zijn: betere mogelijkheden tot verdediging,
tot vinden van een sexuele partner, tot lichaams-
verzorging, tot zoeken van voedsel. De nadelen
concentreren zich rond het verdelingsprobleem:
Conflicten om schaarse zaken. \'Law and order\'-
instrumenten om de nadelen te beperken zijn:
instellen van territoria, ritualiseringen en rangor-
des. Daarmee vermindert de frequentie van open-
lijke gevechten.

In Hoofdstuk 5 wordt nog eens duidelijk gemaakt
dat de dichotomie aangeboren — aangeleerd
(\'nature — nurture\'), niet opgaat. Integendeel,
gedrag komt tot stand via complexe interacties
van genetische en milieufactoren. Er bestaan
terzake grote verschillen tussen soorten en tussen
individuen binnen een soort: soms wordt gedrag
op de eerste deblokkerende prikkel direct uitge-
voerd, soms zijn leerprocessen nodig. Vanwege de
complexiteit ervan kan overerving van gedrags-
kenmerken niet berusten op een enkel gen; inte-
gendeel, het is een polygeen mechanisme.
Hoofdstuk 6 gaat over \'pets, zoos, circuses and
farms\'. In elk van deze sectoren beïnvloedt de
mens het gedrag van dieren in extreme mate. De
auteur onderscheidt vier methoden: training, op-
sluiting (\'caging\'), domesticatie en temmen. Er
wordt gewezen op het enorme verschil in trai-
ningsvaardigheid tussen professionele (circus-)-
mensen en willekeurige huisdier-eigenaren. Voor
beide groepen echter, zijn vereiste vaardigheden
en theoretische grondslagen van de leerprocessen
vergelijkbaar. (Ontsporen van leerprocessen in-
dien toegepast door leken, anders gezegd ont-
staan van probleemgedrag bij huisdieren, lijkt dus
een vrijwel onafwendbare consequentie; ref).
In Hoofdstuk 7 wordt helder uiteengezet
gedrag tot stand komt (proximate causatie). De
auteur legt uit dat dieren zijn toegerust met
informatie-ontvangers (zintuigen), waarom die
nodig zijn, hoe de informatie wordt verwerkt, hoe
geleiding naar het motorische deel van het ze-
nuwstelsel plaats vindt en hoe dit motorische deel
functioneert. Slechts geringe aandacht wordt ge-
geven aan de in DNA vastgelegde codes, dus aan
de genetische basis van gedrag.
Vervolgens komt in Hoofdstuk 10 aan de orde
\'waarom\' gedrag tot stand komt, dus wat de
functie ervan is (ultimate causatie). Deze functie
is het produkt van evolutionaire krachten: dieren
gedragen zich zoals ze doen, omdat voorgaande
generaties zich optimaal aan hun milieu aanpas-
ten. De best aangepaste dieren verwierven aldus
een reproduktief voordeel. Hun genen werden
aan een volgende generatie doorgegeven (\'survi-
val machines for the genes that they carry\'). Het
genetisch materiaal zelf kan, volgens de schrijver,
veranderen door mutatie en recombinatie, en ook
zo de adaptatie bevorderen. (Hier dient dc kriti-
sche kanttekening gemaakt dat bij recombinatie
weliswaar de rangschikking van genen op het
chrotnosoom verandert, maar veranderingen op
DNA-niveau — zoals bij mutatie — achterwege
blijven; ref).

Resumerend geeft het boek een bijzonder bruik-
baar overzicht van de biologie van gedrag. Het
graaft niet diep, maar lezers die meer willen weten
worden regelmatig verwezen naar een — beperkte
— literatuurlijst. De uitvoering van het boek is
sober, gezien de kleine letter en soms onoverzich-
telijke tabellen hier en daar zelfs lezersonvriende-
lijk. Ondanks deze kritiek wordt het werk aan-
bevolen voor in ethologie geïnteresseerde
dierenartsen en diergeneeskundige studenten.

De redactie ontving enige tijd geleden een
brief van een prakticus waarin onder meer
de volgende vraagstelling was vervat:

\'Als je informatie inwint over het gebruik van
bloedstollingsbevorderende middelen dan wel
middelen die bloedingen doen stoppen, dan krijg
je verwarrende informatie. Er zijn stoffen, die de
bloedstolling zelf beïnvloeden en stoffen, die de
uitstroom van bloed uit de vaten kunnen regelen.
Sommige werken op de capillairen andere op de
bloeddruk. Hoe enkele stoffen werken is zelfs
duister. Welke middelen of combinatie van stof-
fen verdient de voorkeur. Wat mag je eigenlijk
verwachten en wat mag je vooral niet verwachten
van dit soort stoffen. Bijvoorbeeld vitamine K bij
dicoumarinevergiftigingen: hoeveel moet mini-
maal gegeven worden, welke toedieningswijze
verdient de voorkeur. Na hoeveel tijd begint het
te werken?

Neusbloedingen bij de hond in combinatie met
heftig niezen en snuiven: hoe kun je gebruik doen
maken van medicamenten, die de bloeding helpen
te doen stoppen? Haemostypticum Revici: hoe
werkt dit middel? Werkt het wel?

Misschien kunt u een deskundige vragen de
middelen eens op een rij te zetten en een protocol
op te stellen voor de behandeling van de meest
voorkomende bloedingen.

Ik ben ervan overtuigd dat veel praktici er baat
bij zullen hebben. Nog meer vermoed ik dat velen
tot de ontdekking kunnen komen, dat het middel
dat ze gebruiken helemaal niet zo werkt als ze
denken. Zo herinner ik me nog de prakticus
waarbij ik als assistent werkte vlak na mijn
afstuderen. Hij zwoer bij een \'haemostaticum\' dat
hem nooit in de steek liet. En noemde daarbij de
naam van de werkzame stof Deze naam stond
inderdaad op de bijsluiter vermeld. Toen ik
nazocht hoe de werking hiervan was, bleek het het
oplosmiddel te zijn voor de andere in de bijsluiter
vermelde stof Dit laatste was het haemostati-
cum.\'

Dit vormde voor de redactie aanleiding om
de vraag:\'Van welke bloedstolling bevorde-
rende middelen maakt u gebruik en wanneer
past u ze toe?\' aan enkele praktizerende
collegae voor te leggen. In een drietal \'pa-
nelreacties\' geven zij nevenstaand in het
kort enkele praktijkervaringen weer.

Gezien het belang van de onderhavige pro-
blematiek heeft de redactie gemeend de
ontvangen vraagstelling eveneens aan een
deskundige te moeten voorleggen. Zij heeft
collega A. E. J. M. van den Bogaard Jr.
(Rijksuniversiteit Limburg) bereid gevon-
den hierover zijn licht te laten schijnen. In
een tweetal overzichtsartikelen elders in
deze aflevering (pag. 136 en 145) wordt door
hem uitvoerig op het onderwerp medica-
menteuze haemostase in de praktijk inge-
gaan.

De behoefte aan bloedstolling bevorde-
rende middelen is eigenlijk alleen aanwezig
bij inwendige bloedingen waarbij het afbin-
den of afklemmen van het (de) bloedende
vat(en) uit praktische en/of technische over-
wegingen niet tot de mogelijkheden be-
hoort.

Indien er sprake is van een dreigende ver-
bloeding is het toedienen van bloed naar
mijn mening het enige \'middel\' dat mis-
schien nog levensreddend kan werken. Niet
alleen het volume binnen de vaten wordt
hiermee gecorrigeerd, ook draagt het toege-
diende bloed dankzij de samenstelling in
niet onbelangrijke mate bij aan het bevor-
deren van de bloedstolling.
Het toepassen van een bloedtransfusie is
onder praktijkomstandigheden betrekkelijk
eenvoudig en veelal probleemloos.
Bij het wel of niet toepassen van een bloed-
transfusie laten wij ons leiden door de ernst
van de symptomen (snelle, bonzende hart-
slag; frequente ademhaling; slap worden) èn
— indien de tijd het toelaat — door de Hb-
en de Ht-waarde. Een Hb-waarde van 2,5
mmol/1 of lager en/of een Ht-waarde van
15% of lager bij bijvoorbeeld een koe met
een lebmaagbloeding zijn voor ons redenen
om het toedienen van ongeveer 6 liter bloed
te overwegen.

Daarnaast is de snelheid waarmee het
bloedverlies optreedt bij de overweging wel
of niet te behandelen van minstens even
grote betekenis.

Wij hebben slechte ervaringen met patiën-
ten waarbij in betrekkelijk zeer korte tijd
ernstige symptomen zijn opgetreden die
wijzen op een inwendige bloeding.
In welke mate stoffen als Haemostem®
(dicarbonzuren) en vitamine K een bijdrage
leveren aan het bevorderen van de bloed-
stolling, is onder praktijkomstandigheden
moeilijk te controleren.

Ook bij runderen met ernstige bloedafbraak
bij bijv. puerperale iiemoglobinurie leidt het
eenmalig toedienen van 6 liter bloed vaak
tot snelle verbetering.

Indicaties voor het gebruik van bloedstol-
ling bevorderende middelen kunnen velerlei
zijn. Heel soms, bij vergiftiging vitamine K
soms meerdere malen te spuiten. Probleem
kan zijn dat de patiënt ook door gaat lekken
op injectieplaats.

Soms is het na trauma met bloedverlies wel
eens moeilijk een behoorlijke stolling te
krijgen, doordat dan wel het vochtvolume
is aangevuld maar er niet voldoende stol-
lingsfactoren zijn. De patiënten kunnen
mijns inziens gebaat zijn bij bloedtransfusie
(eenmaal gedaan met goed resultaat). Dit
kan natuurlijk niet in de plaats komen van
het chirurgisch stelpen van de bloeding(en).
Bij hemorragische diarree heb ik de indruk
dat haemostatica wel degelijk helpen.
Bussum F. J. ter Beek.

In de praktijk maak ik weinig gebruik van
bloedstolling bevorderende middelen; ik ge-
loof niet dat middelen als Hemoscon en
Adrenoxyl erg effectief zijn, maar als ik de
bloeding niet kan hechten gebruik ik toch
Hemoscon omdat het toch beter lijkt dan
niets te doen.

a. Bloedingen die ontstaan door verwon-
dingen onder andere oren van honden, penis
van een hond hecht ik nauwkeurig, vaak
bloeden ze al niet meer als ze gehecht
worden. Soms moet er een vat afgebonden
worden. Soms gebruik ik een drukverband
maar hechten heeft mijn grote voorkeur,
omdat anders bij verband wisselen het bloe-
den weer begint. Voor \'de show\' spuit ik dan
nog weieens Hemoscon in, altijd 3-5 dagen
antibiotica.

b. Bloedingen van maag of darm bij koeien
en honden ten gevolge van heftige darmont-
steking, behandel ik met inhullende midde-
len bijv. Kaomycine, antibiotica parenteraal
en weer Hemoscon.

c. Bloedingen van de baarmoeder of cervix
van een koe komen in de praktijk nog wel
eens voor. Soms zit de bloeding in de
vaginawand en lukt het om met enkele
hechtingen of een peanse tang, in de diepte
de bloeding te stelpen. Soms zijn het karun-
kels die langzaam maar gestaag blijven
bloeden. In eerste instantie krijgt zo\'n koe
CaMg infuus en 50 IE oxytocine. Afhanke-
lijk van de bleekheid van de slijmvliezen van
de koe en de polsfrequentie kom ik een halve
of hele dag later weer. Blijft de koe bloeden
en wordt de klinische toestand slechter,
waarbij een belangrijk criterium de polsfre-
quentie is, dan geef ik een bloedtransfusie
en CaMg en Adrenoxyl. In 5 liter bloed
zitten weer zoveel stollingsfactoren dat
daarmee de bloeding stopt (20 g Na-citraat
oplossen in 200 ml water, dat in 5 1 tankje
en daarin uit een \'droge koe\' 5 1 bloed laten
lopen (canule 0 ± 8 mm in vena jugularis)
intussen zwenken. Met behulp van een ge-
wone infusiecanule en melkziekte flutter
bloed in patiënt laten lopen. Het weer
toedienen duurt ± 20 minuten).

Neusbloedingen behandel ik met Hemos-
con, Otrivin en antibiotica of antimyotica.
Vaak ontstaan ze tengevolge van ontstekin-
gen. Indien deze bloedingen recidiveren is
de kans op tumoren erg groot; dan proberen
nadere diagnose te stellen met behulp van
röntgenfoto\'s of scopie.
Someren F Th. C. de Wit.

Richtlijnen/werkwijze in geval
van vruchtbaarheids- (zgn.
kween)onderzoek bij runderen

Wanneer een veehouder van een tweehng
van gemengd geslacht vruchtbaarheidson-
derzoek wenst van de vrouwelijke helft van
de tweeling dient het volgende te geschie-
den:

1. De veehouder vraagt de betreffende VVB
(Vereniging voor Veehouderijbelangen)
om een aanvraag voor onderzoek op te
sturen naar het KNRS te Arnhem.

2. Dit betekent dat de kalveren geschetst
dienen te worden. Er is namelijk een
levensnummer nodig voor computerma-
tige verwerking van zowel de dier- als
onderzoeksgegevens.

3. Daarna ontvangt u van de Gezondheids-
dienst voor Dieren in Gelderland, afd.
Bloedgroepenonderzoek het benodigde
materiaal voor de bloedafname.

4. Voor het onderzoek is steriel bloed nodig
van de beide kalveren en van de bijbeho-
rende moeder.

7. Aangezien de test op vrijdag wordt inge-
zet, dient het bloed niet vóór woensdag
en bij voorkeur op donderdag te worden
ingezonden.

Vele honderden dode en stervende zeevogels
zijn de laatste weken aangespoeld langs de
Nederlandse kust, met name in het Wadden-
gebied. Vogelbescherming in Zeist meldt,
dat in de vogelasielen 900 vogels zijn opge-

\' Dr. M. H. Mirck, \'Stichting Gezondheids-
dienst voor Dieren in Gelderland\', afd. Bloed-
groepenonderzoek.

nomen, besmeurd met olieachtige stoffen.
De meeste zijn inmiddels doodgegaan.
In aansluiting op eerder onderzoek van het
Marien Biologisch Instituut TNO te Den
Helder, heeft nader onderzoek van de Werk-
groep Vogelsterfte van het Centraal Dierge-
neeskundig Instituut in Lelystad plaatsge-
vonden.

Uit het tot nu toe verrichtte pathologisch
onderzoek is gebleken, dat de levers en
nieren van de vogels zijn aangetast, terwijl
ook vocht in de longen en maag-darmont-
stekingen werden waargenomen. Er werd
geen parasitaire infectie aangetroffen; ook
het bacteriologisch onderzoek verliep nega-
tief.

Het chemisch-toxicologisch onderzoek
heeft inmiddels aangetoond, dat het hier
inderdaad een lozing van plantaardige en
dierlijke oliën zou kunnen betreffen: op de
veren van de dode vogels zijn chemische
componenten aangetroffen die duidelijk in
deze richting wijzen. Tevens werden stoffen
aangetroffen die aan restanten stookolie
worden toegeschreven. Daarnaast werden
sporen aangetoond, die wijzen op zeep-
achtige verbindingen (detergentia). Deze
verbindingen zijn echter niet zodanig giftig
dat zij de sterfte onder de vogels kunnen
verklaren. De aanwezigheid ervan kan wel
bijgedragen hebben tot de waargenomen
maag-darmontstekingen, omdat ze in het
algemeen aanleiding geven tot braken en
diarree. Bij opname via de ademhaling
kunnen ze eveneens vocht in de longen
teweegbrengen.

Vooralsnog neemt het CDI aan, dat de
combinatie van beide soorten stoffen, name-
lijk olieachtige stoffen op het verenpakket
en zeepachtige stoffen in het maag-darmka-
naal, de aanleiding is geweest voor de sterfte
onder de zeevogels.
Inlichtingen:

Dr. A. J. Baars, CDI, Postbus 65, 8200 AB
Lelystad, tel.: 03200-73911, tel.: 03417-
60273 (privé).

De heer H. Peeters, Vogelbescherming,
Driebergseweg 16C, 3708 JB Zeist, tel.:
03404-25406.

De grote zeehondensterfte, die het afgelo-
pen jaar onder de zeehondenpopulatie in de
Waddenzee is opgetreden, is naar alle waar-
schijnlijkheid veroorzaakt door een virus
dat nauw verwant is aan het hondeziekte-
virus, zoals op het Rijksinstituut voor
Volksgezondheid en Milieuhygiëne te Bilt-
hoven (RIVM) is aangetoond.
Om te bezien of andere factoren ook een rol
bij deze sterfte gespeeld hebben, onderzoekt
het Centraal Diergeneeskundig Instituut te
Lelystad (CDI) in samenwerking met het
RIVM en de zeehondencrèche te Pieterbu-
ren momenteel een groot aantal monsters
van gestorven zeehonden op het voorkomen
van parasitaire wormen in het hart, longen
en maagdarmkanaal. Uit de eerste resulta-
ten blijkt, dat de parasitaire belasting van
de gestorven dieren aanzienlijk was, maar
niet ernstiger dan in het verleden.
Inlichtingen:

Dr. F. H. M, Borgsteede, CDI, Postbus 65,
8200 AB Lelystad, 03200-73911 (CDI),
03200-26313 (privé).
(Persbericht CDI).

Vragen van de leden Huys, Melkert en
Feenstra (allen P.v.d. A.) over een regerings-
standpunt inzake de omvang van de veesta-
pel. (Ingezonden 17 november 1988).

1. Kent u de uitlatingen van minister Smit-
Kroes, dat vanwege dc voortgaande aantas-
ting van het milieu door de landbouw, de
veestapel moet worden ingekrompen?

2. Hoe verhoudt deze opvatting zich tot die
van zowel de minister van Landbouw en
Visserij als die van de minister van Volks-
huisvesting, Ruimtelijke Ordening en Mi-
lieubeheer?

3. Is er, gelet op de bestaande milieuproble-
matiek, een regeringsstandpunt over de
vraag in hoeverre de omvang van de veesta-
pel moet kunnen worden uitgebreid, moet
stabiliseren dan wel moet worden inge-
krompen?

Antwoord van minister-president Lubbers
(Algemene Zaken). (Ontvangen 21 novem-
ber 1988).

In de tussentijdse evaluatie inzake het ver-
zuringsbeleid zoals het is uitgebracht op 24
december 1987 luidde het in paragraaf 7.2.1.
als volgt:

\'In beginsel kan de NHs-emissie afkomstig
uit de landbouw middels de volgende tech-
nische maatregelen (aanpassingen) vér-
gaand worden verminderd:
veevoer — minder stikstof in het voer en een
betere voederconversie leiden tot minder
stikstof in de mest en daarmee tot een
afname van de NH3-emissie.
stallen/mestopslag — voorkoming van
NHß-verdamping uit de mest in de stal.

— het afvangen van de NH3-emissie uit de
stal middels bijvoorbeeld een bio-filter.

— afdekking van de mestopslag.
beweiding — rundvee in de zomer \'s nachts
of de gehele dag op te stallen in stallen met
verminderde NHj-uitloop.

toediening — efficiënte toediening van dier-
lijke mest door bij grasland bijvoorbeeld de
mest te injecteren of in te regenen en bij
bouwland direct onder te werken, zodat
verdamping van NH3 wordt voorkomen.

— een stikstofgift in de vorm van dierlijke
mest plus kunstmest die niet hoger is dan
voor een optimale gewasgroei noodzakelijk
is.

mestbe- en verwerking — toepassing hier-
van leidt tot toediening mest met een gerin-
gere NH3-emissie.

Al het mogelijke zal worden gedaan om met
dergelijke technische maatregelen de doel-
stelling voor de reductie van de ammoniak-
emissic te bereiken.

Mocht echter uit de voorziene evaluaties
van de verzurings- en vermestingsproblema-
tiek blijken, dat hiermee ten aanzien van de
benodigde ammoniak-emissiereductie in
het jaar 2000 onvoldoende resultaat behaald
kan worden, dan komt als uiterste maatre-
gel een verkleining van de veestapel in
beeld.\'

In de eerste helft van 1989 zal de Kamer via
de definitieve evaluatie van het verzurings-
beleid en via de evaluatie van de eerste fase
van het mestbeleid verder op de hoogte
worden gesteld.

Sinds enige tijd is er op de kliniek een
poliklinisch spreekuur Oncologie (tumor-
ziekten). U kunt de volgende patiënten
verwijzen naar dit spreekuur (eventueel na
telefonisch overleg met dr. G. R. Rutteman,
030-531698);

— honden/katten met tumorziekten waar-
bij nadere diagnostiek nodig kan zijn voor
de behandeling en het stellen van de prog-
nose;

— idem, waarbij naast chirurgie andere
behandelingsmethoden in overweging geno-
men kunnen worden.

Voor sommige categorieën patiënten geldt
dat deze binnen lopende \'trials\' behandeld
kunnen worden met in een aantal gevallen
het minder/niet doorberekenen van de kos-
ten. Dit betreft onder meer honden met
leucose, osteosarcoom, mammacarcinoom,
schildkliercarcinoom.

Eind december/begin januari is aan 1800
verwijzende dierenartsen informatie over de
vakgroep en de universiteitskliniek toege-
zonden.
Het betreft;

Geïnteresseerden die deze informatie niet
ontvangen hebben kunnen dit schriftelijk
aanvragen bij het Bureau van de Vakgroep
Geneeskunde van Gezelschapsdieren, Post-
bus 80.154, 3508 TD Utrecht met vermel-
ding van naam, adres, postcode en woon-
plaats.

Gesloten dagen Ie half jaar 1989
De vakgroep/kliniek is gesloten op:
vrijdag 24-03-\'89 Goede Vrijdag
maandag 27-03-\'89 2c Paasdag
maandag 03-04-\'89 Dies Natalis
Universiteit

donderdag 04-05-\'89 Hemelvaartsdag
vrijdag 05-05-\'89 Bevrijdingsdag
maandag 15-05-\'89 2e Pinksterdag
De kliniek is dan op dezelfde wijze bereik-
baar als \'s avonds en in het weekeinde.

De Nederlandse Vereniging voor Microbiologie
Sectie Levensmiddelen organiseert een sympo-
sium met als thema \'Streptokokken\'.
Plaats: Congresgebouw lAC, Lawickse Allee 11,
Wageningen.
Programma:
9.30: ontvangst en koffie.

10.10; dr. G. Hahn (Institut für Hygiene, Bun-
desanstalt für Milchforschung, Kiel); Strepto-
cocci-taxonomy, identification and ecology sur-
vey.

Prof dr. M. F. Michel (Academisch Ziekenhuis
Dijkzigt, Rotterdam): Streptokokken als verwek-
kers van infecties bij de mens.
11.30: Koffiepauze.

11.50: dr. P G. H. Bijker (VVDO, Utrecht);
Streptokokken in voedingsmiddelen van dierlijke
oorsprong - betekenis voor de volksgezondheid.
12.30; Lunchpauze.

13.45: dr. R. Havenaar en dr. J. Huis in \'t Veld
(CIVO-TNO, Zeist). Voeding, Streptokokken en
mondgezondheid.

Dr. ir. A. H. Havelaar (RIVM, Bilthoven): Hoe
selectief is KF-Streptococcus agar?
Dr. A. Weerkamp (NIZO, Ede): Startculturen
voor gefermenteerde melkprodukten - van tradi-
tioneel naar \'high-tech\'.
15.45: sluiting en thee/kolTie.
Inlichtingen en opgave hij: ir. E. dc Boer (05750-
26644).

Op 14 december 1988 is in de EG-Land-
bouwraad de zogenaamde Gehakt-richtlijn
aangenomen. Deze regelt de eisen voor de
produktie van en het handelsverkeer in
gehakt, stukjes vlees van minder dan 100
gram en vleesbereidingen. Onder vleesberei-
ding wordt verstaan: een tussenprodukt
tussen vers vlees en vleesprodukt in. Te
denken valt aan vlees dat met specerijen is
gekruid, danwel slechts een oppervlakkige
hitte- of zoutbehandeling heeft ondergaan.
De richtlijn is in principe van toepassing op
het hele handelsverkeer — dus zowel op de
nationale produktie als op het intraverkeer
— en gaat in op 1 januari 1992. Echter voor
de nationale produktie is afwijking daarvan
(derogatie) mogelijk tot het tijdstip dat al
het roodvlees is geharmoniseerd in de EG.
Dit zou in beginsel vóór 31 december 1992
het geval moeten zijn. Tot nu toe is alleen
het intraverkeer geharmoniseerd.
Niet onder de richtlijn vallen gehakt en
vleesbereidingen, die door de slager recht-
streeks aan de consument worden geleverd.
Dit is van belang omdat in de richtlijn
enerzijds de benaming \'gehakt\' gekoppeld
wordt aan zeer strenge eisen qua vetgehalte
en bindweefselgehalte. Anderzijds is voor de
produktie van gehakt dagelijks zeer uitge-
breid microbiologisch onderzoek vereist,
met zeer strenge interpretatienormen.
Wordt aan deze normen niet voldaan, dan
mag een produkt niet als gehakt op de markt
gebracht worden.

1. de vele derogatiemogelijkheden, waar-
door in feite harmonisatie voorlopig niet
werkelijk van de grond komt en alleen de
status quo bevestigd wordt;

3. de opname van microbiologische nor-
men voor het eindprodukt. Nederland is
voorstander van een Good Manufactu-
ring Practice (GMP)-benadering. Een
goede grondstof via goede produktieme-
thoden en adequate controle leiden tot
een goed eindprodukt.

In Nederland kwamen in het tijdvak van 16 t/m
31 december 1988 de volgende gevallen van
besmettelijke ziekten waarvan aangifte verplicht
is voor:

2 Gezondheid,sdienst voor Dieren Friesland.
Werkvergadering Kleine Huisdieren, Drach-
ten.

2 Celkweek. Wet. vergadering RIVM Bilthoven
over \'Recente ontwikkelingen bij de kweek
van dierlijke cellen\'. (Inl.: RIVM, tel. 030-
742530).

14—15 Taugung DVG-Fachgruppe \'Rinder-
krankheiten\' über \'Kälberkrankheiten\' (A),
Berlin.

15 Groep Geneeskd v/h Kleine Huisdier
KNMvD. Alg. Ledenvergadering. Motel \'De
Biltsche Hoek\'; aanvang 20.00 uur.

16—17 Fortbildingstagung \'Physiologie und
Pathologie der Fortpflanzung\', Berlin.

16 Gez.dienst v. Dieren Noord-Brabant/Afd.
Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Pelsdieren. Gebouw Gezondheidsdienst,
aanvang 20.15 uur.

20 Symposium \'Genetische manipulatie bij de
mens\'. Utrechtse Biologenver. Jaarbeurs-
congrescentrum, Utrecht.

21 Werkvergadering Varkens, Afd. Gelderland
KNMvD en Gez.d. v. Dieren Gelderland.
Onderwerp: HaemophUus-ynitcUci. Aan-
vang 20.00 uur.

Op 19 oktober 1988 overleed na een
ernstige ziekte mr. E. G. James in de ouder-
dom van 65 jaar.

Hij was Buitengewoon Lid van de Konink-
lijke Nederlandse Maatschappij voor Dier-
geneeskunde en vele jaren voorzitter van de
Ereraad.

Na zijn rechtenstudie aan de Universiteit te
Leiden vestigde hij zich te Apeldoorn. In
1958 nam hij een groot advocatenkantoor
over te Gouda van mr. J. L Doornick. Op
dit tijdstip trad hij toe tot de Ereraad van de
KNMvD onder voorzitterschap van prof. dr.
S. R. Numans. Zijn functie was notulist.
Samen met zijn vrouw wijlen mevrouw mr.
F. James-Heijboer heeft hij het kantoor te
Gouda tot een bloeiende praktijk gemaakt.
Men hield zich in hoofdzaak bezig met de
behandeling van familiezaken. Zelf nam hij
voornamelijk handelszaken voor zijn reke-
ning. Na het aftreden van dr. S. Koopmans
in 1972 is hij aangesteld tot voorzitter van
de Ereraad.

Mr. James was een heel bijzonder mens,
iemand van de oude stempel die je echt
leerde kennen naarmate je meer contact met
hem had.

Hij was zeer punctueel in de uitoefening van
zijn vak. De collegae die het voorrecht ge-
had hebben met hem te mogen samenwer-
ken, zoals de leden van de Ereraad, het
Hoofdbestuur, de Codecommissie en ande-
ren, zullen ervaren hebben hoe gedegen hij
al het werk deed. De behandeling van klach-
ten, het oplossen van geschillen, arbitrage\'s,
alles werd tot in de puntjes bestudeerd en
uitgevoerd. De concept-uitspraken over
klachten - gemaakt door leden van de Ere-
raad - werden door hem juridisch verwoord
aangezien beroep niet mogelijk was. De
laatste vijftien jaar heeft hij zoveel werk
moeten verrichten voor de Ereraad en de
KNMvD, dat de advocatenpraktijk overge-
laten moest worden aan zijn vrouw en een
collega-jurist mr. C. W. van Delft. Laatstge-
noemde werd tevens notuUst van de Ereraad.
Zijn stijl van schrijven was heel bijzonder en
vaak moeilijk te begrijpen voor dieren-
artsen. De leden van de Ereraad hebben dan
ook getracht een meer begrijpelijker taal

aan hem op te dringen. Voor hem echter, als
jurist, zeer moeilijk te aanvaarden.
Gelukkig vond hij naast zijn werk toch al-
tijd de lijd om van vakanties te genieten het-
zij met zijn boot of in zijn chalet in Ellmau.
Op veel te jonge leeftijd verloor hij, na een
ernstige ziekte, zijn vrouw. Dit verlies heeft
mr. James zeer aangegrepen. Hij was zeer
gedeprimeerd. Als leden van de Ereraad pro-
beerden wij hem steeds te steunen. Voor hem
was het altijd een opluchting wanneer hij na
een zitting van de Ereraad in het Wilhel-
minapaviljoen tijdens het diner zijn hart
weer eens kon luchten en kon praten over
zijn Frida.

Vrije tijd gunde hij zich haast niet meer. Hij
stortte zich alleen nog maar op het werk van
de Maatschappij, een enkele privézaak en
zijn taak als President-Commissaris van een
bedrijf te Utrecht.

Veel interesse toonde hij altijd voor de ge-
zinnen van de Ereraadsleden. Hij voelde zich
nauw betrokken bij gebeurtenissen in onze
gezinnen. Zo ontstond dan ook een zekere
vriend.schap die steeds hechter werd naar-
mate je meer contact met hem had, zoals
ondergetekende als secretaris van de Ere-
raad en daarvóór collega K. Schuiling en
zijn vrouw.

Ruim drie jaar geleden ontmoette hij weer
een nieuwe levensgezellin in de persoon van
mevrouw A. van Willigen-Groot. Met haar
heeft hij nog heel gelukkige jaren gehad. Hij
achtte de tijd gekomen zijn advocatenprak-
tijk af te stoten. Een lieve partner, een
mooie bungalow in Goingarijp te Friesland,

zijn boot voor de deur. zo zag \'Eric\' de toe-
Icoms! weer zonnig tegemoet.
Helaas deed een ernstige longaandoening,
gevolgd door een operatie, hem in het ziek-
bed belanden. De bestralingen bezorgden
hem veel pijn en narigheid. Na een licht her-
stel moest hij begin oktober weer opgeno-
men worden. Na enkele heel moeilijke we-
ken overleed hij in het bijzijn van zijn zoon.
schoondocher en zijn Ank.
Daags na zijn overlijden ontving ik de mede-
deling dat het zijn wens was in stilte te wor-
den begraven, alleen omringd door zijn fa-
milie en enkele vrienden tot wie mijn vrouw
en ik ook behoorden.

In de aula schetste zijn zoon op voortreffe-
lijke wijze de levensloop van zijn vader
waarna wij hem naar zijn laatste rustplaats
hebben begeleid. Met hem verloor ik een
goede vriend die als een zeer bijzonder mens
in mijn herinnering zal blijven.
De Koninklijke Nederlandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde is mr. E. G. James
veel dank verschuldigd voor de wijze waarop
hij zijn taak eerst als notulist, later als voor-
zitter van de Ereraad heeft volgebracht.
Moge zijn familie en Ank de kracht vinden
om dit verlies te dragen.

Met de MOVIR-DTO heeft een gesprek
plaatsgevonden over de recent ingevoerde
differentiatie in de arbeidsongeschiktheids-
verzekering alsmede over de voor dieren-
artsen sterk gestegen premies.
In dit gesprek zijn door de MOVIR-DTO
de achtergronden van deze differentiatie en
de premiestijging toegelicht.

Het Hoofdbestuur heeft collega K. van
Muiswinkel als vertegenwoordiger van de
Groep Veterinaire Specialisten benoemd in
de Tarievencommissie.

Medio november 1988 hebben de Minister
van Landbouw en Visserij en de Minister
van Justitie de leden van de Eerste Kamer
der Staten Generaal de Memorie van Ant-
woord toegezonden in reactie op het Voor-
lopig Verslag van de Vaste Commissie
voor Landbouw en Visserij van de Eerste
Kamer betreffende het wetsvoorstel \'Wet
op de uitoefening van de Diergenees-
kunde\'.

Recent heeft het Hoofdbestuur de leden
van de Eerste Kamer een brief gestuurd
waarin hel Hoofdbestuur met betrekking
tot een aantal onderdelen uit de genoemde
Memorie van Antwoord nog een aantal
opmerkingen heeft gemaakt. De reactie
van het Hoofdbestuur op het onderdeel
Embryo Transplantatie en de bevoegdhe-
den van dierverloskundigen en castreurs is
hieronder verkort weergegeven.

der bepaalde voorwaarden met name is
hierbij gedacht aan activiteiten zoals het
zoeken, het beoordelen en het invriezen
van embryo\'s alsmede het eventueel sexen
en klieven van embryo\'s ook door niet-
dierenartsen moeten kunnen worden uitge-
voerd.

De KNMvD is daarentegen wel van me-
ning dat alle ingrepen aan en bij het dier in
het kader van embryo transplantatie daad-
werkelijk als uitoefening van de dierge-
neeskunde moeten worden beschouwd en
door dierenartsen moeten worden verricht.
De KNMvD is zelfs van mening dat deze
ingrepen een zodanig gespecialiseerd ka-
rakter hebben dat dierenartsen een aanvul-
lende training moeten ondergaan alvorens
deze ingrepen te mogen verrichten.
Er zijn ook geen aanwijzingen dat de em-
bryo transplantatie een zodanige omvang
aan zal nemen dat de ingrepen niet meer
door dierenartsen zouden kunnen worden
gedaan.

Naar de mening van het Hoofdbestuur van
de KNMvD zijn er dan ook geen indicaties
die er voor pleiten een opleiding voor deze
specifieke handelingen te creëren, die uit
het oogpunt van kwaliteits- en welzijnsei-
sen aan hoge normen zou moeten voldoen,
terwijl met de bestaande dierenartsenoplei-
ding voldoende dierenartsen beschikbaar
komen om deze handelingen te verrichten.

In de Memorie van Antwoord gaan de Mi-
nisters nader in op de toepassing van epi-
duraalanesthesie bij de uitvoering van de
zogenaamde embryotomie.
Terecht stellen de Ministers hierover het
volgende:

\'De toepassing van deze anesthesie ver-
eist wel vaardigheid en inzicht in de
neuroanatomie en de -fysiologie van
het dier. De techniek zelf is bovendien
niet zonder risico\'s voor het moeder-
dier en de onjuiste toepassing kan lei-
den tot complicaties tijdens de geboor-
tehulp.\'

Hiermede geven de Ministers aan dat er
belangrijke technische en welzijnsaspecten
aan de uitvoering van deze techniek zijn
verbonden, die het noodzakelijk maken
dat de uitvoering verricht wordt door
daartoe specifiek opgeleide personen i.e.
de dierenartsen.

Desalniettemin stelt de Minister van Land-
bouw en Visserij het mogelijk te zullen
maken dat veeverloskundigen deze tech-
niek toe kunnen passen omdat embryo-
tomie — om welzijnsredenen — onder be-
geleiding van epiduraalanesthesie moet
kunnen plaatsvinden. In eerste instantie
werd door de Minister reeds gesteld dat
epiduraalanesthesie alleen bij uitzondering
en slechts in specifieke gevallen wordt toe-
gepast.

Het Hoofdbestuur heeft er ernstige bezwa-
ren tegen als een belangrijk welzijnsaspect
opgeofferd wordt ten koste van de zeer in-
cidentele behoefte om een epiduraalanes-
thesie bij een embryotomie te kunnen toe-
passen.

Het Hoofdbestuur is van mening dat hier-
bij dezelfde gedragslijnen moeten worden
gevolgd als aangegeven bij de keizersnede,
namelijk dat op de dierverloskundige de
zorg berust om in het belang van het dier
onverwijld een dierenarts voor deze dierge-
neeskundige handeling in te schakelen.

Binnen de RVV bestaat bijna permanent
een aantal vacatures waarvoor van de zijde
van de Nederlandse dierenartsen onvol-
doende belangstelling bestaat. Het Hoofd-
bestuur betreurt dit.
Een en ander heeft de RVV recent doen
besluiten een advertentie te plaatsen in een
Belgisch tijdschrift, waarin belangstellen-
den voor deze functies worden opgeroepen
zich te melden.

Een ontwikkeling welke in een verenigd
Europa te verwachten is en niet uit de weg
gegaan moet worden. De Nederlandse die-
renartsen zullen zich deze ontwikkeling
echter wel goed bewust moeten zijn en zul-
len zich moeten realiseren dat als niet ade-
quaat op de aanwezige mogelijkheden op
de arbeidsmarkt wordt ingespeeld deze
ontwikkeling zich versterkt zal doorzetten.

Medisch-biologische research in het alge-
meen (inclusief toxicologie, farmacologie
en \'vaccinologie\') is een kwestie van team-
work waarbij de bijdrage van de proefdier-
patholoog de laatste jaren sterk is toegeno-
men, onder andere door een sterke
uitbreiding van het arsenaal aan morfolo-
gische technieken (zoals immunohistoche-
mie, morfometrie, EM) en door de toege-
nomen kennis van de ziekteprocessen bij
dieren en de relevantie hiervan voor de
mens. Aangezien in veel medisch-biologi-
sche experimenten een van de eindpunten
van het onderzoek een morfologische
parameter is en deze vaak doorslaggevend
is voor de interpretatie van de resultaten
van het gehele experiment, staat of valt de
kwaliteit van veel medisch-biologisch on-
derzoek met de kwaliteit en inbreng van de
proefdierpatholoog. Het zal duidelijk zijn
dat hier proefdierpathologen of toxicolo-
gisch-pathologen worden bedoeld die in
staat zijn tot een volledig pathologisch on-
derzoek van proefdieren, met al zijn aspec-
ten, niet beperkt tot slechts enkele orgaan-
systemen of technieken. De proefdier-
patholoog dient de resultaten van het
pathologisch onderzoek te kunnen plaat-
sen in het bredere kader van de toxicologie
of het medisch-biologisch onderzoek en
een uitspraak te kunnen doen over de rele-
vantie van de waargenomen effecten voor
de mens.

In dit kader moet ook opgemerkt worden
dat het gebruik van proefdieren in toene-
mende mate gereguleerd wordt door natio-
nale en internationale richtlijnen en wet-
ten, teneinde onnodig proefdiergebruik te
voorkomen. Personen belast met het uit-
voeren van dierproeven moeten voldoen
aan eisen van deskundigheid. Het is te ver-
wachten dat eisen van deskundigheid ook
gesteld zullen gaan worden aan de patho-
logen die bij dierexperimenten betrokken
zijn. Richtlijnen voor het reguleren van
proefdiergebruik zijn immers zinloos voor
die experimenten waarbij de noodzakelijke
expertise ontbreekt om tot een verant-
woorde conclusie te komen.
Het is gebleken dat bij degenen die zich in
Nederland bezighouden met proefdier-
pathologie een duidelijke behoefte is ont-
staan om tot een vorm van erkenning en
registratie/certificering te komen. De di-
recte aanleiding om, wat dit betreft, tot
concrete acties te komen zijn de beginselen
van Good Laboratory Practice (GLP) die
in verscheidene landen (onder andere de
V.S. en ook Nederland) zijn ingevoerd.

Deze beginselen gelden onder andere voor
toxiciteitsexperimenten waarvan de resul-
taten worden gebruikt voor risico-evalua-
tie. In het kader van deze richtlijnen zijn
ook eisen geformuleerd over de kwaliteit
van het pathologisch onderzoek van proef-
dieren en de deskundigheid van de \'toxico-
logisch-patholoog\'. De gedachte hierachter
is dat een ondeskundig uitgevoerd patho-
logisch onderzoek van proefdieren tot on-
juiste conclusies kan leiden en zo een ge-
vaar voor de volksgezondheid kan
betekenen. In de V.S. zijn ter zake reeds
richtlijnen opgesteld. Ook in Europa
wordt thans gestreefd naar standaardisatie
en kwaliteitsverbetering in de organisatie
en uitvoering van en omstandigheden bij
toxicologisch onderzoek, zoals onder an-
dere blijkt uit de OECD beginselen voor
het uitvoeren van dit soort onderzoek die
recent door de landen van de EEG zijn
aanvaard. Van deze standaardisatie en
kwaliteitsverbetering kan ook in bredere
zin profijt worden getrokken.

In Nederland bestaat momenteel geen offi-
ciële opleiding tot proefdierpatholoog en
evenmin is er sprake van enige vorm van
registratie of certificering. De groep be-
trokkenen is tamelijk divers, zowel wat
betreft vooropleiding als wat betreft
\'training\' in de proefdierpathologie. Het
formuleren van eisen betreffende de oplei-
ding van proefdierpathologen en het ko-
men tot een registratie/certificering is een
mogelijkheid om ook in Nederland tot een
vorm van kwaliteitsbewaking van dit soort
pathologisch onderzoek te komen. Tevens
wordt op deze manier door de Neder-
landse proefdierpathologen voldaan aan
de door buitenlandse overheden gestelde
eisen van kwaliteitsbewaking.

Mede naar aanleiding van de hierboven
geschetste problematiek heeft, medio 1988,
een commissie, ingesteld door de Neder-
landse Patholoog-Anatomen Vereniging
(NPAV) en de Koninklijke Nederlandse
Maatschappij voor Diergeneeskunde
(KNMvD), het \'Reglement met betrekking
tot Opleiding, Erkenning en Registratie
van Proefdierpathologen\' opgesteld. In dit
reglement is een opleidingsprofiel geschetst
en zijn richtlijnen gegeven betreffende de
registratieprocedure. Er is uitgegaan van
een \'open\' register, toegankelijk voor die-
renartsen, medici en medisch-biologen, dit
naast de reeds bestaande registers voor
patholoog-anatomen (medici) en veteri-
nair-pathologen (dierenartsen). De (post-
doctorale) opleiding tot proefdierpatho-
loog zal circa 4 jaar in beslag nemen,
afhankelijk van onder andere de voor-
opleiding. Als uitvloeisel van het Regle-
ment is in september 1988 een \'Commissie
Registratie Proefdierpathologen\' benoemd
door de besturen van de NPAV en de
KNMvD. Een van de eerste taken van
deze commissie is zorg te dragen voor \'de
facto\' erkenning van proefdierpathologen
die kunnen aantonen dat zij voldoen aan
de eisen die in het Reglement zijn gesteld.
Deze eisen omvatten onder meer dat de
kandidaat daadwerkelijk als proefdier-
patholoog, zoals omschreven in het Regle-
ment, werkzaam is en deze functie gedu-
rende minirnaal vier jaar heeft uitgeoefend.
Kandidaten die menen in aanmerking te
komen voor \'de facto\' erkenning worden
verzocht zich schriftelijk te wenden tot dr.
J. J. T. W. A. Strik, secretaris van de
Commissie Registratie Proefdierpatholo-
gen, p/a RIVM, Postbus 1, 3720 BA Bilt-
hoven. Zij ontvangen een aanvraagformu-
lier en informatie over de eisen waaraan
men dient te voldoen om voor \'de facto\'
erkenning in aanmerking te komen. Perso-
nen die momenteel een opleiding volgen in
de proefdierpathologie kunnen zich even-
eens voorlopig aanmelden. De mogelijk-
heid tot \'de facto\' erkenning zal in principe
blijven bestaan tot 2 jaar na instelling van
het register.

Een interessante vraag. Het antwoord is
belangrijk; niet alleen voor de dierenarts
en de daarmee verbonden of daarvan af-
hankelijke organisaties.
Het antwoord is ook van groot belang
voor het nationale en internationale beleid
met betrekking tot dierziekten en volksge-
zondheid. Niemand weet zeker wat het
antwoord is. Een beetje koffiedik kijken,
getallen lezen en interpreteren, rapporten
doorwerken enz. zijn de ingrediënten op
grond waarvan het antwoord gegeven
wordt. Maar misschien is wel het belang-
rijkste met welk gevoel de dierenarts tegen
de toekomst aankijkt.
Hebben wij een te brede opleiding of is de
opleiding breed genoeg om wat verder te
kijken dan de dagelijkse werkzaamheden
direct vereisen?

Weten wij overal niets van of geeft de op-
leiding voldoende basis om ons in te wer-
ken in een deelgebied (daarbij het bredere
verband niet vergetende)?
Zijn wij optimistisch of pessimistisch?
Laten wij het erbij hangen of maken wij er
iets van?

Moeilijke vragen. De beste manier om een
moeilijke vraag te beantwoorden is er af
en toe helemaal niet aan te denken.
En dat kan met muziek!
Uit de gedachten over de toekomst, maar
vooral uit het vergeten van wat de toe-
komst brengen zal, is het idee geboren een

veterinair symfonie-orkest op te richten.
Er zijn veel veterinaire muzikanten. Het
leek ons een goed idee om met elkaar te
tonen dat er nog muziek in de diergenees-
kunde zit, maar ook dat er naast de dier-
geneeskunde nog zoveel moois in het leven
te beleven is.

Bent u een twijfelkontje (komt bij de bes-
ten voor, \'ben ik wel goed genoeg?, kost
het niet teveel tijd?\'), dan kunt u altijd
even ruggespraak houden met Clé Willen-
borg.

Maar ons idee is, muzikant of niet, er zit
nog een hoop muziek in de diergenees-
kunde.

De Groep Paarden Praktici houdt haar
jaarvergadering op dinsdag 28 februari
aanstaande om 20.00 uur. De jaarvergade-
ring vindt plaats in Restaurant \'De Biltse
Hoek\' in De Bilt.

Enige aspecten van endometritis bij
het paard; prof dr. A. de Kruif, Gent.
Osteosynthese; drs. E. K. Welling, Blari-
cum.

Hierna volgt het huishoudelijke gedeelte;
jaarverslagen, plannen, bestuurswisseling
en dergelijke.

Verkrijgbaar: Map \'Respiratoire aandoe-
ning bij het paard\' najaar 1988 ä/75,- ex-
clusief portokosten.
Voor wat betreft de cursus: \'F.E.1.-pas-
poort aantekening\', kunt u zich opgeven
bij de secretaris.

Het particulier veterinair gezelschap \'Cer-
berus\' o.d.z. \'Cave Canem\' is voornemens
een Professorenborrel te houden op vrijdag
17 februari 1989 om 17.15 uur, ter sociëteite
Ph.R.M., Janskerkhof 14 te Utrecht.
Behalve de voorzitters van de vakgroepen
en hun mannelijke stafleden zijn oud-leden
van harte uitgenodigd voor deze borrel.

Op 31 januari 1989 nam collega F. W. van
der Kreek, dierenarts toxicoloog, afscheid
als Inspecteur in algemene dienst wegens
het bereiken van de pensioengerechtigde
leeftijd.

De receptor had verzocht zijn afscheid niet
op te luisteren met toespraken en hem ook
geen persoonlijke geschenken te overhan-
digen. Zij die hem erkentelijkheid wilden
tonen, werden verzocht een bijdrage te
storten in een fonds dat voor deze gelegen-
heid is gesticht ten behoeve van de finan-
ciering van projecten in het raam van de
geschiedenis van de toxicologie. Het te
noemen Doornappelfonds wordt beheerd
door het Bestuur van de Nederlandse Ver-
eniging voor Toxicologie. Voor dit fonds is
opengesteld rekeningnummer 420881417,
bij de AMRO-bank in Oss (gironummer
van de bank 1065135) ten name van
Doornappelfonds, Ned. Ver. voor Toxico-
logie.

De Nederlandse Vereniging voor Toxicolo-
gie heeft als één van de eersten gereageerd
en heeft de receptor tijdens de jaarvergade-
ring voor het fonds een cheque van
ƒ 1.000,— aangeboden.

De naam Doornappelfonds is gekozen
vanwege de lange en rijke historie van de
doosvrucht, zaden en andere plantedelen
van het weinig kieskeurige kruid. De
Doornappel, Datura stramonium, bevat
hyoscyamine en andere alkaloïden en werd
sinds mensenheugenis gebruikt voor di-
verse aandoeningen, in liefdesdranken en
bij rituelen zoals het orakel van Delphi.
In de eerste plaats is gedacht aan het bij-
eenbrengen van de verspreide toxicologi-
sche verzameling van dr. A. W. M. van
Hasselt.

Hij was in Nederland, in 1841, de eerste
toxicoloog met een leeropdracht in de to-
xicologie. Verder wordt gedacht aan de
heruitgave van boeken die van betekenis
zijn gebleken voor de ontwikkeling van de
toxicologie.

Dit initiatief staat los van de mededeling
in het Tijdschrift voor Diergeneeskunde van
15 december 1988, pag. 1397 over de vete-
rinaire geschiedenis. Dieren hebben overi-
gens wel een belangrijke rol gespeeld bij de
ontwikkeling van de toxicologie. Reeds
vóór het begin van deze jaartelling ge-
bruikten priesters, koningen en artsen
voor het vaststellen van een dosis-effect-
relatie van vergiften slaven en dieren.
Het Doornappelfonds is een open fonds;
het Bestuur van de Nederlandse Vereni-
ging voor Toxicologie zal gaarne andere
initiatieven, suggesties en bijdragen ont-
vangen.

Naar aanleiding van het antwoord van de
Ereraad op mijn ingezonden stuk in de af-
levering van 15 oktober 1988 (Tijdschr
Diergeneeskd 1988; 113: 1167), zou ik het
volgende willen opmerken.
Met het gebruik van de woorden \'behoren\'
en \'verplicht zijn\' brengt de Codecommis-
sie volgens mij een onderscheid aan tussen
de artikelen in de Code en de Bindende
Besluiten. Door taalkundige interpretatie
komt men dan tot het onderscheid: fat-
soensnormen en rechtsnormen.
De Ereraad komt door historische inter-
pretatie — zonder het vermelden van de
historische feiten, die in dit verband rele-
vant zouden zijn — tot de conclusie dat de
code rechtsnormen bevat waarvan nale-
ving zelfs kan worden afgedwongen.
Omdat beide genoemde interpretaties,
naar mijn gevoel tot zeer verschillende
conclusies leiden, begrijp ik niet op welke
gronden de Ereraad concludeert dat dc
Codecommissie de Code als dwingend
recht heeft bedoeld.

Omdat discussie hierover met de Ereraad
niet mogelijk is zou ik de Codecommissie
willen vragen of zij het eens is met de uit-
spraak van de Ereraad.
Aan de leden der KNMvD zou dan vervol-
gens de vraag voorgelegd kunnen worden
of zij, ingeval de Codecommissie hel eens
is met de opvatting van de Ereraad, dc
Code met deze toelichting zouden hebben
aanvaard.

Overigens is de Latijnse spreuk in het ant-
woord van de Ereraad niet compleet. De
volledige tekst luidt: Roma locuta, causa fi-
nita. Ik denk dat ze met deze spreuk zelfs
in Rome niet meer uil de voeten kunnen.

zonder meer verklaarbare uitspraak heeft
gedaan — tot de interne \'wetgever\' wendt.
Wat dat betreft loopt er een parallel tussen
Maatschappij en maatschappij. Misschien
brengen onder beheer van de Codecom-
missie vallende bronnen de door collega
Tholhuysen gewenste duidelijkheid.
Dat de Ereraad de arrogantie had Roma te
vertalen met \'Ereraad\' zij hem vergeven.
Causa finita.

De Codecommissie is ingesteld als een ad-
viescollege van het Hoofdbestuur van de
KNMvD.

Uit dien hoofde heeft de Codecommissie
het Hoofdbestuur geadviseerd de vragen
van collega Tholhuysen in een direct
schrijven te beantwoorden. Uit mededelin-
gen van het Hoofdbestuur is gebleken dat
dit inmiddels is geschied.

Zuuren als volgt verder: \'Een dierenarts is
verplicht om, als hij constateert dat dieren
in hun gezondheid en welzijn worden ge-
schaad, samen met ons (de Dierenbescher-
ming) die argumenten bij landbouworgani-
saties en de overheid aan te dragen, die
helpen de problemen voor de dieren op te
lossen.\'

Het staat er echt, dat is andere koek dan
de Uitoefeningswet. Gelukkig weten de
meeste praktizerende dierenartsen, de Ge-
zondheidsdiensten en de Instituten zelf wel
wat er moet gebeuren.

Het ingezonden stuk van de heer M. van
Zuuren in het Tijdschr Diergeneeskd 1988;
113: 1384, geeft mij aanleiding tol het
plaatsen van enkele kanttekeningen.
De heer Van Zuuren stelt vast dat ons
Hoofdbestuur op een democratische wijze
wordt gekozen en dat het de leden van de
KNMvD vertegenwoordigt. In eenvoudige
bewoordingen is dat wel zo, maar in feite
wordt ons Hoofdbestuur gekozen volgens
de regels die zijn vastgelegd in de Statuten
en het Huishoudelijk Reglement. In die-
zelfde reglementen zijn de taken, de be-
voegdheden en ook de verantwoordelijk-
heden van het Hoofdbestuur vastgelegd.
Ik heb geen reden om aan te nemen, dat
ons Hoofdbestuur zich niet aan die regels
zou willen houden.

Een tweede opmerking gaat over hetgeen
de heer Van Zuuren in zijn \'tot slot\' heeft
vermeld.

Na vastgesteld te hebben dat ik mij onvol-
doende bewust ben van de taak en de
plicht van een dierenarts, gaat de heer Van

Op 27 t/m 29 april 1989 organiseert de
KNMvD een cursus met als thema \'Pre-
sentatietechniek\'. Deze cursus is bestemd
voor dierenartsen, lid van de KNMvD, die
werkzaam zijn in de praktijk, overheids-
dienst en in het bedrijfsleven.
Kosten: ƒ795,—.

Nadere informatie verschijnt in het eerst-
volgende Tijdschrift voor Diergenees-
kunde.

Samenvatting van de
informatie/discussie-avond
\'Diergeneeskunde in
ontwikkelingssamenwerking,
bezien vanuit de derde wereld\'

Na een welkomstwoord van de voorzitter
van DIO en een inleiding over de structuur
en de vooruitgang in het werk van DIO
wordt het programma van de avond gepre-
senteerd. Er zijn vijf veterinairen uit
Ghana, Kenia, Ethiopië, Tanzania en de
Philippijnen. Zij volgen in Barneveld, De-
venter of Wageningen cursussen met be-
trekking tot de dierlijke produktie. Gezien
hun achtergrond kunnen zij ons inzicht ge-
ven in de veterinaire structuur in deze lan-
den en de knelpunten, die zij zien in het
veterinaire beleid.

1. Er zal meer onderzoek in de ontwikke-
lingslanden zelf moeten plaatsvinden, om-
dat lokale omstandigheden (rassen, tnilieu)
medebepalend zijn voor het beleid, dat ge-
voerd moet worden om te koinen tot een
hogere dierlijke produktie. Ook moet ter

plekke gewerkt worden aan ontwikkeling
van diergeneesmiddelen, onder andere vac-
cins, om beter aan de behoeften te voldoen
en beter aan te sluiten bij de lokale om-
standigheden.

2. Er is een gebrek aan geschoold perso-
neel in het veld, waar vakkennis nodig is.
De beter opgeleiden hebben vaker hogere
kaderfuncties en werken op nationaal in
plaats van op districts niveau.

3. Er zijn terugkerende tekorten aan medi-
cijnen en vaccins. Hierdoor wordt het ef-
fect van campagnes ernstig verminderd.

4. Betere transportmogelijkheden zijn es-
sentieel voor de bereikbaarheid door vete-
rinairen en een betere verspreiding van
dierlijke produkten voor de consumptie.

Hierna wordt een discussie gevoerd met
het forum, beslaande uit op dit gebied des-
kundige veeleeltkundigen en veterinairen
en de toehoorders. De volgende vraag
kwam hierbij naar voren: \'Is het voor de
ontwikkelingslanden efficiënter om goed
opgeleide veterinairen te ontvangen of om
financiële hulp te krijgen voor scholing
van veterinairen?\'

Specifieke opleidingscentra en betere tran-
sportmogelijkheden blijven belangrijk, zo-
dat dun bevolkte gebieden, waar het
meeste vee zich bevindt, bereikt kunnen
worden door veterinairen. Preventieve
diergezondheidszorg zal resulteren in ver-
mindering van het gebruik van diergenees-
middelen. Vaccins moeten onder lokale
omstandigheden geproduceerd worden,
zodat voor een constante aanvoer gezorgd
wordt.

Na deze bewustwordingen en meningsui-
tingen werd de avond uitstekend afgeslo-
ten met Afrikaanse ritmische muziek en
dans onder het genot van een verfrissing.

Prijswijzigingen codelijst van geneesmiddelen voor vleeskalveren nr. 3

Code	Produktnaam	Firma	Prijs		Pag.
633	Oxytetracycline HCL	A.U.V	ƒ72,50	(was ƒ 74,50)	15
561	Furaltadone HCL	A.U.V	ƒ42,30	(was ƒ 43,80)	15
524	Furazolidon	A.U.V	ƒ23,20	(was ƒ 24,80)	15
066	Trimethoprim HCL puur	Vetimex	ƒ89,00	(was ƒ94,50)	16
055	Colistine 1200 WO	Vetimex	ƒ26,00	(was ƒ 27,00)	15
057	Doxymix 150 WO	Vetimex	ƒ 79,00	(was ƒ81,00)	15

Datum van ingang: 1 februari 1988

Praktische röntgenologie (f 290,—)
3 febr. 1989 Gez. dieren/Wageningen (89/18)
N.B. De cursus is reeds volgeboekt. Deze cursus
zal extra gegeven worden op:

25 februari 1989/Emmeloord (gezelschapsdier,
deze is nog open voor inschrijving)

N.B. Deze cursus is reeds volgeboekt. Op een
nader te bepalen datum zal een herhaling gege-
ven worden.

N.B. Deze cursus is reeds volgeboekt. Een her-
haling zal gegeven worden op een nader te be-
palen datum.

N.B. Deze cursus wordt in Utrecht op de Kli-
niek voor Kleine Huisdieren gegeven van 13.30
tot 17.00 uur.

N.B. Deze cursus zal in Utrecht gegeven worden
van 13.30 uur tot 17.00 uur (twee middagen) in
het Hoofdgebouw van de Faculteit Diergenees-
kunde.

Nadere informatie over de cursussen PAO-D
kunt u vinden in ons cursusoverzicht van het
voorjaar 1989.

Inlichlingen: secretariaat PAO-Diergeneeskunde,
Postbus 140.31, 3508 SB te Utrecht.
Telefoon: 030-517374, bij geen gehoor: 030-
510111.

In de periode mei 1989 tot eind december 1989
zal in de gebouwen van de Chr. Agr. Hoge-
school (CAH) te Dronten de cursus \'Biotech-
nologie en veehouderij\' worden gehouden.
Het totaal aantal cursusdagen bedraagt 30 en de
kosten zijn ƒ 3.000,—.

Voor het Hdmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Sandt, Mevr. R. R. O. M. van de; 1988; 3512 CN Utrecht, Ridderschapstraat 23 bis.
Schröder, Mevr. A. C. J.; 1988; 4051 EM Ochten, Hoeflaan 25.
Thesingh, Mevr. M. S. H.; 1988; 3582 CA Utrecht, Minstraat 7.
Vromen, P M.; 1988; 6538 XW Nijmegen, Zwanenveld 37-65.

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen:

Janse, J. M.; Palmerton-1985; Prestatyn, Clwyd, Wales (Engeland), Bernehouse Vet.

Malo Vergara, Dr. A.; Parana-1980; Hannover-1987; 6538 GB Nijmegen, Lankforst
11-42.

Overbeek, J. R. van; 1988; 4532 BC Terneuzen, Willem de Zwijgerlaan 2 B.
Timmers, Mevr. J. M.; 1987; 5632 TA Eindhoven, Italiëlaan 25.

Als kandidaatlid van dc Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde
heeft het Hoofdbestuur aangenomen:

Op 26 januari 1989 drs. W. Luytjes (bioloog) te Utrecht.
Op 2 februari 1989 drs. T. G. Kimman te Lelystad.
Op 9 februari 1989 drs. L. Vellenga te Drachten.
Op 9 februari 1989 drs. H. J. A. Egberts te Ottersum.

Mevr. W. Pol-van Dongeren te langelo
J. C. de Graaf te Groningen
Dr. C. Holzhauer te Rozendaal

(afwezig) 25 jaar 5 februari 1989
(afwezig) 35 jaar 9 februari 1989
(afwezig) 35 jaar 9 februari 1989

Dr. F. H. J. Jaartsveld te Boxtel
H. Meijer te Velden
R. O. Cohen te Kiriat Tivon (Israël)
Dr. F. J. Grommers te Bilthoven
Dr. J. M. F. Saes te Weert
Prof. dr. E. Lagerweij te Bunnik
G. Hofland te Bodegraven
A. Annema te Winschoten
Dr. R H. A. Poll te Arnhem

12 februari 1989
12 februari 1989
28 februari 1989
28 februari 1989
28 februari 1989
28 februari 1989

Het bestuur van de Veterinaire Studenten Kegelclub \'Duin in \'t Gat\' heeft zich als volgt samengesteld:

Het bestuur der Veterinaire Studenten Rijvereniging \'De Solleysel\' heeft zich voor het lustrumjaar 1988-
1989 als volgt samengesteld:

Ellen van de Leemput, Praeses
Gertjan den Heijer, Ab-actis
Martine Boonstoppel, Fiscus
Sofie Greven, Commissaris van paarden
Hans Peeters, Commissaris van materiaal
Jeroen Smak, Vice-praeses

Het bestuur van het Veterinair Dispuut Veritas heeft zich voor het jaar 1988/1989 als volgt samengesteld:

Rob Groenen, Praeses
Ernst Soethout, Ab-actis
Anne Marie Smit, Fiscus
Lidwien Verdegaal, Vice-praeses
Liesbeth Berghout, Vice-Ab-actis

In het Tijdschrift van 1 januari 1989 staat bij de lijst van jubilerende dierenartsen vermeld, dat drs.
G. H. P J. Gouda Quint zou jubileren op 30 oktober 1989, dit moet zijn 30 september 1989.

Aa. H. J.: 1984; 6996 DT Drempt, Zomer-
weg 58; tel. 08334-74333 (privé), 71007
(prakt.); p., geass. met J. H. de Groot, B.
H. V. d. Pol, J. Pons en A. J. Verheul.
Akkerman. A. M.: 1986; 3844 AL Harder-
wijk, Beneluxlaan 84; loc. hfd. R.V.V.-kring
Apeldoorn.

Algra-Verkerk. Mevr. L. A.; Gent-1988;
3925 TP Scherpenzeel, Leidjeskamp 28; tel.
03497-4053; k.d. R.V.V.
Bereken. Prof. ,/. M. M. van den: 3951 BN
Maarn, Hoekenkamp 1; tel. 03432-2707
(privé), 030-534851 (bur.); hlr. R.U.
(F.d.D., secr. VK.W.).
Boer. R A. de: 1988; 3512 EZ Utrecht,
Kloksteeg 37; tel. 030-333782; wnd. d.
Breeje. R. W. den: 1986; naar het buitenland.
Breeje. R. W. den: 1986; Faringdon, Oxon
SN7 7EZ (Engeland), Danetree house, 14,
Coxwell Road; tel. 0367-22778; p., ass. bij
\'Day & Partners" Stanford-in-the-Vale.

217 Buileman. J. H. M.: 1966; 4876 AA Etten-
Leur, Roosendaalseweg 21; tel. 01608-
15003; d.

222 Dijkhuizen. C. A.: 1974; 5248 BM Rosma-
len, Dcnnenlaan 8; tel. 04192-16144 (privé),
073-416666 (prakt.); p.

223 Dikkenberg. M. 1. van den: 1967; 7151 AA
Eibergen, Burg. Wilhelmweg I l;tel. 05454-
73852 (privé), 71390 (prakt.); p., geass. met
R. M. J. Rutten.

224 Donders. F. L. P C; 1985; 5071 BJ Uden-
hout, Kreitenmolenstraat 124; tel. 04241-
2164 (privé), 04242-83535 (prakt.); p., ge-
ass. met C. 1. M. M. Achten, G. M. J. M.
Boink, J. G. M. Claessens, A. H. M. van
Doremalen en J. H. M. Maas.

224 Dorresteijn. Dr. J.: 1958; U-1971; 5301 EK
Zaltbommel, Kerkplein 6, Prentenhandel
\'Onder de Sint Maarten\' (oudegrafiek;
vanaf april 1989); tel. 04180-12042; oud-
wet. medew. R.U.

224 Dorrestein. Dr. G. M.; 1975; U-1986; 3723
KB Bilthoven, Obrechtlaan 59; tel. 030-

290478 (privé), 534357 (bur.); univ. hfd.
docent Bijz. Dieren R.U. (F.d.D., vkgr.
Pathologie, afd. Lab. en Bijz. Dieren).

225 Duyn, J. C. van: Gent-1988; 9501 CM
Stadskanaal, Hoofdstraat 30 B; tel. 05990-
13103; wnd. d. (toevoegen als lid).

229 Evers. M. A. M.: 1987; 7615 NA Harbrink-
hoek. Almeloseweg 173; tel. 05490-61252;
p., ass. bij J. J. M. Elberink en A. M. J.
Rutten.

232 Fuchs. H. W. L M.: 1987; 9073 HJ Marrum,
Ringweg 96; tel. 05181-1528 (privé), 1221
(prakt.); p., ass. bij M. de Vries en H. A.
J. Goedemoed.

232 Gee.Dr.A.L. rfe; 1974; U-1980; 9249 NR
Frieschepalen, Boskdobbe 11; tel. 05125-
2871 (privé), 05120-13435 tst. 235 (bur.);
lab. d. bij G.v.D. Noord-Nederland.

233 Geurts. H. J. R: 1978; 5964 AM Meterik,
Dr. Lemmenstraat 1; tel. 04709-4398
(privé), 1231 (prakt.); p., geass. met J. C.
M. van Dijck, G. R. R de Muinck, R W.
A. Seuren en P. J. A. G. Verstraelen.

234 Goot. Mevr. L. T. van der: 1988; 3438 TL
Nieuwegein, Sonatelaan 88; tel. 03402-
36698; wnd. d. (toevoegen als lid).

234 Gorter. A.: 1980; 9675 NZ Winschoten,
Dierenlaan 14; tel. 05970-24555 (privé),
14371 (prakt.); p., geass. met H. E. Kruit
en E. P. van der Wel.

235 Goverts. J. Th.: 1971; 3645 KJ Vinkeveen,
Kievitslaan 59; tel. 02979-3311 (privé), 020-
927197, 796035 (prakt.); p., geass. met E.
Bolland en E. C. Osinga.

235 Grommers. Dr. E J.: 1959; U-1967; 3723 GP
Bilthoven, Van Goyenlaan 22; tel. 030-
283879 (privé), 531040 (bur.); wet. medew.
R.U. (F.d.D., vkgr. Bedrijfsdiergenecsk. en
Voortplanting).

241 Heemskerk. B. G.: 1987; 2981 CP Ridder-
kerk, Pieter de Hoochstraat 16; tel. 01804-
31720 (privé), 25253 (prakt.); p., ass. bij P
van der Eijk, W. van Erk, P J. H. M. Meeus
en R. de Rooij.

243 Hesseling. K.: 1972; 4761 VE Zevenbergen,
\'.s-Heerenwei 63; tel. 01680-24489 (privé),
01626-3650 (prakt.); p., geass. met E. van
Koesveld, C. van Popta en S. Tj. Westen-
dorp.

328 Hijfle. Mevr. M. A. van: Gent-1986; 7552
GR Hengelo (Ov.), p/a Dolfnijhoffstraat
12; tel. 074-919641; verblijft in het buiten-
land; London (Engeland), 736 Barking
Road, E13 Plaistow; tel. 01-4726598; wnd.
d.

246 *Hooimeijer. J.: 1982; 7941 GR Meppel,
Parklaan 5; tel. 05220-61565 (privé), 62121
(prakt.); p., kl. huisd. en vogels, geass. met
mevr. H. W. Janssen.

247 Huisman. E. O.: 1975; 8014 AE Zwolle,
Nieuwe Deventerweg 103 C; tel. 038-
650234; p., kl. huisd.; plv. i.

329 Janse. J. M.: Palmerston-1985; Prestatyn,
Clwyd, Wales (Engeland), Bernehouse Vet.
Surgery 2; d. (toevoegen als lid).

252 Jong. D. C. de: 1982; 3421 EN Oudewater,
Pastoorsakker 53; tel. 03486-3940; p.

252 Jong-Tabernal, Mevr. C. E. de: 1981; 3421
EN Oudewater, Pastoorsakker 53; tel.
03486-3940; d.

253 Kalsbeek. J.: 1986; 8446 BH Heerenveen,
Valeriaan 74; tel. 05130-29679 (privé),
24232 (prakt.); p., ass. bij G. J. v. Heykop,
G. Rijpkema en K. v. d. Werf.

255 Keizer. J.: 1988; 7731 KL Ommen, Putter
15; tel. 05291-2319 (privé), 6000 (prakt.); p.,
ass. bij W. G. Romijn, A. G. J. Ruijs en W.
Sobels (toevoegen als lid).

256 »Kilian. Mevr. C. W.: 1977; 3905 RV Vee-
nendaal. Nachtzwaluw 4; tel. 08385-29921;
d.

258 Koesveld. E. van: 1974; 4844 AA Terheijden,
Raadhuisstraat 35 A; tel. 01693-1832
(privé), 01626-3650 (prakt.); p., geass. met
K. Hesseling, C. van Popta en S. Tj. Wes-
tendorp.

258 Kok. H. J. L: 1974; 2071 AR Santpoort,
Pastorieweg 3; tel. 023-382818; p., geass.
met Th. C. Winkel.

260 Kreuger. T: 1988; 8091 HG Wezep,
Schaapskooi 24; tel. 05207-5713 (privé),
1666 (prakt.); p., ass. bij M. Dijkstra.

260 Kriele. C. R M. A.: 1970; 6226 WD Maas-
tricht, Meidoorn 126; tel. 043-621898
(privé), 621970 (prakt.); p.

263 Lange. Ing. D. de: 1988; 5398 KM Maren-
Kessel, Marensedijk 22; tel. 04127-786
(privé), 04124-1166 (prakt.); p., ass. bij R.
V. d. Linde.

263 Lans. J. V. H.: 1985; 2403 PE Alphen a/d
Rijn, Geerestein 100; tel. 01720-35482
(privé), 20200 (prakt.); p., geass. met A. C.
M. Kuilboer, J. H. Rootert en A. Soede.

264 Leeuw. Dr. R W. de: 1973; U-1980; 8212 AC
Lelystad, Buitenplaats 63; tel. 03200-22346
(privé), 070-547170 (bur.); dir. St. Gezond-
heidsz. voor Dieren.

268 Maarssen. A. J. 1. te: 1963; 7141 CS
Groenlo, Marhulzenweg 34; tel. 05440-
61009 (privé), 61313 (prakt.); p., geass. met
C. J. Hartveld, R C. J. Hopmans en G. A.
I. Kamp; plv. i.

268 Malo Vergara. Dr. A.: Parana-1980; Hanno-
ver-1987; 6538 GB Nijmegen, Lankforst 11-
42; tel. 080-444742 (privé), 08855-87600
(bur.); d. bij Intervet International B.V.
(toevoegen als lid).

270 Meijer. H.: 1954; 5941 NV Velden, Vor-
stweg 24; tel. 04702-1239; r.d.; oud-adj. i.
Veeartsenijkundige Dienst en oud-vet. adj.
i. Volksgezondheid.

275 Niekn. Mevr. M.: 1987; 3705 BE Zeist,
Oude Arniiernseweg 283; tel. 03404-56386
(privé), 030-531040 (bur.); wet. medew.
R.U. (F.d.D., vkgr. Bedrijfsdiergeneesk. en
Voortplanting).

279 Overbeek. J. R. van: 1988; 4532 BC Terneu-
zen, Willem de Zwijgerlaan 2B; tel. 01 150-
95349 (privé), 95017 (prakt.); p., ass. bij J.
J. L. M. Kop en M. R Sehaub (toevoegen
als lid).

280 Pesman. Mevr. M. E.: 1988; 3511 JV
Utrecht, Bakkerstraat 23; tel. 030-310086
(privé), 02510-27775 (prakt.); p., ass. bij H.
van Loenen.

282 Poel. W. H. M. van der: 1988; 3581 ED
Utrecht, Mgr. v. d. Weteringstraat 63; tel.
030-313492 (privé), 531040 (bur.); wet. me-
dew. R.U. (F.d.D., vkgr. Bedrijfsdierge-
neesk. en Voortplanting, afd. Buitenprak-
tijk).

283 Popta, C. van: 1957; 4765 CG Zevenberg-
schenhoek. Hoofdstraat 72; tel. 01685-2458
(privé), 01626-3650 (prakt.); p., geass. met
K. Hesseling, E. van Koesveld en S. Tj.
Westendorp.

284 *Raamsteeboers. G. H. M.: 1988; 3981 ZM
Bunnik, Vletweide 54; tel. 03405-67509
(privé), 01626-3650 (prakt.); p., ass. bij K.
Hesseling, E. van Koesveld en S. Tj. We-
stendorp.

292 Schouten. G. J.: 1968; 2563 AC \'s-Graven-
hage. Laan van Meerdervoort 275 A; tel.
070-639678 (privé), 458327 (prakt.); p.

293 Schweren. Mevr. M. J. A. L.: 1988; 3193 JE
Hoogvliet, Kardoenhof 16; tel. 010-
4168302; p., ass. bij D. A. C. Rotterdam-
Zuid.

293 Segers. R. J. M.: 1984; 7443 KC Nijverdal,
Valeriaan 5; tel. 05486-10150 (privé), 54455
(prakt.); p., geass. met A. Mostert.

293 Segers-van Noort, Mevr. R G. M.: 1983;
7443 KC Nijverdal, Valeriaan 5; tel. 05486-
10150; d.

294 Süssens. C. H. L. : 1974; 5764 PG Rips,
Ripsestraat 20 A; tel. 04939-241 (privé),
04923-61402 (prakt.); p., geass. met J. L.
Eikelenboom, P. J. M. M. van Gulick, F.
L. M. Konings, M. J. A. Nuijens, N. J. G.
J. V. d. Wielen en J. W. Zwolschen.

295 Smeets, J. F. M.: 1986; 5706 RX Helmond,
De Bergen 18; tel. 04920-37754 (privé), 030-
535372 (bur.); d. bij R.VV./VVD.O.

295 Smeets-Claes.sens. Mevr. A. M. J. J.: 1985;
5706 RX Helmond, De Bergen 18; tel.
04920-37754; ass. bij Pluimveepraktijk
Zuid-Nederland.

296 Sollte. K.: 1986; 6562 ZV Groesbeek,
Mooksestraat 32; tel. 08891-76485 (privé),
72900 (prakt.); p., geass. met D. B. Blaau-
boer, G. Maris en C. D. B. Sijpkens.

297 Stam. 1). R.: 1984; 3708 GC Zeist, Oranje
Nassaulaan 37; tel. 03404-12895 (privé),
03438-12063 (prakt.); p., ass. bij H. Thate.

298 Steijger. R. J. M.: 1986; 1191 CB Ouderkerk
a/d Amstel, Prinses Ireneplantsoen 18; tel.
02963-5253 (privé), 020-414796 (prakt.); p.,
geass. met mevr. M. J. Steijer-Hesterman.

298 Steijger-Hesterman. Mevr. M 1986; 1191
CB Ouderkerk a/d Amstel, Prinses Irene-
plantsoen 18; tel. 02963-5253 (privé), 020-
414796 (prakt.); p., geass. met R. J. M.
Steijger.

299 Straver. G. M.: 1977; 2871 AR Schoonho-
ven, Nassaukade IIB; tel. 01823-3570
(privé), 2610 (prakt.); p.

299 Strikkers. J. W. H. M.: 1986; 4251 BE
Werkendam, Hooftlanden 14; tel. 01835-
3976 (privé), 4406 (prakt.); p., geass. met J.
J. Keiler, K. M. Rienks, U. Sybesma en J.
F. G. Vermond.

302 Terbijhe. R. /; 1972; 7211 GM Eefde,
Nachtegaalstraat 37; tel. 05750-40507
(privé), 05766-6111 (bur.); wet. onderzoe-
ker/d. bij \'Het Spelderholt\', centrum voor
onderz. en voorl. voor de pluimveehoude-
rij.

302 Terwee. J. A.: 1987; 3514 TN Utrecht,
Havikstraat 73; tel. 030-733705; wnd. d.

303 Timmers, Mevr. J. M.: 1987; 5632 TA Eind-
hoven, Italiëlaan 25; tel. 040-480366; p.,
geass. met H. E. B. M. Hendriks (toevoegen
als lid).

304 Tonio, H. J. W.; 1981 ; 3769 DH Soesterberg,
Kampweg 50; tel. 03463-52467; p., kl.
huisd.

304 Tonio-van Schieveen, Mevr. P. B. E.: 1975;
3769 DH Soesterberg, Kampweg 50; tel.
03463-52467; p., kl. hui.sd.

304 Toorenburg. Mevr. J. van: 1971; 3769 DH
Soesterberg, Kampweg 52; tel. 03463-
52448; d.

306 Velden. E. W. //. M. van der: 1988; 3583 SX
Utrecht, A. Neuhuysstraat 34; tel. 030-
513149 (privé), 04130-64589 (prakt.); p.,
ass. bij M. C. M. Bossers, P. J. M. van
Huiten, A. M. C. Kuypers en A. H. M.
Winters.

306 Veldhuis, H. P D.: 1987; 7595 XA Weerselo,
Legtenbergerstraat 27; tel. 05416-1173
(privé), 1131 (prakt.); p., geass. met J. G.
Bruggert, H. G. A. Kock, J. S, Koopmans
en R C. Kroft.

332 *Verberne, Mevr. M. M.: 1987; Gulshan,
Dhaka (Bangla Desh), c/o Royal Dutch
Embassy, House nr. 49, Road 90; tel. 09-
880-2-608185, 608186 en 608187 (bur.);
ambt.

309 Vervoorn, C. G.: 1962; 2806 DE Gouda,
Van Itersonlaan 15; tel. 01820-1178.3; p.

i/o Vink, K. D.: 1962; 8601 XE Sneek, Grutto-
laan 2; tel. 05150-13655 (privé), 12714
(prakt.); p., geass. met T. Bottema, A. J. A.
Lobsteijn, B. Reitsma, A. v. d. Schaaf en
R. D. Terwisscha van Scheltinga.

317 Wessels. R. J. A. M.: 1987; 3524 KC Utrecht,
Sleeswijk 33; tel. 030-897508; wnd. d.

317 Westendorp, S. Tj.: 1986;4921 EL Made,De
Vooghtstraat 52; tel. 01626-6503 (privé),
3650 (prakt.); p., geass. met K. Hesseling,
E. van Koesveld en C. van Popta.

318 Wieringa, W.: 1982; 7244 PN Barchem,
Vrochterdijk 10; tel. 05735-3135 (privé),
1200 (prakt.); p., geass. met A. Snijders en
A. J. G. Lautenschutz.

28 Gez.dienst v. Dieren Noord-Brabant/Afd.
Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Rund. Gebouw Gezondheidsdienst, aan-
vang 20.15 uur.

28 Kring Dierenartsen \'Het Gooi\'. Restaurant
\'De Vrije Heere\', Laren, aanvang 20.30 uur.

28 Groep Paardenpraktici KNMvD. Jaarverga-
dering. \'De Biltsche Hoek\', Utrecht, aan-
vang 20.00 uur (pag. 177).

29 Afd. Gelderland KNMvD. Ledenvergade-
ring. Motel (Van der Valk) Westend, Amster-
dam.seweg, Arnhem; aanvang 20.15 uur.

320 Winnen, G. M.: 1973; 3454 HE De Meern,
Zandweg 2111; tel. 03406-65761; d./consul-
tant.

320 Wit. F. Th. C. de: 1979; 5712 MG Someren,
Beusakker 29; tel. 04937-6261 (privé), 1770
(prakt.); p., geass. met L. P. M. v. d. Brand,
H. A. Derkx, M. M. F. H. van Kuijk, R.
J. M. L. Raymakers, L. A. J. Smeenk, J.
A. Westerbeek eh D. L. Willink.

321 Wyers, P. H. M.: 1957; 5374 CT Schaijk,
Haagstraat 14; tel. 08866-1202; r.d.

322 *Zijlmans, M. Th.: 1953; 5161 AN Sprang-
Capelle, Nieuwe Vaart 13; tel. 04168-1400;
p.; R.O. St. Sylvester.

323 Zwart, Prof. dr. P: 1955; U-1963; 3981 EK
Bunnik, Burg. v. d. Weyerstraat 16; tel.
03405-61644 (privé), 030-534364 (bur.); hlr.
R.U. (F.d.D., vkgr. Pathologie, afd. Ziek-
tek. Lab. en Bijz. Dieren).

8—11 2nd European Symposium on Avian
Medicine and Surgery, Utrecht (pag. 762).

15—18 AO Courses for Veterinary Surgeons,
Ohio State University, Columbus (USA)
(pag. 900 1988).

16 Gez.dienst v. Dieren Noord-Brabant/Afd.
Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Varken. Gebouw Gezondheidsdienst, aan-
vang 20.15 uur.

23 Symposium \'Nieuwe ontwikkelingen in de
levensmicrobiologie\', Stichting EFFl,
Utrecht. Inl. tel. 08370-22114 (pag. 1318).

30 International Veterinary Ear, Nose, and
Throat Association (IVENTA). Harrogate,
UK. (Inl. dr. A. J. Venker-van Haagen)(pag
1030).

4 "Streptokokken\'. Symposium georganiseerd
door Ned. Ver. Microbiol. Sectie Levensmid-
delen. Wageningen (pag. 169).
4 Gez.dienst v. Dieren Noord-Brabant/Afd.
Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Vleeskalveren. Gebouw Gezondheidsdienst,
aanvang 20.15 uur.
5—7 I. Kongreß der Europ. Gesellschaft Ve-
terinärvirologie, Lüttich.
5—8 18. Kongress Deutsche Veterinärmed.
Gesellschaft. Leitthema: \'Pathogenese und
Bekämpfung von Faktorenkrankheiten\'.
Bad Nauheim (inl. op red. secretariaat ver-
krijgbaar).

haltung, Tokio.
11 —14 3e Internat. Congres over voortplanting
bij het varken, Nottingham (Engl.).

12 PAO-D: Serologisch onderzoek pluimvee.
12—15 Fachtagungen anläßlich der Equina in

Essen (pag. 44) (inl. red.secretariaat).
14—16 \'Voorjaarsdagen 1989\', RAl-Congres-

Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Kleine huisdieren. Gebouw Gezondheids-
dienst, aanvang 20.15 uur.

24—27 23. Internat. Symposion über Ge-
schichte der Veterinärmedizin (A), Skara
(Zweden).

to help expansion of small animal side. Recent graduate would suit. Duties
to include some farm w^ork. Car and accommodation supplied. Written
applications to Morris and Henderson, Hampton Villa, Duck Street, Wool,
Wareham, Dorset. BH20 6DF.

De voorkeur gaat uit naar samenwerking op associatiebasis (eventueel part-
time).

Reacties met vermelding van naam, curriculum vitae en huidige bezigheden
richten aan J. M. Blok, Van Duvenvoordelaan 11 7, 2274 SX Voorburg.

HNANCIEEL-ECONOMISCHE EN ASSURANTIE-ADVISEURS VOOR
ARTSEN, TANDARTSEN, DIERENARTSEN EN APOTHEKERS

Vennoten: J. M. Thomas en C. A. Lagarde • 030-284241 • Lassuslaan 105 • Postbus 22 • 3720 AA Bilthoven

Duphar is internationaal een naam op
het gebied van geneesmiddelen voor mens
en dier, vitaminen en gewasbeschermings-
middelen. Bij de vijf gespecialiseerde
divisies werken zo\'n 3200 mensen, waar-
van ruim 2200 in zeven vestigingen in
Nederland. Innovatie is voor Duphar een
levensnoodzaak, daaraan wordt een aan-
zienlijk deel van de inkomsten besteed.

De Animal Health Division van Duphar
ontwikkelt, produceert en verkoopt dier-
geneesmiddelen voor de internationale
markt. Voor de R&D sector van deze divisie,
gevestigd te Weesp. zoeken wi| een dieren-
arts m/v voor het beproeven onder praktijk-
omstandigheden van diergeneeskundige
preparaten voor varkens.

De dierenarts heeft als werkterrein;
-het organiseren en uitvoeren van klinische
proeven in binnen- en buitenland en de daar-
bij behorende contacten met experts van
overheden en van particuliere instanties:
-het deelnemen in multidisciplinair overleg
over het beleid van de projectgroep en de
voortgang van projecten.

Voor deze functie zoeken wij een dieren-
arts met aantoonbare ervaring inde varkens-
sector De functie vereist een analytische
instelling, organisatievermogen en samen-
werkingsvaardigheid.

Belangstelling voor het opzetten en
begeleiden van wetenschappelijke proeven
is voor de functie noodzakelijk; ervaring op
dit gebied is een pluspunt. Voorts is
mondelingeen schriftelijke uitdrukkingsvaar-
digheid. ook in het Engels, een vereiste

Nadere inlichtingen over deze functie
kunt u inwinnen bij het hoofd van de afdeling
International Veterinary Services, de heer
Dr J,W, Zantinga. telefoon 02940-79352.
privé 02154-16889,

Uw sollicitatie kunt u richten aan Duphar
B V, afdeling Personeelzaken. t a v, de heer
Drs, R,E J, Lucardie. Postbus 2, 1380 AA
Weesp,

... dan duurt het nog ge-
ruime tijd voordat je weer
op de been bent en je
praktijk weer kan her-
vatten ..."

"...dekt een arbeidson-
geschiktheidsverzekering
dan ook de extra hoge
kosten van de eerste
periode..."

"... nnaatwerk in zekerheid,
daar moet ik meer van
weten. Waar moet ik dan
zijn...?"

Samenstelling: 1 ml bevat 100 mg ketamine base als ketamine HOI.
Dosering: Kat. 10-40 mg per kg lichaamsgewicht. Hond: 10-30 mg per kg
lichaamsgewicht. Als inleiding voor algemene narcose wordt bij de kat
een dosering van 10-15 mg per kg lichaamsgewicht en bij de hond 10 mg
per kg lichaamsgewicht aanbevolen. Toediening: Subcutaan,
intramusculair en intraveneus. UOD: Diergeneesmiddel NL4929.

SAMENVATTING Contagious Equine Metritis (CEM) werd in Nederland voor het eerst in
1987 vastgesteld. Het betrof vijf warmbloedmerries in drie afzonderlijke ziektehaarden. De
herkomst van de infectie kon in geen van de drie gevallen worden achterhaald. De isolaten
van de oorzakelijke verwekker, Taylorella equigenitalis, waren auto-agglutinabel, wat de
diagnostiek aanvankelijk ernstig heeft bemoeilijkt: de diagnose van het tweede isolaat moest
daarom gesteld worden door middel van een indirecte immunofluorescentietest. De vijf
geïsoleerde stammen waren streptomycine-resistent. In een geografisch overzicht wordt de
verspreiding van CEM sinds 1981 weergegeven, gevolgd door een beschouwing over het belang
van CEM voor de paardefokkerij.

SUMMARY Contagious Equine Metritis (CEM) was detected in the Netherlands for the first
time in 1987. A total number of ftve mares (Dutch saddle-horse) were infected in three separate
outbreaks. The origin of the infection could not be determined in any of the cases. As the
isolates of the causal organism, Taylorella equigenitalis, showed auto-agglutination, diagnosis
was difficult. Therefore, an indirect immune fluorescence test was used to diagnose the second
isolate. Five strains were isolated, which all were resistant to streptomycin. The prevalence
of CEM since 1981 is summarised. The importance of CEM in horse-breeding is discussed.

Nadat Contagious Equine Metritis (CEM) in 1977 voor het eerst in het Verenigd
Koninkrijk als een nieuwe ziekte bekend werd, veroorzaakt door een tot dan toe
onbekende bacteriesoort die momenteel als Taylorella equigenitalis te boek staat
(12, 55), werd binnen korte tijd in een aantal andere landen deze ziekte vastgesteld,
namelijk Frankrijk, Australië, Verenigde Staten van Amerika, West-Duitsland,
Brazilië, Argentinië, België en Japan. Sinds het verschijnen van het overzichtsar-
tikel in 1981 in dit tijdschrift (37) is de infectie uit nog enkele andere landen gemeld,
namelijk Italië, Joego-Slavië, Denemarken, Oostenrijk, Zweden, Noorwegen en
Zwitserland. Vanuit de meeste landen van West-Europa is CEM inmiddels
gerapporteerd, zodat Nederland als een onbesmette enclave overbleef en daarmee
in een gunstige positie voor de export van paarden kwam te verkeren.
Aan deze situatie is in de zomer van 1987 een einde gekomen, zoals uitvoerig in
de pers bericht is en ook via dit tijdschrift bekend is gemaakt (16). Nu het
epizoötiologisch onderzoek voltooid is, volgt in dit artikel een beschrijving van
de eerste gevallen van CEM die in Nederland zijn vastgesteld, gevolgd door een
overzicht van de ontwikkelingen met betrekking tot deze ziekte sinds 1981 en een
meer afstandelijke beschouwing.

Op 27 mei 1987 ontving de Gezondheidsdienst voor Dieren te Boxtel een enigszins
bloederig uterus-slijmmonster van een merrie voor algemeen bacteriologisch

\' Gezondheidsdienst voor Dieren Provincie Noord-Brabant, Molenwijkseweg 48, 5282 SC Boxtel.
Tijdschr. Diergeneeskd. deel 114. ajl. 4. 1989 189

onderzoek; een CEM-onderzoek werd niet gevraagd. Dit monster werd direct na
ontvangst geënt op onder andere een bloedplaat voor aërobe incubatie en een
bloedplaat voor anaërobe incubatie, een chocoladeplaat (bereid met Blood-agar-
base, Gibco) voor incubatie onder 10% CO2 en een hemocultuurbuis (Vacutainer
Brand, Becton Dickinson); alle media werden geïncubeerd bij 37° . De directe
kweek op de bloedplaten en een chocoladeplaat was na 48 uur negatief. De
hemocultuurbuis was na 2-3 dagen troebel; deze werd overgeënt op bloedplaten
en een chocoladeplaat zoals bij de directe kweek. Naast een hemolytische
Streptococcus groep C werd op de chocoladeplaat tevens een cultuur van een klein
Gram-negatief staafje geïsoleerd, dat katalase- en oxidase-positief was en geen
koolhydraten omzette. Zowel de kolonies als het beeld van de Gram-kleuring
deden denken aan T. equigenitalis. Op 4 juni werd deze cultuur naar het CDI
gezonden met het verzoek deze te onderzoeken op T. equigenitalis.
Daar werden van dit isolaat, CDI-nr 46960, de volgende eigenschappen vastge-
steld. Op Eugonchocolade-agar, bebroed onder 5% CO2 (GasPak anaëroob
systeem van BBL, zonder katalysator), waren na 2 dagen bolle, ronde, glanzende,
crèmekleurige en reukloze kolonies met gave rand zichtbaar met een doorsnee
van 1 mm. De kolonies waren verschuifbaar over de agar. Op Columbia-
chocolade-agar met Natriumsulfiet (0,2 g/1) en l^cystine (0,3 g/1), bebroed onder
5% CO2, vertoonde de cultuur na 2 dagen kolonie-varianten: naast kolonies van
0,5 mm waren er ook kolonies van 2 mm doorsnede met een grijzere kleur. Ook
op deze agar waren de kolonies verschuifbaar. Op schapebloedagar verrijkt met
Heart Infusion, bebroed onder 5% CO2, werden eveneens kolonies van 0,5 mm
doorsnede waargenomen; hemolyse was afwezig.

Na aërobe incubatie van de genoemde media vond geen groei plaats net zomin
als na anaërobe incubatie; echter alleen op de anaëroob bebroede Eugonchoco-
lade-agar werden na 48 uur zeer kleine kolonies waargenomen. De door de
Gezondheidsdienst vastgestelde biochemische eigenschappen werden bevestigd;
reacties op indol, ureum, H2S en nitraat waren negatief Groei op fosfatase-agar
(26) was pas na 8 dagen voldoende om de fosfatasereactie af te lezen, welke positief
was. Agglutinatie met hyperimmuunsera, destijds bereid op het CDI bij twee geiten
met behulp van respectievelijk de type strain (NCTC 11184), geïsoleerd in
Engeland in 1977, en een CEM-stam, geïsoleerd in Ierland in 1977 (CDI-nr 81178),
lukte echter niet vanwege een sterke auto-agglutinatie in tegenstelling tot de type
strain, waarmee beide antisera in een verdunning van 1:100 snel en duidelijk
agglutineerden. Diverse pogingen om deze stam normaal suspendeerbaar te
krijgen, hadden geen succes.

Omdat de klinische verdenking van CEM bleef bestaan, werd deze stam op 24
juni 1987 opgestuurd naar het Equine Research Station (Dr. M. E. Mackintosh)
te Newmarket, Engeland. Dit laboratorium dat als eerste laboratorium ter wereld
met CEM te maken kreeg en sindsdien veel ervaring met CEM had opgedaan,
had wel eens problemen met auto-agglutinatie van culturen van T. equigenitalis
gehad, maar hierover was niet gepubliceerd. Door aangepaste handelingen,
gebruik van supernatant van een zwaar troebele suspensie in fysiologische NaCl-
oplossing, kon men een agglutinatie-reactie verrichten, welke positief bleek. Het
Equine Research Station stelde de diagnose T. equigenitalis, streptomycine-
resistente variant, op 22 juli 1987.

Intussen was op 8 juli 1987 een monster van een tweede merrie bij de
Gezondheidsdienst te Boxtel in onderzoek op CEM genomen, dat op dezelfde
wijze onderzocht werd. Hierbij werd wederom via de hemocultuurbuis een bacterie
geïsoleerd met overeenkomstige eigenschappen. Op het CDI werden van deze stam
(CDI-nr 48987) dezelfde eigenschappen als die van de eerste cultuur vastgesteld;
bovendien werden op de aëroob bebroede Eugonchocolade-agar zeer kleine

kolonies waargenomen. Ook deze cultuur werd opgestuurd naar het Equine
Research Station. Vanwege hardnekkige auto-agglutinatie kon een agglutinatie-
reactie niet verricht worden en moest men zijn toevlucht nemen tot een indirecte
immunofluorescentietest (IFT). De diagnose T. equigenitalis werd gesteld op 6
augustus 1987.

Uit het epizoötiologisch onderzoek bleek dat beide merries niet met elkaar in
verband gebracht konden worden. Vervolgens werd van elk van beide merries nog
een contactgeval via de respectievelijke hengst bij klinisch normale merries
vastgesteld, waarvan de culturen uit clitorismonsters geïsoleerd werden door
respectievelijk de Gezondheidsdienst voor Dieren te Velp (drs. G. H. A. Overgoor;
monster ontvangen op 4 augustus; CDI-nr 50354) en de Gezondheidsdienst te
Boxtel (monster ontvangen op 7 augustus; CDI-nr 50353), zodat in totaal vier
merries besmet werden bevonden. De laatste twee merries waren maiden merries
die door de betrokken hengsten waren gedekt. De isolaten van deze twee merries
waren slechts in beperkte mate auto-agglutinabel.

Tenslotte werd door de Gezondheidsdienst voor Dieren te Velp het bacteriolo-
gische onderzoek van een slijmmonster van een merrie eveneens op eigen initiatief
met een onderzoek op CEM uitgebreid en werd aldus op 15 september via een
Columbia-chocolade-agar, bebroed onder extra CO2, een cultuur geïsoleerd die
bij nadere typering eveneens een cultuur van T. equigenitalis bleek te zijn (CDI-
nr 52721). Ook deze cultuur was auto-agglutinabel. Deze vijfde besmette merrie
bleek niet in epizoötiologisch verband te staan met de twee eerste gevallen, zodat
het aantal ziektehaarden hiermee op drie kwam.

Uit het epizoötiologisch onderzoek uitgevoerd door de Veterinaire Dienst en de
afdeling Paardenhouderij van het Landbouwschap, kon in geen van deze drie
haarden de herkomst van de infectie worden opgespoord. In het kader van
bovengenoemd onderzoek zijn in totaal 14 hengsten en 105 merries bacteriologisch
onderzocht op T. equigenitalis. Op basis van de diverse onderzoekingen is niet
gebleken dat andere dan de drie betrokken hengsten te maken hebben gehad met
CEM. In totaal zijn 257 merries verdacht verklaard. Overigens is bij deze drie
hengsten de infectie niet vastgesteld; het is mogelijk dat de genitaaltractus vóór
de monstername gedesinfecteerd is. Afgezien van de eerste twee besmet bevonden
merries werd T. equigenitalis bij de andere drie merries wel via de chocolade-
agarplaten geïsoleerd. Al deze vijf isolaten behoorden tot de streptomycine-
resistente variant.

De vijf besmette merries waren paarden van het Koninklijk Warmbloed Paarden-
stamboek Nederland (KWPN).

Sinds het instellen van de Nederlandse CEM-commissie, bestaande uit vertegen-
woordigers van de Faculteit Diergeneeskunde, de afdeling Paardenhouderij van
het Landbouwschap, de Stichting Gezondheidszorg voor Dieren, de Veterinaire
Dienst en het Centraal Diergeneeskundig Instituut, in 1979 door de Veterinaire
Dienst is jaarlijks de situatie met betrekking tot CEM geëvalueerd. Aan de hand
van literatuurgegevens en ervaringen in het buitenland werden zonodig de
voorschriften in Nederland aangepast. Deze voorschriften stonden vermeld in de
volgende documenten: \'CEM-voorstellen, jaartal\', \'CEM: wijze van bemonsteren\',
\'CEM: bacteriologisch onderzoek op T. equigenitalis\' en \'CEM: bestrijding en
therapie\'. Het eerstgenoemde document is vóór elk dekseizoen in steeds een nieuwe
versie onder het Landbouwschap en de belangrijkste stamboeken verspreid met
het verzoek de leden te informeren. De overige documenten zijn onder de
Gezondheidsdiensten voor Dieren verspreid. Na het organiseren van het onder-
zoek bij de diverse Gezondheidsdiensten voor Dieren en aanvullende opleiding

voor dierenartsen met betreicicing tot de monstername is gepoogd de infectie buiten
Nederland te houden, door bacteriologisch onderzoek voor te schrijven van
paarden die voor de voortplanting de grens passeren, zowel bij invoer als bij
wederinvoer. Aangezien CEM in Nederland niet aangifteplichtig is, kon dit alleen
met medewerking van de diverse stamboeken. Deze gaven hun medewerking aan
de voorgestelde maatregelen. Bij niet uitvoeren van de voorgestelde maatregelen
zouden sancties opgelegd kunnen worden aan de eigenaar bijv. door veulens te
weigeren voor opname in het stamboek; het ten uitvoer brengen van sancties heeft
nooit plaatsgevonden. Vanaf 1980 zijn jaarlijks 50-150 merries en 10-70 hengsten
door de Gezondheidsdiensten en de Faculteit Diergeneeskunde onderzocht.
Uiteraard konden deze maatregelen niet sluitend zijn.

Als definitieve test voor de diagnose T. equigenilalis staat in het onderzoekvoor-
schrift van het Office International des Epizootics (OIE) agglutinatie met een
specifiek hyperimmuunserum vermeld (46). CEM-uitbraken waarbij uitsluitend
auto-agglutinabele stammen zijn geïsoleerd zoals de hier vermelde gevallen, zijn
niet eerder beschreven. Er zijn slechts twee meldingen van auto-agglutinabele
stammen. Eén heeft betrekking op isolaties in Oostenrijk (32). Een \'niet gering\'
deel van de 57 daar geïsoleerde stammen was \'hoogvisceus\', waardoor in
fysiologische NaCl-oplossing en in specifiek antiserum een grofvlokkige suspensie
optrad, zodat een agglutinatiereactie niet te beoordelen was. Het merendeel van
de Oostenrijkse stammen was wel te agglutineren en aldus normaal determineer-
baar als T. equigenitalis. Deze bevinding is echter niet in het Engels gepubliceerd.
In de Engelse samenvatting van het oorspronkelijke artikel werd hiervan wel
melding gemaakt, terwijl dit gegeven in de samenvatting van het refereertijdschrift
The Veterinary Bulletin is weggelaten! Een in het vooruitzicht gestelde nadere studie
naar deze stammen is tot op heden niet verschenen. De andere melding van auto-
agglutinabele stammen komt uit Ierland, waar alleen het bestaan van dergelijke
stammen wordt vermeld (42).

De tweede Nederlandse stam moest door middel van een IET getypeerd worden,
wat in Newmarket niet eerder gedaan was. Eventuele kruisreacties met andere
bacteriespecies waren nog niet onderzocht, alhoewel studie hiervan wel is
aanbevolen (58). Resultaten van IET als typeringsmethode voor T. equigenitalis
zijn niet eerder gepubliceerd; IFT wordt dan ook niet als diagnostische test
genoemd in de International Zoo-Sanitary Code (46). De Code behoeft dan ook
op dit punt aanvulling. Of de Nederlandse auto-agglutinabele stammen een andere
pathogeniteit hebben, is uiteraard onbekend; de pathogeniteitsfactoren van T.
equigenitalis zijn overigens niet bekend.

Dc aanwezigheid van kolonie-varianten in een cultuur is een bekend fenomeen
voor T. equigenitalis, dat voor het eerst beschreven is door Sahu (51). Naast studies
door Sahu et al. (53) hebben Hitchcock et al. (34) de morfologie uitgebreid
bestudeerd, waarbij een relatie met de Pathogenese gesuggereerd werd.
Na het bekend worden van deze eerste Nederlandse gevallen van CEM is op velerlei
fronten actie ondernomen, mede aan de hand van de gereed liggende voorschriften.
Na het toetsen en bespreken van deze eerste ervaringen in diverse buurlanden,
werden enkele zaken met betrekking tot de monstername en het bacteriologisch
onderzoek bijgesteld. De belangrijkste verandering betreft de bacteriologische
diagnostiek, vooral door enerzijds het gebruik van een extra selectiefbodem, terwijl
anderzijds het aantal te gebruiken platen beperkt werd. Als isolatiemedium wordt
thans aanbevolen: Columbia-chocolade-agar met streptomycine (0,4 mg/ml) en
amphotericine (5 mg/1) en deze zelfde agar waaraan in plaats van streptomycine
als remstoffen zijn toegevoegd clindamycine (5 mg/1) en trimethoprim (1 mg/1)
(19, 60). Het is nu goed mogelijk om de streptomycine-gevoelige variant van T.
equigenitalis te isoleren uit een mengflora. Eugon-agar (BBL) als basis voor

chocoladeplaten dient voor primaire isolatie niet meer gebruikt te worden vanwege
de aanwezigheid van glucose, waaruit E. coli een substantie maakt die T.
equigenitalis remt. Dit gegeven is al sinds 1978 bekend. In de literatuur werd echter
geen eenduidig medium aanbevolen, terwijl Eugon-agar van BBL af en toe nog
wel werd aanbevolen (23, 57). Aan de Columbia-chocolade-agar dient wel Na-
sulfiet (200 mg/1) en L-cystine (300 mg/1) toegevoegd te worden. In plaats van
L-cystine is het oplosbare L-cysteine hydrochloride (100 mg/1) aan te bevelen. Als
fosfatasetest wordt thans een methode gebruikt, die direct met primaire isolaten
verricht kan worden (40).

In een aantal landen is CEM aangifteplichtig: De Verenigde Staten van Amerika
(63), West-Duitsland en Frankrijk sinds 1981 (20, 22), het Verenigd Koninkrijk
en België sinds 1987 (17, 54). Voor het OIE is CEM een meldingsplichtige ziekte
van de zogenaamde B-lijst (9). Doordat CEM in Nederland niet aangifteplichtig
is, is de verantwoordelijkheid van de bestrijding en preventie in handen gelegd
van het bedrijfsleven zelf. Het Landbouwschap, afdeling Paardenhouderij, heeft
nieuwe maatregelen ter bestrijding en preventie geformuleerd. De diverse stam-
boeken hebben op basis van sanctionering regels met betrekking tot CEM aan
hun leden opgelegd.

Alleen de situatie bij het Engels Volbloed is goed bekend; over de andere
paarderassen is men slecht geïnformeerd. Na de eerste CEM-jaren, 1977 en 1978,
waarin tientallen uitbraken werden vastgesteld, zijn er nog slechts enkele uitbraken
van beperkte omvang geweest, waarbij de klinische symptomen veel milder waren.
Kunstmatige inseminatie (KI) bij het Engels Volbloed is verboden; geïnfecteerde
dieren behandelt men wel met antibiotica (49). Soms zijn infecties terug te voeren
naar een besmetting van vele jaren geleden.

In juni 1981 was er een uitbraak in Newmarket waarbij een hengst en 22 merries
waren betrokken (3). De laatste uitbraak dateerde van 1979 (2). In 1982 was er
geen uitbraak van CEM in het Verenigd Koninkrijk. Wel werd de CEM-bacterie
geïsoleerd van vier hengsten die nog geen dekdienst hadden verricht (7); een van
de moedermerries was in de USA in 1978 gedekt door een hengst die drager was
van de infectie. Bovendien werd de kiem geïsoleerd van twee merries, die betrokken
waren bij de uitbraak van 1981 (6). In 1983 werd slechts één volbloedmerrie positief
bevonden, welke recent geïmporteerd was uit Italië en in 1982 door een Italiaanse
hengst gedekt was en één geval bij een zesjarige hengst voordat hij voor het eerst
dekdienst ging verrichten (10). Voor de eerste en tot nu toe enige keer werd CEM
vastgesteld bij niet-volbloedpaarden en wel bij twee Welsh ponies, een hengst en
een merrie (8). In 1984 werden geen infecties vastgesteld (11). In 1985 was er een
kleine uitbraak van CEM veroorzaakt door een hengst die voor het eerst dekdienst
deed, maar sinds zijn geboorte in 1977 kennelijk drager is geweest van de CEM-
bacterie (15, 36). In 1986 werden twee hengsten van respectievelijk vijf en negen
jaar met een dergelijke historie besmet bevonden. Beide hadden niet eerder
dekdienst gedaan, maar waren als veulen kennelijk besmet geraakt; ten tijde van
de geboorte was er op de respectievelijke bedrijven een CEM-uitbraak. T.
equigenitalis persisteerde op de penis dus respectievelijk vijf en negen jaar. In 1987
werd de infectie niet vastgesteld (17). Slechts één maal is in Engeland de
streptomycine-gevoelige variant aangetroffen en wel bij een merrie die in Frankrijk
geweest was (24).

In 1981 werd T. equigenitalis nog steeds vastgesteld bij een volbloedmerrie die het
jaar ervoor betrokken was bij de uitbraak, ondanks strikte isolatie en behandeling
met aansluitend negatief bacteriologisch onderzoek (3). In 1982 waren er in de
Republiek Ierland twee uitbraken bij volbloedpaarden, veroorzaakt door de
streptomycine-resistente variant, waarbij respectievelijk één hengst en negen
merries en één hengst en vijf merries betrokken waren (61). Eén van deze twee
hengsten is waarschijnlijk vanaf zijn geboorte in 1977 besmet geweest. Verder werd
een geval vastgesteld bij een hengst die nog niet voor dekdienst was ingezet. In
Noord-Ierland werd de streptomycine-resistentie variant van een warmbloedmer-
rie geïsoleerd (6). In 1983 bleken twee merries van de uitbraak in 1982 nog besmet
(10). In 1984 werden onder volbloedpaarden geen infecties vastgesteld (35). In 1986
waren er geen CEM-gevallen (36), net zomin als in 1987 (17).

De laatste jaren wordt een snelle uitbreiding van CEM waargenomen (64). In 1981
is de infectie bij diverse niet-volbloedpaarden vastgesteld (3). In 1982 werd de kiem
geïsoleerd van twee niet-volbloedpaarden (6). In 1983 werd één geval vastgesteld
bij een draver, veroorzaakt door de streptomycine-gevoelige variant (10). In 1984
was CEM een probleem in de niet-volbloedrassen, vooral op stoeterijen van
warmbloedpaarden en dravers in Normandië.

Onder volbloedpaarden werden geen infecties vastgesteld (II, 35). In 1985 werden
100 merries en enige hengsten positief bevonden in in totaal acht departementen;
het betrof Franse dravers en warmbloedpaarden, ponies en trekpaarden. In 1986
was het aantal departementen met CEM verdubbeld, terwijl het aantal gevallen
niet vermeld werd; dit aantal was \'gevoelig vermeerderd\'. Er werden geen gevallen
bij volbloedpaarden vastgesteld. Dit was ook het geval in 1987 (17).

Na het eerste geval in 1978 is CEM in 1987 wederom vastgesteld (54, 68). Het
betrof twee afzonderlijke epizoötieën waarbij respectievelijk 23 en 15 merries
betrokken waren. De geïsoleerde stammen van T. equigenitalis waren resistent
tegen streptomycine.

Tussen 1978 en midden 1982 zijn 69 gevallen vastgesteld, waarvan 81% bij
warmbloedpaarden en 19% bij dravers; bij volbloedpaarden werden geen gevallen
vastgesteld. Opvallend is dat het in 83% van de gevallen de streptomycine-
gevoelige variant betrof Ofschoon het eerste geval in 1978 werd vastgesteld, gaat
men er vanuit dat de infectie al veel eerder in West-Duitsland aanwezig was (28).

Momenteel leert men leven met CEM (mondelinge mededeling H. Hulsbergen,
1987). Wordt T. equigenitalis bij een merrie aangetoond, dan vindt geen dekking
meer plaats door een staatshengst. Verder neemt men geen maatregelen. Men
beschouwt CEM als een exportprobleem, niet als een fokkerijprobleem.

De infectie is omstreeks 1980 aangetoond bij een drachtige merrie die uit het
Verenigd Koninkrijk kwam (25). In 1983 werden vijf merries besmet bevonden
(21).

CEM is voor het eerst in 1981 vastgesteld op een stoeterij van dravers, waarbij
klinische verschijnselen van CEM zijn waargenomen (45). In totaal is de infectie
aangetoond bij drie merries en elf hengsten, afkomstig van drie stoeterijen. Van
de elf positieve hengsten hadden er negen nog nooit dekdienst verricht (39). Tot
juni 1983 werd CEM bij 54 hengsten vastgesteld op vijf stoeterijen. Eén van de
positief bevonden hengsten was twee jaar eerder uit Engeland geïmporteerd. Van
de 57 geïsoleerde stammen was 40% gevoelig voor streptomycine. Op twee
bedrijven kwam zowel de streptomycine-gevoelige als de streptomycine-resistente
variant voor (32).

In 1988 werden twee uitbraken van CEM vastgesteld bij warmbloedpaarden.
Zeven paarden werden besmet bevonden (18).

Sinds het eerste gediagnosticeerde geval in 1981, een veertienjarige merrie zonder
klinische verschijnselen van CEM met een bacteriologisch positief uterusmonster
genomen tijdens een routine-onderzoek (44), worden jaarlijks een aantal besmette
paarden vastgesteld, variërend van 1 tot 27 (persoonlijke mededeling dr. P. K.
Hogh, 1987). Vrijwel alle isolaten behoren tot de streptomycine-gevoelige variant.

De eerste uitbraak van CEM werd vastgesteld in 1982, toen zeven paarden positief
werden bevonden. In 1983 werden 50 gevallen vastgesteld, in 1984 12 en in 1985
geen enkel geval; 14 van de 69 geïnfecteerde paarden waren hengsten (30).

CEM is in 1985 voor het eerst vastgesteld, bij een koudbloedmerrie, die gedekt
was door een hengst die bij onderzoek in Zweden positief bleek te zijn. Sindsdien
is de infectie bij ca 50 paarden, zowel warm- als koudbloed- en Fjordenpaarden,
vastgesteld. Slechts bij enkele paarden heeft men klinische verschijnselen van
infectie gezien (1).

CEM is na de uitbraken in 1978 en 1979 uitgeroeid, maar trad in 1982 weer op
in Kentucky (5). In 1985 trad in Virginia een uitbraak op, waarbij drie paarden
waren betrokken (13).

Tussen 1977 en september 1979 zijn in totaal 30 gevallen van CEM gediagnosti-
ceerd. Aangezien sindsdien géén gevallen meer zijn vastgesteld, is Australië door
het OIE in 1985 vrij van CEM verklaard (14, 27).

Sinds de eerste uitbraak van CEM in 1980 is de infectie elk jaar tot en met 1985
in hetzelfde gebied vastgesteld. Recent zijn ook streptomycine-gevoelige stammen
geïsoleerd (29).

Na de uitgebreide berichtgeving in de eerste jaren bij het bekend worden van CEM
in 1977 hebben zich sinds 1981 geen echt nieuwe ontwikkelingen meer voorgedaan
in de diagnostiek. Door het falen van serologische tests is de diagnostiek nog steeds
bacteriologisch, dat wil zeggen dat een infectie met zekerheid alleen aangetoond

kan worden door het isoleren van T. equigenitalis (23). Van de tot 1981 beschreven
serologische tests zijn sindsdien nog enige publikaties verschenen door andere
onderzoeksgroeperingen, waarbij de aanvankelijk soms hoopvolle verwachtingen
niet bevestigd konden worden (23).

Aspecifieke serologische reacties vormen een probleem (41). Ook nieuwe tests,
zoals de ELISA, gaven geen betere resultaten (53). De stand van zaken is nog
steeds, dat merries na het doormaken van een besmetting met klinisch zichtbare
symptomen gedurende enige maanden een serologische respons vertonen, waarna
deze verdwijnt, terwijl de infectie met T. equigenitalis nog lang kan blijven bestaan.
Merries die wel geïnfecteerd zijn, maar geen klinische symptomen doormaken,
vertonen zelden een serologische respons (47). Tevens is vastgesteld dat experi-
menteel geïnfecteerde poniemerries serologisch anders reageren dan natuurlijk
geïnfecteerde Engels-volbloedmerries (53). In een andere studie konden na
experimentele infectie met dezelfde cultuur bij enkele van de geïnfecteerde ponies
geen serumantistoffen aangetoond worden; \'crossbred\' ponies reageerden na vier
weken met lage titers, terwijl volbloedmerries reeds na zeven dagen reageerden
en hoge titers ontwikkelden (56). Bovendien is bij hengsten nog nooit een
serologische respons aangetoond. Onder de Nederlandse omstandigheden draagt
de Serologie dan ook niet bij tot een completering van de diagnostiek. Ook voor
de export is serologisch onderzoek niet nodig. Landen die eisen stellen ten aanzien
van CEM, vragen steeds een bacteriologisch en geen serologisch onderzoek.
Verdere vaccinatie-experimenten zijn verricht door Sahu (52) en Widders et al.
(65). Opgewekte serumantistoffen en locale antistoffen in de uterus boden echter
geen bescherming na challenge met een cultuur van T. equigenitalis.
Van ontwikkelingen op het gebied van de Pathogenese kan vermeld worden de
mogelijkheid van CEM-bacteriën te kunnen hechten aan de \'hinge region\' van
paarde-immunoglobulinen, alhoewel IgA niet gebonden werd (66).

Wanneer nu, na twee jaar CEM in Nederland, de balans opgemaakt wordt, kan
het volgende geconstateerd worden. De infectie met T. equigenitalis is bij vijf
merries vastgesteld, waarvan slechts drie merries, steeds de eerste van elke
besmettingshaard, klinische symptomen hadden. Zeker twee van de vijf besmette
merries waren drachtig toen de infectie werd vastgesteld. Van geen van de drie
besmettingshaarden is de oorsprong vastgesteld. De dekresultaten van de betrok-
ken hengsten varieerden van voldoende tot goed in vergelijking met de resultaten
van andere hengsten binnen het KWPN. Deze situatie staat in schril contrast tot
de situatie in het Verenigd Koninkrijk in 1977 en daarna, toen CEM een groot
onvruchtbaarheidspercentage tengevolge had en zeer besmettelijk was; van
verreweg de meeste, zo niet alle, gevallen na de beginperiode kon de herkomst
van de infectie worden opgespoord. In de hieropvolgende jaren werd wereldwijd
het klinische beeld en daarmee de besmettelijkheid milder (3, 48, 61). Of dit te
maken had met de immuniteitsstatus van reeds eerder besmette dieren of dat de
kiem iets van haar pathogeen vermogen verloor, is niet duidelijk. Wel is
experimenteel vastgesteld dat de klinische respons van merries na herinfectie
aanmerkelijk minder was dan na de primaire infectie (59). Een andere verklaring
is dat als gevolg van toegenomen bekendheid van de ziekte en daarmee
toegenomen hygiëne rond het dekken, hengsten geen grote hoeveelheden CEM-
bacteriën in hun genitaaltractus kunnen opbouwen (48). In diverse experimentele
studies is namelijk een dosis-effect relatie vastgesteld. In het algemeen heeft het
vóórkomen van CEM in tevoren onbesmette paardenbestanden wel een ernstig
klinisch verloop, alhoewel nieuwe uitbraken van enige omvang sinds de uitbraak

in Japan in 1980, toen 208 merries en 9 hengsten besmet werden bevonden (43),
niet meer beschreven zijn.

Een andere factor van belang schijnt te zijn, dat CEM oorspronkelijk is
waargenomen als een ziekte van het Engels-volbloedpaard, die zich aanvankelijk
uitsluitend binnen dit ras verspreidde. Spoedig werden echter ook infecties
vastgesteld bij niet-volbloedrassen, waarbij het klinische beeld en de besmettelijk-
heid niet zo ernstig waren als bij het volbloedpaard is waargenomen. Dit kan
worden geconcludeerd uit diverse literatuurbronnen (31, 38, 47). Deze hypothese
wordt door de waarnemingen in Nederland bevestigd. Het KWPN is een \'kouder\'
ras dan het Engels-volbloedras en de ziekte, respectievelijk infectie bleef in
Nederland opvallend beperkt, ondanks dat de eerste positieve diagnose pas laat
in het dekseizoen met zekerheid werd gesteld. Zelfs kan men zich afvragen, of
T. equigenitalis tot de normale, zij het zeldzaam voorkomende, flora van de
koudere rassen behoort, die matig pathogeen is, maar waarvoor het Engelse
volbloed véél gevoeliger is (48). Hiermee is CEM in Nederland en in een aantal
andere landen niet zozeer een ziektekundig probleem maar veeleer een export-
probleem. Gezien het voorkomen van CEM in diverse Westeuropese landen
gedurende de laatste jaren, valt het te betwijfelen of CEM ooit nog zal worden
uitgeroeid, zoals men in Engeland verwacht heeft (8). De navolging in diverse
landen vooral bij niet-volbloedrassen van de Engelse \'Code of Practice\', opgesteld
ten behoeve van het Engels-volbloedpaard, is de oorzaak dat meer gevallen juist
bij deze paarderassen aan het licht komen.

Het Nederlandse paardebedrijfsleven is er uiteraard veel aan gelegen voor ons land
zo snel mogelijk de CEM-vrij status te verkrijgen. Hiertoe zijn door een werkgroep
van de afdeling Paardenhouderij van het Landbouwschap voorstellen gedaan
inzake het te voeren beleid ten aanzien van CEM in 1988. Als structurele maatregel
wordt de toepassing van KI bevorderd evenals de hygiëne op de dekstations, zoals
het regelmatig reinigen van het geslachtsapparaat van een hengst en het vermijden
van het dekken van \'vuile\' merries. Kl bij paarden werd tot heden relatief weinig
toegepast. Als preventieve maatregel diende het geslachtsapparaat van alle
hengsten voor de eerste dekking in 1988 behandeld te worden met een desinfec-
terende wassing (2% chloorhexidine) en crème (0,2% nitrofurazone). De praktijk
heeft geleerd dat de CEM-vrij verklaring van lege artis behandelde hengsten
gerechtvaardigd is (48). Deze behandeling diende uitgevoerd te worden door een
dierenarts met CEM-certificaat, verkregen via een cursus Post Academisch
Onderwijs 1988. Verder worden alle verdachte merries (dit zijn merries die in 1987
gedekt zijn door de hengsten die de geïnfecteerd bevonden merries gedekt hebben)
in 1988 bacteriologisch onderzocht. Tot 1 juli 1988 zijn ca 140 verdachte merries
onderzocht, alle met negatief resultaat. Na een tweemalig negatief bacteriologisch
onderzoek, waarbij ook het endometrium bemonsterd wordt, worden deze merries
weer onverdacht verklaard en krijgen daarmee dus een CEM-vrije status. Alhoewel
dit een praktische benadering is, schuilt hierin het gevaar van niet-opgespoorde
dragers. Dit is in Nederland al gedemonstreerd aan een merrie, waarvan het op
vijf maanden geaborteerde veulen besmet bleek met T. equigenitalis (33). Deze
merrie behoorde tot de verdachte groep (tweede ziektehaard) en was vóór de
abortus op de aanwezigheid van T. equigenitalis onderzocht met negatief resultaat;
ook het onderzoek na de abortus had een negatief resultaat. In het algemeen
geneest het merendeel van de merries spontaan zonder therapie en elimineert zich
van de CEM-bacterie. Er zijn echter merries die ondanks behandeling met
antibiotica en desinfectantia drager blijven van de CEM-bacterie. Alhoewel deze
merries slechts een klein percentage van het aantal geïnfecteerde merries uitmaken,

leert de geschiedenis dat deze merries frequent verantwoordelijk waren voor
nieuwe uitbraken (48).

Zelfs de positieve CEM-merries, merries waarbij T. equigenitalis is vastgesteld,
kunnen onverdacht worden verklaard na een aantal behandelingen waaronder
sinusectomie (67), een vijf dagen durende behandeling van het vestibulum vaginae
met chloorhexidine en nitrofurazon en een vijfdaagse parenterale antibioticum-
kuur, gevolgd door een tweemalig negatief bacteriologisch onderzoek. De clitoris-
sinussen zijn de voorkeursplaatsen waar T. equigenitalis kan persisteren; echter
ook op andere plaatsen in de genitaaltractus kan de bacterie persisteren. In
Nederland zijn alle positieve merries op deze wijze behandeld en onderzocht en
konden onverdacht worden verklaard. Door middel van deze methode zijn de
CEM-uitbraken in Kentucky, USA, met succes bestreden (4). In de literatuur zijn,
voorzover wij konden nagaan, geen gevallen beschreven waarbij deze methode
heeft gefaald. Een gevaar van een desinfecterende behandeling is dat een genitale
infectie met Pseudomonas aeruginosa of met Klebsiella pneumoniae kan ontstaan,
welke eveneens moeilijk te bestrijden is en kwalijke gevolgen kan hebben (50).
Jarenlange praktijkervaringen in Nederland, waarbij de genitaliën van hengsten
wekelijks gewassen worden met Savlon® (ICI), dat 1,5% chloorhexidinegluconaat
bevat, hebben deze problemen nog niet te zien gegeven (persoonlijke mededeling
drs. W. van der Holst, 1988). Zolang merries positief of verdacht zijn, mag
uitsluitend KI gedaan worden. Ook de veulens van besmette merries dienen
behandeld te worden, waarna ze eventueel CEM-vrij verklaard kunnen worden.
Ook hier schuilt het gevaar van persisterende besmettingen (62). Zie voor de
geldende therapieën de voorschriften van de CEM-commissie, welke verkrijgbaar
zijn bij de Veterinaire Dienst in Den Haag (drs P. van Houwelingen).
De hengstenhouders worden verplicht de richtlijnen ten aanzien van CEM op te
volgen op basis van sanctionering met betrekking tot de Vergunningen Hengs-
tenhouderij. Wat betreft het internationale verkeer van fokpaarden dienen de
procedures vanaf het moment dat een paard vanuit het buitenland de Nederlandse
grens passeert totdat het paard op CEM is onderzocht, te worden gestroomlijnd.
De diverse stamboekorganisaties dienen naleving van de regels op basis van
sanctionering strenger te controleren. Uiteraard kan men de genomen maatregelen
bekritiseren; volledig sluitende maatregelen zijn echter niet mogelijk.
Vooral de export naar de USA en Canada is onder zware druk komen te staan
door de exorbitant hoge eisen die deze landen aan te importeren paarden stellen
uit landen waar CEM is vastgesteld. Deze eisen bestaan voor merries ouder dan
twee jaar uit een bacteriologisch onderzoek gevolgd door een clitorissinusectomie,
desinfectie van de genitaaltractus en een driemalig bacteriologisch onderzoek, te
verrichten vóór de export, waarna in het land van bestemming wederom desinfectie
van de genitaaltractus plaatsvindt, gevolgd door een driemalig bacteriologisch
onderzoek. Voor hengsten geldt een dergelijke uitgebreide desinfecterende behan-
deling en bacteriologisch onderzoek, zowel vóór als na de export. In het land van
bestemming dienen proefdekkingen te worden uitgevoerd van twee meegestuurde
merries, die vervolgens bacteriologisch en serologisch worden onderzocht. De
export van ruinen en paarden jonger dan twee jaar is daarentegen nauwelijks
belemmerd.

Ook andere Westeuropese landen hebben met deze zware eisen te kampen. De
wereldwijd onvoldoende berichtgeving over het voorkomen en verloop van CEM
zal hieraan mede debet zijn. Of deze eisen terecht zijn, is voor discussie vatbaar.
Gezien de ervaringen met België, waar deze eisen gedurende vele jaren hebben
gegolden na het vaststellen van slechts één besmette merrie in 1978, mag verwacht
worden dat Nederland voorlopig met deze zware eisen geconfronteerd zal blijven
worden, zelfs als geen nieuwe CEM-gevallen zullen worden vastgesteld.

In juni 1988 is opnieuw een uitbraak van CEM opgetreden, ditmaal onder dravers.
Het klinische beeld was veel heftiger en leek meer op dat van de eerste uitbraken
m het Verenigd Koninkrijk. Uit 14 van de 42 gedekte Nederlandse merries is T.
equigenitalis geïsoleerd; het bacteriologisch onderzoek van de hengst verliep
negatief. Ook is CEM vastgesteld bij een Haflinger merrie en vervolgens bij de
hengst die deze merrie gedekt heeft. Deze hengst had tevens 62 andere merries
gedekt, waarvan er vijf bacteriologisch onderzocht en negatief bevonden zijn.
Alle tot nu toe in Nederland geïsoleerde CEM-stammen behoren tot de strep-
tomycine-resistente variant.

A. G. M. E. J. Verspaandonk (Boxtel), C. M. F. Wagenaars en J. H. Noordergraaf (Lelystad)
wordt dank betuigd voor de uitvoering van het bacteriologische onderzoek en dr. M. E.
Mackintosh (Newmarket, Engeland) voor de bevestiging van de diagnose.

1. Andresen 0, Smittsom metritt (CEM). Behandling av infeksjon med Taylorella equigenitalis hos
hoppe og hingst. Norsk Veterinaertidsskrift 1987; 99: 193-8.

6. Anonymus. A common code of practice for the control of contagious equine metritis and other
equine reproductive diseases for the 1983 covering season in France, Ireland and the United
Kingdom. Vet Ree 1982; 111: 474-7.

7. Anonymus. Incidence of equine infectious disease, 1982. Vet Ree 1983; 112: 138.

9. Anonymus. New lists A and B of animal diseases. Bull OIE 1983 august; 95: 64-71.

10. Anonymus. Disease incidence among horses in France, Ireland and the United Kingdom during
1983. Vet Ree 1984; 114: 56.

12. Anonymus. Validation of the publication of new names and new combinations previously
effectively published outside the USB. Int .1 Syst Bact 1984; 34: 503-4.

14. Anonymus. Australia is free of contagious equine metritis. Bull OIE 1985; 97: 30.

15. Anonymus. Laboratories for contagious equine metritis. Vet Ree 1985; 117: 651.

16. Anonymus. Contagious equine metritis (CEM). Tijdschr Diergeneeskd 1987; 112: 954, 1081, 1129.

17. Anonyinus. Code of practice for the control of CEM and other equine reproductive diseases:
Report 1987. Vet Ree 1988; 122: 75-6.

19. Atherton JG. Evaluation of selective supplements used in media for the isolation of the causative
organism of contagious equine metritis. Vet Ree 1983; 1 13: 299-300.

20. Barre R. Décret no 81-337 du 9 avril 1981 rendant obligatoire la déclaration de la métrite
contagieuse des équides.

21. Bartol MT, Bertoldini G, Codazza D, and Redaelli G. Osservazioni e considerazioni sul primo
focolaio di metrite contagiosa degli equini (CEM 77) negli allevamenti Italiani. Atti della Societa
Italiana delle Scienze Vetennarie 1983; 37: 692-4.

22. Blobel H und Brückler J. Contagious equine metritis. In: Blobel H und Schließer T. Handbuch
der bakteriellen Infektionen bei Tieren, Band III, VEB Gustav Fischer Verlag, .lena, 1981; 545-
56.

23. Brewer RA. Contagious equine metritis: A review/summary. Vet Bull 1983; 53: 881-91.

25. Codazza D, Giongo P, Proverbio E, and Lusion F. Primo isolamentodi Haemophilus equivaginalis
negli allevamenti italiani. Clin Vet Milano 1980; 103; 563: 5.

26. Cowan ST and Steel KJ. Manual for the identification of medical bacteria. Cambridge University
Press, Cambridge etc., sec. ed. 1974.

27. Dolan M, Cargill C, Martin F, Davenport R Franks D, and Lightfoot J. Serological and
bacteriological survey of three horse studs for contagious equine metritis. Austr. Vet J 1984; 61:
17-19.

28. Eckslein K, Merkt H, Kirpal G und Klung E. Erliebungen über Verbreitung und Bedeutung der
übertragbaren Gebärmutterentzündung der Pferde (CEM \'77) in der Bundesrepublik Deutsch-
land. Der praktische Tierarzt 1983; 12: 1096-1104.

29. Eguchi M, Kuniyasu C, Ohmae K, and Tanaka M. Drug-sensitivity of Taylorella equigenilalis
isolated in Japan in 1985. Jpn J Vet Sei 1988; 50: 561-3.

30. Engvall A and Wierup M. Control of contagious equine metritis in Sweden. Proc 4th Int Symp
Vet Epid and Economics 1986; 207-9.

31. Fales WA, Morehouse LG, Blackburn BO, Youngquist RS, Braun WF, and Schlater LK.
Diagnosis and control of contagious equine metritis (CEM) in Missouri USA. Proc Sec Int Symp
Vet Lab Diagn, Vol I 1980; 112-4.

32. Flatscher J, Awad-Masalmeh M, Sagmeister H und Willinger H. Isolierung des Erregers der
kontagiösen equinen Metritis in Österreich. Wiener Tierärztl Monatsschr 1984; 71: 85-90. Ref.:
Vet Bull 1984; 54: 542, no 3912.

33. Fontijne P, Laak EA ter, and Hartman EG. Taylorella equigenitalis isolated from an aborted foal
(in preparation).

34. Hitchcock PJ, Brown TM, Corwin D, Hayes SF, Olszewski A, and Todd WJ. Morphology of
three strains of contagious equine metritis organism. Inf Imm 1985; 48: 94-108.

35. Horserace Betting Levy board. A common code of practice for the control of contagious equine
metritis and other equine reproductive diseases for the 1985 covering season in France, Ireland
and the United Kingdom. Vet Rec 1984; 115: 507.

36. Horserace Betting Levy board. A common code of practice for the control of contagious equine
metritis and other equine reproductive diseases for the 1987 covering season in France, Ireland
and the United Kingdom. November, 1986.

37. Laak EA ter. Besmettelijke baarmoederontsteking bij paarden (CEM). Een overzicht. Tijdschr
Diergeneeskd 1981; 106: 9-24.

38. Larguia LC. Auftreten und Bekämpfung von Haemophilus equigenitalis in einem Trabergestüt.
Diss Glessen, 1981.

39. Lorin D, Prilhofer K und Arbeiter K. Nachweis der kontagiösen equinen Metritis (CEM) in
Österreich. Wiener Tierärztl Monatsschr 1984; 71: 81-5.

40. Mackintosh ME. Bacteriological techniques in the diagnosis of equine genital infections. Vet Rec
1981; 108: 52-5.

41. MacMillan AP and Kidd SA. Antibodies reactive with Taylorella equigenilalis in equine sera. Vet
Rec 1986; 1 18: 562.

42. Neill SD, O\'Brien JJ, McMurray CH, and Blanchflower WJ. Contagious equine metritis - Use
of gas liquid chromatography in identifying the causal agent. Eq Vet J 1984; 16: 430-4.

43. Oda T, Ohwa Y, and Kamada M. Contagious equine metritis: clinical aspect and clinical
countermeasure of control in the first outbreak of the disease in Japan. Bull Eq Res Inst 1983;
20: 144-7.

46. Office International des Epizootics. International Zoo-Sanitary Code. Rules recommended for
trade in animals and animal products. OIE, Paris 1986; fifth edition: 320-2, 505-8.

47. Piatt H and Taylor CED. Contagious equine metritis. In: Easmon CSF and Jeljaszewicz J (Ed.):
Medical microbiology, vol. 1. Academic Press, London etc. 1982; 49-96.

48. Powell DG. Contagious equine metritis. In: Advances Vet Sei Comp Med, Vol 25, Ac Press, New
York etc. 1981; 161-84.

50. Ricketts SW and Hopes R. Selection of antibiotics for use in equine practice. Vet Rec 1984; 114:
544-6.

52. Sahu SP. Contagious equine metritis: Effect of vaccination on control of the disease. Am J Vet
Res 1981; 42: 45-8.

53. Sahu SP, Rommel FA, Fales WH, Hamdy FM, Swcrczek TW, Youngquist RS, and Bryans JT.
Evaluation of various serotests to detect antibodies in ponies and horses infected with contagious
equine metritis bacteria. Am J Vet Res 1983; 44: 1405-9.

54. Spincemaille J, Devriese L en Wyffels R. Besmettelijke baarmoederontsteking bij paarden.
Contagious equine metritis: CEM in België. Vlaams Diergeneeskd Tijdschr 1987; 56: 413.

55. Sugimoto C, Isayama Y, Sakazaki R, and Kuramochi S. Transfer of Haemophilus equigenilalis
Taylor et al. 1978 to the Genus Taylorella gen. nov. as Taylorella equigenitalis comb. nov. Curr
Microbiol 1983:9: 155-62.

56. Swcrczek TW. Contagious equine metritis - Outbreak of the disease in Kentucky and laboratory
methods for diagnosing the disease. J Reprod Fert Suppl 1979; 27: 361-5.

57. Swerczek TW. CEM in horses: Assuring diagnostic precision. J Am Vet Med Ass 1980; 176: 406.

58. Tainturier DJ, Delmas CF, and Dabernat HJ. Bacteriological and serological studies of
Haemophilus equigeniialis, agent of contagious equine metritis. J Clin Microbiol 1981; 14: 355-
60.

59. Timoney PJ, O\'Reilly PJ, McArdle JF, Ward J, and Harrington AM. Responses of mares to
rechallenge with the organism of contagious equine metritis 1977. Vet Rec 1979; 104: 264.

60. Timoney PJ, Shin SJ, and Jacobson RH. Improved selective medium for isolation of the
contagious equine metritis organism. Vet Rec 1982; 111: 107-8.

61. Timoney PJ and Strickland KL. CEM in the Republic of Ireland. Vet Rec 1982; 111: 400-1.

62. Timoney PJ and Powell DG. Isolation of the contagious equine metritis organism from colts
and fillies in the United Kingdom and Ireland. Vet Rec 1982; 111: 478-82.

63. Turnbull AT and Shreeve JE. Contagious equine metritis. State Vet J 1984; 38: 109-14.

64. Vaissaire J, Plateau E, Collobert-Laugier C et Tainturier D. La métrite contagieuse équine ä
Haemophilus equigenitalis. Bull Acad Vét de France 1986; 59: 375-84.

65. Widders PR, Stokes CR, David JSE, and Bourne FJ. Specific antibody in the equine genital tract
following local immunisation and challenge infection with contagious equine metritis organism
(Taylorella equigenitalis). Res Vet Sei 1986; 40: 54-8.

66. Widders PR, Stokes CR, Newby TJ, and Bourne FJ. Nonimmune binding of equine immuno-
globulin by the causative organism of contagious equine metritis, Taylorella equigenitalis. Inf Imm
1985;48:417-21.

67. Wingfield Digby NJ and Ricketts SW. A method for clitoral sinusectomy in mares. In Practice
1982; 4: 145-7.

68. Wyffels R, Spincemaille J en Schaepdrijver L de. Besmettelijke metritis bij paarden: twee uitbraken
in België. Vlaams Diergeneeskd Tijdschr 1988; 57: 82-9.

SAMENVATTING Beschreven wordt een onderzoek naar de toepasbaarheid en effectiviteit
van het Leister-Ghibli heteluchtpistool met betrekking tot het onthoornen van kalveren. Het
apparaat werd getest bij 33 kalveren met een gemiddelde leeftijd van 7 weken. Bij geen enkel
kalf trad nadien horengroei op.

Bij een brandtijd van 20 - 25 .seconden blijft de dieptewerking van de hete lucht voornamelijk
beperkt tot de huid en is tegelijkertijd voldoende om horengroei tegen te gaan.
Geconcludeerd wordt dat het Leister-Ghibli heteluchtpistool een geschikt apparaat is om
horengroei bij kalveren te voorkomen, mits op de juiste wijze gebruikt, dat wil zeggen 20 - 25
seconden verhitten met ingeschakelde verwarming, zonder totale verwijdering van de
epidermis en onder lokale of algemene anesthesie.

SUMMARY The present study was concerned with the applicability and efficiency of the
Leister-Ghibli hot-air gun used in disbudding calves. The tool was used in thirty-three calves
averaging an age of seven weeks. Subsequently, none of the calves showed growth of horns.
When the burning time is 20 - 25 seconds, the depth effect of the hot air is mainly limited
to the epidermis and, at the same time, suffices to prevent the growth of horn.

1 Drs. L. J. E. Rutgers, Vakgroep Algemene Heelkunde en Heelkunde van de Grote Huisdieren,
Faculteit Diergeneeskunde, Yalelaan 12, Postbus 80153, 3508 TD Utrecht.

2 Mw. drs. H. J. van den Brande-van der Bom, destijds 6e jaars student diergeneeskunde. Faculteit
Diergeneeskunde, Utrecht.

It is concluded that the prevention of horn growth can be achieved by the hot air method,
provided the gun is correctly used, i.e. burning for 20-25 seconds with the heater switched
on, without total resection of the epidermis and inducing local or general anaesthesia.

Onthoornen van runderen vindt algemeen toepassing in de melkvee- en roodvlees-
sector bij dieren die bestemd zijn voor groepshuisvesting. De ingreep wordt
noodzakelijk geacht ter preventie van onrust en verwondingen als gevolg van
horenstoten.

Het onthoornen kan plaatsvinden bij runderen op elke leeftijd, maar algemeen
wordt de voorkeur gegeven aan het wegnemen van de horenaanleg bij jonge
kalveren.

De horens zijn hoornige structuren die zich vormen over twee kleine benige
uitsteeksels van het Os frontale, de Processi cornuales of horenpitten. De
ontwikkeling van de horens gaat uit van de epidermis ter hoogte van de Processus
cornualis (3, 4, 5, 7). Om horenvorming te voorkomen is het derhalve voldoende
om de epidermis ter plaatse van de horenaanleg weg te nemen of te vernietigen.
Hiertoe worden bij jonge kalveren verschillende methoden aangewend: de
chemische, thermische en chirurgische.

De chemische methode berust op het vernietigen van de horenaanleg met etsende
chemicaliën. Bij de thermische methode wordt de horenaanleg vernietigd door
middel van hitte, waarbij de epidermis plaatselijk wordt verschroeid met behulp
van een heet ijzer. Bij de chirurgische methode wordt de horenaanleg operatief
verwijderd, meestal met de trephine volgens Roberts.

In Nederland wordt door dierenartsen in het algemeen de elektrische thermocauter
(\'onthoornijzer\') gebruikt om de horenaanleg bij kalveren weg te nemen. Sinds
enige tijd maakt men ook gebruik van het Leister-Ghibli heteluchtpistool (6). Bij
gebrek aan betrouwbare literatuur over toepassing en resultaten van dit toestel
en omdat ons vanuit de praktijk vragen bereikten over de ethische aanvaardbaar-
heid van deze methode, zijn wij begin 1987 een onderzoek gestart naar de
toepasbaarheid en effectiviteit van het Leister-Ghibli heteluchtpistool. Dit artikel
is een neerslag van het onderzoek, waarvan de resultaten reeds zijn gerapporteerd
in een afstudeerscripde (1).

Inmiddels is gebleken dat in Engeland een soortgelijk onderzoek heeft plaatsge-
vonden (8). In de discussie zal op de resultaten van dit onderzoek worden ingegaan.

Volgens opgave van de fabrikant (6) heeft het multifunctionele Leister-Ghibli hetelucht-
pistool een vermogen van 1860 Watt (200 V/50 — 60 Hz). De temperatuur van de
uitstromende lucht is traploos regelbaar van 20°C — 600°C. De luchtopbrengst (3 — 300
liter/minuut) is te variëren met een schakelaar die het toerental van de motor regelt. Ten
behoeve van het onthoornen van kalveren wordt het heteluchtpistool voorzien van een
onthoornmondstuk met een doorsnede van 21 millimeter (zie foto 1). De buitenmantel is
voorzien van ontluchtingsgaten waardoor hete lucht kan ontsnappen wanneer het
mondstuk op de huid is gedrukt.

Omdat de toenmalige informatiebrochure over het Leister-Ghibli heteluchtpistool (9) sprak
van het opwarmen van het mondstuk tot circa 600°C, werd de temperatuur ervan na
maximale opwarming gemeten met een Heraeus® digitale thermometer, model 8000. Met
dezelfde thermometer werd de maximale temperatuur bepaald van de luchtstroom, gemeten
op korte afstand (circa 2 cm) van het mondstuk.

Om een indruk te krijgen over de dieptewerking van de luchtstroom werd bij vier kalveren
(met een gemiddelde leeftijd van 7 weken) na geleidingsanesthesie van de Nn. cornuales
direct subcutaan van de horenaanleg een naaldelektrode gestoken van een Frigitronics®
thermometer (model 0609). Tijdens het verhitten van de epidermis met het heteluchtpistool

(maximale luchtstroom en temperatuur) werd gedurende 40 seconden het temperatuurs-
verloop in het subcutane weefsel bepaald.

In de proefopzet werden 33 vrouwelijke kalveren onthoornd met het Leister-Ghibli
heteluchtpistool. De kalveren waren 7 weken oud, uitgezonderd twee kalveren met een
leeftijd van 3 respectievelijk 10 weken.

De methode van het onthoornen van de 33 kalveren met het heteluchtpistool was als volgt;
De dieren werden gesedeerd met xylazine (0,1 — 0,2 mg/kg i.m.). Na circa 15 minuten
vond geleidingsanesthesie plaats van de beide Nn. cornuales (5 — 6 cc lidocaine—2% cum
adrenaline per kalQ. De huid ter plaatse van de horenaanleg werd geschoren met de
tondeuse. Het heteluchtpistool werd voldoende lang ingeschakeld totdat de temperatuur
van de luchtstroom zijn maximale waarde had bereikt. Om verschroeiing van de hoofdhuid
te voorkomen werd het apparaat uitgeschakeld op het moment dat het mondstuk over de
horenaanleg werd gedrukt. Vervolgens werd het apparaat weer inge.schakeld (maximale
luchtstroom) en werd de epidermis, die zich binnen het mondstuk bevond, gedurende
20 — 25 seconden verhit (zie foto 2). Bij dc vier kalveren waarbij ook het temp:ratuurs-
verloop subcutaan van de horenaanleg werd gemeten, was de brandtijd 40 seconden.
Daarna werd bij twee groepen kalveren verschillend gehandeld. Bij groep A (18 kalveren,
inclusief de 4 bovengenoemde) werd met prepareerschaar en pincet het verhitte stukje huid
verwijderd. Omdat epidermis en dermis niet goed van elkaar waren te onderscheiden, werd
behalve de epiderinis ook het direct daaronder gelegen deel van de dermis weggenomen.

Bij groep B (15 kalveren) werd enkel de oppervlakkig verbrande laag van de epidermis
met een katoenen gaasje verwijderd. Wondcontrole vond éénmaal per week plaats
gedurende 4 weken. Na 2 en 3 maanden werd beoordeeld of er horengroei was opgetreden.

Na inschakelen van het Leister-Ghibli heteluchtpistool bereikte het onthoorn-
mondstuk een maximale temperatuur van 83°C na 21/2 minuut. De maximale
temperatuur van de luchtstroom op korte afstand van het mondstuk bedroeg
560°C.

Het temperatuursverloop in de dermis direct onder de horenaanleg tijdens het
verhitten met het heteluchtpistool is weergegeven in tabel 1. Bij de kalveren uit
groep A, waarbij het gedurende 20 — 25 seconden verhitte stukje huid werd
verwijderd, waren in de dermis geen macroscopische verschijnselen van verbran-
ding zichtbaar; ook niet bij de vier kalveren waarbij de brandtijd 40 seconden
bedroeg.

De resultaten van het heteluchtpistool met betrekking tot de preventie van
horenvorming waren zeer goed. Bij controle na drie maanden bleek bij geen enkel
kalf horengroei te zijn opgetreden.

De brandwonden heelden per secundam intentionem, in veel gevallen gepaard
gaande met vorming van purulent exsudaat in het subacute stadium. De
wondgenezing bij de kalveren uit groep A bedroeg gemiddeld 25 dagen, die bij
groep B gemiddeld 16 dagen.

Tabel 1. Temperatuursverloop in de dermis direct onder horenaanleg tijdens het verhitten met het
Leister-Ghibli heteluchtpistool.

Volgens de toenmalige informatiebrochure van de importeur van het Leister-
Ghibli heteluchtpistool (9) \'wordt de heteluchtstraal gebruikt om het onthoorn-
mondstuk tot 600°C op te warmen, waarna het mondstuk 10 — 15 seconden op
de kop wordt gedrukt. Tijdens dit proces is het apparaat uitgeschakeld. Het

Deze gebruiksaanwijzing suggereert dat de werking van het apparaat overeenkomt
met die van de thermocauter (onthoornijzer). De temperatuur van het mondstuk
van een thermocauter kan waarden bereiken van 425°C (1). Deze temperatuur
is hoog genoeg om door de epidermis te branden. De rand van het mondstuk van
de thermocauter werkt zodoende als een elektrisch mes.

Het mondstuk van het heteluchtpistool bereikt een maximale waarde van 83°C.
Uit eigen waarnemingen is gebleken dat deze temperatuur niet hoog genoeg is
om door de epidermis te branden. Bij het heteluchtpistool wordt het thermisch
effect verkregen door de hete lucht. Daarbij functioneert het onthoornmondstuk
als een cirkelvormige mal, waarbinnen de epidermis vernietigd wordt. Om een
voldoende hoge temperatuur te verkrijgen moet het heteluchtpistool tijdens het
onthoornen zijn ingeschakeld, dit in tegenstelling tot hetgeen in de informatie-
brochure (9) was vermeld. Om schade aan de omringende weefsels te voorkomen
is het echter noodzakelijk dat het apparaat is uitgeschakeld wanneer het mondstuk
over de horenaanleg wordt gebracht en dat tijdens het verhitten het mondstuk
goed op de hoofdhuid wordt gedrukt zodat er geen hete lucht langs kan stromen.
In de proefopzet zijn de kalveren verdeeld in twee groepen. Bij de kalveren uit
groep A werd na het branden het verhitte stukje huid met prepareerschaar en
pincet weggenomen. Dit werd gedaan omdat dan met meer zekerheid horengroei
zou kunnen worden voorkomen. Het wegnemen van het stukje huid was overigens
een tijdrovende bezigheid en ging nogal eens gepaard met bloedingen. Bij de
kalveren uit groep B werd slechts de verbrande laag van de epidermis verwijderd.
De resultaten van beide groepen waren even goed: bij geen enkel kalf trad
horengroei op. Het is derhalve niet noodzakelijk het verhitte stukje epidermis
geheel weg te nemen.

Tussen de groepen was wel verschil in genezingsduur van de defecten. Omdat de
wonden bij de kalveren uit groep A dieper waren, was de genezingsduur van de
defecten gemiddeld 9 dagen langer dan bij de kalveren uit groep B. Op grond
hiervan is het wegnemen van het verhitte stukje huid dus ongewenst. De purulente
exsudatie in het subacute stadium mag als een normaal verschijnsel worden
beschouwd bij een per secundam genezende brandwond.

De dieptewerking van het heteluchtpistool is gering. Dat hangt mede af van hoe
lang het heteluchtpistool tijdens het onthoornen is ingeschakeld (zie tabel 1). Bij
een brandtijd van 20 seconden werd in de dermis direct onder de horenaanleg
een temperatuur gemeten van gemiddeld 50°C. Bovendien werden in de dermis
geen macroscopische verschijnselen van verbrandingen waargenomen. Derhalve
moet bij een brandtijd van 20 seconden de kans op necrose van het onder de dermis
gelegen Os frontale zeer klein geacht worden.

De tijdsduur is ook van invloed op het uiteindelijke resultaat. Moroz (8) gebruikte
het Leister-Ghibli heteluchtpistool op overeenkomstige wijze bij 23 kalveren.
Tijdens het verhitten van de linker en rechter horenaanleg werd het apparaat
respectievelijk 15 en 20 seconden ingeschakeld. De verbrande epidermis werd niet
verwijderd. Bij 8 kalveren trad nadien horengroei op; bij 4 kalveren aan beide
zijden en bij vier kalveren alleen aan de linker zijde. Uit het onderzoek van Moroz
kan geconcludeerd worden dat een brandtijd van 15 seconden niet voldoende is.
Uit ons onderzoek blijkt dat een brandtijd van 20 — 25 seconden wel voldoende
is om horengroei te voorkomen. Met een langere brandtijd neemt het risico op
beschadiging van dieper gelegen weefsel toe (zie tabel 1).

Uit het onderzoek van Moroz (8) bleek ook dat met uitzondering van één kalf
(31/2 week) alle kalveren die horengroei vertoonden na het onthoornen met het
heteluchtpistool ouder waren dan 5 weken. Moroz adviseert dan ook het apparaat
te gebruiken bij kalveren jonger dan vijf weken. Met ons onderzoek wordt dit
advies niet ondersteund omdat blijkt dat ook bij kalveren met een leeftijd van
7 weken horengroei kan worden voorkomen. De brandtijd is van grotere invloed
op het resultaat dan de leeftijd van het dier. Mogelijk wordt het verschil in
resultaten ook beïnvloed door het al of niet verwijderen van de verbrande laag
van de epidermis.

Moroz noemt als praktisch nadeel van het Leister-Ghibli heteluchtpistool dat de
aan-uit schakelaar met de ene hand bediend moet worden terwijl het apparaat
met de andere hand wordt vastgehouden. De bediening zou aanzienlijk gemak-
kelijker zijn wanneer de schakelaar in het handvat zou worden ingebouwd. Ook
zou het volgens Moroz nuttig zijn wanneer het heteluchtpistool zou worden
voorzien van een tijdklok, waarmee de brandtijd nauwkeurig kan worden
ingesteld.

In de informatiebrochure van het heteluchtpistool (9) werd vermeld dat \'door de
zeer korte contacttijd verdoven niet meer noodzakelijk is\'. De dermis ter hoogte
van de horenaanleg is echter bijzonder gevoelig (2, 7). Algemeen wordt dan ook
de mening gehuldigd dat het onthoornen van runderen met mechanische
hulpmiddelen, ongeacht de leeftijd, dient te geschieden onder lokale of algemene
anesthesie om onnodig lijden te voorkomen.

Mits op de juiste wijze gebruikt, is het heteluchtpistool volgens Leister-Ghibli een
geschikt apparaat om horengroei bij kalveren te voorkomen. Toepassing is uit
oogpunt van dierlijk welzijn alleen aanvaardbaar wanneer de ingreep plaatsvindt
onder lokale of algemene anesthesie.

1. Brande HJ van den. Het onthoornen van kalveren; met speciale aandacht voor het Leister-Ghibli
heteluchtpistool. Scriptie Vakgroep Algemene Heelkunde en Heelkunde der Grote Huisdieren,
Faculteit Diergeneeskunde, Utrecht 1987.

2. Butler WF. Innervation of the horn region in domestic animals. Vet Rec 1976; 80: 490-2.

3. Dyce KM, Wensing CJG. Anatomic van het rund. Bohn, Scheltema en Holkema, Utrecht 1983;
2-5.

Gerneke WH. Veeartsenijkunde Embriologie. Faeulteit Veeartsenijkunde, Onderstepoort 1982;
232-5.

Komura T. Transplantation der Horner bei Cavicorien und Enthornung nach einfachster Methode.
Journ Jap Soc Vet Sc 1926; 5: 69-84.

Leister-Ghibli heteluchtblaastoestel, Prospectus 43A (1983); 52 (1984); 43B (1985). Verder-Vleuten
BV

Michel G, Frank U. Zur Entwicklung der Hornanlage beim Rind. Mh Vet Med 1976; 31: 942-
4.

Moroz M. An Assessment of the Efficiency of the Leister-Ghibli Hot Air Disbudding Gun. The
Bovine Practitioner 1987; 22: 212-6.

Verder-VIeuten BV. Informatiebrochure over het Leister-Ghibli heteluchtpistool. Verder, Vleuten
1985.

SAMENVATTING In vier voeropnameproeven werden twee volledig gemengde rantsoenen
met respectievelijk O en 50 procent krachtvoer ad libitum gevoerd aan melkkoeien van vier
verschillende rassen: de Jersey, de Holstein Friesian (HF), de Nederlandse zwartbonte (FH)
en de Nederlandse roodbonte (MRU). Tussen de rassen bestaan grote verschillen in
voeropname, met name tussen de Jerseys en de zwaardere rassen (HF MRU FH). In
de proeven met Jerseys werd ook een wisselwerking tussen ras en voersamenstelling
aangetoond, die veroorzaakt wordt door een verschillende nutriëntenbehoefte van de Jersey
ten opzichte van de andere rassen. Deze verschillen zijn terug te voeren op verschillen in
melksamenstelling tussen de rassen. De melkrassen. Jersey en HF, gebruiken een groter deel
van de opgenomen energie voor melkproduktie en een kleiner deel voor onderhoud en groei
dan de dubbeldoelrassen: FH en MRU.

SUMMARY In four experimental studies on feed intake, two completely mixed rations
containing 0 and 50 per cent of concentrates respectively were fed ad lib. to dairy cattle of
four different breeds: the Jersey, the Holstein-Friesian (HF), the Dutch Black-and-White (FH)
and the Dutch Red-and-White (Meuse-Rhine-Yssel). There are considerable differences in feed
intake between the breeds, particularly between the Jerseys and the heavier breeds (HF
MRY FH). The experimental studies in the Jerseys showed that there was an interaction
between breed and the composition of the feed, which is due to diffferences in nutrient
requirements between breeds. These variations are attributable to differences in composition
of the milk. The dairy breeds, Jersey and HF, use a large part of the energy taken up for
milk production and a smaller part for maintenance than do the double-purpose breeds: FH
and MRY.

Eén van de belangrijkste doelstellingen van de rundveehouderij is de produktie
van melk uit voedermiddelen, die de mens niet wil of niet kan consumeren. In
de melkveehouderij wordt voortdurend gestreefd naar een verbetering van de
rantsoenen van de melkkoeien en naar een verbetering van hun erfelijke aanleg
voor melkproduktie. Deze maatregelen hebben als doel om de omzetting van voer
in melk (de biologische efficiëntie van de melkproduktie) te verbeteren. De
biologische efficiëntie van deze omzetting kan weergegeven worden als de
verhouding tussen de netto-energie in melkproduktie en in voeropname. In deze
verhouding speelt de relatie tussen de voeropname en de melkproduktie een
belangrijke rol. In de literatuur is weinig bekend over erfelijke aspecten van de
voeropname en van de omzetting van voer in melk. Ook over een eventuele
wisselwerking tussen de erfelijke aanleg en de samenstelling van het rantsoen is
weinig bekend.

\' Autoreferaat van het proefschrift \'Voeropname en energiebenutting bij melkkoeien van verschillende

rassen\'. Landbouwuniversiteit te Wageningen, 1988.
2 Dr. ir. J. K. Oldenbroek, Instituut voor Veeteeltkundig Onderzoek \'Schoonoord\', Postbus 501, 3700
AM Zeist.

Verschillen in voeropname en melkproduktie tussen groepen koeien van verschil-
lende rassen, die gefokt zijn voor uiteenlopende produktiedoeleinden, kunnen een
goede afspiegeling vormen van erfelijke verschillen tussen koeien. Sinds 1979 zijn
Jersey, Holstein Friesian (HF), Nederlandse zwartbonte (FH) en Nederlandse
roodbonte (MRIJ) opgenomen in voeropnameproeven, die uitgevoerd zijn op het
proefbedrijf \'t Gen. Het doel van deze proeven was het vastleggen van de
verschillen tussen rassen in voeropname en in de verdeling van de opgenomen
netto-energie (VEM) over onderhoud (afgeleid van het metabolisch gewicht),
melkproduktie (berekend vanuit de energie-inhoud van het melkvet, het melkeiwit
en de lactose) en eventueel groei (restant). In deze proeven zijn steeds twee
rantsoenen met een verschillend krachtvoeraandeel verstrekt om een eventuele
wisselwerking tussen ras en rantsoensamenstelling vast te kunnen stellen.

Tot voor een aantal jaren werden dubbeldoelrassen, zoals de Nederlandse
zwartbonte en de roodbonte, in West-Europa gebruikt voor de produktie van melk
en vlees. In andere delen van de wereld is melkproduktie en rundvleesproduktie
meer gescheiden en worden gespecialiseerde melkveerassen, zoals de Holstein
Friesian en de Jersey, gebruikt voor de produktie van melk. Deze vier rassen, de
Jersey, de HF, de FH en de MRIJ, hebben een verschillende erfelijke aanleg voor
melkproduktie, melksamenstelling, lichaamsgewicht en lichaamssamenstelling.
Tussen de verschillende landen van herkomst bestaan grote verschillen in de
rantsoenen van de melkkoeien: aandeel aan krachtvoer, aan voedergewassen, aan
gras en aan graslandprodukten. Ook bestaan er grote verschillen tussen landen
in de bestemming van de melkproduktie: consumptiemelk, boter of kaas, wat
aanleiding is tot het hanteren van verschillende fokdoelen voor de rassen. Het
is niet ondenkbaar dat rassen niet alleen verschillen in produktie-eigenschappen,
maar ook in hun produktievermogen bij voedering van uiteenlopende rantsoenen.
Dit laatste zou kunnen leiden tot een interactie tussen ras en rantsoen voor
voeropname en melkproduktie.

Op de moderne Nederlandse melkveehouderijbedrijven worden de melkkoeien in
groepen gehouden. Ze worden veelal gevoerd met een aanzienlijke hoeveelheid
krachtvoer en kunnen daarnaast ad libitum ruwvoeders van hoge kwaliteit
opnemen. Wanneer rassen vergeleken worden op voeropname en melkproduktie
bij verschillende rantsoenen dient één rantsoen een aanzienlijke hoeveelheid
krachtvoer te bevatten. Het is echter ook voorstelbaar dat melkkoeien in de
toekomst aanzienlijk meer ruwvoer in hun rantsoen verstrekt krijgen. Na de
introductie van melkquota per bedrijf neemt in alle EEG-landen het gemiddelde
aantal melkkoeien per bedrijf af. Omdat op veel weidebedrijven de alternatieven
voor melkveehouderij beperkt zijn, zal de beschikbare hoeveelheid ruwvoer per
melkkoe sterk stijgen. In een vergelijking van de voeropname van melkkoeien van
verschillende rassen is het voeren van een ruwvoerrantsoen ook nuttig.
In de voeropnameproeven op \'t Gen is gekozen voor een ad libitum voeren van
twee volledige of complete gemengde voeders aan de melkkoeien in de eerste 39
weken van de lactatie. Het ruwvoerrantsoen (R) bestond uit een mengsel van
geconserveerd gras (kunstmatig gedroogd of ingekuild) en maissilage (verhouding
op drogestof basis 60: 40) zonder krachtvoer. Het krachtvoerrantsoen (K) bestond
uit bovengenoemd ruwvoermengsel en (op drogestof basis) 50 procent krachtvoer.
Uit verschillende literatuuroverzichten blijkt dat volledig gemengde rantsoenen
uitstekend geschikt zijn om het voeropnamevermogen van melkkoeien te bepalen.
Selectie tussen de verschillende rantsoencomponenten is onmogelijk. Het mengen
van de rantsoencomponenten heeft gemiddeld een klein positief effect op
voeropname en melkproduktie. Een probleem bij het voeren van complete voeders

is, dat wanneer gedurende de lactatie de ad libitum voeropname dient te
corresponderen met de voerbehoefte voor onderhoud en melkproduktie, het
krachtvoeraandeel in het rantsoen tijdens de lactatie dient af te nemen. Maar
vanuit de literatuur is bekend, dat iedere wijziging in het krachtvoeraandeel van
het rantsoen leidt tot veranderingen in voeropname en melkproduktie. Daarom
is besloten om in de voeropnameproeven met de vier rassen de samenstelling van
de rantsoenen constant te houden gedurende de eerste 39 weken van de lactatie.
Tussen koeien van verschillende pariteiten bestaan verschillen in lichaamsgewicht,
melkproduktie en voeropname. Vanuit de literatuur is bekend dat de verschillen
in voeropname tussen pariteiten niet volledig af te leiden zijn uit de verschillen
in lichaamsgewicht en melkproduktie. Daarom zijn proeven niet alleen met
melkvaarzen uitgevoerd, maar ook met tweede- en derdekalfs koeien.

Vanaf twee maanden voor tot en met tien maanden na kalven zijn 20 HF-, 20
FH- en 23 MRIJ-vaarzen ad libitum gevoerd met een compleet voer dat alleen
uit ruwvoer bestond (896 VHM en 110 g vre per kg drogestof) of een compleet
voer dat bestond uit hetzelfde ruwvoer aangevuld met 50 procent krachtvoer op
drogestof basis (955 VEM en 120 g vre per kg drogestof). In de proefperiode van
52 weken waren er significante verschillen tussen rassen in energie-opname. De
HF-, FH- en MRIJ-vaarzen consumeerden respectievelijk: 32601, 30884 en 30581
MJ NE\' en benutten daarvan respectievelijk 51, 49 en 48 procent voor de
melkproduktie. Ondanks de grote verschillen tussen de krachtvoer- (K) en de
ruwvoergroep (R) in energie-opname uit voer (8500 MJ NE = 31 procent) en in
melkenergieproduktie (4246 MJ = 32 procent) werd voor geen van de onderzochte
kenmerken een significante wisselwerking tussen ras en rantsoen aangetoond. De
biologische efficiëntie voor melkproduktie was op het krachtvoer- en ruwvoer-
rantsoen gelijk (49 procent). Tijdens de proef nam de K-groep 59 kg meer in
lichaamsgewicht toe dan de R-groep.

De 11 HF-, 12 FH- en II MRIJ-koeien in de tweede lactatie waren afkomstig
uit de proef met de melkvaarzen. Aan hen werd dezelfde gemengde voeders (K/
R) verstrekt als in de eerste lactatie; dieren wisselden niet van rantsoen. Het
ruwvoerrantsoen bevatte gemiddeld 887 VEM en 108 g vre per kg drogestof en
het krachtvoerrantsoen gemiddeld 944 VEM en 121 g vre per kg drogestof In
deze proef werd de voeropname gemeten vanaf de tweede maand voor de geboorte
van het tweede kalf tot en met de tiende maand van de tweede lactatie. Ook in
deze proef werd geen wisselwerking aangetoond tussen ras en voersamenstelling:
de verschillen tussen rassen waren voor alle kenmerken onafhankelijk van het
gevoerde rantsoen. De voeropname van de HF-, FH- en MRIJ-koeien was
respectievelijk: 35052, 35182 en 32015 MJ NE en de biologische efficiëntie voor
de melkproduktie was respectievelijk 55, 44 en 48 procent. Tussen de krachtvoer-
groep en de ruwvoergroep was het verschil in voeropname 6210 MJ NE (= 20
procent), in melkenergieproduktie 4423 (= 31 procent) en in biologische efficiëntie
4 procent (absoluut verschil). De stijging in melkproduktie van de eerste naar de
tweede lactatie was voor de HF-koeien hoger dan voor de FH- en MRIJ-koeien.
In de tweede lactatie nam de krachtvoergroep 40 kg in gewicht toe en de
ruwvoergroep 48 kg.

In een derde proef zijn 48 Jersey-vaarzen vergeleken met een controlegroep van
48 HF FH -f MRIJ-vaarzen. In de eerste 39 weken van de lactatie werden deze
vaarzen ad libitum gevoerd met een compleet voer dat geheel uit ruwvoer bestond
(892 VEM, 113 g vre) of met een compleet voer met hetzelfde ruwvoer, aangevuld
met 50 procent krachtvoer op basis van de drogestof (968 VEM, 130 g vre). Voor
de netto energie-opname, de melkproduktie, de melkeiwitproduktie en de
melkenergieproduktie werd een wisselwerking gevonden tussen ras en voersamen-
stelling. Voor deze kenmerken waren de verschillen tussen de rassen afhankelijk
van het rantsoen. Gemiddeld waren de verschillen tussen de Jersey-vaarzen en
de controlegroep van HF FH MRIJ-vaarzen op het krachtvoerrantsoen en
op het ruwvoerrantsoen (tussen haken): -6527 (-4319) MJ NE voor voeropname,
-1791 (-991) kg voor melkproduktie, -5 (-16) kg voor melkeiwitproduktie en
-2533 (-898) MJ voor melkenergieproduktie. Deze wisselwerkingen tussen ras en
voersamenstelling zijn waarschijnlijk veroorzaakt door een groter voeropname
vermogen {ad libitum voeropname in relatie tot het lichaamsgewicht) van de
Jersey-vaarzen ten opzichte van de HF FH MRIJ-vaarzen en door een grotere
behoefte van de Jerseys aan grondstoffen voor de synthese van melkeiwit en
melksuiker. Een ruwvoerrantsoen voorziet beter in deze behoeften dan een
krachtvoerrantsoen. Dit komt ook tot uitdrukking in de biologische efficiëntie
voor melkproduktie van de Jerseys. Deze was op het ruwvoerrantsoen 65 procent
en op het krachtvoerrantsoen 59 procent. Voor de HF FH -l- MRIJ-vaarzen
was deze efficiëntie respectievelijk 56 en 55 procent.

In een vierde voeropnameproef zijn 38 Jersey-koeien vergeleken met een contro-
legroep met 34 HF -f FH -l- MRIJ-koeien. Na de geboorte van hun derde kalf
werd aan deze koeien, die als vaars aan de vorige proef hadden deelgenomen,
dezelfde rantsoenen gevoerd als in het voorgaande experiment. Het ruwvoerrant-
soen bevatte gemiddeld 889 VEM en 135 g vre per kg drogestof en het
krachtvoerrantsoen 971 VEM en 144 g vre. Ook werden voeropname, melkpro-
duktie en gewicht bepaald in de eerste 39 weken van de lactatie. Nu werd alleen
voor het vetgehalte in de melk een wezenlijke wisselwerking tussen ras en
rantsoensamenstelling aangetoond. Gemiddeld waren de verschillen tussen de
Jersey-koeien en de controlegroep van HF FH MRIJ-koeien op het
krachtvoerrantsoen en op het ruwvoerrantsoen (tussen haken): -6460 (-5162) MJ
NE voor voeropname, -2560 (-1707) kg voor melkproduktie, 2,82 (2,38) voor
vetpercentage van de melk, -55 (-26) kg voor melkeiwitproduktie en -3241 (-1112)
MJ voor melkenergieproduktie. Voor de Jersey-koeien en voor de HF FH
MRIJ-koeien was de toename van eerste naar derde lactatie in energie-opname
en in melkproduktie op het K-rantsoen respectievelijk 25 en 24 procent en op het
R-rantsoen respectievelijk 48 en 51 procent. De biologische efficiëntie voor de
melkproduktie was voor de Jersey-koeien op het ruwvoerrantsoen 69 procent en
op het krachtvoerrantsoen 57 procent. Voor de HF FH MRIJ-koeien was
deze efficiëntie respectievelijk 61 en 56 procent.

Om het effect van pariteit te bestuderen op de voeropname en op de omzetting
van voer in melk in de eerste 39 weken van de lactatie waren de gegevens
beschikbaar uit 265 lactaties van 159 koeien. Deze zijn afkomstig uit de vier
hierboven beschreven proeven. In dit materiaal werd voor alle kenmerken een

wezenlijke wisselwerking gevonden tussen ras, pariteit en rantsoen. Dit betekent
dat de effecten van ras, pariteit en rantsoen niet zonder meer optelbaar zijn en
dat bijvoorbeeld de verschillen tussen rassen in voeropname niet gelijk zijn binnen
de onderzochte pariteit/voergroep-combinaties. In het algemeen werden de
verschillen in voeropname en melkproduktie tussen de K-groep en de R-groep
kleiner met het toenemen van de pariteit. Omdat van verschillende koeien de
gegevens in twee lactaties verzameld waren, konden er herhaalbaarheden voor de
verschillende kenmerken berekend worden. Deze herhaalbaarheid is een schatting
van de bovengrens van de erfelijkheidsgraad, die aangeeft in hoeverre verschillen
tussen dieren erfelijk bepaald zijn. De herhaalbaarheid voor melkvetgehalte (0,75),
melkeiwitgehalte (0,68) en gemiddeld gewicht (0,69) was hoog. De herhaalbaar-
heid voor de voeropname (0,39), de melkproduktie (0,47), de biologische efficiëntie
voor de melkproduktie (0,46) en voor de groei tijdens de lactatie (0,27) was lager.

In de proeven met HF-, FH- en MRIJ-koeien werden de grootste verschillen in
ad libitum voeropname gevonden tussen HF- en MRIJ-koeien: gemiddeld vraten
HF-koeien 8 procent meer dan MRIJ-koeien. Wanneer Jerseys in de proeven
opgenomen waren, was het verschil tussen HF- en Jersey-koeien gemiddeld 22
procent. De rangorde voor voeropnamecapaciteit, (voeropname per kg lichaams-
gewicht) was van hoog naar laag: Jersey, HF/FH en MRIJ. In verhouding tot
hun lichaamsgewicht hebben Jerseys meer lengte en hoogte, hetgeen een verklaring
kan vormen voor de hoge opnamecapaciteit. Het voeren van krachtvoer heeft bij
de Jerseys minder effect op de melkproduktie dan bij de andere rassen, omdat
de Jerseys een andere verhouding tussen vet, eiwit en lactose in de melk en
daardoor een andere nutriëntenbehoefte hebben dan de zwaardere rassen. Met
name voor de melkproduktiekenmerken treedt hierdoor een wisselwerking tussen
ras en voersamenstelling op, wanneer Jerseys in de proeven opgenomen zijn.
Jerseys kunnen op ruwvoerrantsoenen hun produktiecapaciteiten beter tot uiting
laten komen.

Bij ad libitum opname van complete voeders corresponderen de verschillen tussen
rassen en tussen individuele koeien met de verschillen in voerbehoefte voor
melkproduktie en onderhoud. Het niveau van de energie-opname van een groep
koeien wordt vooral bepaald door het krachtvoeraandeel van het rantsoen. Het
afstemmen van de energie-opname van individuele koeien op hun voerbehoefte
door de krachtvoergift per dier te laten variëren, lijkt moeilijk realiseerbaar. De
totale voeropname van een koe heeft namelijk een voorspellingsfout van ongeveer
1 kg drogestof.

Met het stijgen van de leeftijd neemt de voeropnamecapaciteit van de melkkoeien
toe. Dit betekent dat een hoge krachtvoergift bij melkvaarzen belangrijker is en
meer effect geeft dan bij oudere melkkoeien. Oudere melkkoeien kunnen op goed
ruwvoer al tot goede produktieprestaties komen.

De ratio tussen energie in de melk en netto energie in het voer, de biologische
efficiëntie, geeft aan welk deel van de opgenomen hoeveelheid voer gebruikt wordt
voor de melkproduktie. De Jerseys en de Holstein Friesians hebben een hogere
biologische efficiëntie voor melkproduktie dan de Nederlandse zwart- en rood-
bonten. Dit wordt veroorzaakt door een gunstiger verhouding tussen melk-
energieprodukt en onderhoudsbehoefte bij de Jerseys en de Holstein Friesians.
De biologische efficiëntie van de melkproduktie kan, zo blijkt uit benaderingen
van erfelijke correlaties tussen de relevante kenmerken, verbeterd worden door
de melkproduktie te verhogen. Een verhoging van de voeropname heeft geen direct
effect op de biologische efficiëntie en een verhoging van het lichaamsgewicht heeft
een negatief effect.

I. van der Gaag\', Th. S. G. A. M. van den Ingh\',
C. B. H. W. Lamers and J. Lindeman ^

SUMMARY Zollinger-Ellison Syndrome in a 12-year old castrated male European Shorthair
cat is described. The clinical symptoms were vomiting, weight loss, listlessness and alternating
diarrhoea and obstipation.

An endocrine tumour near the pancreatic duct had metastasised to the liver. Many duodenal
ulcers were present. Immunohistochemistry revealed cells positive for gastrin and neuron-
specific enolase (NSE) scattered throughout the tumour.

In 1955 Zollinger and Ellison (17) described a syndrome in man consisting of
recurrent peptic ulcers, hypersecretion of gastric acid and non-B-islet cell tumours
of the pancreas. The tumours produced gastrin, a polypeptide hormone that
normally is produced by gastrin cells of the antral and duodenal mucosa; increased
gastrin production is responsible for hypersecretion of gastric acid with subsequent
peptic ulceration and diarrhoea.

a gastrin producing tumour near the pancreatic duct, metastases in the liver, and

A 12-year-old castrated male, European Short-haired cat was admitted to the
Small Animal Clinic in Utrecht, because of a three month history of vomiting,
weight loss, listlessness and alternating diarrhoea and obstipation. The animal had
been treated with andbiotics, without improvement. Physical examination reveal-
ed a depressed, emaciated cat with a rough hair-coat, pulse of 160/min and
respiration rate of 44/min. The mucous membranes were pale pink and the cat
had cold extremities. Abdominal palpation revealed the presence of a movable
2 cm long bean-sized mass in the ventral mesogastrium.

Haematological and biochemical examination revealed hyperleucocytosis of
45.3xlOVl (normal values 5.7-16.3xlOVl), increased band cell count of 0.45xl0V
1 (normal values 0-0.30xl0Vl), increased segmented neutrophils count of
43.04xl0Vl (normal values 2.5-12.5xlOVl, increased creatinine value of 132
/imol/1 (normal values 79-108 /umol/l) and increased a, and fractions in the
protein electrophoresis, respectively 10 g/1 (normal values 1-6 g/1) and 9 g/1
(normal values 4-7 g/1). The haematocrit, serum sodium, potassium, total protein,
ureum, and alkaline phosphatase were within normal limits. Routine urine analysis
showed no significant abnormalities. Faecal examination revealed some cestode
eggs. Abdominal radiographs showed an almost empty gastrointestinal tract, with
some gas in the intestines.

1 Institute of Veterinary Pathology, Yalelaan I, 3508 TD Utrecht, The Netherlands.

2 Academisch Ziekenhuis Leiden, Department of Gastroenterology, Leiden, The Netherlands.

5 Institute of Pathology, Stichting Samenwerking Delftse Ziekenhuizen, Delft, The Netherlands.

During clinical observation in the following six days, the rectal temperature varied
between 37-39°C (normal value 38-39°C), and appetite varied from normal to
anorexia. The animal was treated for cestodes; in addition, twice daily 120 ml
of Hartmans solution was given subcutaneously as supportive therapy, without
significant improvement. Exploratory laparotomy was performed. The surgical
findings included some serous fluid in the abdomen, multiple tumours in the liver,
a thickened duodenal wall and enlarged mesenteric lymph nodes. Because of the
poor prognosis the cat was euthanised.

The main lesions were seen in the abdomen. In the liver two large (2 cm in diameter)
grey-white nodules and several small (0.5 cm in diameter) white nodules were
observed. The parietal peritoneum opposite a large nodule showed three small
contact metastases. Between the pancreas and the duodenum next to the pan-
creatic duct a white, firm nodule (0.4 cm in diameter) was present. The pancreas
showed many white spots 2-3 mm in diameter, resembling exocrine hyperplasia.
The duodenal wall was locally rigid with some fibrin on the serosa; the mucosa
showed several ulcers (Fig. I). In the jejunum some cestodes were found. The colon
content was dry. The mesenteric lymph nodes were not enlarged. Moreover,
excentric hypertrophy of the left ventricle and an enlarged left atrium were seen.\'
The bicuspid valves were thickened with short chordae tendinae. No other
abnormalities were seen.

Specimens were fixed in 10% neutral buffered formalin and embedded in paraffin.
Sections were routinely stained with haematoxylin and eosin (HE). Histologically,
the tumour near the pancreatic duct and the liver tumours were identical, and
consisted of solid areas of tumour cells with palisading, surrounded by capillaries
(Fig. 2); sometimes a more ribbon-like pattern was seen, especially in the tumour
near the pancreatic duct (Fig. 3). The tumour cells were quite uniform in size,
had moderately large nuclei with one or more small nucleoli; the cytoplasm was
pale and sometimes finely granular. The pancreas showed exocrine hyperplasia.
The duodenum showed ulceration with debris, degenerated neutrophils, active
granulation tissue and fibrosis. Locally the inflammation was transmural. No
evidence for tumour infiltration was seen in these areas.

Immunohistochemistry for gastrin, adrenocorticotrophic hormone, glucagon,
somatostatin, serotonin, insulin, vasopressin, neuron-specific enolase (NSE) and
S100 was done on formalin-fixed specimens according to previously established
techniques (8). In some of the tumour cells, from the tumours near the pancreatic
duct and in the liver, a weak, sometimes moderate and locally marked gastrin
immunoreactivity was found (Fig. 4). The NSE was immunohistochemically
slightly positive. Immunohistochemistry for the other peptide hormones was
negative.

Fig. 4. Non B-islet cell tumour in the liver: cells with a positive stain for gastrin (arrows) (544x)

Vomiting and weight loss were the main symptoms of ZES in dogs (3, 5, 15) and
in cat (12). Intermittent diarrhoea has also been reported (3). These symptoms
were found in the present case. The hyperleucocytosis, due to the increase of band
and segmental neutrophils, and the increased «i and P2 fractions could be evidence
for active inflammation, i.e. due to the duodenal ulceration. The increased
creatinine with high normal blood ureum may be attributed to vomiting.
The tumour in this cat showed the characteristics of an endocrine tumour, which
was histologically confirmed by the neuron-specific enolase stain, a marker for
Amine Precursor Uptake and Decarboxylation (APUD)-cells. The presence of
gastrin in the tumour cells and of the duodenal ulceration warrant the diagnosis
ZES. Gastrin concentrations were not measured in serum as the suspicion of ZES
first occurred at autopsy. Duodenal ulceration in the cat has been reported only
in association with increased gastric acid secretion. Most cases were related to
stimulation of parietal cells of the mucosa by histamine in systemic mastocytosis
(4, 6, 14); in one cat duodenal ulceration was associated with the ZES (12).
Stimulation by both gastrin (3) and histamine (4) may lead to an increased number
of parietal cells in the gastric mucosa. However, the stomach of the present cat
was not sampled for histologic examination.

The gastrin-secreting tumours responsible for ZES in humans usually originate
in the pancreas and occasionally in the duodenum or elsewhere (10). In the dog
and the cat only tumours originating in the pancreas have been described (1,2,
3, 5, 12, 15). In the present case the tumour was situated outside the pancreatic
parenchyma near the pancreatic duct. In man, a gastrin producing tumour can
sometimes not be found, either because of the small size, or because of the patient
having non-tumorous hypergastrinaemic hyperchlorhydria rather than gastri-
noma (1).

In two dogs pancreatic endocrine tumours are described with chiefly insuline
immunoreactive cells and a few gastrin producing cells. One of these dogs had
a hypergastrinism, with a 3-week history of vomidng, the other hyperinsulinism
(13).

In man and dogs, respectively 60% and 57% of the tumours are malignant (1,
2, 3, 5, 9, 15) about half of them have already spread to the liver at the time of
diagnosis. However, it must be realised that probably all gastrinproducing
tumours have malignant potential, although tumour spread may be slow. A similar
situation was noticed in the cat described by Middleton et al. (12) and in our case.
In man, tumours or hyperplasia of extrapancreatic endocrine glands are found
in up to 48% of human patients with ZES (7, 16). In dogs nodular hyperplasia
of the zona fasciculata of the adrenal gland and C-cell hyperplasia of the thyroid
are described (3). This was not found in the cat described (12), nor in the present
case.

1. Breitschwerdt EB, Turk JR, Turnwald GH, Davenport DJ, Hedlund CS, Carakostas MC.
Hypergastrinemia in Canine Gastrointestinal Disease. J Am Anim Hosp Assoc 1985; 22: 585-
92.

2. Drazner FH. Canine Gastrinoma: A Condition Analogous to the Zollinger-Ellison Syndrome
in Man. Calif Vet 1981; 11: 6-11.

3. Happé RP, van der Gaag I, Lamers CBHW, van Toorenburg J, Rehfeld JF and Larsson LL
Zollinger-Ellison Syndrome in Three Dogs. Vet Pathol 1980; 17: 177-86.

4. Hasler UC and van den Ingh ThSGAM. Malignant Mastocytosis and Duodenal Ulceration in
a Cat. Schweiz Arch Tierheilkd 1978; 120: 263-8.

5. Jones BR, Nicholls MR and Badman R. Peptic ulceration in a dog associated with an islet cell
carcinoma of the pancreas and an elevated plasma gastrin level. J small Anim Pract 1976\' 17:
593-8.

6. Jones TC and Hunt RD. In: Veterinary Pathology 5th ed. Lea and Febiger, Philidelphia, 1983
p 1127.

7. Lamers CBHW, Stadil F, van Tongeren JH. Prevalence of endocrine abnormalities in patients
with the Zollinger-Ellison Syndrome and their families. Am J Med 1978; 64: 607-12.

8. Larsson LI, Sundler F and Hakanson R. Fluorescamine as a histochemical reagent: demonstration
of polypeptide hormone secreting cells. Histochemistry 1975; 44: 245-51.

9. McCartthy DM. The place of surgery in the Zollinger-Ellison syndrome. N Engl J Med 1980;
302: 1344-6.

10. McGuigan JE. Islet-Cell Tumors and the Ulcerogenic Syndrome. In: The Pancreas. Ed by
Fitzgerald PJ and Morrison AB. Williams and Wilkins. Baltimore 1980: 177-82.

11. McGuigan JE. The Zollinger-Ellison Syndrome. In: Gastrointestinal Disease. Sleisinger MH and
Fordtran JS (Ed). WB Saunders Company Philadelphia. London. Toronto. Sec ed 1978; pp 860-

12. Middleton DJ, Watson ADJ, Vasak E and Culvenor JE. Duodenal ulceration associated with
gastrin-secreting pancreatic tumor in a cat. J Am Vet Med Assoc 1983; 4: 461-2.

13. O\'Brien TD, Hayden DW, O\'Leary TP, Caywood DD and Johnson KH. Canine Pancreatic
Endocrine Tumors: Immunohistochemical Analysis of Hormone Content and Amyloid. Vet
Pathol 1987; 24: 308-14.

14. Saewright AA and Grono LR. Malignant mast cell tumour in a cat with perforating duodenal
ulcer. J Path Bact 1964; 87: I07-11.

15. Straus E, Johnson GF, Yalow RS. Canine Zollinger-Ellison Syndrome. Gastroenterology 1977;
72: 380-1.

16. Way L, Goldman L, Dunphy JE. Zollinger-Ellison Syndrome: an analysis of twenty five cases.
Am J Surg 1968; 116: 293-304.

17. Zollinger RM and Ellison EH. Primary peptic ulcerations of the jejunum associated with islet
cell tumours of the pancreas. Ann Surg 1955; 142: 709-28.

Yerex RP, Young CM, Donker JD, and
Marx GD. Effects of selection for body size
on feed efficiency and size of Holsteins. J
Dairy Sci 1988; 71: 1355-60.

De produktiegegevens van Holstein-vaar-
zen, welke enerzijds waren gefokt op hoge
produkties en grote maat en anderzijds op
hoge produkties en kleine maat werden
gebruikt om het selectie-effect op voederef-
ficiëntie en lichaamsmaat te schatten. Van
193 dieren konden de resultaten over 3
generaties worden vervolgd. De gebruikte
stieren hadden allen een positieve invloed
op de lichaamsmaat.

De verhouding krachtvoer:melkproduktie
werd vanaf een produktie van 9,5 kg melk
in 3 groepen verdeeld, te weten 1:1,5; 1:3 en
1:5, afhankelijk van de hoogte van de pro-
dukties. De huisvesting en het management
waren voor alle dieren vergelijkbaar.
De voederefficiëntie werd voor elke koe
voor telkens 30 dagen gedurende de gehele
lactatie, dus 10 keer, berekend.
Na 3 generaties verschilden de groepen,
welke waren gefokt op respectievelijk grote
en kleine maat 50,2 kg in gewicht; 5,6 cm
in schofthoogte; 6,4 cm in lengte; 2,1 cm in
diepte en 5,9 cm in borstomvang. De ver-
schillen werden vooral door een achteruit-
gang van deze maten in de groep \'kleine
dieren\' bepaald.

Op basis van de totale lactatie was de
voederefficiëntie voor de groep \'kleine
koeien\' 2,8% beter! Gedurende de eerste 90
dagen van de lactatie vertoonden de dieren
op een rantsoen met een lage krachtvoergift
een hogere voederefficiëntie dan die met een
hoge krachtvoergift.

Het seizoen van kalven bleek tussen de 30
en 120 dagen van de lactatie invloed te
hebben op de voederefficiëntie en wel zoda-
nig dat de koeien, die kalfden tussen decem-
ber en mei meer efficiënt in voerverbruik
waren.

(Uit deze gegevens blijkt dat men zich af
moet vragen of het uit oogpunt van een
efficiënt voedergebruik wel juist is om al
teveel de nadruk te leggen op het fokken van
dieren met een grote maat; ref.)

Galton DM, Peterson, and Merrill WG.
Evaluation of Udder Preparations on Intra-
mammary Infections. J Dairy Sci 1988; 71:
1417-21.

Onderzoek is verricht naar het effect van
verschillende methodes voor desinfectie van
de spenen vóór het melken. Hierbij werd
speciaal de aandacht gericht op de zoge-
naamde \'omgevings\'-bacteriën als de aescu-
line-positieve Streptokokken en de coli-
forme bacteriën.

Gebruik werd gemaakt van een groep van
84 Holstein-koeien, waarvan de spenen 5 x
per week 2 x daags 3 uur vóór het melken
2 cm werden gedompeld in een cultuur van
5. uteris (ATCC 27958).
De dieren waren zorgvuldig verdeeld in drie
groepen:

b. 15 seconden de spenen met een doek met
water nat maken en daarna 10 seconden
afdrogen;

c. gedurende 15 seconden de spenen desin-
fecteren met een 0,1% jodofoor en
daarna 10 seconden afdrogen.

Het resultaat van het onderzoek was, dat in
de 112 kwartieren van groep a. 30 x mastitis
optrad in deze periode, in groep b. 17 x en
in groep c. 10 x. Uiteraard gold dit alleen
mastitiden veroorzaakt door de teststam.
Door het behandelen van de spenen kon in
dit geval het aantal mastitiden alleen al door
een natte behandeling met 43% worden
gereduceerd en door een verdunde jodofoor
met 66%. (Het is van groot belang, dat de
spenen na een jodofoor-behandeling vóór
het melken zorgvuldig worden afgedroogd,
daar anders al snel de toegelaten hoeveel-
heid jodium van 300 mcg/kg melk over-
schreden zou kunnen worden; ref.)

Gardner IA, Hird DW, Franti CE and
Glenn J. Patterns and determinants of rectal
prolapsus in a herd of pigs. Vet Rec 1988;
123: 222-5.

Rectumprolaps bij varkens komt betrekke-
lijk weinig voor. Mede daardoor was in de

literatuur weinig bekend over relaties met
dier- en omgevingsfactoren.
Om hierover meer informatie te kunnen
krijgen is in Californië een cohort-studie
opgezet, waarbij gemerkte biggen werden
vervolgd gedurende ongeveer een halfjaar.
Van 2862 biggen bleek 1% een prolaps te
vertonen in de leeftijdsgroep van 12 tot 28
weken met een piek bij varkens van 14 tot
16 weken oud.

Als de risicodagen worden geteld vanaf 6
weken, dan deden zich 9,1 gevallen voor in
100.000 risicodagen.

De hoogste frequentie werd gezien tijdens
herfst en wintermaanden. Dierfactoren van
invloed op de manifestatie van het ziekte-
beeld waren onder andere:

— Het gemiddelde gewicht van varkens
met prolaps was 1220 gram tegenover
1420 gram bij de controlegroep.

— Een Yorkshire beer gaf meer varkens
met prolaps dan beren van andere ras-
sen.

— De meeste varkens met prolaps kwamen
uit tomen van gelten, gevolgd door 2e en
3e worps zeugen.

— De veel gehoorde opmerking, dat diar-
ree en hoesten predisponerend werken
voor prolaps kon in dit onderzoek niet
bevestigd worden.

Glossop CE and Foulkes JA. Occurence of
two phases of return to oestrus in sows on
commercial units. Vet Ree 1988; 122: 163-
4.

De cycluslengte van zeugen wordt geacht 21
± 3 dagen te zijn. In feite blijken er twee
pieken te zijn: de grootste rond 21 dagen,
een kleinere rond 26 dagen. De tweede piek
ontstaat na bevruchting gevolgd door em-
bryonale sterfte.

In het onderhavige onderzoek werden 2472
terugkomende zeugen betrokken. Het bleek
dat 15,4% van de terugkomers rond de 6
weken (41,4 ± 3,96 dagen) valt; dat zijn dus
gevallen van gemiste berigheid rond 21
dagen.

Tellen we daarbij de gemiste berigheid rond
26 dagen (terugkomend op 46-50 dagen)
dan wordt het totale percentage gemiste
berigheid 19,9%.

Deze studie toont aan, dat niet alleen de
groep terugkomers rond 21 dagen belang-
rijk is, maar ook de terugkomers na 24 en
voor 31 dagen. Deze groep vertegenwoor-
digde zelfs 25,6% van alle terugkomers!

Baur C, Teifelgreding J und Liebherdt E.
Spezifizierung hitzedenaturierter Fleisch-
proben durch DNA-Analyse.Arch Lebens-
mittelhyg 1987; 38: 172-4.

Het differentiëren van diersoorten bij vers
vlees gebeurt vooral via immunologische
methoden. Daarover zijn diersoortspeci-
fieke antisera nodig, die lang niet voor alle
diersoorten op de markt zijn. Immunologi-
sche methoden zijn voor verhit vlees niet
voldoende bruikbaar. Door de verhitting
denatureren de eiwitten en verliezen hun
diersoortspecifieke antigenen.
De oplossing voor bovengenoemde proble-
men lijkt nu gevonden te zijn in DNA-
hybridisatie. De basenvolgorde van DNA
van verschillende individuen van een dier-
soort komt sterk overeen. Wanneer enkel-
streng DNA van verschillende individuen
van één diersoort wordt samengebracht,
vormt het dubbelstreng DNA op de plaat-
sen waar dat mogelijk is (hybridiseren). Dit
vereist technisch het verhitten van het DNA,
zodat theoretisch ook aantonen van dier-
soorten in verhit vlees mogelijk moet zijn.
De schrijvers zijn erin geslaagd, DNA te
isoleren uit zowel vers als verhit vlees en dit
te hybridiseren. De methode is geschikt om
vers en verhit vlees van rund, varken en kip
te differentiëren. Kruisreacties kunnen door
densitometrische metingen eenvoudig vast-
gesteld worden. In hoeverre ook differentië-
ren tussen diersoorten met een nauwere
verwantschap onderling mogelijk is, wordt
nog onderzocht. De methode lijkt een alter-
natief te bieden voor de immunologische
technieken.

In de rubriek \'Test uw kennis\'
wordt een tiental vragen over ver-
schillende onderwerpen aan u voor-
gelegd.

De rubriek is bedoeld om uw kennis
via multiple choice-vragen te testen
en zonodig op te vijzelen.
Uw bijdragen in de vorm van één
tot een tiental vragen uit allerlei
geledingen van het veterinaire be-
roep, zijn van harte welkom. Deze
aßevering is van de hand van drs.
H. U. R. Nieuwenhuis van de Vete-
rinaire Dienst.

Twee dagen geleden heeft u bij een veehou-
der de jaarlijkse mond- en klauwzeervacci-
natie verricht. U wordt gebeld dat er een koe
verworpen heeft. De koe was 7 maanden
drachtig. De veehouder wil door een beroep
te doen op artikel 44 op de Veewet de schade
verhalen bij het Rijk. Om hem hierbij goed
te ondersteunen moet u het volgende doen.

b. een verklaring opstellen waarin u mee-
deelt wanneer en hoe de vaccinatie ver-
lopen is;

d. een verklaring opstellen waarin u mee-
deelt dat u de koe onderzocht heeft en
wat de resultaten van dit onderzoek zijn.

Een lam van drie weken oud is door u in
nood gedood omdat het door een ongeval
ernstig is getroffen. De eigenaar wenst dit
dier te laten slachten ondanks de hoge
kosten.

het dier is volgens artikel 12 van het
Onderzoekingsregulatief automatisch
onderworpen aan een uitgebreid onder-
zoek;

de meest gunstige keuringsbeslissing is
voorwaardelijk goedgekeurd onder
voorwaarde van sterilisatie;
de meest gunstige keuringsbeslissing is
goedkeuring;

De volgende ziekten bent u krachtens de
beschikking meldingsplicht dierenartsen
verplicht te melden aan het Districtshoofd
van de Veterinaire Dienst en aan de Burge-
meester van de gemeente waar binnen het
bewuste dier zich bevindt.

a. voor bronstinductie met een gestagene,
oestrogene of androgene werking mag u
niet aan de veehouder afgeven;

b. voor bronstsynchronisatie in het kader
van ET mag u aan de veehouder afgeven;

c. die als inspuitbaar anestheticum ge-
bruikt worden bij het onthoornen van
kalveren mag u afgeven;

d. met een antimicrobiële werking die uit-
sluitend bestemd en geschikt zijn voor
toepassing bij roodwangschildpadden in
een verpakking die ten hoogste 5 gram
werkzame stof bevat, zijn niet gekanali-
seerd.

a. mag een rund kunstmatig insemineren
als dat op veterinair technische gronden
noodzakelijk is;

b. is de enige persoon die, nadat deze de
PAO-cursus Kl-paard inclusief de CEM-
aantekening gevolgd heeft, inseminaties
bij merries mag verrichten;

c. mag KI bij honden toepassen, nadat deze
zich hiervoor heeft laten registreren bij
de Stichting Gezondheidszorg voor Die-
ren;

d. bij schapen alleen KI toepassen met
sperma afkomstig van zwoegerziekte-
vrije rammen.

b. moeten volgens plaatselijke voorschrif-
ten aangegeven worden bij het gemeen-
tebestuur;

c. mogen worden begraven op een terrein
dat ter beschikking staat van de eige-
naar;

Een veehouder heeft twee drachtige vaarzen
geïmporteerd uit België. Na twee weken
aborteert een der dieren. U laat bloed op
Abortus Bang onderzoeken bij de regionale
gezondheidsdienst. De CBR-uitslag, 4-2-0-
0, geeft aan dat het dier beschouwd moet
worden als een besmet rund. De veehouder
beschikt over een geldig gezondheidscertifi-
caat van het bewuste dier.

a. alle dieren die in contact met het be-
smette dier geweest kunnen zijn, worden
beschouwd als een observatierund;

b. het rundveebeslag waarin het dier zich
bevindt, wordt gekwalificeerd als een
besmet rundveebeslag;

c. omdat de veehouder het gezondheidscer-
tificaat niet binnen 3 dagen heeft inge-
leverd bij zijn gezondheidsdienst, kan hij
geen aanspraak maken op een slachtver-
goeding voor het besmette dier;

d. alle dieren ouder dan 4 maanden moeten
binnen 20 dagen na het verzoek van de
gezondheidsdienst een bloedmonster
worden afgenomen voor onderzoek.

De eigenaar van een legkippenbedrijf geeft
u te kennen dat hij over wil gaan op het
houden van vermeerderingsdieren. Hij
vraagt u welke consequenties dit voor hem
heeft.

a. de verplichte NCD-enting hoeft bij re-
productiedieren nog maar 2 maal in
plaats van 3 maal plaats te vinden;

b. het bloedonderzoek op NCD dat voor
legkippen op vrijwillige basis geschiedt,
is voor reproduktiedieren verplicht. De
dieren moeten tot een leeftijd van 26
weken minimaal 4 maal worden onder-
zocht;

c. in tegenstelling tot legkippen is het bij
vermeerderingsdieren verplicht de die-
ren te laten onderzoeken op Salmonella
pullorum, voordat van die dieren broed-
eieren worden afgeleverd;

d. de spray-entingen NCD bij reproduktie-
dieren mag alleen maar geschieden met
geïnactiveerde entstoffen.

Bij de 4-jaarlijkse tuberculinatie van een
rundveebedrijf neemt u bij een van de dieren
ter plaatse van de inspuiting na 72 uur een
zwelling van meer dan 2 mm waar. Dit
wordt beschouwd als een positieve uitslag.
De daarop volgende VZ-tuberculinatie
geeft ook een positieve uitslag.

b. alle dieren op het bedrijf die ouder zijn
dan 6 weken kunnen op verzoek van de
gezondheidsdienst aan een VZ-tubercu-
linatie onderworpen worden;

c. de veehouder is verplicht het dier afge-
zonderd te houden van de runderen van
zijn rundveebeslag, die niet verdacht of
besmet zijn;

d. het rund moet binnen 3 weken na de
positieve uitslag op een nader aan te
wijzen slachtplaats geslacht worden.

Een varkenshouder is 3 maanden geleden
een bedrijf gestart voor fokvarkens. Alle
fokvarkens zijn aangekocht, waarbij de re-
gistratieformulieren voorzien waren van het
gezondheidswaarmerk. Hij vertelt u dat hij
mee wil doen aan het varkensgezondheids-
programma van de Stichting Gezondheids-
zorg voor Dieren. U deelt hem het volgende
mede:

b. hij mag geen jonge fokvarkens houden
die niet geënt zijn tegen vlekziekte vol-
gens voorschrift van de Stichting Ge-
zondheidszorg;

c. als u zijn varkensstapel systematisch
begeleidt, kan hij ontheffing krijgen zijn
dieren tenminste 8 maal per jaar door de
gezondheidsdienst te laten onderzoeken;

d. hij mag zijn geheugen niet laten dekken
door beren die bestemd zijn voor alge-
mene dekdienst.

Voor het onderzoek naar de effecten van
immunotherapie bij het oogcarcinoom bij
het rund bestaat er nog steeds behoefte aan
runderen met deze aandoening. Bij dit on-
derzoek, wat uitgevoerd wordt door de
Faculteit Diergeneeskunde, in samenwer-
king met het Rijks Instituut voor Volksge-
zondheid en Milieuhygiëne, het Nederlands
Kanker Instituut en het Academisch Zie-
kenhuis Utrecht, bleek, dat met een éénma-
lige intratumorale injectie met een BCG
(Bacillus Calmette Guerin) vaccin bij 70%
van de dieren tumorregressie bewerkstelligd
kon worden. Bij 50% van deze dieren reci-
diveerde de tumor echter. Met herhaalde
intratumorale BCG behandelingen konden
recidieven voorkomen worden, uiteindelijk
was na 2 jaar 50-60% van de dieren nog vrij
van tumoren. Een succespercentage wat nog
te laag was om deze therapie voor de
praktijk te kunnen adviseren.
Voortgezet onderzoek met intratumorale
injectie van IL2 (interleukine 2) liet zien, dat
ook met IL2 tumorregressie bewerkstelligd
kon worden. Momenteel loopt een onder-
zoek waarbij de effecten van BCG, IL2 en
IL2 BCG vergeleken worden. Ten be-
hoeve van dit onderzoek hebben we be-
hoefte aan dieren met oogtumoren. De

Er mag nog geen vergrote subparotideale
lymfeklier te palperen zijn.
De koeien worden voor dit onderzoek aan-
gekocht.

Mocht u een voor dit onderzoek geschikt
dier weten, dan gaarne telefonisch contact
opnemen met dr. W. R. Klein: 030-531323
of 531324. Bij voorbaat hartelijk dank.

\'On May 20, 1988, Harold E. Haskins,
D.V.M. (doing business at Diamond Live-
stock Clinic, Diamond, Mo.) appeared be-
fore the U.S. Magistrate of the U.S. District
Court for the Western District of Missouri,
and entered a plea of guilty to two counts
of misbranding chloramphenicol oral solu-
tion. On July 5, 1988, in Springfield, Mo.,
he was fined $ 2,500 on each of the two
counts.

Haskins admitted to selling the solution
without any labeling to undercover agents
from the FDA.

The FDA investigation started as a result of
complaints received by the FDA Kansas
City District Office that Dr. Haskins had
been selling large quantities of chloramphe-
nicol to feed lots. Chloramphenicol is a
potent antibiotic drug which is available to
veterinarians for limited uses in dogs.
The exposure of certain people to extremely
low levels of chloramphenicol has been
associated with development of a type of
bone marrow depression and resulting
blood dyscrasia known as aplastic anaemia.
There is considerable concern that residues
of chloramphenicol in edible products from
animals treated with the drug could trigger
the onset of aplastic anaemia which usually
is fatal in susceptible individuals.
For this reason, the drug never has been
approved in the United States for use in
animals raised for human food, and FDA,
as well as USDA, have undertaken extensive
educational and monitoring programs to
prevent the administration of chloramphe-
nicol in food-producing animals.

Met als thema \'Grenzen aan de kwaliteit van het
leven\' organiseert het Utrechts Universiteitsfonds
(UUF) op 18 maart a.s. in Utrecht haar jaarlijkse
universiteitsdag. Door de bio-ethiek centraal te
stellen, sluiten de organisatoren aan op de actuele
maatschappelijke discussie over de grenzen aan
de gezondheidszorg van mens en dier, alsook aan
de dierlijke produktie.

In zowel de geneeskunde als de diergeneeskunde
zijn in de laatste decennia de diagnostische en
therapeutische mogelijkheden enorm toegeno-
men. Dit is vooral mogelijk geworden door een
ongekende groei van technische en (bio)techno-
logische kennis.

Dat deze ontwikkelingen ethische vragen oproe-
pen, behoeft geen betoog. Er blijkt bovendien
grote belangstelling voor te bestaan.
In de humane gezondheidszorg hangt dit samen
met het feit dat gezondheid in onze samenleving
een hoge waarde heeft en dat de groeiende
mogelijkheden van de gezondheidszorg een toe-
name van de verantwoordelijkheid met zich mee-
brengt. Dan komen vragen op als: \'Hoe gaan we
om met de nieuw verworven medische kennis?
Mag alles wat kan? Moet alles wat kan? Willen
we alles wat kan? Weten we eigenlijk wel wat we
willen? Hoe wordt de gezondheidszorg financieel
beheersbaar?\'

In de gezondheidszorg voor dieren ligt de proble-
matiek iets anders. Dierenartsen zijn niet alleen
verantwoordelijk voor de gezondheid van dieren,
er wordt ook van hen verwacht dat zij de eigenaar
ten dienste staan. De grenzen van hun dienstbaar-
heid worden sterk bepaald door wensen en ver-
langens van de eigenaar. Deze situatie kan voor
dierenartsen leiden tot een conflict van verant-
woordelijkheden.

Maar ook de eigenaar, c.q. het houderijsysteem
heeft verantwoordelijkheden. Immers, zij zijn het
die beslissen over hoe de dieren worden voortge-
bracht, de wijze waarop zij worden gehouden en
de doeleinden waarvoor dit geschiedt. In het
verlengde daarvan heeft ook de consument ver-
antwoordelijkheden. Ook hier zullen antwoorden
gevonden moeten worden op de vragen: \'Hoe
gaan we met dieren om? Mag alles wat kan?
Willen we alles wat we kunnen?\'
Het ochtendprogramma in het Academiegebouw
en Domkerk is als volgt:
9.00 KofTie in het Academiegebouw.

Wilt u de auto makkelijk parkeren? U kunt
vanaf het bestuursgebouw van de Univer-
siteit, Heidelberglaan 8 in de Uithof, per
pendelbus tussen 8.45 en 9.45 uur naar het
Domplein en \'s middags weer terug naar de
Uithof.

— Prof. dr. A. Struyvenberg (Genees-
kunde) en dr. F. J. Grommers (Diergenees-
kunde) zullen het hebben over de groei in
de geneeskunde respectievelijk diergenees-
kunde.

— Prof. H. Rozemond (Diergeneeskunde)
en prof. dr. E. Schroten (Universitair Cen-
trum voor Bio-ethiek en Gezondheids-
recht) houden een sessie over ethische vra-
gen die de gezondheidszorg voor mens en
dier oproepen.

— Prof. J. van Londen (Geneeskunde) en
prof. dr. A. J. P. Schrijvers (Geneeskunde)
zullen het hebben over de grenzen aan de
gezondheidszorg en hoe de gezondheids-
zorg financieel beheersbaar wordt.

Na dit gedeelte is er tot 11.00 uur gelegenheid om
naar de Domkerk te gaan, waar prof. dr. M. F.
Kramer (decaan Geneeskunde) meer in het alge-
meen zal ingaan op het dagthema onder de titel:
\'De universiteit en de grenzen aan de kwaliteit van
het leven\'.

Daarna geeft prof. dr. A. A. Haspels (Genees-
kunde) een samenvatting van de sessies en van de
voordracht.

Tussen 12.30 en 13.45 uur is er een lunch in het
academiegebouw. Het middagprogramma be-
staat uit een lezing (ir. A. Kamermans) over het
nieuwe AZU en een rondleiding in het nieuwe
academisch ziekenhuis in de Uithof. De eerste bus
vertrekt naar de Uithof om 13.15 uur, de laatste
om 14.00 uur. De universiteitsdag zal afgesloten
worden met een borrel.

Voor verdere informatie en aanmelding ä ƒ30,-
per persoon kunt u terecht bij het UUF, telefoon
030-394025.

8.45 Persson, Uppsala/Schweden: Exercise tole-
rance testing of the athletic horse.
9.15 Seeherman, Boston/USA: Equisport: A cli-
nical equine sports medicine program.
9.45 Straub u. Hopler, Bern/Schweiz: Leistungs-
test im Feld und auf dem Laulband — eine
vergleichende Studie.
10.15 Diskussion und Kaffeepause.
11.00 Tobin, Lexington/USA: Effects of drugs
on equine performance and ELISA testing for
drugs in horses.

11.30 Donike, Köln: Möglichkeiten und Gren-
zen der Dopinganalytik im Pferdesport.
Diskussion.

12.00 Girtler, Wien: Lahmheitsdiagnostik unter
Verwendung moderner Meßmethoden.
12.30 Diskussion und Mittagspause.
14.30 Robinson, Michigan/USA: Airway ob-
struction in the horse.

15.00 Pascoe, Californien/USA: Exercise-indu-
ced pulmonary hemorrhage.
16.00 Leadon, Irland: Equine transport stress.
16.30 O\'Callaghan, Californien/USA: Radio-
graphic and scintigraphic evaluation of the
equine lung.

8.45 G. Ueltschi, Bern/Schweiz: Die Szintigra-
phie in der Lahmheitsdiagnostik beim
Pferd.

9.30 K. Dämmrich, Berlin: Pathomorphologi-
sche Grundlagen szintigraphischer Unter-
suchungen.

9.55 Richter u. Jentzsch, Berlin: Experimentelle
Untersuchungen zu den Verschleißarthro-
sen des Pferdes.

10.10 Huskamp, Tierklinik Hochmoor: Zur Pat-
hogenese der Insertionsdesmopathien.

11.45 Dietz u. Kehnscherper, Berlin: Intravenöse
Stauungsantibiose bei pyogenen Infekti-
onen der distalen Gliedmaßenabschnitte
beim Pferd.

12.00 Verschooten, Gent/Belgien: Local and
systemic therapy in navicular disease.

12.15 Hertsch u. Schött, Hannover: Die Behand-
lung der Strahlbeinlahmheit mit hochmo-
lekularem Natriumhyaluronat.

14.15 Nowak, Tierklinik Hochmoor: Die klini-
sche Untersuchung des rückenkranken
Pferdes.

14.35 Eisenmenger u. Kasper, Wien: Diagnostik
und Behandlungsversuch eines Schmerz-
syndroms im Lenden-Kreuzbeinbereich
von Pferden.

15.00 De Gresti, Mailand/Italien: Sedation zur
Diagnosestellung des Kehlkopfpfeifens.

15.25 Gössmeier, Tierklinik Hochmoor: Kehl-
kopfpfeifen — eine retrospektive Analyse
über die Vererbliehkeit.

16.05 Gerhards, Hannover: Septische Erkran-
kungen neugeborener Fohlen: Ursachen,
Prophylaxe und Therapie in der Praxis.

16.20 Stadtbaümer, Tierklinik Hochmoor: Zur
Klinik des submukösen Ödems des termi-
nalen Kleinkolons.
16.25 Bonftg, Tierklinik Hochmoor: Schilddrü-

sentumore beim Pferd.
16.30 Leaning, New York/USA: Efficacy of an-
thelmintic treatments of ascaridiosis in
horses.

16.45 Fritsch, Hertsch, Huskamp u. Knezevic:
Die Behandlung der akuten und chroni-
schen Hufrehe.
18.00 Diskussion und Ende.
Samstag, den 15. April 1989
8.30 Lagoni, Karlsruhe: Homöopathie — eine

ergänzende Therapie.
8.45 Schmid, München: Naturwissenschaftliche
Betrachtungsweise homöopathischer Heil-
methoden.

9.15 Buntenkötter, Hannover: Nutzen und Ri-
siken von Phytotherapeutika.
9.45 Rupp, Neubulaeh: Experimentelle Unter-
suchungen zur Wirkung von Mid-Laser-
Strahlung auf Sehnenverletzungen beim
Pferd.

9.55 Sommer, Bonn: Zur Objektivierung alter-
nativer Methoden.
10.15 N.N. Thema wird noch bekanntgegeben.
10.30 Kaffeepause.

— Partnerschaft oder Konkurrenz?
Inlichlingen:T\\tr]s.\\\\n\\k Hochmoor, tel. 02863/
8056 of redactiesecretariaat.

The Fifth International Conference on the rela-
tionship between humans, animals and the nat-
ural environment will take place from 15th to
18th November 1989 in Monaco.
This conference has been organised by AFIRAC
and is co-sponsored bij AFIRAC (France), the
Delta Society (USA), SCAS (UK) and lEMT
(Austria).

Previous meetings in London (1980), Philadel-
phia (1982), Vienna (1983) and Boston (1986)
have formed the basis of our new understanding
of human-animal interactions.
The first two days will be devoted to scientific
presentations, the purpose being to bring out the
theoretical bases directly related to this field of
study. It will also review the results of systematic
observation and experiments on interactions be-
tween humans and animals, especially compan-
ion animals. The two remaining days will consist
of specific and indepth discussions on the prac-
tical and therapeutic applications of human-
animal interactions, including comments on sys-
tematic oberservations and investigations in this
field. The topics to be covered at the Conference

may be selected from any area involving the
interaction of people with animals or with nature,
but areas of particular interest are:

— behavioural development and the evolution of
sociability in animals and humans;

Presentations may be submitted in one of the
following categories: research papers, posters,
workshops, seminars, audiovisual presentation.

The official languages of the Conference will be
English, French and German. International ex-
changes will be facilitated by trilingual simultane-
ous interpretation of the plenary sessions.

Inlichtingen: AFIRAC, 23, rue du Cherche-Midi,
75006 Paris, France, tel. (33-1) 45.44.0348; of
redactiesecretariaat.

Central theme: Recent developments in food infor-
mation (including marketing aspects and commu-
nication technology) and computer-controlled pro-
duction.

Section 1: Experiences in of the utilisation of
databases in food science, with special regard to
marketing aspects.

Section 2: Information systems and technologies
in food science; Development trends in different
countries; New technologies (Gateway, LAN,
CD—ROM).

The conference will be organised locally by:
Agroinform, H-1012 Budapest, 1., Attila ut 93
(Hungary). Phone No.: 36(1)568-211, Telex No.:
(61) 22 4717 aginfh;

in cooperation with: International Food Infor-
mation Service (IFIS) GmbH, D-6000 Frankfurt
am Main 71 (F.R.G.), Herriotstr. 5, Phone No.:
49(69)6687-280 to 283, Telex No.: (41) 414351
gidfm d. Fax No.: (069) 6687-290.

Het AAC organiseert dit jaar opnieuw een bij-
scholing voor aanvangers in Osteochirurgie.

10-02 Het Orthopedisch onderzoek, het specia-
listisch orthopedisch onderzoek en arthrose.
10-03 Skeletontwikkelingsstoornissen.
21-04 Fracturen, Fractuurgenezingen behande-
lingsmethoden.

15-09 a-en antiseptie tijden pre-, per- en post
operatoire periode bij orthopedie. Orthopedische
complicaties.

20-10 Knie chirurgie. Kruisband lesies; menis-
cusproblemen en patellaluxatie.
17-11 Heupgewrichtchirurgie.

De lesgevers zijn zoals vorig jaar: dr. Meutstege,
dr. Hazewinkel en dr. Nap, allen van de Faculteit
Diergeneeskunde in Utrecht.
De prijs bedraagt 13.500 Bf en 12.500 Bf voor
SAVAB-leden. Dit bedrag dient gestort op reke-
ning AAC BBL 320-0462541-18 voor 10-02-89 (of
kan op de eerste vergadering betaald worden). De
inschrijving wordt beperkt tot 30 personen waar-
bij de eerstbetalenden voorrang hebben. Een
ontvangstbewijs wordt afgeleverd alsook een ge-
tuigschrift na het volgen van de lessenreeks mits
5 maal aanwezig!

De les begint stipt om 20.00 uur en loopt tot 23.00
uur. Er is een pauze van 15 minuten voorzien.
Inlichtingen: Dr. Luc Janssens, AAC, Oudestraat
37, 2610 Antwerpen, tel. 03-827-49-50.

In de maanden april en mei zal aan het A.O.C.
te Barneveld (M.A.S. en Praktijkschool) een
applicatiecursus voor dierenartsassistenten gege-
ven worden. De onderwerpen, die in deze cursus
ter sprake komen, zijn theoretisch van aard en
vakgericht. Uitgangspunt is een theoretische on-
derbouwing van onderwerpen, die een dierenarts-
assistent in de praktijk tegen komt.
Cursusdata: 13-4-89; 14-4-89; 20-4-89; 21-

4-89; 27-4-89; 28-4-89; 11-5-89 of 12-5-89.
Cursustijden: 9.20-15.40 uur.
Niveau: De onderwerpen worden behandeld op
M.A.S.-A niveau (vooropleiding M.A.V.O. of
vergelijkbaar). De cursus wordt afgesloten met
een examen. Bij afsluiting met goed gevolg ont-
vangen de cursisten een certificaat.
Onderwerpen:
oorzaken van ziekte;
weerstand;

algemene pathologische termen;
anatomische, fysiologische en pathologische ach-
tergronden van: ademhalingsorganen, maag-
darmkanaal, circulatie-organen, voortplantings-
organen, nieren;

In het cursusseizoen 1989/1990 zal nog een
vervolgcursus gegeven worden (ook met certifi-
caat als afsluiting).

Aunmeldingen/mlichlingen: Agrarisch Onderwijs-
centrum Barneveld, tel. 03420-90585 (overdag),
03410-13023 (\'s avonds).
Aanmelden vóór 15 maart a.s.

De cursus wil met het oog op deze actuele
problematiek een systematisch overzicht geven
van het ontstaan en de werking van het gemeen-
schappelijk landbouwbeleid en van de verschil-
lende belangen die hierbij in het geding zijn. Het
gaat met name om een kwalitatieve analyse van
de belangrijkste aspecten, zoals: de marktorde-
ningen, het agro-monetaire stelsel, het landbouw-
structuurbeleid, de financiering, alsook de bete-
kenis voor derde landen.
Doelgroep

De cursus is bestemd voor afgestudeerden van de
LU en het HAO, alsmede voor anderen met een
gelijkwaardige opleiding.
Groepsgrooile: maximaal 30 personen.
Kosten: f925,— per persoon.
De inschrijftermijn eindigt op: 19 april 1989.

Het doel van de cursus is de deelnemers actuele
praktische en theoretische kennis van de varkens-
houderij op het gebied van de voeding, huisves-
ting en gezondheid bij te brengen. Vooral de
onderlinge relaties en de daaruit voortvloeiende
gevolgen zullen tijdens de cursus worden behan-
deld.

De doelgroep omvat AHS-afgestudeerden, vete-
rinairen, alsmede LU-afgestudeerden. De cursus
is vooral bestemd voor veevoedings- en huisves-
tingsdeskundigen, die werkzaam zijn in voorlich-
ting, onderwijs of onderzoek.

Nadere inlichtingen en intekenformulieren kun-
nen worden verkregen bij: Bureau PHLO (secre-
tariaat of ing. F. Appel), Postbus 8130, 6700 EW
Wageningen, tel. 08370-84093/84094.

Clinafarm, een nieuw schimmel-
dodend ontsmettingsmiddel voor
de pluimveehouderij

Schimmels zorgen in de moderne veehouderij de
laatste jaren in toenemende mate voor proble-
men. Ook in de pluimveehouderij kunnen schim-
mels als Aspergillus spp. een behoorlijke schade
veroorzaken. De diergeneeskundige afdeling van
Janssen Pharmaceutica heeft nu een nieuw schim-
meldodend ontsmettingsmiddel ontwikkeld on-
der de merknaam Clinafarm\'. De werkzame stof,
enilconazol, wordt in de diergeneeskunde al ge-
ruime tijd als therapeuticum gebruikt onder de
naam Imaverol\'. Clinafarm is dus geen genees-
middel maar een ontsmettingsmiddel. Het dient
preventief toegepast te worden. Eventueel kan het
ook ingezet worden waar een besmetting met
Aspergillus spp. is vastgesteld. Zowel schimmels
als sporen worden gedood. Clinafarm is geregi-
streerd voor verblijfplaatsen van pluimvee en
bijbehorende ruimten.

Clinafarm smoke (toelatingsnr. 10030N) als rook-
kaars is een unieke gebruiksvorm die vooral is
bedoeld voor goed af te sluiten ruimten zoals
broedkasten, silo\'s en ventilatiesystemen. Eén
rookkaars is voldoende voor maximaal 50 m\'
ruimte.

Clinafarm spray (toelatingsnr. 10031N) als gecon-
centreerde oplossing is verkrijgbaar in verpakkin-
gen van 100 ml en 1 I. De spray dient verdund
te worden (1 op 100) en is dan per 10 I gebruiks-
oplossing goed voor 750 m^ in geval van be-
sproeien en 3000 m\' in geval van vernevelen. Een
bijkomend voordeel is dat Clinafarm spray, met
volledig behoud van effectiviteit, gebruikt kan
worden in combinatie met andere ontsmettings-
middelen.

Clinafarm biedt nu de mogelijkheid, om legen
lage kosten, het risico van een schimmelbesmet-
ting in bijvoorbeeld de broederij aanzienlijk te
verkleinen.

Op dinsdag 16 mei a.s. organiseert Aesculaap in
samenwerking met Artu Biologicals een cursus-
dag Dermatologie

De cursusdag wordt gehouden in het Postiljon
Bunnik (Kosterijland 8). U bent die dag telefo-
nisch bereikbaar onder nummer 03405-69222.

Dr. A. Willemse, universitair hoofddocent Der-
matologie te Utrecht en mevrouw drs. W. M.
Vroom, werkzaam in de kliniek voor kleine
huisdieren te Utrecht en als specialiste dermato-
logie in de praktijk \'Veterinaire Specialisten
Oisterwijk\', hebben hun medewerking aan deze
cursus toegezegd.

Tijdens de cursus wordt een demonstratie over
diagnostisch handelen met een echte patiënt op-
genomen. Deze demonstratie wordt met behulp
van live-videobeelden weergegeven.

9.30 Inschrijving en koffie.
10.00 Schimmelproblematiek; M. W. Vroom.
10.45 Discussieronde.
11.00 Koffiepauze.

15.05 Diagnostiek van atopic, theorie en patiënt-
demonstratie; A. Willemse.
15.35 Behandeling allergie; A. Willemse.
15.55 Discussieronde.
16.15 Sluiting,

De kosten per deelnemer voor deze cursus zijn
ƒ 175,-. In dit bedrag zitten de cursuskosten,
koffie/thee, lunch en een syllabus. Dit bedrag
gelieve u over te maken op bankrek. nr.
10.88.07.525, Amro Boxtel, o.v.v. \'Cursus Bun-
nik\'.

Wanneer de aanmeldingen het gelimiteerde aan-
tal van 50 overschrijden, wordt een tweede dag
georganiseerd.

Voor inlichtingen en opgaven kunt u bellen met
Aesculaap, de heer D. van der Wenden, tel.
041 16-75915.

A special nutrition symposium at the WSAVA
congress is organised by the Waltham Centre for
Pet Nutrition.

Nutrition in practice — Why bother?; John
Rivers (London School of Hygiene & Tro-
pical Medicine)
9.00 Feeding for health; Kay Earle (WCPN).
9.30 Feeding exotic and pocket pets; John

Cooper (Royal College of Surgeons).
10.30 Malabsorption and diarrhoea; Roger Batt

(University of Liverpool).
11.00 Gastric dilation and volvulus; Colin Bur-
rows (University of Florida).
13.00 Taurine an essential nutrient; Jim Morris
(University of California).

Ballerini (University of Parma).
15.00 Obesity and its management; Peter Mark-
well.

Dopharma heeft de exclusieve verkoopsrechten
van Fort Dodge-produkten voor de Nederlandse
markt verworven.
Het gaat om de volgende vaccins:

Duramune DAjLP-Pv
Duramune PV (Parvovirus)
Duramune CV-K (Coronavirus)
Fel-O-Vax PCT

Inlichtingen: Dopharma Research B.V., Postbus
205, 4940 AE Raamsdonkveer, tel. 01621-15900.

Tot 25% hogere droge stof-opname uit ruwvoer.
Dat is mogelijk met de drie nieuwe melkveebiks
van UTD. Doordat deze melkveebiks een uitge-
kiende koolhydraat-samenstelling hebben. Met
als resultaat: een betere benutting van het ruw-
voer, dus meer melk uit ruwvoer. Bovendien geeft
dat een aantrekkelijke besparing op de kracht-
voerkosten. UTD heeft deze nieuwe voeders
ontwikkeld, omdat de melkveestapel op elk be-
drijf sterk is ingekrompen als gevolg van de
quotumbeperking en de stijging van de melkpro-
duktie per koe. Op veel bedrijven is daardoor een
ruwvoeroverschot ontstaan. Door de ruwvoerop-
name van het melkvee te stimuleren, kan dat
overschot sterk verminderd worden. De drie
nieuwe melkveevoeders van UTD hebben alle één
eigenschap gemeen: ze stimuleren de droge stof-
opname uit ruwvoer.

Inlichtingen: Mengvoeder UT-Delfia B.V.:
Meppel, tel.:05220-51544
Helmond, tel.: 04920-81511.

Onder een veertiental alpaca\'s, een lama-
soort, is eind 1988 in Kloosterburen (Gr.)
een ernstige vorm van tuberculose gecon-
stateerd. In november en december van dat
jaar stierven in Kloosterburen in totaal vier
alpaca\'s. Bij drie ervan is door de Gezond-
heidsdienst voor Dieren Noord-Nederland
sectie verricht en werd open longtubercu-
lose vastgesteld. Twaalf van de dieren waren
in de zomer van 1988 via een handelaar in
exotische dieren in Apeldoorn aangevoerd
en twee waren reeds langer aanwezig.
In Huiten (N.Br.) werd eind 1988 eveneens
tuberculose vastgesteld bij een dode alpaca.
Dit dier was met grote waarschijnlijkheid
ook door de handelaar in Apeldoorn gele-
verd.

Hoewel nog niet volledig vast staat welk
type Mycobacterium (tuberculosis, bovis,
avium) de infectie heeft veroorzaakt, zijn er
thans sterke aanwijzingen dat het een infec-
tie met Mycobacterium tuberculosis (het hu-
mane type) betreft.

Een in Kloosterburen uitgevoerde huidtest
(VZ-onderzoek) in november 1988, gaf bij
de toen aanwezige alpaca\'s (12 stuks) geen
positieve reactie.

Een herhaald VZ onderzoek in december
van dat jaar gaf bij 8 van de toen aanwezige
dieren (10 stuks) eveneens een negatieve
reactie. Een vrijwel gelijktijdig uitgevoerd
serologisch onderzoek met behulp van de
ELISA-methode bleek echter bij 7 van de 10
dieren positief

— het omslaan van een positieve naar een
negatieve VZ-reactie als gevolg van anergic
(désensibilisatie). Ook bij de mens komt
désensibilisatie voor, gezien een artikel in
het Nederlands Tijdschrift voor Genees-
kunde 1989; 133: 49.

Hoe en wanneer de dieren de besmetting
hebben opgelopen, kon niet worden vastge-
steld.

Zowel bij de vader van de handelaar in
Apeldoorn als bij een personeelslid van de
firma was begin 1988 tuberculose geconsta-
teerd, terwijl nader onderzoek bij de latere
eigenaren (vader en zoon) van het bedrijf te
Kloosterburen bij de zoon een positieve
Mantoux-reactie aan het licht bracht.
Hoewel de eigenaar van de alpaca\'s geen
runderen houdt, is er na de import van de
dieren wel contact met runderen geweest.
De desbetreffende bedrijven worden aan een
tuberculose-onderzoek onderworpen.
In verband met het besmettingsgevaar voor
mens en dier zijn de alpaca\'s van het bedrijf
in Kloosterburen op 18 januari jl. afge-
maakt en voor nader onderzoek naar het
Centraal Diergeneeskundig Instituut (CDI)
vervoerd. Daar uitgevoerde sectie maakte
duidelijk dat alle dieren aan longtubercu-
lose leden, sommige zeer ernstig.
Opgemerkt zij, dat reeds enige tijd een
wijziging wordt voorbereid van de Benelux-
beschikking aangaande wilde eenhoevigen,
wilde herkauwers en wilde varkens, ten-
einde de bepalingen voor het brengen van
deze dieren op het grondgebied van de
Benelux aan te scherpen.
Voor meer informatie over de humane
aspecten wordt verwezen naar de rubriek
Mededelingen Veterinaire Hoofdinspectie
van de Volksgezondheid op pag. 230 van
deze aflevering.

In Nederland kwamen in het tijdvak van 1 t/m
15 januari 1989 de volgende aantallen gevallen
van besmettelijke dierziekten waarvan aangifte
verplicht is voor:

a. is onjuist. Deze verklaring is te summier
voor de veehouder om voor schadever-
goeding in aanmerking te komen;

b. is juist. U moet een rapport opstellen
waarin het verloop van de vaccinatie is
vermeldt;

c. is juist. Volgens het reglement Abortus
Bang van het Landbouwschap is een
rund dat kennelijk te vroeg gekalfd of
verworpen heeft een observatierund. De
veehouder is verplicht binnen 20 dagen
na het verwerpen bloed van een dergelijk
rund te laten onderzoeken. Het bloed
moet afgenomen worden door een die-
renarts;

d. is juist. Wil een veehouder een verzoek
tot schadevergoeding indienen dan moet
u een rapport opstellen betreffende het
klinische verloop van het probleem, het
verrichte onderzoek en de daaruit voort-
gekomen resultaten, de diagnose en de
uitgevoerde behandelingen.

b. en d zijn onjuist. Het lam is niet gestor-
ven binnen 30 dagen na de geboorte,
maar in nood gedood;

c. is juist. Volgens Artikel 4 lid 4 van het
Keuringsregulatief kan het dier volledig
goedgekeurd worden.

b. is onjuist. Dit is een ziekte vermeld in
Artikel 45 van de Veewet waarop de
paragrafen 1 en 3 van titel 3 (wering en
bestrijding van besmettelijke veeziekten)
van toepassing zijn verklaard. Dit houdt
een aangifteplicht in en niet alleen een
meldingsplicht. Van rechtswege treden
als gevolg van de aanwijzing eveneens de
bepalingen van paragraaf 4 (schadeloos-
stellingen) in werking. Dit geldt niet voor
meldingsplichtige ziekten;

c. is onjuist. Miltvuur is een ziekte die in
Artikel 7 van de Veewet wordt genoemd
en op grond waarvan deze ziekte aangif-
teplichtig is en bestreden wordt op basis
van de artikelen 1, 3 en 4 van titel 3 van
de Veewet;

Meldingsplicht heeft primair een statis-
tisch oogmerk terwijl de aangifteplicht
de basis vormt voor een directe politio-
nele bestrijding. Deze kunnen bestreden
worden via aparte regelingen en wetten.

c. is onjuist. Middelen voor plaatstelijke
verdoving vallen onder het UDD-regime
volgens de Diergeneesmiddelenwet;

b. is onjuist. Volgens Artikel 13 van het
Reglement KI bij paarden mogen ande-
ren die daarvoor bekwaam geacht wor-
den de inseminaties ook verrichten;

d. is onjuist. Het Reglement bestrijding
zwoegerziekte bij schapen van de Stich-
ting Gezondheidszorg voor Dieren stelt
geen nadere eisen aan de KI bij schapen.

a. is juist. Volgens Artikel 2 van de De-
structiewet zijn deze dieren destructie-
materiaal;

b. is onjuist. Volgens Artikel 13 lid 5 van
de Destructiewet is voor deze dieren een
uitzondering gemaakt;

c. en d zijn juist. Artikel 32 van het De-
structiebesluit geeft deze mogelijkheden
aan.

a. is onjuist. Volgens artikel 3 van het
Reglement Abortus Bang zijn deze die-
ren verdacht. Dit heeft tot gevolg dat er
vaker bloedonderzoek verricht moet
worden dan wanneer er sprake zou zijn
van observatierunderen;

c. is juist. Volgens Artikel 2 lid 2 g moeten
gezondheidscertificaten binnen drie da-
gen ingeleverd zijn. De reden is dat men
de kans op uitbreiding van eventueel
ingesleepte dierziekten zo klein mogelijk
wil houden;

d. is onjuist. Artil<el 9 van het Reglement
Abortus Bang geeft aan dat dit geldt
voor alle dieren ouder dan 6 maanden.

c. is juist. Besluit Onderzoek Salmonella
pullorum van het Productschap Pluimvee
en eieren;

d. is onjuist. Alle spray-entingen worden
uitgevoerd met levende entstoffen. Een
onderscheid tussen leg- en reproductie-
dieren wordt in de NCD-richtlijn niet
gemaakt.

b. is onjuist. Het rundveebeslag is nu een
besmet rundveebeslag. Volgens Artikel 9
Reglement Tuberculose kunnen de die-
ren alleen onderworpen worden aan een
enkelvoudige tuberculinatie;

a. is onjuist. Volgens Artikel 6 lid 1 a van
het Reglement Varkensgezondheidszorg
komt hij hiervoor wel in aanmerking;

Het septembernummer van Holland Regionaal-
historisch Tijdschrift (1987) hield voor liefhebbers
van veterinair-zoölogisch getinte historische lite-
ratuur een bijzondere verrassing in. De 90 pagina
dikke aflevering bevat een achttal boeiende essays
over het ontstaan en de evolutie van zoölogische
collecties in de Lage Landen.
Vooral de bijdragen van de heren Pieters en
Mörzer Bruyns over menagerieën in Holland in
de 17e en 18e eeuw, toont op kostelijke wijze de
ontwikkeling van rariteiten-kabinet, via zoge-
naamde \'postzegelverzamelingen\' naar verant-
woord samengestelde zoölogische collecties.

Exotische dieren werden aanvankelijk verzameld
door adelijke en andere gefortuneerde personages
welke, door hun contacten met op de Oost en
West varende compagnieën, regelmatig aanzien-
verhogende giften in ontvangst mochten nemen.
Met name de collecties van de Oranjes waren een
object van voortdurende studie van vele Neder-
landse zoölogen. Naast tientallen soorten tropi-
sche vogels, waren er diverse soorten apen en
soms roofdieren te vinden.
Beroemd was ook de menagerie van Blauw Jan
in de binnenstad van Amsterdam, welke van 1675
tot 1784 tegen betaling van enkele centen was te
bezichtigen. Niet alleen over de tentoongestelde
dieren kon men zich verbazen, ook Finse reuzen.
Indianen en dwergen konden er worden \'bewon-
derd\'.

Veel aandacht wordt terecht besteed aan onze
oudste dierentuin Artis. Aparte artikelen worden
gewijd aan de oprichting van de Amsterdamse
diergaarde, kunst in Artis en tot slot een overzicht
van de hand van de huidige directeur, Dr. Len-
sink, over de ontwikkelingen welke zich sinds de
oorlog hebben voltrokken.
Voor de lezer interessant om te zien hoe de
moderne dierentuin inspeelt op de veranderende
belangstelling bij het publiek en op de moderne
inzichten wat betreft het houden van dieren.
Vergelijkbare ontwikkelingen hebben zich afge-
speeld in de Rotterdamse Diergaarde Blijdorp,
met als bijzondere aanvulling de verhuizing, het
bombardement en de nieuwbouw naar het revo-
lutionaire ontwerp van Van Ravesteyn.
Tot slot een interessante studie van het wel en wee
van de voormalige Haagse dierentuin, roemloos
ten onder gegaan in de Tweede Wereldoorlog.
Ook hier blijkt overduidelijk dat, als een 18e
eeuwse diergaarde na de gebruikelijke elitaire
start niet door de gehele bevolking wordt gedra-
gen, de toekomst weinig rooskleurig is.
Samenvattend kan gesteld worden dat het hier
besproken septembernummer een kostelijke ver-
zameling aan artikelen biedt, gericht op en uniek
voor ons land. Betreurd moet echter worden dat
aan de historische ontwikkeling van de vele
andere tuinen in Nederland volstrekt wordt voor-
bij gegaan; mogelijk een onderwerp voor een
volgende aflevering.

Het nummer is te bestellen door overmaking van
ƒ 18,- (inclusief verzendkosten) op postgironum-
mer 3593767 ten name van de penningmeester van
de Historische Vereniging Holland te Haarlem
onder vermelding: \'Themanummer dierentui-
nen\'.

Onder een veertiental alpaca\'s, een lama-
soort, is eind 1988 in Kloosterburen (Gr.)
een ernstige vorm van tuberculose gecon-
stateerd.

In Huiten (N-Br.) werd eind 1988 eveneens
tuberculose vastgesteld bij een dode alpaca.
Hoewel nog niet volledig zeker is welk type
Mycobacterium (tuberculosis, bovis. avium)
de infectie heeft veroorzaakt, zijn er thans
sterke aanwijzingen dat het een infectie met
Mycobacterium tuberculosis (het humane
type) betreft.

Op welke wijze en wanneer de dieren de
besmetting hebben opgelopen kon niet wor-
den vastgesteld.

Bij de vader van de handelaar in Apeldoorn
en een personeelslid van de firma werd begin
1988 een actieve tuberculose-infectie ge-
constateerd. Beide personen zijn daarvoor
medicamenteus behandeld. De vader van de
handelaar is kort nadien aan een andere
oorzaak overleden.

Enerzijds kan er sprake zijn van een infectie-
overdracht van de alpaca\'s naar de personen
in kwestie; anderzijds kan sprake zijn ge-
weest van infectie-overdracht van (één van)
de beide personen naar de dieren, waarna
uitbreiding van de infectie plaatsvond.
Nader onderzoek bij de eigenaren (vader en
zoon) van het bedrijf te Kloosterburen,
maakte duidelijk dat de zoon een positieve
Mantoux-reactie vertoonde. De andere ge-
zinsleden zijn, evenals mogelijke andere
contactpersonen, eveneens onderzocht.
Nader onderzoek bij mogelijke contactper-
sonen heeft ook in Huiten plaatsgevonden.
Voor zover bekend zijn daarbij geen tuber-
culose-infecties meer geconstateerd.
Inmiddels wordt door de Veterinaire In-
spectie van de Volksgezondheid nagegaan
op welke andere bedrijven de alpaca\'s de
afgelopen tijd zijn geweest. Daar waar mo-
gelijk contact is geweest met personen en
huisdieren, zullen ook deze worden onder-
zocht.

In verband met de voor de volksgezondheid
bedreigende situatie zijn de alpaca\'s op het
bedrijf in Kloosterburen, in het kader van
de Wet bestrijding infectieziekten en opspo-
ring ziekteoorzaken (art. 15), op 18 januari
jl. afgemaakt en voor nader onderzoek naar
het Centraal Diergeneeskundig Instituut
(CDI) vervoerd. Bij de sectie werd bij alle
alpaca\'s longtuberculose vastgesteld: bij
sommige in ernstige mate.
De gemeente Kloosterburen zal zorgdragen
voor een financiële tegemoetkoming in de
schade van het bedrijf
In een op korte termijn uit te geven persbe-
richt zal houders van lama-achtigen worden
geadviseerd serummonsters van de dieren
door het CDI te laten onderzoeken op de
aanwezigheid van antistoffen tegen tubercu-
losebacteriën.

In verband met de monstername zal hen
worden geadviseerd contact op te nemen
met de praktizerende dierenarts.
Voor meer informatie met betrekking tot de
dierziektekundige aspecten wordt verwezen
naar de Mededelingen Directie Veterinaire
Dienst op pag. 227 van deze aflevering.

15 Groep Geneeskd v/h Kleine Huisdier
KNMvD. Alg. Ledenvergadering. Motel \'De
Biltsche Hoek\'; aanvang 20.00 uur.

16—17 Fortbildingstagung \'Physiologie und
Pathologie der Fortpflanzung\', Berlin.

16 Gez.dienst v. Dieren Noord-Brabant/Afd.
Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Pelsdieren. Gebouw Gezondheidsdienst,
aanvang 20.15 uur.

20 Symposium \'Genetische manipulatie bij de
mens\'. Utrechtse Biologenver. Jaarbeurs-
congrescentrum, Utrecht.

21 Werkvergadering Varkens, Afd. Gelderland
KNMvD en Gez.d. v. Dieren Gelderland.
Onderwerp: Haemophilus-mita\\e%. Aan-
vang 20.00 uur.

21 Werkgroep Kynologie. Lezing over wolven.
Hoofdgebouw Fac. D.; aanvang 20.00 uur.

21—22 CLO-Studiedagen, Jaarbeurscongres-
centrum. Utrecht (inl. red. secretariaat).

Op 5 september 1988 overleed te Lelystad
collega dr. G. van Vliet.
Gerrit van Vliet werd geboren op 5 novem-
ber 1921 te Rotterdam, waar zijn vader een
aannemersbedrijf had. Alhoewel dit met het
oog op het beroep van zijn vader niet direct
in de lijn der verwachtingen lag, wist hij al
op jonge leeftijd dat hij \'dokter\' wilde wor-
den, waarschijnlijk omdat zijn moeder vaak
ziek was.

Na de lagere school volgde Gerrit vier jaa
gymnasiaal onderwijs, maarschakelde over
op de HBS, waarvan hij ook het einddi-
ploma behaalde. Met de universitaire studie
kon niet meer worden begonnen wegens het
niet wdlen tekenen van de zogenaamde loya-
liteitsverklaring.

In de oorlogsjaren was Gerrit actief in het
verzet, maar spreken over die tijd deed hij
nooit. Als blijk van waardering werd hem
het Verzetsherdenkingskruis uitgereikt.
In mei 1945 werd aan de Rijksuniversiteit te
Groningen begonnen met de studie medicij-
nen. Hier trof hij een groepje studenten in
de diergeneeskunde aan die na het behalen
van het propaedeuti.sch examen naar
Utrecht zouden vertrekken.
Door gesprekken met hen en door de beleve-
nissen tijdens zijn onderduikerstijd op het
platteland besloot Gerrit na rijp beraad
diergeneeskunde te gaan studeren. Eenmaal
in Utrecht trouwde hij al spoedig, namelijk
in 1947 met Nel van Hengel. Uit dit zeer ge-
lukkige huwelijk werden vier kinderen, twee
jongens en twee meisjes, geboren.
Het hebben van een gezin bracht een zware
verantwoordelijkheid met zich mede, maar
deze ging hij bepaald niet uit de weg. Zo
was hij student inseminator bij de afdeling
KI van de Faculteit der Diergeneeskunde en,
in een later stadium, student-assistent bij
prof dr. W. K. Hirschfeld, waar hij onder
andere werkte aan het overplanten van be-
vruchte eicellen bij konijnen. Door zijn tijd
goed in te delen vond hij naast zijn studie
gelukkig nog tijd voor zijn gezin.
Nadat hij was afgestudeerd in 1952 werd
hem een assistentschap bij Zootechniek aan-

geboden, maar zijn hart trok naar de prak-
tijk: hij werd assistent bij collega H. Sorg-
drager te Zuidhorn, met als standplaats
Aduard. Al na een halfjaar werd besloten er
een maatschap van te maken en wel van-
wege de goede onderlinge verstandhouding,
zonder contract! Later vond er een splitsing
in twee praktijken plaats.
In Aduard had Gerrit het naar zijn zin. Hij
werd door zijn cliënten gewaardeerd, al wa-
ren er met enkelen wel eens problemen die
voortkwamen uit zijn consequente houding.
Zijn integriteit was groot.
Graag pakte hij nieuwe vindingen op, zoals
zuurstofkoffer en electrocutie-apparaat, ter-
wijl eveneens de homeopathie hem boeide.
Zijn instrumentarium en apotheek waren
keurig in orde, perfectionist als hij was!
Zijn wetenschappelijke inslag kwam tot ui-
ting in het proefschrift \'Differentiatie in
haemoglobinen bij het Nederlandse schaap\'
dat hij bewerkte in samenwerking met prof.
dr. J. H. F. Jonxis en dr. T. H. J. Huisman
en waarop hij in 1960 promoveerde met als
promotor prof. dr. C. Romijn.
In die tijd werd hij door Philips Duphar te
Weesp aangetrokken als hoofd van de nieuw
op te richten afdeling parasitologie, een uit-
daging die hij graag aannam! Onder zijn lei-
ding werd onder meer het bekende long-
wormvaccin ontwikkeld.
In 1968 werd Gerrit benoemd tot hoofd van
de Afdeling Parasitologie van het Centraal
Diergeneeskundig Instituut, aanvankelijk te

Rotterdam maar al spoedig in Lelystad,
waarheen deze afdeling als eerste werd over-
geplaatst. Er heerste daar een goede sfeer:
hij wist zijn medewerkers te stimuleren met
als mooi resultaat dat enkele promoties tot
stand kwamen.

In 1974 trof hem een eerste hersenbloeding,
waarna zijn gezondheid langzaam achteruit-
ging, zodat hij in 1982 het moeilijke besluit
nam om met het werk dat hij liefhad te stop-
pen.

Aangezien hij wist dat hij moest woekeren
met zijn tijd, was hij niet actief op sociaal-
maatschappelijk gebied. Zijn weinige vrije
tijd besteedde hij aan zijn gezin dat hem bo-
venal dierbaar was. Ook de \'Independent
Order of Old Fellows\', waarvan hij actief
lid en enige tijd voorzittend meester was,
schonk hem veel vreugde.
Zijn laatste jaren waren niet de gemakke-
lijkste. Met zijn naar perfectie neigend ka-
rakter kon hij moeilijk een imperfect li-
chaam accepteren. Hij streed tegen zijn
beperkingen, maar moest uiteindelijk opge-
ven.

Op een mooie nazomerse dag vond in beslo-
ten kring de crematieplechtigheid plaats te
Lelystad. In gevoelvolle woorden herdacht
mede namens zijn moeder, zusters en broer
de oudste zoon zijn vader, daarbij uit de
eerste brief van Paulus aan de Corinthiërs
het gedeelte aanhalend dat handelt over de
liefde.

Een lege plaats in het gezin blijft achter,
maar de herinnering aan Gerrit is een
goede. Moge dit een troost zijn voor Nel en
de kinderen, en hen steunen bij het aanvaar-
den van zijn heengaan

Collega Harrie Snelting werd geboren te
Bergh op 4 oktober 1903 en overleed op 9
november 1988 te Oerle (N.B.).
Hij groeide op als zoon in een boerengezin.
Op jeugdige leeftijd, amper 12 jaar, verloor
collega Snelting zijn vader.
In de twintiger jaren verhuisde de familie
Snelting naar Eindhoven. Harrie Snelting
bleef werkzaam op de boerderij en volgde
onderwijs op de Landbouw-winterschool te
Boxtel.

Op advies van zijn leraren ging hij na het
onderwijs op de Landbouw-winterschool ver-
der studeren op de Hogere Burger School te
Eindhoven. Hij behaalde het einddiploma
H.B.S. in 1923. Vervolgens bleef hij diverse
jaren zijn moeder en haar gezin helpen op
het boerenbedrijf.

In 1929 begon hij aan de studie diergenees-
kunde te Utrecht en behaalde in 1935 zijn
dierenartsendiploma. In zijn studententijd

was hij mede-oprichter van de Diergenees-
kundige Studentenkring D.S.K.
In 1935 trad hij in het huwelijk met mejuf-
frouw Agnes Braam. Uit dit huwelijk werd
een dochter en een zoon geboren.
Collega Snelting is tot 1940 werkzaam ge-
weest als keuringsdierenarts te Eindhoven
en vanaf 1940 tot 1944 bij de vleeskeurings-
dienst te Oss. In 1944 direct na de bevrij-
ding van Oss is hij weer naar Eindhoven ge-
gaan en is daar benoemd tot waarnemend
directeur Gemeente Slachthuis en waarne-
mend directeur Vleeskeuringsdienst kring
Eindhoven. In 1945 volgde zijn benoeming
tot directeur.

In zijn Eindhovense periode, die tot zijn
65ste jaar (1968) geduurd heeft, ontwik-
kelde hij zich als een deskundige in bouw-
en verbouwactiviteiten. Menig abattoir in
Nederland, openbaar of particulier en spe-
ciaal het Eindhovense gemeente slachthuis,
heeft kunnen profiteren van zijn kennis van
zaken.

Hij is een der eersten geweest, die het indus-
trieel slachten op een openbaar slachthuis
invoerde en begeleidde. Regelmatig werd hij
om advies gevraagd door overheid en parti-
culier zowel wat slachthuisbouw als koeling
betrof. Jarenlang is hij bestuurslid geweest
van de \'Slachthuisdirecteuren\' vereniging.
Tot aan zijn pensioenleeftijd heeft hij zijn
medewerking op gebied van secties op kada-
vers bij de destructor te Son verleend.
Hoe hij en zijn werk gewaardeerd werd,
bleek bij zijn jubileum toen hij 25 jaar in
overheidsdienst werkzaam was. Van heinde
en verre kwam men hem feliciteren.
In 1967 werd hij benoemd tot Officier in de
Orde van Oranje Nassau.
Zijn ontspanning zocht hij naast zijn gezin
in volière-activiteiten. Honderden zo niet
duizenden vogels werden, indien nodig,
kunstmatig uitgebroed. Zeer zorgvuldig
werden de ouderparen door hem uitgezocht.
Hele afstammingslijsten begeleidden dit fok-
gebeuren.

De jacht, het jagen, betekende zeer veel
voor hem. Zwervend met hond en geweer, al
dan niet in gezelschap van collega-jagers,
kwam je hem regelmatig tegen. Menigmaal
is op hem een beroep gedaan, speciaal bij de
\'groot-wild\' jacht om door afschieten, de
wildstand op peil te houden met een feilloos
schot. Tot op hoge leeftijd heeft hij actief
aan de jacht deelgenomen.
Na een lang leven vol afwisseling geholpen
door een goede gezondheid genietend van
zijn gezin, kinderen en kleinkinderen open-
baarde zich een ziekte, die hem binnen een
korte tijd noodlottig werd.
Op 9 november 1988 is hij te Oerle over-
leden.

Zijn familie verloor een fijne echtgenoot,
broer, vader en grootvader en wij een goed
collega.

Moge zijn vrouw, kinderen en kleinkinderen
samen met zijn zuster de kracht vinden dat
grote verlies te dragen.

Het Hoofdbestuur heeft een uitgebreid ge-
sprek gehad met prof dr. A. S. ,1. P. A. M.
van Miert over de plaats en de functie van
de dierenarts bij de kanalisatie van dierge-
neesmiddelen.

In de Diergeneesmiddelenwet wordt aan
de praktiserende dierenarts een belangrijke
rol toegekend op het gebied van het toe-
passen, het voorschrijven en het distribu-
eren van diergeneesmiddelen, terwijl de
apotheker op voorschrift van de dierenarts
ook diergeneesmiddelen kan distribueren.
In het gesprek is gebleken dat er geen aan-
leiding bestaat in dit systeem enige wijzi-
ging aan te brengen. Wel zal in de oplei-
ding alsmede in de na- en bijscholing van
de dierenarts veel aandacht moeten wor-
den besteed aan de farmacologie, de far-
macotherapie en het beheer van de apo-
theek. In het volgende overleg met het
Bestuur van de Faculteit Diergeneeskunde
zal het Hoofdbestuur hieraan bijzondere
aandacht besteden.

De oprichting van de Stichting is een feit.
In het bestuur van de Stichting hebben nu,
in tegenstelling tot in de Commissie, naast
de Nederlandse Vereniging tot Bescher-
ming van Dieren en de KNMvD ook de
Vereniging Landelijke Organisatie Dibevo
en de Nederlandse Vereniging van Fabri-
kanten en Importeurs van samengesteld
voedsel voor kleine huisdieren zitting.
De Stichting is ondergebracht in het pand
van de Stichting Registratie Gezelschaps-
dieren Nederland te Apeldoorn. De colle-
gae H. J. L. Kok en M. Bosman zijn als
bestuurslid voorgedragen, waarbij collega
Bosman de functie van bestuurssecretaris
zal vervullen. Mevrouw T. A. Noorman-
Beulink is als uitvoerend secretaris van de
Stichting aangesteld.
Collega H. R Quist, de derde KNMvD-
vertegenwoordiger in de vroegere Com-
missie is door het bestuur van de Stichting
op persoonlijke titel benoemd als penning-
ineester in het bestuur.

Navobi en Denkavit hebben de samenwer-
kingsovereenkomst met de KNMvD op
het gebied van de begeleiding van vleeskal-
verbedrijven opgezegd. Zij geven er de
voorkeur aan zelfstandig tariefsafspraken
met dierenartsen te maken. Het Hoofdbe-
stuur betreurt deze beslissing, zeker daar
de activiteiten zich niet beperkten tot het
maken van afspraken over de tarieven. Er
zal nog worden gekeken naar andere mo-
gelijkheden om toch contact met elkaar te
blijven onderhouden (zie ook pag. 238).

Uit een overleg van het Hoofdbestuur met
het bestuur van MOVIR-DTO kan het
volgende medegedeeld worden. De MO-
VIR-DTO heeft circa 10.000 leden waar-
onder zo\'n 1500 dierenartsen.
Volgens de MOVIR-DTO is statistisch ge-
bleken dat de schadeclaims van dieren-
artsen gemiddeld veel hoger uitkomen dan
die van artsen en tandartsen. Dit was dan
ook de reden om differentiatie in de ar-
beidsongeschiktheidsverzekering in te voe-
ren met als gevolg, een sterke stijging van
de premies voor dierenartsen.
Verder is de situatie besproken dat een
aantal dierenartsen die een volledige uitke-
ring geniet toch nog aanzienlijke nevenin-
komsten uit arbeid op diergeneeskundig
terrein verkrijgt. Een situatie die de
MOVIR-DTO, zeker gezien de invloed van
deze beperkte groep op de hoogte van de
premies, verontrust.

Een verontrusting die door het Hoofdbe-
stuur wordt gedeeld. Besloten is op korte
termijn aan dit aspect de nodige aandacht
te geven.

De Afdeling Gelderland heeft een concept
van de enquête voor de tweede ronde van
de vertrouwensmannen voorgelegd aan het
Hoofdbestuur. Het Hoofdbestuur staat
volledig achter dit initiatief en acht de re-
sultaten van belang, in het bijzonder voor
de op korte termijn met haar werkzaamhe-
den aanvangende Commissie Statistiek.

Het Hoofdbestuur heeft dit de Afdeling la-
ten weten en heeft tegelijkertijd van de ge-
legenheid gebruik gemaakt de Afdeling
voor te stellen een aantal vragen aan de
enquête toe te voegen.

Het Hoofdbestuur heeft zich afgevraagd of
het met het oog op de eenwording van
Europa niet wenselijk zou zijn om naast de
bestaande tijdschriften tot een Europees
Veterinair Tijdschrift te komen.
Van uitgeverszijde bestaat hier in elk geval
belangstelling voor.

De gedachte is neergelegd in de FVE die
hier in haar volgende vergadering op 9
maart a.s. te Brussel de nodige aandacht
aan zal besteden. Het tijdschrift zou kun-
nen dienen als vehiculum voor zowel we-
tenschappelijke als praktijkgeörienteerde
artikelen, informatie uit de EEG en de
FVE zelf. Daarnaast en vooral kan het
dienen om informatie te geven over de
wijze van beroepsuitoefening in de ver-
schillende lidstaten en de manier waarop
de diverse beroepsorganisaties tegen de, in
het kader van de eenwording van Europa,
op ons af komende problemen aankijken.
Op deze wijze zal het mogelijk worden el-
kaars posities beter te leren kennen en
daardoor beter begrip op te brengen voor
de vaak verschillende standpunten die
naar voren worden gebracht. Alleen op
deze wijze zal het mogelijk zijn uiteindelijk
tot een echte eenwording, ook op veteri-
nair gebied tc komen.

Het Hoofdbestuur is benaderd door Am-
nesty International adoptiegroep 17 welke
zich bezighoudt met de zaak van Idrissa
Ba, een dierenarts in Mauretanic.
Idrissa Ba zit gevangen sinds september
1986. Amnesty International is van me-
ning dat deze gevangene een gewetensge-
vangene is, die vervolgd wordt wegens
niet/gewelddadig uiten van zijn politieke
opvattingen. Er bestaan twijfels over het
gevoerde proces en gevreesd wordt dat hij
in de gevangenis slecht wordt behandeld.
Om zoveel mogelijk duidelijkheid te krij-
gen heeft de adoptiegroep een aantal die-
renartsen benaderd met het verzoek een
brief, die bij het verzoek was gevoegd,
naar Mauretanië te sturen. In deze brief
wordt om opheldering in deze zaak ge-
vraagd. Een soortgelijke brief is onderte-
kend door de leden van het Hoofdbestuur.
De adoptiegroep is van mening dat naar-
mate meer dierenartsen reageren de kans
op succes groter wordt. De collegae die
willen reageren kunnen de betreffende
brief opvragen bij de heer E. Rensman,
Herenstraat 37, 3985 RR Werkhoven.

The emblem of the congress represents the
V which stands for \'Veterinaria\' (veteri-
nary science and practice). The union of
the veterinarians participating in the Con-
gress from the two hemispheres of the
world is symbolised by the converging tri-
angles separated by the logo of medicine.

Verslag van de vergadering van de
EASVO (European Association of
State Veterinary Officers) gehouden op
20 september 1988 te Dublin

Aanwezig waren vertegenwoordigers van
Denemarken, Duitsland, Engeland,
Frankrijk, Ierland, Nederland en Zweden.

Problemen bij de certificering blijven be-
staan. Enkele voorbeelden; Italië eist van
Frankrijk verklaringen over het voorko-
men van myxomatose in bepaalde gebie-
den bij exporten van levende dieren. Bij
export van melk van Duitsland naar Italië
moeten verklaringen afgegeven worden
over het al of niet voorkomen van mastitis
op de melkleverende bedrijven. De dieren-
artsen in overheidsdienst moeten deze za-
ken verklaren.

In verband met 1992 zullen de \'Negen
Principes voor Certificering\' door de FVE
nogmaals onder de aandacht van de EEG
gebracht moeten worden.
Een voorstel van de Zweedse collega om in
de \'Negen Principes\' een artikel op te ne-
men, dat dierenartsen de plicht hebben om
certificaten op een correcte wijze in te vul-
len, is afgewezen. Deze bepaling hoort
thuis in de \'Code of Conduct\'. Overigens
blijkt dat het vaak slecht gesteld is met de
manier waarop de certificaten worden in-
gevuld, speciaal zijn er vaak problemen
met praktici die part-time inspectiewerk
verrichten.

In de \'Negen Principes\' hoort wel een op-
merking thuis over het feit, dat de over-
heid de plicht heeft om de certificerende
instanties zodanig te bemannen, dat de
dierenartsen door personeelstekort niet
verplicht worden om zaken te verklaren,
die niet vastgesteld kunnen worden. De in-
krimping van de ambtelijke diensten kan
in dit verband tot onverantwoordelijke
situaties leiden.

Na de informatie over dit onderwerp tij-
dens de vergadering van 10 maart 1988
hebben de Deense en de Zweedse collegae
hierover mededelingen gedaan;

Vleeskeuring: Geen speciale training, dit
zat in het studiepakket. Cursussen worden
gevolgd om betere promotiekansen te
scheppen.

Inspectie: Geen speciale training, wel ad-
hoc stages. In Denemarken werken onge-
veer 25 dierenartsen bij de Inspectie. Zij
verrichten geen diagnostische ingrepen of
vaccinaties. Men moet minstens 5 jaar
praktijk gedaan hebben om een baan bij
de Inspectie te kunnen krijgen. Een leef-
tijdsgrens om in dienst te treden bestaat
niet en men werkt tot de leeftijd van 68
jaar.

Vleeskeuring: Geen speciale training. Na
een dienstverband van zes maanden be-
staat de mogelijkheid tot het volgen van
cursussen met het oog op positieverbete-
ring. Het land is verdeeld in 24 districten,
waarin ± 100 dierenartsen werkzaam zijn.
Inspectie: Geen speciale training, wel ad-
hoc stages voor praktici en verplichte cur-
sussen in het schrijven van ambtelijke
stukken en het invullen van certificaten.
Een groot aantal dierenartsen is werkzaam
bij de Inspectie, waaronder veel praktici
part-time. Ze houden zich bezig met dier-
ziektebestrijding, zoönosen en voedselcon-
trole, niet alleen vlees, ook alle andere
produkten. De maximum leeftijd, waarop
men nog in dienst kan treden is 58 jaar.
Tijdens de volgende vergadering zal deze
informatie worden geëvalueerd en zal een
advies voor de FVE moeten worden gefor-
muleerd. Om de kwaliteit van het werk in
overheidsdienst te garanderen binnen
Europa zal de opleiding hiertoe een be-
paald niveau moeten hebben.

In Ierland en Engeland wordt in de kleine
slachthuizen geen ante mortem-keuring
verricht.

In Denemarken en Zweden behoeven huis-
slachtingen niet gekeurd te worden. In En-
geland mogen geen huisslachtingen ver-
richt worden van runderen en kalveren.
Huisslachtingen van schapen zijn alleen
toegestaan, wanneer ze zes maanden op
het bedrijf aanwezig waren.
De laatste stand van zaken in de Neder-
landse IKB-projecten is besproken.

De EASVO zal in overleg met de UEVH
nogmaals haar zorg over de krappe per-
soneelsbezetting in de vleeskeuring in ver-
schillende landen kenbaar maken.
De taak van de dierenarts is het om het
toezicht tijdens de gehele keten van het
dier tot vlees en van producent tot consu-
ment te leiden. Het uitvoerende werk kan
in verschillende stadia aan hulpkrachten
overgelaten worden. De dierenarts moet
altijd de eindverantwoordelijkheid dragen.

Een Europese Groep van Dierenartsen,
Werkzaam in Visziekten en Viskeuring is
in oprichting. De FVE-stukken moeten in
het vervolg alleen in het Engels vertaald
worden, Frans en Duits is niet nodig. Dit
zal sterk kostenbesparend werken.
De EASVO steunt dit voorstel.
De UEVP (praktici) wensen meer stemmen
in de FVE, omdat ze een groter deel van
de dierenartsen vertegenwoordigen, dan de
andere specialistengroepen. De EASVO
acht dit niet noodzakelijk. Het is beter om
deze verhouding in de landelijke delegaties
tot uitdrukking te brengen.

De contributiebetalingen verlopen slecht.
Italië, Griekenland en Luxemburg hebben
nog nooit betaald. Frankrijk betaalde
alleen in 1981 en België alleen in 1981 en
1982.

De penningmeester zal de Maatschappijen
voor Diergeneeskunde in die landen
aanschrijven en hen de keuze laten om nu
voor de twee afgelopen jaren te betalen of
als lid geroyeerd te worden.

De voorzitter dr. A. L. O\'Brien (Ierland)
en de secretaris-penningmeester mevr. dr.
J. M. Bach (Engeland) zijn beiden aftre-
dend en niet herkiesbaar. Als nieuwe voor-
zitter is gekozen dr. H. Wohn (Duitsland)
en als secretaris-penningmeester drs. J.
Minderhoud (Nederland). Vooral van het
tweede deel van zijn functie stelt de laatst-
genoemde zich veel voor.

Vanaf het begin van de zeventiger jaren
functioneert het samenwerkingssysteem
tussen de kalvermelk-industrie en de\'Ko-
ninklijke Nederlandse Maatschappij voor
Diergeneeskunde met het doel om te ko-
men tot een systematische begeleiding van
vleeskalverbedrijven door praktizerende
dierenartsen. Ten behoeve daarvan is de
Begeleidingscommissie Vleeskalverbedrij-
ven ingesteld die tot taak kreeg aan dit
samenwerkingssysteem nadere invulling te
geven.

In de loop der jaren is door de Begelei-
dingscommissie op voortvarende wijze aan
die nadere invulling inhoud gegeven. Niet
alleen zijn er op het gebied van de tarieven
en de marges voor de dierenartsen duide-
lijke landelijke afspraken gemaakt, er is
ook veel aandacht besteed aan de veteri-
naire en zoötechnische aspecten van de be-
geleiding van vleeskalverbedrijven, zoals
de uitgifte van publikaties, de organisatie
van symposia, de samenstelling van code-
lijsten en prijslijsten, het entameren van
onderzoek, de voorbereidingen voor de
uitgifte van de map Begeleiding Vleeskal-
verbedrijven etc.

In de afgelopen jaren zijn er toenemende
spanningen ontstaan op het gebied van de
tarieven en marges voor de dierenartsen,
hetgeen er in geresulteerd heeft dat Vee-
voederbedrijf Alpuro B.V. in 1987 de
samenwerkingsovereenkomst heeft beëin-
digd.

Eind 1988 is bericht ontvangen dat ook
Gardenbroeks Veevoederfabriek Navobi
B.V. en Denkavit Nederland B.V. de over-
eenkomst beëindigen met ingang van I ja-
nuari 1989, hetgeen impliceert dat deze fir-
ma\'s terzake tarieven en marges voor
dierenartsen een eigen beleid gaan voeren.
Het Hoofdbestuur betreurt deze ontwikke-
ling doch zal deze dienen te respecteren.
Er wordt vanuitgegaan dat de bestaande
regeling gehandhaafd blijft tot het moment
dat er door de betreffende industrie een
nieuwe regeling met de dierenartsen is ge-
troffen.

In de genoemde samenwerkingsovereen-
komst participeren thans nog D.M.V.
Campina B.V., Centrale Veevoederfabriek

\'Sloten\', Bonda\'s Veevoederfabriek Pro-
vimi B.V., Trouw en Co. en de firma Hen-
drix. Het aandeel van de drie laatstge-
noemde firma\'s in de vleeskalversector is
slechts beperkt of intussen geheel nihil.
Het is nog niet geheel duidelijk welk
standpunt de thans nog participerende in-
dustrieën in zullen gaan nemen. Waar-
schijnlijk zal daarover binnen enkele
maanden duidelijkheid zijn.
In de laatst gehouden vergadering van de
Begeleidingscommissie Vleeskalverbedrij-
ven is de gerezen situatie uitvoerig bespro-
ken. Mede gezien het belang dat aan een
goed contact moet worden gehecht, wordt
bezien in hoeverre contacten op veterinair
en zoötechnisch terrein, los van financiële
afspraken, nader kunnen worden opge-
bouwd.

Ter gelegenheid van zijn afscheid als direc-
teur van kring 11 van de Rijksdienst voor
de keuring van Vee en Vlees werd mr. drs.
C. J. H. Scheuerman op 15 december 1988
benoemd tot Officier in de Orde van
Oranje-Nassau.

Op 31 januari 1989 werd drs. F. W. van
der Kreek ter gelegenheid van zijn afscheid
als inspecteur in algeméne dienst bij de In-
spectie van de Volksgezondheid belast met
het toezicht op levensmiddelen en de keu-
ring van waren, benoemd tot Officier in de
Orde van Oranje-Nassau.
De KNMvD wenst beide collegae van
harte geluk met deze eervolle en welver-
diende onderscheiding.

De Nederlandse dierenarts J. A. M. K. te
C. is door de Gemengde Raad van Beroep
van de Nederlandstalige Gewestelijke
Raad van de Orde der Dierenartsen in Bel-
gië geschorst van uitoefening van de prak-
tijk in België van 1 februari 1989 tot en
met 30 april 1989.

De reden hiertoe was: distributie van niet
geregistreerde geneemiddelen en werken
tegen lagere prijzen dan het in België alge-
meen toegepaste tarief bij varkensvaccina-
tie.

Op 4 november 1988 heeft de economische
politierechter van de arrondissements-
rechtbank te Assen uitspraak gedaan in de
zaak van dierenarts J. G. W. S. te V.
De economische politierechter achtte be-
wezen dat betrokkene op verschillende
tijdstippen, in de periode van augustus
1987 tot december 1987, in de gemeente
O., tezamen en in vereniging met anderen
diergeneesmiddelen als bedoeld in artikel
29 v\'an de diergeneesmiddelenwet, heeft af-
geleverd, te weten entstoffen in de zin van
artikel 1 van voornoemde wet en in de zin
van de kanalisatieregeling diergeneesmid-
delen en gemedicineerde voeders.
De opgelegde straf bestaat uit een geld-
boete van ƒ 2000,- met bevel voor het ge-
val dat noch volledige betaling, noch volle-
dig verhaal van het verschuldigde bedrag
volgt, dat vervangende hechtenis voor de
duur van twintig dagen zal worden toege-
past. Met bevel voorts dat van deze straf
een gedeelte van ƒ 1000,- of tien dagen
hechtenis niet zal worden ten uitvoer ge-
legd, tenzij de rechter later anders mocht
gelasten op grond, dat de veroordeelde
zich voor het einde van de hierbij op twee
jaar bepaalde proeftijd aan een strafbaar
feit heeft schuldig gemaakt.

Het jaar 1988 is afgesloten met 380 leden!
De doelstelling die NOVAD beoogt, on-
dervindt duidelijk weerklank.

De voorlopige datum voor de eerste jaar-
vergadering van de NOVAD-Coöperatie is
vastgesteld op 11 april 1989.

Onlangs is het bericht ontvangen, dat het
destructiebedrijf B.V. GEKRO haar activi-
teiten per 31 december 1988 heeft beëin-
digd. De destructietaak van de GEKRO
wordt voor haar gebied overgenomen
door:

— B.V. Chemische Bedrijven van de
N.C.B., Postbus 9, 5690 AA Son, telefoon:
04998-74010.

— B.V. Nederlandse Thermochemische
Fabrieken, Postbus 18, 9250 AA Bergum,
telefoon: 05116-1456.

Op 18 januari jl. organiseerde de Dierge-
neeskundige Studenten Kring een sympo-
sion over zoönosen (zie ook Tijdschr Dier-
geneeskd 1988; 113: 1399).

Op die dag is ook een boek uitgegeven,
waarin de teksten van de sprekers, alsmede
een algemeen overzicht van zoönosen zijn
opgenomen.

De belangstelling voor het symposion en
het symposionboek heeft onze verwachting
ver overtroffen. Daarom is besloten tot
een herdruk van het boek, in een beperkte
oplage.

U kunt het boek (dissertatie-formaat, 100
bladzijden) in uw bezit krijgen door over-
making van ƒ 15,— op gironummer
271994 t.n.v. DSK, Yalelaan 1, Utrecht,
onder vermelding van: \'Symposion-boek\'.

Veel pluimveehouders stellen bezoekers
van hun bedrijf een stofjas beschikbaar.
Voordeel van zo\'n jas is het gemakkelijke
gebruik ervan. Dat geldt ook voor een
plastic jas, die u na gebruik weggooit.
Toch is het veel beter de bezoekers een
overall te geven. Deze bedekt ook de
broekspijpen en beschermt dus meer. Dat
geldt zeker voor een bezoekende dierenarts
die tussen scharrelkippen, moederdieren of
slachtkuikens loopt. Door op de pluimvee-
bedrijven steeds stofjassen te dragen, kan
hij een besmetting van bedrijf naar bedrijf
overbrengen.

In samenwerking met MSD/AGVET, Bro-
cacef en het Consulentschap voor de
Rundvee-, Schapen- en Paardenhouderij is
deze gezondheidskalender ontwikkeld,
waarop zaken als voeding, fokkerij, entin-
gen, ontwormingsschema\'s en dergelijke
kunnen worden bijgehouden, waardoor
een jaarlijks gezondheidsoverzicht per
paard ontstaat.

Deze Paardengezondheidskalender is kos-
teloos bij MSD/AGVET en Brocacef te
bestellen, en is ook te verkrijgen via het
Consulentschap.

Deze cursusmiddag is door omstandigheden ver-
plaatst naar donderdag 25 mei 1989.
De tijden, plaats en onderwerp (cardiomyopa-
thie en moderne behandelingen van hartpatiën-
ten door dr. A. A. Stokhof) blijven onveran-
derd, dus:

van 14.00-17.00 uur; Janssen Pharmaceutica,
Dr. Paul Janssenweg 150, Tilburg, tel. 013-
370275.

25 februari 1989/Emmeloord (gezelschapsdier,
deze is nog open voor inschrijving)

11 maart 1989 (89/10) (Arnhem)
N.B. Deze cursus is reeds volgeboekt. Op een
nader te bepalen datum zal een herhaling gege-
ven worden.

N.B. Deze cursus is reeds volgeboekt. Een her-
haling zal gegeven worden op een nader te be-
palen datum.

N.B. Deze cursus wordt in Utrecht op de Kli-
niek voor Kleine Huisdieren gegeven van 13.30
tot 17.00 uur.

Hel houden van voordrachten (f 300,—)
18 en 25 april 1989 (89/15)
N.B. Deze cursus zal in Utrecht gegeven worden
van 13.30 uur tot 17.00 uur (twee middagen) in
het Hoofdgebouw van de Faculteit Diergenees-
kunde.

Klinische les gezelschapsdieren (f 70,—)
25 mei 1989, Tilburg (89/21)
N.B. De datum is verschoven van 23 mei naar
2.5 mei 1989, zie boven.

Nadere informatie over de cursussen PAO-D
kunt u vinden in ons cursusoverzicht van het
voorjaar 1989.

Inlichtingen: secretariaat PAO-Diergeneeskunde,
Postbus 140.31, 3508 SB te Utrecht.
Telefoon: 030-517374, bij geen gehoor: 030-
510111.

Voor het Hdmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen:

Als kandidaaüid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde
heeft het Hoofdbestuur aangenomen:

Meer, Mevr. M. F. M. van der; 3532 VB Utrecht; Van Lippe Bisterfeldstraat 18.
Verstappen, F. A. L. M.; 3521 GW Utrecht; Balijelaan 60 bis.

Als buitengewoon lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde
heeft het Hoofdbestuur aangenomen:

Drs. F. W. van der Kreek te Oegstgeest; benoemd tot Officier in de Orde van Oranje-Nassau.

Mr. drs. C. J. H. Scheuerman te Rotterdam; benoemd tot Officier in de Orde van Oranje-Nassau.

Prof dr. E. Lagerweij te Bunnik
G. Hofland te Bodegraven
A. Annema te Winschoten
Dr. R H. A. Poll te Arnhem
J. G. M. Claessens te Uden
C. Brakman te Deil
G. A. Zeelen te Bussum

(aanwezig) 30 jaar 28 februari 1989
(aanwezig) 30 jaar 28 februari 1989
(afwezig) 30 jaar 28 februari 1989
(afwezig) 30 jaar 28 februari 1989
(afwezig) 35 jaar 6 maart 1989
(afwezig) 35 jaar 6 maart 1989
(onbekend) 35 jaar 6 maart 1989

Het bestuur van de Diergeneeskundige Studentenkring (D.S.K.) heeft zich voor het jaar 1988-1989 als
volgt samengesteld:

203 Aarssen, Mevr. D.: 1988; 3572 RB Utrecht;
St. Janshovenstraat 141; tel. 030-717815;
wnd. d. (toev. als lid).

334 Abou Habaga, T: 1110 AM Diemen; Post-
bus 503, H.V.A./G.S. Libya Deks; instruc-
teur/d./vertaler, (toev. als buitengewoon
lid).

205* Asyee. Mevr. S. E.; 1989; 3512 OP Utrecht
Annastraat 7; tel. 030-31 1886; wnd. d.

205* Bakkenes. M. J.: 1989; 3514 VJ Utrecht
Grietstraat 24; tel. 030-733320; wnd. d.

209 Beus, Mevr. N. de: 1988; 3981 ZL Bunnik
Vletweide 28; tel. 03405-70123; wnd. d.
(toev. als lid).

326 Boer. R. de: 1987; Earls, Colne, Essex C06
2SN (Engeland); 26 Willow Tree Way; tel.
09-44-787-52976 (privé), 472666 (prakt.);
p., ass. bij The Waters Partnership.

326 Boer-Waarssenburg, Mevr. M. M. de: 1987;
Earls, Colne, Essex C06 2SN (Engeland);
26 Willow Tree Way; tel. 09-44-787-52976
(privé), 472666 (prakt.); p.; ass. bij The
Waters Partnership.

213 Bosch. Mevr. M. M. J.: Gent-1987; 4561 KA
Hulst (Z); Dullaertstraat 43; tel. 01140-
14015; d.

2/5 Brakman. Mevr. E. C.,T984; 4158 CA Deil;
•t Oosteneind lA; tel. 03455-76954; wnd. d.

217 Bruggeling. T: 1983; 7688 RB Daarle; Es-
weg 14; tel. 05497-706 (privé); 05498-42700
(prakt.); p., geass. met A. Fikse.

327 Burken, Mevr. M.W. P. van: 1986; London,
Essex RMl 2PA (Engeland); 94 Victoria
Road, RD.S.A. Vet. Centre; tel. 09-44-708-
45505; Vet. Omcer RD.S.A.

226 Egberts. Dr. H../. A.: 1976; U-1989; 6595 BJ
Ottersum; Steffenberg 24; tel. 08851-14654;
d.

228 Elings. S. J. C; 1988; 3563 EG Utrecht;
Japuradreef 120; tel. 030-626970; wnd. d.
(toev. als lid).

233 Geslel. Mevr. M. A. van: Gent-1978; 6191
GP Neerbeek; Aldenhofstraat 11; tel.
04490-76700 (bur.); dir. Dierenziekenhuis
Limburg.

233 Gijtenbeek. E. van: Gent-1988; 6731 BV
Otterlo; Arnhemseweg 96; tel. 08382-1464
(privé), 03423-1894 (prakt.); p. ass. bij W.
van der Holst.

235 Griendl. H. van der: 1984; 3471 GX Kame-
rik; Schoolpad 5; tel. 03481-2477; d.

328 Hariog, Mevr. I. R. den: Gent-1987; Devizes
(Engeland); 5 Estcourt Street; tel. 09-44-
380-3687 (prakt.); p., ass. bij D. A. R
Estcourt House Vet. Surgeons.
241* Hees, B. A. van: 1989; 3581 PP Utrecht;

Schoolstraat 27; d.
243 Hessel. H. W.: 1987; 7983 KS Waspe; Ten
Darperweg 49; tel. 05211-1469; p., ass. bij

246 Hoogendoorn, J. H.: 1964; 2935 AN Ouder-
kerk a/d IJssel; IJsseldijk West 18; tel.
01808-1357; p. geass. met H. B. Lammerts
(toev. als lid).

328 Huizing, Mevr. A. M.: 1985; Wigan WNl
2RH (Engeland); 55 Walter Scott Avenue;
tel. 0942-42464; p., ass. bij Wm. C. Mc.
Nish.

251 Jansen, Mevr. M. S. E. H.: 1988; 3981 ZL
Bunnik; Vletweide 32; tel. 03405-64525; d.
(toev. als lid).
255 Kerckhoffs, L. M. J.; 1973; 6336 VL Huls-
berg (L); Raadhuisstraat 4; tel. 04405-1311
(prakt.); p., geass. met L. A. L Philippen.
255 Kersten, A. /; 1981; 7091 TJ Dinxperlo;
Bijvankspad 6; tel. 08355-2567 (privé);
08855-89922 (bur.); vet. adv. bij Euribrid

256* Kimman. Dr. T. G.: 1978; U-1989; 8212 AM
Lelystad; Buitenplaats 134; tel. 03200-
31940; wet. medew. C.D.L
258 Kooi. H. S. 1983; 7213 EL Gorssel; Elfuurs-
weg 25; tel. 05759-2503 (privé), 05700-
53000 (prakt.); p., geass. met A. Baas, K.
A. M. Herder, L. H. Hotsma, H. Lieuwen
en R J. v. d. Werf.
329* Koppe, A.: 1989; Picture Butte, Alberta
TOK IVO (Canada); 232 Highway Avenue
N.; W. A. Vet. Services Ltd.; p., ass. bij K.
Wiersma.

260 Kraanen, J. Th. M.: 1961; 4941 AR Raams-
donksveer; Ambachtsherenlaan 65; tel.
01621-15856; d.
261* Kruit, L. K.: 1989; 3572 GA Utrecht; Zand-

hofsestraat 3 bis; d.
262 Kuiper, B.: 1988; 7002 HD Doetinchem;
Stevinlaan 30; tel. 08340-43589; wnd. d.
(toev. als lid).
265* Lesuis, R.: 1982; 1931 AR Egmond aan Zee;
Pieter Schotsmanstraat 6; tel. 02206-2731
(privé), 2731, 072-622263 (prakt.); p.
269 Meer, R. A. J. M. van; 1971; 4726 SZ Heerle
(NB); Westelaarsestraat 18; tel. 01657-461
(privé), 030-616252 (bur.;) h. vet. afd. Bro-
cacef B.V.

271* Meulen, H. P A. van der: 1989; 3706 GJ
Zeist; Laan van Vollenhove 1759; tel.
03404-55620 (privé), 030-531 11 1 (bur.);
wet. medew. R.U. (F.d.D., vkgr. Inw. Ziek-
ten en Voeding der Gr. Huisd.).

272 Molendijk. Mew. Z. S.: 1987; 6671 ME
Zetten; Fliertsestraat 2; tel. 08880-2870;
wnd. d.

330 Munster. Mevr. B. H. M. van: 1987; Senanga
(Zambia); P.O. Box 920034, Districts Vet.
Office; tel. 09-260-07-230047 (privé),
230177/230148 (bur.); Districts Vet. Offi-
cer.

Waterweg 109; d.
334 Orthel. Dr. F. W.: 6536 HM Nijmegen;
Weezenhof 29-26; tel. 080-441212 (privé),
08855-87600 (bur.); wet. medew. Intervet.
279 Parlevliet. Mevr. J. M.: 1986; 3572 SJ
Utrecht; Bekkerstraat 38A; tel. 030-733211
(privé), 085-629304 (bur.); d. bij G.v.D.
Gelderland.

281 Philippen. L. A. I.: 1980; 6301 PG IJzeren
(L); Groenstraat 21; tel. 04406-16242
(privé), 14610 (prakt.); p. geass. met L. M.
J. KerckholTs.

281 Pijpers. A.: 1983; 4158 CA Deil; \'t Oosten-
eind IA; tel. 03455-76954 (privé), 030-
531 130 (bur.); wet. medew. R.U. (F.d.D.,
vkgr. Bedrijfsdiergenecsk. en Voortplan-
ting).

282 Pluimers. F H.: 1968; 2241 AD Wassenaar;
Deylerweg 125; tel. 01751-79702 (privé),
070-624611 (bur.); adj. dir. R.V.V.

286 Rijt. Th. J. J. van der: 1969; 5401 PC Uden;
Groenewoud 9; tel. 04132-52422 (privé),
04102-1435 (bur.); d. Pluimveefokbedr.
Hypeco-C.P.I.Bovans.
288 Roosje. Mevr. P J.: 1985; 2581 AX \'s-Gra-
venhage; Van Boetzelaerlaan 136A; tel.
070-550742 (privé), 524221 (prakt.); p., ass.
bij N. J. G. Fernhout.

331 Schat. Dr. K. A.: 1970; Ithaca (U.S.A.)-
1978; Ithaca, New York 14853-6401
(U.S.A.); Cornell Univerty, College of Vet.
Medicine, Dep. of Avian and Aquatic Ani-
mal Medicine; tel. 607-273-7505 (privé),
253-3364 (bur.); professor; (privé-adres; It-
haca, N.Y. 14850 (U.S.A.); 159 Snyder Hill
Rd.).

292 Schoonman. L.: 1987; naar het buitenland.
331 Schoonman. L.: 1987; Senanga (Zambia);
P.O. Box 920034, Districts Vet. Office; tel.
09-260-07-230047 (privé), 230177/230148
(bur.); d.

292 Schuiling. K.: 1954; 2991 EB Barendrecht;
Binnenlandse Baan 46; tel. 01806-13718
(privé), 12685 (prakt.); p., geass. met J. F.
J. v. d. Broek, C. Buesink, Mevr. A. H. M.
Koert, A. W. Kramer en Mevr. C. H. Smit.
296* Smolders. C. F M.: 1975; 4835 GV Breda;
Dr. Gommerslaan 5; tel. 076-658708
(privé), 658707 (prakt.); p.
296* Souverein. M.: 1989; 35722 XN Utrecht; M.

A. de Ruyterstraat 46; tel. 030-733202
(privé), 074-422687 (prakt.); p. ass. bij H.
H. H. Zanderink.

299 Stroom-Kruyswijk, Mevr. Dr. J. H. van der:
1977; U-1985; 3572 HK Utrecht; Poort-
straat 40; tel. 030-719919 (privé), 03402-
79722 (bur.); vet. adv. bij Elanco, divisie
van Eli Lilly.

304 Tolkamp. G. J.: 1984; 7064 KS Silvolde;
Oude Dinxperloseweg 70; tel. 08350-24250
(privé), 08352-41205 (prakt.); p., geass. met
J. Bussemaker, J. J. Jorna, J. J. Oostveen
en J. H. Wijnia.

306 Veenis. M. W. M.: 1988; 9202 TP Drachten;
Helling 65; tel. 05120-19031 (privé), 13627
(prakt.); p., ass. bij H. A. Beijer (toev. als
lid).

306 Velden. E. W. H. M. van der: 1988; 5463 GL
Veghel; Trompstraat 28; tel. 04130-64456
(privé), 64589 (prakt.); p., ass. bij M. C. M.
Bossers, R J. M. van Hulten, A. M. C.
Kuypers en A. H. M. Winters.

306 Vellenga. Dr. t.: 1982; U-1989; 9203 NJ
Drachten; S. Veldmanstraat 26; tel. 05120-
16861 (privé), 13435 (bur.); d. G.v.d.
Noord-Nederland.

309 Viehoff. F IV.: 1988; 3583 JT Utrecht; J. W.
Frisostraat 20; tel. 030-513331; wnd. d.
(toev. als lid).

311* Vliet. J. C. J. van: 1956; 3931 EK Wouden-
berg; Stationsweg 41C; tel. 03498-2490; r.
d.

311* Vollaers. H. M. M. R.: 1989; 3513 CN
Utrecht; Otterstraat 54 bis; tel. 030-312302;
wnd. d.

315 Waterval: G. R M.: 1982; 4153 BC Beesd;
Wilhelminastraat 16; tel. 0.3458-3220
(privé), 03498-4243 (prakt.); p., ass. bij R.
W. Feringa.

317* Wester. Dr. R W.: 1976; U-1988; 3981 TM
Bunnik; Molenaarshoek 44; tel. 03405-
70198 (privé), 030-742242 (bur.); wet. me-
dew. R.I.V.

318 Wiertz. J. F G. M.: 1974; 6161 HX Geleen;
Mauritslaan 80; tel. 04490-41391 (privé),
45985 (prakt.); p.

28 Gez.dienst v. Dieren Noord-Brabant/Afd.
Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Rund. Gebouw Gezondheidsdienst, aan-
vang 20.15 uur.

28 Kring Dierenartsen \'Het Gooi\'. Restaurant
\'De Vrije Heere\', Laren, aanvang 20.30 uur.

28 Groep Paardenpraktici KNMvD. Jaarverga-
dering. \'De Biltsche Hoek\', Utrecht, aan-
vang 20.00 uur (pag. 177).

28 Afd. Gelderland KNMvD. Ledenvergade-
ring. Motel (Van der Valk) West-end, Am-
sterdamseweg, Arnhem; aanvang 20.15 uur.

8—11 2nd European Symposium on Avian
Medicine and Surgery, Utrecht (pag. 762).

15—18 AO Courses for Veterinary Surgeons,
Ohio State University, Columbus (USA)
(pag. 900 1988).

16 Gez.dienst v. Dieren Noord-Brabant/Afd.
Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Varken. Gebouw Gezondheidsdienst, aan-
vang 20.15 uur.

18 Universiteitsdag UUF: \'Grenzen aan de
kwaliteit van het leven\'. Utrecht (pag. 222).

23 Symposium \'Nieuwe ontwikkelingen in de
levensmicrobiologie\'. Stichting EFFI,
Utrecht. Inl. tel. 08370-22114 (pag. 1318).

30 International Veterinary Ear, Nose, and
Throat Association (IVENTA). Harrogate,
UK. (Inl. dr. A. J. Venker-van Haagen) (pag
1030).

30 \'Pet nutrition in practice\'. Symposium Walt-
ham Centre for Pet Nutrition at het WSAVA
Congress, Harrogate (pag. 226).

4 \'Streptokokken\'. Symposium georganiseerd
door Ned. Ver. Microbiol. Sectie Levensmid-
delen. Wageningen (pag. 169).

4 Gez.dienst v. Dieren Noord-Brabant/Afd.
Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Vleeskalveren. Gebouw Gezondheidsdienst,
aanvang 20.15 uur.

5—8 18. Kongress Deutsche Veterinärmed.
Gesellschaft. Leitthema: \'Pathogenese und
Bekämpfung von Faktorenkrankheiten\'.
Bad Nauheim (inl. op red. secretariaat ver-
krijgbaar).

II —14 3e Internat. Congres over voortplanting
bij het varken, Nottingham (Engl.).

18 Gez.dienst v. Dieren Noord-Brabant/Afd.
Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Kleine huisdieren. Gebouw Gezondheids-
dienst, aanvang 20.15 uur.

15—16 Meeting of the Eur. Society of Vet.
Pathology, Koblenz (inl. tel. 030-534303,
Vkgr. Pathol., Utrecht).
Afd. Overijssel KNMvD. Ledenvergadering.
Hotel \'Daalzicht\', Nijverdal.
Cursusdag \'Dermatologie\' (Aesculaap/Artu
Biologicals), Bunnik (pag. 225).
17—18 PHLO-cursus \'Varkenshouderij\', Den
Bosch (inl.: ing. F. Appel, tel. 08370-84093).

De uitgebalanceerde
samenstellingen van Electydral en^-^ Lodevil zorgen voor een
snel herstel van de vochtbalans en voor een juiste aanvulling van
alle essentiële electrolyten en glucose. Afhankelijk van de ernst
van de aandoening kan Electydral oraal, of Lodevil intra-veneus
worden toegediend. Beide produkten werden door Vétoquinol in
samenwerking met I.N.R.A., het laboratorium voor
stofwisselingsziekten te Theix, ontwikkeld.

Veterinaire Handelsmaatschappij BV, Kerkstraat 7-9, 4286 BA Almkerk. Tel. 01834-1782.

In deze raad zijn vertegenwoordigd alle Afdelingen en
Groepen van de Koninklijke Nederland.se Maatschappij
van Diergeneeskunde.

Voor nict-dierenart.sen bedraagt de abonnementsprijs
ƒ 245,— per jaar voor het binnenland en ƒ 285,— per jaar
voor het buitenland. De abonnementsprijs voor dieren-
artsen niet-leden van de Koninklijke Nederlandse Maat-
schappij voor Diergeneeskunde wordt vastgesteld door het
Hoofdbestuur. (Een abonnement op The Veterinary Quar-
terly bedraagt ƒ 120,— per jaar, exclusief verzendkosten
(/-26,—)en 6% BTW).

BANK Algemene Bank Nederland N.V., Postbus 30, 3500
AA Utrecht, nr. 55 50 48 861 en Crediet en Effectenbank
N.V, Postbus 85100, 3508 AC Utrecht, nr. 69 93 61 443,

Door het inzenden van kopij verklaart de auteur, dat hij
het recht van publikatie aan dit tijdschrift overdraagt;
de auteur verklaart tevens impliciet dat het manuscript
niet tezelfdertijd aan een ander tijdschrift is aangeboden
en dat hij/zij ermee accoord gaat, dat de Redactie zijn/
haar kopij aan haar adviseurs voorlegt.
Zend het artikel en illustraties in drievoud; sluit een
aanbiedingsbrief in met de nodige toestemmingen. De
kopij dient voorzien te zijn van een duidelijke samen-
vatting in het Nederlands en het Engels (de Redactie kan
indien nodig bemiddeling verienen voor een Engelse
vertaling) die niet langer dan 5% van het artikel mag zijn
tol een maximum van 150 woorden.
Literatuurverwijzingen in de tekst dienen te geschieden
d.m.v. cijferaanduidingen, die strikt moeten correspon-
deren met de genummerde literatuur-opgave aan hel
eind van het artikel. (De Redactie geeft de voorkeur aan
een alfabetische volgorde van de literatuurlijst.)
De volgende gegevens dienen te worden vermeld: 1)
naam en voorletters van de auteur(s); 2) titel van de
publikatie; 3) naam van het tijdschrift, het jaar van uit-
gifte, jaargang, begin- en eindpagina. Bij boeken dienen
ook plaats en naam van de uitgever te worden vermeld.
Als voorbeeld raadplege men een willekeurige aflevering
van dit tijdschrift.

Voor een goede weergave dienen grafieken, diagrammen
en tabellen reproduceerbaar, d.w.z. duidelijk getekend
resp. getypt en puntgaaf te worden ingediend (in be-
paalde gevallen kan door de Redactie bemiddeling
worden verleend), zodat hiervan langs fotografische weg
reprodukties kunnen worden gemaaki (offset-procédé);
voorts dienen foto\'s (foto\'s, microfoto\'s, röntgenfoto\'s)
op glanzend wit papier te worden ingediend.
Tabellen en figuren dienen op afzonderlijke bijlagen te
worden ingediend, compleet met opschriften en voetno-
ten, Bij letters en tekens in tabellen en figuren rekening
houden met verkleining (kolombreedte of zetspiegel-
breedte).

Benoem nauwkeurig alle gebruikte geneesmiddelen en
chemicaliën; geneesmiddelen bij de algemene — gene-
rieke — naam. (Als de merknaam vermeld moet worden,
dan gebeurt dat door deze éénmaal te noemen: bijv.
onder \'Materiaal en methoden\' in de vorm van een
voetnoot).

In hel Engels gestelde artikelen beslemd voor The Vet-
erinary Quarterly gelieve men door een deskundige op
taal en stijl te laten nagaan. De Redactie behoudt zich
hel recht voor een in het Engels ingediend artikel, in
overleg met de auteur, alsnog door een onafhankelijke
door haar aan te wijzen deskundige op zijn Engelse
mérites (grammatica, woordkeus, etc.) te laten beoorde-
len c.q. te laten corrigeren.

Advertenties kunnen zonder opgaaf van redenen door
de Redactie worden geweigerd of ingetrokken.
Niels uit dit tijdschrift mag worden verveelvoudigd
en/of openbaar gemaakt, door middel van druk, micro-
film of op welke andere wijze ook, zonder schriftelijke
toestemming van de Redactie.

RHÔNE MÉRIEUX, een snel groeiende internationale onderneming op het
gebied van diergeneesmiddelen, zoekt voor haar Nederlandse vestiging
op korte termijn een

die het een uitdaging vindt om als medewerker in een klein, enthousiast
team ons uitgebreide pakket diergeneesmiddelen te verkopen in het
RAYON OOSTGELDERLAND/OOSTBRABANTen LIMBURG aan uitslui-
tend praktizerende dierenartsen.

• Een verkoper met uitstekende contac-
tuele eigenschappen, zelfstandig, inven-
tief en met een behoorlijke dosis door-
zettingsvermogen:

• met gedegen kennis van de agrarische
wereld, bekendheid met de varkenshou-
derij is een pré;

• een goede begeleiding, welke de basis
vormt voor een succesvolle uitoefening
van uw werkzaamheden;

• gunstige secundaire arbeidsvoorwaar-
den, waaronder een bedrijfsauto en een
13e maand salaris.

stuur dan uw brief met C.V. aan de afdeling personeelszaken van
Rhône-Poulenc Nederland b.v., ter attentie van mevrouw L. Rotteveel,
Postbus 10,1180 AA Amstelveen.

Vindt u verzekeringen en financieringen ondoorzichtig? Da\'s
jammer. Maar nog spijtiger wordt \'t als u zich daarbij neer-
legt. Want dan mist u — bijvoorbeeld — de deskundige
diagnose van Dix & Co. Een diagnose, die uitmondt in haar-
scherpe adviezen.

Maak geen brokken en kies tijdig één adviseur, niet meer. Eén
adviseur, die onafhankelijk is en uw héle financiële bescher-
ming verzorgt. En die daardoor uw persoonlijke situatie op
spannende momenten helder en snel in beeld kan brengen.
Omdat hij het totale overzicht heeft.

baldmöglichst zu den ijblichen Bedingungen abzugeben.
Dr. H. Lauer, D-4192 Kalkar 1 - Wissel

Differentiatie Gezelschapsdieren, die tevens belangstelling en/of ervaring
heeft met Landbouwhuisdieren.
In het zuiden van het land.

Brieven onder nummer 12 aan de redactie van het Tijdschrift voor Dierge-
neeskunde, Postbus 14031, 3508 SB Utrecht.

heeft zich gespecialiseerd in exoten, vogels, kleine knaagdieren e.d. en is
bereid daarin één of twee spreekuren per week te verzorgen. Praktijk
centrum van het land. Voor woonruimte kan eventueel gezorgd worden.
Nadere condities overeen te komen.

Brieven onder nummer 13/89 aan de redactie van het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde, Postbus 14031, 3508 SB Utrecht.

Door de nieuwste ontwikkelingen in vaccintechnologie
wordt het eindelijk mogelijk Nederland Aujeszky-vrij te
maken,

Vanuit de uiterst immunogene en pathogene NIA-3 stam
werd een zeer potent, levend virusvaccin ontwikkeld: Delsuvac
Aujeszky DM gl-; een Deletie Mutant-vaccin dat gl negatief en
thymidine kinase negatief is, en daardoor zeer veilig voor mest-
varkens, drachtige zeugen en jonge biggen.

Delsuvac Aujeszky DM (gl-), een doorbraak bij de
eradicatie van de Ziekte van Aujeszky.

Een onderzoek naar de bruikbaarheid van
een metabolic profile test bij het vaststellen
van de oorzaken van bedrijfsproblemen op
melkveebedrijven in Nederland

A study of the use of a metabolic profile test, in the diagnosis of the causes
of herd problems on dairy farms in the Netherlands

SAMENVATTING Op 45 melkveebedrijven in Nederland, 22 normale bedrijven en 23
bedrijven met problemen is een metabolic profile test (MPT), bestaande uit de bloedparameters
glucose, ureum, betahydroxybutyraat, koper, magnesium, calcium, vrije vetzuren, bilirubine,
aspartaataminotransferase, totaal eiwit en het eiwitspectrum uitgevoerd. Voor de genoemde
parameters werden referentiewaarden/normaalwaarden vastgesteld. Uit het onderzoek is
gebleken dat deze MPT niet discrimineert tussen de normale bedrijven en de bedrijven met
produktieproblemen of een verhoogde frequentie aan stofwisselingsziekten. Verder is gevonden
dat er tussen de drie laboratoria die aan het onderzoek deelnamen geen statistisch significante
verschillen bestonden, dat deze MPT reproduceerbaar was en dat er ten aanzien van de meeste
parameters sprake was van een significant verband tussen de gemeten waarden en het bedrijf.

SUMMARY A metabolic profile test (MPT), consisting of the following parameters of the
blood: glucose, urea, beta-hydroybutyrate, copper, magnesium, calcium, non-esterified fatty
acids, bilirubin, aspartate amino transferase, whole protein and the protein .spectrum of the
serum, was performed in twenty-two normal herds (control herds) in the Netherlands. Reference
levels were estimated for the above parameters.

The study showed that this MPT did not discriminate between normal herds and herds showing
production problems or an increased incidence of metabolic diseases. Statistically significant
differences between the three laboratories taking part in these investigations were not observed.

Met de publikatie van Payne in 1970 werd de eerste aanzet gegeven voor het
gebruik van klinisch chemisch bloedonderzoek voor groepen dieren, de metabolic
profile test (MPT), met als doel van een koppel runderen vast te stellen of de koeien
van deze koppel ten aanzien van opname (\'input\') en produktie (\'output\') in
evenwicht zijn. De basis voor deze benadering was de veronderstelling dat een
toestand waarbij er geen evenwicht bestaat tussen de opname van nutriënten en
de produktie na enige tijd zal leiden tot afname van de produktie en/of tot ziekte
van een aantal dieren van de koppel. Wanneer de resultaten van een MPT
suggereren dat er in een bepaalde koppel geen evenwicht is tussen opname en

\' Vakgroep Inwendige Ziekten en Voeding der Grote Huisdieren, Faculteit Diergeneeskunde, Yalelaan
16, 3584 CM Utrecht.

^ Stichting Gezondheidsdienst voor Dieren Den Haag/Gezondheidsdienst voor Dieren in Overijssel

en Flevoland, Zwolle.
\' Gezondheidsdienst voor Dieren in Noord Nederland, Drachten.

Correspondentie-adres: dr. Th. Wensing, Vakgroep Inwendige Ziekten en Voeding der Grote
Huisdieren, Yalelaan 16, 3584 CM Utrecht.

produktie dient nader onderzoek te volgen dat gericht is op de voeding, de
huisvesting, het management en de gezondheid van de individuele dieren uit de
koppel. In deze opzet van een MPT wordt tot op zekere hoogte voorbijgegaan
aan de klinische betekenis van de afzonderlijke parameters van de test (1).
Aansluitend aan deze test, de Compton MPT, is een aantal varianten ontwikkeld,
deels om tot een eenvoudiger opzet te komen, deels om de test aan te passen aan
lokale omstandigheden. Al deze varianten hebben in meer of mindere mate tot
doel het al of niet aanwezig zijn van evenwicht tussen opname en produktie in
een koppel koeien (2, 3, 4, 5) op het spoor te komen.

Naast deze koppelgerichte MPT\'s is een aantal MPT\'s ontwikkeld waarbij er naast
aandacht voor de koppel als geheel ook aandacht is voor het individuele rund
en voor de informatie die de afzonderlijke parameters kunnen opleveren (6, 7).
Omdat de benadering die ten grondslag ligt aan deze laatstgenoemde groep van
MPT\'s de onderzoeker mogelijkheden biedt voor een eigen inbreng in de opzet
van de test, is in een aantal landen een reeks van nu eens streek- dan weer
persoonsgebonden varianten ontwikkeld (4, 6). Voor al deze varianten geldt dat
de gebruiker, de dierenarts, mede op basis van de resultaten van een MPT tracht
te achterhalen wat de achtergronden zijn van de problemen naar aanleiding
waarvan het onderzoek wordt uitgevoerd en welke maatregelen tot verbetering
kunnen leiden.

In verband met het grote aantal types MPT dat is ontstaan en de scepsis die er
nog steeds bestaat ten aanzien van de noodzaak om een MPT uit te voeren is in
Nederland een landelijk onderzoek gedaan waarbij een MPT is uitgevoerd op een
aantal normale melkveebedrijven en op een aantal melkveebedrijven waar
klachten bestonden ten aanzien van de produktie of ten aanzien van stofwisse-
lingsziekten.

Voor dit onderzoek is een beperkte MPT samengesteld op basis van ervaringen
die de afgelopen jaren in Nederland met het toepassen van de MPT techniek zijn
opgedaan en op basis van gegevens uit de literatuur (8). Deze MPT bestond voor
de lacterende dieren die onderzocht werden uit de plasmagehalten aan calcium,
magnesium, koper, glucose, betahydroxybutyraat en ureum en voor droogstaande
dieren uit de serum parameters totaal eiwit, serum eiwitspectrum, aspartaatami-
notransferase, totaal bilirubine, glucose, betahydroxybutyraat en vrije vetzuren
(non-esterified fatty acids).

Een niet onbelangrijk oogmerk van het onderzoek was het verzamelen van
referentiewaarden/normaalwaarden, omdat zonder betrouwbare normaalwaar-
den de interpretatie van een MPT onmogelijk is.

Daarnaast is aandacht besteed aan de vraag of factoren, zoals het tijdstip van bloed
afnemen in relatie tot het tijdstip van voeren, de wijze van voeren en eventuele
verschillen tussen de laboratoria waar de analyses verricht worden, van invloed
zijn op de resultaten van de MPT.

Ook is nagegaan of bepaalde groepen dieren uit de koppel een meer indicatieve
waarde hebben en zo ja, welke groepen dieren uit de koppel dat zijn en of het
zinvol is om die dieren van de koppel bij het onderzoek te betrekken die het meest
duidelijk de op het bedrijf aan de orde zijnde problematiek tonen, de zogenaamde
indicatordieren.

In verband met de vraag of de resultaten van deze MPT specifiek passen bij een
bepaald koppel koeien is op een aantal bedrijven de MPT twee keer kort na elkaar
uitgevoerd.

Tenslotte is nagegaan of voor de voor dit onderzoek samengestelde MPT de
statistische bewerking zoals door Payne et al. is toegepast, de Compton-aanpak,
te gebruiken is (1). De \'Compton-aanpak\' houdt in dat een bedrijf niet normaal
is als van één van de parameters de gemiddelde waarde meer afwijkt dan twee

keer de standaarddeviatie van het gemiddelde, gemeten op de normale bedrijven.
Ook is bekeken of en in hoeverre er een verband bestaat tussen de waarden
gevonden voor de verschillende parameters enerzijds en de groep of het bedrijf
anderzijds.

Het onderzoek is uitgevoerd op 45 bedrijven verdeeld over Nederland in de periode januari
1986 tot oktober 1986. Er zijn dus bedrijven in de stalperiode en in de weideperiode
bemonsterd (tabel 1).

Tabel 1. Verdeling van de melkveebedrijven
waar één- of tweemaal een MPT is uitgevoerd
over Nederland.

Als \'probleembedrijven\' werden bedrijven gekozen die door een prakticus waren verwezen
naar de Gezondheidsdiensten voor Dieren als zijnde een bedrijf met problemen ten aanzien
van de produktie en/of ten aanzien van stofwisselingsziekten.

Als \'normale bedrijven\' zijn bedrijven gekozen die door de Gezondheidsdiensten voor
Dieren veterinair werden begeleid en die op dat moment geen problemen kenden.

— koeien waarover klachten zijn en/of die karakteristiek geacht worden voor de
problemen op het bedrijf (indicatorkoeien, IK\'), n = 5 en

In de groep nieuwmelkte koeien, nieuwmelkte vaarzen, oudmelkte koeien en indicator-
koeien werden de volgende plasmagehalten bepaald: glucose (gluc), betahydroxybutyraat
(BHB), ureum (ur), calcium (Ca), magnesium (Mg) en koper (Cu).

In de groep droogstaande koeien werden de volgende parameters bepaald: glucose,
betahydroxybutyraat, aspartaataminotransferase (AST^), bilirubine totaal, non-esterified
fatty acids (NEFA\'s), totaal eiwit en het eiwitspectrum.

Om de reproduceerbaarheid van de MPT te toetsen werd op 8 bedrijven de MPT tweemaal
zo kort na elkaar uitgevoerd dat de kans dat zich op dat bedrijf in die periode substantiële
veranderingen hadden voorgedaan zo klein mogelijk was.

Op bedrijven waar continu ruwvoer en/of krachtvoer werd verstrekt werd op een
willekeurig tijdstip bloed afgenomen. Op bedrijven waar gerantsoeneerd werd gevoerd werd
tussen twee en maximaal vijf uur na een krachtvoerverstrekking bloed afgenomen.

\' Op de normale bedrijven werden hiervoor goed producerende koeien die in goede conditie waren

Het bloed werd afgenomen uit de vei.a jugularis of uit de vena coccygea met behulp van
het Vacutainer systeem. De bloedmonsters werden per expresse naar het laboratorium
verzonden waar ze in nagenoeg alle gevallen binnen 16 uur aankwamen. De analyses werden
aansluitend aan de binnenkomst van de monsters op het laboratorium uitgevoerd.

De analyses in het kader van dit MPT onderzoek werden uitgevoerd op drie verschillende
laboratoria:

(A) Het Klinisch chemisch, hematologisch en klinisch toxicologisch laboratorium van de
vakgroep Inwendige Ziekten en Voeding der Grote Huisdieren, Faculteit Diergeneeskunde,
Rijksuniversiteit Utrecht.

(B) Het Chemisch Laboratorium van de Gezondheidsdienst voor Dieren in Overijssel en
Flevoland, Zwolle.

De keuze naar welk laboratorium de bloedmonsters van een bepaalde MPT gezonden
werden was voorafgaand aan het onderzoek door loting bepaald. Het resultaat van die
loting was vermeld op de enquêteformulieren die per MPT moesten worden ingevuld. De
dierenartsen die de MPT op het bedrijf uitvoerden hadden geen invloed op de keuze van
het laboratorium.

De bepaling van glucose en BHB werd uitgevoerd in bloed met NaF/citraat als
antistollingsmiddel. De gehaltes aan calcium, magnesium, ureum en koper werden bepaald
in plasma dat na centrifugeren verkregen was uit met heparine onstolbaar gemaakt bloed.
De serumactiviteit aan AST werd bepaald in serum evenals de concentraties aan totaal
eiwit en totaal bilirubine. Het eiwitspectrum werd eveneens bepaald in serum. Het NEFA-
gehalte werd bepaald in plasma dat verkregen was na centrifugeren van met heparine
onstolbaar gemaakt bloed. Aan deze monsters was paraoxon toegevoegd (4 mg/ml bloed)
om de lipase-activiteit te stoppen (9).

De bepaling van de gehaltes aan calcium, magnesium en koper werden uitgevoerd met
behulp van de atoomabsorptietechniek (Atomic absorption Perkin Elmer\').
De concentraties aan glucose (Hexokinase methode na onteiwitten), BHB, totaal eiwit,
bilirubine (totaal) en de serumactiviteit aan AST zijn bepaald met testkits van Boehringer
op een Multistat^.

Het eiwitspectrum werd bepaald na electroforetische scheiding op celluloseacetaat bij een
pH van 8,60. Na kleuren met Ponceau S werden de percentages albumine, alfa-, beta- en
gammaglobuline densitometrisch gemeten.

Van ieder bedrijf waar de MPT is uitgevoerd is een aantal bedrijfsgegevens vastgelegd om
mede aan de hand daarvan te komen tot een interpretatie van de individuele parameters.
De volgende gegevens zijn steeds verzameld: 1. de reden van het bezoek; 2. de voeding
in de produktiegroep; 3. de wijze van voeren; 4. de opvoersnelheid na het afkalven (\'aantal
opvoerdagen\'); 5. het tijdstip van het bloed afnemen in relatie tot het tijdstip van voeren.

Alle gegevens zijn met behulp van een personal computer verwerkt. Hierbij is gebruik
gemaakt van Dbase III/-I- (databaseprogramma) en van SPSS-PC (statistische verwerking).

\' Instrumentation Laboratory.
2 Multistat III plus (microcentrifugal analyser).

In tabel 2 zijn de gemiddelde waarde en de standaardfout van het gemiddelde
(SEM) weergegeven van de verschillende parameters zoals gemeten in het bloed
afkomstig van dieren op de normale bedrijven.

Tabel 3 vermeldt de gemiddelde waarden van de verschillende parameters zoals
die zijn gemeten op de 3 verschillende laboratoria. Boyendien wordt per parameter
de gemiddelde fout van het gemiddelde (SEM), gegeven en wordt aangeduid waar
sprake is van significante verschillen tussen de 3 laboratoria A, B en C.
Hoewel de verschillen klein zijn, lijkt er toch sprake van enig effect van de wijze
van voeren (aantal opvoerdagen) op de hoogte van het plasma-magnesiumgehalte
en het BHB-gehalte. Daarnaast blijkt er een verschil te bestaan tussen het plasma-
glucosegehalte bij de nieuwmelkte vaarzen en de nieuwmelkte koeien in de \'14
— 20 dagen groep\' en tussen het plasma-calciumgehalte van deze groepen koeien
in de \'20 dagen groep\' (tabel 4). Wanneer bloed werd afgenomen op een tijdstip
2 tot 3 uur na het voeren van krachtvoer bleken bij de nieuwmelkte koeien en
de nieuwmelkte vaarzen de plasma-ureumgehalten significant lager te zijn (tabel
5). Bij de andere groepen dieren werden deze niet gevonden. De variaties gevonden
bij de andere parameters bleken toevallig.

In de figuren 1 en 2 wordt per parameter en per groep dieren aangegeven de
gemiddelde waarde zoals gemeten op de normale bedrijven en die op probleem-
bedrijven. Met uitzondering van de betahydroxybutyraatconcentratie in de groep
indicatorkoeien (IK), werden geen statistisch significante verschillen gevonden
tussen de normale bedrijven en de probleembedrijven. De resultaten verkregen
in de groep droogstaande dieren tonen hetzelfde beeld (figuur 2). Voor geen van
de parameters werd een significant verschil gevonden tussen de groepen dieren
NV, NK, OD en DR.

Op acht bedrijven, zowel op normale als op probleembedrijven, is de MPT twee
keer kort na elkaar uitgevoerd. In figuur 3 zijn de resultaten hiervan weergegeven.
Er blijkt op geen enkel bedrijf een significant verschil te bestaan tussen de
resultaten van de eerste en de tweede MPT wanneer men van die beide MPT\'s
het aantal parameters vergelijkt, dat meer dan twee keer de standaarddeviatie
afwijkt van het gemiddelde op de normale bedrijven.

Conform de suggesties van Payne et al. is nagegaan voor hoeveel parameters per
bedrijf het gemiddelde meer dan tweemaal de standaarddeviatie afwijkt van de
gemiddelde waarde van een parameter op de normale bedrijven, de Compton-
aanpak. De resultaten hiervan zijn weergegeven in figuur 4. Opvallend is dat er
onder de normale bedrijven geen bedrijf is waarvoor alle parameters van de MPT
binnen de genoemde grenzen liggen en dat er voor geen enkele groep dieren een
significant verschil bestaat tussen de normale bedrijven en de probleembedrijven
voor wat het aantal parameters betreft waarvan de gemiddelde waarde meer dan
tweemaal de standaarddeviatie afwijkt van het gemiddelde op de normale
bedrijven.

Alleen bij de groep indicatorkoeien is op de probleembedrijven het gemiddelde
aantal parameters, dat meer dan tweemaal de standaarddeviatie afwijkt van het
gemiddelde, significant hoger dan op de normale bedrijven.
Tenslotte is nagegaan in hoeverre de variantie van ieder van de zes parameters
wordt bepaald door de groep en/of door het bedrijf Dit is alleen gedaan voor
de lacterende koeien omdat deze wel en de droogstaande koeien niet in groepen
waren onderverdeeld. De resultaten van dit deel van het onderzoek staan
weergegeven in tabel 6. Het blijkt dat voor alle parameters geldt dat er een
significante invloed bestaat van het bedrijf op de variantie. Hetzelfde geldt voor
de invloed van de groep op de variantie met uitzondering van het plasma-
kopergehalte en het plasma-ureumgehalte. Bovendien blijkt dat voor die twee
parameters de invloed van het bedrijf veel groter is dan die van de groep.

Tabel 2. Waarden verkregen op de normale bedrijven (referentiewaarden/normaalwaarden).

Tabel 3. Gemiddelde concentraties zoals die in bloedmonsters afkomstig van dezelfde bedrijven per
laboratorium zijn gemeten.

Verschillende letters (per parameter) duiden op significante verschillen tussen de laboratoria (p < 0.05).

Tabel 4. De waarden van de verschillende parameters bij verschillend \'aantal opvoerdagen\'.

* Aantal opvoerdagen: aantal dagen dat wordt gebruikt om de krachtvoergift op niveau te brengen

(e.e.a. voor zover het binnen de onderzoeksperiode valt).
** Inclusief eventuele 2e MPT.

Tabel 5. Het ureumgehalte in mmol/1 bij de verschillende groepen dieren in relatie tot het tijdsinterval
tussen het voeren van krachtvoer en het bloed afnemen.

Figuur 1. Het gemiddelde en de standaard fout van het gemiddelde (SEM) van de parameters bepaald
in de groepen nieuwmelkte vaarzen (NV), nieuwmelkte koeien (NK), indicatorkoeien (IK), en
oudmelkte dieren (OD), op de normale bedrijven en op de probleembedrijven.

Figuur 2. Het gemiddelde en de standaard fout van het gemiddelde (SEM) van de parameters bepaald
in de groep droogstaande dieren op normale bedrijven en op probleembedrijven.

Figuur 3. Het aantal parameters per bedrijf dat meer dan tweemaal de standaarddeviatie afwijkt
van het gemiddelde van de normaalwaarden bij twee kort na elkaar uitgevoerde MPT\'s op hetzelfde
bedrijf.

Figuur 4. Het percentage parameters waarvan het gemiddelde meer dan tweemaal de standaardde-
viatie afwijkt van het gemiddelde van de waarden gevonden op de normale bedrijven.
Totaal: alle groepen op de normale bedrijven, Ie blok, en alle groepen op de probleembedrijven. 2e
blok.

NV, NK, IK, OD: de verschillende groepen op de normale bedrijven en die op de probleembedrijven.

Tabel 6. De variantie en de significantie van de verschillende parameters en de invloed daarop van
respectievelijk de groep en van het bedrijf (NV, NK, OD, IK).

Bij het ontwikkelen van de MPT als hulpmiddel bij de veterinaire bedrijfsbege-
leiding is als uitgangspunt genomen dat er evenwicht moet zijn tussen datgene
wat het dier opneemt en datgene wat het produceert en dat het verstoren van dit
evenwicht na kortere of langere tijd zal leiden tot in het bloed meetbare
veranderingen (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7). Omdat de MPT voornamelijk een signaalfunctie
heeft (een afwijkende MPT dient aanleiding te zijn tot een nader onderzoek van
het bedrijf), is het nodig dat de grenzen van de normaalwaarden, bij overschreiding
waarvan het signaal wordt gegeven, zo nauwkeurig mogelijk worden vastgesteld.
De bij dit onderzoek verkregen referentiewaarden/normaalwaarden zijn geba-
seerd op resultaten verkregen bij ruim honderd koeien per groep afkomstig van
melkveebedrijven uit het hele land. Op grond van bij de veterinaire bedrijfsbe-
geleiding verzamelde gegevens is vastgesteld dat de bedrijven als normale bedrijven
mogen worden beschouwd. De betrouwbaarheid van deze referentiewaarden/
normaalwaarden wordt nog ondersteund door de waarneming dat er slechts
incidenteel verschillen zijn waargenomen tussen de drie laboratoria die aan het
onderzoek hebben deelgenomen. Bij de vaststelling van deze referentiewaarden/
normaalwaarden is geen rekening gehouden met de hoogte van de melkproduktie
omdat door anderen is aangetoond dat het verband tussen de melkgift en de
samenstelling van het bloed niet consistent is en verschilt van bedrijf tot bedrijf
(10). Mits het bloedafnemen niet wordt gedaan binnen twee uur na het verstrekken
van voer blijkt het tijdstip van bemonsteren in het algemeen niet van invloed op
de gemeten waarden althans niet wanneer men afziet van verschillen die klein zijn
ten aanzien van de \'twee keer de standaarddeviatie norm\'. Een uitzondering hierop
is het ureumgehalte. Deze bevindingen zijn in overeenstemming met hetgeen eerder
door anderen is gevonden (11).

De waarden van de parameters calcium, magnesium, glucose en betahydroxybu-
tyraat blijken significant te worden beïnvloed door het aantal voerdagen. De
gevonden normaalwaarden komen in het algemeen goed overeen met die welke
door andere onderzoekers worden vermeld (3, 12, 14). De NEFA-concentraties
blijken in vergelijking met hetgeen door anderen is gevonden zeer laag te zijn (12,
13). Wij nemen aan dat dit het gevolg is van het gebruik van paraoxon waardoor
de lipase-activiteit in de bloedmonsters onmiddellijk en volledig wordt geblok-
keerd (9).

Dat er geen significant verschil is gevonden tussen de groepen dieren op één bedrijf
suggereert dat de strikte indeling in groepen niet beslist nodig is. Dat er geen
significant verschil is waargenomen tussen de resultaten verkregen bij het tweemaal
kort na elkaar uitvoeren van de MPT op één bedrijf suggereert dat deze MPT
reproduceerbaar is c.q. niet verandert als de omstandigheden die van invloed zijn
het evenwicht tussen de opname en de produktie op een bedrijf niet duidelijk
veranderd is. Een en ander geldt wanneer de resultaten van de MPT worden
verwerkt conform de \'Compton-aanpak\'.

Omdat bij de \'Compton-aanpak\' een MPT pas iets zegt als van de MPT op een
normaal bedrijf géén en op een probleembedrijf tenminste één parameter meer
dan twee keer de standaarddeviatie afwijkt moet op grond van bij dit onderzoek
verkregen resultaten geconcludeerd worden dat de in het kader van dit onderzoek
toegepaste MPT niet bruikbaar is (16). Op alle normale bedrijven vertoonde
immers tenminste één parameter een afwijking zoals genoemd. Er was wat dit
betreft geen significant verschil tussen de normale bedrijven en de probleembe-
drijven. Niet uitgesloten kan worden dat het feit dat de kwalificering van de
bedrijven: \'normaal bedrijf of probleembedrijf?\', berustte op het oordeel van de
eigenaar en de praktizerend dierenarts hierbij een rol heeft gespeeld.
Indien niet de bedrijven als geheel, maar de verschillende groepen afzonderlijk
worden beschouwd, is er alleen sprake van een aanzienlijk (maar niet statistisch
significant) verschil tussen de indicatordieren op de probleembedrijven en die op
de normale bedrijven. Ook als wordt afgezien van de groepsmatige benadering,
zoals toegepast bij de Compton-MPT en de parameters als zodanig op hun
informatieve waarde worden getoetst blijkt geen van de onderzochte parameters
op de probleembedrijven statistisch significant anders te zijn dan op de normale
bedrijven.

Alleen bij het betahydroxybutyraatgehalte is er dan sprake van een duidelijk, zij
het niet statistisch significant, verschil tussen de normale bedrijven en de
probleembedrijven maar dan alleen in de groep indicatorkoeien. Deze waarneming
suggereert dat de groep indicatorkoeien niet representatief is voor de probleem-
bedrijven. Uit de gegevens die verkregen zijn bij het onderzoek naar de invloed
van het bedrijf en van de groep op de variantie van de bij de hier beschreven MPT
bepaalde parameters blijkt dat het bedrijf een statistisch significante invloed heeft
op de variantie van alle parameters en dat deze invloed zeer groot is voor koper,
glucose, betahydroxybutyraat en ureum. De invloed van de groep is voor alle
parameters kleiner en niet statistisch significant voor koper en ureum.
Dit suggereert dat verschillen tussen de bedrijven tot uiting kunnen komen in de
resultaten van deze MPT.

Samengevat kan gesteld worden dat het laboratorium waar de analyses worden
verricht niet van invloed is op de resultaten van de bij dit onderzoek toegepaste
MPT en dat deze MPT reproduceerbaar is voor een bepaald bedrijf bij ongewij-
zigde omstandigheden. Verder is gebleken dat bij de verwerking van de resultaten
van deze MPT conform de \'Compton-aanpak\' deze MPT niet discrimineert tussen
normale bedrijven en bedrijven waarvan de eigenaar en de praktizerend dierenarts
zich met klachten ten aanzien van de frequentie waarmee ziektes voorkomen of
ten aanzien van de produktie tot een Gezondheidsdienst voor Dieren hebben
gewend.

Dit hoeft niet te betekenen dat deze MPT onbruikbaar is. Er is vastgesteld dat
er sprake is van een statistisch significante en soms zeer duidelijke \'bedrijfsinvloed\'
op alle parameters van deze MPT. Dit suggereert dat er een verband bestaat tussen
resultaten van deze MPT en het bedrijf Om deze reden kan de MPT een
hulpmiddel zijn bij het zoeken naar de achtergronden van problemen op bedrijven
waarvan weinig bedrijfsgegevens bekend zijn of als er aan de betrouwbaarheid

van die gegevens wordt getwijfeld. Daarnaast kan het laten uitvoeren van een MPT
overwogen worden wanneer op een bedrijf met problemen factoren een rol spelen
die buiten het bedrijf liggen. In dit verband kan gedacht worden aan veranderingen
in het milieu (4, 16).

Dit onderzoek is mede mogelijk gemaakt door financiële steun van de Stichting Gezond-
heidszorg voor Dieren Den Haag.

Aan dit onderzoek is meegewerkt door de runderspecialisten van de Gezondheidsdienst
voor Dieren in: Noord Nederland, Overijssel en Flevoland, West en Midden Nederland,
Limburg en Noord Brabant.

Wij danken drs. Agnes de Graaf en drs. Fred Groot-Nibbelink voor hun hulp bij de
statistische bewerking van de resultaten en alle praktiserende dierenartsen en melkveehou-
ders die door hun medewerking dit onderzoek hebben mogelijk gemaakt.

1. Payne LM, Dew SM, Mansion R and Faulks M. The use of a metabolic profile test in dairy herds.
Vet Ree 1970; 87: 150-8.

2. Biowey RW. A practical application of metabolic profiles. Vet Ree 1975; 97: 324-7.

3. Ghergariu S, Rowlands GJ, Pop A, Danielescu N and Moldovan NA. A comperative study of
metabolic profiles obtained from dairy herds in Romania. Brit Vet J 1984; 140: 600-8.

4. Kalchreuter S. Labordiagnostik. Blutuntersuchung beim Rind — ein Beitrag zur ätiologischen
Diagnosestellung in Problembeständen. Tierärztl Umsch 1983; 403: 382-6.

5. Camy G. La réalisation de profils metaboliques, courts, par le practicien dans le cadre d\'une
clientèle mixte. Bull Soe Vet Prat de France 1985; 69: 135-45.

6. Lotthammer KH, Benten K van und Nahas H. El. Klinisch-chemische Blutuntersuchungen zur
Frühdiagnose und Grundlage der Prophylaxe primär nicht infectiöser Erkrankungen des Rindes
im Puerperium. Prakt Tierarzt 1971; 52: 563-7.

7. Sotnmer H. Supervision of the health of cattle with the aid of clinical chemical tests. Arch Exp
Veterinairmedizin 1970; 24: 735-76.

8. Feenstra P. Koeievoer op bet bord van de dierenarts. Zwolle. Uitg. Gezondheidsdienst voor Dieren
in Overijssel en Flevoland, 1985.

9. Degen AJM en Vies J vd. Enzymatic micro determination of free fatty acids in plasma of animals
using paraoxon to prevent lipolysis. Scand J Clin Lab Invest 1985; 45: 221-3.

10. Stevens JB, Anderson JF, Olson WG, Perman Vand Schlotthauer JC. Metabolie profile test design
for dairy herd application. Advances in automated analysis and information systems. Proc 7111
Technicon Int Conf New York 1977; 288-95.

11. Caple I and Halpin C. Biochemical asse.ssment of nutritional status. Proc Dairy Cattle Production
1985; 78: 307-37.

12. Courcel B. Constantes biochimiques sanguines de la vache Laitière, thèse, 1972, Lyon.

13. Parker BNJ and Blowey RW. Investigations into the relationship of selected blood components
to nutrition and fertility of the dairy cow under commercial farm conditions. Vet Ree 1976; 98:
394-404.

14. Rowlands GJ and Manston R. The potential uses of metabolic profiles in the management and
selection of cattle for milk and beef production. Livest Prod Sci 1976; 3: 239-56.

15. Rowlands GJ and Pocock RM. Statistical basis of the Compton metabolic profile test. Vet Ree
1969; 23: 333-8.

16. Payne JM and Payne S. The metabolic profile test. Oxford Science Publications Oxford, Great
Britain, 1987.

Het gevoeligheidspatroon van
Staphylococcus aureus geïsoleerd uit
kwartiermelk van runderen

Susceptibility o/Staphylococcus aureus, isolatedfrom bovine quarter milk,
to antimicrobial drugs

SAMENVATTING In het kader van de Landelijke Steekproef Mastitis werden 319 Staphy-
lococcus aureus-slammen, geïsoleerd uit kwartiermelk van rundvee, onderzocht. Voor een
reeks van antibiotica werd de gevoeligheid van deze stammen bepaald. Hiertoe werden de
agarverdunningsmethode, (bepaalt de minimum remmende concentratie, MRC), en de
agardiffusiemethode (bepaalt de remzonediameter) gebruikt. Tevens werd de ^-lactamase
produktie getest. Resistentie werd waargenomen tegen penicilline (38,4%), oxytetracycline
(21,2%) en streptomycine (11,5%). Voor het merendeel van de gebruikte antibiotica bleken
de stammen goed gevoelig. De berekende correlatiecoëfficiënt tussen MRC en remzonediame-
ter bleek voor oxytetracycline en streptomycine hoog: respectievelijk r — -0.88. en r = -0.90,
voor penicilline bleek deze correlatie laag: r = -0.66. Gezien de waarnemingen dat 17% van
de stammen met een MRC voor penicilline < 0,16 mg/L toch positief blijkt op [i-lactamase,
wordt aanbevolen bij gevoeligheidsonderzoek van S. aureus altijd een test op ^-lactamase uit
te voeren.

Dapson een sulfonverbinding die voorheen niet onder de Antibioticawet viel, bleek voor 85%
van de stammen een MRC^ 0.64 mg/L te bezitten. Onder meer op grond van deze waarneming
wordt bediscussieerd dat dit middel in het kader van de huidige Diergenee.smiddelenwet slechts
gekanaliseerd dient te worden verhandeld.

Het resistentiepatroon van het overgrote deel van de S. a.\\xxt\\xs-stammen, geeft, ook na
vergelijking met eerder onderzoek, geen aanleiding om in de routine therapie en preventie van
mastitis uit te wijken naar nieuwe generaties breed-spectrum antibiotica.

SUMMARY Strains o/Staphylococcus aureus (n=319) from bovine quarter milk were tested
for susceptibility to antimicrobial drugs. The minimum inhibitory concentration (MIC), was
determined by agar dilution methods, and the diameter of the inhibition area was determined
by agar diffusion methods. In addition ji-lactamase production was tested. The strains tested
showed resistance to penicillin, (38.4%), oxytetracyclin (21.2%), and streptomycin (11.5%).
Little or no resistance was found to the other antimicrobials in this study. A strong correlation
between dilution and diffusion methods was calculated for oxytetracyclin: r = 0.88, and for
streptomycin: r = -0.90; correlation for penicillin was weaker: r = -0.66. Since 17% of the
strains with an MIC for penicillin < 0.16 mg/L are still able to produce fi-lactamase, we
recommend that when antibiotic susceptibility of staphylococci is examined, ji-lactamase
production should also be tested.

Dapsone, a sulf one compound, formerly not considered a chemotherapeutical drug under Dutch
law, had an MIC ^ 0.64 mg/L for 85% of the strains. Therefore, we recommend that sulfone
compounds should be registered under the new Veterinary Medicines Act.
Since the resistance patterns ofS. aureus strains to most antimicrobial drugs were the same
as those seen in earlier studies, we find no reason to resort to new generations of broad-spectrum
antibiotics in routine prevention and treatment of mastitis.

Bij de bestrijding en preventie van mastitis worden routinematig diverse soorten
antibiotica gebruikt. Derhalve is het noodzakelijk het resistentiepatroon van de
belangrijkste mastitisverwekkers te blijven volgen. In Nederland wordt Staphy-
lococcus aureus het meest frequent geïsoleerd uit gevallen van subklinische mastitis

(16). Juist deze bacterie staat bekend om zijn resistentie tegen penicillines
berustend op het vermogen ;S-lactamase te produceren. Het feit dat mastitis
veroorzaakt door S. aureus vaak een chronisch karakter heeft vergroot de kans
op resistentieontwikkeling.

Op Gezondheidsdiensten voor Dieren wordt routinematig de agardiffussietech-
niek gebruikt om inzicht te verkrijgen in het resistentiepatroon van onder andere
S. aureus tegen een scala van antibiotica (11). Overgoor rapporteerde een geringe
toename van tegen penicilline resistente mastitisstafylokokken van 31% in 1966
naar 37% in 1973 (11). Groothuis en Frik (6) vergeleken het gevoeligheidspatroon
van S. aureus geïsoleerd uit kwartiermelk in 1974 en 1980 en vonden dat voor
penicilline het percentage stammen met een minimum remmende concentratie
(MRC) hoger dan 0,16 E/ml nauwelijks veranderd was, namelijk van 35,6% in
1974 naar 34,1% in 1980. Vergelijking tussen de gegevens van Overgoor en van
Groothuis is echter moeilijk, omdat zowel het uitgangsmateriaal als de gehan-
teerde onderzoektechniek anders was. Om toch inzicht te krijgen in het resisten-
tiepatroon van mastitisstafylokokken van nu en van voorgaande jaren zal zowel
het uitgangsmateriaal als de gebruikte methodiek hetzelfde moeten zijn. Evenals
in 1974, 1975 en 1980 werd ook in 1985/86 de Landelijke Steekproef Mastitis
georganiseerd (16). In het kader van deze steekproef werden S. aureui\'-stammen
geïsoleerd uit rundermelk van steekproefsgewijs getrokken bedrijven onderzocht.
Dit materiaal is representatief voor het gevoeligheidspatroon van deze pathogenen
nu en vergelijkbaar met dat van eerdere steekproeven. Ook werden de resultaten
van agarverdunnings- en agardiffusiemethode met elkaar vergeleken en werd het
percentage /3-lactamase producerende stammen bepaald.
MATERIAAL EN METHODEN
Stammen

De S. a«re«j-stammen zijn tussen 1 september 1985 en 31 augustus 1986 geïsoleerd uit
kwartiermelk van rundvee afkomstig van steeksproefsgewijs getrokken bedrijven. De
isolaties werden uitgevoerd in het kader van de Landelijke Steekproef Mastitis 1985/86
op de laboratoria van de zes regionale Gezondheidsdiensten voor Dieren. Op het Centraal
Diergeneeskundig Instituut vond verder onderzoek plaats. Alle stammen werden via een
voorwerpglasagglutinatie met runderplasma op het vermogen tot produktie van gebonden
coagulase getest, negatieve stammen werden verder getest via de buisjesmethode met
konijneplasma op vrije coagulase. Alleen die stammen die met één of beide testen positief
werden bevonden kwamen voor verder onderzoek in aanmerking. Dit bleken er 319 te zijn.

In tabel I zijn de antibiotica vermeld waarvan de MRC voor alle 319 stammen werd bepaald,
alsmede de concentratiebreedtes en de gebruikte oplosmiddelen. De bepaling werd
uitgevoerd volgens het Verslag van de Werkgroep Richtlijnen Gevoeligheidsbepalingen
(WRG)(10). Van ieder antibioticum werd een reeks van tweevoudige verdunningen gemaakt
in Isosensitestagar (Oxoid Code CM471). De platen met de diverse antibioticumverdun-
ningen werden beënt met een Multipoint Inoculator®\'.

De MRC werd volgens de richtlijnen van de WRG afgelezen bij die concentratie waar geen
groei meer is te zien. Anders dan bij de antibiotica bestaat voor dapson (4,4\'-diaminodi-
phenylsulfon) geen scherpe overgang van groei naar geen groei, maar een traject waarbij
reductie in het aantal kolonievormende eenheden (CFU) optreedt. De MRC van dapson
werd daarom op de voor het oog meest duidelijke overgang naar groeivermindering
afgelezen.

Met de agardiffusiemethode werd een selectie van de 319 stammen onderzocht. Gestreefd
werd naar een zo goed mogelijke verdeling over de diverse MRC-waarden met als richtlijn

Tabel 1. De concentratiebreedte waarin de antibiotica/chemotherapeutica zijn onderzocht en cie
ladingen van de discs in de agardiffusiemethode.

circa 10 stammen per gevonden MRC, hetgeen neerkwam op circa 40 — 60 stammen per
antibioticum. Voor de bepaling werd gebruik gemaakt van commercieel verkrijgbare
schijfjes (BBL)\'. De lading staat vermeld in tabel 1. Het verband tussen MRC en remzone
werd voor een drietal antibiotica, met behulp van een regressie analyse, nagegaan. Zowel
de methodiek als de berekening van de functies van de regressielijnen werd uitgevoerd
volgens de richtlijnen van de WRG (10).

Van het totale aantal stammen werden er 291 op het vermogen tot produktie van ß-
lactamase onderzocht middels twee methoden:

Figuur 1. De /3-lacta-
mase test met de klaver-
bladmethode.
Stam 52 en 53 zijn nega-
tief Stam 41 en 42 positief,
zichtbaar aan de duide-
lijke ingroei (pijlen) bin-
nen de remzone. Het
plaatselijk gevormde ß-
lactamase inactiveert ter
plekke het, vanuit de cen-
trale disc gediffundeerde,
penicilline.

— De klaverbladmethode (8), die berust op het fenomeen dat op een agarvoedingsbodem
waarop een penicilline gevoelige stam diffuus is geënt, deze stam toch kan ingroeien binnen
de remzone veroorzaakt door een centraal gelegen penicilline disc, middels het — mogelijk
aanwezige — jS-lactamase van de te onderzoeken stammen (Figuur 1).

Van ieder antibioticum is een frequentieverdeling in MRC-klasse van de S. aureus-
stammen gemaakt. Tabel 2 vermeldt de spreiding van MRC-waarden waarin het
grootste aantal van de in 1986 geïsoleerde stammen vak, vergeleken met de situatie
in 1974 en 1980.

\' Binnen de vermelde grenzen valt 95% van het aantal stammen.
\' De MRC waarvoor 90% van de stammen gevoelig is.

De gegevens van 1974 en 1980 zijn afkomstig van het onderzoek van Groothuis
en Frik (6). Voor de meeste antibiotica zijn er geen veranderingen in het
gevoeligheidspatroon opgetreden vergeleken met de eerdere steekproeven. Voor
penicilline en cephalonium worden in 1986 in vergelijking met 1980 lagere MRC-
klassen gevonden; alleen novobiocine komt in een hogere klasse. Voor penicilline
en rifamycine wordt geen tweekoppige verdeling meer waargenomen, terwijl dat
in 1980 nog wel het geval was.

In tabel 3 is voor ieder antibioticum het percentage stammen boven een bepaalde
grenswaarde vermeld, wederom in vergelijking met voorgaande steekproeven. De
grenswaarde voor de meeste antibiotica is dezelfde als die uit het eerdere onderzoek
van Groothuis en Frik (6). Ook hier zijn met uitzondering van penicilline en
rifamycine geen grote veranderingen met eerdere resultaten waarneembaar.
Bij een aantal antibiotica is het percentage stammen boven de vermelde grens-

Tabel 3. Percentage S. aureus-stammen met een MRC-waarde groter dan de aangegeven grenswaarde
in 1974, 1980 en 1986.

waarde meer dan 6%. Dit betreft oxytetracycline, neomycine (bij de grenswaarde
0.64 mg/L), penicilline, rifamycine (bij de grenswaarde 0.08 mg/L), streptomycine
en dapson. De overige antibiotica vertonen een te verwaarlozen percentage
stammen boven de aangegeven grenswaarde. In vergelijking met 1974 en 1980
betekent dit voor rifamycine een stijging, hetgeen bij een grenswaarde van 0.16
mg/L nog geen resistentie inhoudt. Neomycine en streptomycine blijven constant,
terwijl het percentage stammen met een MRC >0.16 mg/L voor penicilline daalt
van 34.9% naar 9.9%.

De grenswaarde die bij dapson staat aangegeven is de waarde die in ons onderzoek
direct voorafgaat aan de waarde waarmee in de vroegere Antibioticawet antibio-
tica als zodanig gedefinieerd werden (100 mg/L). Het percentage stammen met
een MRC ^ 64 mg/L bedraagt 85% en met een MRC ^ 128 mg/L zdfs 99.2%.
Het percentage met een MRC ^ 100 mg/L zal dus tussen de 85% en de 99.2%
liggen.

Het verhand tussen de agarverdunningsmethode en de agardiffusiemethode
Een drietal antibiotica komt in aanmerking om door middel van regressie-analyse
het verband tussen MRC-waarde en remzone-diameter vast te stellen. Dit zijn
oxytetracycline, penicilline en streptomycine. De overige antibiotica/chemothera-
peutica vertonen te weinig spreiding aan MRC-waarden voor resistente en
gevoelige stammen om een betrouwbare berekening toe te laten. Een goede
correlatie (r) wordt slechts gevonden voor streptomycine en oxytetracycline: r =
-0.90 respectievelijk r = -0.88. De correlatiecoëfficient voor penicilline is laag:
r = -0.66.

De waarnemingspunten en de regressielijn voor penicilline zijn in figuur 2
weergegeven. In deze figuur valt de grote spreiding op die de remzones bij bepaalde

Figuur 2. Regressie-
functie van remzonedi-
ameter en MRC voor peni-
cilline. (Overlappingen —
waar voor meerdere stam-
men dezelfde remzonedi-
ameter en MRC gevonden
werd — staan als één punt
afgebeeld). /3-lactamase
positieve en negatieve S.
/4ureui-stammen zijn met
verschillende symbolen
vermeld.

MRC-waarden vertonen. Zo vertoont de remzone bij een MRC van 0.08 mg/L,
waarden van 24 millimeter tot zelfs 46 millimeter. In tegenstelling tot Oxytetra-
cycline en streptomycine hadden penicilline resistente stammen (MRC 0.32 mg/
L) toch relatief grote remzones van 20 — 24 millimeter.

Zowel met de klaverbladmethode als met de Cefinase® test blijkt 38,4% van de
onderzochte stammen positief op /3-lactamase. De uitslagen van beide methodes
komen volledig (n = 291) overeen. Uit de resultaten van de agardiffusiemethode
met penicilline blijkt een positieve correlatie tussen het vermogen tot /3-lactamase
produktie en de grootte van de remzone: van 30 stammen met een remzone ^
30 millimeter zijn er 26 (87%) negatief in de )3-lactamase test, terwijl 18 van 19
onderzochte stammen (95%) met een remzone < 30 millimeter positief reageerden
in de /8-lactamase test, hetgeen aangeeft dat de grenswaarde van 30 millimeter
voor penicilline goed is gekozen.

In figuur 3 is het percentage )3-lactamase positieve en negatieve stammen per MRC-
waarde van penicilline afgebeeld. Hieruit blijkt dat bij MRC-waarden ^ 0.04 mg/
L 97% van de stammen jß-lactamase negatief is en bij een MRC ^ 0.32 mg/L,
100% van de stammen /8-lactamase positief is. Tussen deze twee uitersten stijgt
het percentage )3-lactamase positieve stammen bij hogere MRC\'s. Tussen een MRC

Figuur 3. Percentages jS-
lactamase producerende
stammen stafylokokken
per MRC-waarde van pe-
nicilline.

van 0.08 en 0.16 mg/L ligt het punt waarbij evenveel /^-lactamase positieve als
negatieve stammen voorkomen.

Uit deze resultaten blijkt, dat in overweging genomen de yS-lactamase produktie,
de grenswaarde voor penicilline ligt tussen de 0.16 mg/L en 0.32 mg/L. Het is
duidelijk dat sommige stammen met lage MRC-waarden toch ^-lactamase kunnen
produceren. Zo zijn 30/174 stammen (17%) met een MRC < 0.16 mg/L toch
positief op )3-lactamase. Het totale percentage yS-lactamase positieve stammen
(38.4%) is derhalve hoger dan het percentage stammen boven de grenswaarde van
0.16 mg/L (9.9%).

De problemen bij de behandeling van S. aureus-ma.stiüs in de praktijk lijken niet
veroorzaakt te worden door resistentieproblemen. Het merendeel van de onder-
zochte stammen blijkt goed gevoelig voor de meeste antibiotica. In vergelijking
met voorgaande jaren blijkt dat het percentage resistentie tegen de meeste
antibiotica te verwaarlozen is. Dit geldt voor cloxacilline, cephalonium, quinal-
dofur {— nifuroquine), kanamycine, ampicilline, lincomycine, rifamycine, spira-
mycine en novobiocine. Het percentage stammen met een MRC > 0.16 mg/L voor
penicilline is in 1986 ten opzichte van 1980 gedaald: van 34.9% naar 9.9%. Lage
MRC-waarden worden gevonden voor cloxacilline, ampicilline, penicilline, ce-
phalonium, rifamycine en novobiocine. Dit is in overeenstemming met eerdere
onderzoekingen (1, 2, 6, 12, 13, 14).

De meeste grenswaarden vermeld in tabel 3 zijn dezelfde als in het eerdere
onderzoek van Groothuis en Frik in 1982 (6). Wanneer de grenswaarde één stap
hoger wordt gelegd kan het voor 1986 aangegeven percentage resistentie drastisch
dalen, zoals bijvoorbeeld bij neomycine en rifamycine het geval is (tabel 3). Uit
het feit dat als grenswaarde voor de MRC van rifamycine op 0.08 mg/L is gesteld,
terwijl de MRC90 op 0.16 mg/L ligt (tabel 2) blijkt dat deze grenswaarde wel erg
laag gekozen is hetgeen het grote percentage stammen boven deze grenswaarde,
namelijk 26.3%, verklaart. Bij een grenswaarde van 0.08 mg/L betekent dit nog
geen resistentie.

Het resistentiepatroon van S. aureus uit rundermelk met behulp van MRC
bepaling werd in Nederland nog niet eerder onderzocht voor Oxytetracycline,
ampicilline en dapson. Slechts een klein aantal stammen werd eerder op
spiramycine getest (17). Vandaar dat in dit onderzoek voor Oxytetracycline en
ampicilline de — overigens soepelere — grenswaarden van de Werkgroep
Richtlijnen Gevoeligheidsbepalingen gehanteerd werden. De grenswaarde voor
spiramycine werd door ons zelf vastgesteld, alsmede die voor dapson op basis van
de vroegere Antibioticawet. In het geval van ampicilline maakt dit nauwelijks
verschil: bijvoorbeeld bij gebruik van dezelfde grenswaarde als penicilline (0.16
mg/L) zou slechts 0.4% van de stammen resistent zijn. Voor Oxytetracycline ligt
dit anders. Gezien de gehanteerde grenswaarde voor Oxytetracycline, 4 mg/L, valt
het percentage stammen met een hogere MRC hier des te meer op, zeker in
vergelijking met het merendeel van de antibiotica uit tabel 3. De MRC,;, voor
Oxytetracycline bedraagt 8 mg/L. In buitenlands onderzoek zijn lagere waarden
gevonden, namelijk 0.2—4 mg/L (1, 2, 3). Mogelijk is het relatief hoge percentage
Oxytetracycline resistente stammen uit dit onderzoek afkomstig van mastitispro-
bleembedrijven. De Landelijke Steekproef Mastitis 1985/1986 geeft aan dat juist
op bedrijven, waar tetracycline als droogzettherapie werd gebruikt meer subkli-
nische mastitis voorkwam dan op bedrijven waar penicilline preparaten toegepast
werden (16).

De MRC90 voor spiramycine bedraagt 4 — 8 mg/L. Deze waarden vallen nu iets
hoger uit dan door Schifferli et al werd aangegeven: 3.3 mg/L (13) en ook dan
eerder gemeten waarden van Nederlands materiaal: 4 mg/L (17).
Dapson, voorheen niet als een antibioticum of chemotherapeuticum beschouwd
en daarom vrij verkrijgbaar, blijkt voor mastitisstafylokokken veel lagere MRC-
waarden te bezitten dan voorheen werd aangenomen. De grenswaarde die bij
dapson staat aangegeven is de waarde die in ons onderzoek direct voorafgaat aan
de waarde waarmee in de oude Antibioticawet antibiotica als zodanig gedefinieerd
werden (100 mg/L).

Vanwege de afwijkingen in chemische structuur die sulfonen vertonen ten opzichte
van Sulfonamiden en vanwege de veronderstelde hoge MRC-waarden (hoger dan
100 mg/L) viel deze groep farmaca buiten de vroegere Antibioticawet. De huidige
gegevens laten zien hoe onterecht deze veronderstelling was, immers voor 85%
van de stammen blijkt de MRC van dapson ^ 64 mg/L. Het percentage stammen
met een MRC ^ 100 mg/L zal dus nog hoger zijn. Momenteel worden dapsonen
regelmatig (2% — 11%) als residu in boerderijmelk aangetoond (5). Ook blijkt
het middel na orale of intramammaire toediening geruime tijd, 2 — 6.5 dag,
afhankelijk van de dosering, in de melk uitgescheiden te worden in concentraties,
ver boven de detectiegrens van 25 ppb (4). Deze waarnemingen gevoegd bij de
huidige resultaten vormen een argument om dapsonen, die momenteel in de
lekenhandel vrij verkrijgbaar zijn, in het kader van de Diergeneesmiddelenwet,
slechts gekanaliseerd, dus via de practiserende dierenarts te verhandelen.
De MRC-waarden van de onderzochte aminoglycosiden komen overeen met die
uit de eerdere steekproeven (6) en met die uit het buitenland (1, 3, 13, 14, 15).

De agardiffusiemethode wordt routinematig gebruikt ter bepaling van resistentie
van bacteriën tegen antibiotica. De betrouwbaarheid van deze techniek steunt op
een goed verband tussen remzone-diameter en MRC. De spreiding van MRC-
waarden in dit onderzoek blijkt voor de meeste antibiotica zo laag dat deze niet
voor regressie-analyse van remzonediameter en MRC-waarde in aanmerking
komen. De waarnemingspunten lagen vaak in clusters bij lage MRC-waarden.
Vandaar dat in dit onderzoek slechts voor die antibiotica de regressiefuncties
gegeven worden die een redelijke spreiding van MRC-waarden in het relevante
concentratiebereik te zien gaven.

De correlatiecoëfficiënten die gevonden zijn voor Oxytetracycline en streptomycine
respectievelijk -0.88 en -0.90, komen goed overeen met eerder onderzoek (10).
Voor penicilline is de berekende correlatiecoëfficiënt slechts -0.66. De oorzaak
moet gezocht worden in de vorming van ^-lactamase. Kennelijk zijn de condities
in vitro zodanig dat, hoewel de stafylokokken wel /3-lactamase kunnen produceren,
dit onvoldoende is om de werking van penicilline te neutraliseren. Het feit dat
m dit onderzoek 17% van de stammen met een MRC < 0.16 mg/L positief zijn
op /^-lactamase onderstreept de beperkte waarde van een gevoeligheidstest voor
dit antibioticum. Al onze stammen met een MRC van ^ 0.32 mg/L zijn wel ß-
lactamase positief. Ook buitenlands onderzoek geeft aan dat het percentage ß-
lactamase positieve stammen vaak groter is dan het percentage met een MRC
boven de gekozen grenswaarde (2, 3, 7). Recent Engels onderzoek geeft wel een
heel hoog percentage ^-lactamase positieve stammen; 69.8%. Bijbehorende MRC-
waarden ontbreken hier echter (1).

In figuur 2 is te zien dat sommige stammen met hoge MRC-waarden voor
penicilline relatief grote zones van 20 — 24 millimeter vertonen. Het blijkt dat
stammen met een lage MRC-waarde toch in het resistente remzonegebied kunnen
vallen. Deze waarnemingen maken duidelijk dat bij onderzoek naar de gevoelig-
heid van S. aureus voor penicilline altijd op /3-lactamase produktie getest dient

te worden. Het enkel vaststellen van een scherpe overgang van remzone naar
groeizone bij de diffusieiechniek is al een maatstaf voor /ö-lactamase produktie.
In geval van twijfel kan de klaverbladmethode of een commercieel verkrijgbare
test uitkomst geven.

De hier gevonden resultaten betekenen geen extra problemen bij de behandeling
van S. aureus-mastiüs in de praktijk. Cloxacilline, quinaldofur, cephalonium,
neomycine, kanamycine, ampicilline, lincomycine, rifamycine, spiramycine en
novobiocine vertonen heel lage resistentiepercentages. Een passende combinatie
van één van deze antibiotica al dan niet met penicilline lijkt geschikt voor de
preventie en therapie van S. aurews-mastitiden. Farmaceutische en farmacokine-
tische eigenschappen bepalen naast resistentie en MIC-waarden de effectiviteit.
Zwak basische stoffen met een goede vetoplosbaarheid kunnen de bloed-melk
barrière vice-versa beter passeren dan zwakke zuren. Een gunstig farmacokinetisch
gedrag na parenterale behandeling vertonen met name spiramycine en lincomycine
(17), hetgeen blijkt uit de duur van werkzame spiegels in melk na eenmalige
toediening (18). Voor spiramycine moet vooral bij behandeling gedurende lactatie
rekening gehouden worden met langdurige uitscheiding in de melk. Voor
intramammaire behandeling is het geen uitgemaakte zaak welk farmacokinetisch
gedrag van het geneesmiddel gewenst is. Enerzijds lenen zich voor de preventie
van nieuwe infecties na droogzetten vooral stoffen die maar matig geabsorbeerd
worden en dus langer lokaal een spiegel houden, anderzijds is bij intramammaire
therapie van met name 5. aureu^-mastitis goede penetratie van het interstitium
gewenst. Voor het laatste dient absorptie door de uier c.q. de vetoplosbaarheid
goed te zijn, gecombineerd met een lage bindingsgraad aan melk c.q. uierweefsel.
Daaraan voldoen cloxacilline, cephalosporines, ampicilline, lincomycine, rifamy-
cine, novobiocine en quinaldofur redelijk tot goed. Van de aminoglycosiden zijn
de farmacokinetische eigenschappen matig (18). Voor uitvoeriger informatie
bevelen wij de artikelenreeks van Ziv (1980) aan (18).

Gezien de goede gevoeligheid van het overgrote deel van de S. aureus-slammcn
voor de meest gangbare antibiotica is er geen aanleiding om in de routinetherapie
en preventie van mastitis uit te wijken naar nieuwe generaties breed-spectrum
antibiotica. Het verdient aanbeveling, althans een selectie van deze middelen te
reserveren voor humane toepassing. Immers in het gebruik van deze nieuwe drugs
ligt het gevaar van resistentie middels genetische aanpassing of selectie van
bacteriën (9). Juist voor humane patiënten wier immuunsysteem is aangetast kan
de beschikbaarheid van goed werkzame antibiotica van levensbelang zijn. Ook
de diergeneeskundige gezondheidszorg, met name de Commissie Registratie
Diergeneesmiddelen, heeft in deze een belangrijke verantwoordelijkheid.

De auteurs bedanken bij deze dr. B. van Klingeren van harte voor zijn adviezen bij
voorbereiding en uitwerking van dit onderzoek en voor het ter beschikking stellen van
dapson.

Onder dankzegging vermelden wij de firma\'s die belangeloos hun produkten voor dit
onderzoek verstrekten: Boehringer Ingelheim, Duphar Nederland, Gist Brocades, Ciba
Geigy, Rhone-Poulenc, Upjohn Nederland, Beecham en Intervet Nederland.
Tevens willen de auteurs alle regionale Gezondheidsdiensten voor Dieren bedanken voor
het opsturen van de geïsoleerde stammen.

I. Craven N, Andersen JC, and Jones TO. Antimicrobial drug susceptibility of Staphylococcus aureus
isolated from bovine mastitis. Vet Rec 1986; 118: 290-1.

2. Franklin A, and Horn of Rantzien M. Antimicrobial Drug Susceptibility of S/apAy/ococcuiauré-ui
Strains isolated from Bovine Milk. Nord Vet-Med 1983; 35: 460-4.

3. Frost A J, and O\'Boyle D. The resistance to antimicrobial agents of Staphylococcus aureus isolated
from the bovine udder. Austr Vet J 1981; 57: 262-7.

4. Gend HW van. Brinkman MBC, Mol H, Kommerij R en van der Kreek FW. Het voorkomen
van Dapson-residuen na éénmalige orale, intramusculaire en intramammaire toepassing bij
gezonde melkrunderen. Tijdschr Diergeneeskd 1986; 111: 911-20.

5. Gend HW van. Mol H en van Hemert JA. Het voorkomen van \'sulfa\'-residuen in rauwe
boerderij(tank)melk. Tijdschr Diergeneeskd 1986; 111: 920-2.

6. Groothuis DG en Frik JF. Een vergelijking van het gevoeligheidspatroon van Staphylococcen
geïsoleerd uit runderuiers in 1974 en 1980. Tijdschr Diergeneeskd 1982; 107: 883-8.

7. Haller I und Heinrich S. Zur Resistenzlage von Staphylococcus aureus: /3-Laktamasebildung und
Empfindlichkeit gegenüber verschiedenen Penicillinen sowie Erythromycin. Zbl Bakt Hyg 1982;
251: 479-86.

8. Jargensen PE. The Clover-Leaf Test and Inactivation of /3-Lactam Antibiotics by Gram-Negative
Rods. Chemotherapy 1985; 31: 95-101.

9. Levy SB. Microbial Resistance to Antibiotics. An Evolving and Persistent Problem. The Lancet
1982; July 10: 83-8.

10. Mouton RP en van Klingeren B (redactie). Standaardisatie van gevoeligheidsbepalingen. Verslag
van de Werkgroep Richtlijnen Gevoeligheidsbepalingen. Bilthoven, Juli 1981.

12. Schaeren W, Jemmi T und Schällibaum M. Resistenzsituation der wichtigste Mastitiserreger
beim Rind. Schweiz Arch Tierheilk 1986; 128; 401-6.

13. Schifferli D, Schällibaum M und Nicolet J. Bestimmungen der Minimalhemmkonzentration bei
Mastitiserreger beim Rind. Schweiz Arch Tierheilk 1984; 126: 23-34.

14. Schifferli D, Schällibaum M und Nicolet J. Epidemiologie der Resistenz bei Mastitiserreger in
der Schweiz. Schweiz Arch Tierheilk 1984; 126: 83-90.

15. Trolldenier H. Die Resistenzentwicklung pathogener Keime aus veterinärmedizinischem Unter-
suchungsmaterial in den Jahren 1971 bis 1977. Mh Vet-Med 1980; 35; 460-7.

16. Vecht U, Wisselink HJ en Defize PR. Verslag Landelijke Steekproef Mastitis 1985/1986. Rapport
Centraal Diergeneeskundig Instituut. Lelystad, mei 1987.

17. Verheijden JHM, Vecht U, Van Leeuwen W en van Miert ASJPAM. Spiramycine en de
antibacteriële therapie van mastitis. Tijdschr Diergeneeskd 1984; 109; 554-6.

18. Ziv G. Practical pharmacokinetic aspects of mastitis therapy. Parts 1, 2 and 3. Veterinary
Medicine/Small animal clinician 1980; 277-90; 469-74; 657-70.

SAMENVATTING Door de staatssecretaris van WVC is toegezegd, dat aan de toetsing van
voorgenomen dierproeven een wettelijke basis zal worden gegeven. De vakgroep Gezondheids-
recht van de Rijksuniversiteit Limburg heeft een onderzoek ingesteld naar de wenselijkheid
en de vormgeving van een dergelijke regeling.

\' Dit artikel is gebaseerd op het onderzoeksrapport van F. van Wijmen en Ariane den Uyl, getiteld

\'Toetsing van dierproeven\' (zie onder Literatuur).
2 Prof. mr. F. C. B. van Wijmen is hoogleraar in het gezondheidsrecht aan de Rijksuniversiteit Limburg
te Maastricht.

Mevr. mr. Ariane den Uyl, ten tijde van het onderzoek student in de rechtsgeleerdheid, was van
oktober 1986 tot juni 1987 als student-assistent verbonden aan de Vakgroep Gezondheidsrecht van
de Rijksuniversiteit Limburg.

Normen en criteria, waaraan kan worden getoetst liggen vast in (inter)nationale wet- en
regelgeving en gedragscodes. In de Verenigde Staten, Canada en verschillende West-Europese
landen kent men systemen van regulering en toetsing. In Nederland zijn op basis van
overheidsmaatregelen en initiatieven uit de dierproevenwereld dierexperimentencommissies tot
stand gekomen. Zij vertonen weinig uniformiteit en hun effectiviteit is, naar aan te nemen
valt, uiteenlopend.

Op basis van literatuur en van opvattingen in de dierproevenwereld is een voorstel voor een
wettelijke regeling ontworpen met een minimum aan regels en een maximum aan flexibiliteit:
een systeem van gereguleerde zelfregulering.

SUMMARY In 1987, the Dutch Secretary of State for Public Health stated before Parliament
that in the near future a legal basis will he given to the review-organisation of (intended)
experimental studies on animals. The Department of Health Law of the State University of
the province of Limburg recently carried out investigations to test the desirability and
framework of such a review-organisation.

Standards and criteria are laid down in Dutch as well as in international laws, regulations
and codes of conduct. In the United States, Canada and several European countries, systems
of regulation and review are operative. In the Netherlands, governmental and private initiatives
have led to the establishment of experimental-study review committees. However, the
functioning and effectiveness of these committees varies markedly.

On the basis of the literature and opinions of experts, a concept of a modification of the existing
Experimental Studies in Animals Act was formulated, in which experimental study review
committees can find a legal basis.

Op 10 maart 1987 heeft staatssecretaris Dees van Welzijn, Volksgezondheid en
Cultuur (WVC) in de Tweede Kamer toegezegd, dat bij de eerstvolgende wijziging
van de Wet op de dierproeven een wettelijke basis zal worden gegeven aan
commissies voor de toetsing van voorgenomen dierproeven. In dit artikel wordt
ingegaan op de wenselijkheid en de vormgeving van een dergelijke regeling. De
basis daarvoor vormt een onderzoek, dat in opdracht van het Samenwerkings-
verband van de Nederlandse Vereniging tot Bescherming van Dieren en de
Nederlandse Bond tot Bestrijding van de Vivisectie is uitgevoerd door de vakgroep
Gezondheidsrecht van de Rijksuniversiteit Limburg. Aan het onderzoek lag de
volgende tweeledige vraagstelling ten grondslag:

1. welke normen en criteria dienen te worden gehanteerd bij de toetsing van
dierexperimenten?;

2. hoe kan die toetsing in zo doelmatig mogelijke vorm worden georganiseerd?
In het najaar van 1987 is het onderzoeksrapport gepubliceerd onder de titel
\'Toetsing van dierproeven\'.

Eerst zal worden ingegaan op de normen en criteria, waaraan dierproeven getoetst
moeten worden (§ 2). Na een korte verkenning over de landsgrenzen (§ 3), wordt
in §4 de huidige Nederlandse situatie geschetst. In § 5 worden bevindingen
weergegeven en becommentarieerd van een meningspeiling onder bij dierproeven
betrokken personen. De hoofdlijnen van een mogelijke wettelijke regeling voor
de toetsing van dierproeven worden gepresenteerd in § 6, gevolgd door conclusies
en aanbevelingen (§ 7).

\'Het verrichten van dierproeven wordt gezien als een vorm van menselijk handelen,
die verantwoording behoeft. Met het aannemen van de wet op de dierproeven heeft
de politiek zich erover uitgesproken dat dierproeven voor enkele omschreven

doeleinden in principe aanvaardbaar zijn mits aan een aantal voorwaarden is
voldaan. Voor sommige doeleinden, bijv. toxiciteitsbepalingen, worden dierproe-
ven zelfs verplicht gesteld. De onderzoeker moet kunnen verantwoorden waarom
voor een omschreven vraagstelling een bepaalde dierproef redelijk en noodzakelijk
is. Voor zover een experiment valt onder de in de Wet genoemde voorwaarden
kan dit zich verantwoorden een verplichtend karakter krijgen. Hetzelfde is het
geval als bepaalde regels in een beroepscode zijn opgenomen en de onderzoeker
zich moreel aan een dergelijke code heeft verplicht\'. Deze passage uit het advies
\'Ethische beginselen en dierproeven\' van de Commissie van advies voor de
dierproeven, ingesteld op grond van artikel 18 van de Wet op de dierproeven,
illustreert allereerst, dat het verrichten van dierproeven, zij het onder strikte
condities, maatschappelijk aanvaard is. Voorts verwijst zij naar de belangrijkste
normen: de redelijkheid en de noodzakelijkheid. Tenslotte noemt zij de voor-
naamste bronnen, waarin normen en criteria te vinden zijn: het recht en de ethiek.
De aanvaardbaarheid van dierproeven is van oudsher en nog steeds een omstreden
kwestie (9, 11, 15). De voor- en tegenstanders worden wel in twee hoofdstromingen
gegroepeerd: de \'biocentrische\', die de overeenkomsten tussen mens en dier
benadrukt en de \'anthropocentrische\', die het accent juist legt op de fundamentele
verschillen (16). De laatste benaderingswijze kent gerenommeerde aanhangers
(Aristoteles, Descartes, Kant), die — met verschillende nuances — verdedigen dat
de mens over het dier mag beschikken. Wij bekennen ons tot de biocentrische
stroming, die evenzeer klinkende namen onder haar gelederen telt (van Franciscus
van Assisi tot Albert Schweitzer). Bentham (1748-1832) geldt als een belangrijk
pleitbezorger voor de erkenning van een eigen morele status en voor een
zelfstandige rechtspositie van het dier. Niet de rationaliteit maar het vermogen
om te lijden is daarvoor bepalend. Het probleem is echter dat de pijnervaring bij
dieren moeilijk te objectiveren is. Mede daarom wordt heden ten dage als criterium
onderkend, dat dieren eigen belangen hebben, die hen net als de mens aanspraak
op bescherming geven (1, 10).

In de dierproevenwereld heerst de mening, dat normen voor de toetsing van
dierproeven nog diffuus zijn en moeilijk vast te leggen. De Commissie van advies
voor de dierproeven stelde in 1985 desgevraagd, dat er in bestaande wetgeving
en codes in binnen- en buitenland geen algemene richtlijnen zijn te vinden, die
voor het beoordelen van de toelaatbaarheid van specifieke dierproeven geschikt
zijn. Wij bestrijden deze opvattingen. Zowel in wet- en regelgeving als in codes
zijn normen te identificeren. Wij noemen de Wet op de dierproeven, de Europese
Conventie voor de bescherming van gewervelde dieren die worden gebruikt voor
experimentele en andere wetenschappelijke doeleinden\', de EG-Richtlijn, een
notitie van de Werkgroep Ethiek van de Nederlandse Vereniging voor Proefdier-
kunde, het eerdergenoemde advies van de Commissie van advies voor de
dierproeven en Richtlijnen van de CIOMS.

— bij de toetsing van de aanvaardbaarheid van dierproeven staat de afweging
tussen het doel van de proef en het lijden van de proefdieren centraal;

— dieren hebben zowel een intrinsieke als een instrumentele waarde (onder andere
Commissie van advies);

— de (medische) wetenschap is gericht op het welzijn van mens en dier. Veelal
doet zich een belangenconflict voor, waardoor een zorgvuldige afweging tussen
instrumentele en intrinsieke waarde noodzakelijk is (onder andere Commissie van
advies);

— totdat het tegendeel is bewezen geldt als uitgangspunt dat werkwijzen, die bij
mensen pijn veroorzaken ook gewervelde dieren pijn zullen berokkenen (CIOMS-
Guidelines);

— dierproeven zijn slechts aanvaardbaar als zij worden verricht met de doelen
genoemd in art. 1 van de Wet op de dierproeven;

— gezondheidsschade, pijn, letsel, of ernstig ander ongemak aan dieren zijn hoe
dan ook slechts dan aanvaardbaar als daarmee één van de in art. 1 van de Wet
op de dierproeven genoemde doelen wordt gediend;

— een dierproef is niet aanvaardbaar als er een redelijk alternatiefis (art. 10 Wet
op de dierproeven);

— indien mogelijk moeten dierproeven worden verricht met andere diersoorten
dan paarden, apen, honden of katten (art. 10 Wet op de dierproeven);

— er dienen zo min mogelijk dieren te worden gebruikt en dieren dient zo min
mogelijk ongemak te worden aangedaan (Commissie van advies);

— bij keuzemogelijkheid dient de proef met het geringst aantal dieren, de proef
die zo min mogelijk pijn en lijden berokkent en die de grootste kans biedt op
bevredigend resultaat de voorkeur (Europese Conventie/EG-Richtlijn);

— een dier mag niet meer dan éénmaal worden gebruikt in proeven, die hevige
pijn, groot ongemak of daarmee gelijkstaand leed met zich meebrengen (EG-
Richtlijn).

Volgens dezelfde werkwijze hebben wij de volgende criteria (alle afkomstig uit de
Wet op de dierproeven en gedeeltelijk uitgewerkt in het Dierproevenbesluit)
geïdentificeerd:

— iemand die dierproeven verricht dient over de vereiste deskundigheid te
beschikken (art. 9);

— de herkomst van proefdieren moet aan daaraan gestelde eisen voldoen (art.
11);

— proefdieren dienen, overeenkomstig daaraan gestelde eisen, behoorlijk te
worden verzorgd en behandeld (art. 12);

Zo bezien is een aantal hanteerbare normen en criteria deels in wet- en regelgeving,
deels in codes vastgelegd. Hiermee is niet gezegd, dat de bovenstaande interpretatie
de enige mogelijke is, noch dat de opsomming uitputtend en volledig is.

In het kader van het onderzoek is een aantal buitenlandse systemen van regulering
en toetsing van dierexperimenten bekeken. Hieronder volgt een korte greep uit
de rapportage daaromtrent.

In Zweden is men midden zeventiger jaren op initiatief van wetenschappers en
dierenbescherming begonnen met een experimentele vorm van toetsing, die in 1979
in een wettelijke regeling is vervat.

Men werkt met zes grote regionale commissies; de feitelijke toetsing wordt evenwel
door kleine subcommissies gedaan, die dan ook snel kunnen werken. Men kent
een categorie-indeling, waarbij slechts bepaalde categorieën moeten worden
getoetst. Het systeem werkt niet zonder problemen; men is dan ook doende de
regeling enigszins aan te passen.

In de Verenigde Staten hebben dierexperimentencommissies sinds eind zeventiger
jaren — mede onder druk van de financiers van wetenschappelijk onderzoek
(verplichte toetsing) — een grote vlucht genomen. Het National Institute of Health
heeft een \'Guide for the Care and Use of Laboratory Animals\' uitgebracht. Toen
deze niet naar tevredenheid werd nageleefd volgde de verplichte instelling van
\'Institutional Animal Care and Use Committees\'. Betreft dit alles onderzoek
gefinancierd door de grootste organisatie op dit terrein, de United States Public

Health Service, sinds eind 1986 moet elke instelling die onder de Animal Welfare
Act valt een dierexperimentencommissie hebben.

Ook Canada heeft een vrij lange traditie. In de zestiger jaren werd bewust gekozen
voor een privaat systeem met vrijwillige controle. Er is een Canadian Council of
Animal Care, die een \'Guide to the Care and Use of Experimental Animals\' heeft
uitgebracht. Op institutioneel niveau vindt de toetsing plaats door middel van het
Animal Care Committee. Opvallend is in Canada de nauwe samenwerking op dit
terrein met de dierenbescherming. Ook hier werkt het systeem niet zonder kritiek,
die met name de vrijblijvendheid geldt. In sommige provincies ziet men dan ook
een wettelijke verplichting ontstaan, vergezeld van overheidscontrole.
In West-Duitsland werkt men met een ander systeem: voor ieder onderzoek, dat
pijn, lijden of schade toebrengt aan een gewerveld dier is een vergunning nodig.
Volgens de vigerende Tierschutzgesetz is inschakeling van een dierexperimenten-
commissie ter voorbereiding van de vergunningverlening verplicht; deze commis-
sie heeft een zuiver adviserende taak. De commissie bestaat in meerderheid uit
diergeneeskundigen, artsen en natuurwetenschappers, maar één derde heeft zitting
op voordracht van de dierenbescherming. Na een incident, waarbij \'lekenleden\'
van een commissie met in hun ogen ontoelaatbare onderzoeksvoorstellen de
publiciteit hadden gezocht, bevat de wet een zorgvuldige formulering van
lidmaatschapsvereisten. Verder is een strenge geheimhoudingsplicht geformali-
seerd, zelfs zó dat het in de praktijk voor lekenleden niet mogelijk is om advies
te vragen aan deskundigen buiten de commissie.

In Zwitserland tenslotte is ook in de algemene dierenbeschermingswetgeving
(Tierschutzgesetz en Tierschutzverordnung) voorzien in een systeem van toetsing,
hier door kantonale commissies; voor ieder onderzoek is goedkeuring van een
dergelijke commissie vereist. Er is een centrale commissie: \'Eidgenossische
Kommission für Tierversuche\', die toezicht houdt op de kantonale commissies.
Dit systeem voldeed echter niet in alle opzichten. In 1983 kwamen de Zwitserse
Academie van Wetenschappen en de Zwitserse Natuurwetenschappelijke Vereni-
ging met richtlijnen. Deze zijn bindend verklaard voor alle onderzoekers. Om de
toepassing van de richtlijnen te bevorderen is een \'Ethik-Kommission für
Tierversuche\' actief.

Deze korte verkenning pretendeert noch in de diepte noch in de breedte volledie
te zijn.

In Nederland is het ontstaan van dierexperimentencommissies op gang gekomen
vanuit de universitaire wereld, in 1978 sterk gestimuleerd door de toenmalige
minister Pais van Onderwijs en Wetenschappen. Een wettelijk kader voor
dierproeven in het algemeen was \'vanaf 1977 wel aanwezig, maar nog niet
operationeel. In het voetspoor van de universiteiten volgden ook in andere
sectoren spontaan dierexperimentencommissies, mede bevorderd door de Neder-
landse Vereniging voor Proefdierkunde, respectievelijk de Nederlandse Vereniging
Vergunninghouders Dierproeven (NVVD).

Begin 1984 vroeg de toenmalige staatssecretaris van WVC advies aan de
meergenoemde Commissie van advies voor de dierproeven. Het verzoek behelsde
drie vragen:

— te onderzoeken of het mogelijk is algemene ethische beginselen op te stellen,
die een ruim draagvlak in de samenleving hebben en die kunnen worden
gehanteerd bij het verrichten van dierproeven;

— aan te geven hoe de naleving van deze beginselen het beste kan worden
gewaarborgd.

Het advies van de Commissie kwam in het voorjaar van 1985. Zoals gereleveerd
was de conclusie, dat alg-^mene ethische beginselen niet konden worden geformu-
leerd, maar dat niettemin de instelling van dierexperimentencommissies (volgens
een kort, bij het advies opgenomen signalement) was aan te bevelen.
Naar aanleiding van dit advies vroeg de staatssecretaris de NVVD om inzicht te
verschaffen in het bestaan van dierexperimentencommissies. De NVVD hield een
enquête onder haar leden en rapporteerde eind september 1986 aan de staatsse-
cretaris: het merendeel van de leden en in ieder geval alle \'grote\' hadden een
commissie. Veel meer kon op basis van de door de NVVD gehouden enquête niet
worden gezegd.

Op basis van de voorgaande ontwikkelingen vertoonde het patroon van dierex-
perimentencommissies niet veel uniformiteit. De commissies waren verschillend
van herkomst (nota-Pais, suggesties Nederlandse Vereniging voor Proefdierkunde
en Commissie van advies voor de dierproeven) en de voorstellen waren niet hecht
doortimmerd.

Naar de effectiviteit van de commissies viel slechts te gissen: ook deze kon naar
men moest vrezen moeilijk anders dan zeer uiteenlopend zijn. In dit klimaat kwam
Verhoog met zijn pleidooi voor een regeling van dierexperimentencommissies (14).

5. BESCHOUWINGEN NAAR AANLEIDING VAN OPVATTINGEN IN DE NEDERLANDSE
DIERPROEVENWERELD

In het onderzoek zijn uit de binnen- en buitenlandse bronnen, zoals hiervóór kort
weergegeven, de ingrediënten geput voor een peiling van opvatdngen van een vrij
groot panel van Nederlandse betrokkenen en deskundigen. Daartoe is een
schriftelijke enquête gehouden onder vergunninghouders, onderzoekers, dierver-
zorgers, art. 14-functionarissen (ingevolge art. 14 van de Wet op de dierproeven
belast met het toezicht op het welzijn van de proefdieren) en voorzitters van
bestaande dierexperimentencommissies, werkzaam bij instellingen van weten-
schappelijk onderwijs, instellingen ten behoeve van de volksgezondheid (bijv. het
RIVM), instellingen ten behoeve van de landbouw (bijv. het CDI) en industriële
ondernemingen. Aanvullend werden deskundigen uit de onderzoekswereld, de
sfeer van de overheid, de industrie en de dierenbescherming geïnterviewd.
Het panel van ondervraagden vormde niet een representatieve steekproef uit de
Nederlandse dierproevenwereld. De uit de enquête verworven gegevens zijn dan
ook slechts benut als indicatie van opinies in het veld. Als zodanig moet ook de
selectie van opvattingen, zoals die hieronder zijn weergegeven, worden beschouwd.
De weergave van deze opvattingen wordt afgewisseld met onze eigen mening. Voor
een volledige verantwoording van de gegevens en onze analyse moge naar het in
de inleiding genoemde rapport worden verwezen. \'

Kern van de toetsing dient de belangenafweging te zijn van het maatschappelijk
nut van het onderzoek versus de welzijnsbenadeling van de proefdieren. Met name
dit laatste is moeilijk te operationaliseren. Onderzoek is nodig naar de nuancering
van pijn en lijden bij dieren (4). Bij de normen en criteria voor de toetsing van
onderzoek wordt van belang geacht, dat gekeken wordt naar alternatieven zonder
of met minder dierenleed; verder moet erop worden gelet, dat soortgelijk
onderzoek niet eerder elders is uitgevoerd. Ten aanzien van de onderzoeker zijn
belangrijk de deskundigheid, een goede regeling van de verantwoordelijkheid en
de begeleiding van het onderzoek en de ervaring en goede naam van de
onderzoeker. Bij de proefdieren dient acht te worden geslagen op de keuze van
aantal en soort, op de noodzaak van het doen van de ingrepen voor het onderzoek,
op de behandeling en verzorging tijdens het onderzoek en op een goed gebruik
van pijnstillers en verdoving.

Terzake van de toetsingsorganisatie leveren de opvattingen van de ondervraagden
geen eenduidig beeld op. De heterogeniteit van instellingen en van daarbinnen
in het kader van dierexperimenten werkzame functionarissen verklaart de
uiteenlopendheid van de antwoorden op de desbetreffende vragen. Voortbordu-
rend op het inmiddels ontwikkelde patroon verdienen toetsingscommissies per
instelling de voorkeur, evenwel met tweeërlei uitzonderingsmogelijkheid:

1. voor een bepaalde categorie van (kleine) instellingen, bijvoorbeeld bepaalde
soorten instellingen ten behoeve van de landbouw, kan één categorale
dierexperimentencommissie in het leven worden geroepen;

2. voor een individuele (kleine) instelling moet desgevraagd kunnen worden
bepaald, bijvoorbeeld vanwege het gering aantal dierproeven dat er plaats-
vindt, dat de verplichting om een eigen dierexperimentencommissie te hebben
vervalt, mits een dierexperimentencommissie van een andere (grote) instelling
bereid kan worden gevonden dit werk erbij te nemen.

Mede op grond van ervaringen in het buitenland en van de parallel met het
functioneren van medisch-ethische commissies voor de toetsing van voorgenomen
wetenschappelijk onderzoek, waarbij mensen worden betrokken, is naar onze
mening de aanwezigheid van enigerlei landelijke, centrale commissie van belang.
Te overwegen valt om aan deze instantie behalve adviestaken bevoegdheden toe
te kennen in het vlak van het uitvaardigen van richtlijnen, het houden van toezicht
op instellingscommissies en zonodig het stopzetten van proeven. Misschien kan
een modificatie van de Commissie van advies voor de dierproeven in deze behoefte
voorzien.

Duidelijkheid betreffende doel en functie van dierexperimentencommissies dient te
worden gezocht in beperking en afbakening: zij dienen zich primair en in
hoofdzaak bezig te houden met toetsing van voorgenomen dierproeven. Geschil-
lenbeslechting of bemiddeling, die commissies bij universiteiten thans wel eens
voor hun rekening nemen, kunnen de aandacht van de hoofdfunctie afleiden. Uit
den boze is enigerlei toezichthoudende functie, die — zo blijkt ook uit ervaringen
in het buitenland — commissies al gauw het odium van \'politie-agent\' geeft.
De taken van dierexperimentencommissies, dienen uiteraard aan te sluiten bij hun
functie:

— criteria-ontwikkeling, voorzover deze niet elders (centrale commissie) plaats-
vindt;

— adviseren van de vergunninghouder en de medewerkers van de instelling inzake
ethische aspecten van dierproeven;

— ondersteunen van de art. 14-functionarissen inzake ethische aspecten van
dierproeven;

De relatie met de art. 14-functionaris is in het bijzonder van belang. De
dierexperimentencommissie dient zich bezig te houden met de ethische toetsing
van voorgenomen dierproeven, de art. 14-functionaris oefent professioneel
toezicht uit op een verantwoord gebruik van proefdieren. In deze zin vullen zij
elkaar aan en zó kan ook worden voorkomen, dat dierexperimentencommissies
met toezichthoudende taken worden belast.

Ook de bevoegdheden van dierexperimentencommissies dienen in het verlengde
te liggen van doel en functie. Voor wat betreft de toetsing van de voorgenomen
dierproeven valt te denken aan de zelfstandige bevoegdheid van de commissie om
onderzoeksprotocollen goed of af te keuren. Het alternatief is een adviesbevoegd-
heid aan de vergunninghouder, die vervolgens beslist over het al dan niet verlenen
van toestemming. Dan zal echter veilig gesteld moeten worden, dat een negatief
advies van de commissie niet \'over-ruled\' kan worden door een positieve beslissing

van de vergunninghouder; de ethische toetsing ter bescherming van de proefdieren
zou dan haar betekenis verhezen. Een andere situatie doet zich voor als de
vergunninghouder in feit de opdrachtgever van het onderzoek is en zich dan met
een afwijzend oordeel geconfronteerd zou zien. Uiteraard geldt dan evenzeer, dat
de vergunninghouder dat niet zou mogen negeren. Te overwegen zou zijn om de
vergunninghouder dan de mogelijkheid te geven van beroep.
Meer in het algemeen wordt de mogelijkheid van beroep tegen beslissingen van
dierexperimentencommissies — hetzij een zelfstandige afwijzing, hetzij een
daartoe strekkend advies aan de vergunninghouder — wenselijk geacht. Als
beroepsinstantie zou de eerder genoemde centrale commissie kunnen fungeren.
Zou een dergelijke instantie niet in het leven worden geroepen, dan moet een
decentrale oplossing worden gekozen. Ongewenst is het uit een oogpunt van
onafhankelijkheid en expertise op ethisch gebied om de vergunninghouder dan
wel de art. 14-functionaris als interne beroepsinstantie te laten optreden. In grote
instellingen (universiteiten, industriële ondernemingen) kent men een \'gelede\'
commissiestructuur; in dat geval kan men bij de interne centrale commissie in
beroep gaan tegen beslissingen van subcommissies (bijvoorbeeld voor faculteiten,
divisies of onderzoekseenheden). Anders dient er een ad hoe arbitrageconstructie
te worden gekozen. Voor kleinere instellingen zou beroep bij een commissie van
een grote instelling overwogen kunnen worden.

Een belangrijk punt is voorts de samenstelling van dierexperimentencommissies.
In de opvattingen van de ondervraagden tekent zich een zeker patroon af. In de
vaste bezetting van de commissie zijn als gewone leden te herkennen: onderzoe-
kers, de vergunninghouder, biotechnici en dierverzorgers, eventueel een dieren-
arts, en een ethicus. Een facultatieve rol ziet men weggelegd voor een statisticus
(bij voorkeur adviserend) en een jurist. Ambivalent staat men tegenover een
studentlid (universiteiten) en een deskundige op het gebied van de dierenbescher-
ming.

Wij achten, met het oog op gewenste scheiding van functies en verantwoordelijk-
heden, een lidmaatschap van de vergunninghouder niet aan te bevelen. De art.
14-functionaris dient evenmin als lid, maar wel in een vaste, adviserende rol bij
het werk van de dierexperimentencommissie te worden betrokken. Verder pleiten
wij voor een evenwichtige samenstelling in die zin, dat onderzoekers en degenen
die zich met onderzoeksbeleid bezighouden enerzijds en degenen die met de
verzorging van de proefdieren belast zijn en \'overigen\' anderzijds ieder ongeveer
de helft van de commissie vormen. Een vast lidmaatschap van zowel een ethicus
als een jurist achten wij aan te bevelen.

Een afzonderlijk discussiepunt vormt het lidmaatschap van deskundigen op het
gebied van de dierenbescherming, ook wel \'leken\' of\'ongebonden leden\' genoemd.
Onder ondervraagden is voor een verplicht lidmaatschap van deze zijde beslist
geen meerderheid te vinden. Wij pleiten voor een vast lidmaatschap van een
ongebonden derde, die over voldoende \'common sense\' beschikt, zich inleeft in
de essenties van ethische toetsing, zich verdiept in de daarvoor benodigde bronnen
en in staat is om op het niveau van een commissie als deze mee te functioneren.
Van een dergelijk commissielid mag worden verlangd, dat hij de doelstellingen
van de instelling onderschrijft of respecteert en zich bereid verklaart tot een open
ethische dialoog.

Terzake van de toetsingsprocedure levert de respons op de enquête een diffuus beeld
op. In redelijkheid valt de volgende gang van zaken te construeren. Alle
protocollen dienen bij de commissie te worden gemeld; via een vaste indeling of
een puntensysteem dient te worden bepaald welke protocollen door de commissie
getoetst moeten worden. Een systematische her- en natoetsing valt te overwegen
evenals een jaarlijkse rapportage en/of bespreking van het \'beleid\' op het niveau
van onderzoekseenheden (afdeling, faculteit, en dergelijke).

Uit de antwoorden op de desbetreffende enquêtevragen valt op te maken, dat er
niet veel animo is voor centrale registratie van protocollen voor dierexperimenten
noch voor beschikbaarstelling van commissiebesluiten aan tijdschriftredacties.
Voor publikatie van een jaarverslag is een ruime meerderheid te vinden.
De door ondervraagden geschatte en aanvaardbaar geachte werkbelasting voor
leden van dierexperimentencommissies varieert van één tot vier uur per week; een
aanmerkelijk aantal acht 10% van de arbeidstijd voor commissiewerk acceptabel.
Behalve voor \'externe\' leden wordt financiële vergoeding, anders dan van kosten,
slechts door een minderheid gewenst geacht. Hoezeer men ook zou willen, dat
de overheid en/of de financier van onderzoek ook de kosten van dierexperimen-
tencommissies zouden betalen, vooralsnog lijkt het het meest realistische uitgangs-
punt dat deze commissies ten laste komen van de instellingen waarde onderzoekers
werken. Voor bijzondere (externe) taken, bijvoorbeeld toetsing of beroep voor
andere instellingen, ware een financiële regeling te treffen.

Ongeveer tweederde van de ondervraagden is voorstander van wettelijke regeling
van dierexperimentencommissies, met — in volgorde van belangrijkheid — als
elementen: instelling van commissies, taken en bevoegdheden, samenstelling,
jaarverslag en sancties. Een meerderheid spreekt zich uit voor strafbaarstelling
van \'illegale\' dierexperimenten.

De wenselijkheid van een wettelijke regeling is, behoudens in buitenlandse
voorbeelden, gefundeerd in de behoefte aan een uniform basisstramien voor
dierexperimentencommissies. Zo kan de toetsing een logisch sluitstuk worden van
de thans bestaande wettelijke regeling van dierproeven. Serieus opgevatte be-
schermwaardigheid van proefdieren verdient het om gestalte te krijgen in straf-
baarheid van ethisch niet aanvaardbare dierproeven. De bestaande praktijk krijgt
wettelijke grond onder de voeten en hoeft niet meer aan de verleiding van
vrijblijvendheid te worden blootgesteld.

Terwille van de doelmatigheid dient de wettelijke regeling zo sober mogelijk te
zijn. Argumenten daarvoor zijn, behoudens de algemene tendens tot terughou-
dendheid op dit gebied (deregulering), gelegen in de variëteit van dierproeven en
doelen waarvoor zij worden verricht en in de heterogeniteit van instellingen.
Daaruit vloeit de noodzaak voort om het praktijkveld ruimte te laten voor eigen
invulling en variatie. Een minimum aan regels met een maximum aan flexibiliteit,
zo luidt derhalve de conclusie. Het resultaat is een voorstel, dat wij typeren als
\'gereguleerde zelfregulering\'.

Voorgesteld wordt om aan de Wet op de dierproeven een nieuwe paragraaf
\'Dierexperimentencommissies\' toe te voegen. De verplichting tot instelling van
één of meer dierexperimentencommissies komt te rusten op de vergunninghouder.
De minister van WVC kan echter ook een categorale dierexperimentencommissie
in het leven roepen of op verzoek bepalen, dat een instelling haar dierexperimenteel
onderzoek bij een commissie van een andere instelling laat toetsen.
\'Een dierexperimentencommissie is belast met de toetsing van de ethische
aanvaardbaarheid van voorgenomen dierproeven, waarbij in het bijzonder wordt
nagegaan of het belang van de proef opweegt tegen de te verwachten benadeling
van de gezondheid van de bij de proef te betrekken proefdieren respectievelijk
tegen de te verwachten pijn, het te verwachten letsel of ernstig ander ongemak,
aan deze te berokkenen.\'

Naast de thans reeds in de wet neergelegde normen en criteria (zie § 2) worden
criteria opgenomen betreffende de wetenschappelijke opzet van de proef (gericht-
heid op nieuwe kennis en inzichten, voorkeur voor minder belastende alternatie-

ven), en voorts betreffende de onderzoekers (deskundigheid, regeling van verant-
woordelijkheden en van de begeleiding van het onderzoek) en de proefdieren
(noodzaak voorgenomen ingrepen, keuze van soort en aantal, behandeling en
verzorging).

Het resultaat van de toetsing wordt neergelegd in een advies aan de vergunning-
houder. Deze kan in geval van een positief advies toestemming verlenen tot het
verrichten van de proef. De minister van WVC kan een beroepsregeling treffen,
welke kan voorzien in de mogelijkheid van

— beroep van belanghebbenden tegen een beslissing van de vergunninghouder
inzake het al dan niet verlenen van toestemming tot het verrichten van een
dierproef;

— bezwaar van een vergunninghouder tegen het advies van een dierexperimen-
tencommissie.

De vergunninghouder bepaalt de omvang van de commissie, met dien verstande
dat daarin in ieder geval zitting hebben deskundigen op het gebied van
onderzoek(sbeleid), proefdierverzorging en \'overige deskundigen\'. Van deze
laatste categorie maken bij voorkeur deel uit deskundigen op het gebied van de
ethiek en de rechtsgeleerdheid en in ieder geval iemand, die geen rechtstreekse
binding heeft met de instelling ten behoeve waarvan de dierexperimentencommis-
sie werkzaam is. Geen der categorieën mag de meerderheid hebben. Vast
adviserend lid is de art. 14-functionaris.

Het verrichten van een dierproef zonder op een positief advies van een dierex-
perimentencommissie gebaseerde toestemming van de vergunninghouder is straf-
baar. Het gaat hier om een overtreding, waarop als mogelijke straf een hechtenis
staat van maximaal drie maanden of een geldboete van maximaal vijfduizend
gulden.

Zwaartepunt in de toetsingsorganisatie kunnen, voortbouwend op de traditie, de
instellingscommissies vormen. Het instellen van enigerlei centrale commissie is
gewenst.

In de taken en bevoegdheden van dierexperimentencommissies dienen de toetsing
en de direct daarmee samenhangende werkzaamheden centraal te staan. Een
bemiddelingsfunctie (zoals universitaire commissies thans soms hebben) is daarom
niet aan te bevelen.

Het toezicht op de uitvoering van dierproeven overeenkomstig de ethische normen
en criteria moet worden overgelaten aan de art. 14-functionaris, die met een
passende taakafbakening bij het werk van de dierexperimentencommissie betrok-
ken dient te worden.

Uitgangspunt is, dat alle proeven met gewervelde dieren voor toetsing in
aanmerking komen. Met behulp van een selectiesysteem kan worden bepaald
welke voorgenomen proeven in ieder geval (door de gehele commissie) getoetst
dienen te worden. Facultatieve toetsing van andere dan de hiervóór bedoelde
dierproeven moet mogelijk zijn.

De verantwoordelijkheid voor de inrichting en instandhouding van dierexperi-
mentencommissies dient bij de vergunninghouder te worden gelegd. Deze moet
anderzijds, met inachtneming van het wettelijk vast te leggen basisstramien, de
vrijheid krijgen om de organisatie van de commissie naar de snit van de instelling
te modelleren.

Het basisprofiel van de voorgestelde wettelijk te regelen dierexperimentencom-
missie geeft geen revolutionaire afwijkingen te zien ten opzichte van in binnen-
en buitenland gangbare constructies.

(Een uitvoerig literatuuroverzicht is opgenomen in het hieronder genoemde rapport \'Toetsing van

1. Achterberg W. Het gebruik van proefdieren, enkele ethische overwegingen, in: Dierproeven in
het daglicht, Groningen, 1984.

2. Bekkum DW van. In Nederland worden proefdieren beter beschermd dan proefmensen, in: WHG
Wolters (red), Medische experimenten met mensen; mogelijkheden en grenzen, Bohn, Scheltema
& Holkema, Utrecht, 1980.

5. Commissie van advies voor de dierproeven. Advies 1. \'Dierproeven in het wetenschappelijk
onderwijs\', 2. \'Ethische beginselen en dierproeven\', Leidschendam, 1985, VR 85/2.

6. Commissie van advies voor de dierproeven. Adviezen inzake uitvoering Wet op de dierproeven.
Ministerie van Volksgezondheid en Milieuhygiëne, VAR-rapport nr. 41, \'s-Gravenhage, 1981.

7. Nederlandse Vereniging tot Bescherming van Dieren. Een wet voor het welzijn van dieren,
\'s-Gravenhage, 1985.

8. Obrink KJ. Monitoring of animal expermentation: ethical review committees, in: CIOMS.
Biomedical research on animals, Genève, 1984; 156-64.

9. Regan T and Singer R (eds). Animal Rights and human obligations, Prentice-Hall, Englewood
Cliffs (N.J.), 1976.

10. Rollin BE. Animal rights and human morality, Prometheus Books, New York, 1981.

11. Rowan AN. Of mice, models and man, State University of New York Press, Albany, 1984.

12. Rozemond H en Dobbelaar MJ. Het publiceren van ethische bedenkelijk onderzoek. Tijdschrift
voor Diergeneeskunde 1983; 108 (20): 795-9.

13. Smid H (red). Dierproeven in de moderne samenleving, Ankh-Hermes, Deventer, 1977.

14. Verhoog H. Dierexperimentencommissies: ethische aspecten en belangenafweging. Biotechniek
1986; 25 (6): 93-7.

15. Verhoog H en Spruit 1. Dierproeven in ethisch perspectief. Interuniversitair Overleg Dierproeven,
\'s-Gravenhage en Biologie en Samenleving, Leiden, 1983.

16. Visser MBH en Verhoog H. Morele vergelijkbaarheid van mens-en dierproeven. Medisch Contact
1986; 41: 1543-6.

17. Wet van 12 januari 1977, houdende regelen met betrekking tot het verrichten van proeven op
dieren (Wet op de dierproeven), Stb. 1977,67 en het Besluit van 31 mei 1985 tot uitvoering van
de artikelen 3, tweede lid, 9, 12, 14 en 15 van de Wet op de dierproeven (Dierproevenbesluit).

18. Wijmen PCB van. Experimenteren met mens en dier, in: Terugblik en vooruitzien. Lustrumbundel
van de vakgroep Gezondheidsrecht, Maastricht, 1987.

19. Wijmen PCB van en Uyl A den. Toetsing van dierproeven. Vakgroep Gezondheidsrecht
Rijksuniversiteit Limburg, Maastricht, 1987. Een uitgave van het Samenwerkingsverband van de
Nederlandse Vereniging tot Bescherming van Dieren en de Nederlandse Bond tot Bestrijding van
de Vivisectie.

SUMMARY General aspects of avian clinical pathology are reviewed. It is concluded that in a
clinical setting a volume of blood equivalent to I per cent of body weight can be collected safely
from avian species for laboratory examinations. The anticoagulant of choice for most labora-
tory investigations is lithium heparin. In most bird species the right jugular vein is the preferred
site for routine blood sampling. The use of a vacuum system greatly facilitates the procedure.
The importance of immediately processing blood samples is explained. The many variables that
may influence haematological or biochemical parameters are discussed and the reasons for
determining blood chemical reference values by non-parametric methods are emphasised.

Clinical signs in birds are often non-specific and the information gained by physical
examination is limited. Hence it is essential for the veterinarian to rely on additional
clinical investigative methods in order to rationalise diagnosis and treatment in
avian medicine (5, 11, 19). In this paper general aspects in relation to clinical
pathology will be discussed.

Important considerations when taking blood samples in birds, especially the
smaller species, are total blood volume, response to blood loss and the amount of
blood needed to perform the diagnostic test(s).

Bond and Gilbert (3) showed that blood volume in aquatic species is significantly
higher than in non-aquatic species. Total blood volume in the mallard. Anasplatyr-
hynchos, was 11.3 ± 0.4 ml/100 g bw (mean ± s.e.m.). The lowest value observed by
these authors in non-aquatic birds (4.8 ml/100 g) was in the ring-necked pheasant,
Phasianus colchicus. Of the non-aquatic birds only \'pigeons\' were reported to have a
blood volume (9.2 ± 0.3 ml/100 g) which approached that of aquatic species. In
another study (28) the blood volume in pigeons, Columba livia domestica, was
found to be 16.3 - 20.3 ml/100 g, compared to 4.9 - 14.9 ml/100 g in chickens, Gallus
domesticus. For comparison, total blood volume in the dog is 8.3 - 10.1 ml/100 g
(35). Kovach el al. (17) studied the mortality of various avian and mammalian
species following blood loss and showed that birds are better able to tolerate severe
blood loss than are mammals, although variation existed among the avian species
tested (Fig. 1). Birds are less easily brought to the level of irreversible shock than
most mammals, due to their much greater capacity for extravascular fluid mobilisa-
tion (6, 38). The study of Kovach et al.{\\l) revealed that in healthy individuals, the
amount of blood that can be removed without deleterious effects is 3 per cent of
body weight in ducks and pigeons, 2 per cent in chickens and 1 per cent in crows and
pheasants.

\' Department of Avian and Exotic Animal Medicine, Small Animal Clinic, State University Utrecht,
Yalelaan 8, 3584 CM Utrecht, The Netherlands

In avian patients, 1 per cent of body weight would appear a safe limit for the
amount of blood that can be collected for diagnostic purposes. Certain disease
conditions may affect the patient so much that, especially in small birds, it would be
safer to start with supportive therapy and collect blood samples later. The amount
needed, and whether blood, serum or plasma is required for the various diagnostic
tests, is dependent on the laboratory. Consulting the laboratory before blood
samples are taken is a wise precaution. When dealing with small birds the use of
micromethods is a necessity.

Although it has been stated that \'serum enzymes and protein electrophoresis
cannot be run on plasma\' (19), in general, plasma is the material of choice for blood
chemistry in birds, for reasons mentioned below.

Significant decreases in plasma potassium concentrations occur if whole pigeon or
chicken blood is stored at room temperature (21). The phenomenon observed in
pigeons and chickens may also occur in other avian species and involve other blood
chemical parameters. Therefore blood for chemical determinations should be
centrifuged within a few minutes of collection, to separate plasma from cells. When
serum is prepared for blood chemistry it is inevitable that the blood has to stand for
a certain period to allow coagulation.

Although total protein is traditionally determined in serum, for clinical purposes it
is possible to use plasma for both total protein determination and protein electro-
phoresis. An advantage of using plasma instead of serum is that a relatively greater
amount of fluid can be collected for blood chemistry from the same amount of
blood. Total protein in plasma is slightly higher because it includes plasma fibrino-
gen (21b, 23).

When measuring blood gases and acid-base status in avian species it is of para-
mount importance to realise that the nucleated avian erythrocytes, which possess
virtually all enzymes typical of metabolically active cells, consume oxygen seven to
ten times faster than do mammalian red blood cells (2,12). The delay between blood
collection and analysis should be kept as short as possible. Collection in precooled
syringes and storage on ice will virtually immediately stop metabolism.

For differential leucocyte counts, blood smears should be made at the time of
collection, without using an anticoagulant. Even when an anticoagulant is used it is
best to make smears immediately after collection to prevent changes in the cell
morphology.

EDTA is regarded as the best anticoagulant for preservation of cellular morphol-
ogy and for good staining characteristics of human blood (31), but only limited
information is available on the choice of anticoagulant for avian haematology.
Fourie (8) studied the effects of different anticoagulants in various concentrations
on some haematological parameters in the pigeon, Columba livia, and heparin was
found to be the most suitable anticoagulant.

Both EDTA and lithium heparin have been used in avian clinical haematology.
Hawkey et al. (11) reported that EDTA produced progressive haemolysis in blood
samples from crowned cranes {Balearica sp). Dein (5) also reported an unusual
reaction of the blood of some birds (\'crows, jays, brush turkey, hornbills\') to
EDTA. After about 15 minutes the blood became dark and viscous. Although the
blood did not clot, the cells were disrupted enough to make the sample useless. We
have observed similar reactions in blood from crows {Corvus corone) and magpies
{Pica pica).

the procedure adopted for small bird species in our clinic is as follows. Immedi-
ately after collection of a heparinised blood sample a blood smear is made, a
microcapillary tube for measuring Ht is filled and the amount of blood needed for a
total white cell count is collected in a diluting pipette. The remaining sample is
centrifuged to separate plasma for chemical determinations.
For the determination of lead, which is the most widely reported and clinically
described poison in caged and wild birds, whole unclotted blood should be sent to
the laboratory, since in birds (as in mammals) more than ninety per cent of the lead
in whole blood is associated with the red blood cells (20). Lithium heparin is a
suitable anticoagulant. EDTA should not be used, because this may interfere with
the measurement of lead.

In most species the right jugular vein is better developed than the left and it appears

to receive blood from the left jugular vein via an oblique anastomosis at the cranial

If this vein can be located it is preferred for routine blood collection above all other

sites (18,25,34). Even in one- to two-day-old sparrows, Passer domesticus, this vein

In small birds it is possible for one person working alone to collect a blood sample
from this site. The bird is held on its back in the left hand with the first and second
fingers braced against the skull and extending the neck. The neck is swabbed with
alcohol, which separates the feathers and exposes the featherless tract of skin
overlying the jugular vein. Slight pressure at the base of the neck with the thumb
causes distention of the vein with blood, and the syringe can be operated with the
right hand (25). After collecting the blood sample, some pressure is exerted on the
puncture site with the thumb to prevent haematoma formation.
In larger psittaciformes (e.g. African grey parrot, Psittacus erithacus) sampling
from this site is best accomplished with two persons, one holding the bird and
stretching the neck and the other obtaining a blood sample.
In larger falconiformes (e.g., goshawk, Accipiter gentilis) sampling is easiest with
three persons. It is important that the strong talons are controlled and do not harm
the persons involved.

When dealing with dangerous species such as the African ostrich {Struthio camelus)
282

or the cassowary {Casuarius casuarius), sedation is necessary, as these animals can
disembowel and kill a man with a quick forward thrust of their clawed feet (9).
The vein running along the medial side of the tarsometatarsus, the medial metatar-
sal or caudal tibial vein, (Vena metatarsalis plantaris superficialis medialis), is
especially useful for multiple sampling of small blood volumes in larger birds such
as pigeons. There is almost no haematoma formation. In birds with pigmented or
wrinkled skin and/or short bones it can be difficult to visualise this vein. Blood can
be collected using a needle and syringe, or a blood lancet.

In the racing pigeon, Columbia livia domestica, the jugular vein is not clinically
accessible and thus the medial metatarsal vein is used routinely for blood collection
in this species at our clinic.

One person (preferably the owner) holds the pigeon in an upright position with one
hand, facing the pigeon towards him, and uses the other hand to stretch the
unhanded leg downward. To expose the vein, the overlying skin is thoroughly
rubbed with a piece of cotton moistened with diethyl ether. Then the skin and vein
distal to the intertarsal joint are pierced with a blood lancet which is twisted ninety
degrees after penetrating the vein. The blood is allowed to run freely into a
collecting tube. After the sample has been obtained, the collection site is covered
with adhesive tape wrapped around the tarsometatarsus. The leg distal to the tape
should be checked for swelling in an hour or two. The tape can be removed after
three days.

The \'wing vein\' (Vena cutanea ulnaris) is the vein which is traditionally used in
poultry medicine. After being swabbed with alcohol the vein is punctured with a
blood collecting tube (10). In pet birds the use of a blood lancet at this site cannot be
recommended because it is very prone to haematoma formation, often even when a
needle is used. The advantage of the cutaneous ulnar vein is that it can be located in
all avian species. To obtain a sample with this method the bird has to be firmly
restrained on its back with one wing extended. The vein is punctured proximal to
the humeroradial joint, with the needle inserted in a proximal direction.
Three different methods of heart puncture have been described for collection of
blood samples, namely, the lateral approach (1), the furcular approach, i.e., along
the ventral margin of the thoracic inlet (24), and the sternal approach (33, 36).
Because the procedure is potentially dangerous in unskilled hands, heart puncture
is not recommended for use in avian clinical practice, although it is useful for
obtaining large blood samples before euthanising a bird. .

Recently a blood collection technique has been described in ducks and geese (Anse-
riformes) using the venous occipital sinus, located at the junction of the base of the
skull and the first cervical vertebra (37). The head is held with the beak perpendicu-
lar to the neck and a needle connected to a vacuum tube assembly is inserted at an
angle of 30-40 degrees to the skull. When the skin is punctured the vacuum tube is
perforated and the needle is pushed a few millimeters deeper, until blood is
obtained. With this method large volumes of blood can be obtained.
When it is essential to obtain a blood sample and all other acceptable methods have
failed, the sample can be obtained by clipping a toenail. The disadvantages of this
method are that it is painful for the bird, the sample may become contaminated
with tissue fluids, it may cause damage to the nail bed, and the amount of blood that
can be obtained in this way is often limited. After obtaining a sample, bleeding can
be stopped by means of a silver nitrate stick or a cottonwool swab soaked with ferric
subsulphate or ferric chloride. Before obtaining a sample the nail should be thor-
oughly cleaned to avoid erroneously high uric acid values due to urate contamina-
tion from the urine (29). In our clinic a vacuum system is routinely used for
collecting blood samples from the jugular and cutaneous ulnar veins, which greatly
facilitates the procedure (Venoject, Omnilabo, Breda, The Netherlands).

The results obtained from the laboratory have to be interpreted by the clinician.
This requires reference values from a clearly defined reference population of the
species concerned, measured by the same methods. Often the reference range is
defined as the mean plus and minus two standard deviations. This method, how-
ever, can only be used if the values obtained are Gaussian in distribution. The wide
belief that biological data have a Gaussian distribution is inappropriate (13).
Therefore, in most cases, non-parametric statistics should be used to establish
reference values (4,14,30).

An example is the reference value for plasma uric acid in the racing pigeon. Lumeij
and de Bruijne (22), using non-parametric statistics, determined the reference
values to be 150-765 /umol/l. The reference range calculated (inappropriately) from
the mean plus and minus two standard deviations would have been 249 to 799
nmol/1, which is meaningless, since the lowest observed uric acid concentration in the
reference population was 95 /imol/l.

A number of haematological and biochemical measurements may follow a circa-
dian or a circannual rhythm. Age, sex differences, altitude, nutritional status and
egg laying are other variables that may cause variation (7,16,27,32,26). Different
bleeding sites (e.g., venous blood versus blood collected by cardiac puncture) may
also cause variation (15).

It is important for avian clinicians to be aware of all these possible variables and,
especially when publishing haematological or biochemical data, materials and
methods and animals should be specified, so that the validity of comparison with
results from other laboratories can be evaluated.

L Andrews FX. Simplified heart puncture in poultry diagnosis. J Am Vet Med Assoc 1950; 16; 38-9.

2. Besch EL. Respiratory activity of avian blood cells. J Cell Physiol 1966; 67; 301-6.

3. Bond CF, Gilbert PW. Comparative study of blood volume in representative aquatic and non-aqua-
tic birds. Am J Physiol 1958; 194; 519-21.

4. Conoven WJ. Practical Non-parametric Statistics. New York; John Wiley & Sons, 1971.

5. Dein FJ. Hematology. In; Harrison GJ and Harrison LR, eds. Clinical Avian Medicine and
Surgery. Philadelphia; WB Saunders Co, 1986; 174-91.

6. Djojosugito AM, Folkow B, Kovach AGB. The mechanism behind the rapid blood volume
restoration after hemorrhage in birds. Acta Physiol Scand 1968; 74; 114-22.

7. Driver EA. Hematological and blood chemical values of Mallard, Anas p. platyrhynchos, drakes
before, during and after remige moult. J Wildlife Dis 1981; 17; 413.

8. Fourie F le R. Effects of anticoagulants on the hematocrit, osmolarity and pH of avian blood.
Poultry Sci 1977; 56; 1842-6.

9. Fowler ME. Restraint and handling of wild and domestic animals. Ames; Iowa State University
Press. 1978; 264-8.

10. Gratzl E, Koehler H, eds. Spezielle Pathologic und Therapie der Gefluegelkrankheiten. Stuttgart:
Ferdinand Enke Verlag 1968; 14.

11. Hawkey C, Samour JH, Ashton DG et al. Normal and clinical hematology of captive cranes
(Gruiformes). Avian Pathol 1983; 12; 73-84.

12. Hunter AS, Hunter FR. A comparative study of erythrocyte metabolism. J Cellular Comp Physiol
1957; 49: 479-562.

13. International Federation of Clinical Chemistry. The concept of reference values. Clinica Chimica
Acta 1978; 87: 459F-65F.

14. International Federation of Clinical Chemistry (1984). Statistical treatment of collected reference
values. Determination of reference limits. Clinica Chimica Acta 1984; 137: 97F-114F.

15. Kern MD, de Graw WA. Differences in the composition of venous and cardiac blood from
white-crowned sparrows. Condor 1978; 80: 230.

16. Kocan RM, Pits SM. Blood values of the canvasback duck by age, sex and season. J Wildlife Dis
1976; 12; 341.

17. Kovach AGB, Szasz E, Pilmayer N. Mortality of various avian and mammalian species following
blood loss. Acta Physiologica Academiae Scientarium Hungaricae 1969; 35: 109-16.

18. LawGRJ. Blood samples from jugular vein of turkeys. Poultry Sci 1960; 39: 1450-2.

19. Lewandowski AH, Campbell TW, Harrison GJ. Clinical chemistries. In: Harrison GJ and Harri-
son LR, eds. Clinical Avian Medicine and Surgery. Philadelphia: WB Saunders Co, 1986; 192-200.

20. Lumeij JT. Clinicopathologic aspects of lead poisoning in birds: a review. Vet Quart 1985;7: 133-8.

21. Lumeij JT. The influence of blood sample treatment on plasma potassium concentrations in avian
blood. Avian Pathol 1985; 14: 257-60.

21b. Lumeij JT. The diagnostic value of plasma proteins and non-protein nitrogen substances in birds.
Vet Quart 1987; 9: 262-8.

22. Lumeij JT, de Bruijne JJ. Blood chemistry reference values in racing pigeons, Columba livia
domestica. Avian Pathol 1985; 14: 401-8.

23. Lumeij JT, de Bruijne J J. Evaluation of the refractometric method for the determination of total
protein in avian plasma or serum. Avian Pathol 1985; 14: 441-4.

24. MacArthur FN. An improved method of obtaining blood from the chicken heart. Poultry Sci 1944;
23: 542-44.

25. McClure HE, Cedeno R. Techniques for taking blood samples from living birds. J Wildl Managem
1955; 19: 477-8.

26. McGrath JJ. Acclimation response of pigeons to simulated high altitude. J Appl Physiol 1971; 31:
274-6.

27. Mori JG, George JC. Seasonal changes in serum levels of certain metabolites, uric acid and calcium
in the migratory Canada goost{Branta canadensis interior). Comp Biochem Physiol B 1978; 59:263.

28. Palomeque J, Planas J. Blood volume in domestic pigeons. Comp Biochem Physiol A 1978; 59:
413-7.

29. Rosskopf WJ, Woerpel RW, Rosskopf G, van de Water D. Hematologic and blood chemistry
values for common pet avian species. Vet Med/Small Anim Clin 1982; 77: 1233-9.

30. Riimke CL, Bezemer PD. Methods for the determination of normal values 11. New methods. Ned
Tijdschr Geneeskd 1972; 116: 1559-68.

31. Schmidt CH,Hane ME, Gomez DC. A new anticoagulant for routine laboratory procedures. A
comparative study. U.S. Armed Forces Med J 1963; 4: 1556.

32. Simkiss K. Calcium metabolism in the laying bird. In: Calcium in reproductive physiology. A
comparative study of vertebrates. London: Chapman & Hall Ltd, 1967: 155-96.

33. Sooter SA. A technique for bleeding nestling birds by cardiac puncture for viral studies. J Wildl
Managem 1954; 18: 409-10.

34. Stevens R WC, Ridgway GJ. A technique for bleeding chickens from the jugular vein. Poultry Sci
1966; 45: 204-05.

35. Swenson MJ. Physiologic properties, cellular and chemical constituens of blood (blood volume).
In: Swenson MJ, ed. Dukes\' Physiology of domestic animals 8th ed. Cornell University Press, 1970:
23-9.

36. Utter JM, Le Febvre EA, Greenlaw JS. A technique for sampling blood from small passerines. Auk
1970; 88: 169-71.

37. Vuillaume A. A new technique for taking blood samples from ducks and geese. Avian Pathol 1983;
12: 389-91.

38. Wyse DG, Nickerson M. Studies on hemorrhagic hypotension in domestic fowl. Canad J Physiol
and Pharmacol 1971; 49: 919-26.

Onderzoekers uit de Verenigde Staten heb-
ben een recombinant vaccin ontwikkeld
tegen runderpest gebaseerd op een geattenu-
eerd vaccinia virus als drager voor het
hemagglutinine (HA) of fusie (F) eiwit van
runderpestvirus (1). Vaccinia virus is het
koepokkenvirus, waarmee vroeger tegen
pokken geënt werd. De belangrijkste reden
om een dergelijk vaccin te ontwikkelen is
gelegen in het feit dat het thermostabieler is
dan het conventionele geattenueerde vaccin,
ontwikkeld rond 1960 door Plowright. Deze
factor is van niet te onderschatten belang in
de Derde Wereld landen.
Runderpest wordt veroorzaakt door een
paramyxovirus van het genus Morbillivirus.
Tot dit genus behoren ook het mazelen- en
hondeziektevirus. Runderpest is zeer be-
smettelijk en wordt vooral gekenmerkt door
hoge koorts, hemorragische ontstekingen
van de digestietractus, een snel verloop en
een hoge mortaliteit. In gevoelige populaties
kan de mortaliteit wel 90% bedragen, in
enzoötische gebieden daarentegen is deze
lager dan 50%.

In 1976, aan het einde van de JP15 vacci-
natie campagne (Joint Project No. 15, een
internationaal gecoördineerde groot-
scheepse campagne), werd de ziekte alleen
nog gerapporteerd in Mali, Mauretanië en
Senegal. Na 1979 breidde de ziekte zich
opnieuw uit over diverse Afrikaanse landen.
Momenteel komt runderpest weer voor in
grote delen van Afrika, evenals in het Mid-
den-Oosten en Zuid-Azië.
De JP15 vaccinatie campagne werd uitge-
voerd met het \'levende\' Plowright vaccin.
Het staat bekend als een zeer effectief vac-
cin: een vaccinatie geeft een vrijwel levens-
lange immuniteit. Een nadeel is echter dat
het vrij thermolabiel is, het is noodzakelijk
om het vanaf de produktie tot de toediening
in het veld gekoeld te bewaren. De ervaring
leert dat in Derde Wereld landen deze
\'koude keten\' nogal eens onderbroken
wordt. Andere oorzaken voor het opflikke-
ren van de ziekte na 1979 zijn economische
problemen rond de produktie van het vac-
cin, desorganisatie bij de nationale veteri-
naire diensten en de vele oorlogen die woe-
den op het Afrikaanse continent.

Het HA en F-eiwit van runderpestvirus
induceren de protectieve immuniteit en de
daarvoor coderende genen zijn daarom
geïncorporeerd in vaccinia virus. Met dit
experimentele vaccin zijn challenge-experi-
menten in runderen uitgevoerd. De runde-
ren werden een- of tweemaal gevaccineerd
en na 5 of 6 weken subcutaan gechallenged
met virulent virus. Daarnaast werden run-
deren gevaccineerd met het Plowright-vac-
cin en dienden niet-gevaccineerde runderen
als controles. Alle controles stierven na
challenge, terwijl alle gevaccineerde dieren
overleefden zonder ziekteverschijnselen te
hebben vertoond.

In dit experiment vond de challenge kort na
de vaccinatie plaats. Nader onderzoek zal
moeten uitwijzen of het vaccin ook levens-
lange bescherming induceert, zoals het Plo-
wright-vaccin.

Voordat het recombinant vaccin wordt toe-
gelaten voor gebruik in het veld is een
uitvoerige discussie vereist over de veilig-
heidsaspecten van dit recombinant vaccin.
In dit kader merken de onderzoekers op dat
het drager virus nog verder kan worden
geattenueerd door het thymidine kinase gen
te inactiveren en door genen voor gamma-
interferon of interleukine-2 in het drager
vaccinia virus in te bouwen. Dit werkt ook
stimulerend op de immuunresponse van het
gevaccineerde dier.

Yilraa T, Hsu D, Jones L, Owens S, Grubman
M, Mebus C, Yamanaka M, and Dale B.
Protection of cattle against rinderpest with
vaccinia virus recombinants expressing the
HA of F gene. Science 1988; 242: 1058-61.

Kutzer E, Löwenstein, und Mitterlehner A.
Diclazuril ein neues Anticoccidiüm bei
Broilern. Wiener Tierärtzl Mschr 1988; 75:
415-9.

Diclazuril is een nieuw anticoccidiosemid-
del van Janssen Pharmaceutica, dat behoort
tot de benzolacetonitril-groep. (Deze tri-
azin-verbinding is chemisch verwant aan
toltrazuril = Baycox; ref.).
In een dosering van 0,5; 1 en 2 ppm werd
dit middel in twee veldproeven getest, waar-
bij kunstmatige infecties werden toegepast.
In de eerste proef werden de kuikens op de
14e levensdag geïnfecteerd door over het
strooisel een mengsel van zaagsel en faeces
uit te strooien. Het mengsel bevatte 40.000
gesporuleerde oöcysten van E. acervulina, E.
maxima en E. tenella.

In de tweede proef werd een mengsel van
zaagsel en voer gebruikt, waarin 70.000
oöcysten van deze drie species aanwezig
waren.

Als medicatie werden naast de bovenge-
noemde doseringen van diclazuril nog 75
ppm narazin en 5 ppm maduramycine in
referentiegroepen gebruikt. Door middel
van oöcystentellingen van faecesmonsters
en laesiescores volgens Johnson en Reid
werd het effect van de anticoccidia vastge-
steld. Diclazuril bleek met 0,5 ppm reeds
goed actief te zijn, met 1 en 2 ppm werd de
infectie duidelijk verhinderd en was diclazu-
ril effectiever dan narazin en maduramycine
in parasitologisch opzicht. Het verschil tus-
sen de anticoccidia wat betreft gewichtstoe-
name en voederconversie bleek zeer gering.
Zes dagen na het beëindigen van de dicla-
zuril-medicatie werd geen verhoogde oöcys-
tenuitscheiding waargenomen. (Opgemerkt
moet worden dat vooral E. maxima in deze
proeven blijkbaar niet volledig door dicla-
zuril, zowel als narazin en maduramycine
onderdrukt werden; ref).

Booth JM. The milk progesterone test as an
aid to the diagnosis of cystic ovaries in dairy
cows. The Veterinary Record 1988; 123:
437-9.

Het doel van het onderzoek was na te gaan
in hoeverre de diagnose, cysteuze ovariële
foiiikels (COF) gesteld door 5 ervaren prak-
tici, juist was en wat de behandelingsresul-
taten waren van met COF behepte koeien.
Hiertoe werden van 200 melkkoeien waarbij
COF werd vastgesteld, melkmonsters geno-
men waarin de concentratie aan proges-
teron werd bepaald. De melkmonsters wer-
den verzameld op de dag van behandeling
en 7 respectievelijk 14 respectievelijk 21
dagen later.

De behandeling van follikelcysten bestond
uit óf Receptal óf Nymfalon. De behande-
ling van geluteïniseerde cysten bestond uit
óf Lutalyse óf Estrumate.
De resultaten waren als volgt:

— het gemiddeld interval partus — dia-
gnose bedroeg 89 dagen (met waarschijnlijk
een zeer grote niet vermelde spreiding; ref.)\\

— het percentage folliculaire cysten be-
droeg 70%. Het percentage geluteïniseerde
cysten bedroeg 30%;

— In 85% van de gevallen van folliculaire
cysten was de diagnose juist. Bij de gelute-
ïniseerde cysten was dit slechts 55%;

— het genezingspercentage van de follikel-
cysten bedroeg 73% en van de geluteïni-
seerde cysten 79%. (Genezing betekent hier
slechts een stijging van het progesteronge-
halte bij follikelcysten en een daling bij
geluteïniseerde cysten; re/);

— tussen Receptal en Nymfalon en tussen
Lutalyse en Estrumate bestonden geen ver-
schillen met betrekking tot het genezings-
percentage;

— uiteindelijk werd 75% van de behan-
delde koeien drachtig met gemiddeld 1,7
inseminaties.

Bovenstaande resultaten zijn een bevesti-
ging van wat ook in ons land al eerder was
gevonden (ref). Het zal duidelijk zijn dat
een melkprogesterontest vooral nut heeft in
die gevallen waarbij men twijfelt of het een
follikelcyste dan wel een geluteïniseerde
cyste betreft {ref).

Mori J, Ouchi K, Kawate N, Inaba T.
GnRH-analogue leads to improved breed-
ing efficiency in cows with retained fetal
membranes. The Veterinary Record 1988;
123: 352.

Schrijvers dienden aan 113 Holstein koeien
die retentio secundinarum (ret. sec.) hadden
vertoond, 20 fig GnRH analoog toe tussen
de 10e en 12e dag post partum. Honderd
andere koeien met ret. sec. dienden als
controle. Nagegaan werd in hoeverre
GnRH de latere fertiliteit beïnvloedde.
De resultaten waren als volgt:

— het drachtigheidspercentage van de
eerste inseminatie was in de behandelde
groep 11% hoger dan in de controlegroep
(respectievelijk 60 en 49%) (P < 0,05);

— het interval partus — eerste waargeno-
men oestrus was respectievelijk 68 en 76
dagen;

— 10 dagen na de behandeling was het
progesterongehalte in de behandelde groep
significant hoger dan in de controlegroep.
De conclusie die wordt getrokken is dat een
injectie GnRH (op 10 — 12 dagen p.p.) de
fertiliteit van koeien met ret. sec. verhoogt.
(Meer experimenten zijn noodzakelijk om-
dat de literatuur wat dit betreft niet eenslui-
dend is; ref.).

Kirk L and Leman AD. Factors that influ-
ence litter size in swine: Parity 3 through 7
females. J Am Vet Med Assoc 1987; 191: 49-
57.

Bij 11.929 tomen is op 5 praktijkbedrijven
de invloed van enkele factoren op de toom-
grootte beoordeeld. De lactatieduur beïn-
vloedde het volgende speen-conceptie inter-
val in negatieve zin.

Het bleek dat bij een werp-conceptie inter-
val van minder dan 36 dagen beide factoren
gezamenlijk en afzondedijk positief gecor-
releerd waren met de volgende toomgrootte.
Met andere woorden bij vroege bevruchting
leidden zowel een kortere lactatieduur als
ook een korter speen-conceptie interval tol
een kleinere volgende toomgrootte.
Bij een werp-conceptie interval van meer
dan 36 dagen was deze invloed niet merk-
baar, met andere woorden bij het spenen na
3 a 4 weken heeft het verder veriengen van
de lactatieperiode geen positief effect op de
volgende toomgrootte.
In het algemeen bestond er een positief
verband tussen de toomgrootte van de geit
en die van de volgende worpen. Geen sig-
nificante invloed werd gevonden van de

leeftijd bij eerste conceptie op de daarop
volgende toomgrootte.
(Dit laatste lijkt niet in overeenstemming
met bevindingen hier te lande; Ref.)

Voedingsmiddelenhygiëne
Technologiën voor de bereiding van
vleeswaren met gereduceerd vetgehalte

Wirth F. Technologien zur Herstellung fett-
verminderter Fleischwaren. Fleischwirt-
schaft 1988; 160-5 (Duitstalig), 1988; 1153-
6 (Engelstalig).

In de Westerse wereld is door automatise-
ring en vermindering van werkduur een
sterke afname van het energie-verbruik op-
getreden. Nog slechts 1% van de bevolking
verricht zeer zware arbeid, 6% zware arbeid
en maar liefst 72% verricht licht werk.
Door verhoging van de levensstandaard is
juist in de laatste decennia het verbruik van
moeilijk verteerbare koolhydraten, uit
graanprodukten en aardappelen, afgeno-
men en het verbruik van voedingsfysiolo-
gisch hoogwaardig eiwit en licht verteerbare
koolhydraten toegenomen. De minder-
energieverbruikende mens dient eiwit-, vita-
mine- en ballaststof-rijk, maar vet- en kool-
hydraat-arm te eten. Talrijke orgaan- en
systeemziekten worden veroorzaakt door
een te hoog energie aanbod.
Indien de vleeswarenindustrie niet op deze
trend inhaakt door een gevarieerd assorti-
ment vleeswaren met verlaagd vetgehalte
aan te bieden, zal zij zichzelf uit de markt
prijzen.

Aangezien vet een wezenlijke invloed heeft
op de consistentie, textuur, sappigheid en
beet, is een andere technologie vereist dan
bij de normale produkten. De functie van
het vet kan gedeeltelijk vervangen worden
door een betere activering van het spierei-
wit, gedeeltelijk door bindweefsel, etc. Door
verandering van het kruidenmengsel en ver-
laging van het zoutgehalte met 20-25%
(medisch gezien misschien zeker zo belang-
rijk; ref.) hoeft de smaak absoluut niet te
lijden. Aangezien verlaging van het zoutge-
halte automatisch een verlaging van het
nitrietgehalte tot gevolg heeft, is toevoeging
van ascorbinehoudende hulpstoffen nood-
zakelijk.

In dit artikel behandelt Wirth de verschil-
lende groepen vleeswaren, de invloed van
het vet en geeft hij suggesties tot modifice-
ring van de technologie.

Martinus Nijhoff PubMshers heeft gedurende de
laatste jaren een aantal uitgaven het licht doen
zien met als thema: virale aandoeningen bij
pluimvee.

Genoemd kunnen worden onder andere Recent
advantages in virus diagnosis (1984), Acute virus
infections of poultry (1986), terwijl in de serie
Developments in Veterinary Virology in 1985
Marek\'s Disease uitkwam. Als laatste boek in
deze serie is nu verschenen Avian Leukosis.
In Avian Leukosis zijn bijdragen opgenomen van
een aantal vooraanstaande onderzoekers op het
betreffende vakgebied, terwijl de eindredactie in
handen was van dr. G. F. de Boer van het CDI
te Lelystad.

Ondanks het feit dat leukose al in 1868 voor het
eerst beschreven is, heeft het zeer lang geduurd
(rond 1970) voordat de economische betekenis
van de aandoening onderkend werd. In hoofd-
stuk 12 van Avian Leukosis wordt een uitgebreide
opsomming gegeven van de negatieve effecten
van de infectie.

In het oog springend zijn onder andere de vermin-
derde legprestaties, de toegenomen sterfte en de
slechtere conditie van de dieren. Deze verschijn-
selen geven de economische relevantie van onder-
zoek naar aviaire leukose wel aan.
Bij verdere lezing van het boek blijkt dat het
totaal aan onderzoek boven het economische
aspect uitgaat en ook in breder verband inzicht
geeft in de virale etiologie van tumoren.
Het is een grote verdienste van de auteurs dat
Avian Leukosis niet is verworden tot een reeks
van samengebundelde,maar niet samenhangende
publikaties. Het boek geeft juist een uitgebreid en
gedegen overzicht omtrent de huidige inzichten
rondom aviaire retrovirussen.
Volgens goed gebruik wordt er allereerst een
historisch overzicht gegeven over het verloop van
het onderzoek naar aviaire retrovirussen. Dit deel
is ook voor niet insiders zeer wel leesbaar en werkt
uitermate verhelderend, zodat ook de erna ko-
mende hoofdstukken goed te volgen zijn.
.^specten als de etiologie van aviaire tumorvirus-
sen, hun oncogene spectrum, epizoötiologie en
Pathogenese, moleculair-biologische karakteris-
tieken, de oncogene theorie en haar betekenis
voor infecties met leukose virus, enz. komen goed
leesbaar ter sprake. Ook begrippen als bijv.
endogene en exogene virussen worden goed uit-
gewerkt.

Het laatste deel van het boek is voornamelijk
gewijd aan diagnostiek (zowel de pathologie als
ook laboratoriumtechnieken) en de bestrijding.
Hierbij wordt in de eerste plaats ingegaan op de
waarde van selectie op genetische resistentie. Een
andere benadering berust op preventie van zowel
horizontale als verticale overdracht van het virus.
Criteria voor onderzoek naar onder andere virus-
uitscheiders in koppels worden gegeven.
Tenslotte worden de mogelijkheden van vaccina-
tie besproken.

Samenvattend is Avian Leukosis een handzaam
naslagwerk, geschikt voor een ieder die, al dan
niet beroepsmatig, behoefte heeft aan goed toe-
gankelijke informatie op dit gebied.

Het betreft een boek van 295 bladzijden met zeer
veel over het algemeen goede kleurenfoto\'s en
schetsen.

Het boek is zeer overzichtelijk ingedeeld en bevat
de volgende hoofdstukken: algemeen gedeelte;
ziekten gepaard gaande met koorts; aandoenin-
gen van de luchtwegen, van het locomotieappa-
raat, van de geslachtsorganen, van het maag-
darmkanaal en van het centrale zenuwstelsel;
bloedziekten; vruchtbaarheidsstoornissen; huid-
ziekten; wormaandoeningen en andere ziekten.
Van iedere ziekte worden achtereenvolgens de
oorzaak, het voorkomen, het verloop, de sympto-
men, de diagnose, de preventie en de therapie
besproken.

Het zal duidelijk zijn dat in een dergelijk boek-
werk, waarvan ongeveer de helft uit foto\'s bestaat
de verschillende onderwerpen slechts oppervlak-
kig besproken kunnen worden. Alleen de hoofd-
lijnen komen aan de orde.
Er valt nogal wat op de inhoud aan te merken.
Door de zeer beknopte bespreking vallen op
verschillende plaatsen essentiële gegevens weg.
Op andere plaatsen zijn, ondanks de bewerking
door Nederlandse collega\'s voor ons land niet
relevante gegevens blijven staan. Ook op de
gegeven behandelingen is nogal wat aan te mer-
ken; zo worden bijvoorbeeld bij de behandeling
van MMA 12 verschillende therapieën vermeld
(zonder evaluatie!), de behandeling van oedeem-
ziekte schijnt te bestaan uit injecties met 10
antibiotica samen met antihistaminica, bijnier-
schorshormonen en Etilefrine.
Het boek bevat dus enerzijds een gemakkelijk
leesbare beknopte hoeveelheid informatie maar is
anderzijds door de onvolledigheid en vermelde
onjuistheden een bron van verwarring.
Desalniettemin is het boek zeker de moeite waard
om te worden aangeschaft al is het alleen al
vanwege het feit dat veel varkenshouders het
zullen kopen en de dierenarts zullen confronteren
met de in het boek vermelde therapieën. Hierbij
zij nog vermeld dat de schrijver in zijn inleiding
stelt dat de lijst van therapieën lang niet volledig
is.

Wanneer op het spreekuur een benauwde
patiënt wordt aangeboden, is er meestal,
zowel bij de eigenaar als bij de patiënt zelf,
sprake van paniek. Opwinding zal de be-
nauwdheid doen toenemen, waardoor de
toestand van de patiënt verslechtert. Rust
bij observatie en klinisch onderzoek (en het
achterwege laten van de niet strikt noodza-
kelijke handelingen bij dit onderzoek) kan
voorkomen, dat de patiënt sterft voordat
een diagnose gesteld kan worden.
In dit artikel wordt een algemene benade-
ring van \'de benauwde patiënt\' gegeven.
Hierbij zullen drie case reports als illustratie
dienen. Het accent zal in dit artikel gelegd
worden op patiënten met een luchtwegob-
structie.

Bij een benauwde patiënt zal er in het
algemeen sprake zijn van hypoxie en hyper-
capnie. Hiervoor kunnen globaal de vol-
gende oorzaken worden aangegeven:

2. gestoorde gaswisseling: aandoeningen
met een verminderde longfunctie als
gevolg (pneumonie, hernia diafragma-
tica, pneumothorax etc.);

3. gestoord Oj-transport: aandoeningen
met een verminderde hartfunctie als
gevolg (bijv. cardiomyopathie etc.).
Soms resulteert dit in stuwingsverschijn-
selen, met als gevolg: 2.

Bij een patiënt met een luciitwegobstructie
kan men een bijgeluid bij de ademhaling
waarnemen (stridor), zoals snuiven, piepen,
raspen. Bij patiënten met een hart/long
probleem is geen stridor aanwezig.
Na observatie van de benauwde patiënt kan
men dan ook twee groepen onderscheiden;

Door goed te luisteren kan men de plaats
en het type van de stridor vaststellen en
hiermee vaak ook de plaats van de lucht-
wegobstructie. Voorbeelden:

Door een voorste luchtwegobstructie ont-
staat een toestand van hypoxie en hypercap-
nie. Dit zal als prikkel dienen voor hyper-
ventilatie. Voor deze extra ademarbeid is
echter ook zuurstof nodig, zodat de patiënt
in een vicieuze cirkel belandt. Door de
verhoogde ademarbeid zal de lichaamstem-
peratuur stijgen. \'Natuudijke\' koeling door
het zogenaamde \'panting\' vereist echter
extra ademarbeid. Ook op dit punt komt de
patiënt dus in de vicieuze cirkel terecht: de
lichaamstemperatuur zal verder stijgen. Via
verschillende wegen kan een voorste lucht-
wegobstructie dan ook leiden tot letale
hypoxie en hyperthermie.
Het toedienen van zuurstof en het afkoelen
van de patiënt kan soms van levensbelang
zijn.

Zuurstoftoediening. Het opheffen van de
obstructie is natuurlijk de beste manier om
de patiënt van voldoende zuurstof te voor-
zien. Zolang de oorzaak van de obstructie
niet is vastgesteld of nog niet kan worden
weggenomen zijn de volgende punten van
belang:

— door opwinding zal de benauwdheid
toenemen, omdat iedere inspanning zuur-
stof kost. Benader de patiënt dus in alle rust;

dit via een kapje bij de neus van de patiënt
worden aangeboden (kapje niet op de neus
drukken, de patiënt zal zich hiertegen heftig
verzetten). Er komt nu tijd beschikbaar om
na te denken of spullen klaar te leggen;
— sedatie van benauwde patiënten kan
grote risico\'s inhouden: door het verlaagde
bewustzijnsniveau \'vergeet\' de patiënt adem
te halen en kan stikken.

Aßcoelen. Bij een lichaamstemperatuur van
40° of hoger is het nodig de patiënt te koelen
door middel van overgieting met koud wa-
ter, alcohol of bedekking met ijs. Niet verder
koelen wanneer de temperatuur beneden
37.5° C zakt.

De werkwijze bij een patiënt met een voorste
luchtwegobstructie is dus ais volgt:

4. Nu de toestand iets minder bedreigend
is: verdere anamnese en klinisch onder-
zoek.

Na afnemen van de anamnese wordt een
algemeen klinisch onderzoek uitgevoerd
(voor zover nog niet verricht), waarna respi-
ratie- en circulatie-apparaat worden onder-
zocht. Voor het stellen van een diagnose is
soms röntgenologisch onderzoek en/of on-
derzoek onder narcose nodig (thoraxfoto\'s,
schedelfoto\'s onder narcose, rhinoscopie,
bronchoscopie etc.). Men moet er rekening
mee houden, dat de toestand van de patiënt
hierdoor kan verslechteren (zie ook de op-
merking bij sedatie). De aanwezigheid van
zuurstof en tracheatubes is nogal eens een
noodzaak. In het algemeen zal men na het
lichamelijk onderzoek moeten afwegen of
men röntgenonderzoek en onderzoek onder
narcose zèlf zal uitvoeren of dat de patiënt
verwezen moet worden naar een kliniek
waar zowel diagnostische middelen (rhino-
scopie/bronchoscopie apparatuur, rönt-
gendoorlichting) als therapeutische moge-
lijkheden aanwezig zijn. Soms zal verwijzing
plaats vinden nadat een levensbedreigende
situatie is opgeheven, maar er nog geen
behandeling heeft plaatsgevonden. Bijvoor-
beeld: bij een hond met ernstige dyspnoe ten
gevolge van larynxparalyse kan men over-
wegen om zelf een tracheotomie te doen en
de hond in stabiele toestand door te sturen
voor het uitvoeren van de larynxoperatie.

De eerste hulp bij ernstige dyspnoe bij deze
groep patiënten kan plaats vinden zoals
hierboven geschetst. Uit de bevindingen van
het klinisch onderzoek zal duidelijk worden
in welke richting de oorzaak van de proble-
men gezocht moet worden. Punten van
aandacht kunnen zijn:

— auscultatie en percussie van de thorax.
Nadere diagnostiek bestaat bijvoorbeeld uit
röntgenologisch onderzoek en/of het ma-
ken van een ECG. Ook hier geldt weer:
sedatie of fixatie van de patiënt op tafel
kunnen de toestand doen verslechteren.
Iedere aandoening vraagt natuurlijk zijn
eigen specifieke behandeling. Ook bij deze
groep patiënten zal overwogen moeten wor-
den of en op welk moment doorsturen voor
diagnostiek en/of therapie wenselijk is, af-
hankelijk van de in eigen praktijk beschik-
bare diagnostische en therapeutische mid-
delen.

Een 3 jaar oude kat werd in zeer benauwde
toestand aangeboden. De kat ademde zeer
geforceerd, met open bek. De slijmvliezen
waren cyanotisch. Er was een in- en expi-
ratoire tracheale stridor te horen. De kat
voelde zich het prettigst in borst-buikliggen
en in deze houding werd dan ook zuurstof
via een kapje bij de neus toegediend. De
lichaamstemperatuur was gering verhoogd.
Uit de anamnese kwam naar voren, dat de
kat na het eten van een dwergconifeer was
gaan hoesten en kokhalzen en vervolgens
dyspnoe vertoonde.

Op grond van de aard van de stridor werd
geconcludeerd, dat er waarschijnlijk sprake
was van een partiële trachea-obstructie,
door conifeertakjes. Omdat mogelijkheden
voor aan diagnostiek aansluitende therapie
niet beschikbaar waren, werd de patiënt
verwezen naar de Universiteitskliniek voor
Gezelschapsdieren.

Vervoer van de kat verliep zonder proble-
men. In de kliniek werd opnieuw zuurstof
toegediend. Bij lichamelijk onderzoek wer-
den, behalve de eerdergenoemde bevindin-

gen, geen afwijkingen gevonden. Er werd
besloten een bronchoscopie uit te voeren,
waarbij dan tevens het corpus alienum ver-
wijderd zou kunnen worden.
De kat werd geanestheseerd met een keta-
mine/rompun/atropine combinatie, terwijl
via een kapje zuurstof werd toegediend. De
kat werd in rugligging gebracht en onder
voortdurende zuurstoftoediening werd een
met een corpus alienumtangetje uitgerust
optiek via de larynx in de trachea gebracht.
Ter plaatse van de bifurcatie werden drie
conifeertakjes gezien, die vervolgens verwij-
derd werden.

Post-operatief herstel verliep voorspoedig;
er werd een nabehandeling ingesteld met
amoxycilline gedurende 14 dagen.

Een 6 jaar oude Abessijnse kat werd aan-
geboden wegens benauwdheid. De kat
ademde met open bek, er was een snurkend
bijgeluid bij de ademhaling waar te nemen.
De slijmvliezen waren roze, de lichaams-
temperatuur was normaal. Op grond van de
stridor werd geconcludeerd, dat er sprake
zou kunnen zijn van een nasopharyngeale
luchtwegobstructie. Uit de anamnese bleek,
dat de klacht geleidelijk was ontstaan (in
enkele maanden) en dat de kat niet meer met
de bek dicht wilde ademhalen. Bij lichame-
lijk onderzoek werd dit bevestigd: de kat
verzette zich bij dichthouden van de bek,
met behulp van een wattenpluisje was geen
luchtpassage via de neus vast te stellen. Er
was geen neusuitvloeiing en ook bij verder
onderzoek werden geen afwijkingen gevon-
den. Differentieel diagnostisch werd ge-
dacht aan een ruimte-innemend proces of
corpus alienum in de nasopharynx. Omdat
de mogelijkheid tot trachea-intubatie en
aansluitende chirurgie bestond werd beslo-
ten de kat onder anesthesie te brengen en
een inspectie van de nasopharynx uit te
voeren. Na toedienen van ketamine/rom-
pun/atropine werd de kat geïntubeerd. Bij
inspectie van de pharynx en nasopharynx
werd dorsaal van het palatum molle een
goed begrensde roze weefsel massa aange-
troffen van 6x3x3 cm. Hier was sprake
van een nasopharyngeale poliep, ontstaan
in het middenoor (oorzaak niet geheel be-
kend) en via de buis van Eustachius in de
nasopharynx beland. De poliep werd naar
caudaal aangetrokken. Door het palatum
molle naar rostraal om te klappen werd de
poliepsteel zichtbaar. Hierop werd een mos-
quito geplaatst, waarna poliep en steel met
een draaiende beweging werden losgetrok-
ken. De kleine bloeding werd gestelpt door
de nasopharynx gedurende enige minuten
op te tamponeren. De cuff van de trache-
atube was opgeblazen om lekkage van bloed
in de trachea te voorkomen. Post-operatief
herstel verliep ongecompliceerd.

Een 11 jaar oude Ierse Setter werd aange-
boden in verband met in ernst toenemende
benauwdheid, met name optredend tijdens
wandelingen. Bij observatie werd een matig
benauwde hond gezien, met roze slijmvlie-
zen. De ademhaling was wat geforceerd, er
was een inspiratoire laryngeale stridor te
horen (G-geluid).

Bij lichamelijk onderzoek werden verder
geen afwijkingen gevonden. Geconcludeerd
werd, dat er sprake moest zijn van een
luchtwegobstructie ter hoogte van de la-
rynx. Gedacht werd onder andere aan een
corpus alienum, tumor en aan larynxpara-
lyse. Omdat met name chirurgische thera-
pieën voor dit probleem ter plaatse niet
uitvoerbaar waren, werd de hond doorge-
stuurd naar de Universiteitskliniek voor
Gezelschapsdieren voor diagnostiek en be-
handeling. Aldaar werd bovenstaande be-
vestigd en werd besloten onder narcose de
larynx te inspecteren. De hond werd zonder
premedicatie (zie opmerking over sedatie)
met een ultrakort werkend barbituraat in-
geleid. Bij inspectie van de larynx bleek er
een beiderzijdse stembandverlamming te
bestaan. (Dit probleem wordt vaker gezien
bij bejaarde honden, met name Ierse Set-
ters.) Als therapie werd onder inhalatie-
anesthesie (zuurstof, lachgas, halothaan)
een larynxoperatie uitgevoerd: lateralisatie
van het linker arytenoid, waardoor de linker
stemband naar lateraal gefixeerd wordt en
er voldoende luchtpassage mogelijk is. Als
hulpoperatie werd een tracheotomie ver-
richt en een canule geplaatst, om post-
operatief een vrije luchtweg te verzekeren.
Het larynxslijmvlies kan namelijk ten ge-
volge van de operatie sterk zwellen. Post-
operatief verloop was zonder complicaties.
De canule kon na 5 dagen verwijderd wor-
den. Gedurende 14 dagen werd Tribissen
per os gegeven als antimicrobiële therapie.

\'Als onderdeel van het onderzoek bij
een patiënt wordt een röntgenopname
gemaakt; de eigenaar van het dier
staat er op de foto mee te nemen. Bij
de dierenarts bestaat het vermoeden,
dat misinterpretatie door leken heel
wel kan plaatsvinden. In hoeverre kan
hij erop staan, dat de foto in zijn
archief blijft?\'

halve de vraag is of iedere andere interpre-
tatie dan de door de dierenarts gegevene
\'mis\' is), dat vanuit zijn/haar deskundigheid
onjuist vinden maar draagt de eindverant-
woordelijkheid niet.

Na het afwikkelen van de overeenkomst
door de eigenaar, door middel van het
verrichten van betaling, heeft hij/zij der-
halve recht op het totale produkt: foto(s) en
interpretatie. Een verzoek om de foto(s) ter
beschikking te stellen dient derhalve geho-
noreerd te worden. Indien eigenaar met het
produkt elders een \'second opinion\' ver-
werft of eigen inzichten laat gelden is dit
zijn/haar eigen verantwoordelijkheid die de
dierenarts niet over kan nemen.
Om pragmatische redenen (eigen archive-
ring) kan overwogen worden kopieën ter
beschikking te stellen en de originelen te
behouden.

Eigenaren van dieren wenden zich tot die-
renartsen (en anderen) om advies en even-
tuele behandeling van een situatie die zij als
een probleem ervaren, hetzij voor hun dier
hetzij voor zichzelf. Eigenaar en dierenarts
gaan op dat moment (stilzwijgend) een
overeenkomst aan: de dierenarts produceert
toegepaste kennis en kunde, de eigenaar
betaalt hem/haar daarvoor de daaraan ver-
bonden prijs. De dierenarts vertaalt kennis
en kunde in en advies waarmee de eigenaar
doet wat hij/zij wil: opvolgen of niet. Uit-
eindelijk is de eigenaar eindverantwoorde-
lijk en beslist met de hem/haar ter beschik-
king staande middelen. De dierenarts zal die
beslissing, indien het advies niet gevolgd
wordt, wellicht vanuit zijn/haar deskundig-
heid onjuist vinden (om de terminologie uit
de vraag te hanteren \'misinterpretatie\')
maar draagt de eindverantwoordelijkheid
niet.

Voor het deelprobleem röntgenfoto\'s geldt
dezelfde gedachtengang: de röntgenfoto en
de daarbij behorende interpretatie zijn hulp-
middelen om tot een advies en eventuele
behandeling te komen. Indien de eigenaar
eigen inzichten met betrekking tot het foto-
grafisch beeld en/of de interpretatie wil
laten gelden zal de dierenarts, indien de
inzichten verschillen (\'misinterpretatie\',
waarbij aangetekend moet worden dat geen
enkele dierenarts onfeilbaar is en het der-

Een dierenarts die röntgenologisch onder-
zoek verricht en bij voorkeur de foto\'s in
eigen archief bewaart zal dit niet alleen doen
om misbruik door anderen te vermijden
doch ook om te kunnen beschikken over het
nodige vergelijkingsmateriaal bij herhaald
onderzoek van patiënten. Foto\'s uit het
archief kunnen tevens worden gebruikt als
referentiemateriaal bij onderzoek van an-
dere patiënten of ten behoeve van retrospec-
tieve research.

Blijkens een gerechtelijke uitspraak omtrent
de humane radiologie berust echter het
eigendomsrecht van de foto\'s in principe bij
(de eigenaar van) de patiënt.
Staat de eigenaar van het dier er op de foto\'s
mee te nemen dan kan de dierenarts hem dat
niet beletten, wel kan hij hem in plaats van
de originele röntgenfoto\'s kopieën van de
betreffende opnamen verstrekken.
Daarmee wordt weliswaar niet eventueel
misbruik voorkomen, doch wel houdt men
het archief compleet.
Namens de vakgroep Radiologie,
Utrecht, Prof dr. K. J. Dik,

Op de Algemene Jaarvergadering van de FIDIN
in januari 1989 is ir. Marius J. de Graaf gekozen
tot nieuwe voorzitter van de FIDIN als opvolger
van drs. A. Kamphuis.

De heer De Graaf is sinds 1985 werkzaam bij
Duphar. Van 1985 tot 1987 vervulde hij de functie
van hoofd Regional Management van de Animal
Health Division op het hoofdkantoor van Du-
phar in Weesp. Sinds 1987 is de heer De Graaf
General Manager van de Veterinaire Dienst bij
Duphar Nederland BV te Amsterdam, en als
zodanig verantwoordelijk voor de veterinaire
activiteiten van Duphar op de Nederlandse markt.
Bij de momenteel 25-jarige FIDIN zijn op dit
moment 26 bedrijven aangesloten, waaronder
vrijwel de gehele op research gebaseerde veteri-
nair farmaceutische industrie.
Naast de vele activiteiten in Nederland, waaron-
der die van de registratie diergeneesmiddelen en
het op I juni a.s. te organiseren Jubileumcongres
(zie pag. 296), wordt de FIDIN steeds meer
betrokken bij Europese aangelegenheden. Dit
alles stelt aan het bestuur en commissies van de
FIDIN zeer hoge eisen, maar verwacht mag
worden dat de onder leiding van de voorgaande
voorzitter drs. A. Kamphuis ingezette voortva-
rende aanpak door de nieuwe voorzitter gecon-
tinueerd zal worden.

Op 6 februari jl. werd door Beecham Veterinaire
Produkten de nieuwste presentatie van de pro-
dukten op basis van de combinatie amoxicilline
en clavulaanzuur uitgebracht. Het gaat hier om
een gebruiksklare olie suspensie; Synulox RTU
(ready to use) welke per ml 149 mg amoxicilline
en 35 mg clavulaanzuur bevat.
De toevoeging van clavulaanzuur verruimt het
reeds zeer brede spectrum van amoxicilline met
die bacteriën, welke op grond van, voor clavu-
laanzuur gevoelige /3-lactamase produktie tegen
de bactericide werking van amoxicilline werden
beschermd.

Bij zowel experimentele als klinische proeven
werd een zeer goed resultaat bereikt met het
gebruik van Synulox RTU. Tezamen met de reeds
eerder geïntroduceerde smakelijke tabletten,
druppels, boli en mastitisinjector is nu een vol-
ledige reeks Synulox presentaties voor de Neder-
landse prakticus ter beschikking.

Leo Pharmaceutical Products B.V. heeft onlangs
haar huisdierhygiënelijn uitgebreid met twee
nieuwe produkten;

Bitlerspray. een extreem bittere stof voor het
beschermen van verbanden, hechtingen, schoe-
nen, meubelen, etc. tegen ongewenst gedrag van
gezelschapsdieren.

Leo produkten zijn zowel rechtstreeks, als via de
groothandel te verkrijgen, levering uitsluitend
aan dierenartsen.

Hill\'s Benelux nodigt u uit voor de SAVAB-
Flanders Dag 1989 Antwerpen, 4 juni 1989.
Onderwerp: \'Canine urologie problems\'.
Spreker: prof. dr. Carl A. Osborn, DVM, PhD,
College of Veterinary Medicine, University of
Minnesota (USA).

Waar en wanneer: Provinciehuis, Koningin Eli-
sabethlei 22, 2018-Antwerpen, tel. 03/2372800 op
zondag 4 juni 1989. Onthaal 08.30 uur; aanvang
09.00 uur.
Kosten:

De totale prijs van het congres, inclusief de lunch,
de koffiepauze en de congresmap bedraagt;
voor leden SAVA B-Flanders en BSDV 2500.- Bfr.
voor leden KNMvD 2500,- Bfr.
voor niet-leden 5000,- Bfr.

U kunt zich inschrijven door overschrijving van
deze som op rekeningnr. 235-0434054-88 van de
SAVAB-Flanders, Generale Bankmaatschappij,
Ridder Portmansstraat 1, B-3500 Hasselt, België;
met vermelding SF-Dag Dr. X.
De inschrijvingen worden aangenomen in chro-
nologische volgorde van binnenkomst. Uw beta-
lingsbewijs geldt dan als bewijs van inschrijving.

Als uiterste inschrijvingsdatum geldt 15 mei 19ft9.
Inlichtingen: SAVAB-FI secretariaat: dr. R. Lip-
pens, Moerstraat 27, 2232 Schilde, België, tel, 09-
32-3-6582535,

Pasgeboren kalveren zijn buitengewoon kwets-
baar, omdat ze praktisch zonder weerstand (af-
weerstoffen) worden geboren en direct vanaf de
geboorte bedreigd worden door schadelijke en
besmettelijke bacteriën en virussen.
Nagenoeg elke veehouder heeft vlak na de ge-
boorte van de kalveren meer ervaring dan hem
lief is met (heftige) coli- of witte kalverdiarree.
Voor haar verdediging tegen de ziektekiemen die
infectieuze diarree veroorzaken is het jonge dier
geheel afhankelijk van de antistoffen die het van
de moederkoe via de biest binnenkrijgt. Het is niet
overdreven om te stellen dat er vaak een wedloop
tegen de klok is of de antistoffen dan wel de
ziekteverwekkers het eerst in de darmen zijn.
Verstrekking direct na de geboorte van voldoende
biest van goede kwaliteit, in combinatie met een
goede hygiëne, helpt veel problemen voorkomen.
Sanofi B.V. te Maassluis levert sinds kort, onder
de merknaam Immunoral RC, een natuurpro-
dukt dat, mits snel na de geboorte met een weinig
biest of melk ingegeven, de hoeveelheid antistof-
fen in het bloed zowel als in de darmen opmer-
kelijk verhoogt en zo het jonge dier door de eerste
moeilijke week heen helpt.
De plaatselijke werking in de darmen is heel
belangrijk, omdat zo verhinderd wordt dat de
ziekteverwekkers zich aan de darmwand vast-
hechten en vervolgens de gifstoffen gaan produ-
ceren.

Dit nieuwe produkt is toepasbaar wanneer de
biestverstrekking kwalitatief of kwantitatief on-
voldoende is, zoals in geval van:

3. biest van slecht beschermde (ongevacci-
neerde) moeders op probleembedrijven.

The centre of attraction for the international
meat, egg and poultry production sector in 1989
will be the International Exhibition for Pig and
Poultry Production and Processing, \'Huhn &
Schwein \'89\'. This will be held from 21 to 24 June
1989 at the exhibition grounds of the Hannover
Fair. The numbers of stand applications have
once again confirmed the major international
importance of this DLG Exhibition.
Inlichtingen: Deutsche Landwirtschafts-Gesell-
schaft e.V., Zimmerweg 16, D-6000 Frankfurt a.
M. 1, tel. (069)7 16 80, telefax (069) 7241554.

Op 19 januari 1989 is in kleine kring afscheid
genomen van T. W. Luursema als secretaris-
penningmeester van het Diergeneeskundig Memo-
randum.

Door het plotseling overlijden van de toenmalige
secretaris werd de heer Luursema in december
1975 voor deze post gevraagd. Dankzij een lang-
durige loopbaan in de veterinaire wereld was deze
baan hem op het lijf geschreven. Contacten met
auteurs, bestuurs- en redactieleden, drukkers,
dierenartsen en studenten maakten van hem de
spil en gezichtsbepalende factor van het DM.
In de afgelopen veertien jaar zijn er grote veran-
deringen geweest voor het DM: een uitbreiding
van de doelgroep met de Nederlandstalige Belgi-
sche dierenartsen, het overgaan op de full colour
en de uitbreiding van de ondersteunende firma\'s
Duphar Nederland BV en Mycolarm met Janssen
Pharmaccutica.

Nu achtte T. W. Luursema de tijd gekomen het
rustiger aan te gaan doen. Het Bestuur en de
Redactie van het Diergeneeskundig Memorandum
zijn de heer Luursema veel dank verschuldigd
voor zijn groot enthousiasme en enorme inzet.

De Nederlandse dierenartsen worden in de negen-
tiger jaren geconfronteerd met een gestaag groei-
ende concurrentie. Dat heeft ingrijpende gevol-
gen voor de praktijk en voor het inkomen van de
dierenarts. Of, zoals de Rotterdamse hoogleraar
prof. dr. B. Wieringa, het uitdrukt: \'Professionele
dienstverleners zoals dierenartsen raken steeds
meer overtuigd van het belang van klantgericht
handelen. Deskundigheid op het vakgebied van
de dierenarts blijft essentieel. Doch voor het
uitoefenen van een succesvolle praktijk kan men
niet langer alleen volstaan met deze technische
deskundigheid. De consumenten worden mondi-
ger en kritischer, er is de concurrentie van collega
dierenartsen, paraveterinairen, dierenspeciaalza-
ken, leveranciers van geneesmiddelen buiten de
dierenarts om etc.\'. Prof. Wierenga, hoogleraar
Marketing, is op donderdag 1 juni (1989) in de
Amsterdamse RAI de voorzitter van het FIDIN-
Jubileumcongres. De FIDIN, de Vereniging van
Fabrikanten en Importeurs van Diergeneesmid-
delen in Nederland, bestaat namelijk 25 jaar.
Dit FIDIN-Jubileumcongres zal worden geopend
door de Minister van Landbouw en Visserij, ir.
G. J. M. Braks. Saillant detail: op deze feestelijke
bijeenkomst krijgen minister Braks en alle aan-
wezigen twee rapporten aangeboden waarin de
toekomst van de Nederlandse dierenarts centraal
staat. Zo presenteert de Rabobank op dit jubi-
leumcongres een omvangrijke branchestudie \'Vi-
sie op Dierenartsen\'. Centraal in deze studie staat
onder andere het financiële reilen en zeilen van
de dierenartspraktijk. \'Visie op Dierenartsen\' is
een onderdeel van een serie branchestudies, waar-
in eerder aandacht werd besteed aan diverse
bedrijfstakken in de agrarische sector, maar waar
ook niet-agrarische branches tegen het licht wor-
den gehouden.

In de RAI presenteert tegelijkertijd de Erasmus
Universiteit de resultaten van een grootschalig
onderzoek waarbij een 150-tal dierenartspraktij-
ken zijn betrokken. Hierin staat niet alleen de
dienstverlening in het middelpunt, maar ook de
(ervaren) concurrentieverhoudingen en de strate-
gieën om zich hiertegen te wapenen. Prof Wie-
ringa: \'Kennis en toepassing van begrippen en
technieken uit de marketing bieden de dierenarts
de mogelijkheid succesvol in te spelen op de
veranderingen in de markt.\' Onnodig op te mer-
ken dat minister Braks deze gelegenheid zal
benutten om kanttekeningen te plaatsen bij de
resultaten van de twee studies.
Om het hoofd te bieden aan de (inter)nationale
concurrentie zal de dierenarts zelf trouwens ook
meer aandacht moeten besteden aan onder an-
dere her- en bijscholingsprogramma\'s.

Tevens moet de opleiding van de dierenarts
worden herzien. Dit is de hartekreet van een
andere eminente gastspreker op het jubileumcon-
gres, prof. dr. D. A. A. Mossel, Emeritus-hoog-
leraar aan de Faculteit Diergeneeskunde. Zijn
stelling: \'Een brede, algemene klinische opleiding
is ook voor de sector veterinaire volksgezondheid
vereist. Zij is bovendien dwingend noodzakelijk
in het kader van de Europese integratie. Uitslui-
tend wordt beoogd aanvullende specifieke be-
kwaamheden aan te leren. Zij stellen de Neder-
landse dierenarts in staat om de bijvoorbeeld
reeds in de VS toegepaste technieken te introdu-
ceren in Nederland.\'

Volgens prof. Mossel zal zo\'n aangepast leerpro-
gramma het imago van de dierenarts als \'de expert
der veterinaire volksgezondheid\' kunnen verster-
ken.

Deze voor velen zo bekende hoogleraar zal op 1
juni a.s. de contouren schilderen van de essentiële
basis- en applicatieprogramma\'s voor de dieren-
arts. Velen zullen de kans waarnemen nog eens
te genieten van het optreden van deze eminente
spreker.

Tijdens deze feestelijke bijeenkomst wordt door
prof dr. A. S. J. P. A. M. van Miert, hoogleraar
Farmacologie aan de Faculteit Diergeneeskunde,
stilgestaan bij \'Diergeneesmiddelen en Good Vet-
erinary Practice (GVP)\'. Dit betekent volgens
prof. Van Miert onder andere bedrijfskennis, een
goed overleg met en duidelijke instructies voor de
eigenaar van de dieren en het correct omgaan met
diergeneesmiddelen (opslag, transport, admini-
stratie etc.).

Tevens zal prof. Van Miert aandacht besteden aan
onder andere: de ontwikkeling van meer eenvou-
dige en sneller werkende diagnostische testen
voor het opsporen van residuen van diergenees-
middelen, de realisering van een Bureau Bijwer-
kingen Diergeneesmiddelen en onder andere de
keten welke het diergeneesmiddel passeert van
producent tot consument.

Kortom: voor de Nederlandse dierenartsen is het
FIDIN-Jubileumcongres (aanvang 14.00 uur) de
gelegenheid om zich te oriënteren op de oplossin-
gen voor de problemen waarmee men in de
negentiger jaren wordt geconfronteerd.

Secretariaat FIDIN, Postbus 123, 3850 AE Er-
melo, tel. 03417-51703, telefax. 03417-51881.

Themen: Vollendung des Binnenmarktes - Inner-
gemeinschaftlicher Handelsverkehr mit Tieren
und mit Lebensmitteln tierischer Herkunft - Aus-

Auskunft und Anmeldung: Staatliches Veterinär-
amt Radolfzell, Scheffelstraße 14a, Radolfzell
(Tel. 07732/12744 - Frau Rothe, Dr. Störzer).
Anmeldung bis 1. April 1989.

9.00 Begrüßung und Eröffnung.
9.30 Die Bedeutung der Lebensmittel tierischer
Herkunft im Europäischen Binnenmarkt;
Parlamentarischer Staatssekretär Pfeifer,
MBJFFG.

2. Aus der Sicht des EG-Rates; Hauptver-
waltungsrat Georges Adelbrecht, Gene-
ralsekretariat des Rates der EG.

4. Umsetzung von EG-Regelungen in na-
tionales Recht; MR Dr. Heuner,
BMJFFG, Bonn.

14.30 Vollendung des Binnenmarktes - Auswir-
kungen auf die Verbraucher und
Wirtschft.

1. Auswirkungen auf die Verbraucher;
Johannes Jaschick, Präsident der Fach-
gruppe Umweltschutz, Gesundheitswesen
und Verbrauch im Wirtschafts- u. Sozial-
ausschuß der Europäischen Gemeinschaf-
ten.

2. Auswirkungen auf das Fleischerhand-
werk; Albert Pröller, Vizepräsident des
Deutschen Fleischverbandes.

3. Auswirkungen auf die Überwachung
des Verkehrs mit Lebensmitteln tierischer
Herkunft nach Abbau der Grenzkontrol-
len; Ltd. MR Dr. Geßler, MURL, Düssel-
dorf.

8.30 Vollendung des Binnenmarktes - Auswir-
kungen auf die Überwachung beim Tier-
schutz und bei der Tierseuchenbekämp-
fung.

1. Tierschutzaspekte bei der Überwachung
des Handels mit Tieren nach Abbau der
Grenzkontrollen; Dr. Baumgarten, BML,
Bonn.

2. Konsequenzen für die Tierseuchenbe-
kämpfung bei der Überwachung des Han-
dels mit Tieren nach Abbau der Grenz-
kontrollen, BML, Bonn.

1. Anwendung des Lebendimpfstoffes bei
der IBR-lPV-Bekämpfung; Prof. Dr.
Straub, Tübingen.

3. Aujeszkysche Krankheit - Bekämp-
fungsmöglichtkeiten mit Lebendimpfstoff
bzw. inaktivierten Impfstoff; Dr. Kuiper,
Weesp. Holland.

4.1. Möglichtkeiten der Bekämpfung des
Fuchsbandwurms; Prof. Dr. Trautwein,
Nürtingen.

Nadere informatie is eveneens verkrijgbaar bij
drs. J. Minderhoud, Rotterdam, tel. 010-4132210
en 4361362.

Lezingenmiddag voor de landbouwvoorlichting
ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan van
varkensproelbedrijf \'Bantham\' in Maartensdijk
en het aldaar gereedkomen van een nieuwe
kraamopfokstal. Deze middag wordt georgani-
seerd door het Instituut voor Veeteeltkundig
Onderzoek (IVO) \'Schoonoord\' te Zeist in sa-
menwerking met het Instituut voor Mechanisatie
Arbeid en Gebouwen (IMAG) te Wageningen.
De middag zal in Zeist plaatsvinden.

Video-presentatie van de Bantham met een accent
op de nieuwe kraamopfokstal.
Fokkerij-onderzoek:

— Selectie op het interval tussen spenen en de
eerste bronst bij le worpszeugen; dr. ir. J. W. M.
Merks (IVO).

— Individuele voeropnameregistratie bij groei-
ende varkens in groepshuisvesting; mevr. ir. L. C.
M. de Haer (IVO).

— Huisvestings- en voedertechnische methoden
om de mestkwaliteit te verbeteren en de emissie
te beperken; ir. A. J. A. Aarnink (IMAG).
Huisvestingsonderzoek - twee benaderingen voor
groepshuisvesting bij zeugen:

— Guste, dragende en zogende zeugen in een
geïntegreerd systeem; ir. R. G. Buré (IMAG).
Toekomstig toegepast wetenschappelijk onder-
zoek op het gebied van de fokkerij, de huisvesting
en de mestproblematiek; ir. D. Minkema (IVO).
Nadere mformatie: IVO in Zeist, tel. 03404-29611,
de heren Holsbrink of Merks.

Vroegtijdige sterfte bij collies
en shelties door lever lijden,
erfelijkheid of toeval?

Sedert enkele jaren wordt met name in de
praktijk van eerstgenoemde collega sterfte
bij collies waargenomen (tri-colour en blue
merle), sinds kort ook bij een enkele sheltie
en wel op een leeftijd van ca. 5-7 jaar oud.
Het ziektebeeld is in eerste instantie vrij
aspecifiek, waarna vermagering, algehele
malaise en vooral Icterus worden waargeno-
men.

Behandelingspogingen ten spijt zijn de pa-
tiënten na het klinisch waarneembaar wor-
den van de Icterus binnen enkele dagen tot
weken gestorven.

Op twee van de tot dusver meer dan tien
overleden patiënten is in Utrecht sectie
verricht met als uitslagen respectievelijk
\'gemetastaseerd galgangcarcinoom\' en \'le-
vercirrhose\' als belangrijkste pathologische
afwijkingen.

Als praktici is er ons veel aan gelegen om
in deze affaire meer duidelijkheid te verkrij-
gen, daar naar onze overtuiging het hier
geen toeval maar een familiaire predisposi-
tie danwel een erfelijke (al dan niet aan \'blue
merle\' gekoppelde) afwijking zou kunnen
betreffen.

Bloedonderzoek op ALAT en galzuren van
enkele verwante en niet verwante dieren (ten
opzichte van de sterfgevallen) die tot op
heden geen enkel symptoom van lever- of
galweglijden vertonen, bleek niet binnen de
normaalwaarden te liggen; het is echter niet
duidelijk in hoeverre hieraan enige voor-
spellende waarde kan worden toegekend.
In verband met de implicaties van een
mogelijke erfelijke aanleg bij deze dodelijke
lever/galweg-problemen voor de \'colliewe-
reld\' is hierbij ons dringende verzoek aan
alle collegae die ook dergelijke patiënten ter
behandeling hebben (gehad) of wellicht nog
krijgen om contact met één van ons op te
nemen, opdat alle beschikbare informatie
gebundeld kan worden. Voor uw medewer-
king bij voorbaat onze dank!

Zoals reeds in het Tijdschrift voor Dierge-
neeskunde van 1 januari 1989 gemeld, is
geheel Nederland nu Officieel Vrij van Var-
kenspest (OVV). Dientengevolge zal zo
spoedig mogelijk worden overgegaan tot het
beperken van de import van varkens en
varkensvlees(produkten) tot die uit OVV-
landen en OVV-gebieden.
In dit kader wordt met ingang van 8 maart
een importverbod van kracht uit niet OVV-
landen en niet OVV-gebieden. De EG-Com-
missie en de EG-lidstaten zijn op de hoogte
gesteld.

In Nederland kwamen in het tijdvak van 16 t/m
31 januari 1989 de volgende aantallen gevallen
van besmettelijke ziekten waarvan aangifte ver-
plicht is voor;

8—11 2nd European Symposium on Avian
Medicine and Surgery, Utrecht (pag. 762).

15—18 AO Courses for Veterinary Surgeons,
Ohio State University, Columbus (USA)
(pag. 900 1988).

18 Universiteitsdag UUF: \'Grenzen aan de
kwaliteit van het leven\'. Utrecht (pag, 222),

21 Gez,dienst v. Dieren Noord-Brabant/Afd.
Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Varken. Gebouw Gezondheidsdienst, aan-
vang 20.15 uur.

23 Symposium \'Nieuwe ontwikkelingen in de
levensmicrobiologie\', Stichting EFFI,
Utrecht, Inl, tel. 08370-22114 (pag. 1318).

30 International Veterinary Ear, Nose, and
Throat Association (IVENTA). Harrogate,
UK. (Inl. dr. A. J. Venker-van Haagen) (pag
1030).

30 \'Pet nutrition in practice\'. Symposium Walt-
ham Centre for Pet Nutrition at the WSAVA
Congress, Harrogate (pag. 226).

4 \'Streptokokken\'. Symposium georganiseerd
door Ned. Ver. Microbiol. Sectie Levensmid-
delen. Wageningen (pag. 169).

4 Gez.dienst v. Dieren Noord-Brabant/Afd.
Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Vleeskalveren. Gebouw Gezondheidsdienst,
aanvang 20.15 uur.

5—8 18. Kongress Deutsche Veterinärmed.
Gesellschaft. Leitthema: \'Pathogenese und
Bekämpfung von Faktorenkrankheiten\'.
Bad Nauheim (inl. op red. secretariaat ver-
krijgbaar).

11 Regiovergadering A.U.V.; Regio West; Weg-
restaurant \'Afrit De Meern\'; 20.30 uur.

18 Gez.dienst v. Dieren Noord-Brabant/Afd.
Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Kleine huisdieren. Gebouw Gezondheids-
dienst, aanvang 20.15 uur.

18—19 PHLO Wageningen: Besturen en orga-
niseren (inl. tel. 08370-84093/84094).

20—21 Arbeitstagung des Bundesverbandes
der beamteten Tierärzten, Konstanz. Inl.:
drs. J. Minderhoud, Rotterdam, tel. 010-
4132210 en 4361362 (pag. 296).

27—29 Management voor dierenartsen. Cur-
sus: Presentatietechniek (pag. 179 en 305).

10 \'Heden en toekomst van het onderzoek op
varkensproefbedrijf Bantham\'; lezingendag
t.g.v. 25-jarig bestaan (IVO/IMAG); Zeist
(pag. 297).

15—16 Meeting of the Eur. Society of Vet.
Pathology, Koblenz (inl. tel. 030-534303,
Vkgr. Pathol., Utrecht).

17—18 PHLO-cursus \'Varkenshouderij\', Den
Bosch (inl.: ing. F Appel, tel. 08370-84093).

17—19 PHLO-cursus \'EG-landbouwpolitiek\',
Wageningen (inl.: ing. F. Appel, tel. 08370-
84093).

22—2 juni Workshop Moleculaire Biologie en
Recombinant-DNA Technologie, Utrecht
(pag. ).

24—27 23. Internat. Symposion über Ge-
schichte der Veterinärmedizin (A), Skara
(Zweden).

25—27 20. Jahresversammlung Schweizerische
Vereinigung für Kleintiermedizin, Biel (inl.
red.secretariaat).

30 \'Voedselveiligheid van teelt tot consument\';
Symposium (Stichting Voeding Ned.; inl. tel.
05908-16043).

I Contactdag voor de Pluimveehouderij, pri-
maire sector. \'Het Spelderholt\', Beekbergen.

1 Jubileumcongres FIDIN: \'Zit de dierenarts
op het juiste paard?\'; RAI Congres Centrum,
Amsterdam (pag. 1330).

8 lOe Ned. Kampioenschappen Kleiduiven-
schieten voor dierenartsen. Organisator
Boehringer Ingelheim B.V. Vetmedica.

18—21 4th International DLG Poultry Sympo-
sium: \'Poultry Production in Hot Climates\',
Hameln (BRD).

25—27 Eur. Conference on Health and Social
Aspects in Swine Production, Kopenhagen.

2—1 WAVFH Xth (Jubilee) International
Symposium, Stockholm (pag. 115, inl. tevens
op het redactiesecretariaat).

23—27 4. Weltkongreß über angewandte Gene-
tik in der Tierzucht, Edinburgh (UK).

27—31 40th Annual Meeting of the European
Assoc. for Animal Production (EAAP Stu-
diedagen). Dublin, Ierland (inl. vet. secreta-
riaat).

28—1 sept. 6th Conference on \'Livestock Pro-
duction and Diseases in the Tropics\', Wage-
ningen (pag. 900).

27—28 PHLO Wageningen: Structuur, fysische
stabiliteit en reologische eigenschappen van
levensmiddelen (inl. tel. 08370-84093/
84094).

28—30 \'Open Dagen PR\', Proefstation Rund-
veehouderij, Schapenhouderij en Paarden-
houderij, Lelystad. Inl.: tel. 03200-22514.

3—5 3rd International Conference on Food
Science and Technology Information, Buda-
pest (pag. 224).

4—5 PHLO Wageningen: Structuur, fysische
stabiliteit en reologische eigenschappen van
levensmiddelen (inl. tel. 08370-84093/84094)

24—25 PHLO Wageningen: Besturen en orga-
niseren (inl. tel. 08370-84093/84094).

Vacatures in besturen en commissies verband houdende met de 136e
Algemene Vergadering van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde

Overeenkomstig artikel 28 van de Statuten worden de betrokken Afdelingen/Groepen
verzocht eventuele kandidaten voor te dragen en de namen van hen tijdig voor de Algemene
Vergadering aan het Hoofdbestuur mede te delen.

G.C.J. Wegman Afd. Utrecht 1989 aftredend en herkiesbar
O.M. Verhorst Afd. N. Brabant 1989 aftredend en herkiesbaar

Overeenkomstig artikel 30 van de Statuten worden de betrokken Afdelingen/Groepen
verzocht in de vacature te voorzien en de uitslag daarvan tijdig voor de Algemene
Vergadering aan het Hoofdbestuur mede te delen.

Overeenkomstig artikel 42 van het Huishoudelijk Reglement worden de betrokken
Afdelingen verzocht eventuele kandidaten voor te dragen en de namen van hen tijdig voor
de Algemene Vergadering aan het Hoofdbestuur mede te delen.

Overeenkomstig artikel 78 van het Huishoudelijk Reglement wordt de betrokken Groep
verzocht eventuele kandidaten voor te dragen en de namen van hen tijdig voor de Algemene
Vergadering aan het Hoofdbestuur mede te delen.

Overeenkomstig artikel 77 van het Huishoudelijk Reglement worden de Afdelingen/
Groepen verzocht eventuele kandidaten voor te dragen en de namen van hen tijdig voor
de Algemene Vergadering aan het Hoofdbestuur mede te delen.

Overeenkomstig artikel 70 van het Huishoudelijk Reglement worden de Afdelingen/
Groepen verzocht eventuele kandidaten voor te dragen en de namen van hen tijdig voor
de Algemene Vergadering aan het Hoofdbestuur mede te delen.

Overzicht van regiocoördinatoren

Regio

Noord Nederland	Rund	T. Jorna, Drachten	05120-20605
Noord/Oost Nederland	Varken	F. Bouwkamp, Zwolle	038-540305
Oost Nederland	Rund	H. Kooi, Gorssel	05759-2503
Gelderland	Varken	G. Groenland, Velp	085-629304
Gelderland	Rund	L. V. Wuijckhuise-Sjouke, Velp	085-629304
Oost N. Brabant	R 4- V	H. Martin, Oss	04120-38859
De Kempen	R -1- V	J. T. Weeda, Sterksel	04907-4176
Limburg	Rund	H. Geurts, Horst	04709-4405
Limburg	Varken	J. Leenen, Heythuizen	04749-1441
West Brabant	R -1- V	T. Meesters. Roosendaal	01650-53815

De toepassingen van de VAMPP-pakket-
ten Rund en Varken zijn door de recente
updates en de toevoeging van de voedings-
module met de koppeling krachtvoergift
een stuk uitgebreider geworden.
Het aantal dierenartspraktijken dat inmid-
dels met VAMPP werkt neemt toe en daar-
mee het ledental van de VAMPP Gebrui-
kers Groep (VGG); 192 ingeschreven
leden per december 1988.
De VGG coördineert de wensen en sugge-
sties van de gebruikers en heeft daartoe
een tweemaandelijks overleg met de soft-
ware leverancier Lair/Soft BV, waarin mo-
gelijke veranderingen en vernieuwingen
besproken worden. Wensen en suggesties

uit de praktijk worden eerst besproken in
regioverband. Daar kunnen tevens in een
kleine groep bedrijfsanalyses behandeld
worden en kan men onderling praktische
ervaringen uitwisselen. Onderstaand volgt
een overzicht van de regiocoördinatoren.
Deze regiocoördinatoren organiseren deze
bijeenkomsten en geven de besproken sug-
gesties uit hun regio door aan het VGG-
bestuur.

Voor de provincies Utrecht, Noord- en
Zuid-Holland worden nog regiocoördina-
toren gezocht.

VGG-leden die nog niet in een regio inge-
deeld zijn kunnen zich bij één der boven-
staande coördinatoren opgeven. VAMPP-
gebruikers kunnen zich als VGG-lid opge-
ven bij de secretaris M. van Wijck, Singel
13, 9104 JH Damwoude, tel. 0511-3292.
De VGG heeft A4-formaat klemmappen
laten maken om het noteren van gegevens
tijdens het bedrijfsbezoek in de stal mak-
kelijker en leesbaar te maken. Bovendien
kunnen er de lijsten in opgeborgen wor-
den.

Deze mappen, zwart met wit VGG-logo
zijn ä ƒ 10,- per stuk verkrijgbaar bij A.
Meesters, Bovendonk 8, 4707 ZS Roosen-
daal, tel. 01650-53815.

ledereen praat erover, dus waarom dieren-
artsen niet? Wij moeten toch ook een
beetje meedoen! De Jaarcongrescommissie
heeft een andere benadering die weliswaar
hetzelfde resultaat tot gevolg heeft gehad.
Aan de Themacommissie is voorgesteld
geen wetenschappelijk, maar een maat-
schappelijk congres te houden met als
thema: EEG 1992. De Themacommissie
heeft hier zeer positief mee ingestemd en
gesprekken over de invulling van het pro-
gramma zijn in volle gang.
In beginsel kan het openstellen van de
Europese grenzen heel wat gevolgen heb-
ben. Onderstaand volgt een uiteenzetting
van een aantal gebieden waar veranderin-
gen kunnen optreden.

— Nu is er een redelijk goede controle op
de invoer van levende dieren. De grens is
niet waterdicht, maar de kans dat dragers
van belangrijke ziekten toch hier of daar
opgespoord worden, is groot. Wat gaat er
gebeuren als het huidige systeem van
grenscontroles plaats moet maken voor
een andere wijze van ziektenwering?

— In hoeverre kunnen buitenlandse die-
renartsen zich beter gaan vestigen in Ne-
derland? Wordt het gemakkelijker voor
Duitse en Belgische dierenartsen hun prak-
tijkgebied uit te breiden tot Nederland?

— Nederland heeft nu, in vergelijking tot
andere Europese landen, een van de
zwaarste vormen van kanalisatie van dier-
geneesmiddelen. Het gevolg is dat de
Overheid, uitzonderingen daargelaten, in
het algemeen een goede grip heeft op de
handel in diergeneesmiddelen. Een ander
gevolg is dat de dierenarts een grote in-
vloed heeft op de keuze en wijze van toe-
passing van diergeneesmiddelen. In andere
landen is dit niet altijd het geval en wordt
de toepassing bepaald door mensen die er
niet voor zijn opgeleid. Het inkomen van
de Nederlandse dierenarts is voor een be-
langrijk deel afhankelijk van de apotheek.

— Er is een sterke lobby van apothekers-
en landbouworganisaties in verscheidene
landen om de handel in diergeneesmidde-
len veel meer dan nu vrij te laten. Met
EEG 1992 komt ook Nederland onder in-
vloed van deze lobby.

— Het beleid ten aanzien van de bestrij-
ding van dierziekten wordt in belangrijke
mate een Europese zaak. Dit betekent ook
dat Nederland geconfronteerd kan worden
met maatregelen die voorheen op natio-
naal niveau nooit genomen zouden zijn.

— Het wordt steeds duidelijker dat
nieuwe ontwikkelingen niet meer op tech-
nische, maar op politieke aspecten beke-
ken worden. Het gebruik van geslachts-
hormonen als groeibevorderaar en de
discussies rond BST en PST zijn hier voor-
beelden van. De consumentenlobby is in
het Europese circuit erg sterk. Het invoe-
ren van onvoldoende uitgewerkte en moei-
lijk vatbare begrippen zoals \'Good Veteri-
nary Practice\' geven de mogelijkheid
beslissingen op andere dan rationele gron-
den te nemen.

Het beleid in de EEG is zich aan het uit-
kristalliseren. In de invulling van dit beleid
is nog bij te sturen. Bijsturen kan alleen
door actief mee te denken over de beste
oplossing op nationaal en internationaal
niveau. Het is niet voldoende om te steu-
nen op de Nederlandse afgevaardigden in
Europese commissies en organisaties.
Wil de Nederlandse dierenarts een goede
positie blijven behouden en gebruik kun-
nen maken van de mogelijkheden die de
EEG biedt, dan is het nodig dat alle gele-
dingen actief zijn op dit gebied. Allereerst
is het nodig te weten wat er nu speelt. De
Jaarcongrescommissie en de Themacom-
missie willen met het congres de informa-

De cursus is bestemd voor dierenartsen in
de praktijk, Overheidsdienst en in het be-
drijfsleven.

— persoonlijice presentatie, dat wil zeggen
het vergroten van de vaardigheid in het
houden van inleidingen;

— zakelijtce presentatie, dat wil zeggen het
ontwikkelen van ideeën en plannen voor
een effectieve presentatie van de eigen
praktijk, de eigen dienst of het bedrijf
waarvoor men werkzaam is.

In een intensief werkprogramma zullen de
deelnemers het houden van inleidingen,
het werken met verschillende hulpmidde-
len en het ontwerpen van eigen presenta-
tieplannen in de praktijk beoefenen. Met
behulp van video zullen deze activiteiten
geanalyseerd worden.
De inhoudelijke begeleiding van de cursus
is in handen van drs. G. A. Lesscher en ir.
M. van Woerden, beiden werkzaam als
trainer-docent managementontwikkeling
in de agrarische sector.
De organisatie van de cursus wordt ver-
zorgd door T. W. te Giffel.
De cursus zal gehouden worden van don-
derdag 27 april 16.00 uur t/m zaterdag 29
april 1989 15.00 uur in het Apart.hotel te
Delden.

Door de intensieve begeleiding en het zelf
actief bezig zijn zullen er slechts 15 perso-
nen aan deel kunnen nemen. De kosten
voor deze cursus bedragen ƒ795,-, inclu-
sief de verblijfskosten. Uiteraard is deze
cursus alleen bestemd voor leden van de
KNMvD.

Inschrijven kan geschieden door de deelne-
inersbijdrage over te maken op onze giro-
rekening 5111606 of op onze bankrekening
bij de ABN te Utrecht, nummer
55.50.48.861, onder vermelding van
\'Managementcursus\'. Op het secretariaat
is een informatiefolder verkrijgbaar (Desi-
ree Raasing).

Het Kleine Huisdieren Congres \'de Voor-
jaarsdagen\' dat ieder jaar door de Groep
Geneeskunde van het Kleine Huisdier
wordt georganiseerd, zal dit jaar van 14 —
16 april worden gehouden in het RAI-
Congrescentrum te Amsterdam.
Via de inschrijving wordt het u mogelijk
gemaakt één, twee of drie dagen het con-
gres te bezoeken dan wel een toegangsbe-
wijs te delen met uw eventuele collega(s)
uit de groepspraktijk.

Tijdens dit congres zal in het bijzonder
aandacht worden besteed aan ziekten bij
de kat, Ophthalmologie en cardiologie bij
het kleine huisdier, chirurgie, gedragspro-
blemen en voeding, en praktijkmanage-
ment. Tevens komt een scala van onder-
werpen aan de orde waarover recentelijk
in Utrecht een proefschrift werd afgerond,
of onderwerpen die anderszins sterk in de
belangstelling staan.

Katten maken een steeds belangrijker deel
uit van het patiënten-bestand in de kleine
huisdierenpraktijk. Over de ziekten bij de
kat raakt ook steeds meer bekend, reden
waarom vrijdagmorgen de radiologie van
de kat wordt besproken door dr. Wolve-
kamp. Tijdens een rijk geïllustreerde lezing
zal hij dieper ingaan op de techniek van
het nemen van röntgenfoto\'s bij de kat en
op de interpretatie van met name foto\'s
van het abdomen en de borstholte.

Tijdens de Vrije Mededelingen op vrijdag-
morgen zullen de collegae Mey en Otten-
schot de resultaten van respectievelijk rhi-
noscopieën bij katten en operaties van
neusvleugels bij katten presteren.
Op vrijdagmiddag wordt u door de IVON

in staat gesteld tijdens het \'Voorjaarsda-
gen\'-Congres de inzichten van prof. De
Wilde uit Gent te vernemen op het gebied
van dieetmaatregelen bij verschillende
ziekten bij de kat, maar ook bij de hond.
Onder meer komen dieetmaatregelen bij
pancreas-insufficiëntie, hepato-encephalo-
pathie, nierinsufficiëntie, urolithiasis bij
hond en kat, alsmede voedselallergieën uit-
gebreid aan de orde.

Zaterdagmorgen zal dr. Hart uit Califor-
nië, USA, een veterinair gedragsdeskun-
dige met wereldfaam, een lezing houden
over gedragsafwijkingen bij de kat. Hij zal
vooral de gedragingen die de kat als gezel-
schapsdier minder geliefd maken, zoals het
urineren en defaeceren buiten de bak en
het kapot krabben van meubilair, aan de
orde stellen, alsmede de medicamenteuze
behandeling hiervan en de adviezen aan de
eigenaar.

Zaterdagmiddag worden door dr. Alice
Wolf uit Texas, USA, de endocrinologie en
gynaecologie van de kat uitvoerig bespro-
ken. Mevrouw Wolf, in de veterinaire we-
reld bekend om haar bijzondere deskun-
digheid op het gebied van ziekten bij de
kat, zal onder meer ingaan op de diagno-
stiek en behandeling van diabetes mellitus,
hyperthyreoïdie en acromegalie. Na een
korte inleiding over de cyclus en partus bij
de poes, wordt ingegaan op de oestrus-
regulatie, onderzoek en behandeling van
infertiliteit bij de poes en het voorkomen
van vroegtijdig aborteren van de vrucht.
Tevens wordt nader ingegaan op de behan-
deling van pyometra en van het mamma
hypertrofie/flbro-adenoma complex bij de
kat, maar ook de fertiliteit en infertiliteit
van de kater worden uitgebreid besproken.

Op zondagmorgen zal dr. Pion, veterinair
cardioloog uit Californië, USA, die recen-
telijk met de opzienbarende ontdekking
kwam dat taurinedeficiëntie bij de kat
veelvuldig leidt tot cardiomyopathie, u van
deze recente ontdekking op de hoogte
brengen en tevens de diagnostiek en thera-
pie van deze aandoening bespreken.
Ook op zondagochtend, bespreekt me-
vrouw Wolf verschillende ziekten van het
maagdarmkanaal en de lever bij de kat.
Onder meer zal worden ingegaan op de
volgende aandoeningen: oesophagitis, py-
lorus stenose en adenocarcinoma in de
maag, voedselallergie, eosinofiele gastro-
enteritis, alimentaire lymfosarcoma, maag-
darmobstructies door corpora aliena en
haarballen, bacteriële en parasitaire enteri-
tis, idiopathische colitis en feline mega-
colon, alsmede op acute pancreatitis.
Tenslotte zal tijdens deze lezing het kli-
nisch-, laboratorium-, röntgen-, en cytolo-
gisch onderzoek van de volgende lever-
ziekten worden behandeld: het cholangio
hepatisch complex bij de kat, de congeni-
tale portosystemische anostomosis, toxi-
sche hepatopathie en hepatische neopla-
sieën.

Tenslotte zal mevrouw Wolf zondagmid-
dag een lezing verzorgen over de diagno-
stiek en behandeling van immunologische
aandoeningen bij de kat, die in de praktijk
zeer relevant zijn, waaronder: de lymfocy-
taire en plasmocytaire stomatitis en gingi-
vitis, autoimmune hemolytische anemie,
chronische progressieve polyarthritis, po-
lymyositis en dermatitis. Al deze voor-
noemde aandoeningen kunnen voorkomen
in de kattenpraktijk van alledag!

De Voorjaarsdagen Commissie heeft er
vertrouwen in dat dit scala van internatio-
naal befaamde sprekers u over de verschil-
lende aandoeningen van hond en kat vol-
doende kan informeren.

Nadere inlichtingen over de Voorjaarsda-
gen kunt u verkrijgen bij het Secretariaat
KNMvD, Postbus 14031, 3508 SB,
Utrecht, tel. 030-510111 op dinsdag en
donderdag.

Alleen vroegtijdige inschrijving kan u ver-
zekeren van een toegangskaart in de klei-
nere zalen. Tijdens het congres is inschrij-
ving aan de balie ook mogelijk.

De banden voor het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde 1988 zijn verkrijg-
baar tegen betaling van f22,50 op
postrekening nr. 511606 ten name van
KNMvD te Utrecht. Wilt u in de om-
schrijving vermelden \'Banden 1988\'.

van 14.00-17.00 uur; Janssen Pharmaceutica,
Dr. Paul Janssenweg 150, Tilburg, tel. 013-
370275.

De cursussen in de week van 22 mei en 29 mei
zijn reeds volgeboekt. Voor de cursus in de
week van 5 t/m 9 juni 1989 zijn nog enkele
plaatsen vrij.

N.B. Deze cursus is reeds volgeboekt. Op een
nader te bepalen datum zal een herhaling gege-
ven worden.

N.B. Deze cursus wordt in Utrecht op de Kli-
niek voor Kleine Huisdieren gegeven van 13.30
tot 17.00 uur.

Klinische les gezelschapsdieren (ƒ70,—)
25 mei 1989, Tilburg (89/21)
N.B. De datum is verschoven van 23 mei naar
25 mei 1989, zie boven.

Week 1: 23 oktober t/m 27 oktober 1989
Week 11: 30 oktober t/m 3 november 1989
Week III: 6 november t/m 10 november
1989

Nadere informatie over de cursussen PAO-D
kunt u vinden in ons cursusoverzicht van het
voorjaar 1989.

Inlichtingen: secretariaat PAO-Diergeneeskunde,
Postbus 140.31, 3508 SB te Utrecht.
Telefoon: 030-517374, bij geen gehoor: 030-
5I011I.

Voor het lidmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde hebben zich aangemeld de volgende collegae:

F. L. O. S. Bernard
R. Cassenaar
Mevr. M. G. M. de Nijs
R. T. E. M. Scholten
Mevr. E. E. Schoonhoven
J. A. Stegeman
Mevr. L. C. M. Valkering
M. Verhoef

206 *Beer. E. C. M. de: 1989; 5037 AS Tilburg, 332
Domtorenstraat 18; tel. 013-673419; wnd.
d.

208 * Berger, J. M.: Gent-1988; 5095 BL Hooge
Mierde, Bagynenbocht 3; tel. 04259-2648
(privé), 04254-2402 (prakt.); p., ass. bij 251
D. A. R Diessen.

218 "Cassenaar, R.: 1989; 3641 BG Mijdrecht,
J. van Lichtenbergstraat 2; tel. 02979-
81907; wnd. d.

331 *Eijk, P A. van der: 1977; Blackpool, Lan-
cashire FY4 IJQ (Engeland), 464 Lytham-
road; d.

235 Goverts, J. Th.: 1971; 3654 KJ Vinkeveen, 260
Kievitslaan 59; tel. 02972-3311 (privé), 020-
927197, 796035 (prakt.); p., geass. met E.
Bolland en E. C. Osinga.

(afwezig) 35 jaar 6 maart 1989
(afwezig) 35 jaar 6 maart 1989
(onbekend) 35 jaar 6 maart 1989
(afwezig) 60 jaar 23 maart 1989
(afwezig) 25 jaar 24 maart 1989
(afwezig) 25 jaar 24 maart 1989

Hertog, A. J. G. den: Gent-1988; 7221 BK
Steenderen, Burg, Smitstraat 22; tel. 05755-
2420 (privé), 1266 (prakt.); p., ass. bij H.
Eggens, G. J. van Nie en S. Tichelman.
Janse, J. M.: Palmerston-1985; Prestatyn,
Clwyd, Wales LL19 9HH (Engeland),
Berne House Vet. Surgery, 2 Aberonway
Rd.; tel. 07456-2102 (privé), 4646 (prakt.);
p., ass. bij Mr. T. Mainland.
Janssen, Mevr. H. W: 1982; 7957 AX De
Wijk, Dorpsstraat 114; tel. 05220-62121
(prakt.); p., kl. huisd., geass. met J. Hooi-
meijer.

"Jonge. Jhr. B. de: 1977; 7553 VS Hengelo
(Ov.), Kerkstraat 17; tel. 074-916828; d.
"Klein Hofmeyer, H. J. A.; 1988; 5711 ER
Someren, Verdonckstraat 84; tel. 04937-
6791; wnd. d.

Kleinjan, A. P: 1986; 7721 WK Dalfsen,
Devotenhof 10; tel. 05293-2677 (privé),
3211 (prakt.); p., geass. met G. E. M.
Bistervels, W. D. J. Laanbroek, J. W.
Lesschen en A. Smit.

Koch, M. J. M.: 1986; 2861 CC Bergam-
bacht, Tussenlanen 47A; tel. 01825-3898
(privé), 1695 (prakt.); p., ass. bij G. v. d.
Berg, R. de Haas en A. C. de Zeeuw.
Kranendonk. A. A.: 1985; 3852 NC Ermelo,
Nieuwe Laan 15; tel. 03418-52079 (privé),
51235, 53451 (prakt.); p., geass. met J.
Brons en Th. Twerda.

\'Kruit. L. K.: 1989; 3572 GA Utrecht,
Zandhofsestraat 3 bis; tel. 030-719770;
wnd. d.

Kuiper. B.: 1988; 7002 HD Doetinchem,
Stevinlaan 30; tel. 08340-43589 (privé), 073-
419575 (bur.); bedr. d. bij R. C. C. Notox.
Laar. C. G. van: 1984; 8265 CR Kampen,
Kalmoessingel 24; tel. 05202-26151 (privé),
13930/12255 (prakt.); p., geass. met O.
Drent, H. A. Hagen, K. Hoving en R
Werkhorst.

* Lewing. J. M. V. Se. E. J.: 1977; Saskatoon
(Canada)-1984; Leduc, Alberta T9E 2X2
(Canada), R.R. 2; tel. 403-986-1589; p.
MaiUie. H. H. J. C.: 1952; 9527 TA Bron-
neger. Spoorstraat 7; r.d.
Mensen. G. H.: 1984; 4191 MZ Geldermal-
sen, J. F. Kennedylaan 4; tel. 03455-75974
(privé), 7321 1 (prakt.); p., geass. met W. Th.
Straaten en W. R S. van Weert.
Mulder. W.: 1977; 8191 LJ Wapenveld
(Gld.), Flessenbergerweg 18; tel. 05206-
79679 (privé), 42512 (prakt.); p., geass. met
D. H. Bronsink, J. Kuipers en G. J. van
Selm.

*Nijs. Mevr. M. G. M. de: 1989; 3981 ZC
Bunnik, Lokhorstlaan 57; tel. 03405-63416;
wnd. d.

Postma. E. J.: 1977; 6991 GE Rheden,
Groenestraat 12-14; tel. 08309-54911
(privé), 53603 (prakt.); p.
Pouwer. J. J.: 1986; 4041 XW Kesteren,
Bilderdijkstraat 2; tel. 08886-2341 (privé),
2900 (prakt.); p., ass. bij W. M. Mestebeld,
W. van Sijpveld en D. N. Tap.
Quadviieg. M. J. E; 1949; 6301 ES Valken-
burg (L), Nieuweweg 25; tel. 04406-12415;
p., in samenwerkingsverband met H. P. M.
Schoon.

*Rijksen. Dr. H. D.: 1971; Wageningen-
1978; 6708 KW Wageningen, Roghorst 297;
tel. 08370-23159; h. afd. intern, betrekkin-
gen R.I.N., R.O. V. d. Gouden Ark.
Rooij. R. C. de: 1972; naar Nederland.
Rooij. R. C. de: 1972; 3700 AM Zeist,
Postbus 523; tel. 03404-21566 (bur.); dir.
R.D.R Livestock Services B.V.
Roskam. R.: 1987; 4335 VC Middelburg,
Volkerakstraat 53; tel. 01180-34842; wnd.
d.

Scheepens-van Lipzig, Mevr. E M.: 1987;
5681 PL Best, St. Oedenrodeseweg 52; tel.
04998-73532 (privé), 041 16-73951 tst. 404;
d. bij G.v.D. N.-Brabant.
* Scholten. R. T. E. M.: 1989; 3513 ER
Utrecht, Oudenoord 4; tel. 030-313519;
wnd. d.

26!

262

263

333

268

271

274

276

284

285

335

287

335
288

289

291

293

295 Selm. G. J. van: 1988; 8051 BG Hattem,
Beukenlaan 2; tel. 05206-46020 (privé),
42512 (prakt.); p., geass. met D. H. Bron-
sink, J. Kuipers en W. Mulder.

301 *Stegeman. J. A.: 1989; 3524 JM Utrecht,
Filipijnen 317; tel. 030-880208; wnd. d.

307 \'Volkering. Mevr. L. C. M.: 1989; 3732 HM
De Bilt, De Holle Bilt 14; tel. 030-210132;
wnd. d.

307 Valstar. Mevr. C. P. M.: Gent-1986; 2295 RV
Kwintsheul, Bovendijk 11; tel. 01742-2707;
wnd. d.

318 Wel. E. P van der: 1985; 9697 VB Blijham,
Lutjeloosterweg 34; tel. 05976-1957; p.,
geass. met A. Gorter en H. E. Kruit.

318 Werf J. T. van der: 1984; 9036 LL Menal-
dum, Auck van Haersmawei 13; tel. 05185-
2031 (privé), 2150 (prakt.); p., geass. met J.
H. Sytema.

321 Wijnands. M. V W.; 1986; 3522 HL Utrecht,
Jutfaseweg 147; tel. 030-896325; wet. me-
dew. R.U. (F.D., vkgr. Pathologie, afd.
Bijz. Dieren).

323 Woerden. Mevr. M. A. van: 1979; 6991 GE
Rheden, Groenestraat 12-14; tel. 08309-
54911 (privé), 53603 (prakt.); p.

323 Wolswinkel. J. J.: 1986; 6065 EJ Montfort
(L), Stationsweg 74; tel. 04744-2190 (privé),
04754-5151 (prakt.); p., ass. bij S. Bone-
stroo, Th. G. J. H. Hendriks, W. E. H. van
Herten, K. H. Kremer en R T. M. Lankveld.

De Gezondheidsdienst voor Dieren in Overijssel en Flevoland,
gevestigd te Zwolle, is een goed geoutilleerde dienst met circa
80 medewerkers, die de tweedelijns gezondheidheidszorg voor
\' dieren in Overijssel en Flevoland behartigt.

Wegens uitbreiding van de staf op de rundvee-afdeling zoeken wij op korte termijn
een

De te benoemen dierenarts zal werkzaam zijn in het rundveeteam. Zijn/haar primaire
taken liggen op het gebied van:

Naast deze primaire taken kan hij/zij belast worden met de georganiseerde
dierziektenbestrijding bij het rund ter ondersteuning van de overige dierenartsen in
het rundveeteam.

Salariëring en arbeidsvoorwaarden zoals van toepassing bij de Gezondheidsdiensten
voor Dieren. De inschaling is afhankelijk van ervaring.

Nadere inlichtingen kunnen worden ingewonnen bij de direkteur, de heer H. L. C.
Logtenberg en bij dierenarts J. J. Snoep (tel. 038-282911).

Sollicitaties dienen schriftelijk, binnen twee weken na het verschijnen van dit
tijdschrift, te worden gericht aan de direkteur van de Gezondheidsdienst voor Dieren
in Overijssel en Flevoland, Postbus 13, 8000 AA Zwolle, onder vermelding van
\'sollicitatie rundvee-dierenarts\'.

De Gezondheidsdienst voor Pluimvee is een landelijk opererend instituut dat ten
behoeve van de bedrijfspluimveehouderij in hoofdzaak werkzaam is op het gebied
van diagnostiek, praktijkgericht diergeneeskundig onderzoek en gereglemen-
teerde bestrijdingsprogramma\'s.

In het kader van een nieuwe organisatie-opzet worden kandidaten gezocht voor
de funktie van

Samen met de direkteur en het hoofd algemeen beheer maakt het hoofd
gezondheidszorg deel uit van het managementteam van de dienst. Binnen het
kader van zijn/haar bevoegdheden en verantwoordelijkheden vertegenwoordigt
hij/zij de dienst, vervangt hij/zij de overige leden van het managementteam en
is hij/zij bevoegd besluiten te nemen t a v. de uitvoering van de taken van de
hoofdafdeling gezondheidszorg.

— zorgdragen voor de totstandkoming van het hoofdafdelingsplan als onderdeel
van het beleidsplan van de dienst;

— het vertegenwoordigen van de dienst bij op het werkgebied gerichte interne
en externe organen op het terrein van de pluimveegezondheidszorg.

— Een op samenwerking gerichte instelling, de bereidheid om te overtuigen en
overtuigd te worden. Standvastigheid, doorzettingsvermogen, maar ook het
vermogen om kompromissen te sluiten, zijn onontbeerlijk.

— Hij/zij dient voldoende deskundigheid te hebben om het management te
kunnen voeren over de verschillende afdelingen binnen zijn hoofdafdeling.
Hij/zij moet daarbij in staat zijn de vigerende beleidsvisie uit te dragen.

Van hem/haar wordt een inspirerende rol verwacht ten aanzien van de
medewerkers in de afdeling, gebaseerd op erkenning van hun professionele
vaardigheden.

— Gedacht wordt aan een medewerker op akademisch of gelijkwaardig niveau
met aantoonbare managementervaring, waarbij uit opleiding en/of ervaring
affiniteit blijkt met de diergezondheidszorg.

— Gezien het gewicht van de funktie gaat de voorkeur uit naar iemand in de
leeftijd van 35 è 40 jaar.

De aanstelling geschiedt op basis van de bij de Gezondheidsdienst voor Pluimvee
geldende arbeidsvoorwaarden.

Sollicitaties, vergezeld van een curriculum vitae kunnen binnen 7 dagen worden
gericht aan de direkteur van de Gezondheidsdienst voor Pluimvee, Postbus 43,
3940 AA te Doorn, onder vermelding van \'vacature hoofd gezondheidszorg\' In de
linker bovenhoek van de enveloppe.

Diatrim®24% is een bijzonder
effectief produkt uit de veel
gebruikte reeks injectievloeistoffen
van A.U.V. Dankzij de lage plasma-
eiwitbinding van sulfadiazine
ontstaan er snel goede
therapeutische weefselspiegels. Al
binnen 1 tot 2 uur na injectie bereikt
Diatrinf 24% therapeutische
plasmawaarden. Daarbij zorgt
potentiëring door trimethoprim voor
een optimale bactericide werking.
Breed indicatiegebied
U zet Diatrim"24% in ter
behandeling van acute en chronische
bacteriële infecties van respiratie-
apparaat, maagdarmkanaal,
urogenitaal-apparaat en mastitis. Het
bekende nummer 08850-94444
verschaft u alle gewenste informatie.

SafTienstellIng: 1 ml bevat 40 mg trimethoprim en
200 mg sulfadiazine in een waterige oplossing.
Dosering: Rund, schaap, geit, paard, varken: 1 ml per 16 kg
lichaamsgewicht. Hond en kat: 1 ml per 8 kg lichaamsgewicht.
Toediening: Grote huisdieren i.m., s.c. of langzaam i.v.
Kleine huisdieren uitsluitend s.c. boven aan de nek.
Wachttijd: Melk: 2 dagen. Vlees: 7 dagen.
UDA: Diergeneesmiddel NL 6203.

Het voorkomen van nortestosteron in
eetbare delen van niet gecastreerde
mannelijke varkens

SAMENVATTING Nortestosteron wordt in Europa bij diverse slachtdiersoorten vaak illegaal
als groeibevorderend middel gebruikt. Recent onderzoek heeft aangetoond dat bij jonge
mannelijke varkens (beren) nortestosteron ook bij niet behandelde dieren voorkomt. Om na
te gaan in hoeverre nortestosteron ook in lever en spierweefsel kan voorkomen werden van
25 beren monsters urine, gal, lever en spiervlees onderzocht. De gemiddelde, respectievelijk
maximale concentratie in spiervlees bedroeg 1,1 en 13 iig/kg en in lever 23 en 200 ng/kg.
De overeenkomstige gehalten in urine waren 55 en 132 fxg/l en in gal 88 en 212 fig/l.

SUMMARY Nortestosterone is a major growth-promoting agent in Europe which is often used
illegally in various species of meat animal. Recent studies showed that this compound was also
present in the urine of young male pigs (boars) to which nortestosterone had not been
administered. To determine to which extent nortestosterone may also be present in liver and
muscle tissues, samples of the urine, bile, liver and muscle of twenty ftve boars were analysed.
The mean and highest concentrations, detected respectively in muscle were 1.1 and 13 fig/kg
and were 23 and 200 ng/kg in liver. The corresponding concentrations in urine were 55 and 132
ixg/l and 88 and 212 ng/l in bile.

Nortestosteron (NT), veelal beter bekend als \'Nandrolone\', is in West-Europa een
van de meest gebruikte illegale hormonale groeibevorderaars bij slachtdieren (1).
Daarnaast wordt het ook bij sportdoping veelvuldig toegepast. Het natuurlijk
voorkomen van NT bij diverse diersoorten zoals het paard (2, 4), maar ook bij
de mens (3), is reeds geruime tijd bekend. Meer recent is aangetoond dat ook in
urine van niet gecastreerde mannelijke varkens NT van nature voorkomt (5).
Bekend is dat het gebruik van NT als anabolicum kan leiden tot residuen in vlees,
nog afgezien van restanten van een \'spuitplaats\' die in consumptievlees of verwerkt
vlees kunnen terechtkomen. Daarnaast is inmiddels aangetoond dat residuen ook
veroorzaakt kunnen worden doordat slachtdieren, ongewild en ongecontroleerd,
gevoerd worden met NT-besmet voer (6). Dit alles roept de vraag op in hoeverre
de consument bloot staat aan de consumptie van NT.

Dit oriënterend onderzoek had tot doel na te gaan of ook in andere materialen
zoals gal, lever en spiervlees afkomstig van mannelijke varkens de aanwezigheid
van NT kon worden aangetoond.

Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne, Laboratorium voor Analytisch Residu-
onderzoek, Postbus I, 3720 BA Bilthoven,

In het slachthuis te Eindhoven werden door de Veterinaire Hoofdinspectie van 25 varkens
(jonge beren) vlak na de slacht per dier monsters urine, gal, lever en spiervlees verzameld.
De dieren waren afkomstig van verschillende mesterijen, waren circa een halfjaar oud en
wogen 70-80 kg. De monsters werden tot het moment van onderzoek bij - 20° C opgeslagen.

NT-antiserum was in een konijn opgewekt tegen NT-17HS-BSA. Tritium gemerkt NT was
afkomstig van Amersham (Houten, Nederland). De synthese van deuterium verrijkt NT
(NT-d3) is elders beschreven (7). Standaard NT was afkomstig van Organon (Oss,
Nederland).

Van de monsters urine en gal werd na enzymatische hydrolyse (2 uur, 37° C, sue d\'Helix
Pomatia) een primair extract gemaakt door middel van vaste fase extractie op een C18
kolommetje (Seppak® Cl8, Millipore Waters, Middelburg, Nederland). Kwantificering
vond plaats met behulp van een radioimmunochemische procedure (RIA). De monsters
urine werden tevens onderzocht met een procedure waarbij immuno-affiniteitschromato-
grafie (I AC) on-line was gekoppeld met hogedrukvloeistofchromatografie (HPLC) met UV
absorptie detectie. Deze procedure, in niet geautomatiseerde vorm, is elders beschreven
(8).

De monsters lever en spiervlees werden na enzymatische vertering (Subtilisine A),
extractzuivering met behulp van lAC en HFB-derivatisering onderzocht met behulp van
gaschromatografie-massaselectieve detectie (GC-MSD). Bij de analyse met GC-MSD
werden de diagnostische ionen met m/z 666 (NT-diHFB) en m/z 669 (NT-d3-diHFB)
gedetecteerd.

In figuur 1 zijn de resultaten samengevat. In 24 van de 25 monsters was NT
aantoonbaar. In 1 monster was de concentratie lager dan de detectiegrens van
0,2 Mg/kg. Het merendeel van de overige monsters bevatte tussen de 0,2 en 1,5
/xg/kg. In één monster werd echter een relatief hoge concentratie van 13 ßg/kg
aangetoond.

Fig. 1. Frequentieverdeling van de aangetoonde concentraties NT in spiervlees van varkens (jonge
beren) n = 25.

De resultaten voor lever zijn samengevat in tabel 1. In alle monsters was NT
aantoonbaar. De gemiddelde concentratie in lever was een factor 20 hoger dan
in spiervlees.

In tabel 1 zijn de resultaten verkregen met de RIA samengevat. Alle resultaten
konden met behulp van de lAC-HPLC procedure worden bevestigd. Kwantitatief
was de correlatie tussen de verkregen uitslagen goed (correlatie coëfficiënt 0,88).
Met de lAC-HPLC procedure is het mogelijk naast NT ook de bij kalveren en
runderen voorkomende metaboliet epiNT te detecteren. In dit onderzoek bij
varkens bleek echter uitsluitend NT in aantoonbare hoeveelheden aanwezig.

Tabel I. Samenvatting resultaten voor spiervlees, lever, urine en gal bemonsterd bij 25 jonge
slaehtberen. NT concentraties in /ig/kg of /jg/l.

De gemiddelde concentratie in gal was een factor 1,6 hoger dan in urine. De
correlatie was echter matig (0,59). De resultaten zijn samengevat in tabel 1.

Sinds een jaar is bekend dat NT bij niet gecastreerde varkens (beren) van nature
voorkomt (5). Ook de Benelux volksgezondheidswerkgroep \'Hormonen en Anti-
hormonen\' heeft hiervan recent melding gemaakt. De bevindingen hebben in
Nederland inmiddels geleid tot een aanpassing van het Vleeskeuringsregulatief (9).
Wat de consequenties zijn voor de aanwezigheid van NT in consumptievlees en
lever was echter niet bekend. Uit dit onderzoek volgt dat de NT-concentraties in
vlees en lever gemiddeld respectievelijk 1,1 en 23 Mg/kg bedragen. Met name voor
vlees dient opgemerkt te worden dat de frequentieverdeling verre van normaal
is (zie figuur 1). Incidenteel kunnen relatief hoge concentraties voorkomen. De
correlatie tussen de concentraties in spiervlees en lever is duidelijk. Het verband
tussen deze weefselconcentratie en concentraties in urine of gal is echter (nog)
nauwelijks aanwezig. Ook tussen urine en gal onderling is de correlatie matig
(0,51). De in tabel 1 als hoogste waarde genoemde uitslagen hebben echter wel
betrekking op hetzelfde dier. Of hier sprake is van een uitzonderlijk hoog
natuurlijk gehalte of van een met NT behandeld dier is binnen het kader van dit
onderzoek niet vast te stellen.

Op zich voldoen de toegepaste methoden voor weefsels niet geheel aan de EG-
criteria voor massaspectrometrische methoden (10). Bij dit onderzoek ging het
echter niet om het in een geschilsituatie bewijzen dat NT illegaal was toegediend
aan een slachtdier waarbij het van nature niet voorkomt, maar om het kwanti-
ficeren van een lichaamseigen verbinding. Voor dit doel biedt detectie van het
niolecuulion bij de juiste retentietijd, in combinatie met selectieve lAC, afdoende
analytische zekerheid.

Hoewel dit oriënterend onderzoek beperkt van opzet is geweest, blijkt NT in
eetbare delen van jonge mannelijke slachtvarkens duidelijk aanwezig te zijn.
Schatting van de dagelijkse NT-consumptie via 100 gram lever bedraagt voorlopig
maximaal 20 Mg NT, en via 100 gram spiervlees maximaal 1-2 fig NT. Er zijn geen
aanwijzingen dat deze hoeveelheden, zeker bij incidentele consumptie en de
algemeen geringe biologische beschikbaarheid van dit type Steroiden bij orale
inneming, schadelijk voor de gezondheid zullen zijn (1, 11). Hierbij moet nog
bedacht worden dat het percentage niet gecastreerde mannelijke varkens ten
opzichte van het totale aantal varkens dat ter slacht wordt aangeboden slechts
zeer beperkt is. Bovendien zijn er geen aanwijzingen dat NT ook in vergelijkbare
concentraties aanwezig is bij onbehandelde gecastreerde mannelijke en vrouwe-
lijke varkens. Dit verklaart het feit dat bij controle op NT-toepassing tot nu toe
in het algemeen geen positieve bevindingen werden gedaan bij steekproefsgewijs
onderzoek van varkensurine. Uitbreiding van het onderzoek naar mogelijke NT-
consumptie via paarde-, schape- en geitevlees is gaande.

Dit onderzoek werd uitgevoerd op verzoek en ten laste van de Veterinaire Hoofdinspectie
van de Volksgezondheid in het kader van project 388701. Dank is verschuldigd aan de heer
M. Hout voor de verzameling van het monstermateriaal.

1. Stephany RW. Hormonen in vlees? Ja, natuurlijk! Voeding in de praktijk 1988; VII-BI2: 1-15.

2. Benoit E, Garnier F-, Courtot D, and Delatour R Radioimmunoassay of 19-nortestosterone.
Evidence of its secretion by the testis of the stallion. Ann Rech Vet 1985; 16: 379-83.

3. Dehennin L, Silberzahn P, Reiffsteck A et Zwain 1. Présence de 19-norandrostènedione et de 19-
nortestosterone dans les fluides folliculaires humain et équins: incidence sur l\'exactitude du dosage
radio-immunologique de certains androgenes. Pathol Biol 1984; 32: 828.

4. Silberzahn P, Dehennin L, Zwain I, and Reiffsteck A. Gas chromatography-mass spectrometry of
androgens in equine ovarian follicles at ultrastructurally detined stages ot development.
Identification of 19-nortestosterone in follicular fluid. Endocrinology 1985; 17: 2176-81.

5. Maghuin-Rogister G, Bosseloire A, Gaspar P, Dasnois C et Pelzer G. Identification de la 19-
nortestosteron (nandrolone) dans Purine de verrats non castrés. Ann Méd Vét 1988; 132; 437-
40.

6. Meyer HHD, Hartmann EX, and Rapp M. Distinction between oral and parenteral application
of 19-nortestosterone by residue analysis of kidney fat from veal calves using high-performance
liquid chromatography and enzyme immunoassay. J. Chromatogr 1989; 489 (in press).

7. Ginkel LA van, Stephany RW, Rossum HJ van, Stcinbuch HM, Zomer G, Heeft E van de, and
Jong APJM de. Multi-immunoaffinity chromatography: a simple and highly selective clean-up
method for multi-anabolic residue analysis of meat. J Chromatogr 1989; 489 (in press).

8. Ginkel LA van, Stephany RW, Rossum HJ van, Blitterswijk H van, Zoontjes PW, Hooijschuur
RCM, and Zuijdendorp J. Effective monitoring of residues of nortestosterone and its major
metabolite in bovine urine and bile. J Chromatogr 1989; 489 (in press).

9. WVC-VIecskeuringswet. Wijziging Onderzoekingsregulatief Ned Staatscourant 1988; nr. 194 (6
oktober).

10. Stephany RW. Molecular spectroscopy in forensic residue analysis: a general overview of
reliability, applicability and cost effectiveness. J Chromatogr 1989; 489 (in press).

11. Logten MJ van. Leeuwen FXR van en Stephany RW. Toxicologische aspecten van het gebruik
van hormonen als anabolica. Tijdschr Diergeneeskd 1981; 106: 353-66.

12. Jansen EHJM, Berg RH van den, Enkelaar-Willemsen E en Stephany RW. I9-Nortestosteron
(nandrolon) in urine van slachtdieren als gevolg van anabolica-gebruik. Ministerie van Welzijn,
Volksgezondheid en Cultuur, Den Haag. Verslagen, adviezen, rapporten, 1985; 15: 168-9. ISBN
9034605736.

Histological examination as a method for controlling the use of anabolics;
an evaluation in practice

SAMENVATTING Bij 114 vleeskalveren, die op grond van histologisch onderzoek van de
prostaat respectievelijk klier van Bartholin verdacht werden van behandeling met anabolica,
is tevens analytisch chemisch onderzoek verricht in de urine, de spuitplek of het implantaat.
In 65% van de gevallen kon een chemische bevestiging worden verkregen van de histologische
beoordeling.

SUMMARY Based on histological studies of the prostate or Bartholin\'s gland, chemical
analysis of the urine, injection side or implant was conducted in 114 veal calves suspected
of receaving hormonal treatment. In 65% of the samples the results of chemical analysis
confirmed the histological findings.

Vleeskalveren worden volgens de wet (9) beoordeeld op de illegale toepassing van
anabole Steroiden. Hiertoe vindt naast de keuring bij het levende dier, histologisch
onderzoek plaats na het slachten. Bij mannelijke dieren wordt de prostaat en bij
vrouwelijks dieren de klier van Bartholin beoordeeld. Bij gebruik van hormonen
treden in deze weefsels specifieke veranderingen op (2, 3, 4, 5, 6). Dit onderzoek
is bedoeld als screening en wordt bij ^ 4% van de vleeskalveren uitgevoerd. Wordt
een coupe verdacht of positief bevonden, dan wordt het karkas onderzocht op
het voorkomen van vermoedelijke spuitplekken, die, indien aanwezig, worden
uitgesneden en door het Centraal Laboratorium van de Rijksdienst voor de
keuring van Vee en Vlees (CLRVV) analytisch chemisch worden onderzocht. Vaak
echter zijn spuitplekken niet te vinden, waardoor het gewenst is hormonen aan
te tonen in de urine. De keuringsbeslissing wordt dan ondersteund door het
chemisch analytisch onderzoek.

Het Rijks Kwaliteits-instituut voor Land- en Tuinbouwprodukten (RIKILT) heeft
in samenwerking met het CLRVV, de laatste drie maanden van 1987, verdachte
en positieve prostaten en klieren van Bartholin verzameld van dieren waarvan ook
urme of een spuitplek of implantaat onderzocht kon worden. Doel van dit
onderzoek is de relatie aan te geven tussen de histologische en de chemische
bevindingen.

De prostaat en de klier van Bartholin werden in het slachthuis uitgesneden. Hiervan zijn,
eerst op de RVV-locaties en later op het RIKILT, vriescoupes gemaakt (6 /i) en gekleurd
met Hematoxyline-eosine volgens Mayer (10). De coupes zijn microscopisch onderzocht
op het voorkomen van specifieke veranderingen. Hierbij zijn de volgende criteria
gehanteerd (3, 4, 5, 6).

\' Rijks Kwaliteits-instituut voor Land- en Tuinbouwprodukten, Postbus 230, 6700 AE Wageningen.
2 Centraal Laboratorium Rijksdienst voor de keuring van Vee en Vlees, Postbus 144, 6700 AC
Wageningen.

Negatief (-): Per oppervlalcte-eenheid veel kliertubuli, dicht bijeen in losmazig bindweefsel.
Klierweefsel en kleinere afvoergangen bedekt met éénlagig kubisch epitheel, urethra bekleed
met meerlagig overgangsepitheel (foto 1).

Foto I. Prostaat van een onbehandeld kalf, regelmatige klierstructuur met éénlagig kubisch epitheel.
H&E, 480 X.

Verdacht ( /-): Afname van de hoeveelheid klierweefsel en toename van de hoeveelheid
bindweefsel. Voorkomen van meerlagig epitheel (hyperplasie), voorkomen van verwijde
tubuli of het voorkomen van veel uitgerijpte slijmbekercellen en een sterk geplooide urethra.
Positief ( ): Als boven, maar in combinatie met metaplastische woekeringen (foto\'s 2 en
3).

Foto 4. Klier van Bartholin van een onbehandeld kalf, regelmatige pakketjes muceus klierweefsel
en afvoergangen in losmazig bindweefsel. H&E, 190 x.

Negatief (-): Veel kliertubuli en weinig afvoergangen. Alveolair vertakte klierbuisjes,
bekleed met hoogcylindrisch epitheel met een afgeplatte basale kern en omgeven door
fibromusculair weefsel. Afvoergangen bedekt met meerlagig plaveisel-epitheel (foto 4).
Verdacht ( /-): Toename van het aantal afvoergangen en afname van de hoeveelheid
klierweefsel. Degeneratie van het klierweefsel, toename van de hoeveelheid bindweefsel.
Verwijding van de lumina van de afvoergangen, proliferatie van het epitheel en het
voorkomen van ontstekingshaardjes.

Positief ( ): Als boven maar in combinatie met het voorkomen van metaplastische
woekeringen in de afvoergangen of het klierweefsel (foto\'s 5 en 6).

Verdachte en positieve coupes zijn, samen met de bijbehorende klier of prostaat en de urine,
spuitplek of het implantaat, via het CLRW, naar het RIKILT gestuurd voor verder
onderzoek.

Foto 5. Klier van Bartholin van een behandeld kalf, het klierweefsel is vervangen door metaplastische
woekeringen. H&E, 190 x.

Het chemisch onderzoek is uitgevoerd met behulp van gaschromatografie/massaspectro-
metrie(GCMS)(ll).

De urine en verdachte spuitplekken of implantaten werden in de slachtlijn verzameld,
geïdentificeerd en bij het CLRVV voor chemisch onderzoek aangeboden.

De urine wordt voorgezuiverd, waarbij de vrije en geconjugeerde (glucoroniden en sulfaten)
verbindingen worden uitgevangen. Vervolgens worden de conjugaten gehydrolyseerd en
de verkregen verbindingen gederivatiseerd (8). De urine werd voor dit onderzoek positief
beschouwd, indien lichaamsvreemde anabolica werden aangetoond, dan wel lichaamseigen
anabole steroïden in sterk verhoogde concentraties.

De toedieningsplaats wordt uitgeprepareerd, ten einde de injectievloeistof of het implartaat
te kunnen isoleren. Indien dit niet mogelijk is wordt de toedieningsplaats gehomogeniseerd.

Na zure hydrolyse (voor wat betreft de gehomogeniseerde toedieningsplaats) en extractie
van de anabole steroïden vindt voorscheiding plaats met behulp van hogedrukvloeistof-
chromatografie (HPLC). De uitgevangen fracties ondergaan een enzymatische hydrolyse
en worden vervolgens gederivatiseerd. De gederivatiseerde componenten uit de urine en
de toedieningsplaatsen worden vervolgens gaschromatografisch gescheiden en geïdentifi-
ceerd met behulp van een massaspectometer (11). De gehanteerde criteria met betrekking
tot het al of niet positief zijn van een monster zijn als volgt:

De relatieve retentietijd (RTT) van de te bepalen component, gedefinieerd als de verhouding
van de absolute retentietijd (RT) in seconden van de te meten component ten opzichte van
de absolute RT in seconden van een interne standaard (= A), dient gelijk te zijn aan de
RTT van de overeenkomstige standaard /- 5/A.

De definitieve ionen in het spectrum van de chromatografische piek van het monster met
dezelfde relatieve retentietijd ( A 5/A) als de standaardpiek, dienen een overeenstem-
mende intensiteitsverhouding te hebben als de overeenkomende ionen van de standaard.
Dat wil zeggen, dat de identificatie positief is, als de fragmentionen uitgedrukt als fractie
van het ion met de grootste intensiteit dezelfde intensiteitsverhouding opleveren ( /- 10%)
als de overeenkomstige fragmentionen van de standaard (II).

In totaal zijn 114 dieren onderzocht, waarvan 58 mannelijke en 56 vrouwelijke.
Tabel 1.

Bij 40 dieren (= 24 4 12) die histologisch positief of verdacht werden beoordeeld, was de analyse
uitslag negatief (35%).

Van de histologisch verdachte en positieve dieren werd in 65% van de gevallen
met behulp van chemisch analytisch onderzoek een stof met anabole werking
aangetoond. Dat niet vaker een bevestiging volgt kan verschillende oorzaken
hebben. In de eerste plaats is het mogelijk dat de veranderingen in de secundaire
geslachtsorganen nog aanwezig zijn zonder dat de stof in de urine kan worden
aangetoond. Na een bepaalde wachttermijn voor het slachten is de urine niet meer
positief. Daarnaast is bij gebruik van natuurlijke hormonen het gehalte in de urine
niet goed te interpreteren (1), terwijl de histologische afwijkingen evident kunnen
zijn. Bij volwassen dieren treden dergelijke veranderingen eveneens op, indien de
verhouding tussen oestrogenen, androgenen en gestagenen veranderd is (M. J.
Groot, niet gepubliceerde gegevens, 1987).

Met betrekking tot de spuitplekken kan het volgende worden opgemerkt.
Een verdachte spuitplaats kan bijv. een toedieningsplaats van antibiotica zijn,
waarin dus geen hormonen in zijn aangetoond. Een andere mogelijkheid is dat
een niet representatief gedeelte van de spuitplek is uitgesneden, bijv. een abces

of steekkanaal. Spuitplekken zijn vaak niet te vinden, terwijl wel hormonen zijn
toegediend. Vervolgens is het mogelijk dat de dieren op een andere manier dan
via een injectie zijn behandeld.

Wat betreft het histologisch onderzoek moet opgemerkt worden dat een gedegen
kennis van de normale variatie van het beeld vereist is, zodat geen dieren vals-
positief dan wel vals-negatief beoordeeld worden. Het is niet mogelijk om aan
de hand van het histologisch beeld de toegediende stof te identificeren. Wel kan
een indruk worden verkregen of het dier behandeld is met een stof met een
androgene of een oestrogene werking of met een combinatiepreparaat.
Uit de resultaten van dit histologisch onderzoek aangevuld met chemisch
analytische bepalingen blijkt dat de histologische screening zinvol is om het illegaal
gebruik van anabolica op te sporen.

1. Berende PLM, van Ginkel LA, Schilt R, Arts CJM, Stephany RW, en den Hartog JMP. Natuurlijke
androgenen, oestrogenen en progestagenen in bloed, urine en faeces van jonge runderen; een
literatuurstudie. RIKILT-rapport 88.29, Wageningen 1988.

2. Garbis-Berkvens JM, Kroes R, Vos JG en Ruitenberg EJ. Histologisch onderzoek: Belangrijke
parameter in de controle van het gebruik van anabolica, verleden, heden, toekomst? Tijdschr
Diergeneeskd 1985; 110 (17): 61-8.

3. Horn LJ ten. Onderzoek naar de toediening van stoffen met oestrogene werking voor
groeibevorderende doeleinden aan vette kalveren. Blauwe map, Vleeskeuringswet, 1974.

4. Kroes R. Estrogen induced changes in the genital tract of the male calf, a morphological study.
Thesis Rijksuniversiteit Utrecht, 1970.

5. Kroes R, Huis in \'t Veld LG, Schuller PC, and Stephany RW. Methods for controlling the
application of anabolics in farm animals. In: Anabolic agents in animal production EAO/WHO
Symposium, Rome, March 1975.

6. Kroes R, Ruitenberg EJ en Berkvens JM. Histological changes in the genital tract of the female
calf after administration of Diethylstilboestrol and Hexoestrol. Zbl Vet Med 1970; A17: 440-52.

7. Traag WA, Mazijk RJ van, Roos AH en Tuinstra LGMTh. Hormonen - Aantonen van anabolica/
hormonen in toedieningsplaatsen. RIKILT, Wageningen, 1987.

8. Tuinstra LGMTh, Lagerweij WJ en Traag WA. Steroidhormonen - Derivatisering tot TMS-
derivaten. RIKILT, Intern analyse voorschrift A437, Wageningen.

10. Werkinstructie Slachtkalveren. Onderzoek in verband met eventuele toediening van anabolica
bij slachtdieren. RIKILT, Wageningen 1987.

11. Weseman JM, Hooijerink H, Korbee HJ, van Steenbergen MJ en Schilt R. Hormonen - Aantonen
van anabolica/hormonen in urine. RIKILT, Wageningen 1987.

A case of selenium poisoning in weaned piglets; it\'s dogged that does it
J. P. H. Oskam\', H. van Putten^, H. A. VahP en L. Vellenga\'

SAMENVATTING Beschreven wordt een geval van seleniumvergiftiging van 80 gespeende
biggen van ongeveer 9 weken oud. Voer en drinkwater werden via een brijbak verstrekt.
Klinische verschijnselen ontstonden binnen 10 dagen na opname van het voer. De verschijnselen
waren; conditieverlies (vermagering), opgetrokken dunne buiken, lang haar, verlies van eetlust,
stijve, donkere faeces, hersenverschijnselen en sterfte.

In totaal werd bij 4 biggen sectie verricht, waarbij een ernstige leverdegeneratie werd
aangetoond. Na vervanging van het biggenopfokvoer II door babybiggenvoer trad binnen enkele
dagen geleidelijk herstel op.

SUMMARY A case of selenium poisoning involving eighty approximately nine-week-old
piglets is reported. Feed and water were supplied with a dry feed hopper with nipple in the
through. Clinical symptoms appeared within ten days after the feed-intake. The symptoms
consisted in loss of condition (emaciation), hunched thin bellies, long hair, loss of appetite,
hard, dark faeces, cerebral symptoms and mortality.

Autopsy was performed on a total number of four piglets, in which severe hepatic degeneration
was detected. When pig prestarter (creep feed) was subtituted for piglet-raising feed (weaner-
diet). the condition was gradually restored to normal within a few days.

Bij varkens zijn een aantal intoxicaties bekend. In een overzicht van 10 jaar (1960-
1969) van 11.000 autopsies bij (landbouw)huisdieren werd in 1,79% van de
gevallen vergiftiging vastgesteld. In dit overzicht (1) werd het laagste percentage
intoxicaties bij het varken vastgesteld (0,54%).

Vergiften worden op natuurlijke wijze geresorbeerd via de ademhaling, de huid
en per os. Het organisme verdedigt zich tegen een opgenomen vergift door
detoxicatic, opstapeling en eliminatie.

Klinische symptomen als gevolg van intoxicaties zijn veelal niet specifiek; dat wil
zeggen verschillende vergiften kunnen eenzelfde klinisch beeld geven. Dit bemoei-
lijkt dan ook in ernstige mate de diagnostiek. In Nederland zijn bij het varken
een aantal intoxicaties bekend, zoals bijvoorbeeld tengevolge van koolmonoxide,
carbadox, furazolidone en cumarinederivaten. Onlangs werd door Van der Molen
et al.(2) een geval van seleniumintoxicatie bij biggen beschreven, gekenmerkt door
met name verlammingsverschijnselen.

\' Drs. J. R H. Oskam, dierenarts, Cofok B.V.
\' Drs. H. van Putten, praktizerend dierenarts, Wommels.

\' Dr. H. A. Vahl. wetenachappelijk medewerker, CLO-lnstituut voor de Veevoeding, De Schothorst.
" Drs. L. Vellenga, Gezondheidsdienst voor Dieren in Noord-Nederland.

Op zaterdagmiddag 30 augustus 1986 werd H. van Putten geconsulteerd door
varkenshouder P. T. te H. in verband met verergering van klinische symptomen
bij gespeende biggen.

Een groep van 80 gespeende biggen, geboren eind juni en gespeend op 8 augustus,
vertoonden gebrek aan eetlust, bleekheid, vermagering, lang haar en een dunne,
opgetrokken buik. De faeces van de biggen was stevig van consistentie en donker
van kleur. Opvallend was dat de biggen wel wilden gaan eten, maar na enkele
happen het voer lieten staan. De ziekteverschijnselen waren in de loop van 10
dagen ontstaan. Op 29 augustus werden er ook hersenverschijnselen gesignaleerd
bij 5 biggen. Deze biggen lagen in zijligging en konden niet of zeer moeilijk
overeind komen. Bij aanraking vertoonden de biggen krampen, raakten enigszins
opgewonden en schreeuwden hees. Er werd geen koorts vastgesteld. Zieke biggen
zijn behandeld met vitamine B- en durfergal-injecties\'.2.

Twee biggen stierven en zijn op de Gezondheidsdienst te Drachten geseceerd. In
verband met problemen met speendiarree bevatte het opfokvoer II het produkt
Contra-coli (Cyanamid). Er was 3 ton van dit voer \'gezakt\' geleverd. Volgens
informatie van de veevoedingsvoorlichter waren er op andere varkensbedrijven
met opfokvoer II (zonder Contra-coli) geen problemen.

Op zaterdag 30 augustus werd op advies van H. van Putten ook J. Oskam
telefonisch geconsulteerd door de varkenshouder. Na uitvoerige anamnese werd
door beide dierenartsen het voer als \'verdacht\' aangemerkt. De verschijnselen
wezen sterk in de richting van een of andere intoxicatie via het voer. Nog dezelfde
avond werd op ons advies het opfokvoer II door babybiggenvoer vervangen. De
volgende dag al vertoonden de biggen meer interesse voor het voer en op maandag
1 september werd er weer duidelijk voer opgenomen.

Tijdens het bedrijfsbezoek op 3 september aten de meeste biggen weer, evenwel
30-40% van de biggen was sterk achtergebleven (zie foto). Op 3 september werden

twee biggen met hersenverschijnselen geëuthanaseerd en ter sectie aangeboden aan
de Gezondheidsdienst te Rozendaal. Na de voerverandering trad spontaan herstel
op. Zes weken later waren er echter nog steeds twintig biggen met een sterke
groeiachterstand. Deze biggen van circa 16 weken oud wogen gemiddeld slechts
25 kg!

Uiteindelijk zijn hiervan acht biggen voortijdig afgevoerd voor noodslachting.
Differentieel diagnostisch is gedacht aan:

— Meningitis ten gevolge van infectie met Streptococcus suis type II.
POST-MORTAAL ONDERZOEK

Op 1 en 4 september werden er respectievelijk twee biggen ter sectie aangeboden
aan de Gezondheidsdiensten voor Dieren te Drachten en Rozendaal. De biggen
die naar Drachten werden ingezonden, waren gestorven; de biggen die in Gelderland
werden onderzocht, vertoonden hersenverschijnselen en waren geëuthanaseerd op
3 september.
Het sectierapport luidde:

Biggen in matige conditie met een ernstige leverdegeneratie, een matig gevulde
maag en droge inhoud in de dikke darm. Histologisch onderzoek van hersen-,
lever- en bijnierweefsel verliep negatief. Niets wees op een infectie en er werd geen
infectieus agens geïsoleerd. Bij één big werd een verwekingshaard in hersenen en
verlengde merg aangetroffen. De kopergehalten in lever en nier waren normaal
(79-82 mg/kg ds). Er was een normaal loodgehalte aanwezig in de nieren. De
leverdegeneratie zou een gevolg kunnen zijn van een intoxicatie.

Het drinkwater was normaal leidingwater. Voor alle zekerheid werd het drinkwa-
ter onderzocht; alle uitslagen voldeden aan de gestelde eisen.

Daar gedacht werd aan een intoxicatie via het biggenopfokvoer II werd het voer
nader onderzocht op een aantal mogelijk toxische bestanddelen. De uitslagen van
dit onderzoek zijn vermeld in tabel 1.

Onderzoek van het voer op het produkt Contra-coli leverde geen bijzonderheden
op (Unilever - Engeland).

Bij microscopisch onderzoek van het voer werden geen afwijkingen van de
opgegeven samenstelling waargenomen.

Tabel 1. Onderzoek van enkele mogelijk toxische bestanddelen in de biggenopfokkorrel II.

Hoewel bepaalde schimmeltoxinen (bijvoorbeeld ochratoxine, aflatoxine) ook een
dergelijk symptomenbeeld kunnen geven, is het voer mede in verband met de hoge
kosten hier niet op onderzocht.

Hoewel een oorzaak voor de intoxicatie niet werd gevonden, was het voer sterk
verdacht (immers: spontaan herstel na vervanging van het voer!). Op voorstel van
J. Oskam werd in overleg met H. Vahl besloten aan biggen op het CLO-Instituut
voor de Veevoeding \'De Schothorst\' het restant van dit verdachte voer te
verstrekken. Aan twee groepen van zestien biggen werd, direct na het spenen op
een leeftijd van circa 28 dagen, aan acht biggen een controle biggenopfokvoer II
en aan acht biggen de verdachte opfokkorrel II verstrekt. In verband met mogelijk
optreden van ernstige klinische verschijnselen werd besloten de \'verdachte\'
opfokkorrel II slechts gedurende maximaal twee weken te verstrekken; daarna
werd overgeschakeld op het controle voer. De biggen zijn in totaal vier weken
gevolgd.

De biggen waren gehuisvest in boxen met elk acht biggen. Totaal zijn voor de
vergelijking van het verdachte voer met het controle voer vier boxen gebruikt.
In elke box bevonden zich acht biggen, afkomstig van minimaal twee tomen. Bij
de inloting van de biggen werd rekening gehouden met het geslacht. In alle gevallen
betrof het mestbiggen van vergelijkbare genetische origine.

In de eerste week traden grote verschillen op in voeropname en groei, die zelfs
na vier weken aantoonbaar waren.

Bij de voerverandering na de eerste week trad spontaan herstel op (zie tabel 2).
Tabel 2. Invloed van verdacht biggenopfokvoer II op technische resultaten van gespeende biggen.

De waarnemingen zijn uitgevoerd op het CLO-Instituut voor de Veevoeding ,,De Schothorst" te
Lelystad.

♦ In herhaling I werd het verdachte voer gedurende 2 weken aan de gespeende biggen verstrekt,
terwijl in herhaling 2 het verdachte voer slechts de le week na het spenen werd gevoerd. Daarna
werd in beide gevallen aan de biggen vervolgens hetzelfde controle-voer verstrekt.
** g.w.: geen weging verricht.

Door voerverandering was het probleem op bedrijfsniveau opgelost. De varkens-
houder was inmiddels door de voerleverancier schadeloos gesteld. Er was
aangetoond dat het voer de oorzaak was van de klinische problemen (spontaan
herstel na voerverandering; opwekken van dezelfde verschijnselen bij biggen van
\'De Schothorst\'). Een diagnose was echter nog steeds niet gesteld, hetgeen voor
alle partijen onbevredigend was.

Genoemde problematiek is nadien nog diverse keren met deskundigen op het
gebied van varkensziekten besproken. L. Vellenga wees op de mogelijkheid van
selenium als oorzaak van deze intoxicatie.

Besloten werd het seleniumgehalte in een nog bewaard verzegeld voermonster te
bepalen. Bij analyse bevatte dit voermonster 41 ppm selenium, terwijl de norm
0,3 ppm is. Al bij 5 ppm wordt in de literatuur intoxicatie bij varkens beschreven.
(3,4,5,6, 7, 8)

Inderdaad geldt hier met recht het spreekwoord: \'De aanhouder wint\'. Op welke
manier er te veel selenium in het voer terecht is gekomen, is niet bekend.
Waarschijnlijk zijn er bij de bereiding van de premix, waaraan het produkt Contra-
coli werd toegevoegd, mengfouten gemaakt.
Dit kan verklaard worden uit de volgende feiten:

— slechts I bedrijf met intoxicatieverschijnselen na verstrekking van opfokvoer
II, waaraan Contra-coli was toegevoegd;

Dit betekent ons inziens dat bij bereiding van premixen de premixproducent zeer
nauwkeurig moet werken.

Een woord van dank is op zijn plaats voor de collegae van de Gezondheidsdiensten te
Drachten en Rozendaal, voor het verrichten van de secties en die van Zwolle voor het
bepalen van de concentraties van de elementen c.q. farmaca. Daarnaast een woord van
dank aan dr. Th. Wensing (Vakgroep Inwendige Ziekten der Grote Huisdieren) voor het
laten verrichten van de selenium-bepaling.

Hoorens J et al. Huisvesting, voeding en ziekten van het varken (1973). Wetenschappelijke
uitgeverij E. Story-Scientia PVBA 1973; 375, 376, 383, 384.

Molen EJ van der. Beek H van. Baars AJ en Timmerman A. Een geval van seleniumvergiftiging
bij biggen. Tijdschr Diergeneeskd 1988; 1 13: 545-9.

Gasteel SW, Osweiler GD, Cook WO, Daniels G, Kadlec R. Selenium toxicosis in swine. J Am
Vet Med Assoc 1985; 186: 1084-5.

Goehring TB, Palmer IS, Olson OE, Libal GW, Wahlstrom RC. Toxic effects of selenium on
growing swine fed corn-soybean meal diets. J Anim Sci 1984; 59: 733-7.

5. Greer EB. Selenium deficiency and toxicity in pigs. Aust Vet J 1986; 63: 203.

6. Hill J, Allison F, Halpin C. An episode of acute selenium toxicity in a commercial piggery. Aust
VetJ 1985; 62: 207-9.

Mahan DC, Moxon AL. Effect of inorganic selenium supplementation on selenosis in postweaning
swine. J Anim Sci 1984; 58: 1216-21.

Wendt M. Symptomatik aktueller Vergiftungen. Symptomatology of current poisonings in pigs.
Prakt Tierarzt 1985; 66: 979-86.

Hoeveel virussen kennen wij, en hoeveel komen er voor in de natuur? Het eerste
deel van deze vraag is eenvoudig te beantwoorden; je hoeft ze alleen maar te tellen
in de wetenschappelijke literatuur (er zijn ongeveer 500 virussen bij dier en mens
bekend); het tweede deel moet beschouwd worden als een niet te beantwoorden vraag
omdat er geen statisdsche procedures beschikbaar zijn die een dergelijke bepaling
mogelijk maken. Bovendien zijn virussen genetisch zeer flexibel, zij kunnen muteren
en recombineren waardoor zij mogelijk nieuwe gastheren, doel-organen en cel species
kunnen infecteren; nieuwe virussen zijn verschenen, bijvoorbeeld het canine parvo-
virus (1978) en het AlDS-virus bij de mens (1981), en andere zullen zeker volgen.
Welke virussen kennen wij tot nu toe? In principe alleen degene die 1) leiden tot
duidelijke ziekte-symptomen, 2) kunnen vermeerderen in proefdieren, geëmbryo-
neerde eieren of celcultures, en/of 3) voorkomen in hoge concentraties in lichaams-
vloeistoffen of excreta waardoor zij gedetecteerd kunnen worden met behulp van
de electronenmicroscoop. Bij een ziekte die alleen maar sporadisch optreedt met niet-
karakteristieke symptomen, die zich langzaam en progressief ontwikkelen (bijvoor-
beeld schizofrenie, diabetes mellitus) wordt meestal niet gedacht aan een virus-
etiologie. De standaard methoden van isolatie in cultuur hebben geen succes bij
virussen die hoog gedifferentieerde cellen nodig hebben voor hun vermeerdering
(bijvoorbeeld de absorberende cellen van de darm met een bepaalde graad van
differentiatie). Voor enterale virusinfecties is de electronenmicroscoop het diagnos-
tisch instrument van keuze omdat hoge concentraties deeltjes verwacht kunnen
worden in faeces en intestinale inhoud. Per slot van rekening kan de darm beschouwd
worden als een \'orgaancultuur van aanzienlijke lengte\' met een homogene celcom-
positie; een virus dat vrijkomt uit een geïnfecteerde cel heeft voldoende mogelijk-
heden om andere gevoelige cellen te infecteren op zijn weg naar buiten.
Gedurende meerdere jaren nu, hebben dr. Herbst en prof dr. Krauss, Glessen, West-
Duitsland, de electronenmicroscoop gebruikt voor de studie naar enterale infecties
bij dieren; hun resultaten laten zien dat tot nu toe niet onderkende enterale virussen
voorkomen bij de kat; hun pathogene betekenis moet nog worden bepaald door
experimentele of epidemiologische studies. Met de huidige bijdrage (zie pag. 328)
in de vorm van een origineel onderzoeksartikel, wil FELINFO de aandacht van de
lezer vestigen op deze diagnostische mogelijkheid. ^ Horzinek\'

\' Prof. dr. Marian C. Horzinek, Rijksuniversiteit Utrecht, Faculteit Diergeneeskunde,
Vakgroep Infectieziekten en Immunologie, afdeling Virologie, Yalelaan 1, De Uithof,
Utrecht.

SAMENVATTING Gedurende een periode van 5 jaar (1981-1985) werden feces- en darm-
monsters van katten onderzocht door middel van electronenmicroscopie.
In 144 van de 346 onderzochte monsters werden viruspartikels aangetoond. Parvovirus werd
het meest frequent aangetoond. In 117 monsters werd dit virus met behulp van immuun-
electronen microscopie gevonden. Daarnaast werden rotavirussen (2 monsters), coronavirussen
(13 monsters), coronavirus-achtige (10 monsters) en picornavirus-achtige deeltjes (2 monsters)
gedetecteerd. Recent (1987) werd in een monster astrovirus aangetoond. Deze studie toont
aan dat electronenmicroscopie een belangrijk hulpmiddel is bij de diagnostiek van enteritis
bij de kat.

SUMMARY Over a five-year period (1981-1985) 346 faecal and intestinal samples of cats
affected with diarrhoea were studied by electron microscopy.

This method revealed the presence of virus in 144 out of 346 (41.6 per cent) samples studied.
117 (81.3 per cent) of these samples contained parvoviruses which were identified by using
a specific immune serum (immuno electron microscopy). In addition, rotaviruses (two samples),
coronaviruses (thirteen samples), coronavirus-like (ten samples) andpicornavirus-likeparticles
(two samples) were detected in the other specimens.

The present study shows that electron microscopy is a useful and rapid procedure in the
diagnosis of enteritis in cats as well as in other domestic animals.

Virale gastro-enteritis is wereldwijd een veel voorkomende oorzaak van morbi-
diteit en mortaliteit bij jonge dieren en babies (1, 2). Katten, speciaal kittens,
vormen hierop geen uitzondering.

Bij post-mortaal onderzoek uitgevoerd tussen 1969 en 1982 bij 4561 katten werd
de diagnose panleukopenie (16%) en gastro-enterale aandoeningen, beide geas-
socieerd met enteritis (5%), als doodsoorzaak vastgesteld, (3). De bekendste en
meest voorkomende verwekker van diarree is het feline panleukopenievirus; de
ziekte werd daarom vroeger feline infectieuze enteritis genoemd (4).
Daarnaast zijn andere virussen als mogelijke oorzaak voor diarree en enteritis
genoemd; zoals bij andere zoogdieren, heeft men ook in faeces en darminhoud
van katten met enteritis rotavirus gevonden (5, 6), feline enteraal coronavirus (7),
astrovirus (8), reovirus (9), herpesvirus (10) en coronavirus-achtige partikels (11),
met de hulp van electronenmicroscopie en isolatie in celcultuur.
Experimentele studies hebben aangetoond dat rotavirus pathogeen is voor kittens;
het wijd verbreid voorkomen binnen de kattenpopulatie is bewezen door sero-
epidemiologisch onderzoek (6). Het feline enterale coronavirus is nauw verwant
met het feline infectieuze peritonitis virus (FIP virus) en kan een ernstige enteritis
in antilichaam-vrije kittens veroorzaken; dit virus echter veroorzaakt geen FIP

\' Dr. W. Herbst en prof. dr. H. Krauss, Instituut voor Dierlijke Hygiëne en Infectieziekten, Veterinaire
Faculteit, Justus-Liebig-Universiteit, Giessen, West-Duitsland,
Vertaling drs, H. F. Egberink.

Reovirus geeft geringe symptomen bij katten, bijvoorbeeld conjunctivitis en
toegenomen tranenvloed (9). De betekenis van coronavirus-achdge deeltjes, astro-
en herpesvirussen als mogelijke verwekkers van enteritis bij katten is in de
literatuur nog niet gedocumenteerd. Gedurende meerdere jaren hebben wij in ons
instituut routinematig faeces en darminhoud van katten onderzocht door middel
van electronenmicroscopie. Er is maar weinig bekend over het voorkomen van
virussen in de darm van katten met enteritis - parvovirus uitgezonderd; wij vonden
het nu het juiste moment en nuttig om onze resultaten te presenteren.

Onze studies zijn gebaseerd op materiaal dat tussen 1981 en 1985 naar ons laboratorium
is gezonden voor diagnostisch onderzoek. We hebben in totaal 346 faeces- en darmmonsters
van katten met enteritis onderzocht. Electronenmicroscopie werd uitgevoerd zoals beschre-
ven door Arens en Krauss (12). Faecaal materiaal en met kwartszand fijngewreven
darmslijmvlies, werden gesuspendeerd in Eagles minimal essential medium tot een 10%
(w/v) suspensie. Na laagtoerige centrifugatie, werd de supernatant gecentrifugeerd gedu-
rende 1 uur bij 200.000 g. Het pellet werd daarna geresuspendeerd in een klein volume
fosfaatbuffer en ultrasoon behandeld (Branson sonificator); 50 /liI van dit materiaal werd
gemengd met een gelijk volume feliserin (Beringwerke Marburg, West-Duitsland) en
gedurende 30 minuten bij 37° C bewaard. Het mengsel werd opgebracht op een Formvar
gecoate, met kool gestabiliseerde koperen grid rustende op een voorgewarmde D.S.T.
agarplaat (Oxoid, code CM 261). Voordat de vloeistof compleet gediffundeerd was in de
agar, werd het preparaat gekleurd met fosfor wolfraamzuur (PTA) en vervolgens
onderzocht in een Siemens Elmiscop 2.

We waren in staat in 144 van de 346 monsters (41,6%) viruspartikels aan te tonen.
Zoals te zien in tabel 1, kwam het parvovirus in ons materiaal het meeste voor.

Jaar

(aantal monsters)
1981	1982	1983	1984	1985	totaal
(28)	(31)	(55)	(110)	(122)	(346)
12	1.3	22	50	47	144
11	12	18	40	36	117
			2		2
1	1	1	4	6	13
		2	3	5	10
		1	1		2

Tabel 1. Resultaten van electronenmicroscopisch onderzoek van faeces en darm monsters van katten
met enteritis.

Figuur 1. F.lectronenmicroscopische opnames van viruspartikels in faeces en darm monsters van
katten (negatief kleuring met 1% fosfo-wolfraam zuur; lijn is 100 nm).
a: parvovirus

De weergegeven resultaten laten een wijd verbreid voorkomen van parvovirus in
onze kattenpopulatie zien. Dit virus werd door immuunelectronenmicroscopie in
117 van de 346 faecale monsters van katten met diarree aangetoond. Het aantal
gevallen waarin rotavirus (2), coronavirus (13), coronavirus-achtige partikels (10)
en picornavirus-achtige partikels (2) werden gedetecteerd was bij vergelijking
gering; in een recent onderzocht monster, werden astroviruspartikels voor de
eerste keer gezien.

Feline parvovirus is het oorzakelijke agens van panleukopenie, een ziekte die reeds
meerdere jaren onder controle is door toepassing van vaccinatie. Persistentie van
het panleukopenievirus binnen de kattenpopulatie wordt mogelijk veroorzaakt
door de extreme resistentie van het virus voor uitwendige invloeden en vanwege
het feit dat bescherming van kittens door middel van vaccinatie eerst mogelijk
is na het verdwijnen van maternale antilichamen.

Het aantonen van parvovirus partikels in een dergelijk groot aantal monsters van
katten met diarree was inderdaad zeer onverwacht. Het is echter mogelijk, dat
de parvovirus partikels die waargenomen werden niet het panleukopenievirus zijn
omdat de diagnose door middel van electronenmicroscopie gebaseerd is op alleen
maar morfologie (grootte, vorm, substructuur). Deze vraag moet beantwoord
worden gebruik makende van andere virologische methoden.

Wij konden een infectie met het rotavirus, dat op grond van bevindingen van sero-
epidemiologische studies wijd verbreid voorkomt in kattenpopulaties, maar in
twee gevallen aantonen (5, 6). Dit is een laag aantal, vooral wanneer we dit
vergelijken met onze bevinding van 20% rotavirus positieve monsters bij kalveren
met diarree (Herbst en Krauss, niet gepubliceerde waarnemingen). Waarschijnlijk
leiden rotavirusinfecties bij katten niet vaak tot aanvragen voor laboratorium
onderzoek, in tegenstelling tot de situatie bij kalveren. De meeste veldinfecties
lijken zonder symptomen te verlopen, zoals ook blijkt uit experimentele studies
(5).

De huidige kennis van coronavirus-infecties bij katten is te gering om conclusies
te kunnen trekken uit onze resultaten. In de literatuur worden zowel FlP-virus,
feline enterale coronavirus en coronavirus-achtige partikels gemeld. Het feline
enterale coronavirus kan inapparente infecties en een milde enteritis bij kittens
veroorzaken (13). Enteritis is ook waargenomen in verband met FTP-virus-
infecties (14). De agentia kunnen met behulp van de electronenmicroscoop niet
worden onderscheiden en beiden waren mogelijk aanwezig in de 13 monsters
waarin wij coronavirus hebben aangetoond. Coronavirus-achtige partikels hebben
dezelfde morfologie als coronavirussen, maar ze verschillen in grootte, vorm en
verschijning van de oppervlakte projecties (15). Deze partikels zijn beschreven in
verband met enteritis bij de big (16), het paard (17), het konijn (18), en de mens
(19). Feline coronavirus-achtige partikels zijn ook gerapporteerd (20); deze waren
echter eveneens aanwezig in fecale monsters van gezonde katten (8). De
coronavirus-achtige partikels die wij vonden waren gelijk in grootte en vorm aan
de bekende coronavirussen (Figuren Ib en le) maar vertoonden een groter aantal
kortere oppervlakte projecties. De deeltjes zijn morfologisch verschillend van
degene die beschreven zijn door Hoshino and Scott (11); er moet nog aangetoond
worden of deze een rol spelen in de etiologie van diarree en, in feite of ze wel
virussen zijn.

Leden van de familie picornaviridae (21) zijn niet bij katten geïdentificeerd. De
twee gevallen waarin wij picornavirus-achtige deeltjes vonden zijn mogelijk
vergelijkbaar met de situatie bij honden, waar humane stammen zijn geïsoleerd
(22).

De partikels getoond in figuur If zijn aangetroffen in een fecaal monster van een
kat met symptomen van diarree en braken (lente 1987). Op basis van de grootte
(25 tot 30 nm) en het stervormige oppervlakte patroon, werden deze geïdentificeerd
als astrovirionen. Door Hoshino et al. (8) zijn morfologisch niet te onderscheiden
partikels beschreven bij een kat met diarree. Een samenhang tussen het voorkomen
van astrovirussen en diarree is gevonden bij de hond (23), het schaap (24), het
kalf (25), het hert (26), de muis (27), de eend (28) en bij de mens (29). In ons
materiaal werd dit virus voor de eerste keer aangetoond.

De huidige studie bevestigt dat direct onderzoek van faecaal materiaal met de
electronenmicroscoop een belangrijk diagnostisch middel is. We waren in staat
bij ongeveer 40% van de faecale monsters van katten met diarree viruspartikels
aan te tonen. De resultaten worden snel verkregen, en de agentia kunnen direct
geïdentificeerd worden met behulp van specifieke immuunsera. Deze methodo-
logie kan gemakkelijk aangepast worden voor gebruik bij andere gedomesticeerde
dieren.

1. Banatvala JE. The role of viruses in acute diarrhoeal disease. Clinics in Gastroenterol 1979; 8:
569-98.

2. Eugster AK and Sneed L. Viral intestinal infections of animals and man. Comp Immun Microbiol
Infect 1980; 2: 417-35.

3. Landes C, Kriegleder H und Lengfelder KD. Todes- und Erkrankungsursachen bei Katzen anhand
der Sektionsstatistiek 1969-1982. Tierärztl Prax 1984; 12: 369-82.

4. Gillespie JH and Scott FW. Feline viral infections. Adv Vet Sei Comp Med 1973; 17: 163-200.

5. Yasutaka H, Baldwin CA, and Scott FW. Isolation and characterization of feline rotavirus. J
Gen Virol 1981; 54: 313-23.

6. Snodgrass DR, Angus KW, and Gray EW. A rotavirus from kittens. Vet Rec 1979; 103:
222-3.

7. Pedersen NC, Boyle JF, Floyd K, Fudge A, and Baker J. An enteric coronavirus infection of
cats and its relationship to feline infectious peritonitis. Am J Vet Res 1981; 42: 368-77.

8. Hoshino Y, Zimmer JF, Moise NS, and Scott FW. Detection of astroviruses in faeces of cats with
diarrhea. Arch Virol 1981; 70: 373-6.

9. Scott FW, Kahn DE, and Gillespie JH, Feline viruses: Isolation, characterization and pathoge-
nicity of a feline reovirus. Am J Vet Res 1979; 31: 1-20,

10. Waber S, und Bestetti G. Herpesvirus-Enteritis bei einem Katzenwelpen. Schw Arch Tierheilk
1981; 123: 435-9.

11. Hoshino Y, and Scott FW. Coronavirus-like particles in the faeces of normal cats. Arch Virol
1980; 63: 147-52.

12. Arens M, und Krauss H, Zum Nachweis von Parvovirus bei infektiösen Gastroenteritiden des
Hundes mittels Immunelektronen-mikroskopie. Berl Munch Tierärztl Wschr 1980; 93: 156-8,

13. Pedersen NC, Evermann JF, McKeirnan AJ, and Ott RL. Pathogenicity studies of feline
Coronavirus isolates 79-1146 and 79-1683. Am J Vet Res 1984; 45: 2580-5.

14. Hayashi R, Watabe Y, Nakayama H, and Fujiwara K. Enteritis due to feline infectious peritonitis
virus. Jpn J Vet Sei 1982; 44: 97-106.

15. Schnagl RD, and Holmes IH. Coronavirus-like particles in stools from dogs, from some country
areas of Australia. Vet Rec 1978; 102: 528-9.

16. Turgeon DC, Morin M, Jolette J, Higgins R, Marsolais G and DiFranco E, Coronavirus-like
particles associated with diarrhea in baby pigs in Quebec, Can Vet J 1980; 21: 100-1,

17. Huang JCM, Wright SL, and Shiply WD. Isolation of coronavirus-like agent from horses suffering
from acute equine diarrhoea syndrome. Vet Rec 1983; 113: 262-3.

18. Eaton P. Preliminary observations on enteritis associated with a coronavirus-like agent in rabbits.
Lab Anim 1984; 18: 71-4.

19. Rousset S, Moscovici O, Lebon P, Barbet JP, Helardot P, Mace B, Bargy F, Le Tan Vinh and
Chany C. Intestinal lesions containing coronavirus-like particles in neonatal necrotizing entero-
colitis: An ultrastructural analysis. Pediatrics 1984; 73: 218-24.

20. Dea S, Roy RS, and Elazhary MASY, Coronavirus-like particles in faeces of a cat with diarrhea.
Can Vet J 1982; 23: 153-5.

21. Matthews REF. Classification and nomenclature of viruses. Fourth report of the international
committee on taxonomy of viruses. Karger-Verlag, Basel, Schweiz 1982.

22. Binn LN. A review of viruses recovered from dogs. J Am Vet Med Assoc 1970; 156: 1672-7.

23. Hammond MM, and Timoney PJ. An Electron microscopic study of viruses associated with canine
gastroenteritis. Cornell Vet 1983; 73: 82-97.

24. Snodgrass DR, and Gray EW. Detection and transmission of 30 nm virus particles (astroviruses)
in faeces of lambs with diarrhoea. Arch Virol 1977; 55: 287-91.

25. Woode Gn, and Bridger JC. Isolation of small viruses resembling astroviruses and caliciviruses
from acute enteritis of calves. J Med Microbiol 1978; I: 441-452.

26. Tzipori S, Menzies JD, and Gray EW. Detection of astrovirus in the faeces of red deer. Vet Rec
1981; 108: 286.

27. Kjeldsberg E, and Hem A. Detection of astroviruses in gut contents of nude and normal mice.
Arch Virol 1985; 84: 135-40.

28 Gough RE, Collins MS, Borland E, and Keymer LF. Astrovirus-like particles associated with

hepatitis in ducklings. Vet Rec 1984; 114; 279.
29. Kurtz JB, Lee TW, Craig JW, and Reed SE. Astrovirus infection in volunteers. J Med Virol 1979;
3: 221-30.

De term infectie lijkt voor ons allen bekend
en duidelijk; we weten wat de betekenis is
van dit woord en we gebruiken het regelma-
tig, soms zonder enig onderscheid te maken.
Bij een nadere beschouwing echter, is de
uitdrukking infectie niet alleen van toepas-
sing op verkoudheid, aandoeningen die met
koorts gepaard gaan en geïnfecteerde won-
den - dit zijn de duidelijke voorbeelden.
Leukemiën, sarcomen, wratten, immuun-
complex- en auto immuunziekten als ook
verkregen immunodedeficiënties kunnen
alle de consequentie zijn van infecties. Deze
bijdrage zal vooral aandacht besteden aan
een aspect van de infectie, namelijk de duur
ervan.

We zijn allemaal bekend met de termen
cyclische of gegeneraliseerde infecties. In
deze gevallen dringt het infectieuze agens
het organisme binnen gebruikmakende van
een karakteristieke plaats van binnendrin-
gen (porte d\'entree), zoals de slijmvlies-
oppervlakten van de mond, neus of geni-
taaltractus, maar ook door een laesie in de
huid veroorzaakt door een vorm van
trauma. Vervolgens vermeerdert het virus
zich lokaal, spreidt door het organisme via
bloed en lymfe, waarna het de doelweefsels
en -organen invadeert. Er ontstaat koorts en
de symptomen die karakteristiek zijn voor
de infectie volgen. Het dier zal sterven of
overleven - nadat het zijn afweermechani-
smen heeft gemobiliseerd. Dit type infectie
is van een voorbijgaande aard.
Een ander type infectie is niet beperkt in tijd.
Alle infectieuze agentia of het bacteriën,
Mycoplasma\'s of virussen zijn, zijn van een
parasitaire aard die gedurende de evolutie
voortdurend aangepast zijn aan hun gasthe-
ren. Sommige van deze hebben strategieën
ontwikkeld om de afweermechanismen van
de gastheer te ontduiken en een persiste-
rende infectie te ontwikkelen. Vanuit het
gezichtspunt van het infectieuze agens biedt
deze strategie het voordeel dat het zich in
een populatie kan verspreiden door het
veroorzaken van vele infecties - zolang als
de gastheer in leven is. In diersoorten met
een voornamelijk solitaire levenswijze -
zoals de kat - is persistentie noodzakelijk
voor het overleven van het infectieuze
agens. Bijna alle feline virussen veroorzaken
persisterende infecties; dit garandeert de
voortgang van de keten van infectie onaf-
hankelijk van het feit dat katten territoriale
roofdieren zijn die - onder natuurlijke om-
standigheden - elkaar slechts zo nu en dan
tegenkomen.

Verschillende mechanismen van viruspersi-
stentie zijn waargenomen, één van deze is de
chronische infectie. In dit geval kan het
virus in het gastheerorganisme aangetoond
worden voor een lange periode (vaak levens-
lang), gedurende welke het uitgescheiden
wordt. Een groep virussen die niesziekte
(Feline Upper respiratory disease: URD)
veroorzaakt, de calicivirussen, kunnen per-
sisteren nadat de klinische symptomen ver-
dwenen zijn. In sommige gevallen kunnen
symptomen afwezig zijn en is het aantonen
van een chronische infectie een toevallige
bevinding.

Een ander virus van het niesziekte complex,
het rhinotracheitis herpesvirus, veroorzaakt
een latente infectie. In dit geval en in
tegenstelling tot het calicivirus, verschuilt
het virus zich in specifieke cellen van het
centraal zenuwstelsel na de primaire infectie
en kan zo nu en dan geactiveerd worden,
meestal gedurende stress-situaties. Activatie
betekend de produktie van virus vergezeld
van klinische symptomen, virusexcretie en
mogelijkheid tot infectie van andere dieren.
Een ander type persisterende infectie wordt
\'slow infection\' genoemd - deze term wordt
ook in andere talen gebruikt. Ziektesympto-
men treden pas maanden of zelfs jaren na
infectie op en het virus verbergt zichzelf
voor enige tijd in de cellen van de gastheer
voordat nakomelingen virussen aange-
maakt worden in kleine hoeveelheden. Hoe-

wel de term slow infection in eerste instantie
werd gebruikt voor maedi/visna infecties bij
het schaap, wordt dit label tegenwoordig
ook opgehangen aan bijvoorbeeld feline
leukemie en het acquired immunodeficiency
syndrome (AIDS).

Praktici rapporteren zo nu en dan het
voorkomen van ontstekingshaardjes in het
omentum, op lever en milt van klinisch
gezonde katten, die gevonden worden tij-
dens een sterilisatie; deze laesies lijken erg
veel op de laesies die waargenomen worden
bij Feline infectieuze peritonitis (FIP). De
vraag werd gesteld of een infectie met FIP
virus (FIPV) gediagnostiseerd kan en moet
worden door laparotomie.

De ontwikkeling van klinische symptomen
van FIP kan meerdere weken duren, en de
eigenaar zal regelmatig de nogal niet karak-
teristieke vroege symptomen over het hoofd
zien, dat wil zeggen in de beginfase intermit-
terende koorts, meer of minder ernstige
anorexie en soms moeilijk kauwen. Het
optreden van ontstekingshaarden in som-
mige organen tijdens dit vroege stadium van
de infectie kan niet worden uitgesloten. Dit
in aanmerking nemende, lijkt de vraag naar
de diagnose door middel van laparoscopic
gerechtvaardigd, mede omdat een latente
infectie met FIPV op dit moment niet
gediagnostiseerd kan worden. Echter, deze
aanpak lijkt niet rationeel om de volgende
redenen:

1. Laparotomie zelf veroorzaakt ernstige
stress bij de kat. Door Duitse auteurs
(Neu H. en Pfeifer E. G. Kleintierpraxis
30, 307-314, 1985) is aangetoond dat
een stress-situatie meestal vooraf gaat
aan het optreden van klinische sympto-
men van FIP. Dientengevolge zou stress
voorkomen moeten worden, zeker bij
katten die verdacht worden latente dra-
gers te zijn.

2. Er is niets bekend over de diagnostische
efficiëntie van laparotomie - dat wil
zeggen het aantal juiste diagnoses in
relatie tot het aantal onderzochte die-
ren. Bovendien weten we weinig over de
incubatieperiode van FIP onder veld-
omstandigheden; men kan echter aan-
nemen, dat de karakteristieke verande-
ringen slechts gedurende korte tijd aan-
wezig zijn hetgeen de efficiëntie van
deze diagnostische procedure twijfel-
achtig maakt.

3. Er is dringend behoefte aan een diagno-
stische procedure die het mogelijk
maakt latente infecties bij katten, die
mogelijk als bron van infectie voor
andere dieren fungeren, op te sporen.
De meeste infecties zijn waarschijnlijk
afkomstig van klinisch gezonde dieren
(zie bijvoorbeeld Pedersen N.C. en
Floyd K. Continuing education 1985; 7:
1001-11) - en bij deze dieren zal lapa-
rotomie waarschijnlijk geen resultaat
opleveren.

4. We denken dat de resultaten die ver-
wacht kunnen worden van een laparot-
omie niet de kosten ervan rechtvaardi-
gen.

Praktici worden zo nu en dan gevraagd
katten te tatoueren (bijvoorbeeld ter voor-
koming van diefstal). De vraag werd gesteld
of virusziekten overgebracht kunnen wor-
den door de instrumenten die hierbij ge-
bruikt worden.
Antwoord

Verschillende methoden om katten te tatou-
eren zijn in gebruik; in de meeste gevallen
wordt een merk in de oren aangebracht.
Speciale tangen met korte naalden worden
gebruikt om de letters en cijfers in de huid
te drukken. Het oor en de naald worden
natgemaakt met inkt en vervolgens wordt
met de tang aangedrukt. Ook zijn tatou-
eringsapparaten in gebruik. (Dermograph
Sidac M.R. 3695). In dit apparaat worden
naalden, gevat in een pen-achtige houder, in
snelle beweging gebracht door een magneet
of motor. Om te markeren wordt inkt
aangebracht die in de huid geprint wordt
door de draaiende naald. Hoewel transmis-
sie van virusinfecties door tatoueer naalden
tot nu toe nog niet is gerapporteerd, is het
verstandig deze na ieder gebruik te reinigen
en te desinfecteren. De gereinigde naalden
moeten gespoeld worden in een 35 tot 50%
oplossing van methanol in water (zie pag.
335).

Welke desinfectantia kunnen gebruikt wor-
den om virussen te vernietigen op vloeren,
wanden en kooien.

Resistentie tegen desinfectantia is voorna-
melijk afhankelijk van de aan- of afwezig-
heid van een lipoproteinemembraan om het
virusdeeltje. Virussen met mantel zijn veel
minder resistent dan \'naakte\' virussen. Be-
langrijke virussen met mantel zijn, feline

leukemie virus, corona- en herpesvirussen;
parvo- en calicivirussen hebben geen man-
tel.

Het is noodzakelijk erop te wijzen dat
efficiënte desinfectie alleen verwacht kan
worden nadat de betreffende oppervlakten
grondig gereinigd zijn. Enkele desinfectan-
tia en hun werking zijn beschreven in onder-
staande tabel 1, die gemaakt is door het
\'Cornell Feline Health Center, Cornell Uni-
versity, Ithaca, NY.

O- minder dan 10; 0/-l- -10 tot 90; -90 tot 99,9; -t-(- -99,9 tot 99,99; -l-l-l- meerdan 99,99; ? niet
getest.

^ Geschikt voor desinfectie van kleine oppervlakten, bijvoorbeeld onderzoekstafels. Niet corrosief
voor metaal of plastic.

\' Met name geschikt voor desinfectie van grotere oppervlakten, bijvoorbeeld vloeren, omdat het
middel goedkoop is. Niet corrosief voor staal, beton en bepaalde plastics.

" Geschikt voor grote oppervlakten, niet-corrosief voor de meeste metalen, kunststoffen, plastics,
stenen muren.

SUMMARY The long bone ends of foals with infectious disease were sawn into sagittal slabs,
washed and inspected. Tissue suspected to be abnormal on the basis of change of colour and
consistency was radiographed, and then decalcified and examined histologically. The exact site
of 140 focal osteomyelitis lesions from 18 foals was determined. There were more lesions in the
epiphysis than the metaphysis. Epiphyseal lesions were in specific sites within a given epiphysis,
and in most epiphyses the lesions were at the site of thickest cartilage. Metaphyseal lesions in
the metacarpal, metatarsal and distal radial growth plates tended to be on the more inclined
parts of the growth plate.

Infectious arthritis is a serious disease of young foals and most cases are
complicated by the concurrent presence of osteomyelitis in the bone adjacent to the
affected joint. In one study, about 70% of foals presented for examination of joint
ill had osteomyelitis in one or more bones (2). The most commonly affected sites
have been described in radiographic and pathological studies (1,4, 5).
No reason for the apparent predisposition of some bone ends to osteomyelitis has
so far been given, and the suggestion that infection occurs more often in one
particular site than another within a given bone end has not been put forward. One
of us noted that epiphyseal osteomyelitis often occurred at or near the site of the
thickest \'articular\' cartilage in a particular bone end. The sites of thick cartilage in
the major joints of the foal has recently been described (3). In this paper we describe
the sites of focal osteomyelitis lesions in young foals with naturally occurring
haematogenous arthritis/osteomyelitis.
MATERIALS AND METHODS

The bones of 18 foals aged 4-150 days old were obtained from routine post-mortem material.
The cause of death or euthenasia is shown (Table 1). All foals included had a history of
predisposition to infection (early birth, late standing or sucking after birth, perinatal
disease, etc), had evidence of infectious disease prior to death or at necropsy, and had bone
lesions in more than one limb.

The limbs were boned out, and the ends of the long bones were sawn off about 5 cm from the
metaphyseal growth plate, so that metaphysis, physis, epiphysis and articular cartilage
could be examined. The following bones were collected: proximal and distal humerus,
proximal and distal radius, distal third metacarpal bone, proximal and distal femur,
proximal and distal tibia, talus, and distal third metatarsal bone. The bones were sawn into
sagittal slabs 4-7 mm thick with a bandsaw, washed in running water, and examined visually
under bright light, in most cases before fixation in 4% buffered formalin. Each slab was
numbered. The slabs were radiographed in a Faxitron 43805N X-ray apparatus (Hewlett-
Packard, McMinnville, CA, USA) and the films were hand developed.

The visual and radiographic examinations were performed to determine the presence and
site of focal lesions. Defects which were so extensive that the whole epiphysis or metaphysis
was destroyed, making it impossible to pinpoint the site at which the process had begun,
were discarded from the study. Localised lesions (i.e. less than 10 mm diameter) were
detected by observing round or irregularly shaped discoloration (whitening) of the
cancellous bone or absence of bone and/or cartilage with replacement by exudate or soft
necrotic tissue.

I Dept of Large Animal and General Surgery, State University Utrecht, RO. Box 80.153, 3508 TD

Utrecht, The Netherlands. Present address: Massey University, Palmerston North, New Zealand.
^ Dept of Veterinary Pathology, State University Utrecht, RO. Box 80.158, 3508 TD Utrecht, The
Netherlands.

Table 1. Cause of death or reason for euthanasia of 18 foals with focal osteomyelitis. All bacteriologi-
cal determinations were conducted on material collected at necropsy, except those mentioned under
\'joints\', synovia from which was collected by sterile arthrocentesis at the time of clinical examination.
Bone culture at necropsy implies sampling of macroscopically visible lesions.

•Synovia was repeatedly negative at the time of distal radial osteomyelitis, 5 months before euthanasia.
TT=tibio-tarsal, BHS=beta haemolytic streptococcus, DJD=degenerative joint disease, MtPJ=meta-
tarsophalangeal joint, Mt3=third metatarsal bone, WPN=Dutch Warmblood.

Suspected changes were recorded by photography, usually of the whole series of slabs of the
bone end concerned, in order to show the exact site of the lesion. In some cases, photography
of (part oO an individual slab was used to record the nature and form of the lesion. On the
radiographs, the presence of localised lesions was suggested by focal osteolysis.
When visual and/or radiographic evaluation indicated that lesions were present, or might be
present, the part concerned was decalcified in 35% formic acid and 6.8% sodium formate,
rinsed in running water, and embedded in paraffin. Sections were cut at 6u and stained with
haematoxylin and eosin (HE) and Azan.

In this group of young foals, the diagnosis of osteomyelitis was based on the presence of
history typical of bone infection (2), the multifocal nature of the disease, evidence of other
infectious disease in other organs at necropsy, and histological findings in bone and carti-
lage. In some cases clinical and laboratory findings were also contributory. Culture of
synovial fluid taken at clinical examination was positive in 3 foals. In 6 foals, bacteriological
culture of suspected abnormal bone was performed after sawing of the bone end, flaming the
lesion, and inserting the swab deep into the bone lesion. Laboratory culture techniques have
been previously described (2). For inclusion in this study, the histological criteria consistent
with osteomyelitis included one or more of: exudate in marrow spaces and vessels with
polymorphonuclear or mononuclear cellular infiltration, thrombosis of vessels, necrosis of
marrow tissue or bone or cartilage, and absence of bone or cartilage and replacement by
exudate, necrotic debri, or fibrosis.
RESULTS

Of a total of 35 sets oflimbs sawn and examined, those of 18 foals were included in
the study. The others were rejected because no lesions were found on macroscopic
or radiological examination, or because the nature of the lesions did not support
the diagnosis of active or chronic bone infection. E.coli was by far the most
commonly isolated micro-organism (Table I).

In almost all cases, the focal lesions were detected by visual examination, because
discoloration or bone loss was visible on one or both surfaces of one or more slabs.
The discoloration was white or yellow, and it surrounded areas of focal bone loss,
which was evidenced by a small or large cavity filled with glistening exudate or dull
necrotic material. The lesions were all at the junction of bone and cartilage, and
occurred at, or very close to, the junction of epiphyseal bone and the cartilage
covering the articular aspect of the epiphysis, or at the junction of bone and physeal
cartilage, usually on the metaphyseal side of the growth plate. These lesions have
previously been referred to as E or P lesions respectively (2).
Extension of the lesion into epiphyseal bone was evident in some cases, and in
others there was extension into the deeper layers of cartilage. In some instances
there was penetration of the articular surface by the infectious process. Almost all
lesions near the metaphyseal growth plate showed cartilage destruction and either
radiological and/or histological evidence of involvement of bone on the opposite
side of the growth plate. The presence of the lesions was confirmed by histological
study, and the extent of the lesions was often better demonstrated by radiology.
Usually, the extent of bone loss evident on radiological and/or histological exam-
inations indicated the probable site of origin of lesions near the metaphyseal
growth plate.

The incidence of lesions in the various foals, and a breakdown of the number of
lesions in each bone end, are shown in Table 2 and Fig. 1 respectively. The sites of
the focal osteomyelitis lesions in each bone end were as follows.

Proximal humerus. There were 6 lesions in the caudo-central aspect of the
epiphysis. In some cases the lesion extended through up to 4 slabs. The apparent
site of origin of the process was not constant, being the epiphysis in 4 cases and the
metaphysis in 2 cases, and the lesion extended through the growth plate. There was
one metaphyseal lesion found at the proximal humeral growth plate ventral to the
major tubercle.

Table 2. Site of lesions found in long bone ends of 18 foals. The first number identifies the foal,
R=right, L=left; the last digit(s) indicate the slab(s) involved. E=epiphyseal osteomyelitis, P=osteo-
myelitis at the physis. *=radiographically or histologically detected bone lysis. Mtlll=third metatarsal
bone, Mclll=third metacarpal bone, T=trochanter, U=ulna.

Distal humerus. There were 9 epiphyseal lesions in the distal humeral epiphysis; 3
of these were in medial slabs (trochlea) and 6 in lateral slabs (capitulum). The
capitulum lesions were all in its caudal half

There was one metaphyseal lesion, which had broken through the caudo-lateral
aspect of the metaphysis into the surrounding fascia.

Figure 1. Schematic drawings of the sagittal slabs in which most lesions were detected in the bone
ends. The numbers refer to the numbers of lesions found at each site indicated.

Ulna. Four lesions were found in the metaphysis of the olecranon, but in all cases
there was either radiographic and/or histological evidence of involvement of both
the metaphysis and the apophysis.

Proximal radius. One lesion was found in the epiphysis close to the synovial fossa.

Distal radius. There were 13 lesions in the epiphysis of either the medial process of
the radius (5) or in the lateral styloid process (8). The medial lesions were always at
the junction of cartilage and bone and were always focal; several, but not all, of the
lateral styloid process lesions were demonstrated to be in its most cranial part,
adjacent to the fibrous tissue separating the process from radial epiphysis. In other
cases, the lateral styloid process contained more than one lesion and/or copious
exudate, and extension of the infiltrate into the radial epiphysis and into the distal
radial metaphysis was observed.

The 21 P type lesions were in moste cases found in the inclined parts of the distal
radial growth plate. The localisations were cranial inclination (1), caudal
inclination (1) or both the cranial and caudal inclinations (2) of the growth plate in
the medial aspect of the radius; there were a further 3 lesions at the junction of the
perichondrium and growth plate on the caudal aspect of the bone. On the lateral
aspect of the radius, the sites were the most caudal (5) or more cranial parts of the
growth plate (7) dorsal to the lateral styloid process. In several of the caudo-
laterally sited lesions, association with infiltrate or lysis in the radial epiphysis or
lateral styloid process was observed. Between the two processes of the radius i.e.
axially, there were 2 lesions on the cranial aspect of the growth plate.

Third metacarpal bone. One epiphyseal lesion was observed just caudal to the
most distal aspect of the convexity of the epiphysis, on the lateral side.
There were 7 metaphyseal lesions in the cranial (4) and caudal (3) inclinations of
slabs lateral (5) or medial (1) to the median sagittal ridge, and 1 of these lesions was
in the central slab containing the median ridge.

Proximal femur. There were 15 lesions detected in 8 bones from 5 foals. There
were 7 lesions in the epiphysis, and 2 of these were adjacent to the insertion of the
round ligament. The other 5 were at the most medio-ventral aspect of the epiphysis,
and all but one of these 5 had involvement on both sides of the growth plate. The
lesions appeared to have originated in the metaphysis.

The other 7 lesions were found at various sites along the metaphyseal growth plate,
and one lesion was in the major trochanter.

Distal femur. There were 25 lesions detected in 18 bones from 11 foals. The most
common site (14 lesions) was in the medial femoral condyle, caudal and dorsal to
the articular contact surface. Five lesions were found in the lateral femoral condyle
at the same level as in the medial condyle. There were 5 lesions in the lateral femoral
trochlear ridge (in its proximal (4) or middle (1) third), and there was one lesion in
the medial femoral trochlear ridge.

Proximal tibia. There was one lesion in an identical site in the lateral part of the
left and right proximal tibial epiphyses of one foal. On the medial aspect of one of
these bones there was a metaphysitis of the proximal tibial growth plate.

Distal tibia. There were 5 lesions in the cranio-distal aspect of the distal
intermediate ridge, and one lesion in the most caudo-dorsal aspect of the ridge.
There was 1 lesion in the fibular styloid process.

Metaphyseal lesions were detected in the cranial inclination (3) and caudal
inclination (1) of the distal tibial growth plate; one of these lesions was lateral, the
other 3 were in the central part of the bone.

Talus. There were 5 lesions found in the tali of 1 animal. In both tali there was a
lesion at the junction of cartilage and bone in the distal part of the medial talar
ridge; both lesions were 15 mm from the insertion of the joint capsule. There was a
lesion in the most distal aspect of both lateral talar ridges, and in the left talar ridge
there was an additional lesion in the mid-region of the convexity of this ridge. In
another foal there was one lesion in the mid region of the convexity of the medial
ridge.

Third metatarsal bone. There were 4 epiphyseal lesions, 1 of which was caudal and
3 of which were cranial to the most distal point in the convexity of the epiphysis. All
but one of these lesions were in the median sagittal ridge.

The 11 metaphyseal lesions were in the \'through\' (1 lesion) or on the cranial (5) or
caudal (5) inclinations of the growth plate in slabs lateral (6) or medial (5) to the
median sagittal ridge.

In the cases of the epiphyseal lesions in the medial styloid process and lateral
styloid processes of the radius, the medial and lateral condyles and lateral trochlear
ridge of the distal femur, proximal humerus, proximal femur, and intermediate
ridge of the tibia, the site of the lesions in these parts of the bones was in the direct
vicinity of the thickest cartilage in that part of the bone. In some bones, the plane of
sectioning, or bone growth since the time of onset of necrosis, meant that the lesion
was not exactly at the site of thickest cartilage, but within 4-5 mm of it.

Almost all of the P type lesions (metaphysitis) in the distal radius and metacarpus
and metatarsus were on the inclined parts of the growth plate. In the proximal
humerus and proximal femur, the lesion appeared in some cases to have begun in
the metaphysis at a site where it is covered by articular cartilage i.e. in the
centrocaudal part of the bone end. In many subacute lesions, exudate and cells in
transphyseal vessels and on both sides of the growth plate were present. In many
other cases, communication through the growth plate was a result of direct
extension of the lesion through the physeal cartilage.

We chose to examine the site of focal osteomyelitis lesions in foals because defining
these sites may contribute to increased knowledge of the pathogenesis of polyos-
teomyelitis and provide insight into the sites of articular cartilage which should be
especially well evaluated radiologically and arthroscopically in the diagnosis and
treatment of the disease. Ideally, infection experiments would provide more
accurate data, but these were not possible, and we thus resorted to examination of
naturally occurring disease.

Strictly speaking, the definitive diagnosis of bacterial osteomyelitis can be made
only by observing the characteristic histological and radiological changes in tissue
from which pathogenic micro-organisms have been cultured. In examining focal
lesions which have not extended to the outside through bone or cartilage, it is
impossible to culture the lesions before sawing of the bones, because it is
impossible to predict the site of possible bone lesions without the benefit of clinical
and radiological examinations in vivo. Many of the focal lesions were too small to
have been demonstrated on clinical radiographs in any case, and for this reason,
and due to expense, we did not radiograph the limbs collected from routine post-
mortem cases. Others have expressed the difficulty in diagnosing chronic bone
infection on the basis of histological changes (10). We excluded foals with lesions
which had features of other disease processes (e.g. retained cartilage). Although we

proved infection in the joint or bone of only half the foals in this study, we believe
that the combination of clinical and pathological data, the multifocal nature of the
disease in the foals included in the study, and the radiological and histological
features of the lesions observed were sufficient to justify at least a strongly
tentative, if not conclusive, diagnosis of infection as the cause of arthritis and
osteomyelitis in these foals. Of the 140 lesions observed, 119 showed obvious bone
loss on microradiographs or histological preparations. There are no other disease
processes in very young foals which cause multifocal bone and/or cartilage loss.
This meant that the difficulty in making the diagnosis on the basis of chronic
infiltrative changes in affected bone was alleviated. In cases without lysis or
necrosis, the obvious infiltrate of exudate and cells pointed to the presence of
(sub)acute inflammatory change.

The lesions were found at the junction of bone and the metaphyseal growth plate
cartilage, or at the junction of bone and epiphyseal growth cartilage (7,8); (the
latter has also been referred to (9) as the spherical physis or secondary physis to
more precisely indicate that we mean the growth plate by which the epiphysis
expands in all directions i.e. the growth plate surrounding the secondary ossifica-
tion centre). Siffert (8) has indicated that regardless of their anatomical location,
growth cartilages apparently function in a similar biological manner, and this
supports the use by Nixon (6) of the therm \'metaphyseal equivalent site\' to indicate
the significance of the vascular arrangement in the pathogenesis of haematogenous
osteomyelitis in flat bones in man. This vascular arrangement, in which sharp loops
in marrow capillaries open into wide sinusoids and produce sluggish circulation,
has been a constant feature of explanations for the localisation of lesions at the
cartilage/bone junction.

In the distal humerus, the site of the lesions within the capitulum or trochlea was
not constant. In the case of the talus, there were lesions at the site of thickest
cartilage, but also at sites with thinner cartilage. In the case of the medial styloid
process of the radius, femoral condyles, distal tibia, and proximal humerus, it
could be seen that the site of focal lesions was exactly adjacent to the thickest
cartilage on the slabs examined in this study, and these sites have previously been
shown to be the sites of thickest cartilage in the respective parts of the bone end (3).
In the lateral styloid process of the radius and proximal femur, the focal lesions
were close to the thickest cartilage, but not at an absolutely constant site. This may
be due to the small size and rapid rate of enchondral ossification in the lateral
styloid process and to the possible role of the insertion of the round ligament in the
proximal femur. The incidence of epiphyseal lesions found in the proximal radius
and proximal tibia was extremely low (only 4 lesions). The distribution of the
lesions in the various bone ends agrees with a previous study (1), except for the
higher incidence of epiphyseal lesions in the distal humerus, and of lesions in the
proximal femur. The difference in the latter case may be due to the greater difficulty
in examining the hip area in clincial cases. We confirm the known (1) predisposition
sites within some epiphyses such as the site in the lateral and medial femoral
condyles and distal intermediate ridge of the tibia, and present new apparently
predisposed sites (medial styloid process radius, proximal humerus). We presume
the relationship of lesion site and thick cartilage to be associated with local
vascular morphology.

It appeared that more lesions occurred on inclined parts of the growth plate than
on those parts of the physis at 90 degrees to the long axis of the bone. It also
appeared that the lesions were on the most inclined part of the physis, but this

could not be substantiated since detailed morphological studies of the developmg
equine growth plate are lacking. Because of the greater site variation in the
metaphysis lesions than in the epiphysis lesions, and because of insufficient
numbers, we do not at this time have an explanation for the apparent predisposi-
tion site within a given metaphysis.

This study of focal lesions provided clear evidence of the role of transphyseal
vessels in permitting infection to cross the growth plate, although invasion direcdy
through cartilage may also occur.

The authors are extremely grateful to Mr. A. Klarenbeek for his skillful preparation of bone
slabs, radiographs and histological slides. They also thank Mr. F. Blok for illustrative
material and Ms. J. de Graaf-de Hart for developing the radiographs.

1. Dik KJ. Röntgenologische aspecten van polyarthritis bij veulens. Thesis, Utrecht, 1981.

2. Firth EC, Dik KJ, Goedegebuure SA, Hägens FM, Verberne LRM, Merkens HW, and Kersjes AW.
Polyarthritis and bone infection in foals. Zentralbl Veterinarmed 1980; 27: 102-24.

3. Firth EC and Greydanus Y. Cartilage thickness measurements in foals. Res Vet Sci 1987 (accepted).

4. Goedegebuure SA, Dik KJ, Firth EC, and Merkens HW. Polyarthritis and polyosteomyelitis in
foals. Berl Tierarztl Wschr 1980; 63B: 126-31.

5. Martens R and Auer JA. Hematogenous septic arthritis and osteomyelitis in the foal. Proc Am
Assoc Eq Pract 1980; 47-63.

6. Nixon GW. Hematogenous osteomyelitis in metaphyseal equivalent zones. Am J Rontg 1978; 130;
123-9.

7. Siffert RS. The effect of trauma to the epiphysis and growth plate. Skel Radiol 1977; 2; 21-30.

8. Siffert RS. Classification of the osteochondroses. Cli.i Orth and Rel Res 1981; 158: 10-8.

9. Ogden JA. In; Fundamental and Clinical Bone Physiology, Lippincott, Philadelphia, Editor M.
Urist.

10. Waldvogel FA, Medolf G, and Schwartz MN. Osteomyelitis; A review of clinical features,
therapeutic aspects and unusual aspects. New Eng J Med 1970; 282: 198-206.

Lamas da Silva JM, Dale N, and Luches JB.
Effect of pelleted feed on the incidence of
ascites in broilers reared at low attitudes.
Avian Diseases 1988; 32: 376-8.

In twee proeven hebben de auteurs nage-
gaan in hoeverre het gebruik van meel in
plaats van korrel het optreden van ascites
(= buikwaterzucht) deed afnemen. De proe-
ven werden uitgevoerd onder praktijkom-
standigheden in Brazilië op een hoogte van
circa 730 meter boven zeeniveau. In het-
zelfde hok werd aan de helft van de kuikens
van O — 7 weken meel gevoerd en aan de
andere helft identiek voer, maar dan gepel-
leteerd. In beide proeven werd op het meel-
voer zowel tijdens de proef als op de slach-
terij geen ascites waargenomen. Daaren-
tegen gaf het geperste voer in de eerste proef
2,3% uitval door buikwaterzucht en in de
tweede proef 1,7%. Pelleteren lijkt dus het
optreden van buikwaterzucht te bevorde-
ren. (De kuikens op korrelvoer hadden
evenwel op 7 weken aanzienlijk betere tech-
nische resultaten: -1- 125 gram zwaarder en
bij een gelijk gewicht 0,08 betere voedercon-
versie. Bovendien heeft pelleteren nog an-
dere voordelen bijv. ontsluiting van grond-
stoffen en afdoden van eventueel aanwezige
salmonella\'s. (Mijns inziens is onder de
huidige Nederlandse omstandigheden het
pelleteren een \'must\'; ref.).

Joosten 1, Stelwagen J, Dijkhuizen AA.
Economie and reproductive consequences
of retained placenta in dairy cattle. The
Veterinary Record 1988; 123: 53-7.

Dat retentio secundinarum (ret. sec.) leidt
tot bepaalde kosten zoals behandelingskos-
ten, compilaties, een lagere melkgift en een
enigszins verminderde fertiliteit is al lang
bekend. Hoe hoog deze kosten precies zijn
was nog niet goed onderzocht. Reden
waarom schrijvers deze kosten onder Ne-
derlandse omstandigheden hebben bere-
kend.

Hiertoe maakten ze gebruik van de geboorte
gegevens van een groot aantal MRY runde-
ren. Middels een computer-simulatiemodel
werden de effecten van ret. sec. op de
fertiliteit en de melkgift zo nauwkeurig
mogelijk geschat, waarna een kosten-bere-
kening kon worden gemaakt.
Naar voren kwam dat de gemiddelde kosten
per ret. sec. patiënt ƒ235,- bedroegen. Dit
bedrag is opgebouwd uit behandelingsko-
sten (f 50,- voor een niet gecompliceerde
retentio, en ƒ 100,- voor een ret. sec. met
complicaties), kosten van melkproduktie-
daling {/ 95,-), kosten veroorzaakt door een
verhoging van het percentage opgeruimde
koeien (/"50,-). De hoogte van het bedrag
bleek niet beïnvloed te worden door de
bedrijfsfertiliteit en bedrijfsmelkproduktie.
Schrijvers concluderen dat het op een be-
drijf met een hoog percentage ret. sec. (bijv.
30%) financieel gezien, zeker verantwoord
is preventieve maatregelen te nemen om ret.
sec. te voorkomen. (Over de aard van deze
maatregelen laten de schrijvers zich echter
niet uit; ref).

Goff JP, Horst RL, Beitz DC, and Travis
Littledike E. Use of 24-F-l, 25-Dihydroxy-
vitamin D3 to prevent Parturient Paresis in
dairy cows. J Dairy Sci 1988; 71: 1211-9.

Eenenveertig Jersey\'s met minimaal drie
lactaties en een melkziektehistorie kregen
vanaf 6 weken vóór de partus met het
rantsoen 100-120 g Ca en 30-40 g P per dag
en vanaf 2 weken voor de partus en gedu-
rende de eerste 2 weken daarna zelfs 140-
170 g Ca en 75-80 g P per dag.
At random kregen 21 dieren 5 dagen vóór
de verwachte kalfdatum een i.m.-injectie
met 24-F-l, 25-(OH)2-D3, een analoog van
1,25-dihydroxy-vitamine D3, toegediend in
een dosering van 100 /jg (n = 7) of 150
(n = 14). Koeien, die na 7 dagen nog niet
hadden gekalfd, kregen een tweede injectie
en zonodig na nog eens 7 dagen een derde.
Vanaf 2 weken vóór de kalfdatum werden
dagelijks bloedmonsters onderzocht op het
Ca-gehalte, het hydroxyproline- en creati-
nine-gehalte en rond de partus zelfs 2 keer
per dag.

De incidentie van melkziekte bij de 20
controledieren was 85% (17/20). Toedie-
ning van 100 /ig 24-F-l,25-dihydroxivita-
mine D3 reduceerde de incidentie tot 43%
(3/7) en die van 150 /xg tot 29% (4/14).

De plasmaconcentraties van hydroxypro-
line waren bij de behandelde dieren voor de
partus niet verhoogd, hetgeen erop zou
wijzen dat de behandeling de resorptie van
Ca uit het bot niet stimuleert en de preven-
tieve werking van het middel waarschijnlijk
berust op de stimulering van de intestinale
resorptie van Ca vóór de partus. Dit impli-
ceert dat het rantsoen ook rond en na het
kalven een hoog Ca-gehalte moet hebben
om melkziekte na de partus te voorkomen.
Voorts bleek dat de behandelde dieren,
welke melkziekte kregen, lagere plasma-Ca-
gehalten hadden dan dieren, welke met 1,25-
dihydroxyvitamine D3 zijn behandeld ple-
gen te hebben. Het 24-F-l,25-dihydroxyvi-
tamine D3 beïnvloedt het metabolisme van
25-hydroxvitamine D3 dus waarschijnlijk
als reactie op het optreden van een laag Ca-
gehalte.

Filet americain is gekruid rundergehakt,
waaraan mayonaise of slasaus is toege-
voegd. Het produkt wordt rauw geconsu-
meerd.

Volgens eerdere publikaties onder andere
van de Vakgroep Voedingsmiddelen van
Dierlijke Oorsprong Utrecht 1980 en de
Landbouwuniversiteit Wageningen 1982
kan het produkt besmet zijn met pathogene
bacteriën, zoals salmonella of met parasie-
ten zoals Toxoptasma gondiï. Aangetoond
werd dat in produkten die varkensvlees
bevatten eerder salmonella voorkomt dan in
produkten zonder varkensvlees.
Sinds 16 juli 1981 bepaalt het Vlees- en
vleeswaren-besluit dat filet americain uit-
sluitend rundvlees mag bevatten. Dat mayo-
naise of slasaus moet zijn toegevoegd, dat
geen vleesvreemde-eiwitten mogen zijn toe-
gevoegd, dat het vetgehalte niet hoger mag
zijn dan 25% en dat 70% moet bestaan uit
gehakt, dat dient te voldoen aan de eisen
voor gekruid gehakt.

Een werkgroep van de Keuringsdienst van
Waren heeft dit jaar een statusopname ge-
maakt van de huidige situatie.
Er werden 550 monsters onderzocht, verza-
meld bij slagers, supermarkten en horecabe-
drijven. De monstergrootte bedroeg mini-
maal 300 gram. pH: hoogste waarde 6.2,
laagste waarde 4.8.

Er werden 450 monsters onderzocht op de
aanwezigheid van tenminste 5% varkens-
vlees, 51 monsters positief, 413 monsters
werden onderzocht op aanwezigheid van
paardenvlees, 3 monsters positief.
In 1% van de monsters werd sulfiet aange-
toond. Er werden 337 monsters onderzocht
op P-TSA zijnde een afbraakprodukt van
clooramine-T in 10 monsters meer dan 1
p.p.m., in 2 monsters meer dan 5 p.p.m.
Gevonden microben: enterobacteriacae
Pseudomonas, lactobacillus, S. aureus, gis-
ten en schimmels. Er werden 460 monsters
onderzocht op salmonella, 23 positief, 5%
monsters die varkensvlees bevatten waren in
8% van de gevallen salmonella positief,
monsters zonder varkensvlees in 3,7%.
Van de salmonella-positieve monsters had
20% een pH < 5,4, 80% pH > 5,4.
De microbiologische gesteldheid van filet
americain is sinds 1982 duidelijk verbeterd.
Herhaaldelijk worden nog verboden stoffen
gebruikt. De bewaartemperatuur is herhaal-
delijk te hoog.

Invriezen van het gerede produkt heeft veel
voordelen ten opzichte van gekoeld bewa-
ren, een veel grotere veiligheid ten aanzien
van campylobacter en toxoplasma. Boven-
dien betekent invriezen van het produkt dat
grotere hoeveelheden in eens kunnen wor-
den gemaakt, zodat met grotere accuratesse
gewerkt kan worden.

Dit originele handboek over morfologie van de
huisdieren is in eerste instantie bedoeld als een
tekstboek voor studenten in de diergeneeskunde.
Omwille van de vlot geschreven tekst, de talrijke
duidelijk illustraties en de uitvoerige behandeling
van functionele en klinisch interessante aspecten,
zal het boek echter zonder twijfel ook met genoe-
gen geraadpleegd worden door klinici, praktici en
onderzoekers.

In het eerste gedeelte van het boek (10 hoofdstuk-
ken) wordt de algemene morfologie van de huis-
dieren beschreven, waarbij de hond als typedier
wordt aangewend. Toch worden ook daarin reeds
de belangrijkste comparatieve aspecten bij de
andere species aangegeven, en wordt speciale
aandacht besteed aan structuren die bij bepaalde
diersoorten praktische toepassingen kennen. Ter
verklaring van de definitieve lichaamsbouw
wordt de embryologische oorsprong en prenatale
ontwikkeling uitgebreid behandeld. Mede door
de talrijke figuren wordt de vaak ingewikkelde
materie aldus uiterst bevattelijk en interessant
voorgesteld.

Het tweede gedeelte van het boek handelt over de
specifieke morfologie van de verschillende huis-
dieren: achtereenvolgens wordt de regionale ana-
tomie besproken van de hond en kat (7 hoofd-
stukken), het paard (7 hoofdstukken), de
herkauwers (9 hoofdstukken), het varken (5
hoofdstukken) en het pluimvee (1 hoofdstuk).
Hierbij hebben de auteurs niet gestreefd naar
volledigheid of al te gedetailleerde beschrijvingen,
maar zij hebben de nadruk gelegd op de vele
aspecten die klinisch en in de praktijk van belang
zijn voor de dierenarts. Omdat sommige onder-
werpen slechts beknopt konden worden bespro-
ken, wordt op het einde van elk hoofdstuk een
selecte lijst literatuurreferenties opgegeven
waarin de lezer meer gedetailleerde informatie
aantreft.

De originele vormgeving van het boek getuigt van
de didactische ervaring en de klinische interesse
van de auteurs. Naast de vlotte leesbaarheid van
de tekst en de keuze van klinisch interessante
capita selecta, valt het boek verder op door zijn
uitermate verzorgde illustraties. Het bevat im-
mers niet minder dan 928 zeer aanschouwelijke
figuren die de tekst verduidelijken en aanvullen.
Speciaal in het oog springend zijn de talrijke
radiografische foto\'s van de viscera van de kleine
huisdieren die uitzonderlijk gedetailleerde en
praktische informatie verschaffen.
Dit tekstboek is geen encyclopedie maar een
boeiend compendium. Op originele wijze ver-
schaft het de basisinformatie over functionele
morfologie die een dierenarts moet bezitten als
voorbereiding op de klinische problematiek. Zo-
wel naar inhoud als naar vorm bevat het boek
alles om een bestseller te worden.

(Iowa Slate university press, Ames, 1988. ISBN
0-8138-0996-7: 537 pagina s, prijs US $ 59.95)

Dit rijk geïllustreerde en zeer overzichtelijk op-
gezette boek is de totaal gereviseerde opvolger
van het boek \'Cell Pathology\' (tweede uitgave
1983, lowa state university press, Ames; ISBN
0-8138-0310-1) van dezelfde auteur. De schrijver
is één van de meest bekende Amerikaanse patho-
logen en beoogt met dit boek een basis te geven
aan het vak \'Algemene Ziektekunde\' voorstuden-
ten diergeneeskunde. Zowel de tekst als de illu-
straties kunnen los van elkaar worden doorgeno-
men en geven een overzicht van de grondslagen
van ziekte. Voorts bevat het aparte in een kadertje
geplaatste stukjes tekst, die op details als de
historie van de veterinaire pathologie of een
specifieke aandoening ingaan.

Na een inleidend hoofdstuk, waarin zeer origineel
oorzaken en pathogenese van ziekte, algemene
begrippen, het belang van pathofysiologishe fe-
nomenen en de verschijnselen dood en sterven
worden besproken, komen de volgende hoofd-
stukken aan de orde: degeneratie, storingen van
de groei (waaronder tumoren), bloed en vasculair
systeem, ontsteking en herstel, immuniteit en
oorzaken van ziekte. Elk hoofdstuk bestaat uit
aparte delen, waar de nummering van het begin
tot het eind doorloopt (een meer praktisch sys-
teem dan het veel gebruikte per hoofdstuk apart
nummeren). Beperkte literatuurverwijzingen zijn
toegevoegd, met name onder het hoofdje \'addi-
tional reading\'. Dit maakt, dat doorgaans moei-
lijk te achterhalen is aan welk oorspronkelijk
onderzoek de soms zeer specialistische en up to
date bijgewerkte details ontleend zijn. Een zeer
sterk punt is de opname van diverse kleine
tabelletjes, figuren en klinische gegevens, waar-
door het boek zeer professioneel overkomt en niet
alleen voor studenten, maar ook voor afgestu-
deerden ten zeerste wordt aanbevolen. Het boek
bevat ook nuttige achtergrondinformatie voor de
algemene praktijk. Bijvoorbeeld problemen door
lymfopenie 5-7 dagen na een parvovirusvaccina-
tie bij de hond en daardoor gevoeligheid voor
andere agentia inclusief hondeziektevaccinvirus
en omgekeerd de hogere gevoeligheid voor een
parvovirusinfectie na vaccinatie met een honde-
ziekte-parvomengvaccin kan men beschreven
vinden (pag. 417). Het boek wordt dan ook warm
aanbevolen aan iedere dierenarts, die \'bij wil
blijven\'.

\' Waarom heeft het ene vermeerde-
ringsbedrijf jarenlang last van slinger-
ziekte, terwijl een ander bedrijf onder
vergelijkbare zoöteehnische omstan-
digheden (onder andere identieke huis-
vesting en voerstrategie) na een kort-
durende uitbraak weer van dit
ziekteprobleem verlost is?\'

In de vraag wordt gesproken over \'jarenlang
last van slingerziekte\'. Wordt onder slinger-
ziekte speendiarree, oedeemziekte endo-
toxine shock of een combinatie van ge-
noemde ziekten verstaan?
Onder \'last van\' wordt naar ik aanneem
sterfte bedoeld en wel meer dan 10% als
gevolg van één van de genoemde ziekten.
De etiologie van het slingerziekte-syndroom
is complex en nog niet geheel opgehelderd.
Vast staat dat bepaalde typen E. co//-bacte-
riën van essentieel belang zijn. In hoeverre
de E. co//-bacteriën zich in de dunne darm
kunnen koloniseren hangt van meerdere
factoren af. In geval van speendiarree spelen
een aantal virussen, waaronder het rota-
virus een belangrijke rol. Daarnaast kunnen
andere bacteriën eveneens een rol spelen.
Voerregime zowel voor als na het spenen en
voersamenstelling, huisvesting, klimaatbe-
heersing en temperatuur van de afspeen-
ruimte, speenleeftijd, voeropname voor het
spenen, bezettingsdruk in de afspeenruimte,
drinkwatervoorziening, hygiëne zijn van be-
lang.

Waarom het ene bedrijf wel veel last heeft
van slingerziekte en een ander bedrijf, met
mogelijk een veel slechter management niet,
is niet duidelijk. Indien op een bedrijf onder
de gespeende biggen veel sterfte ten gevolge
van het slingerziekte-syndroom optreedt is
het mijns inziens mogelijk door een gerichte
therapie en advisering de biggensterfte on-
der de gespeende biggen onder de 2 — 5%
te krijgen. Mocht dit niet lukken dan dient
in ieder geval te worden nagegaan in hoe-
verre de verzorger van de dieren gemoti-
veerd en in staat is de gegeven adviezen op
te volgen. De betreffende pathogenen kan
men veelal enkel onderdrukken doch niet
uitroeien.

Het betreffende bedrijf blijft veelal \'slinger-
ziektegevoelig\'. Indien de aandacht van de
verzorger verslapt, of één van de etiologi-
sche factoren verandert, kan het probleem
opnieuw in aller hevigheid optreden.
Het antwoord op de vraag heeft mijns
inziens te maken met verschillen tussen: de
betreffende bedrijfpathogenen, de etiologi-
sche factoren op de bedrijven en de bedrijfs-
voering van de verzorgers.

Omdat bij chronische slingerziekte-bedrij-
ven, ondanks de gevoeligheden in vitro van
de gekweekte coli\'s (k88, k85 enz.), de
ingestelde therapieën en preventief inge-
stelde medicaties meestal geheel of gedeel-
telijk falen, denken wij dat er meer oorzaken
een rol spelen.

Het lijkt erop, dat een infectieuze \'primer\'
de oorzaak zou kunnen zijn van het aanwe-
zig blijven van slingerziekte op chronische
probleembedrijven. Bij acute, te genezen
uitbraken lijkt het accent meer op de zoö-
technische aspecten te liggen.

Omdat zowel de probleembedrijven als de
genezen bedrijven binnen onze praktijk
zoötechnisch vrijwel identiek (geworden)
zijn, lijkt het niet waarschijnlijk, dat de
oorzaak in die richting gezocht moet wor-
den. De bedrijven zijn zodanig congruent,
dat niet alleen de aanwezige pathogenen
identiek zijn, ook de dekrijpe gelten worden
al jaren van één gemeenschappelijke fokker
betrokken. Het enige verschil tussen deze
bedrijven is de herkomst van de gelten in de
periode voorafgaand aan die waarin gelten
van die gemeenschappelijke fokker werden
betrokken. Mogelijk is er via deze gelten een
persisterende infectie op de probleembedrij-
ven gekomen, die als \'primer\' aangemerkt
zou kunnen worden.

Uit de medicijncijfers van 1987 van onze
praktijk bleek dat bedrijven met de minste
biggensterfte het hoogste dimetridazol ge-
bruik per 100 aanwezige zeugen hadden.
Gewapend met deze kennis hebben wii ons
op de slingerziektebedrijven gestort. Nadat
het eerste bedrijf, ondanks dat er geen
treponema in mestmonsters werd gevonden

(mogelijke remming door voederadditie-
ven?), zeer snel uit de problemen raakte na
langdurig kuren met dimetridazol, dachten
we de \'primer\' gevonden te hebben. Helaas,
bedrijf 2, 3 en 4 trokken zich van onze
therapie niets aan (bedrijf 5 wel). Zo blijven
we met onze vraag zitten.
Voorlopig blijft onze conclusie wel, dat bij
chronische slingerziekte van een \'primer\'
sprake moet zijn: mogelijk treponema, mo-
gelijk een ander agens. Ik hoop dat de
overige panelleden dit probleem even voor
ons oplossen.

Bij de vraag, of een incidentele uitbraak van
slingerziekte na het spenen gevolgd wordt
door een lange periode van slingerziekte-
problematiek is het belangrijk na te gaan,
hoe er in eerste instantie op gereageerd
wordt.

Op bedrijven, waar gedurende enkele jaren
geen slingerziekteproblemen gespeeld heb-
ben en waar dan plotseling één of enkele
biggen uit een toom aan slingerziekte dood-
gaan, zonder dat er aanwijsbare oorzaken
zijn, dient men zich af te vragen, of het
verstandig is maatregelen te nemen. De
manier van huisvesting, speenleeftijd, voer-
regime etc. zijn tot dan toe voldoende
gebleken om slingerziekte te voorkomen.
Door dan plotseling grote veranderingen
door te voeren bijv. medicinaal biggenvoer
of drinkwater, meel in plaats van korrel,
gerantsoeneerd voeren, dieetvoer etc. is het
mogelijk, dat juist dan een verstoring op-
treedt op darmniveau, waardoor opnieuw
slingerziekte optreedt; hetgeen vaak ge-
volgd wordt door weer andere maatregelen.
Het risico van een vicieuze cirkel is hierbij
zeker niet denkbeeldig. Op slingerziekte-
probleembedrijven zijn meestal een heel
scala van maatregelen uitgeprobeerd, met
vaak een zeer tijdelijk succes.
Herhaaldelijk kan men constateren, dat
wanneer men daarna allerlei maatregelen
achterwege laat en weer een gewoon voer-
regime hanteert zoals men dat oorspronke-
lijk deed, de problemen plotseling verdwij-
nen.

Een te snelle wijziging doorvoeren van een
bedrijfsvoering naar aanleiding van een ge-
ringe stoornis dient daarom kritisch beke-
ken te worden.

Het is voor mij niet mogelijk een duidelijk
vaststaand antwoord op deze vraag te ge-
ven. Echter, ik denk dat de vraag evengoed
had kunnen luiden: waarom haalt het ene
vermeerderingsbedrijf 18,5 biggen per zeug
per jaar en een ander bedrijf onder verge-
lijkbare omstandigheden (onder andere het
ras van de varkens, de huisvesting, ziekten
en dergelijke) 20,5 biggen per zeug per jaar?
Naar mijn mening is het management c.q.
het vakmanschap van de varkenshouder in
dit soort kwesties heel belangrijk. Het tijdig
zien aankomen van mogelijke problemen en
daar snel op inspelen door middel van
ventilatie- en temperatuuraanpassingen en
eventuele preventieve behandeling met me-
dicamenten kan net de doorslag geven van
wel of geen problemen hebben. Het \'vinger-
toppengevoel\' van de varkenshouder speelt
denk ik een grote rol.

a) Een verschil in erfelijke aanleg van de
beide zeugenstapels met betrekking tot
de gevoeligheid voor slingerziekte.

Er wordt in de vraagstelling gesproken over
slingerziekte waarbij waarschijnlijk oe-
deemziekte bedoeld wordt. In de etiologie
van dit ziektebeeld worden drie types neu-
rotoxine vormende E. coli\'s genoemd moge-
lijk gecombineerd met virusinfecties (rota
en corona).

Wellicht kan er op het ene bedrijf sprake zijn
van het voorkomen van virulente E. coli-
stammen mogelijk gecombineerd met een
permanente virusinfectie (groot bedrijO,
terwijl er op het andere bedrijf milde E. coli-
stammen voorkomen en een kortdurende
virusinfectie (klein bedrijf?).

Doping met hormonen in de sport en de
veehouderij halen de voorpagina\'s van de
nieuwsbladen. Het gaat daarbij veelal om
anabole steroïden, waarmee grotere spier-
prestaties kunnen worden behaald. Het ge-
bruik van die stoffen is verboden. De con-
trole erop wordt steeds geperfectioneerder,
maar tegelijkertijd gaan ook de controle-
kosten omhoog. Het Rijks-Kwaliteitsinsti-
tuut voor Land- en Tuinbouwprodukten
(RIKILT) te Wageningen ontwikkelde een
nieuwe controlemethodiek die goedkoper
en sneller tot resultaten leidt. Een intensie-
vere keuring ligt daardoor binnen het be-
reik.

Het Rijks-Kwaliteitsinstituut voor Land- en
Tuinbouwprodukten controleert zelf niet
routinematig op de aanwezigheid in dier-
lijke produkten, maar draagt wel de metho-
diek voor die controle aan.

Een groot probleem voor de analyse is, dat
na het gebruik van dit soort hormonen er
alleen maar spoortjes in het bloed of de
urine zijn terug te vinden. Het is zoeken naar
een speld in een hooiberg. Het gaat om het
vinden van één deeltje hormoon op vaak
meer dan een miljard andere deeltjes. Mo-
menteel kan dat in veel gevallen alleen met
zeer gevoelige apparatuur en wel met een
gaschromatograaf gekoppeld aan een mas-
saspectrometer. Deze apparatuur is duur en
vraagt gespecialiseerd personeel waardoor
de analyse van een monster op minimaal
vijfhonderd gulden komt. Het is het beste
wat er momenteel te koop is, maar door de
hoge kosten en andere omstandigheden
heeft zo\'n methodiek praktische beperkin-
gen voor een intensieve controle. \'We zijn
daarom een volkomen andere richting inge-
slagen. In samenwerking met de Vrije Uni-
versiteit in Amsterdam is het ons gelukt de
concentratie van hormomen uit de monsters
zodanig te vergroten dat met goedkopere en
eenvoudiger apparatuur de analyses ver-
richt kunnen worden\' zegt drs. Robert
Schilt, hoofd van de afdeling biofarmaceu-
tische analyse van het RIKILT.

Een van de \'eenvoudige\' analysemethoden
die de onderzoekers toepassen is die van de
vloeistofchromatografie. Daarmee kunnen
verschillende stoffen in een oplossing van
elkaar gescheiden worden. Voorwaarde is
wel dat er voldoende aan te tonen hormoon
aanwezig moet zijn en dat er niet te veel
andere stoffen in de oplossing zitten die het
beeld vertroebelen.

Bij de hormoonanalyse heeft daar altijd het
probleem gezeten. Om praktische redenen
gaat men meestal uit van urine. Daarin is
de hoeveelheid hormonen weliswaar relatief
groot, maar urine is tevens bij uitstek een
vloeistof waarin enorm veel andere stoffen
terecht komen. Met de tot dusver gebruike-
lijke chemische en fysische scheidingsme-
thoden gelukt het niet om uit een complex
mengsel als urine in één stap een bepaalde
stof af te zonderen.

Het is bekend dat mens en dier, dank zij hun
immuunsysteem, dat wel kunnen. Wanneer
in hun lichaam vreemde stoffen binnendrin-
gen, zijn ze in staat bijzondere moleculen te
vervaardigen, de zogenaamde antilichamen.
Die antilichamen kunnen vergeleken wor-
den met een soort speurhonden die zijn
afgericht één bepaalde prooi op te sporen en
zich daarin vast te bijten. Gewoonlijk zet het
lichaam deze antilichamen in tegen allerlei
ziekteverwekkers. Maar specifieke antili-
chamen worden ook aangemaakt wanneer
hormonen worden ingespoten die in het
laboratorium een bepaalde chemische be-
werking hebben gekregen.
Van deze stoffen maakten de onderzoekers
gebruik om een filter te bouwen, dat be-
paalde Steroide hormonen kan afzonderen.
De keuze viel in de eerste plaats op het
hormoon nortestosteron. Nadat een konijn
met een preparaat hiervan was ingespoten,
konden de antilichamen na enige tijd uit het
bloedserum worden gewonnen. Deze wer-
den vervolgens op vernuftige wijze in een
kolom aangebracht.

Men verkreeg daarmee een instrument dat
zijn specifieke fllterwerking voortreffelijk
bleek te verrichten. Door urine door het
filter te laten lopen, krijgt men een concen-
tratie van het gewerste hormoon, vrijwel
zonder storende andere stoffen.

Robert Schilt: \'Deze nieuwe manier van
concentreren kan zonder omwegen aan
vloeistofchromatografische apparatuur ge-
koppeld worden. De hormonenanalyse kun-
nen we nu dan ook geautomatiseerd laten
verlopen, wat elders in de wereld nog niet is
gepresteerd. De analysetijd wordt met de
helft bekort en de kosten zijn zo\'n 80% lager
dan bij de oude werkwijze. Behalve voor
hormonen in urine kan de werkwijze ook
gebruikt worden voor de hormoonanalyse
in vlees en organen. De mogelijkheden
liggen nu open voor intensievere controles
naar mogelijke fraude in het gebruik van
Steroide hormonen\'.

De RIKILT-onderzoekers zijn inmiddels be-
zig het nieuwe systeem verder te vervolma-
ken en uit te breiden. Dat zou kunnen door
meerdere immuno-filters te bouwen. Voor
elk type Steroid een aangepast type. Maar
dat zou een gigantisch werk betekenen
waarvoor momenteel de tijd en de middelen
ontbreken.

Daarom heeft men gezocht naar een biomo-
lecuul dat een minder specifieke werking
heeft dan de antilichamen, maar wel op
Steroide hormonen reageert. Ook zo\'n bij-
zonder molecuul blijkt in het lichaam van
mens en dier gevonden te kunnen worden.
Steroide hormonen hebben namelijk de ei-
genschap dat ze moeilijk door een waterige
vloeistof getransporteerd kunnen worden
en dus ook moeilijk door het bloed. Daar
ze van nature als geslachtshormonen in het
lichaam verplaatst moeten worden, bestaat
daarvoor een bijzonder voertuig in de vorm
van een eiwit. Dit eiwit is weinig selectief en
is bereid vele soorten Steroide hormonen
vast te pakken en mee te nemen. Van deze
eigenschappen wil men gebruik maken om
een filter te bouwen, waarmee voor contro-
ledoeleinden nog effectiever gewerkt kan
worden.

Chromatografie is een analytisch-chemiSche
techniek die toegepast wordt om analyten te
isoleren uit complexe mengsels zoals extrac-
ten van allerlei biologische materialen. Dit
scheidend vermogen vindt zijn basis in de
interactie van de in het mengsel aanwezige
componenten met een chromatografische
matrix, onder invloed van een oplosmiddel.
De matrix bestaat uit een dragermateriaal
met daaraan gekoppelde functionele, selec-
tieve groepen. De selectiviteit van een be-
paalde matrix voor een analyt is afhankelijk
van de mogelijke interacties tussen de analyt
en deze groepen, zoals polaire, apolaire of
ionogene.

Een andere in de residu-analyse veelvuldig
toegepaste techniek is de immunochemie.
Een klasse van methoden die hun grondslag
vinden in de zeer selectieve interacties die
optreden tussen een analyt en een daartegen
gericht antilichaam. Met behulp van immu-
nochemische methoden is het vaak mogelijk
zeer lage analytconcentraties in complexe
mengsels te detecteren.
Reeds ruim 15 jaar is het bekend dat de
chromatografie en de immunochemie ge-
combineerd kunnen worden tot een zeer
praktische en selectieve combinatie.
Binnen de klinische biochemie zijn vele
toepassingen ontwikkeld ten behoeve van
het zuiveren van eiwitten. Voor het roem-
ruchte anabolicum DES werd reeds in 1976
een toepassing gepubliceerd (1). Een proce-
dure voor bijvoorbeeld de isolatie van 17/3-
oestradiol uit serum is in 1983 beschreven
(2).

Binnen de residu-analyse van dierbehande-
lingsmiddelen, waaronder anabolica, zijn de
ontwikkelingen in het algemeen van meer
recente datum. Door Van de Water en
Haagsma (3) is een methode ontwikkeld
voor de bepaling van chlooramfenicol. Ook
een methode voor de bepaling van trenbo-
lone in urine na zuivering met behulp van
immunoaffiniteitschromatografie is beschre-
ven (4).

Tijdens een internationaal symposium
(Gent, België, mei 1988) werd veel aandacht
besteed aan dit onderwerp. Interessant wa-
ren onder andere een door het RIKILT
gepresenteerde toepassing waarbij de im-
munoaffiniteitschromatografie in een volle-
dig automatisch systeem gecombineerd
wordt met hogedrukvloeistofchromatogra-
fie (5) en een door het RIVM gepresenteerde
toepassing van multi-immunoaffiniteits-
chromatografie (6). Bij deze laatste toepas-
sing worden diverse antilichamen aan een-

zelfde matrix gekoppeld zodat multi-residu-
analyse mogelijk wordt. Concluderend kan
gesteld worden dat de immunoafflniteits-
chromatografie de residu-analyse op dierbe-
handelingsmiddelen een belangrijke stap
voorwaarts heeft geholpen. Met name de
analyse van \'consumptie-vlees\', een type
onderzoek waarbij zeer lage concentraties
(minder dan 1 Mg/kg), gedetecteerd moeten
worden, is thans voor de meest gebruikte
anabolica goed mogelijk. Verdere ontwik-
kelingen op het gebied van de geautomati-
seerde multi-residu-analyse op basis van
immunochemie zijn in de komende jaren
zeker te verwachten, waarbij de verwachtin-
gen over het aantal simultaan te bepalen
analyten echter voorlopig zeker niet te hoog
gespannen mogen zijn. Een aantal tussen 5
tot 10 lijkt hier realistisch.

4. Ginkel LA van, Blitterswijk H van. Zoontjes
PW, Bosch D van den, and Stephany RW. J
Chromatogr 1988; 445: 385.

5. Haasnoot W, Schilt R, Hamers ARM, Huf FA,
Farjan A, Frei RW, and Brinkman UATh. J
Chromatogr 1989; 489 (in press).

6. Ginkel LA van, Stephany RW, Rossum HJ
van, Steinbuch HM, Zomer G, Heeft E van de,
and Jong APJM de, J Chromatogr 1989; 489
(in press).

Onderstaand volgt een korte samenvatting
van de voordrachten uit de sectie Pathologie,
gehouden tijdens het 4e Congres van de World
Rabbit Science Association te Budapest
(Hongarije), die van direct belang leken voor
dierenartsen en konijnenhouders.
Na een inleiding over darmstoornissen volg-
den lezingen over virusziekten. E. coli en
coccidiose. Zes verhalen handelden over me-
dicijnen en drie over intoxicaties.

De inleidende voordracht werd gehouden
door Johan E, Peeters uit Brussel, De titel
luidde: \'Recent advances in intestinal patho-
logy of rabbits and further perspectives\' (7).

Dit behelsde een overzicht van de tot nu toe
bekende oorzaken van darmstoornissen bij
konijnen. Behalve sterfte kunnen darm-
stoornissen een belangrijke oorzaak vormen
voor economische verliezen ten gevolge van
groeivertraging en slechte voederconversie.
Laboratoriumonderzoek wees uit dat de
juveniele diarree meestal in verband staat
met coccidiose, enteropathogene E. coli,
rotavirussen en Clostridium spiroforme. An-
dere virussen, cryptosporidiën en Bacillus
piliformis (Ziekte van Tyzzer) kunnen ook
een rol spelen. Tevens zijn er aanwijzingen
dat het voer een belangrijke invloed kan
hebben op darmstoornissen. Er werd de
volgende classificatie gemaakt:

1. Specifieke enteritis door zeer pathogene
agentia: de verliezen worden meestal
veroorzaakt door een agens en zijn niet
afhankelijk van voedings- en omge-
vingsfactoren.

2. Multifactoriële enteritis waarbij ver-
schillende agentia samen werken, vaak
versterkt door voedings- en omgevings-
factoren.

3. lota-enterotoxaemie door C. spiroforme
als gevolg van een intestinale dysbacte-
riose.

4. Subklinische enteritis door gering pa-
thogene agentia met als gevolg groeiver-
traging en slechte voederconversie.

Concluderend: (juveniele) enteropathie is
een complexe ziekte met zeer veel onbe-
kende factoren, waarin toch de laatste jaren
duidelijke vooruitgang is geboekt. Voeding
en stress zijn belangrijk maar hygiëne mins-
tens even zeer. Voor de toekomst zijn nodig:

— goede droge mestafvoer en desinfectie.
Verder moet onderzoek plaats vinden naar
de invloed van voeding op de parameters
van het coecum zoals bijv. de pH en de
bacteriële flora. Eventuele risicodragende
voeders zouden moeten worden vervangen.
Het onderzoek van zieke dieren moet ge-
combineerd worden met de resultaten van
de medicaties.

Vervolgens waren er 17 korte voordrachten
en zes posters. Een aantal hiervan zal kort
worden besproken.

Drie lezingen handelden over virale proble-
men. Belangrijk was de melding van een
\'nieuwe\' virusziekte \'rabbit viral haemorr-
hagic disease\' (RVHD) in China. Deze
ziekte werd in China voor het eerst gecon-
stateerd bij konijnen die geïmporteerd wa-
ren uit West Duitsland in 1984. Dieren van
8 weken of ouder sterven peracuut met
bloedingen in de luchtwegen en het maag-
darmkanaal en zwelling van de lever, nieren
en lymfoïde organen. De mortaliteit kan
oplopen tot 80%. Insluitlichaampjes wor-
den gevonden in de hersenen, lever en
nieren. Het zou een parvo-achtig virus zijn
(12).

Drie voordrachten handelden over E. coli.
Peeters gaf een overzicht van de biotyperin-
gen van 568 stammen afkomstig van konij-
nen uit België en Nederland. De stammen
kunnen ernstige verschijnselen van diarree
geven of milde of helemaal geen verschijn-
selen. De meest pathogene stammen zijn
van de serotypen: O 109, O 132, O 15 en O
103 (deze laatste alleen bij niet gespeende
konijntjes) (8). In Frankrijk was een uitste-
kende immuniteit verkregen door middel
van een vaccin tegen O 103 (1). Okerman
onderzocht de kruisimmuniteit van de ver-
schillende biotypen ten opzichte van O 15.
Tot haar verrassing was deze aanwezig. Het
kon niet samenhangen met het O 15 anti-
geen van de pili, maar waarmee dan wel is
onduidelijk (6).

Er waren 6 verhalen over medicijnen. Lasa-
locid®, een ionophore coccidiostaticum,
bleek goed te werken tegen E. ßavescens
maar veel minder goed tegen E. intestinalis
en bleek tevens enige groeidepressie te ver-
oorzaken (2). Toltrazuril (Baycox®) werd
zeer goed verdragen en had een uitstekende
werking tegen levercoccidiose (E. stidaej bij
een dosering van 15 ppm/drinkwater gedu-
rende 3 weken (11). Ongewenst waren de
residuen van antibiotica (ampicilline) en
coccidiostatica (Narasin®, Monensin®) die
soms in het konijnenvoer werden aangetrof-
fen. Van de 35 verdachte voeders waren er
65% positief, op een of meer van deze
stofTen. De aanwezigheid van deze stoffen
had desastreuze sterfte van de konijnen tot
gevolg (5). Een andere vorm van vergiftiging
wordt veroorzaakt door T-2, het toxine van
Fusarium spec., dat in het voer kan voorko-
men. De dieren sterven bij een concentratie
van 10 mg/kg of meer onder verschijnselen
van bloedingen, necrosen en enteritis (3).

Van E. intestinalis was een gemodificeerde
stam ontwikkeld die zeer goed bleek te
voldoen voor immunisatie (4). De versprei-
ding van de verschillende coccidiënsoorten
bleek in een aantal jaren te veranderen ten
gevolge van de ontwikkeling van resistentie
tegen robenidine. E. magna, E. media en E.
perforans waren resistent, terwijl de zeer
pathogene E. intestinalis en ßavescens nog
goed gevoelig bleven (9). Infectie met Ence-
phalitozoön cuniculi bleek een vermindering
van 10% te veroorzaken van de gemiddelde
gewichtstoename (10).
De volledige teksten en de niet besproken
voordrachten zijn te vinden in de proceed-
ings van het congres in Volume II.

Om de mogelijke overdracht van parasitaire
ziekten (met name veroorzaakt door long-
wormen) van in het wild levende dieren naar
landbouwhuisdieren vast te stellen is door
het Centraal Diergeneeskundig Instituut in
vier gebieden in Nederland onderzoek ver-
richt naar het voorkomen van endoparasi-
taire wormen bij afgeschoten of natuurlijk
gestorven reeën. De onderzochte gebieden
lagen in Friesland (omgeving van Appel-
scha en Eernewoude), in Drente (omgeving
van Gees) en in Flevoland (Hollandse
Hout). Bij de onderzochte dieren bleek
slechts zeer weinig longworm voor te ko-
men, zodat de kansen op overdracht naar
landbouwhuisdieren gering lijken. De aan-
tallen maagdarmwormen waren echter aan-
zienlijk.

Opmerkelijk is dat in het enige niet bejaagde
gebied (Eernewoude) meer verschillende
wormsoorten en de hoogste wormaantallen
werden gevonden. Hierbij dient echter te
worden aangetekend dat uit dit gebied
slechts een klein aantal reeën werd onder-
zocht.

Inlichtingen: dr. F. H. M. Borgsteede, Cen-
traal Diergeneeskundig Instituut, Postbus
65, 8200 AB Lelystad, tel. 03200-73911
(CDI), of tel. 03200-26313 (privé).

Gestimuleerd door de bijzondere uitgave
van het Diergeneeskundig Memorandum ter
gelegenheid van het 125-jarig bestaan van de
KNMvD is medio 1988 door een aantal
dierenartsen, in reünie bijeen, de wens geuit
om in Nederland een gezelschap op te
richten ter beoefening van de veterinaire
geschiedenis. Een van de reünisten, dr. D.
M. Zuijdam, heeft dit idee verder uitge-
werkt. In een door hem georganiseerde
voorbespreking met een achttal geïnteres-
seerden kwamen mogelijke doelstellingen,
werkwijze en middelen van een op te richten
gezelschap ter sprake.
Door het Hoofdbestuur van de KNMvD
wordt het idee om een dergelijk gezelschap
op te richten ondersteund.
Ondergetekenden hebben op zich genomen
om als voorlopig bestuur op te treden en een
oprichtingsvergadering te organiseren.
Deze zal gehouden worden op vrijdag 7 april
1989 in het hoofdgebouw van de Faculteit
der Diergeneeskunde, Yalelaan 1 te Utrecht.
Aanvang: 14.30 uur.

Wij willen hierbij allen die belangstelling
hebben voor de geschiedenis van de dierge-
neeskunde uitnodigen om deze vergadering
bij te wonen en/of als lid van het op te
richten gezelschap toe te treden.

U wordt vriendelijk verzocht de bij dit
nummer los bijgesloten antwoordkaart vóór
I april a.s. te retourneren, zodat wij ons een
beeld kunnen vormen van de mate van
belangstelling.

In het Tijdschrift voor Diergeneeskunde zal
verslag worden gedaan van de tijdens de
oprichtingsvergadering genomen besluiten.

Uiteraard hopen wij dat het initiatief om
ook in ons land de veterinaire geschiedenis
m verenigingsverband te gaan beoefenen,
zal aanslaan en dat niet alleen dierenartsen,
maar ook andere belangstellenden van hun
bijval zullen getuigen.

Voordracht door prof dr. M. J. van Lie-
burg, hoogleraar in de geschiedenis van de
geneeskunde aan de Vrije Universiteit te
Amsterdam en aan de Erasmus Universi-
teit te Rotterdam, over
De betekenis van de geschiedenisbeoefening
voor de medische wetenschappen en de
beroepspraktijk
16.00 Theepauze

16.15 Voordracht door prof. dr. M. Th. Fran-
kenhuis, hoogleraar in de pluimveebe-
drijfsdiergeneeskunde aan de R.U. te
Utrecht, over

De studie der oude huisdierrassen.
Voor nadere inlichtingen:
De secretaris van het Veterinair Historisch
Gezelschap i.o. p/a Bibliotheek Diergenees-
kunde, Yalelaan 1, Postbus 80159, 3508 TD
Utrecht (tel. 030-534638).

Het voorlopig bestuur;
Prof. drs. H. Rozemond, voorzitter;
Drs. A. H. H. M. Mathijsen, secretaris;
Drs. E. P Oldenkamp, lid.

Op zaterdag 8 april a.s. organiseert de
Faculteit Diergeneeskunde van de Utrecht-
se Universiteit een open dag voor iedereen.
Dit ter gelegenheid van de 353ste verjaardag
van de universiteit. Op deze dag zullen alle
klinieken van de Faculteit voor het publiek
geopend zijn. Evenals de vakgroepsgebou-
wen en het hoofdgebouw. Er is een leuke
route uitgezet, waarlangs de bezoekers aller-
lei demonstraties, presentaties, operaties en
vooral levende dieren tegenkomen.
Een greep uit het programma: kreupelheids-
onderzoek, hoefsmederij in werking, paard-
en ponyrijden in de binnenmanege, opera-
ties en narcose, echografisch onderzoek,
spermawinning, activiteiten in de verios-
zaal, röntgenfoto\'s, laboratoriumtechnie-
ken, huisvesting proefdieren, weidevogels,
DNA, huidschimmels, parasieten onder-
wijsverzameling anatomie en pathologie,
paard met hartafwijking, longonderzoek,
internationale samenwerking.
De open dag duurt van 10.00 tot 16.00 uur.
Na 14.00 uur is er geen gelegenheid meer om
de volledige rondgang te maken. De toe-
gang is gratis. Plaats: De Uithof, Utrecht-
Oost. Volg de parkeeraanwijzingen. Inlich-
tingen: tel. 030-535353.

Nadat de laatste jaren onder andere in
Engeland, Spanje en de USA een sterke
toename was vastgesteld van het aantal
voedselvergiftigingen door Salmonella ente-
ritidis, is in 1988 ook in de Nederlandse
pluimvee slacht- en legsector Salmonella
enteritidis geconstateerd. Enkele gevallen
betroffen de types 4 en 8 die volksgezond-
heidsproblemen kunnen opleveren.
Deze problemen worden veroorzaakt door
de consumptie van onvoldoende verhitte
eieren of produkten waarin rauwe eieren
verwerkt zijn.

Bij een onderzoek door de Keuringsdienst
voor Waren van ruim 5000 eieren van 3 van
de positieve bedrijven is daarin geen Sal-
monella enteritidis vastgesteld. Het aantal
voedselvergiftigingen door Salmonella ente-
ritidis is in Nederland niet gestegen.
Mogelijk zullen importerende landen in de
toekomst echter eisen gaan stellen met be-
trekking tot Salmonella enteritidis.
Voor de aanpak van de problematiek in
Nederland is een overleggroep gevormd
bestaande uit vertegenwoordigers van de
Ministeries van Landbouw en Visserij
(L&V) en van Welzijn, Volksgezondheid en
Cultuur (WVC), het Produktschap voor
Pluimvee en Eieren (PPE) en de Stichting
Gezondheidszorg voor Dieren. Het overleg
heeft inmiddels tot een aantal initiatieven en
concrete resultaten geleid:

— De methoden om de verschillende types
van Salmonella enteritidis te kunnen vast-
stellen zijn bij het RIVM beschikbaar geko-
men.

— De Gezondheidsdienst voor Pluimvee
(GvP) heeft een programma ter inventarisa-
tie van de situatie in Nederland ontworpen
dat gedurende een half jaar zal worden
uitgevoerd. Dit programma is gebaseerd
op bemonstering van reproduktiebedrij-
ven (mestmonsters) en kuikenbroederijen
(donsmonsters) in het kader van de georga-
niseerde pluimveeziektenbestrijding en het
broederij-hygiëne onderzoek. Op korte ter-
mijn wordt het inventarisatieprogramma
aan het bestuur van het PPE ter goedkeu-
ring voorgelegd.

— Binnenkort wordt het \'Besluit Salm-
onella enteritidis 1988\' van het PPE van
kracht, dat ondermeer een afleveringsver-
bod voor humane consumptie omvat bij
positief bevinding, alsmede de verplichte
vernietiging van besmette broedeieren en
daarvan afkomstige eendagskuikens.

— Aan de huidige importbewaking wordt
nadere inhoud gegeven door onder andere
een intensief onderzoekprogramma in de
quarantaineperiode. Tijdens deze periode
van 6 weken zal de Rijksdienst voor de
keuring van Vee en Vlees (RVV) het toezicht
intensiveren. Melding van import zal door
de RVV aan zowel het PPE als de GvP
geschieden. De RVV verzamelt tijdens de
quarantaineperiode onderzoekmateriaal
voor de GvP (de eigenaar is bovendien
verplicht gestorven dieren naar de GvP te
sturen). Voor het insturen van onderzoek-
materiaal en klinische inspectie is een in-
structie opgesteld.

— Het Ministerie van Landbouw en Visse-
rij heeft in Benelux-verband voorstellen
gedaan voor de wering van Salmonella en-
teritidis. De voorgestelde importeisen zijn
overeenkomstig de eisen ten aanzien van
Salmonella pullorum. Het herkomstbedrijf
moet vrij zijn van Salmonella enteritidis. De
voorstellen zijn geaccepteerd. Zij moeten
echter nog officieel in de Regeling in-,
door- en vervoer van Pluimvee en Pluimvee-
produkten 1987 worden opgenomen.

— Tenslotte is per 15 maart de meldings-
plicht voor Salmonella enteritidis ingepan,
op basis van de Wet Uitoefening Dierge-
neeskunst.

Besmetting met Salmonella enteritidis geeft
bij volwassen pluimvee geen klinische ver-
schijnselen. Bij kuikens kunnen wel sympto-
men optreden. Bij ééndagskuikens kan de
besmetting soms tot ernstige ziektever-
schijnselen en tot sterfte leiden. De sympto-
men komen overeen met algemene ziekte-
verschijnselen zoals lusteloosheid, diarree,
cementcloaca\'s en arthritis. In bepaalde
gevallen kan de besmetting bij kuikens
echter ook symptoomloos verlopen, afhan-
kelijk van bijv. infectiedruk bij uitkomst, de
bedrijfsomstandigheden en medicatie. In-
dien kuikens behandeld worden met anti-
biotica kunnen de symptomen verdwijnen.
Jonge dieren die van bacteraemie zijn her-
steld kunnen echter drager blijven en via de
eierstokken consumptie- en broedeieren be-
smetten (transovariële transmissie). Intesti-
nale dragerschap — wat veelvuldiger voor-

komt — is verantwoordelijk voor eischaal-
besmetting. Het is vooral deze laatste vorm
van kiemoverdracht waarmee verspreiding
naar nakomelingen of consument tot stand
komt. Bij sectie kunnen orgaanafwijkingen
zoals gedegenereerde, gesteelde en slappe
follikels worden vastgesteld.
De diagnose Salmonella enteritidis kan bij
pluimvee alleen in de daartoe uitgeruste
laboratoria worden gesteld, zoals de la-
boratoria van de regionale Stichtingen Ge-
zondheidsdienst voor Dieren, de Stichting
Gezondheidsdienst voor Pluimvee (GvP),
het Centraal Diergeneeskundig Instituut
(CDI) en het Rijks Instituut voor Volksge-
zondheid en Milieuhygiëne (RIVM). Sero-
logisch onderzoek kan bij de GvP plaatsvin-
den. Bovendien heeft het RIVM een
methode voorhanden voor de faagtypering
van geïsoleerde stammen.

Conform art. 9 lid 1 en 2 van de Wet
Uitoefening Diergeneeskunst is een dieren-
arts met ingang van 15 maart 1989 verplicht
het districtshoofd van de Veterinaire Dienst
in het district (de kringdirecteur van de
Rijksdienst voor de Keuring voor Vee en
Vlees) en de burgemeester in kennis te
stellen van een geval van Salmonella ente-
ritidis.

Recente ontwikkelingen hebben het moge-
lijk gemaakt met behulp van monoclonale
antilichamen door Aujeszky-virus geïnfec-
teerde varkens in een tegen deze ziekte
gevaccineerde veestapel te onderkennen.
Het is dan wel noodzakelijk dat de varkens
met vaccins met voorgeschreven antigene
eigenschappen worden gevaccineerd.
Om het gewenste vaccinatieprogramma te
kunnen uitvoeren, is het noodzakelijk op
grond van de Veewet regels te stellen. De
ziekte van Aujeszky is echter niet opgeno-
men in de artikelen 7 en 45 van de Veewet.
Artikel 48 van de Veewet biedt de mogelijk-
heid om bij Algemene Maatregel van Be-
stuur onder andere voorschriften te geven
tot wering en bestrijding van andere dan de
in de artikelen 7 en 45 bedoelde veeziekten.
Voor de ziekte van Aujeszky is dit gebeurd
bij het Koninklijk Besluit van 29 december
1988 (Stb. 691), waarin verklaard wordt dat
de artikelen 9 en 11 van de Veewet van
toepassing zijn op de wering en bestrijding
van de ziekte van Aujeszky.

gl-negatieve Aujeszky-vaccins
Het Koninklijk Besluit van 29 december
1988 voorziet tevens in een wijziging van het
Besluit entstoffen voor dieren in die zin, dat
het verboden is varkens tegen de ziekte van
Aujeszky in te enten met andere entstoffen
dan die welke gebaseerd zijn op een virus-
stam die het gl-eiwit mist.
De door de bewuste entstoffen opgewekte
antistoffen moeten onderscheiden kunnen
worden van de antistoffen die ontstaan na
een infectie met het virus van de ziekte van
Aujeszky. Dit onderscheid dient plaats te
vinden via laboratoriummethoden die met
het door de Minister van Landbouw en
Visserij aangewezen panel van \'gl Aujeszky\'
standaardsera de voorgeschreven uitslagen
vertonen.

Als zodanig is bij Ministeriële Beschikking
van 3 februari 1989, nr. JBZ 8813274 (Stcrt.
30), aangewezen het panel \'gl Aujeszky\'
standaardsera van het Centraal Diergenees-
kundig Instituut te Lelystad.
Zowel eerder vermeld Koninklijk Besluit als
evengenoemde Ministeriële Beschikking
treden in werking met ingang van 1 augustus
1989.

Van de betrokken entstoffen moet aan de
Minister van Landbouw en Visserij zijn
aangetoond dat zij het hieronder omschre-
ven onderzoek hebben ondergaan en de
daarbij bepaalde uitslagen vertoonden.
Bij dat onderzoek moeten vijf 8 tot 10 weken
oude biggen viermaal worden geïnoculeerd,
één en ander met een interval van telkens
vier weken. In geval van levende entstoffen
dient bij inoculatie zowel een 5-voudige
dosis intranasaal alsook een 5-voudige dosis
intramusculair te worden toegediend; in
geval van dode entstoffen echter bij elke
inoculatie een 10-voudige dosis intramuscu-
lair.

Twee weken na de vierde inoculatie moeten
sera van de vijf geïnoculeerde biggen wor-
den verzameld en worden onderzocht op de
aanwezigheid van gl-antilichamen met de
gl-ELISA van het Centraal Diergeneeskun-
dig Instituut. De onderzochte entstof wordt
slechts als gl-negatief aangemerkt indien bij
de vijf biggen geen antilichamen tegen gl
zijn aangetoond.

In de toekomst ook Veewetziekte
Een voorstel is ingediend om de ziekte van
Aujeszky aan artikel 45 van de Veewet toe
te voegen, waarmee de artikelen 9 en 11 van
de wet direct van toepassing zullen worden
verklaard op de wering en bestrijding van
de ziekte van Aujeszky.

15—18 AO Courses for Veterinary Surgeons,
Ohio State University, Columbus (USA)
(pag. 900 1988).

18 Universiteitsdag UUF: \'Grenzen aan de
kwaliteit van het leven\', Utrecht (pag. 222).

21 Gez.dienst v. Dieren Noord-Brabant/Afd.
Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Varken. Gebouw Gezondheidsdienst, aan-
vang 20.15 uur.

23 Symposium \'Nieuwe ontwikkelingen in de
levensmicrobiologie\', Stichting EFFI,
Utrecht. Inl. tel. 08370-22114 (pag. 1318).

30 International Veterinary Ear, Nose, and
Throat Association (IVENTA). Harrogate,
UK. (Inl. dr. A. J. Venker-van Haagen) (pag
1030).

30 \'Pet nutrition in practice\'. Symposium Walt-
ham Centre for Pet Nutrition at the WSAVA
Congress, Harrogate (pag. 226).

30 Groep Pluimveewetenschappen KNMvD.
Jaarvergadering Gezondheidsdienst voor
Pluimvee, Doorn.

4 \'Streptokokken\'. Symposium georganiseerd
door Ned. Ver. Microbiol. Sectie Levensmid-
delen. Wageningen (pag. 169).

4 Gez.dienst v. Dieren Noord-Brabant/Afd.
Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Vleeskalveren. Gebouw Gezondheidsdienst,
aanvang 20.15 uur.

5—8 18. Kongress Deutsche Veterinärmed.
Gesellschaft. Leitthema: \'Pathogenese und
Bekämpfung von Faktorenkrankheiten\'.
Bad Nauheim (inl. op red. secretariaat ver-
krijgbaar).

8 Open Dag Diergeneeskunde, georganiseerd
door de Faculteit Diergeneeskunde te
Utrecht (pag. 355).

11 Regiovergadering A.U.V; Regio West; Weg-
restaurant \'Afrit De Meem\'; 20.30 uur.

12—15 Fachtagungen anläßlich der Equitana
in Essen (pag. 44) (inl. red.secretariaat).

18 Gez.dienst v. Dieren Noord-Brabant/Afd.
Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Kleine huisdieren. Gebouw Gezondheids-
dienst, aanvang 20.15 uur.

18—19 PHLO Wageningen: Besturen en orga-
niseren (inl. tel. 08370-84093/84094).

20—21 Arbeitstagung des Bundesverbandes
der beamteten Tierärzten, Konstanz. Inf:
drs. J. Minderhoud, Rotterdam, tel. 010-
4132210 en 4361362 (pag. 296).

27—29 Management voor dierenartsen. Cur-
sus: Presentatietechniek (pag. 179 en 305).

10 \'Heden en toekomst van het onderzoek op
varkensproefbedrijf Bantham\'; lezingendag
t.g.v. 25-jarig bestaan (IVO/IMAG); Zeist
(pag. 297).

11 37. Fachgespräch über Geflügelkrankheiten,
Hannover (inl. red. secretariaat).

15—16 Meeting of the Eur. Society of Vet.
Pathology, Koblenz (inl. tel. 030-534303,
Vkgr. Pathol., Utrecht).

Op 3 november 1988 overleed collega
J. Lako op 96-jarige leeftijd.
In de rouwbrief die zijn overlijden bekend
maakte, stond: \'Hij was een gelovige, dank-
bare en blijmoedige man\'. Aan deze om-
schrijving is weinig toe te voegen of het zou
moeten zijn \'plichtsgetrouwe en sobere\'.
Hiermee is collega Lako dan wel volledig
getypeerd.

In 1892 werd hij, als boerenzoon, geboren in
Sluis, waar hij zijn prille jeugd en zijn la-
gere schooltijd doorbracht.
Aanvankelijk lag het in de bedoeling dat hij
een functie bij de PTT zou gaan vervullen en
daartoe volgde hij een opleiding in Vlissin-
gen. In West-Zeeuws Vlaanderen was van
voortgezet onderwijs in die dagen nog geen
sprake. Na enkele jaren veranderden de
plannen. Via een opleidingsinstituut in Arn-
hem kwam Lako op de HBS te Middelburg
waar hij in 1911 slaagde voor het eindexa-
men. Hiermee was de deur naar de Rijks
Veeartsenijschool geopend.
De mobilisatie in de eerste wereldoorlog
ging ook aan hem niet voorbij en zo duurde
het tot 1918 eer hij zijn dierenartsdiploma
behaalde. Na nog een korte diensttijd als
militair paardenarts vestigde Lako zich in
zijn geboorteplaats. Kort hierop trad hij in
het huwelijk met Christina A. Bruins, die
hem uit Den Haag naar het, toen, verre en
afgelegen Zeeuws Vlaanderen volgde. Uit
hun huwelijk werden drie dochters en een
zoon geboren.

In zijn beroepsuitoefening heeft Lako onge-
veer alle functies bekleed die een prakticus
naast zijn praktijk kan hebben. Hij was
hoofd van de éénmans vleeskeuringsdienst,
rijkskeurmeester en plaatsvervangend in-
specteur van de Veterinaire Dienst. Buiten
zijn beroep was hij bovendien jarenlang exa-
minator voor het rij-examen.
De behandeling van paarden vormde in de
jaren tussen de wereldoorlogen het hoofdbe-
standdeel van de praktijk. In Sluis, midden
in het fokgebied van de trekpaarden, was dit
zeer zeker het geval.

Van de praktijkwerkzaamheden in die jaren
kunnen we ons nauwelijks een voorstelling

maken. Een vergelijking van de mogelijkhe-
den op het gebied van onderzoek en medica-
menteuze behandeling toen en nu doen je af-
vragen hoe men aan een diagnose kwam en
waaruit een therapie dan wel mocht bestaan.
De chirurgische behandeling van wonden en
ontstekingen en de verlossingen vormden
uiteraard een gebied waarop men zijn vak-
manschap kon tonen.

Gedurende de tweede wereldoorlog ging het
praktijk-doen steeds moeizamer. Medicijnen
en hulpmiddelen waren schaars. Het tran-
sportmiddel, dat was gestegen van een mo-
torfiets tol auto ging terug naar motorfiets
en fiets en in de bevrijdingsdagen tot een
paar laarzen waarmee Lako zich van bom-
trechter naar granaatput repte op weg naar
gewonde dieren of andere zaken die de aan-
dacht vroegen.

Bij de bevrijding werd het praktijkhuis ge-
heel verwoest zoals praktisch het gehele
stadje Sluis. De familie Lako was toen ge-
vlucht en bleef gespaard.

Na de oorlog zag Lako zijn werkzaamheden
toenemen. De Gezondheidsdienst voor Die-
ren kwam op gang, tuberculose-onderzoek
en mond- en klauwzeer entingen eisten veel
werkkracht. Toen in 1951 de keuring van
huisslachtingen verplicht werd, was het tijd
naar hulp uit te zien. Eind 1951 werd ik, on-
dergetekende, aangenomen als assistent. Via
een associatie werd ik opvolger.

In de jaren van onze samenwerking heb ik
Lako leren kennen en waarderen. Langer
dan was afgesproken heeft deze samenwer-
king geduurd: van beide kanten beviel het te
goed.

Aan het maatschappelijk leven heeft Lako
zijn deel bijgedragen. De afdeling Zeeland
van de KNMvD diende hij op verschillende
posten, ook in tijden dat het de afdeling niet
zo goed ging. Zijn erelidmaatschap van de
afdeling was dan ook welverdiend.
In de Sluisse gemeenschap lag zijn activiteit
op kerkelijk terrein. De kerkeraad droeg
gedurende vele jaren nadrukkelijk zijn stem-
pel. Niet zonder reden stelde de Sluisse pre-
dikant bij de begrafenisdienst dat hij mis-
schien wel de enige dominee is die een
dierenarts als mentor had. Nauw verbonden
met zijn lidmaatschap van de kerkeraad wa-
ren zijn bestuursfuncties bij het bejaarden-
huis en het lager onderwijs.
Na het overlijden van zijn vrouw in 1962
heeft Lako niet lang meer in Sluis gewoond.
Hij vond een nieuwe levensgezellin, waar-
mee hij in het huwelijk trad en waarmee hij
ruim twintig jaar in Apeldoorn woonde.
Veel plezier beleefde hij in die tijd aan de
bijeenkomsten van oud-dierenartsen in Zut-
phen. Toen zijn echtgenote hulpbehoevend
werd heeft hij haar met grote toewijding
verzorgd tot aan haar overlijden in 1984.
Kort hierop werd het alleen wonen voor hem
te zwaar. Hij vond een plaats in de service-
flat \'De Nieuwenhof te Voorst. Kenmerkend
voor zijn instelling was hoe tevreden hij daar
was en hoe hij de verzorging die hij daar ge-
noot roemde.

Op 13 oktober 1988 vierde hij, in familie-
kring, zijn 70-jarig dierenartsjubileum. Dit
heeft hij nog bewust meegemaakt en er van
genoten hoewel zijn lichaamskrachten al
sterk waren afgenomen.
Enkele weken later kwam in alle rust een
einde aan zijn lange leven.
Bij de begrafenis in Sluis waren, behalve de
familie, enkele buurtcollega\'s aanwezig om
Lako de laatste eer te bewijzen.

De redactie van Veehouder en Dierenarts
heeft de resultatenrekening 1988 en de be-
groting 1989 van Veehouder en Dierenarts
ter goedkeuring aan het Hoofdbestuur
doen toekomen.

Gezien de sluitende begroting 1989 en een
redelijke algemene reserve kan de toe-
komst met gepast optimisme tegemoet
worden gezien. Wel is de redactie van me-
ning dat meer dierenartsenpraktijken zich
op dit unieke veterinaire voorlichtingsblad
zouden moeten abonneren. Het Hoofdbe-
stuur kan dit volledig onderschrijven en
wil vanaf deze plaats de collegae dan ook
nogmaals oproepen zich te bezinnen op
het belang van Veehouder en Dierenarts
voor de eigen praktijk en hierop het no-
dige aantal abonnementen te nemen.

De NCHP/KNMvD-regeling voor indivi-
duele juridische bijstand voor assistenten
en waarnemers is wederom met een jaar
verlengd.

De Stichting Gezondheid en Welzijn Ge-
zelschapsdieren heeft zich bezig gehouden
met het rapport \'Agressief gedrag bij hon-
den\'.

Het rapport is onder andere gebaseerd op
\'een aantal van 17.000 bijtgevallen dat
jaarlijks in het ziekenhuis wordt behan-
deld\'.

Tevens wordt in het rapport melding ge-
maakt van de mogelijkheid van letsel dat
aan dieren bij een bijtincident kan worden
toegebracht. De Stichting wil graag inven-
tariseren hoe groot het probleem is van
bijtwonden toegebracht door honden aan
honden.

Het Hoofdbestuur is gevraagd hieraan hier
medewerking te geven door toestemming
te verlenen hierover een oproep te mogen
plaatsen in het Tijdschrift voor Diergenees-
kunde.

Het Hoofdbestuur heeft hiertegen geen be-
zwaar. De oproep l<an binnenlcort tege-
moet gezien worden.

Het Hoofdbestuur meent er goed aan te
doen ook via deze weg nogmaals te bena-
drukken dat het lidmaatschap van de
KNMvD aftrekbaar blijft en dat dit ook
bij doorvoering van het plan \'Oort\' voor
zover op dit moment te overzien valt niet
zal veranderen.

Het bestuur van de Afdeling Noord-Bra-
bant heeft het voornemen op dinsdag 25
april een informatie-avond te houden.
Sprekers die avond zullen zijn: drs A. Em-
merzaal, voorzitter van de Afdeling
Noord-Brabant, drs. T. de Ruijter, direc-
teur van de Gezondheidsdienst voor Die-
ren te Boxtel en drs. J. van Zutven, kring-
directeur RVV.

Het is de bedoeling dat er algemene infor-
matie gegeven wordt over de structuur en
organisatie van de Afdeling Gezondheids-
dienst en RVV daar gebleken is dat vooral
de jongere collegae hiermee niet op de
hoogte zijn.

De avond zal afgesloten worden met een
gezellig samenzijn. Uitgenodigd zijn allen
die de laatste vijfjaar in de provincie
Noord-Brabant zijn komen wonen.
Wij verzoeken u collega\'s waarvoor deze
avond interessant kan zijn hierop attent te
maken.

Het programma begint om 20.15 uur en
zal gehouden worden op de Gezondheids-
dienst voor Dieren, Molenwijkseweg 48,
Boxtel.

Woensdag 15 februari was het dan zover!
De spectaculaire onthulling van al weer de
elfde Almanak. Dit jaar dikker dan ooit en
met een wel heel prikkelend themage-
deelte.

Als u ƒ25,- ƒ7,- verzendkosten over-
maakt op banknummer 699210127 C&E
Utrecht (giro C&E 75651) dan ontvangt u
binnenkort een schitterende, unieke Al-
manak op uw deurmat.
Veel leesplezier toegewenst door de elfde
almanakcommissie.

Op 1 januari 1989 is de \'Kring Gemert\'
nieuw leven ingeblazen. Na een achttal ja-
ren zonder noemenswaardige activiteiten
hoopt de commissie van bestuur, dat hij
weer tot grote bloei zal komen. Er wordt
naar gestreefd per jaar 3 tot 4 bijeenkom-
sten te houden, bij voorkeur in de namid-
dag in Hotel \'de Kroon\', Kerkstraat 9, te
Gemert.

Hiermee hopen wij een goed veterinair kli-
maat te behouden in deze regio.
Contactpersonen van de Kring zijn:

Op vrijdag 14 april aanstaande wordt het
driedaagse kleine huisdieren congres de
\'Voorjaarsdagen\' geopend in het RAl-
Congrescentrum te Amsterdam.
Een groot scala van ziekten en behandelin-
gen bij het kleine huisdier zal tijdens dit
congres aan de orde worden gesteld. Zo
zal op vrijdagmorgen dr. Pion, die recente-
lijk grote bekendheid heeft verworven met
het ontdekken van de cardiomyopathie bij
de kat ten gevolge van taurine-deficiëntie,
een voordracht houden over de cardiologie
in de kleine huisdieren praktijk. Hij zal
hier in het bijzonder aandacht besteden
aan de verschillende onderzoekstechnie-
ken, zoals klinisch onderzoek, auscultatie,
röntgenologie, electrocardiografie etc. Hij
zal de relatieve waarde van deze methoden
bespreken aan de hand van een scala van
hartafwijkingen bij hond en kat.
Voor maximaal 50 deelnemers zal er op
vrijdagmiddag gelegenheid zijn meer erva-
ring op te bouwen bij het beoordelen van
afwijkende electrocardiogrammen. Aan de
hand van verschillende voorbeelden zal dr.
Pion de beoordeling van verschillende
ECG\'s bespreken.

Tijdens de lezing waarbij dr. Pion medede-
ling zal doen over de diagnostiek en be-
handeling van de taurine-deficiënte kat,
zullen de collegae dr. Voorhout en dr.
Lubberink tevens een voordracht presen-
teren. Tijdens deze voordracht zal nader
worden ingegaan op de nieuwste inzichten
op het gebied van de diagnostiek en be-
handelingsmogelijkheden van de hond lij-
dend aan het syndroom van Cushing.
Praktijkmanagement staat meer in de be-
langstelling dan ooit.

Veel algemene ideeën kunnen aangedragen
worden ter verbetering van het praktijk-
management. De Voorjaarsdagen Com-
misie is er trots op u te kunnen mededelen
dat dr. Riegger, kleine huisdieren prakticus
in New Mexico, USA, diplomate van de
American Board of Veterinary Practition-
ers en een regelmatig uitgenodigd spreker
over dit onderwerp, vrijdagmiddag en za-
terdagochtend voor u zal spreken. Dr.
Riegger behandelt voor u op vrijdagmid-
dag enkele fundamentele principes in het
management van de veterinaire praktijk,
variërend van behandeling van cliënten en
personeel tot aan reclame voor uw prak-
tijk binnen en buiten de spreekkamer. Op
zaterdagochtend wordt de lezing voortge-
zet over de manier van het organiseren van
een succesvolle praktijk. Er zal in het bij-
zonder worden ingegaan op het manage-
ment van de verschillende werkzaamheden
binnen de praktijk en het kritisch gebruik
van automatisering. Interacties met colle-
gae, assistenten en eigenaars worden be-
sproken. U zult zeker met veel genoegen
luisteren naar de voordrachten van collega
Rieger en ongetwijfeld meerdere goede
ideeën van hem mee naar huis kunnen ne-
men om die binnenkort in uw praktijk te
introduceren.

Op zaterdagmiddag wordt er in de Grote
Zaal (in de Nederlandse taal) uitgebreid
ingegaan op de aanschaf en gebruik van de
Personal Computer in de kleine huisdie-
renpraktijk. Hiertoe krijgen een grote vari-
atie van sprekers de gelegenheid u vanuit
hun optiek over dit onderwerp in te lich-
ten. Drs. S. Mey zal in een korte voor-
dracht vertellen wat een computer is en
wat de technische mogelijkheden zijn. Col-
lega Vaarkamp zal berichten over de auto-
matisering in de grote huisdierenpraktijk
in Nederland. De heer Braamskamp zal
vanuit de NOVAD melden wat er gedaan
zou kunnen worden voor de kleine huis-
dierenprakticus. De collegae Gianotten en
De Vries zullen over het jarenlange ge-
bruik van de personal computer in hun
kleine huisdierenpraktijk berichten.
De heer Hoek zal vanuit zijn ervaringen in
de medische en farmaceutische wereld in
Nederland, de veterinairen van enkele
praktische adviezen en waarschuwingen
voorzien, zodat niet voor de tweede keer
het wiel behoeft te worden uitgevonden in
onze sector. Tevens zal de heer Leemkuil
zijn visie geven over de kleine huisdieren-
markt en een toekomstbeeld schetsen.

Deze lezingencyclus zal worden afgesloten
met een paneldiscussie.
Voor al die praktici die op het punt staan
een personal computer voor de praktijk
aan te schaffen of die zich beraden over
het nut van automatisering in de kleine
huisdierenpraktijk, verdient het sterk aan-
beveling deze lezingen en de discusie bij te
wonen om een goede, objectieve en kriti-
sche voorlichting te verkrijgen.
Tijdens het kleine huisdieren congres zal
op vrijdag en zaterdag een uitgebreide ten-
toonstelling worden gehouden door de aan
de veterinarie professie gelieerde industrie.
De tentoonstelling is uitsluitend te bezoe-
ken door deelnemers aan het kleine huis-
dieren congres.

Kaarten worden, na ontvangst van het
inschrijfgeld, gereserveerd. Dus vroege
inschrijvers hebben de grootste kans dat
hun wensen kunnen worden gehonoreerd.
Aansluitend aan het wetenschappelijk con-
gres zal op zaterdagavond de congres
party worden gehouden. Om 18.00 uur
vertrekken rondvaartboten naar het feest.
Aan boord worden drankjes en hapjes ge-
serveerd. Op het feest, dat in restaurant
\'de Paardenburg\' te Amsterdam zal wor-
den gehouden, kunt u genieten van een ge-
zellige sfeer, goede en niet te luide muziek
en een goed verzorgd buffet. Om 23.30 en
24.00 uur uur gaan de bussen terug naar
de RAI zodat u op tijd thuis of in uw hotel
kunt zijn.

Voor opgave voor dit congres (per dag of
voor het gehele congres; per persoon of
per groepspraktijk): KNMvD, Postbus
14031, 3508 SB Utrecht, tel. 030-510111
(op dinsdag en donderdag).

De banden voor het Tijdschrift voor
Diergeneeslcunde 1988 zijn verkrijg-
baar tegen betaling van f22,50 op
postrekening nr. 511606 ten name van
KNMvD te Utrecht. Wilt u in de om-
schrijving vermelden \'Banden 1988\'.

14 februari 1989/Nr. J 15310
Directie Juridische en Bedrijfsorganisatori-
sche Zaken

De minister van Landbouw en Visserij,
Gelet op artikel 9, eerste lid, van de Wet
op de Uitoefening van de Diergeneeskunst
(Stb. 1954, 372);

De Beschikking meldingsplicht dieren-
artsen 1979 (Stcrt 99)\' wordt als volgt ge-
wijzigd:
A

In artikel 1 wordt tussen \'Ziekte van Ma-
rek\' en \'Psittacose\' ingevoegd:
Salmonella enteritidis (bij pluimvee).
B

In artikel 2, tweede lid, worden de woor-
den \'Deze beschikking kan worden aange-
haald als Beschikking meldingsplicht die-
renartsen 1979\' vervangen door: Deze
regeling kan worden aangehaald als Rege-
ling meldingsplicht dierenartsen 1979.

Deze regeling wordt bekend gemaakt in de
Staatscourant en treedt in werking met in-
gang van 15 maart 1989.

\'s-Gravenhage, 14 februari 1989.
De minister van Landbouw en Visserij,
Voor deze.

\' LaatsteHjk gewijzigd bij ministeriële regeling
van 30 mei 1983, nr. J 1546 (Stcrt. 104).

In een aantal landen (onder andere het
Verenigd Koninkrijk, Spanje en de Vere-
nigde Staten van Amerika) is de laatste ja-
ren een sterke toename in het aantal voed-
selvergiftigingen door Salmonella
emeritidis vastgesteld, veroorzaakt door de
consumptie van onvoldoende verhitte eie-
ren of produkten waarin rauwe eieren zijn
verwerkt. Om inzicht te krijgen in de ver-
spreiding van deze ziekte onder het pluim-
vee is het gewenst dat het voorkomen er-
van wordt gemeld. Ingevolge artikel 9,
eerste lid, van de Wet op de Uitoefening
van de Diergeneeskunst zijn dierenartsen
verplicht onverwijld kennis te geven van
alle door hen opgemerkte gevallen van zo-
genaamde Veewet- en Vogelziektenwet-
ziekten alsmede gevallen van andere door
de minister van Landbouw en Visserij aan-
gewezen ziekten. Onderhavige regeling
strekt ertoe dat dierenartsen worden ver-
plicht een geval van Salmonella enteritidis
te melden (zie ook pag. 356).

Deze cursusmicldag is door omstandigheden ver-
plaatst naar donderdag 25 mei 1989.
De tijden, plaats en onderwerp (cardiomyopa-
thie en moderne behandelingen van hartpatiën-
ten door dr. A. A. Stokhof) blijven onveran-
derd, dus:

van 14.00-17.00 uur; Janssen Pharmaceutica,
Dr. Paul Janssenweg 150, Tilburg, tel, 013-
370275,

Week I: 23 oktober t/m 27 oktober 1989
Week II: 30 oktober t/m 3 november 1989
Week III: 6 november t/m 10 november
1989

Nadere informatie over de cursussen PAO-D
kunt u vinden in ons cursusoverzicht van het
voorjaar 1989.

Inlichtingen: secretariaat PAO-Diergeneeskunde,
Postbus 140.31, 3508 SB te Utrecht.
Telefoon: 030-517374, bij geen gehoor: 030-
510111,

Voor het lidmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Janssen, Mevr. G. A. A.; 1988; 1000 Berlin-62 (W.-Duitsland), Gustav Freytagstrasse 1.

(afwezig) 60 jaar 23 maart 1989
(afwezig) 25 jaar 24 maart 1989
(afwezig) 25 jaar 24 maart 1989
(afwezig) 35 jaar 6 april 1989
(aanwezig) 25 jaar 6 april 1989
(afwezig) 35 jaar 13 april 1989
(afwezig) 35 jaar 13 april 1989
(afwezig) 35 jaar 13 april 1989
(afwezig) 35 jaar 13 april 1989

Het bestuur van het Veterinair Dispuut van Unitas
heeft zich voor het jaar \'88/\'89 als volgt gecon-
stitueerd:

206 Bartels, J. W. A. M.; 1983; 7627 NH Bor-
nerbroek, Pepershaar 1; tel. 05408-923
(privé), 220/964 (prakt.); p., geass. met J.
H. A. ter Keurs.
206 Bartels-Huben. Mevr. E. M.: 1983; 7627 NH
Bornerbroek, Pepershaar 1; tel. 05408-923
(privé), 05490-14510 (prakt ); p.
210 Bluekens. Mevr. W. B. M.; 1986; naar het
buitenland.

329 Bluekens. Mevr. W. B. M.: 1986; Leicester
LE 23JU (England), 417 A London Road,
Stoneygate; d.
220 Cupéry. Mevr. R. M.; 1986; 7553 AG Hen-
gelo, Lansinkweg 29; tel. 074-427037
(privé). 426946 (prakt.); p., ass. bij mevr. G.
H. A. Oud-de Waal.
232 Frik. K. C.; 1986; 7921 LJ Zuidwolde (D),
Lupinestraat 10; tel. 05287-2736 (privé),
1291 (prakt.); p., ass. bij R. J. Huizinga en
H. R. Moek.
331 Hartog. Mevr. I. R. den: Gent-1987; Devizes
SN 10 ILQ (England), 5 Estcourt Street;
tel. 09-44-380-77580 (privé), 3687 (prakt.);
p., ass. bij Estcourt House Vet. Surgeons.

242 Heling. Mevr. W.; Gent-1988; 5345 KS Oss,
Weegbree 7; tel. 04120-36346 (privé), 41755
(prakt.); p., ass. bij A. Emmerzaal, R.
Kuiper, H. W. Martin en P C. Nelis.

24H Huysman. Mevr. C. N.: 1984; 7827 CD
Emmen, Rietmees 81; tel. 05910-30298
(privé), 04192-19026 tst. 46 (bur.); wet.
medew. proefstation Varkenshouderij Ro-
smalen.

251 Jelsma. A.: 1980; 3572 TZ Utrecht, Grift-
kade 14 bis A; tel. 030-711048; k.d. R.V.V.
kr. Apeldoorn.

263 Laanbroek. W. D. J.: 1973; 7721 BV Dalf-
sen. Van Hauwestraat 10; tel. 05293-2138
(privé), 1435 (prakt.); p., geass. met G. E.
M. Bistervels, A. P Kleinjan, J. W Les-
schen en A. Smit.

263 Lam, G. A.: 1987; 8442 JM Heerenveen,
President Kennedylaan 114; tel. 05130-
22812; k.d. R.V.V kr. Assen.

268 Maaskant-de Groot. Mevr. A. C; 1978; 2243
HB Wassenaar, Koninginneweg Z; tel.
01751-13065; d.

284 Postema. Dr. H. J.: 1969; U-1985; 8072 HM
Nunspeet, George Breitnerstraat 21; tel.
03412-53226 (privé), 03404-24847 bur.);
kr. dir. R.VV kr. Zeist.

291 Schans. J.: 1980; 7101 BK Winterswijk,
Morgenzonweg 18; tel. 05430-124-7; p.,
ass. bij B. Sallermann.

291 Scheijmans. F G. M.: 1986; 6013 RC Hun-
sel, Eikesstraat 57; tel. 04756-6247 frivé),
04955-1225/1858 (prakt.); p., geass. -net A.

335 Schurer, Mevr. A. S.: 1988; Wigan WNl
2NB (Engeland), 135 Wiganlane; tel. 0942-
42399 (privé), 42464 (prakt.); p., ass. bij
Wm.C. McNish.

321 Wijngaard J. C. van den: 1976; 5291 AG
Gemonde, Boomstraat 56; tel. 04105-2231
(privé), 04116-73951 (bur.); h. PI. Gezond-
heidsz. G.v.D. N.-Brabant; h. PI Gezond-
heidsz. Z.-Nederland.

321 * (Vijngaard-de Win, Mevr. J. van den: 1976;
5291 AG Gemonde, Boomstraat 56; tel.
04105-2231; d.

17—IS PHLO-cursus \'Varkenshouderij\', Den
Bosch (inl.: ing. F. Appel, tel. 08370-84093).

17—19 PHLO-cursus \'EG-landbouwpolitiek\',
Wageningen (inl.: ing. F. Appel, tel. 08370-
84093).

22—2 juni Workshop Moleculaire Biologie en
Recombinant-DNA Technologie, Utrecht
(pag. ).

24—27 23. Internat. Symposion über Ge-
schichte der Veterinärmedizin (A), Skara
(Zweden).

25—27 20. Jahresversammlung Schweizerische
Vereinigung für Kleintiermedizin, Biel (inl.
red.secretariaat).

30 \'Voedselveiligheid van teelt tot consument\';
Symposium (Stichting Voeding Ned.; inl. tel.
05908-16043).

1 Contactdag voor de Pluimveehouderij, pri-
maire sector. \'Het Spelderholt\', Beekbergen.

1 Jubileumcongres FIDIN: \'Zit de dierenarts
op het juiste paard?\'; RAI Congres Centrum,
Amsterdam (pag. 1330),

7 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Ledenverga-
dering, Rest. \'Molenwijk\', Boxtel; 20.00 uur
(pag. 362).

8 10e Ned. Kampioenschappen Kleiduiven-
schieten voor dierenartsen. Organisator
Boehringer Ingelheim B.V. Vetmedica.

18—21 4th International DLG Poultry Sympo-
sium: \'Poultry Production in Hot Climates\',
Hameln (BRD).

25—27 Eur. Conference on Health and Social
Aspects in Swine Production, Kopenhagen.

2—7 WAVFH Xth (Jubilee) International
Symposium, Stockholm (pag. 115, inl. tevens
op het redactiesecretariaat).

23—27 4. Weltkongreß über angewandte Gene-
tik in der Tierzucht, Edinburgh (UK).

28—31 40th Annual Meeting of the European
Assoc. for Animal Production (EAAP Stu-
diedagen). Dublin, Ierland (inl. vet. secreta-
riaat).

28—1 sept. 6th Conference on \'Livestock Pro-
duction and Diseases in the Tropics\', Wage-
ningen (pag. 900).

27—28 PHLO Wageningen: Structuur, fysische
stabiliteit en reologische eigenschappen van
levensmiddelen (inl. tel. 08370-84093/
84094).

28—30 \'Open Dagen PR\', Proefstation Rund-
veehouderij, Schapenhouderij en Paarden-
houderij, Lelystad. Inl.: tel. 03200-22514.

2—6 llth International Symposium World
Assoc. of Vet. Microbiologists in Infectious
Diseases (WAVMI), Perugia-Mantova, Italy
(inl. red. secretariaat).

3—5 3rd International Conference on Food
Science and Technology Information, Buda-
pest (pag. 224).

4—5 PHLO Wageningen: Structuur, fysische
stabiliteit en reologische eigenschappen van
levensmiddelen (inl. tel. 08370-84093/84094)

24—25 PHLO Wageningen: Besturen en orga-
niseren (inl. tel. 08370-84093/84094).

15—18 Vth International Conference on the
relationship between humans and animals,
Monaco; (General information, AFIRAC,
Paris, France, tel. (33-l)45440348/Delta So-
ciety, Renton (USA), tel. (1-206)226-7357
(pag. 223).

17— 18 8th World Congress of the Comparative
Respiratory Society, Luik (pag. 160).

6—8 PHLO Wageningen: Recente ontwikke-
lingen in de rundveefokkerij (inl. tel. 08370-
84093/84094).

12—14 PHLO Wageningen: Voortplanting en
vruchtbaarheid bij varkens (inl. tel. 08370-
84093/84094).

In Salvador/Bahia (Brazilien) XVI. Welt-
kongreß der Wehgesellschaft für Buiatrik.

28—3 maart. VIL Tagung über Vogelkrankhei-
ten der DVG-Fachgruppe, München
(Schwerpunkte: Tauben, Tier- und Arten-
schutz, Futtermittelbewertung).

Afgestudeerd en nu — of straks — praktisch aan de slag?
Doe een beroep op Dix & Co, want als — onafhankelijk —
adviesbureau onderzoekt Dix & Co uw kansen. Beoordeelt
contracten. Analyseert accountantsrapporten en stelt een
begroting op. Bepaalt samen met u uw kredietbehoefte en
regelt met u de gewenste financiering en verzekeringen.
Landelijke dienstverlening bij praktijkoverdracht — bij asso-
ciatie en assistentie.

Gevraagd in tweemanspraktijk (grote huisdieren) in Oost-Brabant
JONGE ENTHOUSIASTE DIERENARTS M/V

Schriftelijke sollicitaties binnen 14 dagen onder nummer 16/89 aan de
redactie van het Tijdschrift voor Diergeneeskunde, Postbus 14031, 3508 SB
Utrecht.

Schriftelijke sollicitatie onder nummer 14/89 aan de redactie van het
Tijdschrift voor Diergeneeskunde, Postbus 14031, 3508 SB Utrecht.

Kleine huisdierenpraktijk in Noord-Holland zoekt jonge enthousiaste
VROUWELIJKE DIERENARTS

Part-time (3/5 tot 4/5) met op termijn groei naar füll time. Ervaring niet
vereist. De bereidheid om in de naaste werkomgeving te wonen is van
wezenlijk belang.

Brieven onder nummer 15/89 aan de redactie van het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde, Postbus 14031, 3508 SB Utrecht.

Als uw laboratorium
niet over de faciliteiten voor
bepaald specialistisch onderzoek
beschikt of met capaciteitspro-
blemen kampt, kunt u uw onder-
zoek het beste bij BCO onder- rHns™™™"
brengen. Wi) zijn op die assis-
tentie inqespeeld: u krijqt van S^SdÉb"

ons formulieren, afname- en ver- ^"KtNNiNG
zendmateriaal en wij zetten onze monster-
ophaaldienst in. Wij zijn gewend aan tempo
en desgewenst bellen wij de uitslag of het
advies door. U krijgt evengoed alles in rap-
portvorm, met conclusies en referentiewaar-
den. Ook administratief behandelen wij uw
opdracht zeer zorgvuldig. Onder uiterste
geheimhouding uiteraard.

Zo vergroot BCO Centrum voor
Onderzoek de armslag van uw laboratorium,
zonder dat u investeringen hoeft te doen.
En wat het dan wel kost? Dat weet u van
tevoren, want we werken met vaste tarieven.

BCO is een groot, veelzijdig en
onafhankelijk laboratorium, met de modern-
ste apparatuur en een lange staat van dienst
op het gebied van dierartsenij en diervoeders.
We werken samen met de faculteit Dier-
geneeskunde te Utrecht en zijn door de
\'Association of Official Racing Chemists\'
erkend om dopingcontroles uit te voeren.

Daarom is het goed BCO te ken-
nen. Vraag dus onze documentatie aan.
Of bel ons voor een rondleiding in onze labo-
ratoria. Dat is een
onderzoek dat wij
u dringend adviseren.
Uw contactpersoon is
ing. Z.l. szatmari Szabó
(076-789011).

BCO Centrum voor Onderzoek - Divisie Vetennair
onderzoek - Postbus 2176, 4800 CD Breda,
Telefoon 076-789011

Een introductie aan de hand van het probleem: het al of niet
opereren van de cryptorche hond

An introduction with reference to the problem whether or not to operate on dogs with
cryptorchism

SAMENVATTING In dit artikel worden de grondbeginselen van medische besliskunde
beschreven, alsmede de toepassing ervan in de diergeneeskundige praktijk. Begrippen als
beslisboom, utiliteit en sensitiviteitsanalyse worden verduidelijkt aan de hand van een
praktijkprobleem. De besliskundige benadering van dit probleem blijkt een interessante
conclusie op te leveren. Tot slot wordt een toekomstperspectief gegeven.

SUMMARY In the present report, medical decision analysis in veterinary practice is
introduced. Fundamentals such as decision tree, utility, and sensitivity analysis are explained
using a clinical example. The decision-analytic approach is found to produce an interesting
result. Finally, a prospect for the future is presented.

Een prakticus neemt in zijn werk voortdurend beslissingen. Het merendeel hiervan
levert geen moeilijkheden op, en hij neemt ze dan ook — al of niet terecht —
routinematig.

Zo af en toe komt hij echter voor een probleem-beslissing te staan. Vooral wanneer
talrijke, soms tegenstrijdige, keuzemogelijkheden de beslissing complex en onover-
zichtelijk maken, of wanneer er veel onzekere factoren in het spel zijn, blijkt het
nemen van een verantwoorde beslissing geen sinecure.

Meestal neemt hij dan zijn toevlucht tot het raadplegen van collega\'s/experts of
handboeken, maar niet zelden blijven er gevoelens van onvrede of twijfels over
de juistheid van de genomen beslissing bestaan. Experts verschillen onderling
nogal eens van mening, en handboeken geven maar zelden een \'op maat gesneden\'
oplossing.

Al in de zestiger jaren is een methodiek — medische besliskunde — ontwikkeld,
die de prakticus, samen met het raadplegen van genoemde bronnen, behulpzaam
kan zijn bij het nemen van moeilijke beslissingen.

Deze methodiek is mede ontstaan door een grondige bestudering van het
beslissingsproces. Daarbij bleek het volgende: Bij het nemen van een moeilijke
beslissing worden over het algemeen in vrij willekeurige volgorde de belangrijkste
mogelijkheden geïnventariseerd, de bijbehorende kansen afgewogen, en tenslotte
wordt een keuze gemaakt, waarvan men verwacht, dat die het beste resultaat, óf
het minste verlies zal opleveren (23).

- Dr. F. J. V. Sluys, dr. J. J. v. Nes, Vakgroep Geneeskunde van het Kleine Huisdier, Postbus 80.154,
3508 TD Utrecht. Overdrukken via dit adres te verkrijgen.

Bij de beslisicundige aanpak van een probleem komen al deze facetten van het
beslissingsproces ook aan de orde, maar dan in een systematische en uitputtende
benadering van het beslisprobleem (21).

Door een ordening in de tijd en een visualisering van de keuzemogelijkheden
maakt besliskunde het beslissingsproces overzichtelijk. Het analyseren en het
omzetten van onzekere uitgangspunten in kansen of waarschijnlijkheden zorgt
ervoor dat men een beslissing met meer zekerheid kan nemen.
Kansberekening is dan ook een belangrijke peiler waar besliskunde op steunt.
Voor de veterinaire prakticus betekent dit, dat hij zijn patiënt — nog meer dan
hij al gewend was — objectiveert en beziet in een groter geheel: "Wat is de kans
dat mijn patiënt, gegeven bepaalde symptomen, aan een bepaalde ziekte lijdt?\'
of\'Hoe groot is de kans dat mijn patiënt, gegeven een bepaalde constitutie, lijdende
aan een bepaalde aandoening, baat zal vinden bij een bepaalde therapie?\'
Verschil in individuele aanpak kan hierbij blijven bestaan, omdat bij de toepassing
van besliskunde in het beslissingsproces de gebruiker zelf zijn voorkeuren en
bereidheid om risico\'s te lopen vaststelt.

Het nu volgende voorbeeld laat zien op welke manier de besliskunde een probleem
benadert en welke resultaten ermee bereikt kunnen worden. Hoewel de toepassing
van besliskunde bij het stellen van een diagnose niet wezenlijk verschilt van die
bij de keuze van een therapie, beperken wij ons tot de laatste toepassing.

Op uw spreekuur verschijnt een reu van één jaar oud, waarbij de eigenaar als
probleem opgeeft: éénzijdige cryptorchidie. Bij onderzoek vertoont de hond geen
andere klinische afwijkingen.

De eigenaar heeft gehoord van een verhoogde kans op tumoreuze ontaarding van
een niet afgedaalde testikel. Om dit risico te vermijden, wil hij de niet afgedaalde
testikel eventueel operatief laten verwijderen, maar hij wil niet dat zijn hond
hiervan schade ondervindt en wendt zich tot u voor een deskundig advies.
U ziet zich geplaatst voor de keuze orchidectomie of niet.

Opereren houdt, hoe gering ook, een bepaald risico op perioperatieve complicaties
en sterfte in. Niet opereren heeft als risico het zich op latere leeftijd manifesteren
van een testikeltumor. Metastasen treden hierbij zelden op en eventuele ziekte-
verschijnselen als gevolg van de neoplasie blijken na orchidectomie van de
aangetaste testikel(s) meestal reversibel. Als er echter metastasering of irreversibele
beenmergdepressie optreedt, is een zekere dood het gevolg.
Wat is uw advies?

De diverse mogelijkheden worden in kaart gebracht en de benodigde gegevens
gekarakteriseerd. De basis hiervoor is het tekenen van een beslisboom: een in de
tijd geordende weergave van een beslissingsproces, waarbij de verschillende
mogelijkheden met behulp van beslispunten en kansknopen in een logische
volgorde van links naar rechts zijn weergegeven (12, 21).

Een beslisboom begint met een beslispunt (□), of keuzeknoop: op dit punt moet
een keuze gemaakt worden. Van hieruit lopen de verschillende keuzes uit op
kansknopen (O) óf op nieuwe beslispunten. Een kansknoop stelt het punt voor,
waarop de verschillende mogelijkheden ontspringen, die niet onder invloed van
de beslisser staan. Deze mogelijkheden of takken van de beslisboom leiden op
hun beurt tot een aantal uitkomsten, weergegeven als eindtakken van de
beslisboom. In ons betrekkelijk eenvoudige voorbeeld beginnen we met de keuze
opereren, of niet opereren (fig. I).

Fig. 1. Beslisboom voor de keuze wel of geen orchidectomie bij de jonge cryptorche bond.
0= kansknoop, □ = keuzeknoop.

Volgen we de bovenste tak van links naar rechts, dan komen we een kansknoop
tegen, die zich splitst in de mogelijkheden operatieve sterfte (uitkomst A),
operatieve morbiditeit (uitkomst B) en doorstaan van de operatie zonder post
operatieve complicaties (uitkomst C). De onderste tak splitst zich eerst in wel of
geen neoplasie. Wèl neoplasie moet weer verdeeld worden in sterfte (uitkomst D)
en morbiditeit (uitkomst E). Gemakshalve delen we neoplasieën zonder sympto-
men in bij de tak géén neoplasie (uitkomst F).

Om een uitspraak te kunnen doen over de vraag welke keuze de beste is (welke
uitkomst de hoogst te verwachten waarde heeft), is het nodig de verschillende
kansen te kwantificeren. Hierbij dient zoveel mogelijk te worden uitgegaan van
gegevens uit de literatuur of uit de eigen kliniekadministratie, maar als deze niet
voorhanden zijn moeten schattingen van experts uitkomst bieden (hierbij kunnen
marges worden gehanteerd, die nog plausibel worden geacht).
In de literatuur wordt het vóórkomen van testikeltumoren bij cryptorche en niet-
cryptorche honden als volgt beschreven:

Testikeltumoren treden significant vaker op in ectopische testikels en er bestaat
een duidelijke predispositie voor de ontwikkeling van sertoli-cel tumoren (SCT)
en seminomen (SEM) (14, 17, 18, 20). Het risico op het ontstaan van sertolinomen
is voor cryptorche testikels 23 maal, van seminomen 16 maal en van interstitiële
cel tumoren (ICT) gelijk aan dat voor scrotale testikels (9). Dorn et al. (5)
vermelden als incidentie van testikeltumoren een getal van 33,9 per 50.000 reuen,
oftewel 0,06%.

De morbiditeit wordt beschreven als: (symmetrische) alopecia, feminisatie (gyne-
comastia), squameuze prostaatmetaplasie, atrofie van de contralaterale testikel (1,
4, 10, 14, 20) en reversibele beenmergdepressie (13, 19). Sterfte treedt vooral op
ten gevolge van irreversibele beenmergdepressie (13, 19), en metastasen (1,4, 6).
De incidentie van de verschillende testikeltumoren beschouwen we gelijk (4, 9),
wat resulteert in 1% morbiditeits- en 0,4% mortaliteitsrisico voor de cryptorche
hond (tabel 1). De som van de mogelijke kansen is uiteraard 1, dus de kans op
het uitblijven van testikeltumoren = 0,986.

Tabel 1. Prevalentie van morbiditeit en mortaliteit ten gevolge van sertoliceltumoren (SCT),
seminomen (SEM) en interstitiële cel tumoren (ICT) bij cryptorche (crypt) en niet-cryptorche (scr)
honden.

Gegevens over het operatierisico werden voor een deel ontleend aan patiënten-
materiaal van de Universiteitskliniek van Kleine Huisdieren te Utrecht deels
geschat door experts, waarbij kansen van 10% op postoperatieve complicaties
(wondzwelling, -infectie, bloedingen, evisceratie, hernia etc.) en van 0,1% op
postoperatieve sterfte als realistisch werden beschouwd. De kans op een onge-
compliceerd verloop bedraagt dan 100-1-0,1 = 89,9% (fig. 2).

Fig. 2. Ingevulde beslisboom voor de keuze wel of geen orchidectomie bij de jonge cryptorche hond.
Kanswaarden zijn tussen haakjes geplaatst. EUV = Expected Utility Value.

Bij het vaststellen van de uitkomsten van de diverse beslisboomtakken, de
zogenaamde utiliteit, staan ons verschillende mogelijkheden ten dienste.
Utiliteit kan uitgedrukt worden in jaren (bij gebruik van het begrip levensverwach-
ting), in guldens (bij toepassing in een kosten-baten analyse) of in een numerieke
waardering (21). In ons voorbeeld is gekozen voor toepassing van het aantal jaren
levensverwachting.

De gemiddelde levensverwachting van een éénjarige ongecastreerde reu is geschat
op acht jaar. De waarden voor uitkomsten B en D zijn bepaald door kwaliteits-
corrigerende factoren toe te passen: Voor uitkomst B hebben wij 1/10 jaar en voor

uitkomst E een half jaar afgetrokken van de maximale utiliteit. Uitkomst D is
op 7 jaar gesteld, omdat de leeftijd waarop testikeltumoren bij cryptorche honden
optreden gemiddeld acht jaar is (14, 18).

De volgende stap is het invoeren van de diverse waarden en het doorrekenen of
\'terugvouwen\' van de beslisboom. Kanswaarden worden vermenigvuldigd met
utiliteitswaarden en daarna levert sommatie van de betreffende takken een
einduitkomst op bij het beslispunt (Expected Utility Value).
De verwachte utiliteit van de bovenste tak wordt dan: 7,90 x 0,1 8,0 x 0,899
= 7,98. Evenzo geldt voor de keuze niet-opereren: 7,0 x 0,004 7,50 x 0,01
8,0 x 0,986 = 7,99.

De keuze met de hoogste waarde is favoriet en is in ons voorbeeld direct in jaren
af te lezen. Niet opereren heeft bij deze waarden dus de voorkeur, \'en levert een
\'winst\' van 1/100 jaar op (fig. 2).

Om inzicht te krijgen in de gevoeligheid van de verschillende waarden wordt een
sensitiviteitsanalyse uitgevoerd. Het doel hiervan is na te gaan hoe stabiel een
beslisboom is als één variabele verandert bij het constant houden van de andere
variabelen, met andere woorden hoe sterk een waarde van de oorspronkelijke
waarde kan afwijken, voordat de keuze omslaat. Op deze wijze kan de invloed
van subjectieve waarden, of van gegevens, waar men niet zeker van is, worden
bepaald.

De drempelwaarden (dat wil zeggen de waarde van de variabele waarbij de
beslissing tussen de twee keuzes indifferent is) voor de onderzochte variabelen zijn
weergegeven in tabel 2.

Tabel 2. Sensitiviteitsanalyse voor de beslisboom orchidectomie of niet bij de jonge cryptorche hond.

Men kan hieruit opmaken dat de beslissing betrekkelijk gevoelig is voor
neoplastische morbiditeit en mortaliteit; Als de morbiditeit of de mortaliteit ten
gevolge van testikeltumoren (let wel onder de totale populatie cryptorche honden)
boven de 2,8% respectievelijk 1,3% stijgt, dan heeft orchidectomie de voorkeur.
Daarentegen is de beslisboom redelijk ongevoelig voor de perioperatieve morbi-
diteit of voor de aanname van de gemiddelde levensverwachting. Pas bij
respectievelijk een daling onder de 1% of een stijging boven de 11 jaar slaat de
beslissing in zijn tegendeel om.

— In dit praktijkvoorbeeld zijn wij bewust voorbijgegaan aan de problematiek
rond een erfelijke afwijking (2) en de mogelijkheid om cryptorchidie door
sterilisatie terug te dringen.

— Hoewel er aanwijzingen zijn dat gecastreerde honden een hogere levensver-
wachting hebben (3), is dit niet in onze beschouwing meegenomen.

— Een derde keuzemogelijkheid, orchidopexie, laten wij tevens, vanwege de
geringe toepassing, buiten beschouwing.

Uiteraard kan men het oneens zijn met bepaalde veronderstellingen in het model,
zoals de kwaliteitscorrigerende factoren, en sommigen zullen stellen, dat een
verschil van een halve week tussen de beide therapiekeuzes uitermate klein is. Met
deze analyse is echter aangetoond, waar de gevoeligheid van de beslissing ligt en
dat er geen groot verschil bestaat tussen beide keuzes.

De besliskundige benadering van het hier geschetste probleem leidt tot de volgende
conclusie: Op strikt veterinair-medische gronden is de preventieve verwijdering
van niet afgedaalde testikels bij jonge honden ter voorkoming van het optreden
van testikeltumoren niet aan te bevelen.

Besliskundige modellen zijn zeer geschikt om de voor- en nadelen van een bepaalde
therapie bij een bepaalde patiënt en bij een bepaald budget af te wegen. Dit kunnen
zowel vrij eenvoudige modellen zijn (zoals het hier besprokene) in de eerste-lijns
praktijk, als tamelijk gecompliceerde in de tweede en derde lijn (bijv. kosten-baten
analyse van vaccinatie campagnes, of het opstellen van een protocol voor de
behandeling van cysteuze ovaria bij het rund (15, 22)). Een goed voorbeeld uit
de grote huisdierenpraktijk, toegesneden op gebruik \'in het veld\', is het artikel
van Fetrow et al. (7) over de therapiekeuze bij de behandeling van lebmaagdis-
locatie.

Bij het leren denken volgens besliskundige modellen wordt men gedwongen het
probleem systematisch te benaderen, de verschillende mogelijkheden en onmo-
gelijkheden te structureren en — beslist niet het onbelangrijkste — een uitspraak
te doen over verwachte kansen en uitkomsten. Dit houdt automatisch in dat
eventuele leemtes in klinische kennis aan het licht komen, maar ook dat
aanvullende diagnostiek gerichter en beter gemotiveerd wordt verricht (8, 16).
Bij kennisoverdracht wordt d-; expert gedwongen zijn beweegredenen om tot een
bepaalde therapie of diagnose te komen nauwgezet te formuleren en er waarschijn-
lijkheidswaarden aan toe te kennen. Het directe gevolg hiervan is dat uitwisseling
tussen experts rationele/en uniformer wordt. Bovendien krijgt de leerling inzicht
in hoeverre gedoceerde strategieën op veterinair-statistische gronden of op
persoonlijke ervaring of inzicht van zijn leermeester berusten.
Sensitiviteitsanalyse is een uitermate geschikt middel om \'zekerheid te krijgen over
de onzekerheid\'. De invloed, die de opinies van betrokken praktici op de
uiteindelijke beslissing hebben, alsmede de marges, waarbinnen geschatte waarden
kunnen variëren, worden hiermee vastgesteld.

Besliskundige modellen zijn alleen toepasbaar in situaties waarvan de relevante
aspecten redelijk op grond van beschikbare gegevens kunnen worden gekwanti-
ficeerd (11,21). Het ontbreekt ons — vooral in de diergeneeskunde van het kleine
huisdier — nog aan voldoende cijfermateriaal. Met name bij de toepassing van
besliskunde in de diagnostiek is het van uitermate groot belang om de a priori
kansen van ziekten te kennen (23). Met de verdere invoering van computers en
het opzetten van geautomatiseerde patiënt-bestanden zal de komende jaren deze
beperking meer op de achtergrond kunnen geraken.

— Genomen beslissingen moeten beoordeeld worden op de uitgangspunten en
niet op het resultaat (11). Hoewel bij de beoordeling van genomen beslissingen
het resultaat vaak vooropstaat, is de wijze waarop dit resultaat verkregen is zeker

zo belangrijk. Een beslissing, die verkeerd blijkt uit te pakken, maar op goede
gronden werd genomen, blijft een goede beslissing.

— Klinische beslissingen zullen alleen maar complexer worden door de snelle
groei in kennis en diagnostische en therapeutische mogelijkheden. Bovendien zal
een (dieren)arts sneller en dwingender ter verantwoording worden geroepen. Het
zal in de toekomst misschien zelfs noodzaak worden om beslissingen volgens
besliskundige modellen te nemen.

— Besliskunde is geen \'wondermiddel\'. Het afwegingsproces in de dagelijkse
praktijk is en blijft moeilijk. Besliskunde kan echter een instrument zijn en een
wezenlijke bijdrage leveren aan een beter inzicht in dit proces en daardoor op
termijn een beter resultaat opleveren.

1. Brodey RS and Martin JE. Sertoli cell neoplasms in the dog. The clinico-pathologic and
endocrinology findings in 37 dogs. J Am Vet Med Assoc 1958; 133: 249-57.

2. Brömel J. Untersuchungen zur Verbreitung und Genetik des Kryptorchismus und anderer
angeborener Anomalien (Gesichtsspalten) bei Deutschen Boxern, Diss Giessen, 1966.

3. Bronson TB. Variation in age and death of dogs of different sexes and breeds. Am J Vet Res
1982; 43: 2057-9.

5. Dorn CR, Taylor-DON, Schneider R, el al. Survey of animal neoplasms in Alameda and Costa
Counties, California II, Cancer morbidity in dogs and cats from Alameda County, J Int Cane
1962; 40: 307-18.

7. Fetrow J, Madison JB, and Galligan D, Economic decisions in veterinary practice, J Am Vet
Med Assoc 1985; 8: 792-7,

8. Habbema JDF. Klinische beslissingsanalyse. Syllabus symposium Medische Besliskunde 10/2/
1984 Utrecht.

9. Hayes HM and Pendergrass TW. Canine testicular tumors; epidemiologic features of 410 dogs.
Int J Cancer 1976; 18: 482-7.

10. Lipowitz AJ, Schwanz A, Wilson GP, and Ebert JW, Testicular neoplasms and concomitant
clinical changes in the dog, J Am Vet Med Assoc 1973; 143: 1364-8,

11. Lubsen J en Hunink MGM. Medische besliskunde: een oud probleem in een nieuwe jas. Ned
Tijdschr Geneeskd 1984; 128: 249-57.

12. Medische besliskunde. Kursusboek Boerhave kursus, red.: Hermans J, Kievit J en Schmitz PIM,
Leiden, 1986,

13. Morgan RV. Blood dyscrasias associated with testicular tumors in the dog. J Am Anim Hosp
Assoc 1982; 18: 970-5.

14. Moulton JE. Tumors of the genital System. In: Moulton JM (Ed), Tumors in domestic animals,
2nd ed. 1978; Chapt 10, 309-15. Univ of California Press, Berkeley, Los Angeles, London,

15. Ngategize PK, Kaneene JB, Harsh SB, Bartlett PC, and Mather EL. A financial analysis of
alternative management strategies of cystic follicles. Prev Vet Med 1987; 4: 463-70.

16. Oosterhuis HJGH. Medische besliskunde: voor of tegen? Ned Tijdschr Geneeskd 1984; 128: 1948-
51.

17. Pauly JH. Contribution ä l\'étude de rectopie et des tumeurs testiculaires du chien. Diss Toulouse
Ecole Nat Vétérinaire, 1975.

18. Reif JS and Brodey RS. The relationship between cryptorchidism and testicular neoplasia. J Am
Vet Med Assoc 1969; 155: 2005-10.

19. Sherding RG, Wilson GP, and Kocita GJ. Bone marrow hypoplasia in eight dogs with Sertoli
cell tumor. J Am Vet Med Assoc 1981; 178: 497-501.

20. Thcilen GH and Madewell BR. Tumors of the urogenital tract. In: Theilcn GH (Ed), Veterinary
Cancer Medicinc, 1979; 375-81, Lea & Febiger, Philadelphia,

21. Weinstein MC and Fineberg HV, Clinical decision analysis. Philadelphia, WB Saunders Co, 1980.

22. White ME. Optimum postpartum interval for screening dairy cows for ovarian cysts by rectal
palpation. Cornell Vet 1982; 72: 137-41.

23. Wulff HR. Principes van klinisch denken en handelen. Utrecht, Bohn, Scheltema & Holkema,
1980.

SAMENVATTING Redenen voor en methoden van bloedafname bij varkens worden bespro-
ken. De beste methode is punctie van de de vena jugularis externa, na een juiste fixatie van
het dier. Per leeftijdscategorie worden enkele voorbeelden gegeven van geschikte materialen.
Tot slot wordt gewezen op mogelijke complicaties na bloedafname.

SUMMARY Reasons for and methods of collection of blood in pigs are reviewed. The best
method is punction of the external jugular vein after correct fixation of the animal. A number
of instances of materials used in various age groups are presented. Finally, possible
complications following collection of blood are summarised.

Bloedafname bij varkens is in een varkenspraktijk inmiddels een regelmatige
terugkerende handeling.

1. Een infectie met een bepaald agens vast te stellen, zoals bijvoorbeeld de ziekte
van Aujeszky of Influenza. Vaak zijn dan zogenaamde gepaarde monsters van
een tiental dieren noodzakelijk. Als van te weinig dieren bloed wordt
afgenomen, kan dit tot teleurstellende resultaten leiden! (In geval van een
Influenza-infectie blijkt herhaaldelijk, dat er slechts bij bijv. twee van de tien
onderzochte dieren seroconversie optreedt).

3. Export mogelijk te maken; bepaalde infecties moeten dan juist uitgesloten
worden.

4. De afstamming te controleren, zoals het vaststellen van het vaderschap van
K.I.-beren (fokkerij-doeleinden).

Bloedtappen van varkens is voor een aantal collegae echter nog steeds geen
routine. Dit artikel heeft dan ook tot doel om meer vertrouwd te raken met
bloedafname bij varkens.

a. Voor afname van kleine hoeveelheden bloed kan volstaan worden met het
aanprikken van een gestuwde oorvene.

b. Het insnijden van de staart aan de ventrale zijde, haast tot op het staartbot.
Er kan op deze wijze voldoende bloed afgenomen worden.

I Drs. J. R H. Oskam, dierenarts Cofok B.V, Stationsstraat 36, 6678 AC Oosterhout (GId.).
376 Tijdschr. Diergeneeskd. deel 114. afl. 7, m9

Alvorens over te gaan tot daadwerkelijke bloedafname, zijn een aantal zaken van
belang:

— in verband met kans op infectie-overdracht de strop c.q. oorbeschermers op
het bedrijf achterlaten;

— bij voorkeur werken met steriel materiaal dat voor éénmalig gebruik geschikt
is.

Bij jonge biggen moet bij voorkeur aan de rechterzijde van het dier bloed worden
afgenomen. Aan de linkerkant bestaat namelijk enig risico voor trauma van de
Nervus phrenicus (zie onder complicaties).

De voorpootjes worden in caudale richting langs het lichaam gestrekt, zodat de
punt van het borstbeen zichtbaar wordt (dit strekken is zeer belangrijk in verband
met het stuwen van de venen). Cranio-lateraal van de punt van het borstbeen is
dan een kuiltje waarneembaar, zowel aan de rechter- als linkerkant. Dit kuiltje
gaat naar craniaal over in de jugulair groeve. Op de overgang van het kuiltje naar
de jugulair groeve bevindt zich de insteekplaats.

De insteekplaats wordt met een droge wat schoongewreven. Een canule die is
aangesloten op een spuit, wordt op de insteekplaats geplaatst. Evenwijdig aan de
lichaamsas van het dier wordt onder een hoek van circa 45° met de horizontaal
in caudo-ventrale richting ingestoken. De zuiger van de spuit wordt nu aangetrok-
ken, zodat er onderdruk ontstaat. (Dit laatste is niet nodig als met een vacutainer
systeem wordt gewerkt). Vervolgens wordt de canule voorzichtig verder ingestoken
totdat het bloedvat wordt aangeprikt en er bloed verschijnt. Van groot belang is,
dat het insteken en \'opzoeken\' van het bloedvat rustig en met beleid gebeurt; dus
niet steeds \'in het wilde weg\' met de canule op en neer gaan.

Voor fixatie van het dier wordt de varkensstrop aangebracht om de bovenkaak
van het varken, met de lus achter de hoektanden. Vervolgens wordt de lus strak
aangetrokken, zodat kop en voorpoten gestrekt worden. Let op dat het dier met

zijn voorpoten op de grond blijft staan en niet gaat zitten. (Bij een zittend dier
moet de steekrichting van de naald anders zijn, namelijk meer evenwijdig aan de
vloer (horizontaal) in caudale richting).

Bij het op deze wijze gefixeerde dier is cranio-lateraal van de borstbeenpunt het
kuiltje zichtbaar, zowel aan linker- als rechterzijde. Dit kuitlje gaat naar craniaal
over in de jugulair groeve. Op de overgang van het kuiltje naar de jugulair groeve
bevindt zich de insteekplaats.

De insteekplaats wordt met een droge wat schoongewreven. Een canule die is
aangesloten op een spuit, wordt op de insteekplaats geplaatst.
Evenwijdig aan de lichaamsas van het dier, wordt onder een hoek van circa 45°
met de horizontaal in caudo-dorsale richting ingestoken. De zuiger van de spuit
wordt nu aangetrokken, zodat er onderdruk ontstaat. (Dit laatste is uiteraard niet
nodig als met een vacutainer-systeem wordt gewerkt). Vervolgens wordt de canule
voorzichtig verder ingestoken totdat het bloedvat wordt aangeprikt.

De materialen die gebruikt worden variëren afhankelijk van de leeftijd (grootte)
van het dier. De keuze van de materialen is geheel persoonlijk en zijn als illustratie
en leidraad opgenomen in tabel 1.

Tabel 1. Enkele voorbeelden van te gebruiken materialen bij bloedafname van biggen en varkens
van verschillende leeftijden; vacutainer- en monovette-systeem.

\' Vacutainer systeem; Becton Dickinson \' 18G x 1\'/2 luer; Terumo Europe N.V.
\' Monovette®; Sarstcdt " 18/80 luer canule; Delvo

In plaats van een vacutainer systeem kan uiteraard ook goed gewerkt worden met
Monovette® buizen (Firma Sarstedt). Dit zijn plastic (serum)buizen (10 ml) met
een afbreekbare zuigerstang en afsluitdop. Een hierop te gebruiken canule voor
biggen van deze leeftijd is onder andere de microlance 23G1 (Becton Dickinson).

Met name hV] jonge biggen is er enig risico voor trauma van de Nervus phrenicus,
als aan de linkerkant van het dier bloed is afgenomen, cranio-lateraal van de punt
van het borstbeen.

Als gevolg van dit trauma kunnen verschijnselen van \'vagus-irritatie\' optreden
zoals: dyspnoe, cyanose, convulsies en zelfs hartstilstand. Wanneer deze sympto-
men optreden, dient het dier in zijligging te worden \'gereanimeerd\' door het aan
de linkervoorpoot op te tillen en weer neer te drukken. Op deze wijze wordt zowel
de long- als hartfunctie gestimuleerd. Deze verschijnselen van \'vagus-irritatie\' heb

Foto I. Big van 2 weken oud in rugligging, voorpootjes in caudale richting gestrekt langs het lichaam.
De insteekplaats is met een stip gemerkt, de punt van het borstbeen met een streep.

Foto 2. Big van 2 weken oud: op insteekplaats is canule, aangesloten op de vacutainer, ingestoken
in caudo-ventrale richting.

Foto 3. Varken van circa 4 maanden oud,
gefixeerd met de varkensstrop. Voorpoten op de
grond. Voorpoten en kop gestrekt. De insteek-
plaats is met een stip gemerkt, de punt van het
borstbeen met een streep.

Foto 4. Varken van 4 maanden oud, gefixeerd
met de strop. Op insteekplaats is de canule,
geplaatst op dc monovettc serumbuis, ingestoken
in caudo-dorsale richting (zij-aanzicht).

ik tot nu toe alleen een enkele keer waargenomen na bloedafname bij biggen van
enkele dagen oud.

Wanneer een arterie is aangeprikt, stroomt er felrood bloed in de spuit c.q. buis.
Na bloedafname de punctieplaats stevig aandrukken in verband met kans op
haematomen.

In plaats van bloed wordt dan lymfe opgezogen; dit komt echter zeer sporadisch
voor.

1. Bollwahn W, Vollmerhaus B, Heinritzi K und Heide Roos. Erneut- zur Blutentnahme aus der
Jugularvene beim grösseren Schwein.

2. Lawhorn B. A new approach for obtaining blood samples from pigs. J Am Vet Med Assoc 1988;
192: 781-2.

3. Leman AD, Clock RD, Mengeling WL, Penny RHC, Scholl E, Straw B. Diseases of swine, fifth
edition. The Iowa State University Press 1981; 690-1.

5. Schwartz WJ, Smallwood JE. Collection of blood from swine. New Zealand Vet J 1977; 25: 237-
8.

Een proef met een geattenueerde levende
Salmonella typhimurium entstoP ter
bescherming tegen een experimentele
Salmonella-infectie bij duiven

A trial with an attenuated Salmonella typhimurium vaccine in an
experimental Salmonella infection in pigeons

SAMENVATTING Een levend verzwakt Salmonella typhimurium vaccin, dat verkrijgbaar
is in de handel, werd toegediend aan 6 duiven. De vaccinstam kon niet aangetoond worden
in de faeces bij entingen die gebeurden tot 10 dagen na de toediening. Vier weken na de entingen
werden de duiven, evenals ook controle duiven experimenteel besmet met een Salmonella
typhimurium var. Copenhagen duivenstam. Er kon geen verschil aangetoond worden tussen
de geënte en de niet geënte duiven in de uitscheiding van de var. copenhagen-i?c»j en in het
voorkomen van diarree en polyurie.

SUMMARY A live, attenuated Salmonella typhimurium vaccine, available on the market,
was administered to six pigeons. The strain of vaccine could not be identified in the droppings
of pigeons up to ten days after administration. The pigeons as well as controls were
experimentally infected with a Salmonella typhimurium var. Copenhagen pigeon strain four
weeks after vaccination. Differences in excretion of the var. Copenhagen strain and in the
appearance of diarrhoea and polyuria between the vaccinated and non-vaccinated pigeons were
not detected.

Sinds enige tijd is een levend Salmonella typhimurium vaccin voor duiven
verkrijgbaar waarvan, voor zover ons bekend, de eigenlijke waarde en immuno-
geen vermogen ter preventie van salmonellose bij deze diersoort nog niet
aangetoond werd. Praktijkproeven hiermee uitgevoerd zijn uiterst moeilijk te
beoordelen, voornamelijk omdat er onmogelijk goede controlegroepen kunnen
worden ingezet.

Teneinde een idee over de werkzaamheid te krijgen hebben we op een beperkt
aantal duiven een vaccinatie en challenge proef uitgevoerd.
Het vaccin bevat volgens de bijsluiter de geattenueerde Salmonella typhimu-
riumsfdm LT2 MIC, met 2.5 x 10\' kiemen per capsule. Een eigen telling uitgevoerd
op één enkele capsule gaf 1.2x10\' kolonie-vormende eenheden (k.v.e.) als uitslag.
Een typering van de kiem in het Instituut voor Hygiëne en Epidemiologie te Brussel
toonde aan dat het hier wel degelijk ging om een Salmonella typhimurium stam,
echter geen var. copenhagen, die bij duiven vrijwel uitsluitend voorkomt (1, 2).

^ Dr. E. Uyttebroek en dr. L. Devriese, Dienst voor Pluimveepathologie, Bacteriologie en besmet-
telijke ziekten, Faculteit van de Diergeneeskunde, Casinoplein 24, B-9000 Gent, België.

Deze geattenueerde vaccinstam groeide goed op Briljantgroen Agar (BGA, Oxoid,
Basingstoke, U.K.) milieu dat in de hier beschreven proeven als selectief medium
gebruikt werd.

Zes jonge duiven (2 ä 6 maand oud), afzonderlijk gehuisvest, met lege krop, werden
gevaccineerd volgens de aanwijzingen van de fabrikant. Faecesculturen werden
uitgevoerd na 21/2 uur, 18 uur en op zeven verschillende dagen in de daaropvol-
gende tien dagen met een rechtstreekse methode (enting op BGA). In dezelfde
periode werd vijfmaal een aanrijking aangelegd in Tetrathionaat Briljantgroen Gal
Bouillon (TBG-Bouillon, Merck, Darmstadt BRD). Telkens bleek dat er geen
Salmonella\'s in de mest voorkwamen.

Vier weken na de vaccinatie werden deze duiven samen met 6 niet gevaccineerde
dieren, eveneens afzonderlijk gehuisvest, per os besmet via de kropsonde met 5
X 108 k.v.e. van de stam Salmonella typhimurium var. copenhagen 266—6170 in
2 ml suspensie.

De duiven werden daarna ongeveer 6 weken gecontroleerd op uitscheiding van
Salmonella\'s in de mest, vijftienmaal rechtstreeks op BGA en driemaal door middel
van een aanrijking in TBG-bouillon. Op dezelfde dagen werd de ontlasting
beoordeeld op normaal of abnormaal uitzicht.

Na 40 dagen werden de duiven gedood en werd door middel van een aanrijking
op TBG-bouillon van darm, lever, milt, long, genitaliën en nier gecontroleerd of
er nog dragers waren.

De kiemuitscheiding was in beide groepen vrijwel gelijklopend (tabel 1). Alle
duiven werden positief en bleven dit gedurende 2 ä 3 weken. Daarna gingen ze
slechts onregelmatig en in geringe mate uitscheiden, hetgeen slechts aantoonbaar
was via aanrijking. Eén enkele duif uit de controle groep stierf op dag 15 post-
infectionem (PI). Ook het khnisch verloop was opvallend gelijkaardig (tabel I).

Tabel 1. Kiemuitscheiding in de mest en voorkomen van abnormale ontlasting bij gevaccineerde en
niet-gevaccineerde duiven.

Alle dieren vertoonden abnormale ontlasting, hetgeen vooral te wijten was aan
Polyurie, en ze werden weer klinisch normaal na de derde week PI.
Aanwezigheid van Salmonella werd vastgesteld in de organen na autopsie bij 3
van de 6 gevaccineerde en bij 2 van de 5 overblijvende niet gevaccineerde duiven.
Uit dit beperkt onderzoek blijkt dat dit peroraal te geven levend vaccin geen enkele
invloed had op de kiemuitscheiding door duiven besmet met Salmonella. Er was
geen enkel verschil tussen de gevaccineerde en niet gevaccineerde duiven vast te
stellen.

Voortgaande op het feit dat er nooit Salmonella\'s in de mest gevonden werden
in de 10 dagen volgend op de vaccinatie kunnen we de vraag stellen of dit vaccin
überhaupt wel aanslaat bij duiven en de darm koloniseert. Vermoedelijk zijn deze
dieren vrij resistent tegen Salmonella-infecties andere dan de specifieke duiven
bi\'otypes van Salmonella lyphimurium var. Copenhagen.

1. Scholiens RT, Caroli G. Role of pigeons in the spread of Salmonellosis: Incidence of different
types of Salmonella lyphimurium var. Copenhagen in pigeons, man and other animals. Ant van
Leeuwenhoek 1971; 37: 473-6.

2. Van Leeuwen WJ, Guinee RT. Frequency distribution of 5. lyphimurium phage types in various
countries. Zbl Bakt I Abt Orig 1975; 230A: 320-35.

SAMENVATTING Een negenjarige poes werd aangeboden met een vijf maanden bestaande
purulente uitvloeiing uit de vagina. Op de leeftijd van één jaar was zij geovariëctomeerd. Sinds
twee jaar werd ze behandeld met proligeston wegens dermatologische klachten. Bij laparotomie
werd een pyometra aangetroffen.

SUMMARY A nine-year-old cat was presented for a purulent vaginal discharge which had
been present for ftve months. She had been ovariectomised at the age of one: for the last two
years she was treated with proligeston because of a dermatological condition. A pyometra
was found to be present on laparotomy.

In juli 1987 werd een kat verwezen naar de kliniek voor Verloskunde, Gynaeco-
logie en Kl van de Faculteit Diergeneeskunde van de Rijksuniversiteit te Utrecht.
Het betrof een Europese Korthaar, poes, negen jaar, die op de leeftijd van één
jaar was \'gesteriliseerd\'.

De klacht was dat de poes sinds februari 1987 een etterige uitvloeiing uit de vulva
vertoonde. Tot dat moment waren er nooit problemen geweest die verband hielden
met het genitaalapparaat.

I Vakgroep Geneeskunde van Gezelschapsdieren, Rijksuniversiteit Utrecht, Yalelaan 8, 3584 CM
Utrecht.

Vanaf mei 1987 was de poes behandeld met diverse antibiotica, zowel intra vaginaal
als oraal, zonder resultaat. In juni 1987 was een bacteriologisch onderzoek van
de uitvloeiing verricht, waarbij een E. coli werd gekweekt. Deze was gevoelig voor
furoxone en neomycine. Een intravaginale applicatie van een neomycine bevat-
tende zalf\' gaf echter evenmin verbetering. De poes had al twee jaar last van een
crusteuze dermatitis en werd hiervoor behandeld met proligeston^ 200 mg s.c.,
triamcinolon-acetonide^ 0,4 mg s.c. en een multivitamine injectie. Deze gehele
behandeling, die om de vier ä vijf maanden werd herhaald, had de poes inmiddels
vijfmaal gehad.

De poes was de laatste tijd wat dikker geworden ondanks verminderde eetlust;
bovendien braakte zij twee è drie keer per week. Verder maakte zij op de eigenares
een actieve en gezonde indruk.

Bij het lichamelijk onderzoek werden geen bijzonderheden aangetroffen, behalve
de purulente uitvloeiing uit de vulva. Er werd besloten tot een proeflaparotomie.
De poes werd ingeleid met ketamine" 20 mg/kg i.m., acepromazine\' 0,2 mg/kg
en atropine (0,06 mg/kg i.m.). Vervolgens kreeg zij een inhalatie-anesthesie met
een combinatie van halothaan, lachgas en zuurstof.

Bij laparotomie via de ventrale mediaanlijn werd een sterk vergrote uterus
gevonden. Beide uterushoornen waren vrijwel compleet aanwezig. Er werden geen
restanten van ovariëel weefsel aangetroffen. De uterus werd afgebonden op de
cervix en verwijderd.

Na de operatie verdween de uitvloeiing en het braken werd niet meer waargeno-
men.

Het verwijderde gedeelte van de genitaaltractus is onderzocht bij de Vakgroep
Pathologie van de Faculteit Diergeneeskunde.

De uterus had een doorsnede van 1 tot 4 centimeter en was gevuld met pus (figuur
1). Histologisch was er een cysteuze hyperplasie van het klierweefsel in het
endometrium (figuur 2). Deze ging gepaard met een proliferatieve ontsteking van
het stroma.

Katten met dermatologische aandoeningen worden vaak met progcstagenen
behandeld (1, 2, 3, 4, 5, 7, 9, 15). In dit verband wordt het gebruik van
megestrolacetaat en medroxyprogesteronacetaat uitgebreid beschreven (1, 2, 3, 4,
5, 7, 9). De klinische resultaten worden wel bevredigend genoemd (1, 2, 3, 5, 15).
Diverse auteurs (4, 7, 9) maken echter ook melding van een reeks ernstige
neveneffecten: gewichtstoename, vraatzucht, polyurie, polydypsie, depressie,
lethargie, karakterverandering, onderdrukking van de bijnierschorsactiviteit,
verstoring van het koolhydraatmetabolisme, cysteuze endometritis, pyometra,
ontaarding van mammaweefsel, verminderde Spermatogenese, onderdrukking van
het immuunapparaat en huidveranderingen.

Panalog®, Squibb, Rijswijk.
Delvosteron®, Gist Brocades, Delft.
Nergen®, A.U.V., Cuyk.
Vetalar®, Aesculaap, Boxtel.
Ventranquil®, Algin, Maassluis.

Het blijkt, dat de aangegeven dosering vaak hoger is dan die, welke normaliter
voor krolsheidpreventie wordt geadviseerd (2, 3, 15). Het is zeer aannemelijk dat
hierdoor de kans op ongewenste neveneffecten groter wordt.
Ontstekingen van het resterende deel van de uterus bij partieel geovariohysterec-
tomeerde poezen zijn reeds vaker geconstateerd (6, 8, 14, 16). In deze gevallen
was er meestal sprake van hoge doseringen megestrolacetaat.

Over het gebruik van proügeston voor huidafwijkingen bij de poes is minder
geschreven (11, 12, 15). Weeber (15) maakt melding van goede resultaten van een
proligestontherapie bij 126 katten met vlooienallergie. Hij vond geen bijwerkingen
behalve adipositas bij 7 katten. In de genoemde publikatie heeft hij ze echter slechts
10 maanden vervolgd. Van Os (12) heeft bij 2 van de 205 poezen een pyometra
waargenomen na een herhaalde behandeling met proligeston (25-50 mg/kg, s.c.).
Of katten na de behandeling van dermatologische aandoeningen met proligeston
de genoemde neveneffecten van megestrolacetaat en medroxyprogesteronacetaat
in dezelfde mate vertonen is nog onvoldoende onderzocht. Een vergelijking van
literatuurgegevens hierover is niet goed mogelijk vanwege de uiteenlopende
doseringen die voor deze indicatie worden aangegeven.

Bij deze patiënt duidt de sterke hyperplasie van de endometriumklieren op een
stimulatie door progestagenen. Omdat de poes al acht jaar voor het ontstaan van
de klacht geovariëctomeerd was en geen restovarium is gevonden, lijkt de conclusie
gerechtvaardigd dat het toegediende proligeston verantwoordelijk is voor deze
cysteuze endometriumhyperplasie. Een cysteuze endometriumhyperplasie prae-
disponeert de uterus voor de ontwikkeling van een pyometra. Een verminderde
afweer onder invloed van toegediende corticosteroïden kan bijdragen aan deze
ontwikkeling. Hetzelfde geldt voor de intrinsieke corticosteroïd-werking van
toegediende progestagenen (10, 13).

Uiteraard vormen de waarnemingen bij één patiënt nog onvoldoende grond om
met zekerheid een relatie tussen het toegediende proligeston en de beschreven
uterusafwijkingen aan te tonen. Het ziekteverloop bij deze patiënt vestigt echter
wel de aandacht op de mogelijkheid van ongewenste neveneffecten van proliges-
ton. Hiermee dient dan ook rekening gehouden te worden bij de toediening en
dosering.

De auteur bedankt drs. S. A. Goedegebuure (Vakgroep Veterinaire Pathologie) hartelijk
voor zijn bijdrage aan de totstandkoming van dit artikel.

1. De Passorio Peyssard G. L\'acetate de megestrol: propriété\'s et utilisation dans Ie traitenient de
dermatoses felines. Thèse Doet Vet Lyon 1978.

2. Erane M, Tainturier D et Machelard J. Utilisation de l\'acetate de megestrol en dermatologie féline.
Rev Med Vet 1982; 133: 237.

3. Gosselin Y, Chalifoux A, and Papageorges M. The use of megesterolacetate in some feline
dermatological problems. Can Vet 1981; 22: 382-4.

4. Henik RA, Olson PN, and Rosychuk RAW. Progestagen therapy in cats. Comp Cont Ed Pract
Vet 1985; 7: 132-41.

5. Houdeshell JW, Hennessey PW, and Bigbee HB. Treatment of feline miliary dermatitis with
megesterolacetate. Vet Med Small Anim Clin 1977; 72: 573-5.

7. Kunkle GA. Progestogens in dermatology. In: Current Veterinary Therapy IX. Kirk R. ed. W.
B. Saunders Co., Philadelphia PA, 1986; 601-5.

9. Mansfield PD. Kemppainen RJ, and Sartin JL. The effects of megestrolacetate treatment on
plasma glucose concentration and insulin response to glucose administration in cats. J Am Anim
Hosp Assoc 1986; 22: 515-8.

10. Middleton DJ, Watson ADJ, Howe CJ, and Caterson ID. Suppression of Cortisol Responses
to Exogenous Adrenocorticotrphic Hormone, and the occurence of Side Effects Attributable to
Glucorticoid Excess, in Cats during Therapy with Megestrol Acetate and Prednisolone. Can J
Vet Res 1987; 51: 60-5.

11. Mündt S. Einsatzmöglichkeiten von Proligeston (Delvosteron®) bei Hunden und Katzen. Der
Praktische Tierarzt 1981; 12: 1058-64.

12. Os JL van en Oldenkamp EP. Beïnvloeding van de oestrus bij de hond en de kat. Diergeneeskd
Memorandum 1975; 22: 387-418.

13. Peterson ME. Effects of megestrol acetate on glucose tolerance and growth hormone secretion
in the cat. Res Vet Science 1987; 42: 354-7.

15. Weeber, JOB. Vlooienallergie en proligeston. Tijdschr Diergeneeskd 1985; 17: 662-3.

A comparison of the efficacy of four
different long-acting boluses to prevent
infections with Dictyocaulus vivipams in
calves

SUMMARY A field study of calves in their first grazing season tested the efficacy of four
long-acting devices - a morantel sustained-release bolus, a levamisole sustained-release bolus,
an oxfendazole interval bolus, and an albendazole interval bolus - against Dictyocaulus
viviparus. The pasture had been previously contaminated by four calves orally inoculated with
infective lungworm larvae. The calves were grazed together with four bolus-treated groups,
each comprising four calves. Lungworm infection became patent in the experimentally
inoculated calves between 22 and 26 days. Infection in the bolus-treated groups became patent
after 54 days. The morantel bolus group excreted the most larvae, followed by the albendazole
bolus group, and the levamisole bolus group. The oxfendazole bolus group excreted by far
the least larvae. Eosinophil curves and ELISA titres showed that treated groups had essentially
the same course of infection.

The heavy infection to which the treated calves were exposed produced complete immunity
in all groups. Challenge infection of 10,000 larvae at housing did not change any of the test
parameters. Post-mortem examination showed only one positive calf with few worms. We
concluded that when pastures are heavily infested with lungworm larvae, all boluses prevent
severe clinical signs and allow build up of solid immunity, although none completely prevent
excretion of larvae.

Since the morantel-sustained release bolus was first introduced to prevent
gastrointestinal nematode infections (6), pharmaceutical companies have devel-
oped and marketed other long-acting devices. One of these boluses works like
the morantel bolus, slowly and continuously releasing levamisole for a certain
period of time. Two other types of boluses have been designed that release a

I Central Veterinary Institute, Department of Parasitology, P.O. Box 65, 8200 AB Leiystad, The
Netherlands.

benzimidazole at either fixed or varied intervals, in a therapeutic dose. Experi-
ments showed that the morantel sustained-release bolus was more efficient against
gastrointestinal nematodes than against lungworms (5). In addition, several drug
efficiency studies showed that morantel tartrate, in contrast to the anthelmintics
in the other boluses, has little effect against adult and larval stages of Dictyocaulus
viviparus (2). Few field studies have been published on the efficiency of these
anthelmintics when administered in a bolus against lungworm (9). Therefore, an
experiment was designed to test whether these boluses prevent lungworm disease
and larval output in calves exposed to heavy lungworm infection on pasture.

The experiment was carried out on a pasture of two ha near the Institute. In late summer
and autumn 1985 this pasture had been grazed by calves that were experimentally inoculated
with lungworm larvae. While on the pasture these calves had also picked up a mild infection
of Nematodirus helvetianus. The calves had been free of other gastrointestinal nematodes.
To test the infection level of overwintered larvae, twelve new calves were turned out on
May 5, 1986. On June 9 two of these calves were slaughtered. The lungs of these two were
free of D. viviparus. Since the other ten calves had no lungworm larvae in their faeces, we
concluded that the pasture was free of lungworm larvae. During the experiment, faecal
examinations including larval cultures showed only low egg counts of N. helvetianus and
total absence of other species.

The study used 26 female Dutch Friesian calves born in February 1986. The calves were
bought when one-week-old and reared under conditions that prevented infection. Faecal
samples at the start of the experiment showed that all were free of nematode infections.
The experiment began at June 11, when ten other calves were turned out to pasture with
the remaining ten that had been turned out on May 5. The 20 calves were divided into
five groups of four calves each. Each group included two calves from the original twelve
that were first turned out on pasture in May.

Group 1 calves were orally inoculated with 5000 larvae of D. viviparus. Group 2 calves
received the morantel bolus\', group 3 calves an oxfendazole-containing interval bolus^,
group 4 calves a levamisole sustained-release bolus\', and group 5 calves an albendazole-
containing pulse release bolus".

All calves were kept as a group on the same pasture. They were housed on October 13
at which time they each received a challenge dose of 10,000 larvae. Three weeks later all
calves were slaughtered.

For the periods July 7 - 21, August 4 - 18, September 1 - 15, and September 29 - October
6 tracer calves were turned out to pasture (one per period). After the grazing period, these
calves were housed for three weeks and then slaughtered. Two calves had to be killed in
extremis before the planned date of slaughter.

The infective larvae of .D. viviparus used for group 1 and the challenge infection were from
a strain kept at the Institute since 1972 and passed 4 - 5 times each year. Group 1 calves
were inoculated orally with the larvae. Challenge infection was given by intraruminal
injection.

\' Paratect® bolus, Pfizer B.V., Rotterdam
2 Synanthic® Multidose 130, Syntex, Zoetermeer
5 Chronomintic®, Virbac, Imp. Animed B.V., Barneveld

Valbazen® E-bolus, SmithKline, Zoetermeer
All boli were kindly supplied by these companies.

Faecal examinations. Individual faecal samples were collected twice weekly and 10 g were
baermannised to check for first-stage lungworm larvae. Once a week a modified McMaster
egg count was done to check for gastrointestinal helminths. To detect low infections 25
g of faeces from each calf were cultured weekly.

Herbage infestation. Duplicate herbage samples were collected weekly and investigated for
lungworm larvae, according to Jorgensen (1975).

Bloodsamples. Two blood samples were taken weekly from each calf In one sample the
number of leucocytes was counted and cells were differentiated. From the other sample
serum was prepared and used in an ELISA. This test was done according to Boon et al.
(1982) with some medifications. Polystyrene ELISA plates (Greiner nr. 655001) were coated
with antigen at a concentration of 5 ng protein per ml coating buffer (0.05M sodiumcar-
bonate buffer, pH 9.6) for 16 h at 37°C. The antigen was a crude aqueous extract of adult
D. viviparus. The plates were incubated for 16 h at 37°C, then washed three times with
0.05 % w/v Tween in tapwater. The plates were filled with twofold serum dilutions in ELISA
buffer pH 7.4 (O.OIM phosphate buffer, 0.5M NaCl, 0.051 % w/v Tween 80) from 1:25
up to 1:3200. The plates were incubated for 1 h at 37°C and washed again. Each well was
filled with rabbit anti-cow immunoglobulins/peroxidase conjugate (DAKOPATT, P159)
diluted 1:2000 in ELISA buffer containing 1 % horse serum. The plates were incubated
again for 1 h at 37°C and washed. A substrate of recrystallised 5-aminosalicylic acid was
added. After 1 h absorbance was measured in a Titertek Multiscan at 450 nm. The titre
was determined as the highest dilution that gave a positive reaction (E sample - E negative
control > 0.2).

Respiratory frequency. The number of respirations per minute per calf was counted weekly.
Weight gain. The calves were weighed every three weeks.

Post-mortem worm counts. After slaughter hearts and lungs were removed from the
carcasses and separated. The trachea, greater and smaller bronchi, and bronchioli were
slit open and worms, if present, were removed with forceps. The lungs were then cut in
small pieces and soaked overnight in a basket with 10 1 normal saline at 37°C. The lung
pieces were removed and the fluid was sieved with a 74 /um mesh. The contents of the sieve
was collected, fixed with 4 % formalin, and stored for later examination with a
stereomicroscope at 16x magnification.

Statistical calculations. For statistical calculations Wilcoxon\'s-test, Student\'s t-test, and
rank correlations were used.

Fig. 1 shows the average number of larvae per gram faeces (LPG) per group. Group
1 calves became patent between 22 and 26 days after inoculation. After 47 days
the LPG declined rapidly and after 57 days larvae were seen only occasionally.
One of the calves of this group died on June II and another on August 8, both
from parasitic bronchitis. Fig. I shows clearly that reinfection later in the season
did not reach patency.

Infection in the four bolus-treated groups, which resulted from contamination by
group 1 calves, was evident after 54 days when the first positive faecal samples
were found. Assuming a prepatent period of ca. 24 days (personal observation
of the authors during several years based on experimentally induced infections),
the infective larvae were likely picked up about one week after the start of patency
of infection in group 1 calves. Fig. 2 shows daily rainfall during the experiment.
The data reveal that herbage infestation started during a dry period.
Group 2 calves excreted the most larvae. Although the highest individual LPG
in this group was 720, this calf did not show severe clinical signs. After 75 days
the LPG of group 2 calves decreased rapidly and after 99 days three calves were
completely negative. Only one calf continued excreting larvae (O.I LPG or less)

Fig. 1 Curve showing the average number of larvae per gram faeces (LPG) in group 1 calves orally
inoculated on June 11, group 2 calves treated with a morantel sustained-release bolus, group 3 calves
treated with an oxfendazole interval bolus, group 4 calves treated with a levamisole sustained-release
bolus, and group 5 calves treated with an albendazole pulse-release bolus.

Fig. 2 Daily rainfall in mm from 20 -124 days after the start of the experiment.

until slaughter. Another calf in this group had shown a minimal larval output
(0.1 LPG or less) after 29 days. This calf may have licked up additional larvae
spilled during the inoculation of a group 1 calf

Infection became patent in two group 3 calves. The other two, represented by
the barely visible line in Fig. I, remained negative throughout the experiment.

MM
RAINFALL
20-,
18-
16-
14-
12-
10-
8-
6-
4-
2-
0-

Larval output was very low in these calves and the highest individual LPG
recorded in this group was 6.2. After 85 days all samples were negative.
Calves of groups 4 and 5 showed a higher level of larval output than group 3
calves, but a lower one than group 2 calves. The highest individual LPG in group
4 was 120; the highest in group 5 was 236. One calf in both groups was negative
throughout the experiment.

Regardless of the type of bolus used, treated calves showed no severe clinical signs
and did not became patent. Thus, primary infection alone sufficed in the bolus-
treated calves to produce solid immunity.

Table 1 shows the number of larvae found per kg dried herbage. Although LPG
patterns in Fig. 1 were clear, the resulting larval infestation pattern of herbage
was not. The main reason is probably that our technique is not very sensitive.

Table I. Number of third-stage Dictyocaulus viviparus larvae per kg dried herbage

Group 1 calves may have contaminated the herbage, causing the high number
of larvae on August 11. Group 2 - 5, the bolus-treated calves were responsible
for the larvae found in September and October. Group 2 calves in particular may
have contributed to contamination.

Fig. 3 shows the numbers of eosinophils per ml. The eosinophils percentages
correlate strongly with numbers of eosinophils per ml (r = 0.98, p < 0.001). During
the first 40 days, group 1 calves showed a higher number of eosinophils compared
with the bolus-treated groups. After 40 days eosinophil counts in all groups
increased. Thus, group 1 calves were reinfected and calves from groups 2-5, the
bolus-treated animals, contracted a primary infection. A second increase was seen
from 75 - 80 days after the start of the experiment. This second rise in number
of eosinophils reflected the second reinfection of group 1 calves and the first
reinfection of the bolus-treated calves. The number of eosinophils was unaffected
by the challenge infection. The calves may have been so strongly immune that
the larvae could not penetrate the intestinal gut wall and reach the blood or lymph
stream.
ELISA

Fig. 4 shows the pattern of ELISA titres for all groups. Group 1 calves showed
a rapid increase to a maximum level of 1:>3200. After 100 days, there was a slight
decrease in titres despite the numerous larvae that were undoubtedly ingested in
the last grazing period. Titres in group 2 calves increased sooner than in groups

3 and 4. This was ascribed to one group 2 calf that had acquired a light infection
at the day of inoculation of group 1 calves. After 47 days, titres of group 2 calves
increased to the maximum; thereafter titres decreased slightly until the end of the
experiment.

The same pattern as described for group 2 calves after 47 days was found in groups
3 and 4 calves, although in group 3 the titre was mainly between 1:400 and 1:800.
Group 5 calves showed an inexplicable titre increase soon after the start of the

experiment, although lungworm infection was not seen until 54 days. After that
day the titre pattern of group 5 calves was the same as the other groups.
Fig. 5 compares the calves of groups 2-5, both the bolus-treated calves that were
turned out to pasture on May 5 and the calves that were turned out on June 11.
The titres of the former calves were significantly higher (p <0.01) than those of
the latter. The date of turnout did not affect the other parameters of the experi-
ment.

Fig. 6 shows the average respiratory frequency in the five groups. In the first 43
days, group I calves showed a significantly higher respiratory frequency (p < 0.01)
than the other calves. Thereafter, no significant differences were seen.
Calves of groups 2-5, the bolus-treated calves, clearly showed a higher respiratory
frequency during their first infection. Later in the season, despite the ingestion
of numerous larvae, the respiratory frequency of these calves gradually decreased.
This finding seemed to be linked with the LPG and thus with the presence of adult,
reproducing worms.

I I I I I 1 I I I I I 1
5 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120 130 140
16/6 21/6 1/7 11/7 21/7 31/7 10/8 20/8 30/8 9/9 19/9 29/9 9/10 19/10 29/10

Fig. 5 Average ELISA titre of calves turned out on May 5 compared with those turned out on June
11. Group I calves are excluded.

Fig. 7 shows the average weight per group. Because two group I calves died, the
line in the graph represents the average of the two remaining calves. These two
calves differed greatly, one weighed 186 kg at slaughter, the other 151 kg. Thus,
we were unable to adequately compare weight gains. Weight gains sometimes
differed greatly within the other groups as well. At slaughter the maximum and
minimum weights were 187 kg and 162 kg for group 2, 198 kg and 131 kg for
group 3, 197 kg and 177 kg for group 4, and 203 kg and 131 kg for group 5. No
significant differences could be calculated.

Permanent calves. Lungworms were found in only one calf, which belonged to
group 2. The total burden was two adult and three immature worms. Despite
challenge infection with 10,000 larvae at housing, the other calves remained free
of lungworms; thus, the calves developed complete immunity.
The group 1 calf that died on July 11 had 1136 lungworms. The date indicates
that the worms were from the original inoculation. The calf that died on August
11 had ca. 1000 lungworms. These may have been from the original inoculation
or from reinfection.

Tracer calves. The calf turned out to pasture from July 7 - 21 and killed on August
11 had a burden of 538 lungworms. The calf that grazed from August 14 - 18
had 900 lungworms. The calf that grazed from September 1-15 and was killed
in extremis on September 25 (24 days after turn out) had a burden of ca. 10,000

mostly immature lungworms. The calf that grazed only one week, from September
29 - October 6, was killed in extremis on October 14 and had ca. 8400 immature
lungworms.

This experiment reports the effects of the long-acting boluses as well as the
epidemiology of Z). viviparus. Calves turned out to pasture on May 5 did not pick
up lungworm infection. Thus, although infective larvae can survive the winter in
the Netherlands (Hendriks, pers. comm.), overwintering apparently did not occur
in the winter of 1985/1986. Although others have reported overwintering of larvae
that appeared only later in the grazing season (1,8), we were unable to distinguish
such larvae, if they indeed existed, from the large quantities of larvae emerging
from the faeces of group 1 calves. The bolus-treated calves, groups 2-5, acquired
their primary infection as rapidly as possible, if one assumes a developmental time
of one week for the infective larvae and a prepatent period of 24 days. Fig. 2 shows
that they picked up their first infection during a dry period. This stresses the
important role of the fungus Pilobolus under such conditions in the transport of
infective larvae to the herbage.

The two surviving group 1 calves built up complete immunity from the
experimental inoculation followed by their reinfection. The two calves that died
had originated directly from the stable and had not grazed on the pasture before
June 11. We do not know whether these deaths were mere chance or whether these
were related to the difference in date of turn out to pasture. If the latter is true,
there may be a linkage with the results of the ELISA. Calves that had grazed on
the pasture before the experiment started had higher titres in the ELISA than the
other calves. These calves may have picked up free living nematodes or a mild
infection with N. helvetianus may have contributed to the titre, due to aspecific
cross reactions in the ELISA and an aspecific immunity build up.
Eosinophil and LPG curves show that the calves of groups 2 - 5, the bolus-treated
calves, also built up complete immunity from the infection they picked up during
the experiment. The LPG varied within these groups. Group 2 calves had the most
uniform LPGs.

Infection in all calves of this group became patent, and all excreted high numbers
of larvae (> 100 LPG) without showing severe clinical signs. An earlier experiment
showed already that the morantel bolus did not prevent excretion of larvae (5).
The best results in reducing larval excretion were achieved in group 3 calves. Two
calves did not became patent and the other two excreted larvae only for a short
period. One group 4 calf, which received a levamisole bolus, excreted no larvae
during the whole experiment. The other three calves in this group excreted larvae
from 54 to 103 days after the experiment started. The same pattern occurred in
group 5 calves, which received the albendazole bolus; one calf remained negative
during the whole experiment, while the level of larval excretion of the three others
was between that of group 2 and group 4 calves. The low dosage of levamisole
given to group 4 calves may not have been enough to kill all ingested larvae or
adult worms. According to Downey and O\'Shea (4), 3 mg/kg/day levamisole
should be sufficient to control pasture contamination. The albendazole bolus given
to group 5 calves may have failed technically, since not all three doses were
released. Post-mortem examination revealed boluses in the rumen or reticulum.
Three boluses failed to release one dose and one bolus failed to release two doses.
However, even when a dose was apparently released, examination revealed
albendazole in the lower part of the drug-containing tubes. Other studies using
the albendazole boluses apparently experienced none of these problems and found
these boluses effectively prevented larval excretion (9).

The resuhs of this experiment cannot be directly transferred into normal dairy
practice. Under field conditions, primary infection is usually low and can be caused
either by overwintered larvae or carrier heifers or cows that contaminate the
pasture in the early season. If susceptible calves pick up an infection in the second
half of the grazing season, the morantel bolus can no longer protect against
gastrointestinal nematodes nor the levamisole bolus against gastrointestinal
worms and lungworms. The oxfendazole bolus theoretically releases its last dose
after approximately 115 days, while the last dose of the albendazole bolus is
released at 93 days. Thus, if bolus-treated calves are turned out early, for example
the beginning of May, and if they pick up their first lungworm infection in
September, lungworm disease may develop.

We concluded that under conditions of heavy lungworm infestation all four
boluses prevented severe clinical signs in calves and allowed the calves to build
up an immunity to future infections.

1. Armour J, AlSaqur IM, Bairden K, Duncan JL, and Urquhart GM. Parasitic bronchitis and
ostertagiasis on aftermath grazing. Vet Ree 1980; 106: 184.

2. Bogan J and Armour J. Anthelmintics for ruminants. Int J Parasitol 1987; 17: 483.

3. Boon JH, Kloosterman A, and Brink R van den. The incidence of Diclyocaulus viviparus infections
in cattle in the Netherlands. 1. The Enzyme Linked Immunosorbent Assay as a diagnostic tool.
Vet Quart 1982; 4: 155.

4. Downey NE and 0\'Shea J. Calf parasite control by means of low level anthelmintic administered
via the drinking water. Vet Ree 1977; 100: 265.

5. Hendriks J, Borgsteede FHM, Zimmer GM, and Bokhout BA. Het profylactisch effect van een
morantel bevattende bolus (Paratect®) op longworminfecties bij gevaccineerde en niet gevacci-
neerde kalveren. Tijdschr Diergeneeskd 1983; 108: 90.

6. Jones RM. A field study of the morantel sustained release bolus in seasonal control of parasitic
gastroenteritis in calves. Vet Parasitol 1981; 8: 237.

7. j0rgensen RJ. Isolation of infective Dictyocaulus larvae from herbage. Vet Parasitol 1975; 1: 61.

8. Oakley GA. Survival of Dictyocaulus viviparus infection on pasture. Vet Ree 1979; 104: 530.

9. Wetzel H, Pfeiffer H, Jacob A, Gyurik R, und Bagnall B. Intervallbehandlung von Rmdern gegen
Magen-Darm-und Lungenwürmer. Dtsch Tierärztl Wschr 1986; 93: 437.

\' Wat onderzoekt u en wat is uw even-
tuele therapie bj een paard dat sinds
vierdagen hoest, vooral na inspanning:
chiemen te horen bij auscultatie na
geforceerde ademhaling, temperatuur
37,9P C.

Hoesten, chiemen bij geforceerde ademha-
ling maar geen duidelijke koorts zijn de
bevindingen bij dit paard.
De combinatie hoesten en chiemen na ge-
forceerde ademhaling wijst op een bronchi-
tis. Door palpatie van trachea en larynx (in
die volgorde) en door ausculteren van de
trachea ter hoogte van de borstingang kan
worden nagegaan of ook de grote luchtwe-
gen bij de aandoening zijn betrokken. Bij de
auscultatie kan men in dat geval reutelge-
luiden (ronchi) waarnemen die door vocht
in de grote bronchiën worden veroorzaakt
dat zich op het laagste punt van de bron-
chiaalboom verzamelt. Er is bij dit paard
echter geen koorts, waarbij het van belang
is een aantal dagen tweemaal daags te laten
temperaturen om te kunnen beoordelen of
er toch geen veranderingen in het tempera-
tuursverloop zijn zoals bijvoorbeeld een
voortdurende subfebriele temperatuur of
een neiging tot een hectisch temperatuurs-
verloop.

Er vanuitgaande dat cr geen koorts is bete-
kent dit, dat een virale infectie van de
luchtwegen niet erg waarschijnlijk is. De
meeste daarvan verlopen met duidelijke
koorts. Een mild verlopende infectie met
een rhinovirus is echter niet uitgesloten, al
gaat die meestal gepaard met sereuze neus-
uitvloeiing en enige lymfklierzwelling.
Ook bacteriële aandoeningen van de lucht-
wegen gaan altijd met koorts gepaard. Het
is mogelijk dat de koortsperiode reeds voor-
bij is. In dat geval kan de behandeling
bestaan uit het verstrekken van Ventipul-
min® gedurende tenminste twee weken
waarnaast het paard moet worden gestald
in een frisse, zo stofvrij mogelijke omgeving.

Men moet er daarbij vooral op letten dat
ook \'s nachts voor voldoende ventilatie
wordt gezorgd, in verband met het gevaar
van te hoge NH3-gehaltes in de stal. Het
hooi moet goed stofvrij zijn of nog beter nat
worden verstrekt. Bij helder weer is lichte
beweging in een stofvrije omgeving op zijn
plaats. Wanneer na twee weken de ronchi bij
geforceerde ademhaling nog aanwezig zijn
dient de behandeling met Ventipulmin® nog
enige weken te worden voortgezet waarbij
de helft van de normale dosering kan wor-
den gebruikt.

Ondertussen zal door nader onderzoek een
parasitaire infectie met Dictyocaulus arn-
fteldi moeten worden uitgesloten. Geïnfor-
meerd dient te worden of er contacten zijn
geweest met ezels. Daarnaast kan men
trachten door faeces-onderzoek en hemato-
logisch onderzoek (eosinofilie) deze dia-
gnose te verifiëren. Vaak wordt in de prak-
tijk de diagnose bevestigd door de gunstige
reactie op een behandeling met ivermectine
(Eqvalan®), 200 ßg/kg p.o.

Het gaat hier om een paard met acute
bronchitis, niet primair op basis van een
infectie.

Behalve het algemeen onderzoek van het
respiratie-apparaat is een goede anamnese
belangrijk, met name om de oorzaak op te
sporen.

Het belangrijkste hierbij is de eigenaar er op
te wijzen dat een hoestend paard altijd een
ernstige patiënt is (wijzen op COPD risico).

Arbeidsrust voor een wedstrijdpaard houdt
in; dagelijks een half uur stapwerk.
Frisse lucht houdt in: indien mogelijk wei-
degang, anders een frisse stof- en tochtarme
stal waarbij liefst geen (of anders nat ge-
maakt) hooi wordt verstrekt.
Medicinaal:

— indien er mucopurulente uitvloeiing
aanwezig is samen met antibiotica bijv.
trimethoprimsulfa (Ventipulmin T.M.P.S.);

— indien een allergie als oorzaak: kortwer-
kende cortico\'s bijv. Voreen®.
Standaard na de rustperiode van 3 — 4
weken het paard opnieuw aan laten bieden
ter controle.

Klieve AV, and Cumming RB. Immunity
and cross-protection to nephritis produced
by Australian infectious bronchitis viruses
used as vaccines. Avian Pathology 1988; 17;
829-39.

Sommige Infectieuze Bronchitis Virus
(IBV)-stammen kunnen behalve de ademha-
hngsorganen en het reproduktieapparaat
ook de nieren aantasten met hoge mortali-
teit en slachtkwaliteitsverlies als gevolg.
(Deze vorm van IB was al verscheidene
jaren geleden in Australië en de USA be-
kend, sinds 1966 komt ze in Italië en sinds
1983 en 1984 in Noord-Frankrijk en België
voor en in 1988 zijn ook enkele gevallen in
Nederland vastgesteld; ref.).
Vanzelfsprekend wordt in Australië al lan-
ger tegen dit virus gevaccineerd, maar de
vaccins laten.nogal wat te wensen over. Zo
geeft het meest gebruikte commerciële vac-
cin erge postvaccinale reacties en sterfte tot
15%, vooral in de wintermaanden. Boven-
dien wist men weinig over kruisbescherming
ten opzichte van heterologe stammen.
Hierom werden vijf verschillende Australi-
sche IB-virussen met nefropathogene eigen-
schappen, geattenueerd en onderzocht op
hun eigenschappen als vaccin.
De attenuatie werd uitgevoerd volgens een
al 10 jaar geleden beschreven methode.

namelijk door passage in SPF-broedeieren
bij 31°C gedurende 48 uur. De pathogeniteit
en het immuniserend vermogen van iedere
5e passage werd onderzocht door vaccinatie
van SPF-ééndagskuikens gevolgd door
challenge, met het standaard pathogene
virus Nl/62 (wat synoniem is voor het
bekende T-virus). Om de challenge maxi-
maal te doen aanslaan werden de dieren aan
een koude-stress onderworpen. (Helaas ont-
breekt in de proefopzet een controlegroep
die uitsluitend aan de stress werd onderwor-
pen; ref).

Op deze wijze werden 8 virussen geselec-
teerd die na 10 of 15 \'koude\' embryopassa-
ges een aanzienlijk geringere restpathogeni-
teit voor de nieren hadden dan voordien en
die een goede immuniteit opwekten. Het
aantal passages dat hiervoor nodig was
varieerde tussen de isolaten, maar was
meestal minder dan 25. Het bleek tevens dat
een drietal commerciële vaccinvirussen in-
derdaad nog behoorlijk pathogeen waren,
maar ook deze pathogeniteit werd met toe-
nemende passage minder. Met de geatte-
nueerde virussen konden ook commerciële
kuikens (met maternale antistoffen) goed
gevaccineerd worden terwijl post-vaccinale
mortaliteit verwaarloosbaar klein was; de
maternale antistoffen verminderden dus de
restpathogeniteit van de vaccins.
Op grond van de best opgewekte immuniteit
en de geringste restpathogeniteit bij SPF-
kuikens, bleven uiteindelijk de virussen A3
en 2032 als de meest belovende kandidaten
voor een vaccin over, ook omdat ze immu-
niseerden tegen 3 heterologe serotypen.
Van A3 is met dier-dier passages aange-
toond dat de door attenuatie verkregen
eigenschappen stabiel zijn; voor 2032 moet
dit onderzoek nog plaatsvinden.

Kimman TG, Zimmer GM, Westenbrink F,
Mars J, and Leeuwen E. van. Epidemiolo-
gical study of bovine respiratory syncytial
virus infections in calves: Influence of ma-
ternal antibodies on the outcome of disease.
Vet Rec 1988; 123: 104-9.

Gedurende een periode van een BRS-epide-
mie werd op 21 bedrijven een voorspellend
epidemiologisch onderzoek bij kalveren uit-

Vanaf begin oktober tot januari werden bij
de start 351 en aan het einde 434 kalveren
elke 2 weken onderzocht op aandoeningen
van de ademhalingswegen. Bij de start werd
van alle dieren een bloedmonster genomen
en elke 2 weken bij alle tussentijds geboren
dieren, alsmede aan het einde van de proef.
Voorts werden op dag 1, 10 en 21 na het
optreden van ziekteverschijnselen bloed-
monsters verzameld. De ernst van de sym-
ptomen werd uitgedrukt in een score O, -l-
en Een viervoudige van de titer werd
als criterium voor het doormaken van een
BRS-infectie beschouwd. Van verspreiding
van de infectie was sprake als meer dan 50%
van de dieren van 3 maanden en ouder
specifieke IgM vertoonden op dag 1 en 10
van de ziekte; een stijging van de titer bij
meer dan 50% op dag 10 of 21 was de basis
voor de diagnose BRS-infectie.
Bij 93% werden maternale antilichamen
aangetoond. Op 15 bedrijven werd tijdens
het onderzoek verspreiding van het virus
vastgesteld; op 8 bedrijven ging dat gepaard
met een acute ziekteuitbraak. De ziekte
werd zelden vastgesteld bij dieren jonger
dan 2 weken; de meest ernstige verschijnse-
len traden op bij dieren van 1 — 3 maanden
oud. Hoewel de maternale antilichamen
geen preventie boden waren de incidentie en
ernst van de ziekteverschijnselen omgekeerd
evenredig met de gevonden titers.
Tachtig procent van de dieren van 3 maan-
den en ouder had een significante stijging
van de IgG-titer en bij 70% was een IgM-
titer vast te stellen. Bij jongere dieren was
dit in 10% respectievelijk 51% het geval. In
de groep jongere dieren met een score voor
de ziekteverschijnselen van en -I—I- had
14% een positieve IgG en 61% een positieve
IgM serodiagnose.

De verspreiding van het BRS-virus ging op
bedrijven met groepshuisvesting minder ge-
paard met ziekteverschijnselen dan op die
waar de dieren in één stal waren onderge-
bracht.

Gilmour NJL, Quirie M, Jones GE, and
Gilmour JS. Metaphylactic use of longac-
ting Oxytetracycline in pasteurellosis in
lambs. Vet Ree 1988; 123: 443-4.

Een uitbraak van pasteurellosis bij lamme-
ren begint meestal met de plotselinge dood
van 1 of 2 dieren, vaak gevolgd door een
koppeluitbraak, waarbij het sterftepercen-
tage kan oplopen tot 10% of meer. Aange-
zien het moeilijk te voorspellen is welke
dieren ziek worden, is een koppelbehande-
ling vaak de beste therapie.
In dit experiment werden 42 lammeren
(SPF) gebruikt van drie weken oud. Zij
werden 15 minuten blootgesteld aan een
aerosol met Pasteurella haemolyüca (bio-
type A, serotype 2, stam Y510). Deze stam
is in vitro gevoelig voor OTC.
De dag na besmetting werden er twee dieren
ziek. Nu werden er twee groepen gemaakt
(in elke groep één ziek dier). Groep I bleef
onbehandeld en in groep II werden alle
dieren met een tussentijd van vier dagen
tweemaal behandeld met OTC L. A. (Pfizer)
(1 cc/10 kg, 200 mg/cc).
Na 11 dagen werden alle dieren geslacht. In
de onbehandelde groep (I) werden 18 van de
21 dieren klinisch ziek, waarvan 15 een
duidelijke Pasteurella pneumonie hadden.
In de behandelde groep (II) werden, behalve
het zieke lam voor de ingestelde therapie,
geen van de dieren ziek en vertoonden ook
geen pneumonie.

Kortom: een therapie die zeker in de prak-
tijk uitgevoerd dient te worden. (Beter dan
preventieve vaccinatie omdat de resultaten
daarvan in de praktijk wisselend zijn en
vaak tegenvallen; ref.).

Schönwalder H, Haaijman JJ, Holbrook R,
Huis in\'t Veld J, Notermans S, Schäffers IM
and Zschaler R. A Collaborative Study
Comparing Three ELISA Systems for De-
tecting Staphylococcus aureus Enterotoxin
A in Sausage Extracts. J Ed Prot 1988; 51:
680-4 en 690.

Een groot aantal voedselvergiftigingen
wordt veroorzaakt door stafylokokken en-
terotoxinen (SE). Zeer kleine doses (< I iig)
van deze toxinen hebben een emetisch effect
bij de mens. Om de veiligheid van voedsel
te kunnen bepalen moet ca. 0,125 tot 0,250
ßg per 100 g voedsel kunnen worden aan-
getoond. De auteurs vergeleken 3 ELISA\'s
voor de bepaling van SE-A, waarvan 2

kwantitatief (1 met poiyclonale (PCA) en 1
met monoclonale antilichamen (MCA)) en
een commerciële qualitatieve test met PCA.
Zij onderzochten gerijpte en rauwe worst,
blanco of met een toevoeging van 10 respec-
tievelijk 1 fjLg SE-A per 100 g. De test met
monoclonale antilichamen bleek het be-
trouwbaarst en gevoeligst te zijn, met de
geringste basisruis. Ook de standaard afwij-
king en de variatie waren gunstiger dan die
van de ELISA met PCA. De recovery van
SE-A van de extracten was echter geringer
vooral bij de rauwe worst. De MCA ELISA
gaf dus een lagere absolute respons, maar
was betrouwbaarder bij worsten waaraan 1
/Hg per 100 g was toegevoegd. De qualita-
tieve (in de handel verkrijgbare) test was
voldoende betrouwbaar voor onderzoek
van verdachte grondstoffen en voedings-
middelen.

Wong HC, Chen YL, and Chen CLE.
Growth, Germination and toxigenic acti-
vity of Bacillus cereus in milkproducts. J Fd
Prot 1988; 51: 707-10.

B. cereus is een bekende verwekker van
voedselvergiftigingen die regelmatig wordt
aangetroffen in rijst, kruiden, vlees, ei en
zuivelprodukten. De auteurs onderzochten
de groeisnelheid bij 30°C van deze psychro-
trofe sporevormer in gereconstitueerde ge-
pasteuriseerde melk. Het bleek dat na be-
smetting met circa lO"* sporen per ml binnen
8—12 uur het specifiek kiemgetal 10^ tot
lO** bedroeg. De generatietijd varieerde tus-
sen 40 minuten in gewone en 2 uur in
gepasteuriseerde melk met vruchtensmaak!
In gefermenteerde melkprodukten werden
de vegetatieve cellen in circa 40 minuten
afgedood, maar 31% van de sporen over-
leefden 7 dagen in gefermenteerde produk-
ten. Toxine produktie\'werd in deze produk-
ten niet waargenomen.

Dit bijna 450 pagina\'s tellende boek is gebaseerd
op de geïntegreerde cursus in systematische pa-
thologie en Klinisch onderwijs, zoals die sinds een
aantal jaren gegeven wordt op de Faculteit der
Diergeneeskunde van de Universiteit in Mur-
doch, West-Australië. Alle bijdragen aan de ver-
schillende hoofdstukken zijn afkomstig van de
betrokkenen bij dit onderwijs.
Een type onderwijs dat vrijwel te vergelijken is
met de vroegere pathofysiologie en de huidige
ziektekunde van organen en systemen (ZOS) in
het derde en vierde studiejaar van de Faculteit der
Diergeneeskunde in Utrecht. Het belangrijkste
doel hierbij is om de vaak obscure verbinding
tussen afwijkingen op cel-en weefselniveau ener-
zijds en de door de klinicus vastgestelde ziekte-
verschijnselen anderzijds, verder te onderzoeken,
uit te diepen en te begrijpen.
Naast een inleiding over de relatie tussen patho-
logie en kliniek bevat het boek vijftien hoofdstuk-
ken waarin per hoofdstuk de relevante voorbeel-
den van afwijkingen van een specifiek orgaan of
weefsel gerelateerd worden aan de pathofysiolo-
gische consequenties en aan de uiterlijke verschij-
ningsvormen bij het zieke dier. Deze hoofdstuk-
ken zijn: het immuunsysteem, het hematopoëti-
sche systeem, zuur-base balans, het ademhalings-
apparaat, het cardiovasculaire systeem, de diges-
tietractus, de lever en exocriene pancreas, het
urinesysteem, de endocriene organen, de huid, het
skelet, het zenuwstelsel, de spieren, stofwisse-
lingsziekten en dc voortplantingsorganen.
Per hoofdstuk wordt als inleiding kort maar
duidelijk ingegaan op de normale ontwikkeling,
de bouw en functie, de reactiepatronen en de
pathofysiologie van een orgaan of weefsel. Ver-
volgens worden met als basis een indeling in
pathologische veranderingen en ziektebeelden
verklaringen gegeven voorde daarbij optredende
klinische symptomen en bevindingen.
Zeer veel duidelijke schema\'s, tekeningen en
diagrammen ondersteunen daarbij de begripsvor-
ming voor al deze processen. Daar waar nodig
wordt ingegaan op Pathogenese en etiologie.
Daarnaast krijgen de toepasbare moderne klini-
sche-diagnostischc hulpmiddelen en de interpre-
tatie van afwijkende waarden ruime aandacht.
In het boek is er met name een goede afstemming
gemaakt tussen de hoeveelheid specialistische
kennis en die kennis die voor studenten of praktici
noodzakelijk is.

Mede daarom kan dit boek van harte aanbevolen
worden voor zowel studenten diergeneeskunde
als praktizerende dierenartsen.

Het Centraal Diergeneeskundig Instituut
(CDI) te Lelystad en American Cyanamid
Company te Wayne in de Verenigde Staten
zijn een samenwerkingsovereenkomst aan-
gegaan om een vaccin tegen Haemophilus
pleuropneumoniae-(n\'\\e\\iwe naam: Actinoba-
cillus pleuropneumoniae)\\nkcües — eenzij-
dige longontsteking — bij varkens te ont-
wikkelen.

Het CDI heeft al enkele jaren onderzoek
gedaan naar deze door varkensmesters zeer
gevreesde ziekte en hierbij is de aanzet
gegeven voor de ontwikkeling van een effec-
tief vaccin. Dit vaccin kan de grote econo-
mische schade die door Actinobacillus-
infecties veroorzaakt wordt, aanzienlijk
terugdringen.

De huidige therapie met antibiotica ge-
schiedt veelal te laat, daar de ziekte zeer snel
verloopt. De tot nu toe beschikbare vaccins
sorteren onvoldoende effect.
Bij de samenwerking tussen CDI en Cyana-
mid is overeengekomen dat Cyanamid de
produktie en wereldwijde verkoop van het
Actinobacillus-vaccin op zich zal nemen.
Inmiddels is een werelddekkend patent aan-
gevraagd.

CDI: prof dr. C. J. G. Wensing, tel.: 03200-
7391 1, telex: 40227, telefax: 0320073473, of:
Cyanamid Animal Health: drs. J.
Schrooyen, tel.: 01608-87800, telefax:
01608-21194 en

American Cyanamid Company; M.
Mooney/M. Warmelink, tel.: 1 201 831 2000
Wayne, USA, telefax: 1 201 831 2570.

Diergeneeskundig Memorandum 1989/1 zal
gewijd zijn aan influenza bij mens en dier.
De relatie tussen influenza bij mens en dier
is al heel lang onderwerp van studie. Het
Diergeneeskundig Memorandum geeft in be-
knopte vorm een overzicht van de huidige
kennis over deze materie in afzonderlijke
bijdragen over influenza bij respectievelijk
de mens, het varken, vogels en het paard.
Het Diergeneeskundig Memorandum wordt
gratis gezonden aan praktizerende dieren-
artsen in Nederland en België, dierenartsen
van instituten en diensten die met de prak-
tijk en opleiding zijn verbonden en postdoc-
torale studenten.

Het nieuwe postadres van het Diergenees-
kundig Memorandum is: Postbus 71732,
1008 DE Amsterdam.

Op de \'Voorjaarsdagen\' die van 14 tot en met 16
april a.s. worden gehouden in de RAI in Amster-
dam, zal een tentoonstelling te zien zijn over het
congres \'Monaco \'89\', dat van 15 tot en met 18
november van dit jaar in de gelijknamige stad
wordt gehouden.

\'Monaco \'89\' is de vijfde conferentie over de
relatie tussen mens, dier en hun omgeving. Spre-
kers uit de hele wereld, waaronder de Oostblok-
landen, zullen resultaten van hun onderzoek op
dat terrein presenteren. Het congres wordt geor-
ganiseerd door Afirac, de Franse Associatie voor
Informatie en Onderzoek over Gezelschapsdie-
ren, in samenwerking met de Delta Society
(USA), lEMT (Oostenrijk) en de SCAS (Enge-
land).

Tijdens de eerste twee dagen van het congres in
Monaco zullen de theorie en de wijze van onder-
zoek naar mens-dier relaties centraal staan. Te-
vens worden resultaten gepresenteerd van syste-
matische observaties en onderzoek naar de
interactie tussen mensen en gezelschapsdieren.
Specifieke deelgebieden die hierbij ter sprake
komen zijn onder meer: kinderen en dieren en de
positieve invloeden van dieren op het menselijk
welzijn. De volgende congresdagen gaan over de
praktische en therapeutische toepassingen van de
kennis over mens-dier interacties. Onderwerpen
die daarbij aan de orde komen zijn onder meer
de voordelen van de mens-kat relatie, hoe thera-
peutische programma\'s kunnen worden opgezet
waarbij dieren een rol spelen en hoe selectie en
plaatsing van begeleidingshonden kan plaatsvin-
den.

De tentoonstelling op de \'Voorjaarsdagen\' zal
voorbeelden tonen van de onderwerpen die tij-
dens het \'Monaco \'89\'-congres zullen worden
besproken.

Voor nadere informatie over \'Monaco \'89\' of de
tentoonstelling op de \'Voorjaarsdagen\' kunt u
zich wenden tot:

Mevr. A. Noorman-Beulink; tel. 055-661266.
Organisatie Voorjaarsdagen:
De heer G. J. H. v. Amerongen; tel. 030-510111.
Voor aanvragen registratieformulieren:
AFIRAC, 7, Rue du Pasteur Wagner, 75011
Paris, France; tel. 09-33-1-45440348.

In het Tijdschrift voor Diergeneeslcunde van 1
maart jongstleden (pagina 296) werd een uiteen-
zetting gegeven over het FIDIN-Jubileumcon-
gres.

Naar aanleiding hiervan zijn bij het secretariaat
van de FIDIN vele vragen van dierenartsen
binnengekomen hoe men zich voor dit Congres
kan inschrijven.

De volgende procedure wordt hiervoor gehan-
teerd; half april wordt aan alle dierenartsen in
Nederland een volledig programma toegezonden,
waarna men door middel van een aangehechte
antwoordkaart kan inschrijven. Inschrijvingen
worden naar volgorde van binnenkomst ver-
werkt.

Datavet is sinds enige tijd importeur voor Neder-
land en België van BCF-technoIogy uit Schot-
land. Fabrikant BCF ontwikkelde een sector-
scanner speciaal voor veterinair gebruik.
In Nederland wordt tot op heden gebruik ge-
maakt van een iineair-scanner. Deze apparatuur
werd hoofdzakelijk ontwikkeld voor humane
doeleinden en dus gebruikt in schone klinieken of
praktijkruimtes.

BCF brengt al een aantal jaren de Vetscan 2 op
de markt, een goed transporteerbare en vocht-en
vuil-bestendige sector-scanner.
Een van de voordelen van een sector-scanner is
de toepassing van de sonde. Deze is multi-
operationeel, dat wil zeggen met dezelfde sonde
kan men zowel in- als uitwendig verschillende
frequenties uitzenden: 2,5,3,5, 5 en 7,5 MHz. Ook
kunnen met dezelfde sonde verschillende dieptes
bereikt worden: van 15 tot 40 cm. De sonde kan
bij eventuele beschadiging gerepareerd worden.
De scanner is uitgerust met een toetsenbord voor
gegevens toevoeging op eventuele foto\'s, die met
de bijgeleverde polaroidcamera gemaakt worden.
In het geheugen van de computer bevindt zich een
diameter-leeftijd correlatie-schaal voor leeftijd
bepaling van de vrucht.

De sonde kan verbonden worden met een con-
tactolie-dispenser, zodat er regelmatig een olie-
ftlmpje op het sonde-oppervlak komt (praktisch
bij rectaalgebruik).

Het apparaat is te gebruiken bij alle grote en
kleine huisdieren voor diverse onderzoeken. Met
name in de schapensector neemt de vraag naar
drachtigheidsonderzoek toe. Met deze scanner
kan dat eenvoudig op het bedrijf plaatsvinden.
Op het proefbedrijf van Datavet kunnen belang-
stellende dierenartsen een demonstratie krijgen
en bij aankoop een opleiding ontvangen.

Inlichtingen: H. A. Baart, Doraweg I, 8531 PW
Lemmer, telefoon: 05146-3397 of 058-672519;
telefax: 05146-5310.

VSM Geneesmiddelen BV uit Alkmaar heeft een
nieuw preparaat geïntroduceerd: Cardiovetsem,
peroraal homeopathisch complexmiddel ter be-
handeling van insufficiëntie en overbelasting van
het hart. Toepasbaar bij kleine en grote huisdie-
ren.

Cardiovetsem is samengesteld uit vijf homeo-
pathische bestanddelen. Deze bestanddelen heb-
ben tot doel een normalisering van de hart-
frequentie, een verbetering van de output, en een
eliminatie van vochtophopingen ten gevolge van
stuwing.

Cardiovetsem is een goede homeopathische uit-
breiding van de therapeutische mogelijkheden bij
hartinsulTiciëntie. Dit preparaat kan met name in
de volgende gevallen een belangrijke rol spelen:

1. Bij patiënten die \'overgevoelig\' blijken te zijn
voor reguliere doses binnen het therapeutische
gebied van digitalis-preparaten.

2. Bij de patiënten, waarbij tijdens auscultatie
een mitralis-insufficiëntie wordt vastgesteld. Car-
diovetsem kan hier een preventieve werking heb-
ben op de ontwikkeling van hartspierhypertrofie
en -dilatatie.

3. Ter ondersteuning van digitalis therapie. Een
belangrijk bestanddeel van Cardiovetsem is Cra-
taegus, waarvan bekend is, dat het de therapeu-
tische behoefte aan digitalis kan verlagen.

4. Op een digitalis-vrije dag. Omdat digitalis de
neiging heeft om te cumuleren, is wekelijks een
digitalis-vrije dag noodzakelijk.
Cardiovetsem is verkrijgbaar in een flacon a 25
ml, voorzien van doosje en bijsluiter, bij VSM
Geneesmiddelen BV en tevens bij de veterinaire
groothandels Aesculaap, A.U.V. en Brocacef

Commencing January 1989 the Peter Hand ani-
mal health products will be manufactured and
sold in the People\'s Republic of China where a
modern factory is nearing completion in Nan-
ning, the capital of Guangxi Autonomous Re-
gion.

The partners in the joint venture with Peter Hand
Animal Health are Guangxi International Trade
and Investment Corporation, together with spon-
sorship from the Guangxi Animal Husbandry
Bureau. The project will be managed by Roy
Firth, Peter Hand\'s international director, who

will live in Nanning with his family to become the
only European manager in a province of 44
million people.

The business operation will use medications from
Peter Hand as well as other quality medications
from the major animal health companies, which
will offer a product range that ensures optimal
livestock health, whilst providing residue-free
meat, eggs, milk and fish. As the buying Agent,
Peter Hand has already arranged supply of some
speciality products with many of the major world
producers in Europe, the USA and Japan.
Roy Firth, who has made a study of the marketing
region states that the prospects for animal health
sales in China are astounding, for in the Guangxi
Region alone, there is a pig population that is
double that of the UK. Michael Sanders, chair-
man of Peter Hand who arranged the venture in
1987, says \'this is an exciting new project for us
in one of the world\'s largest and fastest growing
agricultural markets\'.

Peter Hand, which is part of Hillsdown Holdings,
advise that the animal health range will be mainly
for use in feed and drinking water. The new
factory at Nanning, which extends to 30,000
square feet will have comprehensive quality con-
trol laboratory facilities with full training and
technical support provided by Peter Hand\'s scien-
tific staff.

Further information Roy Firth, International Di-
rector, Peter Hand Animal Health, Peter Hand
House, 15-19 Church Road, Stanmore, Middx.
HA7 4AR Tel: 01-954-7422 Telex 922029
PHGBUK G Fax: 01-954-1897

Apharmo te Arnhem heeft dit serviceprodukt aan
zijn oogpakket toegevoegd onder de naam Fluo-
drops.

Fluodrops bevatten 1% Fluoresceïne Natrium en
een conserveermiddel met lage MIC-waarden
tegen onder andere Pseudomonas.
Dierenartsen kozen na testen van Fluodrops met
verschillende concentraties Fluoresceïne voor
deze samenstelling. Fluodrops geven voldoende
kleuring zonder dat te gemakkelijk overdosering
plaatsvindt. Apharmo levert Fluodrops in een
flacon van 5 ml.

De dierenarts kan Apharmo-produkten zowel
rechtstreeks als bij de groothandel verkrijgen.

In de aflevering van 1 maart (Tijdschr
Diergeneeskd 1989; 114: 296) was te lezen
dat het FIDIN-Jubileumcongres de titel
heeft gekregen: \'Zit de dierenarts op het
juiste paard?\'

De indruk werd gewekt dat de KNMvD bij
de organisatie niet is betrokken.
Dit bleek bij navraag juist. Hoe vreemd dit
is wordt misschien het duidelijkst, als de
KNMvD, buiten de FIDIN om, een congres
zou organiseren met de vraag: \'Is de farma-
ceutische industrie op de goede weg?\' Zo\'n
vraag over een toeleverende bedrijfstak ligt
overigens zeer voor de hand.
Volgens de aankondiging wordt de gelegen-
heid geboden \'zich te oriënteren op de
oplossingen voor problemen waarmee men
in de negentiger jaren wordt geconfron-
teerd\'. Het programma ziet er niet naar uit
dat de wezenlijke problemen aan de orde
komen. Men hoeft niet zo lang te zoeken in
veterinaire tijdschriften om te zien dat de
werkelijke problemen — vooral op langere
termijn — liggen in een aantasting van het
handelen \'tot heil van mens en dier\'.
Er wordt gesteld dat de dierenarts niet
langer kan volstaan met vaktechnische des-
kundigheid. Dit is volkomen juist. In artikel
6 van de Code wordt immers ook de eigen
wetenschappelijke en veterinair ethische
verantwoordelijkheid aanvaard. Hierop
doelt men echter blijkbaar niet, want er zal
een rapport over \'marketing\' én een rapport
\'Visie op dierenartsen\' van de Rabobank (!)
worden gepresenteerd. Dit worden saillante
details genoemd. Zijn het misschien ook
saillante details hier te vermelden hoezeer de
FIDIN zich inspant voorde introductie van
het rundergroeihormoon (BST). Een pro-
dukt waar terecht grote weerstand tegen is,
dat dieren verder tot object reduceert en
waarvan zo langzamerhand genoegzaam
bekend is dat alleen de farmaceutische in-
dustrie er veel profijt van heeft.
Niet minder saillant is dat de Rabobank
investeert in het produktierijp maken van de
reageerbuiskoe inclusief het klonen van em-
bryo\'s, in de verwachting dat dit op grote
schaal rendabel (voor de Rabobank) kan
worden toegepast (Volkskrant 3 maart

1989, ANP-bericht). Er moge op gewezen
worden dat er thans milieu beschermings
wetgeving en een Gezondheids- en Welzijns-
wet voor Dieren nodig zijn om de, met hulp
van (rendabele) externe financiering, ont-
spoorde veehouderij weer maatschappelijk
aanvaardbaar te maken.
De intensieve veehouderij is in de afgelopen
decennia over-ons-gekomen.
Wij hebben hiervan niets geleerd als we nu
niet onderkennen welke consequenties ver-
bonden zijn aan het aanvaarden en uitvoe-
ren van werkwijzen die vreemd zijn aan ons
beroep en de professionele ethiek (zie: Car-
ter, sprekend voor de Federatie van Veteri-
nairen in de EEG; Tijdschr Diergeneeskd
1986; 111: 1026 en Van Riessen, Tijdschr
Diergeneeskd 1988; 113: 43).
Uit één en ander is duidelijk dat de doelstel-
lingen van de farmaceutische industrie en
van de dierenartsen maar gedeeltelijk over-
eenkomen. Het is derhalve niet acceptabel
dat de FIDIN op de stoel van dierenartsen
gaat zitten waar het gaat om de toekomst
van ons beroep.

Naar aanleiding van een recent verschenen
advertentie betreffende het gebruik van de
Chronomintic bolus is onder dierenartsen
onzekerheid ontstaan over de juiste toepas-
sing van deze bolus. In de advertentie wordt
gerefereerd aan CDI-onderzoek, verricht in
1986 en 1988, waarin werd gevonden dat
toepassing van de Chronomintic bolus de
opbouw van immuniteit niet verstoorde. Dit
was in genoemde proeven inderdaad het
geval. Men dient echter wel te bedenken dat
in deze proeven is uitgegaan van experimen-
teel geïnfecteerde kalveren die de weiden
zwaar besmetten. Onder praktijkomstan-
digheden is het hoogst onwaarschijnlijk dat
kalveren bij het naar buiten gaan worden
geconfronteerd met een dergelijk zware
graslandbesmetting met longwormlarven.
Een lage besmetting of het ontbreken van
besmetting geeft bij toepassing van boli met
een tegen longworm werkzaam anthelmin-
ticum naar alle waarschijnlijkheid een on-
voldoende opbouw van immuniteit om er
zeker van te zijn dat dieren na de actieve
periode van de bolus bestand zijn tegen de
gevolgen van een dan pas opgenomen long-
worminfectie.

De conclusie is duidelijk. Ook bij toepassing
van langdurig werkzame boli met een middel
dat actief is tegen longworm dient men in
de late zomer en de herfst kalveren nauw-
lettend in de gaten te houden en beducht te
zijn voor het optreden van longwormziekte.

Animed/Virbac, verantwoordelijk voor de
distributie van Chronomintic in Nederland,
zond ons het volgende commentaar:

\'Chronomintic, een \'slow-release\' bolus ter
voorkoming en bestrijding van maagdarm-
wormen en longwormen, wordt in Neder-
land uitsluitend gedistribueerd door dieren-
artsen. Om die reden wordt de technische
informatie over het produkt gericht aan
dierenartsen. In de bedoelde advertentie,
gericht aan de veehouder, wordt de veehou-
der voor méér informatie uitdrukkelijk ver-
wezen naar zijn dierenarts. Dat immuni-
teitsopbouw tegen longworm tijdens de
werkzame periode van de bolus uitsluitend
verkregen wordt na blootstelling aan vol-
doende besmetting, zal iedere dierenarts
duidelijk zijn. Om die reden luidt ons advies
(onder andere in folders die door de dieren-
arts aan de veehouder kunnen worden ver-
strekt) dan ook \'Indien de toepassing van
Chronomintic bolus hoofdzakelijk bedoeld
is ter voorkoming van longwormziekte, is
het aan te bevelen, bij dieren die op etgroen
worden gebracht, de bolus pas later in het
weideseizoen (6 — 8 weken na het inscha-
ren) toe te dienen. Indien zich tijdens het
weideseizoen toch verschijnselen van long-
wormziekte voordoen is het aan te bevelen
een behandeling uit te voeren met een
curatief wormmiddel\'. Bovendien vermeldt
de bijsluiter, die zowel door de dierenarts als
de veehouder gelezen wordt, \'aßankelijk
van de infectiedruk, zal een meer of mindere
bescherming tegen longworm worden be-
reikt\'.

Op grond hiervan zijn wij (Animed/Virbac)
dan ook van mening, dat wij in de informa-
tie-overdracht de vereiste zorgvuldigheid
betrachten.\'

I Dr. F. H. M. Borgsteede, Centraal Diergenees-
kundig Instituut, Afdeling Parasitologie, Post-
bus 65, 8200 AB Lelystad.

Salmonella-bacteriën zijn verantwoordelijk
voor de veelvuldig bij de mens voorko-
mende infectieziekte Salmonellose. Deze
ziekte, meestal het gevolg van een voedsel-
infectie, gaat gepaard met maagdarm-stoor-
nissen. Van 1974 t/m 1984 werden er jaar-
lijks in Nederland 8.000 - 10.000 gevallen bij
de mens door het Nationaal Salmonella
Centrum van het Rijksinstituut voor Volks-
gezondheid en Milieuhygiëne (RIVM) gere-
gistreerd. Met ingang van 1 januari 1985 is
echter de aangifteplicht voor Salmonellose
als zodanig komen te vervallen. Dit had tot
gevolg dat het aantal ter typering ingezon-
den stammen tot ca. 4500 daalde, hetgeen
echter niet betekende dat het salmonellose-
probleem bij de mens verminderde. Veeleer
werd hierdoor het probleem versluierd. Ook
het aantal getypeerde Salmonella-stammen
afkomstig van dieren is de laatste jaren
aanzienlijk verminderd. Typering van deze
laatste stammen geschiedt vrijwel uitslui-
tend in het kader van bepaalde projecten in
opdracht van de VHI. Ondanks het veel
geringer aantal typeringen bleef toch een
goed inzicht in de epidemiologie gehand-
haafd.

De sero- en faagtypering van Salmonella-
stammen toont namelijk duidelijk de relatie
aan tussen het voorkomen van Salmonella
bij de mens enerzijds en het voorkomen van
Salmonella bij de slachtdieren (varken, kip,
rund) anderzijds. Verschuiving in de fre-
quentie van het voorkomen van de verschil-
lende typen treedt regelmatig op. Zo is 5.
enteritidis sinds begin 1988 zowel bij de
mens als bij pluimvee duidelijk in opmars,
echter in lang niet zo sterke mate als in
andere landen. Toch heeft de S. enteritidis-
problematiek ook Nederland niet onbe-
roerd gelaten.

Voor gezonde volwassenen is een Salmo-
nella-infectie veelal een onschuldige ziekte.

die gepaard gaat met maagdarm-stoornis-
sen, zich niet lekker voelen, braken (niet
altijd), darmkrampen, diarree (eventueel
met bloed en slijm) en koorts tot 39°C. Na
1 — 4 dagen, afhankelijk van de ernst,
verdwijnt de ziekte spontaan. Voor de zo-
genaamde risicogroepen (zeer jonge kinde-
ren, zieken, ouderen) kan de ziekte daaren-
tegen minder onschuldig verlopen. Er
bestaat een grote kans op uitdroging. Treedt
dit op dan moeten patiënten in een zieken-
huis worden opgenomen. Indien de Salmo-
nella-bacteriën in de bloedbaan terecht ko-
men kan dit een werkelijk- levensbedrei-
gende toestand opleveren.
Het lijkt dat salmonellose ten gevolge van
enteritidis een wat ernstiger ziektebeeld
geeft dan van de meeste typen en dat meer
patiënten wegens uitdroging en septicaemie
in een ziekenhuis moeten worden opgeno-
men.

Ziekteverschijnselen bij slachtdieren ten ge-
volge van een Salmonella-besmetting

In het algemeen zijn besmette dieren gedu-
rende korte of lange tijd symptoomloze
uitscheiders van Salmonella-bacteriën. Een
aantal typen kan echter de ziekte salmonel-
lose bij de dieren veroorzaken, waarbij de
typen van diersoort tot diersoort verschil-
len. Ook bij het dier kenmerkte de ziekte
zich door het optreden van maagdarm-
stoornissen en sepsis. Sterfte kan vooral
onder jonge dieren optreden.
Bij runderen met name bij vleeskalveren
treedt salmonellose op, hoofdzakelijk ver-
oorzaakt door de typen S. typhimurium en
S. dublin. S. cholerae suis kan in belangrijke
mate jonge biggen aantasten. Salmonellose
bij pluimvee wordt voornamelijk veroor-
zaakt door het type S. pullorum/gallinarum.
Dit type wordt in Nederland echter af-
doende bestreden. Nu blijkt echter dat ook
enkele virulente stammen van S. enteritidis
bij pluimvee in de eerste levensweken erns-
tige ziektebeelden kunnen geven, waarbij 8
— 10% sterfte optreedt. Deze ziekte gaat
ook gepaard met kreupelheden. Deze viru-
lente stammen (bepaalde faagtypen) waren
tot voor kort nog niet in Nederland waar-
genomen.

5. enteritidis is één van de bijna 2000
verschillende Salmonella-typen die er in de
wereld bekend zijn. Het is op een paar na
het oudste type. S. enteritidis werd reeds in

de vorige eeuw voor het eerst geïsoleerd en
wel in 1888 te Frankenhausen bij Thüringen
in Duitsland bij een geval van \'vleesvergif-
tiging\'.

Uit de literatuur is bekend dat 5. enteritidis
in veel landen het meest frequent geïsoleerde
Salmonella-type is bij de mens. Het betreft
voornamelijk landen in Oost-Europa en
langs de Middellandse Zee: Oostenrijk,
Hongarije, Polen, Joegoslavië, Grieken-
land, Spanje en Portugal. In Engeland nam
het aantal S. enteritidis-\'\\so\\diüts, enorm toe.
Het verdrie- ä viervoudigde zich van 1981
— 1987, waarbij vooral de faagtypen 4 en
8 (Engels faagtyperingssysteem) in het ge-
ding waren. In de Verenigde Staten van
Amerika trad zelfs van 1976 — 1987 een
verzesvoudiging op, met voornamelijk de
faagtypen 8, 13a en 14 (faagtype 4 werd niet
gevonden). Als infectiebronnen voor de
mens worden daarbij voornamelijk aange-
merkt: kippevlees, rauwe eieren en voedsel
waarin deze produkten worden verwerkt,
zoals mayonaise, milkshakes, mousse, ijs
e.d.

De bacterie S. enteritidis, serologisch beho-
rende tot de zogenaamde D-groep, is in feite
geen onbekende in Nederland en komt reeds
tientallen jaren voor, zij het dat het faagtype
niet bekend was. Tot 1988 nam het percen-
tage S. enteritidis-\\so\\al\\e.s bij mens en dier
niet noemenswaardig toe. Dit in tegenstel-
ling tot de situatie in Engeland en Amerika.
Echter in 1988 verdubbelde het percentage
isolaties van 3,8 — 7,6 bij de mens en nam
ook het percentage isolaties bij pluimvee
aanzienlijk toe namelijk van 1,1 — 11,9. Het
percentage van 11,9 geeft echter een wat in
ongunstige zin vertekend beeld, aangezien
sinds begin 1988 op verzoek van de VHI, de
pluimveesector alle isolaties uit de D-groep
gratis bij het RIVM kan laten typeren. In
onderstaande tabel wordt een overzicht ge-
geven van de percentages 5. enteritidis-
isolaties in relatie tot het totale aantal
geserotypeerde stammen.

Het totaal aantal geserotypeerde Salmonella-stammen en de percentages S. enteritidis afkomstig van
de mens, het pluimvee, het varken en het rund/kalf\'.

Jaar		1984	1985	1986	1987	1988
Mens	totaal aantal	7937	5281	4614	4173	4351
	% 5. enteritidis	2,1	2,4	3,5	3,8	7,6
Pluimvee	totaal aantal	3007	2554	3308	4913	3699
	% 5. enteritidis	0,1	0,6	0,8	1,1	11,9^
Varken	totaal aantal	464	164	249	199	629
	% 5\'. enteritidis	0,4	1,2	1,6	0,0	0,1
Rund/kalf	totaal aantal	779	542	427	429	261
	% enteritidis	0,2	0,0	0,5	0,5	0,4

\' De gegevens zijn ontleend aan het Nationaal Salmonella Centrum (RIVM), alwaar jaarlijks ca.
12.000 stammen ter typering worden ontvangen. De isolaties bij de mens zijn afkomstig van patiënten
met Salmonellose. De achtergrond van de isolaties bij de dieren is meestal niet bekend.
^ In ongunstige zin vertekend beeld door gerichte inzendingen.

Naar aanleiding van de zeer sterke toename
van het aantal gevallen van voedselinfectie
door S. enteritidis in Amerika en Engeland,
alsmede het frequenter optreden van deze
infectie in Nederland, trachtte het RIVM
reeds in het begin van 1988 zich meer inzicht
te verschaffen in de mogelijke bronnen en
verspreiding van de S. enteritidis-infecüe in
Nederland. Daartoe werd via enquêtefor-
mulieren aan alle sinds 1 januari 1988
betrokken patiënten nadere informatie ge-
vraagd. Het totaal aantal S. enteritidis-
isolaties bij de mens bedroeg in 1988 345,
overwegend behorend tot faagtype 4. Onge-
veer de helft van de patiënten liep de infectie
op in het buitenland. De meeste patiënten
hadden gedurende enkele dagen hoge
koorts en ernstige diarree. Ongeveer 40%
van hen moest wegens uitdroging en septi-
caemie in het ziekenhuis worden opgeno-
men.

In augustus 1988 deed zich in Amsterdam
een voedselinfectie voor, waarbij 14 van de
20 personen die het voedsel hadden gegeten
ziek werden (koorts, braken, diarree, spier-
pijn). Negen zieken waaronder één met
septische shock, moesten in het ziekenhuis
worden opgenomen. Van de 14 zieken als-

mede van vier niet zieken vond faecesonder-
zoek plaats door de GG en GD te Amster-
dam. Bij 16 personen, waaronder 3 van de
4 niet zieken, werd S. enteritidis, faagtype 8
aangetoond. Uit de overgebleven maaltijd-
componenten (kip, bami en reepjes omelet)
werd door de Rijks Keuringsdienst van
Waren te Amsterdam eveneens S. enteriti-
dis, faagtype 8 geïsoleerd. De omeletreepjes
werden als voornaamste bron van de infec-
tie aangemerkt. Tevens was echter gecon-
stateerd dat de regels voor een juiste wijze
van voedsel bereiden en bewaren geenszins
in acht waren genomen.
De eieren waren gekocht op de markt en
afkomstig van een groothandel. De RKvW
onderzocht in de tweede helft van september
1988 20 eieren afkomstig van deze groot-
handel en in totaal nog eens 258 eieren van
de drie toeleveringspluimveelegbedrijven.
Uit de eieren werd geen Salmonella geïso-
leerd.

De ernst van de zojuist genoemde voedsel-
infectie en de daarbij aangemerkte infectie-
bron(nen) waren voor de VHI aanleiding tot
het doen instellen van een meer uitgebreid
onderzoek in de richting van pluimvee en
eieren. In samenwerking met de RKvW, de
Veterinaire Dienst (VD) van het Ministerie
van Landbouw en Visserij, het bedrijfsleven
(Produktschap voor Pluimvee en Eieren
(PEE)) en de Stichting Gezondheidsdienst
voor Pluimvee (GvP) werd besloten een
onderzoek in te stellen naar de aanwezig-
heid van 5. enteritidis in de pluimveelegsec-
tor, waarmee in begin oktober 1988 een
aanvang werd gemaakt. Teneinde het een en
ander goed te coördineren werd kort daarop
de werkgroep S. enteritidis geformeerd be-
staande uit dr. W. Edel (VHI), ir. A. Mijs
(PPE), dr. K. G. Robijns (GvP) en drs. J.
A. Smak (VD).

veeslachtsector onder slachtkuikenkoppels,
waarbij zich ziekte voordeed, die gepaard
ging met een 8 — 10% sterfte onder de
kuikens. Vanuit alle koppels (31) kon wor-
den teruggetraceerd naar 1 broederij/1
merk/1 slachterij. De besmettingsbron
bleek uiteindelijk te zijn een koppel groot-
ouderdieren afkomstig vanuit Engeland
geïmporteerde broedeieren. Veel later bleek
het om 5. enteritidis faagtype 4 te gaan. Deze
infectiehaard behoort inmiddels tot het ver-
leden. Met het oog op het verkrijgen van
epidemiologisch inzicht was faagtypering
van de S. enteritidis-s\\.dimme.n noodzakelijk.
Vanaf maart 1988 dateert dan ook het
verzoek van de VHI aan het RIVM een
faagtyperingssysteem voor S. enteritidis op
te zetten door bijv. het Engelse systeem in
Nederland te introduceren of als dat niet
lukte een eigen systeem te ontwikkelen. Dit
laatste is inmiddels geschied omdat aanvan-
kelijk Engeland zijn fagen-set niet afstond.
De S. enteritidis-isolaUss in de slachtsector
waren voor de VHI aanleiding de pluimvee-
sector te verzoeken alle geïsoleerde Sal-
monella-stammen van de D-groep ter type-
ring op te zenden naar het RIVM.
Zoals gemeld werd in oktober 1988 het
onderzoek in de legsector gestart op een
bedrijf met moederdieren waar zich tijdens
de opfokperiode problemen en ziekte met
sterfte onder de kuikens hadden voorge-
daan. De kuikens waren op 27 november
1987 uitgebroed uit eieren geïmporteerd uit
Duitsland. Op 1 december 1987 werd door
de GvP bij de kuikens S. enteritidis aange-
toond. Na toediening van antibiotica werd
bij een herhalingsonderzoek geen Salmo-
nella meer aangetoond en werd veronder-
steld te doen gehad te hebben met een
normale S. enteritidis-stam en niet met een
virulent-type. Overigens werd later (29 juli
1988) bij dit koppel dat inmiddels broedei-
eren produceerde opnieuw S. enteritidis
vastgesteld. De voedselinfectie in Amster-
dam was daarom mede aanleiding om dit
bedrijf aan een nader onderzoek te onder-
werpen.

Door het RIVM werd op 11 oktober 1988
bij dit bedrijf 5. enteritidis in verzamelmon-
sters kippemest aangetoond. De volledige
uitslag van een tweede onderzoek bij dit
bedrijf werd door de eigenaar van de kippen
niet afgewacht. Het koppel werd geruimd
op 24 en 25 oktober 1988. Van dit koppel
werden circa 250 kippen (blinde-darm, eier-
stok met eifollikels, en ongeboren eieren
met schaal) onderzocht. De nog niet ge-
eviscereerde dieren werden circa 24 uur na
het slachten (bedwelmen, verbloeden, ont-
vederen) onderzocht. Circa 90 dooiers van
eieren van deze kippen konden worden
onderzocht.

Naast S. enteritidis werd een scala van
serotypen in blinde-darmen en eierstokken
aangetoond. In de dooiers werd geen Sal-
monella aangetoond.

Recentelijk is in Engeland aangetoond dat
S. enteritidis transovarieel in het ei terecht
kan komen. De incidentie is echter zeer
gering. Inwendige besmetting van eieren is

tot nu toe alleen waargenomen wanneer
deze afkomstig zijn van klinisch zieke dieren
en dan nog slechts incidenteel. Overigens
blijkt transovariële overdracht van andere
serotypen dan 5. puUorum geen nieuw pro»
bleem. Een publikatie uit 1960 rapporteert
over 5. lyphimurium overdracht.
Naast het onderzoek bij het bedrijf met
moederdieren werden verzamelmonsters
mest onderzocht van 14 bedrijven (op één
na alle opfokbedrijven), waarvan de kui-
kens afkomstig waren van de broederij die
eieren betrok van het onderzochte bedrijf
met moederdieren. Bij 8 van de 14 pluim-
veebedrijven werd Salmonella aangetoond.
Bij twee bedrijven uitsluitend 5. enteritidis,
bij vier zowel 5. enteritidis als andere Sal-
monella-serotypen en bij twee uitsluitend
andere Salmonella-serotypen.
Volgens het RIVM faagtyperingssysteem
komen de geïsoleerde 5. enteritidis-slam-
men overeen met faagtype 8 Engeland.
Van het bedrijf waar serologisch onderzoek
van 100 individuele kippen plaatsvond zijn
van dezelfde kippen tevens faeces genomen
uit de cloaca met behulp van een swab. Twee
dieren waren serologisch positief Alle 100
faeces monsters waren echter negatief Elk
serologisch positief dier zat in een kooi met
nog 3 anderen. Deze 8 dieren werden naar
het RIVM vervoerd, aldaar gedood en on-
derzocht. Serologisch: 2 duidelijk positieve
dieren en één dier een onduidelijke reactie.
Ziektekundig geen afwijkingen te zien en het
uitgebreid bacteriologisch onderzoek was
eveneens negatief.

Op 6, 7, 8, 12 en 14 december 1988 werden
de dooiers van in totaal 5108 eieren en van
715 eieren de schalen door vijf laboratoria
van de RKvW onderzocht op het voorko-
men van S. enteritidis.
De eieren waren afkomstig van 3 bedrijven
en at random genomen. Bij het onderzoek
door de RKvW werd in geen enkel monster
5". enteritidis aangetoond, terwijl de kans
iets te vinden hier het grootst was.
Duidelijk is natuurlijk wel dat onderzoek
van 5000 eieren op een produktie van circa
10 miljard geen garantie betekent, dat de .S.
enteritidis niet op bijvoorbeeld de schaal van
eieren voor kan komen.
Gebleken is dat een besmetting met S.
enteritidis bij pluimveekoppels eenvoudig
kan worden opgespoord door onderzoek
van een gering aantal mengmonsters faeces.
Op deze wijze wordt echter geen onder-
scheid gemaakt tussen een acute infectie en
restanten van een infectie. Dit laatste zou
wel mogelijk moeten zijn met serologisch
onderzoek, naar analogie van 5. pullorum/
S. gailinarum infectie.
Echter, resultaten van het uitgevoerde sero-
logisch onderzoek tonen aan dat antistoffen
gericht tegen 5. enteritidis aanwezig kunnen
zijn zonder dat de betreffende dieren met S.
enteritidis besmet zijn. Dit laatste is moge-
lijk als gevolg van een juveniel doorge-
maakte infectie. Verder onderzoek hiernaar
is in voorbereiding en wordt uitgevoerd bij
de Gezondheidsdienst voor Pluimvee te
Doorn.

Dit serologisch onderzoek berust op het in
het bloed aantonen van antistoffen tegen de
zogenaamde O antigenen 1,9, 12 en de H
antigenen g.m.

Antistoffen tegen 5". enteritidis worden ge-
acht aanwezig te zijn als agglutinatie op-
treedt met 5. pullorum (O antigeen 1,9, 12;
onbeweeglijk) en met S. enteritidis en met
5". godesherg (30; g.m.). Dit systeem is door
het RIVM op verzoek van de VHI ontwik-
keld en wordt thans nader uitgetest.

De werkgroep S. enteritidis, voorgezeten
door de heer drs. J. A. Smak (VD), is diverse
malen gedurende de afgelopen maanden
bijeen geweest ter bespreking van de onder-
zoeksresultaten en de maatregelen die ter
wering en bestrijding van S. enteritidis, van
met name de meer virulente faagtypen,
zouden kunnen worden genomen. In zeer
goed onderling overleg heeft dit tot nu toe
geresulteerd in onder andere het volgende:

1. Op 11 maart 1989 is het door het PPE
opgestelde \'Besluit onderzoek Salmo-
nella enteritidis 1988\' in werking getre-
den.

2. Ontworpen werd, in relatie tot het onder
punt 1 genoemde, het \'Programma
Landelijke Inventarisatie Reproduktie-
bedrijven en importbewaking Salmonella
enteritids\' (LIRIS).

3. Op 15 maart 1989 werd de meldings-
plicht voor 5. enteritidis van kracht op
basis van de Wet Uitoefening Dierge-
neeskunst (WUD) (Staatscourant nr. 36,
d.d. 20 februari 1989). Ontwerp door de
VD.

Het besluit is gebaseerd op de \'Verordening
teeltregeling hoenderen 1966\' (reproduktie-
sector) van het PPE. In het uitvoeringsbe-
sluit wordt onder meer geregeld, dat indien
S. enteritidis op een bedrijf is vastgesteld de
eieren niet mogen worden ingelegd in de

broedmachine dan wel voor consumptie
mogen worden aangeboden. Op grond van
het besluit zal importmateriaal worden ge-
ruimd evenals inlandsmateriaal in de top
van de reproduktiesector om een zoge-
naamd top-down effect te bewerkstelligen.

Het programma heeft tot doel om binnen de
huidig bruikbare mogelijkheden van be-
monstering en laboratorium-onderzoek tot
een betrouwbare indruk van de mate van
voorkomen (incidentie) van 5. enteritidis-
besmetting van binnenlands reproduktie
pluimvee en geïmporteerde broedeieren en
pluimvee te geraken. Het programma valt
uiteen in een gedeelte \'inventarisatie repro-
duktiebedrijven\' en een gedeelte \'intensive-
ring van importbewaking\' en is half maart
1989 van start gegaan.

Het inventarisatieprogramma is geformu-
leerd binnen en geaccepteerd door de eerder
genoemde werkgroep S. enteritidis.
Het gedeelte \'intensivering van de import-
bewaking\' betreft een onderzoek op 5. en-
teritidis van geïmporteerde broedeieren en
pluimvee en kwam tot stand binnen het
kader van een bespreking tussen de VD, de
Rijksdienst voor de Keuring van Vee en
Vlees (RVV), het PPE en de GvP/Stichting
Gezondheidszorg voor Dieren (GvD) met
als doel nader inhoud te geven aan het
toezicht van de RVV tijdens de quarantaine
periode.

Het inventarisatieprogramma beslaat de pe-
riode van een halfjaar en gaat uit van de
mogelijkheden tot bemonstering tijdens be-
zoeken van de assistenten buitendienst van
de GvP aan de reproduktiebedrijven en de
kuikenbroederijen in het kader van de ge-
organiseerde pluimveeziektenbestrijding (5.
pullorum, CHD en NCD) en het broederij-
hygiëne onderzoek. Daarnaast zal gebruik
worden gemaakt van tijdens het diagno-
stisch onderzoek van ingezonden sectie-
materiaal door Gezondheidsdiensten ge-
dane Salmonella-bevindingen.
Het betreft dus:

Intensivering van de importbewaking in het
kader van de wering van besmettelijke ziek-
ten van pluimvee is de invoer (en doorvoer)
van pluimvee en broedeieren verboden. Dit
verbod is niet van toepassing voor de Bene-
lux. Voor andere met name genoemde lan-
den is dit verbod eveneens niet van toepas-
sing, mits aan bepaalde voorwaarden wordt
voldaan. Deze voorwaarden houden onder
meer in de melding van de import aan de
RVV, de aanwezigheid van een oorsprongs-
en gezondheidscertificaat, het gedurende zes
weken na datum van aankomst in quaran-
taine houden onder toezicht van de RVV
voorzover dit levend pluimvee betreft en
voorzover het broedeieren betreft gedu-
rende het broedproces vermeerderd met 3
weken voor de hieruit gekomen kuikens.
Broederijen en quarantaine bedrijven moe-
ten aan bepaalde voorwaarden voldoen en
worden als zodanig door de RVV gekeurd.
Het toevoegingsbeleid van geïmporteerd
pluimvee aan geregistreerde groepen Neder-
lands pluimvee is een verantwoordelijkheid
van het PPE. In dit kader vindt een melding
van geïmporteerd pluimvee aan deze instan-
tie plaats middels het zogenaamde PE-
formulier, dat de importzending begeleidt.
In het kader van een intensivering van het
toezicht door de RVV tijdens de quaran-
taine-periode zal een over- en weer bericht-
geving van aangemelde invoer tussen de
betreffende RVV-kring en het PPE plaats-
vinden. Deze melding zal eveneens aan de
GvP worden doorgegeven.
Tijdens de quarantaine-periode zal door de
RVV materiaal voor laboratorium onder-
zoek worden verzameld en naar de GvP
worden opgezonden, terwijl bovendien de
eigenaar zelf gehouden is gestorven dieren
naar de GvP op te zenden.
Het betreft dus onderzoek van:

Meldingsplicht. Conform artikel 9 lid 1 en
2 van de WUD is een dierenarts met ingang
van 15 maart 1989 verplicht het districts-
hoofd van de Veterinaire Dienst in het
district (de kringdirecteur van de RVV) en
de burgemeester in kennis te stellen van een
geval van Salmonella enteritidis.
Gezien de dreiging die er uitgaat van de
aanwezigheid van S. enteritidis voor de
pluimveesector en de volksgezondheid heb-
ben de fokkers aangedrongen op een ver-
snelde screening van de fokbedrijven (circa
200 pluimveekoppels) in de tweede helft van
maart 1989 om op basis van de bevindingen
gezamenlijk een nader standpunt te kunnen
bepalen.

De VHI bedankt bij deze alle betrokken
instanties en personen voor de goede samen-
werking bij het tot nu toe gezamenlijk
verrichte onderzoek.

In Nederland kwamen in het tijdvak van I t/m
28 februari 1989 de volgende gevallen van besmet-
telijke dierziekten waarvan aangifte verplicht is
voor:

4 \'Streptokokken\'. Symposium georganiseerd
door Ned. Ver. Microbiol. Sectie Levensmid-
delen. Wageningen (pag. 169).

4 Gez.dienst v. Dieren Noord-Brabant/Afd.
Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Vleeskalveren. Gebouw Gezondheidsdienst,
aanvang 20.15 uur.

4 Studiedag DNA-technoIogie bij het rund en
schaap. \'De Reehorst\', Ede. Inl. tel. 08370-
19066.

5—8 18. Kongress Deutsche Veterinärmed.
Gesellschaft. Leitthema: \'Pathogenese und
Bekämpfung von Faktorenkrankheiten\'.
Bad Nauheim (inl. op red. secretariaat ver-
krijgbaar).

8 Open Dag Diergeneeskunde, georganiseerd
door de Faculteit Diergeneeskunde te
Utrecht (pag. 355).

11 Regiovergadering A.U.V; Regio West; Weg-
restaurant \'Afrit De Meern\'; 20.30 uur.

Biochemical Engineering\', University of
Newcastle-upon-Tyne. Inl. tel. 09-44 788
78214.

12—13 II. Tagung der World Equine Veterinary
Association. Thema: Sportmedizin beim
Pferd. Essen (pag. 222).

12—15 Fachtagungen anläßlich der Equitana
in Essen (pag. 44) (inl. red.secretariaat).

18 Gez.dienst v. Dieren Noord-Brabant/Afd.
Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Kleine huisdieren. Gebouw Gezondheids-
dienst, aanvang 20.15 uur.

18—19 PHLO Wageningen: Besturen en orga-
niseren (inl. tel. 08370-84093/84094).

20—21 Arbeitstagung des Bundesverbandes
der beamteten Tierärzten, Konstanz. Inl.:
drs. J. Minderhoud, Rotterdam, tel. 010-
4132210 en 4361362 (pag. 296).

Een van de zeer uitgesproken conclusies in
het rapport Arbeidsmarktonderzoek is, dal
de dierenarts zich in de toekomst, meer dan
tot nu toe, zal moeten richten op de secun-
daire arbeidsmarkt, terwijl de tertiaire nog
voor een overgroot deel moet worden ontslo-
ten.

Gezien de overcapaciteit van afgestudeerden
en een binnenkort te verwachten verder toe-
nemend aanbod van academici, is het verleg-
gen van grenzen en het ontsluiten van an-
dere mogelijkheden niet alleen beperkt tot
de diergeneeskundigen. Ook andere be-
roepsgroepen zoeken permanent arbeids-
plaatsen voor hun leden.
Gelukkig zien wij het verschijnsel van de in-
genieur als trambestuurder uit het begin van
de jaren 1930 nog niet, maar de roep om
meer \'Arbeitsraum\' komt men regelmatig
tegen.

Sinds enige tijd zijn opleiders op het gebied
der farmacie, apothekers en studenten far-
macie bezig de grenzen van hun beroep af te
tasten en waar mogelijk te verleggen. Daar-
bij wordt ook herhaaldelijk aan onze deur
gerammeld, waarbij men zich afvraagt of de
geneesmiddelenverzorging bij de dierenarts
wel in goede handen is. De argumenten voor
deze vraag zijn snel samen te vatten: \'De
dierenarts weet weinig van geneesmiddelen,
heeft niet het inzicht en de kennis van een
gedurende vele jaren opgeleide specialist en
kan derhalve ook niet de nieuwe ontwikke-
lingen adequaat bijhouden\'.
De apotheker meent op dat gebied de des-
kundige te zijn en wat de veterinaire aspec-
ten betreft, zoals therapie, dosering, resi-
duen in slachtdieren, och, dat kan de
apotheker wel bijleren. Let wel, de dieren-
arts heeft te weinig kennis betreffende ge-
neesmiddelen in huis en is hier blijkbaar niet
in bij te scholen, maar de apotheker kan
zich de zojuist genoemde, waarlijk niet ge-
ringe, aspecten qua kennis en inzicht, blijk-
baar op eenvoudige wijze eigen maken.

Verder argument: 1992
Er zijn landen, zoals België en Denemarken,
waar de veterinaire geneesmiddelenvoorzie-
ning via de apotheker loopt. Dus, waarom
niet zo in de gehele toekomstige gemeen-
schap? Hierbij moet worden opgemerkt, dat
in genoemde landen historisch de voorzie-
ning geheel anders is gegroeid en dat er na-
tionale wettelijke bepalingen zijn, die de ve-
terinaire geneesmiddelenvoorziening sinds
jaar en dag zo regelen.

Laatste argument, en nu zijn wij al \'beneden
de gordel\' gekomen: \'De dierenartsen rom-
melen met geneesmiddelen, lees de kranten
er maar op na\'.

Samenvattend: Wij ontzeggen niemand het
recht aan onze deur te rammelen. Wij doen
het zelf ook en het is ons in het arbeids-
marktonderzoek met zo veel woorden ook
duidelijk geadviseerd. Grensverleggende ac-
tiviteiten van welk beroep dan ook zijn een
teken des tijds. Wij, als beroepsorganisatie,
zullen er door scholing en bijscholing goed
voor waken dat de deur dicht blijft, dat wil
zeggen dat de veterinaire geneesmiddelen-
voorziening in handen blijft van diegene, die
het altijd gedaan heeft en summa summa-
rum de eerste aangewezene is, te weten de
dierenarts.

Maar dan moeten wij zeker zijn, dat wij met
het argument \'rommelen\' niet om de oren
worden geslagen.

Hier draagt de enkeling, wel of niet lid van
de KNMvD een grote verantwoordelijkheid
ten opzichte van het collectivum.
Wij als organisatie zullen er alles aan doen
om het apotheekrecht voor de dierenarts te
blijven behouden. Dit zal alleen lukken in-
dien alle dierenartsen zich strikt aan de wet-
telijke voorschriften houden en de binnen
ons beroep gangbare normen naleven.

Soms wordt er door collegae wel eens be-
zwaar gemaakt tegen het toewijzen van as-
sistentie aan een bepaalde collega. In een
heel enkel geval is dit bezwaar terecht hoe-
wel de toewijzing in zo\'n geval meestal
toch volgens de juiste procedure is verlo-
pen. Om dit te verduidelijken volgt hieron-
der nog even kort de gevolgde procedure.
Verzoeken om assistentie worden in eerste
instantie gescreend op lidmaatschap. Blijkt
de aanvrager geen lid te zijn van de Maat-
schappij dan wordt de aanvraag niet geho-
noreerd of in bijzondere gevallen voorge-
legd aan een van de secretarissen, die de
uiteindelijke beslissing neemt over het al
dan niet toewijzen van de gevraagde assis-
tentie.

Het argument om waar mogelijk ook aan
niet-leden assistentie toe te wijzen is om
geen arbeidsplaatsen voor jonge collegae
verloren te laten gaan. Daarnaast heeft de
praktijk uitgewezen dat niet-leden na één
of meerdere malen door het bureau waar-
neming aan assistentie te zijn geholpen
vaak alsnog lid worden.
Is de aanvrager wel lid van de Maatschap-
pij dan wordt assistentie als regel zonder
meer door het bureau waarnemingen toe-
gewezen. Hier wordt alleen van afgeweken
als op voorhand bekend is dat hiertegen
bezwaren bestaan.

Op 28 februari j.1. heeft een overleg plaats-
gevonden met een delegatie van het Minis-
terie van Onderwijs en Wetenschappen.
Dit overleg vond plaats in het kader van
de tweejaarlijkse bijstelling van het Hoger
Onderwijs en Onderzoek Plan (HOOP).
In dit overleg is het Hoofdbestuur onder
andere diepgaand ingegaan op de arbeids-
markt voor dierenartsen, de numerus fixus
en de nascholing. Het Hoofdbestuur heeft
dit overleg als uiterst zinvol ervaren en
deze gelegenheid aangegrepen om de ont-
wikkelingen welke spelen binnen de veteri-
naire arbeidsmarkt en de daaruit voort-
vloeiende behoeften aan onderwijs en
nascholing nog eens extra onder de aan-
dacht van het Ministerie van Onderwijs en
Wetenschappen te brengen.

In 1991 zijn de huidige voorzitter en secre-
taris van de FVE aftredend. In het verle-
den is de KNMvD (Nederland) al eens ge-
polst of deze bereid zou zijn per die datum
beide functies over te nemen. Hoewel het
Hoofdbestuur zich een aantal jaren terug
tegenover deze gedachte niet afwijzend
heeft opgesteld heeft het Hoofdbestuur
zich op deze mogelijkheid en de daarmee
gepaard gaande consequenties nog eens
diepgaand bezonnen.
Het Hoofdbestuur heeft zich gerealiseerd
dat het niet eenvoudig zal zijn een voorzit-
ter te vinden die voldoende tijd, energie en
enthousiasme zal weten op te brengen om
de ontwikkelingen welke in Europees ver-
band in de periode rond 1992 op ons afko-
men op adequate wijze het hoofd te bie-
den. Daarnaast zal de secretarisfunctie met
een aanzienlijk extra belasting voor het se-
cretariaat gepaard gaan. Een extra belas-
ting die bovendien aanzienlijke financiële
consequenties met zich mee zal brengen.
Verder acht het Hoofdbestuur het aan-
vaarden van deze functies niet in lijn met
het streven gedurende de laatste paar jaren
om tot een steeds verdergaande prioritei-
tenstelling te komen. Het Hoofdbestuur is
uiteindelijk dan ook tot de conclusie geko-
men dat het vervullen van beide functies
vanuit Nederland niet moet worden geën-
tameerd.

Op dit moment vindt binnen de FVE een
uitvoerige discussie plaats over de struc-
tuur en het functioneren van de FVE.
Pas als deze discussies zouden leiden tot
een zodanige aanpassing van de huidige
structuur dat de bovengenoemde bezwaren
in voldoende mate worden weggenomen is
het Hoofdbestuur bereid een en ander op-
nieuw in overweging te nemen.

Naar mag worden verwacht zullen nog dit
jaar de eerste inschrijvingen van collegae
die zich om erkenning en registratie als
specialist hebben aangemeld in het Neder-

lands Veterinair Specialisten Register
plaatsvinden. Het Hoofdbestuur heeft zich
gebogen over de vraag of voor de erken-
ning en registratie van specialisten, ana-
loog aan de situatie bij de Koninklijke Ne-
derlandse Maatschappij tot bevordering
der Geneeskunst, een registratiebedrag
moet worden vastgesteld. Het Hoofdbe-
stuur is tot de conclusie gekomen dat dit,
gezien de enorme inspanningen die door
de Raad voor Specialisatie, de Registratie
Commissie en de Specialisatie Commissies
en het secretariaat van de KNMvD gele-
verd worden en de hoge kosten die daar-
mee gepaard gaan, alleszins redelijk is.
Omdat een echte doorberekening van kos-
ten niet mogelijk is heeft het Hoofdbestuur
zich voor wat betreft de hoogte van het
verschuldigde bedrag laten leiden door de
bij de KNMG gehanteerde bedragen. Het
Hoofdbestuur heeft dan ook besloten het
bedrag voor leden van de KNMvD vast te
stellen op ƒ 600,- en op ƒ 1.000,- voor niet-
leden.

Deze bedragen gelden, met uitzondering
van de specialisten op uitnodiging, voor
alle collegae die voor de erkenning en regi-
stratie als specialist in aanmerking willen
komen.

Het bedrag zal in de toekomst voldaan
moeten zijn alvorens enige beoordeling
van de aanvraag om erkenning en registra-
tie zal plaatsvinden.

Diegenen die zich reeds aangemeld hebben
zullen op korte termijn een rekening ont-
vangen om het verschuldigde bedrag als-
nog te voldoen.

Per 1 januari 1989 heeft de Stichting een
ander onderkomen gekregen. Na een aan-
tal jaren in Velp gevestigd te zijn geweest,
is het kantoor van de Stichting verplaatst
naar Apeldoorn, aan de Deventerstraat 81
(postadres: Postbus 10271, 7301 GG Apel-
doorn).

Dit is niet de enige verandering die zich
per 1 januari jl. heeft voltrokken. Op die
datum is namelijk ook dierenarts mevrouw
T. A. Noorman-Beulink als beleidsmede-
werker van de Stichting in dienst getreden.
Mevrouw Noorman zal ten kantore van de
SRGN ook werkzaamheden verrichten
voor de Stichting Gezondheid en Welzijn
Gezelschapsdieren (SGWG).

U kunt nader kennis maken met mevrouw
Noorman en de doelstellingen van boven-
genoemde stichtingen tijdens de \'Voor-
jaarsdagen 1989\', die van 14 t/m 16 april
zullen worden gehouden in het RAI-con-
grescentrum te Amsterdam. Zij is die da-
gen aanwezig in een stand van de SRGN
en de SGWG tijdens de permanente ten-
toonstelling, die op vrijdag en zaterdag
plaatsvindt. U kunt dan tegelijkertijd in-
formatiemateriaal (folders, posters, stic-
kers), voorzien van het nieuwe adres, mee-
nemen. Ook kunt u tijdens deze dagen
suggesties kwijt aan mevrouw Noorman en
haar assistente, of op- en aanmerkingen
betreffende bovengenoemde stichtingen
maken.

Indien u niet in de gelegenheid bent om de
\'Voorjaarsdagen\' te bezoeken, dan kunt u
voor nadere informatie tijdens kantoor-
uren mevrouw Noorman ook per telefoon
bereiken. Dus thans geldt ook voor de
SRGN de slogan \'Even Apeldoorn bellen\',
telefoonnummer 055-661266.

De DNA-technologie biedt steeds meer
mogelijkheden het \'leven\' te verande-
ren. Die veranderingen kunnen zó fun-
damenteel zijn, dat men zich wel moet
afvragen óf en hoé van de biotechno-
logische verworvenheden gebruik te
maken. Het maken van keuzen is van
groot belang, gezien de fundamentele
waarden die in het geding zijn en de
praktische consequenties van dit in-
grijpen in de genetische structuur van
een populatie.

Meningen worden beïnvloed door de
wijze waarop de mens over de DNA-
technologie is geïnformeerd. Goede
voorlichting is een voorwaarde voor
het maken van verantwoorde keuzen.
In woord en geschrift dragen velen bij
aan de publieksvoorlichting, ook die-
renartsen. getuige het achtergrondar-
tikel over genetische manipulatie bij
landbouwhuisdieren in het aprilnum-
mer van het veterinaire voorlichtings-
blad Veehouder en Dierenarts.
Het artikel bevat verschillende interes-
sante aspecten, reden waarom de tekst
onderstaand integraal wordt weerge-
geven.

De laatste tijd staat de genetische manipula-
tie bij landbouwhuisdieren volop in de be-
langstelling. Ook in veehouderijkringen, om-
dat het erop lijkt dat deze vorm van
biotechnologie binnen afzienbare tijd toe-
passing zal vinden in de praktische veehou-
derij. Niet iedereen is gelukkig met de komst
van de turbokoe, het opgevoerde varken en
het schaap als farmaceutische fabriek. On-
langs werd door de Nationale Raad voor
landbouwkundig Onderzoek een studiedag
aan het onderwerp gewijd. Onderzoekers
brachten de toehoorders op de hoogte van de
laatste ontwikkelingen. Ook werd stilge-
staan bij de ethische vragen die de geneti-
sche manipulatie oproept. Doorgaan of op-
houden?

Onder genetische manipulatie verstaan we
het kunstmatig veranderen van erfelijke ei-
genschappen door er nieuwe aan toe te
voegen.

De erfelijke eigenschappen van een dier-
soort bepalen hoe een dier er uitziet. De
genetische informatie ligt vast in de genen
die in de kern van elke lichaamscel in
chromosomen zijn opgeslagen. Chromoso-
men bestaan uit lange ketens DNA en in
het DNA is het bouwplan van het biolo-
gisch leven vastgelegd. We zouden het to-
taal aan DNA kunnen opvatten als een
\'genetisch kookboek\'. Een gen is een
stukje van een DNA-keten dat informatie
bevat voor een bepaald kenmerk of eigen-
schap. Anders gezegd, een gen is een \'re-
cept\' uit het genetisch kookboek. Het
kookboek van een zoogdier bevat 50.000
tot 100.000 verschillende recepten!
Het ontrafelen van de chemische structuur
van de erfelijke eigenschappen heeft vele
jaren van intensief wetenschappelijk on-
derzoek gevergd. Steeds dieper wisten de
wetenschappers door te dringen in de ge-
heimen van de overdracht van genetische
informatie. Men is steeds beter in staat de
afzonderlijke recepten uit het kookboek te
knippen en deze te voegen in het genetisch
kookboek van een ander organisme, zoals
een bacterie. Men spreekt dan van recom-
binant-DNA-techniek. Een bekend voor-
beeld is de produktie van het rundergroei-
hormoon (BST) door bacteriën. Hierbij is
het stukje DNA van de koe, dat informatie
bevat voor de vorming van BST, overge-
bracht naar een bacterie.
Ook is het mogelijk genen te transplante-
ren van de ene diersoort (ook de mens!)
naar de andere. Hoe gaat dat in zijn werk?

De uiteindelijke bedoeling van gentrans-
plantatie is dat het getransplanteerde gen
ook op de nakomelingen wordt overgedra-
gen. Daarvoor is het nodig dat het gen in
zoveel mogelijk lichaamscellen wordt inge-
bouwd. Dat kan wanneer de transplantatie
plaatsvindt bij de net bevruchte eicel. Dan
bestaat het gehele individu nog slechts uit
één enkele cel.

De eerste stap is het afnemen van de be-
vruchte eicellen bij de moederdieren. Dit
gebeurt de dag na inseminatie door de be-
vruchte eicellen (zeer jonge embryo\'s) uit
de eileiders te spoelen. Deze eicellen wor-
den naar het laboratorium gebracht waar
de gentransplantatie plaatsvindt met de
zogenaamde micro-injectiemethode. Het
stukje DNA dat getransplanteerd moet
worden, wordt met behulp van een zeer
dunne injectienaald in één van de kernen
van de pas bevruchte eicel gebracht. Voor
deze behandeling, die onder een micro-
scoop plaatsvindt, zijn zeer fijne instru-
menten nodig.

Na enige dagen worden de gemanipuleerde
embryo\'s weer teruggeplaatst in de ont-
vangstdieren.

Na de geboorte worden enkele cellen van
het jonge dier onderzocht om na te gaan
of het geïnjecteerde gen daadwerkelijk in
het erfelijk materiaal is ingebouwd. Dieren
die het getransplanteerde gen in zich dra-
gen noemt men transgene dieren.
Een volgende stap is na te gaan of het ge-
transplanteerde gen ook daadwerkelijk
functioneert, dat wil zeggen, dat het trans-
gene dier de verwachte nieuwe eigenschap
vertoont.

Tenslotte is het belangrijk na te gaan of
transgene dieren het getransplanteerde gen
doorgeven aan hun nakomelingen. Dat is
niet altijd het geval.

De overerving van getransplanteerde ge-
nen is vooral voor de fokkerij interessant.
Als het eenmaal lukt een transgene lijn te
maken, dan is voor het verkrijgen van ver-
dere transgene dieren geen genetische
manipulatie meer nodig. Vermeerdering
kan dan plaatsvinden met de traditionele
voortplantingsmethoden.
Het lijkt allemaal zo simpel, maar het suc-
ces van gentransplantatie is nog niet zo
groot dat de techniek meteen in de prakti-
sche veehouderij toegepast kan worden. Er
is nog heel wat wetenschappelijk onder-
zoek nodig om de slagingskans te vergro-
ten en het risico van afwijkende transgene
dieren te verkleinen.

Toepassingsmogelijl<heden
Bij gentransplantatie in de veehouderij
wordt gedacht aan de volgende toepassin-
gen:

— Transplantatie van genen die afweer te-
gen bepaalde ziekten verhogen. Hiernaar

wordt met name aan de Landbouwuniver-
siteit van Wageningen veel onderzoek ge-
daan.

Het doel van dergelijke onderzoekingen is
te achterhalen op welke wijze de natuur-
lijke afweer tegen ziekten vastligt in het er-
felijke materiaal. Als dat bekend is kunnen
door gentransplantatie meer ziektebesten-
dige dieren worden gefokt.

— Transplantatie van genen voor soort-
vreemde produkten. Zo is men er in ge-
slaagd menselijke genen voor bepaalde ei-
witten te transplanteren naar het schaap,
dat dan de eiwitten met de melk uitscheidt.
Voorbeelden zijn insuline, groeihormoon
en stollingsfactoren. Het transgene schaap
als geneesmiddelenfabrikant.

— Transplantatie van genen die de stof-
wisseling van de dieren veranderen. Een
voorbeeld hiervan is de produktie van koe-
melk zonder lactose. Dit is interessant om-
dat bij veel mensen (vooral in Afrika) lac-
tosehoudende melk aanleiding geeft tot
darmstoornissen.

— Transplantatie van genen die de pro-
duktie van de dieren beïnvloeden. Er
wordt hard gewerkt aan het kweken van
transgene varkens die veel meer groeihor-
moon produceren. Zulke dieren geven
meer vlees en minder vet. Of koeien die
zelf meer BST aanmaken, met als gevolg
een hogere melkproduktie.

In de fokkerij is gentransplantatie vooral
interessant voor kenmerken of produktie-
eigenschappen die niet met de traditionele
fokmethodes zijn te bereiken.
Het lijkt niet zo zinvol om met gentrans-
plantatie een toename van de gangbare
produktiekenmerken na te streven. Vol-
gens prof dr. E. W. Brascamp, hoogleraar
veefokkerij aan de Landbouwuniversiteit
van Wageningen, wordt met de huidige
fokprogramma\'s een erfelijke verbetering
van de produktiekenmerken (groei- en
karkaskenmerken, melkproduktie, aantal
eieren) bereikt van 1 a 2 procent per jaar.
Wanneer men gaat fokken met transgene
dieren, zal de produktiegroei duidelijk be-
ter moeten zijn dan die 1 a 2 procent.
Brascamp rekende voor dat, als we aanne-
men dat het produceren van transgene die-
ren 5 jaar duurt, de nakomelingen in eco-
nomische waarde minstens 5 a 10 procent
beter moeten zijn dan hun niet-transgene
tijdgenoten.

De wetenschap heeft veel tijd, geld en
energie gestoken in het ontwikkelen van de
biotechnologie. Het werk is nog niet af
Voor biotechnologen is het een grote uit-
daging om het grote DNA mysterie hele-
maal te beheersen. Als het aan de weten-
schap ligt wordt het onderzoek dan ook
met kracht voortgezet.
Aan de andere kant zijn er mensen die zich
afvragen; waar gaat dit heen? Waar liggen
de grenzen? Hoe ver kunnen we gaan met
het knutselen met dieren?
Velen in onze samenleving hebben zorgen
over de biotechnologische ontwikkelingen
en verlangen antwoorden op brandende
vragen als: Mag alles wat kan? Moet alles
wat kan? Weten we eigenlijk wel wat we
willen?

Eén van die bezorgde mensen is prof H.
Rozemond, deeltijd hoogleraar in de
mens-dier relatie aan de Faculteit Dierge-
neeskunde in Utrecht. Dierenarts Roze-
mond, die de rest van zijn tijd in functie is
bij het Ministerie van WVC als Inspecteur
voor de Wet op de Dierproeven, was een
van de sprekers op de studiedag over gene-
tische manipulatie bij dieren. Hij stond stil
bij de ethische vragen die de genetische
manipulatie met dieren oproept.
Als we spreken over de toelaatbaarheid
van genetische manipulatie moeten we ons
eerst afvragen of we bezig zijn met het
knutselen aan het leven. Rozemond: \'In
strikte zin lijkt dat niet het geval te zijn.
Genen zijn bouwstenen van het leven en
vormen dus voorwaarden voor het leven,
maar zij zijn niet het leven zelf. Als zoda-
nig is genetische manipulatie niet hetzelfde
als het \'spelen voor God\'. We zijn echter
wel moreel verantwoordelijk voor het re-
sultaat. De genetische manipulatie opent
immers de mogelijkheid om het aanzien en
de kwaliteit van het leven te veranderen\'.
Degene die een embryo genetisch manipu-
leert is verantwoordelijk voor het aanzien
en de kwaliteit van de voltooide vrucht.
Zolang niet precies duidelijk is wat nog
wel en wat niet meer aanvaardbaar is,
moet volgens Rozemond het introduceren
van produkten van genetische manipulatie
in de praktijk worden ontraden.
Over wat kwaliteit van het leven is, wordt
zeer verschillend gedacht. In die denkwe-
reld worden wij geleid door kennis, voor-
stellingen en gevoelens. Maar, zo vraagt
Rozemond zich af \'Hoe ver reikt onze
kennis, niet alleen van de techniek, maar
ook van de gevolgen van de techniek voor
de betrokken dieren, voor de mens en voor
de samenleving? Welke voorstellingen heb-
ben wij van de toepassingen en de gevol-
gen daarvan? Welke intuïties en gevoelens
spelen een rol?\'

De mens heeft altijd al willen ingrijpen in
de natuur. Dit heeft geleid tot technisch
vernuft: produceren is het wachtwoord ge-
worden, welvaart het doel. \'De mens stelt
zich niet tevreden met te constateren dat
hij deel uitmaakt van een cultuur, maar
zoekt antwoorden op de vraag hoe hij zijn
leefwereld kan manipuleren. Het antwoord
is verbluffend. Maar het wordt ook steeds
duidelijker dat het niet de technici zijn die
de huidige problemen zullen oplossen. De
vraag is niet meer wat we nog meer kun-
nen bedenken en maken; dat is bijna onbe-
perkt. Veel belangrijker is de vraag gewor-
den hoe ons oordeel is over onze
technische mogelijkheden en hoe we met
onze cultuur omgaan. We kunnen heel
goed produceren, maar we moeten nog le-
ren \'benutten\' op zinvolle wijze. Het gaat
immers niet om welvaart, maar om welbe-
vinden\', aldus de hoogleraar.

Rozemonds\' opvattingen betekenen overi-
gens niet dat hij zich tegen de biotechnolo-
gie verzet: \'Waar ik tegen wil waarschuwen
is tegen de autonome ontwikkeling van de
techniek. We moeten gelijktijdig normen
aangeven. Dat is een moeilijke opgave,
maar het lijkt de enige begaanbare weg.
Niemand kan de pretentie hebben in zijn
eentje aan de biotechnologie de weg te wij-
zen. Daarvoor is het verschijnsel te gecom-
pliceerd. Wel is het duidelijk dat de werk-
ers en de gebruikers niet in de steek
gelaten moeten worden. Er is ondersteu-
ning nodig\'. Daarom pleit de hoogleraar
voor de instelling van een brede studie-
commissie voor genetische manipulatie,
met inbreng van wetenschappers, gebrui-
kers uit de veehouderij, beleidsmakers, be-
langenbehartigers van het dier, ethologen
en ethici. Deze studie zal zich volgens Ro-
zemond moeten richten op vragen over de
verhouding tussen wetenschap, techniek en
samenleving.

Een dergelijke studie is een oplossing voor
de lange termijn. Rozemond vindt dat er
ook voor de korte termijn duidelijkheid
nodig is, zowel voor het experimentele
werk als voor het toegepast gebruik. Voor
het dierexperimentele biotechnologische
onderzoek biedt de Wet op de Dierproe-
ven mogelijkheden voor een dierexperi-
mentencommissie. Daarnaast opent de ko-
mende Gezondheids- en Welzijnswet voor
Dieren de weg voor een overlegorgaan
over de toepassing van de biotechnologie
in de praktische veehouderij. Beide orga-
nen zouden dan in onderling overleg een
verantwoorde gedragslijn moeten vaststel-
len.

Voor de praktijk van de veehouderij in ons
land stelt prof. Rozemond de volgende ge-
dragslijn voor:

1. Genetische manipulatie kan behulp-
zaam zijn bij de correctie van erfelijke
afwijkingen, die zich uiten in onaan-
vaardbare stress of in ziekte. Ontwikke-
lingen op dit gebied dienen te worden
bevorderd.

2. Genetische manipulatie bij landbouw-
huisdieren uitsluitend met het oog op
verhoging van de produktie of op an-
dere directe gebruiksdoeleinden voor
de mens zou niet moeten worden nage-
streefd, voor zover deze manipulatie
een aantasting betekent of kan beteke-
nen van het welzijn der betreffende die-
ren. Ook indien er nadelige gevolgen
voor de mens of voor de samenleving
(hier of elders) zijn te duchten zouden
deze toepassingen achterwege moeten
blijven. Dit geldt stellig ook indien de
gevolgen niet zijn te overzien.
Daarbij past de waarschuwing dat het
terugdraaien van achteraf gebleken on-
gewenste ontwikkelingen vaak erg
moeilijk is.

3. De onder punt 2 bepleite terughou-
dendheid zou in versterkte mate moe-
ten gelden voor onderzoek en voor toe-
passing, gericht op aanpassing van
dieren aan een onnatuurlijke omge-
ving. Zeker indien een dergelijke aan-
passing de grenzen overschrijdt van
wat dieren redelijkerwijs aankunnen.

Een gebied, van oudsher vol mysterieën.
Voordat het gebied ontgonnen werd, was
het onherbergzaam en slechts met moeite
te doorkruisen. In de tijd van de Romei-
nen kostte het twee dagen en nog veel
meer slachtoffers de Peel te voet of per kar
over te steken. Daarom werden eeuwen ge-
leden de zogenaamde knuppelwegen aan-
gelegd. In het natuurpark de Groote Peel
is een restant van dit vroeger zeer grote
hoogveengebied te bezichtigen.
De Peel ontstond zo\'n 10.000 jaar voor
Christus na de laatste ijstijd. Hoewel bak-
vet en haarlak toen nog niet in een spuit-
bus verkrijgbaar waren, steeg de tempera-
tuur op aarde. Door het smelten van het
ijs steeg het grondwater en ontstond een
moerasgebied met een oppervlakte van
meer dan 30.000 hectare. Door het afster-
ven van de moerasplanten ontstonden ver-
schillende lagen laagveen. Geleidelijk aan
werd de veenlaag zo hoog dat het waterop-
pervlak werd bereikt. Het grondwater was
zeer voedselrijk maar het oppervlaktewa-
ter niet. Daardoor kreeg het veenmos de
kans te groeien. Veenmos is een klein plan-
tje dat van onderen afsterft en van boven
steeds doorgroeit op de eigen afgestorven
resten. Het groeit overal overheen en ver-
stikt de andere vegetatie zelfs tot bomen
toe. Veenmos houdt het water zeer goed
vast. Daardoor ontstond een moerassige
veenlaag die op sommige plaatsen wel 2 a
3 meter dik kan zijn.

Gedroogd hoogveen is een goede brand-
stof: turf Dit was ai sinds eeuwen bekend
bij de peelbewoners. Toen technieken be-
kend werden om het waterniveau te con-
troleren, werd de turfwinning grootschalig
opgezet. Het grootste deel van de Peel
werd afgegraven. De overblijvende zand-
gronden werden geschikt voor landbouw
met de komst van de kunstmest. Vroeger
was de Peel een arm gebied. De bewoners
leefden van de turfwinning en hadden we-
gens de lage inkomsten, grote gezinnen en
gezondheidsproblemen geen rooskleurig
bestaan. Door de opkomst van moderne
landbouwmethoden, de intensieve veehou-
derij en andere nieuwe ontwikkelingen is
deze situatie belangrijk veranderd.
De \'oude Peel\' is nog terug te vinden in
het Natuurgebied de Groote Peel, een nati-
onaal park in oprichting van 1320 hectare.
Dit gebied is in het broedseizoen (15 maart
tot 15 juli) en in de trekperiode (15 okto-
ber tot 15 november) grotendeels afgeslo-
ten. Het bezoekerscentrum en een gebied
van 60 hectare met wandelpaden, moeras-
gebied, knuppelbruggen enz. zijn gedu-
rende het gehele jaar geopend.
De Groote Peel is een oud stukje Neder-
land dat zowel uit oogpunt van natuur als
geschiedenis heel interessant is. De risico\'s
van een bezoek aan de Peel zijn niet groot
meer en tenzij u plannen hebt veterinair
Nederland blijvend te ontvluchten, kunt u
er toch in een paar uur in en uit zijn. Ze-
ker bij nat weer zijn waterdichte schoenen
of laarzen overigens wel aan te bevelen.
De Groote Peel is één van de interessante
alternatieven voor een stukje Jaarcongres.
Maar wij hebben er nog veel meer. Reden
tc meer om 5 (sportdag), 6 en 7 oktober
1989 vrij te maken voor het Jaarcongres
1989. Welkom in Brabant en tot ziens!

Aan: Echtgenoten van dierenartsen, kinde-
ren van dierenartsen, dierenartsen, dierge-
neeskundige studenten.

In het Tijdschrift voor Diergeneesl<unde van
I januari en 1 februari 1989 heeft de Jaar-
congrescommissie 1989 een plan geopperd
om een diergeneeskundig symfonie-orkest
te formeren.

Dit symfonie-orkest zou dan, na enkele re-
petities, concerteren tijdens het Jaarcon-
gres dat gehouden zal worden op 6 en 7
oktober 1989 in het Congres Centrum \'De
Brug\' te Mierlo.

De Congrescommissie meent dat naast de
sporters ook de diergeneeskundige musici
tijdens dit Jaarcongres aanwezig moeten
zijn. Op deze wijze wordt het Congres van
de KNMvD niet alleen een wetenschappe-
lijke, maar ook een maatschappelijke
weerspiegeling van de leden.
Reeds 35 musici, waaronder violisten, cel-
listen, fluitisten en hoornblazers hebben
spontaan hun medewerking toegezegd. Wij
kunnen starten met deze 35 musici, maar
het aantal mag best wat meer zijn.
Dus nogmaals een oproep aan de musici
onder u: verleen uw medewerking!
Wat wij dringend nodig hebben, dat zijn:
sopraanviolen, altviolen en contrabassen.

Opgave kan geschieden door telefonisch
contact op te nemen met Desireee Raas-
ing, telefoon 030-510111.
Nadere inlichtingen kunnen worden ge-
wonnen bij C. Willenborg, Kouwenberg 9,
5431 GZ Cuyk, telefoon 08850-13427.

In verband met het verschijnen van een
brochure over \'Gezondheidszorg op Kin-
derboerderijen\' organiseert de Stichting
Kinderboerderijen Nederiand in samen-
werking met de Koninklijke Nederlandse
Maatschappij voor Diergeneeskunde en
het Ministerie van Landbouw en Visserij
een studiemiddag in Congrescentrum De
Reehorst, Bennekomsteweg 24, te Ede, op
dinsdagmiddag 11 april 1989, om 14.00 uur.
Deze thema-middag is bedoeld voor ieder
die betrokken is of zich betrokken voelt bij
de gezondheidszorg op kinderboerderijen.
De SKBN heeft de organisatie van de mid-

dag ter hand genomen om daarmede extra
aandacht te besteden aan dit thema en
hoopt op deelname uit de kring van de be-
heerders/dierenverzorgers van kinderboer-
derijen maar ook op dierenartsen die kin-
derboerderijen in hun praktijk hebben.
Derhalve wordt een oproep gedaan aan
beheerders en \'kinderboerderij-dieren-
artsen\' om gezamenlijk de thema-middag
te bezoeken.

Aan de deelname van deze studie-middag
zijn geen kosten verbonden.
Het programma voor de middag ziet er als
volgt uit:

13.30 ontvangst deelnemers, koffie
14.00 welkomstwoord door de heer W. Bleu-
mink voorzitter van de Stichting Kinder-
boerderijen in Nederland
14.05 \'Gezondheidszorg in Nederland en de rol
die Kinderboerderijen daar in spelen\', in-
leiding door de heer drs. J. A. Smak,
hoofd van de afdeling Dierziektenbestrij-
ding van de Veterinaire Dienst van het
Ministerie van Landbouw en Visserij
14.30 \'Hoe liggen de mogelijkheden en onmo-
gelijkheden voor de beheerder\', inleiding
door de heer W. R. van Leeuwestijn, be-
heerder van de kinderboerderij Malken-
schoten te Apeldoorn
15.00 \'De mogelijkheden en onmogelijkheden
voor de praktizerend dierenarts in de be-
geleiding van de kinderboerderij\', inlei-
ding door de heer E. van Koesveld, die-
renarts te Terheijden (N.Br.)
15.25 Presentatie van de brochure \'Gezond-
heidszorg op Kinderboerderijen\' door de
heer drs. C. C. J. M. van der Meijs, direc-
teur van de Veterinaire Dienst van het
Ministerie van Landbouw en Visserij
16.00 Forumdiscussie en afsluiting
16.30 Drankje en uitreiking van een exemplaar
van de brochure aan de aanwezigen.

De banden voor het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde 1988 zijn verkrijg-
baar tegen betaling van f 11,50 op
postrekening nr. 511606 ten name van
KNMvD te Utrecht. Wilt u in de om-
schrijving vermelden \'Banden 1988\'.

Deze cursus werd gegeven van donderdag-
middag 13 oktober tot zaterdagavond 15
oktober 1988 in Delden. Zij werd gevolgd
door 18 meer of minder beginnende be-
stuursleden. Hoewel enige deelnemers
reeds een lange bestuurservaring achter de
rug hadden, was het volgen van deze ka-
dercursus ook voor hen een boeiende en
nuttige bezigheid. Na afloop waren er zelfs
deelnemers, die zich verwonderd afvroe-
gen, hoe de Afdeling of Groep, waar zij
een bestuursfunctie in vervullen, nog zo
lang heeft kunnen bestaan zonder het vol-
gen van deze cursus. Deze mensen zullen
ongetwijfeld veel geleerd hebben en de re-
sultaten zouden nu langzamerhand zicht-
baar moeten worden.
Het doel van de cursus was:

a. Inzicht en vaardigheid verkrijgen in het
functioneren als bestuurslid van een
Groep of Afdeling.

b. Bewust maken van noodzaak en me-
thodiek van permanente beleidsont-
wikkeling.

De beide cursusleiders zijn er in geslaagd
om door middel van, op het eerste gezicht
vaak wonderlijke, opdrachten de deelne-
mers aan het denken te zetten en in samen-
werking met anderen tot oplossingen te
komen.

Enig inzicht in processen als brainstormen,
planning en besluitvorming maakt de uit-
voering gemakkelijker en meer rendabel.
Dat hierbij een groepje zwijgende volwas-
senen door middel van plastic plaatjes een
vijfhoek moest construeren, was voor me-
nigeen verwonderlijk. Nog verwonderlijker
was het feit dat het zo moeilijk bleek te
zijn.

De KNMvD mag zich gelukkig prijzen,
dat alle besluitvorming niet tot uitvoering
behoefte te leiden, anders zou de Afdeling
Limburg moeten meemaken, dat het hoog-
tepunt van de lustrumviering zou bestaan
uit een \'komische spreker over oude kaste-
len\' of dat de leden van de Groep Praktici
Grote Huisdieren Post-Academiaal onder-
wijs zouden moeten genieten in een voort-
razende trein.

Dankzij de voortreffelijke organisatie van
de heer T. W. te Giffel waren er naast het

afmattende cursusprogramma ook nog
enige ontspannende ogenblikken gepland.
Deze speelden zich voornamelijk af in het
bargedeelte van het hotel. Tijdens deze bij-
eenkomsten passeerden vele veterinair-
interessante onderwerpen de revue en wer-
den oude banden aangehaald. Tevens be-
stond de mogelijkheid om door middel
van zang, dans of declamatie artistieke bij-
dragen te leveren. Als hoogtepunten van
deze cultuuruitingen mogen de gevoelige
Limburgse streekliederen, gezongen en ge-
danst door collega A. A. P. A. Zeeuwen
niet onvermeld blijven.

Na de oproep in het Tijdschrift voor Dier-
geneeskunde om deel te nemen aan de vete-
rinaire golfkampioenschappen 1989, heb-
ben zich inmiddels meer dan 25
deelnemers aangemeld. Dit aantal was
voor het organisatiecomité een reden om
een meer concrete vormgeving aan deze
dag te geven. Op woensdag 31 mei zullen
de wedstrijden plaats vinden op de golf-
baan \'Het Rijk van Nijmegen\' te Groes-
beek.

09.00-09.30 uur: ontvangst met koffie
09.30-10.30 uur: afslag voor de greensome\'s over
9 holes

Alle deelnemers ontvangen nog uitge-
breide informatie omtrent het programma.
Dankzij een spontane sponsoring van het
veterinair farmaceutisch bedrijf Alfasan,
kunnen de kosten zeer beperkt worden ge-
houden.

Golfende collegae die alsnog aan de wed-
strijden willen deelnemen, kunnen zich
nog tot 1 mei aanmelden bij één van de co-
mitéleden: G. Th. F. Kaal, tel. 0336-11671;
L. M. Otto, tel. 02907-4340 en J. Kuipers,
tel. 05206-42716.

Op 14, 15 en 16 april aanstaande zal het
kleine huisdieren congres de \'Voorjaarsda-
gen\' worden gehouden in het RAI-Con-
grescentrum te Amsterdam.
Behalve de ziekten bij de kat, opthalmolo-
gie, cardiologie, gedragsproblemen en voe-
dingsproblemen, praktijkmanagement
(waarover al eerder werd bericht) komen
nog vele andere onderwerpen aan de orde.
Dr. Dehoff (USA), voor de trouwe \'Voor-
jaarsdagen\'-bezoeker zeker geen onbe-
kende, zal op vrijdagmorgen dieper ingaan
op de algemene principes van de veteri-
naire chirurgie. De nieuwste inzichten
worden, aan de hand van illustraties van
verschillende operaties, besproken met be-
trekking tot asepsis, chirurgisch instru-
mentarium, hechtmateriaal en hechttech-
nieken, drainering van wondgebieden,
voeding en antibiotica voor de chirurgi-
sche patiënt. Diegenen die al eerder een le-
zing van dr. Dehoff hebben bijgewoond,
weten dat hij op levendige wijze veel
nieuwe informatie weet aan te dragen. De
tweede lezing van dr. Dehoff wordt gehou-
den op zaterdagochtend en zal handelen
over de chirurgische behandeling van de
hernia perinealis, de behandeling van peri-
anale fistels, van anaalzakontsteking, van
de rectum prolaps en van het niegacolon.
Op zondagochtend tenslotte zal dr. Dehoff
de chirurgische behandeling bespreken van
de prostaat in geval van cysten, abcessen,
tumoren en van afwijkingen aan de ure-
thra bij het vrouwelijke en mannelijke
dier. Tevens komt ook de blaaschirurgie,
waaronder de behandeling van het urachus
divertikel, aan de orde.
Dr. Martin uit Georgia, USA, zal op za-
terdagmiddag aandoeningen van het

traanapparaat en aandoeningen van de
cornea uitvoerig beliandelen. Behalve de
raspredisposities, de symptomen en medi-
camenteuze en chrirurgische behandeling,
komen ook preventieve maatregelen aan
de orde van de volgende aandoeningen;
Keratoconjunctivitis sicca, cornea calcifi-
caties, lipide keratopathie (zoals gezien bij
de Airedale, Collie en andere rassen), en-
dotheliale dystrophic, nonulceratieve en
ulceratieve keratitis bij de hond en kat,
cornea perforaties, en tumoren van cornea
en sclera. Tijdens zijn lezing op zondag-
ochtend, zal dr. Martin nader ingaan op
de differentiële diagnostiek van acute uvei-
tis en het acute glaucoma. Tevens zal de
etiologie en de medicamenteuze therapie
van beide aandoeningen worden bespro-
ken.

Dr. Martin is van mening dat in een
drukke praktijk niet altijd voldoende aan-
dacht wordt besteed aan het onderzoek
van het oog, terwijl juist een goed oogon-
derzoek in de plaats kan komen van vele
dure en uitgebreide onderzoekstechnieken
ter diagnostisering van algemene aandoe-
ningen. Zondagmiddag zal hij deze stelling
onderbouwen door achtereenvolgens in te
gaan op virale aandoeningen, bacteriële
ziekten, metabole aandoeningen, cardi-
ovasculaire aandoeningen, voedingsafwij-
kingen, intoxicaties met griseofulvine,
Walfarin, zeep etc. en tumoren.
Een erfelijke ontwikkelings stoornis bij de
Dobermann (PHTPVL/PHPV) wordt op
zaterdagochtend besproken door dr.
Boevé. Tijdens deze zelfde lezing zullen er
voordrachten gehouden worden door dr.
Rutteman over de rol van de hormonen in
de Pathogenese van de mammatumoren bij
de hond, alsmede over hun therapie, ter-
wijl collega Teske de indicaties en de tech-
niek van het afnemen van aspiratie bio-
pten zal bespreken. Een relatief
eenvoudige techniek, die van grote diagno-
stische waarde kan zijn in de praktijk,
wordt aan de hand van enkele voorbeelden
geïllustreerd.

Speciale aandacht wordt besteed tijdens de
\'Free Communications\' aan de bijtende
hond: Prof Bouw zal, als voorzitter van
de Commissie van Advies Agressief Ge-
drag bij Honden, onder meer berichten
over het rapport van deze commissie. Col-
lega Van den Bogaard zal vermelden welke

micro-organismen er aan het gebit van de
hond kleven en wat voor consequenties dit
heeft voor de antibiotica profylaxis in ge-
val van hondebeten. Dr. Patka, chrirurg
verbonden aan het Amsterdams Medisch
Centrum, zal een overzicht geven van de
nieuwste inzichten in de behandeling van
de bijtwonden bij u, uw assistente, of uw
cliëntele. Tenslotte zal mr. Van Rensch,
advocaat te Utrecht, nader ingaan op de
juridische aspecten van de bijtende hond.
Hij zal antwoord geven op vragen als:
\'Waarom is de praktizerende dierenarts ju-
ridisch verantwoordelijk voor de hond die
zijn baas bijt in de praktijk?\', \'Is de eige-
naar van de hond, die de dierenarts of zijn
assistente bijt, dan niet verantwoordelijk
voor de hond?\'. Tevens zal tijdens de \'Free
Communications\' de Waltham Award
worden uitgereikt aan de student die het
beste referaat in het afgelopen jaar heeft
geschreven.

Op vrijdagmiddag worden enkele onder-
werpen van de dermatologie behandeld in
twee lezingen: de bacteriologische huid-
aandoeningen van de hond door dr. Wis-
selink en aansluitend de dermatophytosis
in de kleine huisdierenpraktijk door dr.
Desplenter (België).

Dr. Hart, USA, die op zaterdagochtend de
gedragsafwijkingen bij de kat bespreekt,
zal op zaterdagmiddag ingaan op afwij-
kend gedrag bij honden. Onder meer ko-
men de volgende afwijkingen aan de orde:
aggressief gedrag jegens andere honden,
bespringen van andere honden en mensen,
urineren binnenshuis en zwerven. Advie-
zen aan de eigenaar, hormonale therapieën
en electrische prikkelingen behoren tot de
therapeutische maatregelen die dr. Hart
zal bespreken. Wellicht nog belangrijker
zijn de adviezen met betrekking tot het
voorkomen van dit afwijkend gedrag, dan
wel adviezen aan de eigenaar welke rassen
het best bij hem zouden kunnen passen.
Mevrouw Hart, eveneens verbonden aan
de Universiteit vn Californië, zal op zon-
dagmiddag een lezing houden onder de ti-
tel \'What pet\'s contribute to health and
communicating that to your clients\'. Zij
zal dieper ingaan op de cardio-vasculaire
en psycho-sociale effecten van huisdieren
op hun omgeving, de psycho-sociale effec-
ten van huisdieren op hun omgeving, de
emotionele band van de eigenaar ten op-

ziehte van zijn huisdier en het belang hier-
van voor de prakticus en de rol van de ve-
terinair in de samenleving.
Eveneens op zondagmiddag zal dr. Wolve-
kamp een rijk geïllustreerde lezing houden
over de technieken voor het röntgenolo-
gisch onderzoek van de wervelkolom.
Hierbij komen de volgende technieken aan
de orde: het myelogram, het epidurogram,
de discografie, naast de normale natieve
opnames. Speciale aandacht zal worden
gegeven aan de hernia van de nucleus pul-
posis, de instabiliteit in het cervicale en
lumbosacral gebied, alsmede aan disco-
spondilitis en trauma van de wervelkolom.
Op vrijdag en zaterdag zal er een uitge-
breide tentoonstelling zijn van de aan ons
vakgebied gelieerde industrie. Op zondag
zal er tussen de middag een Poster-sessie
worden gehouden van recent verschenen
referaten.

Donderdagavond bestaat de gelegenheid
tot inschrijving voor het congres, terwijl
op vrijdagmiddag een receptie kan worden
bezocht, die wordt aangeboden door het
Gemeentebestuur van Amsterdam en het
Ministerie van Landbouw en Visserij. Bus-
vervoer naar en van de receptie die in het
Scheepvaartmuseum wordt gehouden, is
gratis. Op zaterdagavond wordt een infor-
mele congres party gehouden in restaurant
\'de Paardenburg\' in Amsterdam, alwaar
van een diner en live muziek kan worden
genoten. Van de rondvaartboot heen en de
bus terug naar de RAI kan gratis gebruik
worden gemaakt. Op zondagmiddag aan
het eind van het congres kunt u tijdens het
\'afzakkertje\' in de lounge van de RAI uw
nieuw verworven kennis bespreken.
Congresdeelnemers en/of hun partners
kunnen gebruik maken van de toeristische
trips die onder leiding van een hostess-gids
gemaakt worden: vrijdag naar de Keuken-
hof en een porselein fabriek te Delft; zater-
dag naar Volendam en Marken en het
Frans Hals Museum te Haarlem; zondag
zal het Van Gogh Museum te Amsterdam
worden bezocht en wordt een toeristische
tocht door Amsterdam gemaakt. Het aan-
tal deelnemers aan het Voorjaarsdagen
Congres wordt jaarlijks groter, terwijl het
aantal stoelen in de seminar rooms be-
perkt is tot 100. U doet er daarom ook
verstandig aan u vroegtijdig op te geven
voor de specifieke congresonderdelen. Dit
jaar wordt de mogelijkheid geboden om
tegen een gereduceerd tarief aan te melden
voor een dagticket of een groepspraktijk-
ticket. Ook aanmelding tijdens het congres
aan de balie blijft mogelijk.
Op zaterdag wordt de Dierenarts Assisten-
ten NaScholings (DANS) dag gehouden
met lezingen over: epilepsie, huidparasie-
ten, benauwdheden, oogmedicatie, gebits-
reiniging, geboorte bij de hond en het vast-
houden van niet-alledaagse patiënten.
Zo\'n vijfhonderd assistenten worden dit
jaar weer verwacht.

Nadere inlichtingen zijn te verkrijgen bij
het Voorjaarsdagen Secretariaat, KNMvD,
Julianalaan 10 te Utrecht en telefonisch op
dinsdag en donderdag onder telefoonnum-
mer 030-510111.

De in het Tijdschrift voor Diergeneeskunde
van 15 januari jongstleden (pagina 114)
aangekondigde A- en B-cursussen zullen in
verband met onvoldoende belangstelling
niet plaatsvinden; degenen, die zich reeds
voor de cursussen hadden aangemeld heb-
ben hiervan reeds bericht ontvangen.
De Toets Veterinaire Homoeopathie, die,
indien deze met goed gevolg is afgelegd,
recht geeft op plaatsing op de lijst van te
consulteren homoeopathisch werkende
dierenartsen (zie Diergeneeskundig Jaar-
boek 1989, bladzijde 195), zal worden ge-
houden in het najaar van 1989. Nadere
mededelingen hierover volgen.

Deze cursusmiddag is door omsiandigheden ver-
plaatst naar donderdag 25 mei 1989.
De tijden, plaats en onderwerp (cardiomyopa-
thie en moderne behandelingen van hartpatiën-
ten door dr. A. A. Stokhof) blijven onveran-
derd, dus:

van 14.00-17.00 uur; Janssen Pharmaceutica,
Dr. Paul Janssenweg 150, Tilburg, tel. 013-
370275.

Het houden van voordrachten (f 300,—)
18 en 25 april 1989 (89/15)
N.B. Deze cursus zal in Utrecht gegeven worden
van 13.30 uur tot 17.00 uur (twee middagen) in
het Hoofdgebouw van de Faculteit Diergenees-
kunde.

Week 1: 23 oktober t/m 27 oktober 1989
Week II: 30 oktober t/m 3 november 1989
Week III: 6 november t/m 10 november
1989

Nadere informatie over de cursussen PAO-D
kunt u vinden in ons cursusoverzicht van het
voorjaar 1989.

Inlichtingen: secretariaat PAO-Diergeneeskunde,
Postbus 140.31, 3508 SB te Utrecht.
Telefoon: 030-517374, bij geen gehoor: 030-
5101II.

Voor het lidmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Bois, Prof. dr. dr. h.c. C. H. W. de; 1951; U-1961; 3723 DX Bilthoven, Beetslaan 6.
Hollanders, W. .1. G.; Gent-1985; B-9000 Gent (België), Spiegelhofstraat 38.
Oosterhout, I. C. A. M. van; 1986; 4872 NB Etten-Leur, Lage Neerstraat 1.
Schie, J. Th. M. van; 1972; 2245 BG Wassenaar, Raaphorstlaan 18 B.
Zweeden, P H. E. van; 1983; 4827 AH Breda, Jan van den Domstraat 3.

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen:

Auwerda, Mevr. E. J. M.; 1988; 3524 ZS Utrecht, Walcheren 117.
Bartels, C. J. M.; 1988; 4706 KC Roosendaal, Koraaldijk 9.
Binkhorst, Mevr. dr. G. J.; 1965; U-1976; 3731 VB De Bilt, Looydijk 158.
Brande-van der Bom, Mevr. H. J. van den; 1988; 3521 XE Utrecht, Coornhertstraat
11.

Sandt, Mevr. R. R. O. M. van de; 1988; 3512 CN Utrecht, Ridderschapstraat 23 bis.

Wagemakers, Mevr. H. G. J. M.; 1988; 2914 AJ Nieuwerkerk a/d IJssel, Goudmos
84.

Als kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde
heeft het Hoofdbestuur aangenomen:

204 Auwerda, Mevr. E. J. M.; 1988; 3524 ZS
Utrecht, Walcheren 117; tel. 030-884642;
wnd. d. (toevoegen als lid).

205 Baltink, H. J. G.: 1981; 7482 XS Haaksber-
gen, Dr. van de Sluisstraat 2; tel. 05427-
12968 (privé), 11500 (prakt.); p., geass. met 217
J. F. van Embden en J. L. H. A. Wouters.

329 *Barkema, H. W.; 1988; San Joaquin de 330
Flores, Heredia (Costa Rica), p/a M. Th.
Baaijen, Apdo 51; tel. 383767/375442
(privé), 373004 (bur.); d. en bedrijfsleider 217
Finca Mayjû.

206 Bartels, C. J. M.: 1988; 4706 KC Roosen-
daal, Koraaldijk 9; tel. 01650-61524 (privé),
42750 (prakt.); p., ass. bij A. R C. Bartels,
B. J. A. M. Boscker, A. J. M. Meesters, J.

(Texel), Bomendiek 1; tel. 02220-13495 220
(privé), 12527 (prakt.); p., geass. met A. B.
F. Domhof, J. H. Klinkers en L. A. M. van
Vliet.

209 Binkhorst, Mevr. dr. G. J.: 1965; U-1976; 222
3731 VB De Bilt, Looydijk 158; tel. 030-
204456 (privé), 531111 tst. 1144 (bur.); wet.
medew. R.U. (F.D., vkgr. Inw. Ziekten & 224
Voeding) (toevoegen als lid).

NB Veenendaal, Haspel 4; tel. 08385-23974 330
(privé), 03429-9200 tst. 371 (bur.); wet.
medew. Denkavit Nederland B.V., afd. Re-
search and Development. 226

214 Braam. H. R: Gent-1988; 4381 KH Vlissin-
gen, Boulevard de Ruyter 232; tel. 01184-
17728; d. in mil. dnst.

Brande-van der Bom. Mevr. H. ./. van den:
1988; 3521 XE Utrecht, Coornhertstraat
11; tel. 030-940287 (privé), 531040 (bur.);
wet. medew. R.U. (F.D., vkgr. Bedrijfsdier-
geneesk. en Voortplanting) (toevoegen als
lid^

Buijten, Mevr. L. M. van: 1988; 33870 Vayres
(Frankrijk), 73, Avenue de Libourne; tel.
09-33-57.84.90.28; wnd. d.
Bussel, Mevr. A. L. J. E. van: 1984; 5491 TC
St. Oedenrode, Pijnhorstweg 3; tel. 04138-
72592 (privé), 04990-75406 (prakt.); p., ass.
bij J. T. J. ten Hove, W. H. M. van lersel,
G. J. Toxopeus, J. C. Valken P. D. Verhulst
(toevoegen als lid).

Crombach, W. G. J.: 1974; 6432 PA Hoens-
broek, Laervoetpad 2; tel. 045-215745; p.
(toevoegen als lid).

Dekker. A.: 1988; 5482 HM Schijndcl, Mo-
lenhof 1; tel. 04104-78693 (privé), 04116-
73951 tst. 419 (bur.); d. bij G.v.D. Noord-
Brabant (toevoegen als lid).
Dijkstra. Mevr. E.: 1988; 3563 RB Utrecht,
Acapulcodreef 45; tel. 030-613583; d. (toe-
voegen als lid).

Drift. .1. W. R van der: 1983; 6212 GV
Maastricht, Kalfstraat 81; tel. 043-218689
(privé), 630644 (prakt.); p.
Duyn, J. C. van: Gent-1988; naar het bui-
tenland.

Duyn, J. C. van: Gent-1988; St. Lazare,
Manitoba ROM 1YO (Canada). PO. Box 88;
p., ass. bij A. Smit.

Ekker. H. M.: 1986; 5061 WN Oisterwijk,
Pannenschuurplein 7; tel. 04242-86157
(privé), 076-225660 (bur.); k.d. R.VV kr.
12.

227 Embden, J. E van: 1985; 7482 TE Haaksber-
gen, Beethovenstraat 17; tel. 05427-18532
(privé), 11500 (prakt.); p., geass. met H. J.
G. Baltink en J. L. H. A. Wouters.

227 Enckevort, H. G. G. M. van; 1986; 5066 CL
Moergestel, Hild 5; tel. 04243-3580 (privé),
1465 (prakt.); p., ass. bij J. A. M. van Gils,
N. W. F. A. Grimme, H. J. F. M. van
Helvoort en L. A. M. Tinnemans (toevoe-
gen als lid).

331 * Evers. E J. H. M.; 1986; 4230 Wesel (W.-
Duitsland), An der Zitadelle 14 A; tel. 0281-
27881; p.

231 Franssen. P. J. M.: 1988; 7475 BM Markelo,
Lammertinkweg 3; tel. 05476-3528 (privé),
1764 (prakt.); p., ass. bij J. Beekman, D. J.
A. de Groot, T. Feenstra en J. J. de Veer.

331 Geels. Mevr. E B. M.; 1979; 22210 La Cheze
(Frankrijk), La Grange; tel. 09-33-96-
266280 (privé), 289823 tst. 1; p.. Clinique
Vétérinaire te Loudeac.

233 Gielen. M. E. J.; 1964; 5913 BX Venio,
Stalbergweg 342; tel. 077-517189; p., geass.
met P. A. Fermont (toevoegen als lid).

235 Graafmans. J. M. M.; 1988; 5344 KZ Oss,
Van Raaltestraat 18; tel. 04120-46211 ; wnd.
d. (toevoegen als lid).

236 Groot. P H. S. de: 1988; 3523 AB Utrecht,
Tolsteegplantsoen 7 II; tel. 030-513979; d.
(toevoegen als lid).

236 Groot Nibbelink. E D.; 1988; 1865 AN
Bergen aan Zee, Parkweg 65; tel. 02280-
95341 (privé), 072-112133 (prakt.); p., ass.
bij M. M. Bron en mevr. G. M. Bron-Dietz
(toevoegen als lid).

239 Hageman. M. M.; 1988; 1222 CX Hilver-
sum, Van Dijkstraat 3; tel. 035-851168;
wnd. d. (toevoegen als lid).

239 Hamstra, S.: 1959; 3732 BJ De Bilt, Thor-
beckeweg 51; tel. 030-201431 (privé),
531040 of 534078 (bur.); wet. medew. R.U.
(F.D., vkgr. Bedrijfsdiergenecsk. en
Voortpl.).

241 Heinrich, H.; 1953; 2132 TS Hoofddorp,
Piratenweg 30; tel. 02503-41206; r.d.

243 Hermans. P A.; 1988; 3214 XA Zuidiand,
De S. Lohmanstraat 35; tel. 01881-1915; p.,
ass. bij H. Westerveld (toevoegen als lid).

243 Hermelink. E. J. W.; 1974; 7316 GW Apel-
doorn, Pasteurstraat 96; tel. 055-215809
(privé), 215214 (prakt.); p., geass. met J. P.
Vrij.

243 Herpen. H. van: 1984; 3572 HB Utrecht,
Poortstraat 17 bis; tel. 030-733899 (privé),
531696 (bur.); wet. medew. R.U. (F.D.,
vkgr. Geneesk. v. Gezelschapsd.) (toevoe-
gen als lid).

243 Hessel. H. PV.; 1987; 7991 AZ Dwingeloo,
Egbert Nijstadlaan 4; tel. 05219-3402; p.,
ass. bij A. F. van Eek en F. C. G. E. B. de
Maar.

248 Hulten. N. M. van; 1962; 5171 RH Kaats-
heuvel, Hoekje 2; tel. 04160-35999 (privé),
34000 (prakt.); p., geass. met J. J. W.
Coerwinkel, Th. J. A. M. van Gastel, A. F.
Heijkants en E. van der Kamp (toevoegen
als lid).

332 Janssen. J.; 1958; 1980 Tervuren (België),
Arboretumlaan 44; tel. 02-7672809; Chef de
Division Legislation Vet. et Zootech. Com-
munauté Europeene Bruxelles (toevoegen
als lid).

257 Kleinjan. E A.; 1987; 8748 AZ Witmarsum,
Oosterstraat 50; tel. 05175-2222 (privé),
1274 (prakt.); p., geass. met D. B. Liberg.

257 Klinkers. J. H.; 1975; 1791 DA Den Burg
(Texel), Keesomlaan 9; tel. 02220-13698
(privé), 12527 (prakt.); p., geass. met J.
Beekman, A. B. F. Domhofen L. A. M. van
Vliet.

258 Koeslag. B. C.; 1953; 7721 BB Dalfsen,
Ruitenborghstraat 47; tel. 05293-2587; r.d.

259 Kooy. Mevr. M. Y.; 1988; 1622 JT Hoorn,
Oliemolen 192; tel. 02290-35988; wnd. d.
(toevoegen als lid).

259 Koppen. E; 1954; 4332 RD Middelburg,
Prooyenseweg 5; tel. 01180-25134; plv. i.
R.V.V.

259 Kotter. J. E; 1970; 9963 PM Warfhuizen,
Vaart OZ 5; tel. 05957-1844; wet. medew.
bij St. Reeënonderzoek Lauwerszee.

260 Kraanen. J. Th. M.; 1961; 4941 AR Raams-
donksveer, Ambachtsherenlaan 65; tel.
01621-15856; r.d.

262 Küsters, R. E M.: 1985; 6836 AD Arnhem,
Mooieweg 14; tel. 085-233308; p., kl. huisd.

262 Laan, H T. van der; 1986; 2821 VZStolwijk,
Zwanendreef 38; tel. 01824-2736 (privé),
01823-2822 (bur.); k.d. R.VV.

263 Lamberts, E J.; Gent-1985; 5527 AJ Ha-
pert, Industrieweg 9; tel. 04977-6750
(privé), 2534 (prakt.); p., ass. bij J. M. H.
G. Dorscheidt, P B. M. Leijdekkers en Th.
M. H. van Woensel.

264 Leeuwen. E. J. M. van; 1988; 2771 GL
Boskoop, Burg. Colijnstraat 78; tel. 01727-
17602; wnd. d. (toevoegen als lid).

268 Maillie. H. H. J. C.; 1952; 9527 TA Bron-
neger, Spoorstraat 7; tel. 05999-64986; r.d.

270 Meidam, M. J. C.; 1988; 9301 SX Roden, De
Klencke 14; tel. 05908-13507 (privé), 15500
(prakt.); p., ass. bij J. P. M. Hopmans
(toevoegen als lid).

271 Meulen-Erank, Mevr. M. van der; 1987; 3891
EP Zeewolde, Vlietstroom 89; tel. 03242-
2989 (privé), 02263-3144 (bur.); bedr. d.
Rodi B.V. Diervoeders, product develop-
ment/quality control.

273 Montizaan-van den Berg, Mevr. P; 1988;
5662 TT Geldrop, Nieuw Erfseweg 33; tel.

273 Moor. A. G. de: 1952; 3993 CN Houten,
Meeuwenweide 8; tel. 03403-71546; r.d.;
oud i. V.G.

273 Mouwen. A. J. A. M.: 1970; 5443 AH Haps,
Marijkeplein 14; tel. 08850-14659 (privé),
08859-51593 (prakt.); p., geass. met J. J.
Geene, J. J. Pen en C. W. J. M. v. d. Riet.

338 Mul. Jr. A. J.: 5831 VP Boxmeer, Pieter
Molijnstraat 12; tel. 08855-74793 (privé),
89911 tst. 396 (bur.); wet. medew., manager
R & D bij Hendrix International.

276 Nijsten. Mevr. G. H. M.: Gent-1988; 6241
AB Bunde, Sportlaan 23; tel. 043-641644;
wnd. d. (toevoegen als lid).

277 Noteboom. W. S.: 1988; 5504 BS Veldhoven,
Pastoor Jansenplein 23; tel. 040-5504135,
532540; p., ass. bij J. Floor, J. H. ten
Hoopen en J. P. M. Schijf (toevoegen als
lid).

277 Olde Heuvel. Mevr. E.: 1988; 7586 RX
Overdinkel, Glanestraat 4; tel. 05423-
81121; wnd. d. (toevoegen als lid).

278 Ooslerom. Dr. J.; 1971; Rotterdam-1985;
4731 EH Oudenbosch, Romelaan 6; tel.
01652-18786 (privé), 015-793731 (bur.); mi-
crobioloog bij Gist-Brocades n.v. R. en D.

280 Overgoor, G. H. A.: 1953; 6883 ES Velp
(GId), Reigerstraat 16; tel. 085-634150; r.d.

280 Overweel, Mevr. E. B.; 1977; 3818 JX
Amersfoort, Piersonlaan 4; tel. 033-610317;
wnd. d.

281 Peelen. J. P. ].: 1969; 7823 CA Emmen,
Laan van de Marei 32; tel. 05910-24696
(privé), 05920-27206 (bur.); kringdir.
R.V.V. kr. 2-Assen.

281 Peels. A. S. T.; 1988; 3524 BN Utrecht,
Fivelingo 211; tel. 030-893601; wnd. d.
(toevoegen als lid).

281 Peters. J. W. E.: 8426 EN Appelscha, Drent-
seweg 19; tel. 05162-1415 (privé), 05160-
2742 (prakt.); p., geass. met Th. T. Adamse,
H. J. J. Boerrigter, H. Eggink, S. D.
Feitsma en H. Jorritsma.

282 Pieper. B. J.: 1973; 3641 AT Mijdrecht,
Proostdijstraat 33 B; tel. 02979-82946
(privé), 85454 (prakt.); p., geass. met E. E.
Steenhuis Geertsema.

285 Raamsteeboers. G. H. M.: 1988; 3981 ZM
Bunnik, Vletweide 54; tel. 03405-67509
(privé), 01620-3650 (prakt.); p., ass. bij K.
Hesseling, E. v. Koesveld, C. van Popta en
S. T. Westendorp (toevoegen als lid).

288 Roessel. F. M. J. van; 1978; 7245 AZ Laren
(GId), De Bakkerij 69; tel. 05738-2100
(privé), 1243 (prakt.); p., geass. met P. van
Harten, R. van Oyen, H. G. Pelgrum en L.
Starkenburg.

290 Rutten. R. M. J.: 1986; 7157 AC Rekken,
Rekkenseweg 89; tel. 05453-1611 (privé),
05454-71390 (prakt.); p., geass. met M. I.

291 Sandi. Mevr. R. R. O. M. van de: 1988; 3512
CN Utrecht, Ridderschapstraat 23 bis; tel.
030-340332; wnd. d. (toevoegen als lid).

291 Schalk. H. C. van: 1987; 8271 BJ Schoon-
hoven, Het Klooster 16; tel. 01823-6988
(privé), 2610 (prakt.); p., ass. bij G. M.
Straver.

292 Scheuerman. Mr. C. J. H.: 1955; 3055 NB
Rotterdam, Burg. L. de Montignylaan 129;
tel. 010-4182320; r.d.; oud-i. VG.; oud-
kringdir. R.V.V.; O.O.N.

293 * Scholten. R. T. E. M.: 1989; 3513 ER
Utrecht, Oudenoord 4; tel. 030-313519
(privé), 01751-77707 (prakt.); p., ass. bij J.
Th. M. van Schie.

293 Schröder. Mevr. A. C. J.: 1988; 4051 EM
Ochten, Hoeflaan 25; tel. 03444-3587; wnd.
d. (toevoegen als lid).

335 Schultheiss. J.: 1988; Upton, Poole, Dorset
BH 16 5 JS (Engeland), 6 The Parade, Moor-
land Way; tel. 0202-624140 (privé), 0929-
462298 (prakt.); p., ass. bij \'Morris, Cheet-
man & Flenderson\'.

301 Steijn. K.: 1972; 4233 HK Ameide, Pr.
Marijkeweg 65; tel. 01836-1667 (privé),
01843-1558 (prakt.); p., geass. met A. A. M.
Vosmer.

302 *Stumpel. Dr. M. E. M.: 1957; Giessen-1967;
4731 MK Oudenbosch, Zoutlaan 106; tel.
01652-14186; d.

304 Thesingh. Mevr. M. S. H.: 1988; 3582 CA
Utrecht, Minstraat 7; tel. 030-518348; d.
(toevoegen als lid).

304 Thoonen. Mevr. A. M. W. €.: 1988; 3582 BK
Utrecht, Abstederdijk 261; tel. 030-513626;
wnd. d. (toevoegen als lid).

305 Timmerman. H.; 1952; 8375 BK Oldemarkt,
Burg. Kuiperslaan 83; tel. 05615-2373; r.d.

309 Venema. N. H. J. M.: 1984; 5541 AJ Reusel,
Groeneweg 70; tel. 04976-3668 (privé), 1977
(prakt.); p., geass. met J. A. M. Duivelshof
en F. H. Sander.

309 Verboom. W. L.: 1985; 4421 CR Kapelle,
Bruëlisstraat 2; tel. 01102-42695 (privé),
42486 (prakt.); p., geass. met J. L. J.
Gaakeer en A. C. Mosselman.

336 Vink. D. R.: Gent-1988; 4480 Kvinesdal
(Noorwegen), Ovre Egeland, Postbus 196;
tel. 095-3143-51501; p., ass. bij Dr. Jensen
(toevoegen als lid).

313 "Vollaers. H. M. M. R.; 1989; 3513 CN
Utrecht, Otterstraat 54 bis; tel. 030-312302;
wnd. d.; penningmeester Diergeneesk. in
Ontw. Samenw.

314 *Vos, J. P: 1978; 4535 AR Terneuzen, Van
Diemenstraat 83; tel. 01150-19628; p., kl.
huisd.

315 Vromen. R M.: 1988; 6538 XW Nijmegen,
Zwanenveld 37-65; tel. 080-447713; k.d.
R.V.V. kr. Weert (toevoegen als lid).

316 Waenink. P. M. M.: 1984; 2522 AM \'s
Gravenhage, Van Musschenbroekstraat
171; tel. 070-639162 (privé), 908908
(prakt.); p., kl. hui.sd. geass, met J. D.
Rinzema.

316 Wagemakers. Mevr. H. G. J. M.: 1988; 2914
AJ Nieuwerkerk a/d IJssel, Goudmos 84;
tel. 01803-19457 (privé), 18687 (prakt.); p.,
ass. bij R. J. Sterk (toevoegen als lid).

317 *Weerd. H. J. M. de; 1972; 4835 KC Breda,
Cartier van Disselstraat 1 A; tel. 076-
656666; p., kl. huisd.; dir. Interpalomas
RV.B.A.

318 *WensvooruDr. G.: 1982; U-1989;8225 KM
Lelystrad, Zoom 18-27; tel. 03200-26814;
wet. medew. bij C.D.1.

320 Wiechers, J. H.: 1973; 9411 LP Beilen,
Asserweg 25; tel. 05930-3221 (privé), 2456
(prakt.); p., geass. met G. de Weerd.
320 Wiersma. £.; 1985; naar het buitenland.
337 Wiersma. E.; 1985; Sesheke (Zambia), c/o
PO. Box 29 (Sesheke Distr. Hospital);
Distr. Vet. OfTicer.
337 Willen. J.: 1975; 22210 LA Cheze (Frank-
rijk), La Grange; tel. 09-33-96-266280
(privé), 289823 tst. 2 (prakt.); p., Clinique
Vétérinaire te Loudeac.
323 Wolters. S. A. B. 1.: 1974; 1024 LK Amster-
dam. De Breekstraat 56; tel. 020-342520
(privé), 6642094 (prakt.); p., geass. met B.

323 Wouters. J. L. H. A.: 1973; 7554 PM Bec-
kum, Wolfkaterweg 22; tel. 05406-395
(privé), 05427-11500 (prakt.); p., geass. met

H. J. G. Baltink en J. F. van Embden.
325 Zwari. Prof. dr. D.: 1954; U-1962; 3723 EM

Bilthoven, Vermeerlaan 23; tel. 030-286924
(privé), 532571 en 08370-83959 (bur.); hir.
Trop. Veeteelt (Wageningen); hlr. Trop.
Prot. Ziekten (Utrecht).

Met de gedachte in de Code dat ieder die
zich als prakticus vestigt, zich dient te mel-
den bij de vestigingscommissie, ben ik het
volkomen eens. In de code wordt in de ar-
tikelen 20 en 22 aangegeven dat iedere
prakticus — dus niet alleen de vrij geves-
tigde — zich ter oriëntering tot de vesti-
gingscommissie wendt. Daaruit zou moe-
ten volgen dat alle praktici, die zich de
laatste jaren hebben gevestigd, dit vóór
hun vestiging aan de vestigingscommissie
hebben gemeld. Inclusief de dierenartsen
die geen lid zijn van de KNMvD (artikel
20 lid 2a van de Code). Ik denk niet dat er
in ernst gesteld kan worden dat deze regels
worden nageleefd en ook niet dat men
daarbij het gevoel heeft een rechtsplicht te
verzaken.

Mijn bezwaar richt zich dus niet zozeer te-
gen de uitspraak van de Ereraad dan wel
tegen het gegeven dat uit de vele \'Overtre-
dingen\' er slechts één uitgelicht wordt, met
de mededeling dat dit gebeurt om duidelijk
te maken hoe belangrijk de Ereraad nale-
ving van deze regel vindt.
De Ereraad wijst op de parallel die er
loopt tussen de maatschappij en de Maat-
schappij\'.

Kijkend naar \'Den Haag vandaag\' vallen
toch wel enige verschillen op ten aanzien
van openbaarheid van bestuur en vrije me-
ningsuiting.

Met een beroep op dit laatste — in de
maatschappij hoog aangeschreven recht —
vertrouw ik erop dat het bovenstaande ge-
plaatst zal worden.

Eindigend met een zeer vrije vertaling van
Causa finita: voor mij is de kous af.

27—29 Management voor dierenartsen. Cur-
sus: Presentatietechniek (pag. 179 en 305).

29—30 2. Brettener Frühjahrstagung \'Spezielle
Lahmheitsuntersuchung beim Pferd\'. Inl.
tel. 0752-2464.

3—6 Acupunctuur: XXV Internat. Akupunk-
turkongress, Düsseldorf. Inl.: Parijs: tel. 09-
33.1.45664050.

10 \'Heden en toekomst van het onderzoek op
varkensproefbedrijf Bantham\'; lezingendag
t.g.v. 25-jarig bestaan (IVO/IMAG); Zeist
(pag. 297).

11 37. Fachgespräch über Geflügelkrankheiten,
Hannover (inl. red. secretariaat).

II Afd. Gelderland KNMvD. Ledenvergade-
ring. Motel \'West-End\', Amhem; 20.15 uur.

15—16 Meeting of the Eur. Society of Vet.
Pathology, Koblenz (inl. tel. 030-534303,
Vkgr. Pathol., Utrecht).

17—18 PHLO-cursus \'Varkenshouderij\', Den
Bosch (inl.: ing. F. Appel, tel. 08370-84093).

17—19 PHLO-cursus \'EG-landbouwpolitiek\',
Wageningen (inl.: ing. F. Appel, tel. 08370-
84093).

20—21 Röntgenfachtagung der Internat. Ge-
sellsch. für Veterinär-Radiologie, Bad Pyrm-
ont. Inl. tel. 04264-2277.

22—2 juni Workshop Moleculaire Biologie en
Recombinant-DNA Technologie, Utrecht

23—26 3rd Internat. Conf. on quantitative lu-
minescence spectrometry in biomedical
sciences. RU Gent. Inl. tel. 09-32 9I2I8951.

24—27 23. Internat. Symposion über Ge-
schichte der Veterinärmedizin (A), Skara
(Zweden).

25—27 20. Jahresversammlung Schweizerische
Vereinigung für Kleintiermedizin, Biel (inl.
red.secretariaat).

29—2 juni Internationale Mastitustagung, St.
Georgen (Längsee). Inl.: Med. Universitäts-
klinik der Universität Wien.

30 \'Voedselveiligheid van teelt tot consument\';
Symposium (Stichting Voeding Ned.; inl. tel.
05908-16043).

30 Afd. Zuid-Holland KNMvD. Ledenvergade-
ring. Motel \'Bijhorst\', Wassenaar; 20.30 uur.

1 Contactdag voor de Pluimveehouderij, pri-
maire sector. \'Het Spelderholt\', Beekbergen.

1 Jubileumcongres FIDIN: \'Zit de dierenarts
op het juiste paard?\'; RAI Congres Centrum,
Amsterdam (pag. 1330).

7 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Ledenverga-
dering, Rest. \'Molenwijk\', Boxtel; 20.00 uur
(pag. 362).

8 lOe Ned. Kampioenschappen Kleiduiven-
schieten voor dierenartsen. Organisator
Boehringer Ingelheim B.V. Vetmedica.

18—21 4th International DLG Poultry Sympo-
sium: \'Poultry Production in Hot Climates\',
Hameln (BRD).

25—27 Eur. Conference on Health and Social
Aspects in Swine Production, Kopenhagen.

Om de hiernaast geformuleerde taakstelling van A.U.V. als coöperatie
van dierenartsen maximaal gestalte te geven, willen wij de directie
uitbreiden met een

In het directieteam is de Veterinair Directeur verantwoordelijk voor
dienstverlening, registratie van produkten en onderzoek.
Een zelfstandige, verantwoordelijke en uitdagende functie in een
dynamisch bedrijf, waarmee salariëring en emolumenten in
overeenstemming zijn.

Voor de adequate invulling van deze vacature denken wij aan
kandidaten die in grote lijnen voldoen aan de volgende

- vermogen om goede contacten te onderhouden met organisaties
en instellingen gelieerd aan het veterinaire beroep

- brede interesse voor en visie op de ontwikkelingen rond het
beroep van dierenarts.

Richt Uw handgeschreven brief met curriculum vitae binnen
14 dagen na verschijnen van dit tijdschrift aan A.U.V, Postbus 94,
5430 AB Cuijk. Vermeldt U op de envelop: \'Strikt vertrouwelijk\'.
Een psychologisch onderzoek kan deel uitmaken van de selectie-
procedure.

U kunt vooraf telefonisch inlichtingen inwinnen bij de heer
A.W. Udo, voorzitter A.U.V (privé 05437-73501) of de heer
A. Verveen, algemeen directeur (privé 04125-4890).
Het spreekt vanzelf dat U kunt rekenen op volstrekte discretie.

Diatrim®24% is een bijzonder
effectief produkt uit de veel
gebruikte reeks injectievloeistoffen
van A.U.V Dankzij de lage plasma-
eiwitbinding van sulfadiazine
ontstaan er snel goede
therapeutische weefselspiegels. Al
binnen 1 tot 2 uur na injectie bereikt
Diatrim®24% therapeutische
plasmawaarden. Daarbij zorgt
potentiëring door trimethoprim voor
een optimale bactericide werking.
Breed Indicatiegebied
U zet Diatrim®24% in ter
behandeling van acute en chronische
bacteriële infecties van respiratie-
apparaat, maagdarmkanaal,
urogenitaal-apparaat en mastitis. Het
bekende nummer 08850-94444
verschaft u alle gewenste informatie.

Samenstelling: 1 ml bevat 40 mg trimethoprim en
200 mg sulfadiazine in een waterige oplossing.
Dosering: Rund, schaap, geit, paard, varken: 1 ml per 16 kg
lichaamsgewicht. Hond en kat: 1 ml per 8 kg lichaamsgewicht.
Toediening: Grote huisdieren i.m., s.c. of langzaam i.v.
Kleine huisdieren uitsluitend s.c. boven aan de nek.
Wachttijd: Melk: 2 dagen. Vlees: 7 dagen.
UDA: Diergeneesmiddel NL 6203.

SAMENVATTING Na een kort historisch overzicht en een beschrijving van de doelstellingen
van de vleeskeuring wordt ingegaan op de mogelijkheid om het keuren van slachtvarkens te
optimaliseren. In het huidige EEG keuringssysteem wordt vrijwel geen rekening gehouden met
informatie van de boerderijfase. De keuringsdienst hanteert een relatief star, wettelijk geregeld,
onderzoeksysteem. Vooral bij het onderzoek naar residuen van diergeneesmiddelen kunnen
hierdoor keuringstechnische en financiële problemen ontstaan. Indien ervan wordt uitgegaan
dat de producent van slachtdieren de eerst verantwoordelijke is voor de veiligheid en de kwaliteit
van de door hem geleverde produkten, moet bij hem ook de mogelijkheid worden gelegd deze
verantwoordelijkheid te dragen. Deze verantwoordelijkheid dient te worden beloond. Aange-
geven wordt hoe een keuringssysteem met garantie naast een normale keuring zou kunnen
worden opgebouwd.

SUMMARY A brief historical review of meat inspection is followed by a discussion of the
objectives of meat inspection and the possibility of achieving an optimum form of inspection.
In the EC sytem of meat inspection no requirements with respect to information supplied by
the farmer are incorporated. The current system of meat inspection is based on relatively rigid
legal requirements. Particularly, examination of meat for veterinary drug residues may involve
difficulties in testing and give rise to financial problems.

Assuming the producer of slaughtered animals to be the first to be responsible for the
wholesomeness and the quality of the products delivered, he should also have the opportunity
to bear this responsibility. However, this responsibility should be rewarded. A method by which
a warranted system of meat inspection could be built up in addition to the regular EC system
of meat inspection is suggested.

Het keuren van slachtdieren werd al in de oudheid toegepast. De vleeskeuring
geschiedde toen op religieuze basis in het kader van een offercultus. Alleen vlees
dat de goden welgevallig was, werd geofferd en voor consumptie vrijgegeven. In
de middeleeuwen bestond in de steden ten aanzien van het keuren een uitgebreide
wetgeving, voornamelijk gebaseerd op een beoordeling vóór het slachten. De
empirische beoordeling van de gezondheidstoestand van het dier, die eeuwenlang
door slagersgilden was uitgevoerd, verdween grotendeels tijdens en na de Franse
overheersing van 1795-1813. Dit was ook het gevolg van de groeiende overtuiging
dat vlees van zieke dieren voor de mens onschadelijk zou zijn (14).
Reeds in 1852 adviseerde Alexander Numan (11) om toch een keuring door
deskundige veeartsen te laten uitvoeren. In die tijd werd duidelijk dat in het vlees
aanwezige parasieten en bacteriën de volksgezondheid bedreigden. In de tweede
helft van de 19e eeuw werden verschillende pogingen ondernomen om een
nationale vleeskeuringswet te realiseren. Het zou echter nog tot 1919 duren
alvorens de Vleeskeuringswet werd uitgevaardigd. Het \'Rapport omtrent den
toestand der keuring van vee en vleesch in Nederland\' van Van Esveld en Van

I Vakgroep Voedingsmiddelen van Dierlijke Oorsprong, Faculteit der Diergeneeskunde, Postbus
80175, 3508 TD Utrecht.

der Harst (3) uit 1894 was hierbij van grote invloed. Daarnaast droegen ook de
nieuwe wetenschappelijke inzichten (1, 13) en de oprichting van openbare
slachthuizen bij tot het ontstaan van wettelijke regehngen (8).
De Vleeskeuringswet trad in 1922 in werking. De uitvoering van deze wet is tot
1985 een taak geweest van gemeentelijke vleeskeuringsdiensten. Vanaf 1985 wordt
de vleeskeuring uitgevoerd door de Rijksdienst voor de Keuring van Vee en Vlees
(RVV).

Van oudsher richtte de vleeskeuring zich vooral op het constateren van voor de
mens en dier belangrijke ziekten en op pathologisch-anatomische afwijkingen. In
grote lijnen is dit nog zo. Op grond van sensorisch onderzoek, het eventueel na
insnijden, bezichtigen van organen en lymfeklieren, wordt nagegaan of er bij het
slachtdier bepaalde afwijkingen zijn te onderkennen, die een gevaar kunnen
opleveren voor de gezondheid van mens en/of dier. Indien er aanleiding toe
bestaat, kan het onderzoek worden uitgebreid.

Dit veelal arbeidsintensieve keuringssysteem geeft een aantal garanties met
betrekking tot de risico\'s die gepaard gaan met gediagnostiseerde afwijkingen.
Thans wordt evenwel steeds meer laboratoriumonderzoek vereist (4, 6) om onder
andere residuen van een aantal diergeneesmiddelen te kunnen detecteren. Vooral
het specifiek chemisch onderzoek vergt een steeds grotere investering (5). Een
gericht onderzoek is evenwel slechts beperkt mogelijk. Een steekproefsgewijs
onderzoek geeft een indicatie van de aanwezigheid van een residu in de populatie
en leidt niet tot een garantie voor het vrij zijn van een karkas van een bepaald
residu. Het hoogst bereikbare is een statistische zekerheid. Alle dieren op alle
mogelijke residuen onderzoeken is fysiek en financieel onmogelijk. Ditzelfde geldt
ook voor virus-, bacterie- en met het oog niet waarneembare parasitaire infecties.

2. weren van (schadelijke) residuen van dierbehandelingsmiddelen en contami-
nanten;

3. weren van pathologisch-anatomische afwijkingen die de veiligheid en de
kwaliteit van het produkt verminderen;

De onder 1 tot en met 3 beschreven doelstellingen worden nagestreefd door middel
van een keuring van de dieren vóór het slachten, gevolgd door een keuring na
het slachten bestaande uit een eenvoudig onderzoek en in de daarvoor in
aanmerking komende gevallen, aangevuld met een uitgebreid onderzoek.
De vierde doelstelling heeft vooral betrekking op de hygiëne-beheersing van het
slachtproces, hetgeen van groot belang is voor de veiligheid en de houdbaarheid
van de daaruit voortkomende produkten.

Het nut van het huidige keuringssysteem mag niet worden onderschat, maar ook
niet overschat (9,10, 19). Naast de vele voordelen van het huidige keuringssysteem
kunnen ook een aantal bezwaren worden genoemd. Alle aangevoerde dieren
moeten op een uniforme wijze worden onderzocht. Er is geen plaats ingeruimd
voor de informatie van de producent, terwijl deze toch de eerst verantwoordelijke
is voor veiligheid en kwaliteit van de door hem geleverde produkten. Deze
verantwoordelijkheid wordt in het huidige systeem niet gehonoreerd. Het tegen-
deel is eerder het geval. Objectieve voorinformatie kan immers een gericht
onderzoek tot gevolg hebben met een vergrote kans op afkeuren.

Afkeuring van slaciitvarkens op grond van het aantonen van bepaalde residuen
van diergeneesmiddelen heeft thans alleen betrekking op de onderzochte, indi-
viduele dieren. De enige sanctie is het afkeuren van het aangevoerde dier. De
eigenaar van een slachtdier kent de beperkingen van het wettelijk vastgelegde
residu-onderzoek en kan aan de slachtdieren die geneesmiddelen toedienen, die
met het huidige voorgeschreven onderzoek op residuen niet of slecht detecteerbaar
zijn (5, 6).

Het selecteren van dieren voor een uitgebreid onderzoek wordt overgelaten aan
de keuringsinstantie.

Indien veel handelingen tijdens het keuren moeten worden verricht, is het mogelijk
dat, zeker bij hoge bandsnelheden, afwijkingen niet worden onderkend. Dit geldt
niet alleen voor afwijkingen in het vlees, zoals abcessen, maar ook voor uitwendig
waarneembare aandoeningen.

Het Centraal Bureau Slachtveeverzekeringen (CBS) vergoedt aan de slachterij
afgekeurde delen c.q. schade door verborgen gebreken. De varkenshouder merkt
in de meeste gevallen niets van de opgetreden schade. Met het oog op efficiënt
administratief handelen in de slachterij lijkt dit een goede methode. Het geeft de
varkenshouder evenwel geen signaal om veranderingen door te voeren, omdat hij
niet weet dat er schade wordt geleden. Het onderzoek naar huidaandoeningen bij
slachtvarkens, waarbij grote verschillen in het percentage afwijkingen per bedrijf
werden geconstateerd, is een goede illustratie van deze tekortkoming (15).

Het proefproject Integrale Keten Begeleiding (IKB) (9) is nog niet afgesloten. In
dit groot, in drie integraties, opgezette project worden gegevens verzameld van
circa 2 miljoen slachtvarkens. Gebleken is dat de incidentie van het voorkomen
van residuen bijzonder laag is. Zelfs bij een verhoogde intensiteit van de
monstername bij de door een databank aangewezen \'mogelijk verdachte bedrijven\'
bleek het aantal positieve resultaten op residuen van groeiremmende middelen
en tranquillizers onder het landelijk gemiddelde te liggen.

De veehouders die in het IKB-project meewerken, zijn blijkbaar in staat zich aan
richtlijnen te houden. Daarbij moet wel worden opgemerkt dat deze veehouders
op vrijwillige basis meewerkten.

De ene varkenshouder levert significant meer dieren met afwijkingen dan de andere
(15, 17, 18). Het terugkoppelen van keuringsgegevens is daarom voor de
varkenshouderij belangrijk. Hij kan immers op dergelijke gegevens zijn bedrijfs-
voering afstemmen en de gezondheidszorg verbeteren (2). Uit de voorlopige
gegevens van het IKB-project is gebleken dat de voorspelbaarheid van afwijkingen
in een nog af te leveren koppel, op grond van een databestand, opgebouwd uit
gegevens van slachtafwijkingen van vorige koppels van dezelfde boerderij, niet
groot is. Een te leveren koppel wordt blijkbaar ook samengesteld uit achterblijvers.
Dit betekent dat de varkenshouder waarschijnlijk selecteert bij het samenstellen
van een aan het slachthuis te leveren koppel. Het slachtbedrijf c.q. de keurings-
dienst kan hierop positief inspelen.

Eén van de belangrijkste uitgangspunten bij het verbeteren van de kwaliteit en
de veiligheid van varkensvlees is de verantwoordelijkheid te leggen bij hen die deze
kwaliteit kunnen garanderen c.q. bevorderen. Essentieel hierbij is dat er een goede
en makkelijke identificatie en registratie van slachtdieren plaatsvindt, waardoor
betrouwbare uitwisseling van gegevens tussen het herkomstbedrijf en de slachterij
mogelijk is. Een implanteerbaar levensnummer zou hier uitkomst kunnen bieden.
Een bruikbare methode wordt thans uitgewerkt.

Op grond van de ervaringen in het IKB-project lijkt het zinvol dat in varkens-
slachtbedrijven twee keuringssystemen worden opgezet te weten: een met garantie
en een normaal keuringssysteem.

Varkenshouders, die in het garantiesysteem willen leveren, zouden een bonus
kunnen ontvangen voor de extra handelingen die zij verrichten en voor de
informatie en garantie die zij leveren. In de slachtlijn kunnen de keuringshande-
lingen op basis daarvan tot een minimum worden beperkt en registratie van
relevante pathologisch-anatomische afwijkingen kan plaatsvinden. Met een mi-
nimaal aantal keuringsambtenaren kan dan in een hoog tempo worden gekeurd.
De bedrijven die voor dit systeem kiezen moeten aan een aantal voorwaarden
voldoen:

1. Alle behandelingen van de dieren gedurende de mestperiode moeten worden
genoteerd in een logboek.

2. Vanaf zes weken voor de slacht worden alleen nader te bepalen diergenees-
middelen toegepast. Ook aan het voer kunnen vanaf zes weken voor de slacht
specifieke eisen worden gesteld.

3. De ter slachting aangeboden dieren mogen niet ziek zijn en geen zichtbare
pathologisch-anatomische afwijkingen hebben, zoals pootgebreken, atrofische
rhinitis, huid- en staartaandoeningen.

De slachtingen vinden plaats op vastgestelde dagen of dagdelen. Indien levering
via dit systeem aantrekkelijk wordt gemaakt, zal de varkenshouder bewust varkens
gaan selecteren om hiervoor in aanmerking te komen.

De financiële impuls kan onder andere komen uit een herschikking van de
keuringskosten. Keuring via het garantiesysteem geeft een verlaging en via het
normale systeem een verhoging van de kosten. De integratie zal actief moeten
sturen en een toeslag (bonus) moeten geven omdat er in de slachterij minder
aanhoudingen en handelingen hoeven te worden verricht, zoals opknappen en
selecteren van karkassen.

Overwogen kan worden voor deze dieren verzekering achterwege te laten of bij
het CBS een sterk gereduceerde premie te bedingen.

Als service worden de slachtgegevens systematisch aan de varkenshouder terug-
gekoppeld.

Op het geven van foutieve informatie door de varkenshouder zal een boete moeten
worden gezet.

De varkenshouder zal, indien hij wil leveren via een dergelijk systeem, een
verklaring over de te leveren koppel moeten geven, waarbij hij instemt met een
boete (malus) voor de gehele geleverde koppel indien bij controle zijn verklaring
niet blijkt te kloppen.

Het systeem is gekoppeld aan een keuringsindex voor het varkensmestbedrijf die
een maat is voor de kwaliteit en de gezondheid van de daaruit geleverde dieren.
De keuringsindex wordt samengesteld op basis van pathologisch-anatomische
afwijkingen en de bevindingen van het residu-onderzoek van de in verloop van
tijd geleverde koppels slachtvarkens. Het slachtbedrijf laat de varkenshouder
weten op welk niveau de keuringsindex zich bevindt en of de gevarenzone wordt
genaderd respectievelijk hij bij de volgende aflevering(en) van slachtvarkens niet
meer voor de bonusregeling in aanmerking komt. Voorop staat echter wel dat
alleen die afwijkingen van belang mogen zijn die de varkenshouder kan onder-
kennen. Het IKB-project zal hier uitsluitsel over moeten geven. Aan de varkens-
houder zal duidelijk moeten worden aangegeven, waarop hij moet letten.

Worden er bij de keuring vóór het slachten bij potentiële \'bonus-varkens\' toch
duidelijk zichtbare afwijkingen waargenomen, waarvan de oorzaak niet ligt in het
transport, bijvoorbeeld wrakke dieren, ontstoken staarten of pootgebreken, dan
komt het hele koppel en eventueel ook de volgende te leveren koppels niet in
aanmerking voor het garantiesysteem.

Indien bij de aflevering van slachtvarkens geen garanties worden verstrekt, vindt
een normale keuring plaats. Het normale keuringssysteem houdt in dat er bij een
lager slachttempo en intensief wordt gekeurd onder meer met een uitgebreid
residu-onderzoek. De keuringsbeslissing heeft dan alleen betrekking op individu-
ele dieren en niet op gehele koppels. De consequentie zal onder andere zijn dat
hogere keurkosten worden geheven.

Beide systemen voldoen aan de EG-Richtlijnen. Discussie over deze problematiek
komt ook in andere landen op gang. Ook het US Department of Agriculture (7)
onderzoekt systemen met verschil in keuringsintensiteit. De EG zal zich meer
moeten gaan toeleggen op de controle van de efficiëntie van nieuw ontwikkelde
systemen in plaats van alleen te streven naar het strikt toepassen van een uniform
systeem dat in een algemene richtlijn wordt vervat. Een evaluatie van systemen
en algemene preventieve maatregelen in de gehele produktiekolom is hiervoor
nodig. De consument moet niet onnodig hoeven te betalen voor een uniform
systeem dat niet relevant meer is voor de Nederlandse situatie. Op de boven
beschreven wijze kunnen bedrijven of integraties inspelen op een kwaliteitsbeleid,
merkenbeleid, merkvlees, etc. en duidelijk laten uitkomen dat zij voorstander zijn
van een modern en adequaat kwaliteitsbewakingssysteem.

In het slachtbedrijf moet er ook aandacht zijn voor de als vierde genoemde
doelstelling van de keuring, namelijk de hygiënebeheersing. Het Kwaliteits- en
Hygiëneplan voor de Vlees en Vleeswarenindustrie (KH-plan) heeft hiervoor de
nodige aanzetten gegeven. In de produktielijnen dienen hygiënisch kritische
punten structureel te worden opgespoord, geanalyseerd en verbeterd om zo te
komen tot een lage bacteriologische contaminatie op het eindprodukt (16). Zonder
duidelijke richtlijnen en omschrijvingen van wat nog acceptabel is en wat niet,
is een kwaliteitsbewakingssysteem onvolledig.

Daarnaast moet worden gezocht naar mogelijkheden om de keuringstechnieken
te moderniseren. Zo dient te worden gezocht naar snelle, moderne technieken om
pathologisch-anatomische afwijkingen, zoals abcessen, op te sporen met behulp
van klinisch-chemisch bloedonderzoek of anderszins (12). Indien bloed, verzameld
bij het steken, snel en op eenvoudige wijze routinematig kan worden onderzocht
op ziekteverwekkers, of als indicator van bepaalde afwijkingen kan worden
gebruikt, zou dit niet alleen voor de keuring, maar ook voor de varkensgezond-
heidszorg van grote waarde zijn.

Het IKB-project moet duidelijkheid verschaffen over de samenstelling en gebruiks-
mogelijkheden van een keuringsindex. In deze keuringsindex moet worden
vastgelegd welke pathologisch-anatomische afwijkingen en residu-bevindingen
moeten worden geregistreerd. Een open en eerlijke discussie tussen integraties en
keuringsdienst, zoals in het IKB-project is gestart, dient te worden gecontinueerd
om te komen tot een strategie die voor beide voordelen oplevert.
De haalbaarheid van de twee in dit artikel beschreven en naast elkaar toe te passen
keuringssystemen moet in een proef nader worden onderzocht, waarbij de waarde
van de door de varkenshouder toe te passen voorselectie wordt geëvalueerd.

De auteurs zijn de leden van de projectgroep IKB-varkens erkentelijk voor de gegeven

1. Baranski A. Handleiding bij het keuren van vee en vleesch. Een gemakkelijke gids voor
keurmeesters, veeartsen, gezondheidscommissiën, veehouders, slachters en verdere belanghebben-
den, om gezond en ziek vee en vleesch te kunnen onderscheiden, naar den 2en druk uit het
Hoogduitsch vertaald door FLC. Hekmeijer. Utrecht, 1883.

2. Brand A, Wiarda A, Valk PC van der en Vandebooren JCAM. De rol van de praktizerende
dierenarts in de integrale ketenbewaking (1KB). Tijdschr Diergeneeskd 1984; 109: 278-82.

3. Esveld DE van en Harst LJ van der. De keuring van vee en vleesch in Nederland. Rapport
uitgebracht door het Hoofdbestuur van de Maatschappij ter bevordering der Veeartsenijkunde
in Nederland inhoudende de resultaten van het onderzoek naar den toestand der keuring van
vee en vleesch hier te lande. Utrecht, 1894.

4. Europese Gemeenschap, Richtlijn 86/469/EEG inzake het onderzoek van dieren en vers vlees
op de aanwezigheid van residuen. Publikatieblad van de Europese Gemeenschap 1986 L 275/
36-45.

5. Haagsma N. Control of veterinary drug residues in meat. A contribution to the development
of analytical procedures. Thesis Utrecht 1988.

6. Hartog JMP den and Houben JH. Thoughts behind the residue approach. International
symposium on Meat and Poultry inspection in a dynamic world. Den Dolder, The Netherlands,
1985.

7. Houston DL. Controls on Veterinary Drugs: The role of scientific knowledge in forming Viable
Public Policy. International Meat Hygiene Symposium Meat Inspection systems in evoluation.
Montebello august 10-14, 1987; Montebello Canada.

8. Koolmees PA. Meat Inspection in The Netherlands during the 19th century. Dtsch TierAztl Wschr
1988; 95: 438-9.

9. Logtestijn JG van. De 1KB en de keuring van slachtdieren. Tijdschr Diergeneeskd 1984; 109:
283-5.

10. Meijer GA. De 1KB en de belangen van de veehouder. Tijdschr Diergeneeskd 1984; 109: 290-
1.

11. Numan A. Kan bet vleesch van zieke dieren, in elk geval door den mensch, zonder nadeel voor
zijne gezondheid, als voedsel worden genuttigd? Utrecht, 1852.

12. Odink J, Smeets JEM, Visser IJR, Sandman H, and Snijders JMA. Hematological and
clinocochemical profiles of healthy pigs and pigs with inflammatory processes. J Animal Sci 1989
(in press).

13. Ostertag R von. Handbuch der Fleischbeschau für Tierärzte, Arzte und Richter. Stuttgart, 1892.

14. Schornagel H. De vieeschhygiene in het licht der historie. Tijdschr Diergeneeskd 1918; 45: 615-
32.

15. Smeets FJM, Snijders JMA en Gruys E. Ontstoken huiden bij slachtvarkens. Een onderzoek naar
het voorkomen, de pathologie en de economische betekenis. Tijdschr Diergeneeskd 1989 (in druk).

16. Snijders JMA. Good Manufacturing Practice in slaugther lines. Fleischwirtsch 1988; 68: 753-6.

17. Tielen MJM. De frequentie en zoötechnische preventie van long- en leveraandoeningen bij
varkens. Dissertatie Wageningen, 1974.

18. Willeberg P. Epidemiologische analyse van een databank van slachtvarkens. Tijdschr Dierge-
neeskd 1986; 111: 623-33.

SAMENVATTING Tengevolge van een combinatie van hoge temperatuur, nagenoeg wind-
stilte, belemmerde ventilatie tengevolge van een beschutte ligging van een pluimveehok trad
nitrietvergiftiging op bij moederdieren van middelzware legrassen. Nitriet en nitraat werd
gevormd op en in hangende drinkbakken doordat NHj oploste in het drinkwater en daar werd
omgezet in nitriet en nitraat. De voeropname daalde van 125 g (ad lib) tot ± 15 g per dier
per dag. De produktie Hep terug van 78% naar 0,5%. De vergiftiging ging gepaard met sterfte
bij de hennen. Later trad volledig herstel op.

SUMMARY As a result of a combined high temperature, almost complete calm, very limited
ventilation, which was due to the secluded location of the poultry house, nitrite (NO 2) poisoning
occurred in the medium heavy layer parent stock.

Nitrite and nitrate (NO3) had formed on and in hanging drinking throughs, as NHj dissolved
in the drinking water and was converted into nitrite and nitrate.

The feed intake decreased from 125 grammes (ad libitum) to 15 grammes daily per bird.
Egg production was reduced from 78 per cent to 0.5 per cent.

Poisoning was associated with mortality of the hens, later on, the birds recovered completely.

Op 9 juli 1987 werd ik\'s middags geroepen bij een koppel moederdieren met de
klacht:

In hok I lagen \'s morgens een paar hennen dood terwijl er ook overdag nog een
paar waren gestorven. Totaal waren die dag 14 hennen en 2 hanen gestorven. De
kammen waren te blauw. De voeropname was sterk verminderd. In hok 2 en 3
was alles normaal.

Aanwezig was een koppel moederdieren van middelzware legrassen; geboorteda-
tum 17 september 1986. Opgehokt waren:
hok 1. 2093 hennen en 208 hanen
hok 2. 4029 hennen en 404 hanen
hok 3. 1627 hennen en 162 hanen.

Ongeveer 70% van de hanen en 10% van de hennen hadden een zeer donker blauw-
rode tot paarse kam.

Slechts enkele dieren hadden een normaal gekleurde kam. Naast bovengenoemde
extremen waren er allerlei tussenliggende kleurgradaties. Er waren geen sympto-
men van ademnood. Ademhalingsgeluiden waren niet te horen. Volgens de
eigenaar waren de dieren agressiever geworden. Ze pikten veel meer aan zijn
overall en laarzen dan eerst. Bij de sectie viel vooral op dat de kleur van het bloed
rood-bruin was en slechts zeer langzaam en dan nog onvolledig stolde.
Behalve een vergrote lever en milt werden geen afwijkingen vastgesteld. Pas
gestorven dieren hadden allemaal een nagenoeg voltooid ei in de eileider terwijl
er nog veel grote dooiers aanwezig waren.

I Drs. Th. J. J. van der Rijt, p/a Hypeco B.V, Rijksweg 16, Postbus 5, 5390 AA Nuland.
Tijdschr. Diergeneeskd., deel 114, afl. 8, 1989 437

Kennelijk aangetaste levende hennen hadden bij sectie wel de stuwingsverschijn-
selen, rood-bruin gekleurd bloed dat niet of slecht stolde, maar geen ei in de
eileider. Wel waren er veel dooiers. Het NHj-gehalte in de lucht van hok 1, was
60 ppm.

Volgens de eigenaar was het de afgelopen dagen veel hoger geweest. In hok 2 en
3 was het NHj-gehalte steeds acceptabel geweest.

Indicator-sticks van Merck die in serum van aangetaste dieren werden gedompeld
gaven een sterke kleuromslag te zien van nitraat (± 500 ppm), terwijl geen nitriet
kon worden vastgesteld. De kropinhoud gaf zowel de aanwezigheid van nitraat
als nitriet aan.

Bij gezonde hennen is het nitraat en nitriet gehalte in het serum nul (gemeten met
Merck indicator-sticks). Bij de Gezondheidsdienst voor Dieren te Heythuysen zijn
op 10 juü 1987 8 dieren voor onderzoek aangeboden. Hier werd bij alle 8 dieren
een darmstoornis en dunne faeces vastgesteld. In de krop werd nitraat en nitriet
gemeten. Een ingesteld bacteriologisch onderzoek verliep negatief.
Voer als oorzaak kon hier worden uitgesloten daar alle hokken op dezelfde dag
uit dezelfde voerauto voer hadden gehad. Ook het routinematig op dit bedrijf
uitgevoerde bloedonderzoek gaf geen verschillen tussen de hokken en wees ook
niet op een ziekte.

Het drinkwater in alle drie de hokken werd betrokken van een waterleidingmaat-
schappij en werd ook voor humane consumptie gebruikt. Hierin kon geen nitraat
of nitriet worden aangetoond. Het drinkwatersysteem bestaat in alle drie de
hokken uit hangende drinkbakken waarbij het drinkwater van bovenaf over het
bolvormige oppervlak naar de drinkgoot loopt. Dat bolvormig oppervlak was in
de loop der jaren door kalkaanslag erg ruw geworden, waardoor het oppervlak
sterk was toegenomen. Op het punt waar het drinkwater uit de leiding stroomde
was geen nitraat of nitriet vast te stellen maar 10 cm stroomafwaarts wel. Hoe
dichter bij de drinkgoot, des te hoger de gehalten werden. In de drinkgoot was
het gehahe > 500 ppm nitraat en 100 ppm nitriet.

Er bestonden verschillen per drinkbak. In hok 2 en 3 kon geen of nauwelijks nitriet
of nitraat worden aangetoond.

Volgens gegevens van het KNMI in De Bilt is er eind juni en begin juli 1987 sprake
geweest van een zeer hoge gemiddelde temperatuur en een betrekkelijke windstilte.
Hierdoor is het NH3-gehalte voortdurend te hoog geweest, waardoor er een
omzetting in nitriet en nitraat mogelijk was.

Dat de problemen zich alleen in hok 1 voordeden komt doordat dit hok veel meer
beschut ligt dan de andere twee hokken. Alle drie de hokken hebben een
natuurlijke dwarsventilatie. Door ventilatoren te plaatsen werd het NHj-gehalte
teruggebracht. Daarnaast zijn alle drinkbakken ontsmet met 2% halamid door
middel van dompelen.

— De produktie daalde snel tot nagenoeg nul en kwam langzaam terug tot het
oude peil (zie grafiek).

— De voeropname daalde van 125 gram tot 15 gram per dier per dag. Niet bekend
is hoe de wateropname geweest is. Er was geen watermeter aanwezig.

— Tijdens de produktiedaling zijn de eieren niet als broedei gebruikt. Tijdens het
herstel van de produktie (eind juli begin augustus) wel. De broedresultaten en
kuikenkwaliteit was goed. Ook tijdens de opfok hebben zich geen bijzonderheden
voorgedaan.

— Opvallend was dat de uitval bij de hanen niet verhoogd was, terwijl dit bij
de hennen duidelijk wel het geval was.

Op het moment dat de produktie tot nagenoeg het nulpunt was gedaald, was ook
de uitval weer normaal. De oorzaak moet wellicht gezocht worden in het feit dat
de hennen onvoldoende kracht hebben om het ei te leggen. Het legproces duurt
zodoende veel te lang, waardoor deze hennen uitgeput raken.

— Het nitraat gehalte in het serum was op 10 juli 1987 500 ppm. Na 3 dagen
nog 100 ppm (7 monsters); na 7 dagen 125 ppm (4 monsters).

— Een paar dagen na de produktiedaling kwam er broedsheid voor en enige
nekrui. Later verdween dat weer.

In het Tijdschrift voor Diergeneeskunde, deel 112, afl. 1, 1987, beschrijven Litjens
en Van Eykelenburg enkele gevallen van nitrietvergiftiging bij slachtkuikenmoe-
derdieren ten gevolge van het drinken van condenswater. Hierbij staat de acute
sterfte op de voorgrond terwijl de eiproduktie niet nadelig is beïnvloed. Het
verschil in verloop bij slachtkuikenmoederdieren en legmoederdieren moet
wellicht verklaard worden door:

2. Verschillen in nitraat- en nitrietconcentraties in het condenswater en drinkwa-
ter.

Slachtkuikenmoederdieren worden zowel op water als voer gerantsoeneerd.
Hoogstwaarschijnlijk drinken slechts weinig dieren van het condenswater. Deze
krijgen dan zoveel nitraat en nitriet binnen dat ze accuut sterven. Omdat het er
echter maar weinig zijn heeft dat geen merkbare invloed op de produktie. Een
verminderde voeropname valt ook niet op omdat de portie van het geringe aantal
aangetaste dieren met gemak door de andere wordt opgenomen. De leg-
moederdieren kregen ad lib voer en water.

SAMENVATTING In dit artikel wordt de techniek van de epiduraal anesthesie beschreven.
Daarnaast is onderzoek gedaan naar de relatie tussen lichaamskenmerken en de dosering van
het locaal anestheticum. Hierbij is gebruik gemaakt van epidurografte, om de craniale
uitbreiding van het anestheticum in het wervelkanaal zichtbaar te maken. Het gebruik van
de wervelkolomlengte als parameter voor de dosering van het anestheticum blijkt het meest
betrouwbaar. Indicaties voor de toepassing van epiduraal anesthesie worden aangegeven.

SUMMARY The technique of epidural anaesthesia is described in the present paper. In
addition, the relationship between external features and the dosage of the local anaesthetic
was studied. In this study, epidurography was used to visualise the cranial extension of the
anaesthetic solution in the vertebral canal. It is concluded that the most reliable parameter
is the length of the spinal column. Cases in which the use of epidural anaesthesia is indicated,
are stated.

In Nederland wordt epiduraal anesthesie bij de hond weinig toegepast, waarschijn-
lijk als gevolg van onbekendheid met deze methode. Toch zijn een aantal voordelen
van deze methodiek op te sommen: de epidurale injectietechniek is gemakkelijk
en snel uit te voeren met een minimum aan materialen. Een goede analgesie en/
of spierverslapping is gegarandeerd. Er zijn weinig bijwerkingen, met name
respiratie en circulatie worden nagenoeg niet beïnvloed. Vooral bij oude, bij zieke
en bij drachtige honden is dit voordeel evident (9). Tenslotte, het is een relatief
goedkope vorm van anesthesie, zeker in vergelijking met de inhalatie anesthesie.
Een probleem voor de toepassing van de epidurale anesthesie methode is dat de
doseringen van de verschillende farmaca in de literatuur sterk uiteenlopen. Ook
is er weinig bekend over het optreden van neveneffecten bij een overdosering.
Enkele recente doseringsadviezen worden in onderstaand schema samengevat:

\' Drs. M. H. J. J. Westerhof en drs. Y. H. Schukken, destijds co-assistenten bij de Faculteit

Diergeneeskunde te Utrecht.
2 Dr. W. Th. C. Wolvekamp, Universitair docent bij de Vakgroep Veterinaire Radiologie, Yalelaan
10, Utrecht.

Prof. dr. E^ Lagerweij, Hoogleraar in de Veterinaire Anesthesiologie, Yalelaan 14, 3508 TD Utrecht.
Correspondentie te richten aan prof. dr. E. Lagerweij.

Opvallend is dat de meeste doseringen gebaseerd zijn op het lichaamsgewicht van
de hond. Dit is volgens Mather en Cousins (14) een matig betrouwbare parameter
voor de dosering van het epidurale anestheticum. Een toename van lichaamsge-
wicht is niet altijd geassocieerd met een grotere \'vrije\' epidurale ruimte. In sommige
gevallen is zelfs het omgekeerde het geval: een zwaarder wordende hond zal vet
opslaan in het wervelkanaal. De \'vrije\' epidurale ruimte wordt dan verkleind (14).
De combinade van een grote variatie in aanbevolen doseringen en een gebrek aan
kennis over de gevolgen van overdosering gaven aanleiding voor verder onderzoek
naar de relatie tussen dosering en de craniale uitbreiding van het anestheticum
in het wervelkanaal. Voor toepassing in de buikchirurgie is een uitbreiding van
het anestheticum tot minimaal de twaalfde thoracale wervel gewenst.
Doel van dit onderzoek was het vinden van een parameter welke een betrouwbare
relatie geeft tussen de toegediende dosis anestheticum en het effect i.e. de craniale
uitbreiding in de epidurale ruimte, zodat toepassing in de praktijk op een
betrouwbare wijze mogelijk is.

Er werden 16 klinisch gezonde honden gebruikt, ingedeeld in 3 groepen: groep 1: hond
1-3, groep 2: hond 4-13; groep 3: hond 14-16. De honden waren allen ouder dan een jaar,
het waren allen bastaards, 6 reuen en 10 teven. Van de honden werden de volgende
parameters gemeten: gewicht, conditie, kruin-stuit lengte (de afstand van pro-tuberantia
occipitalis externa, \'achterhoofdknobbel\', tot aan de staartimplant bij de staande hond (K-
S lengte)) en het lichaamsoppervlak volgens Boyd (4). Deze gegevens zijn samengevat in
tabel 1.

Tabel 1. Morfologische gegevens, dosering van het anestheticum en de uitbreiding van het
anestheticum in het wervelkanaal (wk) bij de 16 proefhondcn.

opp = 3207 X (LG "SS- "i«« \'»e lü) x K-S 3 x lO""
LG = lichaamsgewicht, K-S = kruin-stuit lengte

De injectievloeistof voor de epidurale anesthesie bestond uit een 50:50 mengsel van een
4% lidocaïne cum adrenaline 1:100.000\' oplossing en het röntgencontrastmiddel lopamiro-
3702. De netto concentratie lidocaïne was daardoor 2%. Gebruik werd gemaakt van metalen
epiduraal naalden met mandrijn, met een diameter van 18 gauche en een lengte van 30
millimeter.

Voorafgaand aan het onderzoek hadden de honden 12 uur gevast. De intramusculair
toegediende premedicatie bestond uit 0,1-0,2 mg/kg acepromazine en 0,05 mg/kg atropine.
Dertig minuten na de premedicatie vond de epidurale injectie plaats.
De epidurale ruimte werd gepuncteerd op de overgang L7-S1. Dit is bij de hond de grootste
tussenwervelruimte. Bovendien is hier de kans klein om de subarachnoidale ruimte aan
te prikken, daar deze over het algemeen meer naar craniaal is gelegen. Zie figuur 1. Tijdens
de punctie lag de hond in buikligging op de tafel, met de achterbenen langs het lichaam
naar voren gestrekt. De anesthesist stond naast de hond met de rug naar de kop van de
patiënt. Met de duim en de middelvinger op de tuber cocae geplaatst werd met de wijsvinger
in de mediaanlijn de ruimte tussen L7 en SI opgezocht, 2-4 cm caudaal van de denkbeeldig
getrokken lijn door de tuber coxae.

Craniaal van het voelbare processus spinalis van SI werd de naald door de huid geprikt
en onder een hoek van 60 graden met de \'horizontaal\' ingebracht, de punt gericht naar
craniaal. Het is hierbij belangrijk dat de uitstroomopening van de naald juist gericht is,
craniaal of caudaal al naar gelang het beoogde effect. De juiste positie was bereikt nadat
de naald voelbaar het ligamentum flavum had gepenetreerd (\'plop\'). Controle van de juiste
positie vond plaats door een geringe hoeveelheid vloeistof (fysiologisch zout) in te spuiten,
dit diende zeer gemakkelijk te gaan.

Tijdens het inbrengen van het anestheticum werd af en toe aangezogen om abusievelijk
aanprikken van de veneuze plexus te kunnen constateren.

Na injectie werden de honden 5 minuten in borst-buikligging gehouden teneinde versprei-
ding van het anestheticum gelijkmatig te laten plaatsvinden. Vervolgens werd de uitbreiding
in craniale richting bepaald met behulp van röntgendoorlichting en vastgelegd op
röntgenfoto\'s gemaakt in ventrodorsale en laterale positie.

Hierna werd de hond in zijligging gelegd. Tien minuten na de epidurale injectie werd een
arterieel bloedmonster genomen. Regelmatig werden ademhaling en pols opgenomen en
de reactie op pijnprikkels vastgesteld. De pijnprikkels werden met behulp van een kocher

\' Apotheek Faculteit Diergeneeskunde Rijksuniversiteit Utrecht.
^ Dagra NV Diemen.

toegediend op de tussenteenhuid van de achterpoot, de huid ter hoogte van de navel en
ter hoogte van het manubrium sterni. Terugkeer van de sensibiliteit (een bewuste reactie
van de hond) werd als indicatie gebruikt voor de tijdsduur van de anesthesie, na de recovery
werd de rectale temperatuur genoteerd.

De dosering was bij de eerste 3 honden 0,7 ml/10 cm K-S lengte. Mede op grond van de
bij deze dieren gevonden gegevens werd een doseringscurve opgesteld (figuur 2), die bij
de honden 4-13 werd toegepast. Bij de honden 14-16 werd een overdoseringsproef gedaan
waarbij 150% van de dosis volgens de hypothese werd geïnjecteerd. Beademingsapparatuur
was aanwezig om bij uitvallen van de eigen respiratie deze kunstmatig over te kunnen
nemen. De gebruikte statistische technieken zijn beschreven door Schefler (16).

De resultaten zijn weergegeven in tabel 1. De ademhaling, pols en temperatuur
bleven bij alle honden binnen fysiologische grenzen. Het gedrag van alle honden
was gedurende de gehele proef rustig, mede als gevolg van de premedicatie.
Opmerkelijk was dat injectie van een kleine hoeveelheid fysiologische NaCl-
oplossing ter controle van de juiste positie in alle gevallen gevoelig was.
Het herstel na anesthesie verliep bij alle honden zonder problemen. De bloed-
gaswaarden bleven binnen fysiologische grenzen, met uitzondering van hond 16,
waarbij de arteriële zuurstofspanning beneden de referentiewaarde viel; 9.83
(referentiewaarde 10.2-14.1 kPa), ook het bewustzijnsniveau van deze hond was
verlaagd. Hond 8 had ondanks de epidurale anesthesie nog een respiratoir
gecompenseerde metabole acidose, waarvan de oorzaak niet achterhaald werd
(nierlijden?).

In groep 1 was er een negatieve correlatie (r = 0.9) tussen de K-S lengte en de
uitbreiding van het anestheticum. Bij een langere K-S lengte was de uitbreiding
van het anestheticum minder ver naar craniaal. Mede op grond hiervan werd een
doseringshypothese opgesteld (figuur 2). De dosering voor groep 2 was conform

de hypothese. Groep 3 kreeg 150% van de hypothetische dosering. In figuur 3
is voor groep 2 en 3 de K-S lengte uitgezet tegen de uitbreiding van het
anestheticum in de epidurale ruimte. In groep 3 was de uitbreiding van het
anestheticum significant verder naar craniaal dan in groep 2 (groep 2: T4, groep
3: Cl, p ^ 0.05 wilcoxon test). De lengte van de anesthesie was in groep 2 gemiddeld
96 minuten en in groep 3 gemiddeld 120 minuten (p < 0.05 wilcoxon test).

Fig. 3. De relatie kruin-snuit lengte met het uitbreidingsgebied van het anestheticum in groep 2 en
3.

De indicaties voor epiduraal anesthesie zijn: alle operaties caudaal van de ribboog.
In het bijzonder wordt deze methode geschikt geacht voor risicogroepen (9). Door
de spierverslapping is toepassing in de orthopedische chirurgie van de achterhand
mogelijk. Postoperatieve pijnbestrijding door epidurale applicatie van analgetica
zoals morfinomimetica, bijvoorbeeld na een hernia perineales operatie is mogelijk
(3, 8). Tenslotte is het mogelijk om ongewenste persdrang tegen te gaan met
langwerkende stoffen als bupivacaine of narcotische analgetica.
De duur van de anesthesie is in belangrijke mate afhankelijk van de keuze van
het anestheticum. Lidocaïne heeft een vrij korte werking (60-120 minuten),
Mepivacaïne een wat langere (90-180 minuten), terwijl Bupivacaine een langdurige
werking heeft (4-8 uur) (2, 14).

De techniek van de epidurale injectie is na enige oefening relatief eenvoudig. De
gebruikte methode gaf in geen van de gevallen complicaties. De \'druppelmethode\'
(het waarnemen van de onderdruk in de epidurale ruimte met behulp van een
druppel op de conus van de naald) zoals die bij het rund gebruikelijk is, werd
niet gebruikt. De betrouwbaarheid bij de hond is gering vanwege de regelmatig
voorkomende afwezigheid van een onderdruk in de epidurale ruimte (5).
Uit de literatuur zijn gegevens over doseringen op grond van gewicht en op grond
van wervelkolom lengte bekend (zie het overzicht van de inleiding). Uit de humane
literatuur kan worden geconcludeerd dat gewicht geen reële parameter is (14).
Vandaar dat bij de eerste 3 honden een dosering gebruikt werd op basis van de
lengte van de wervelkolom (0.7 ml/10 cm K-S lengte) (3, 10).

De gevonden resultaten gaven aanleiding om de dosis te verhogen bij een grotere
K-S lengte. Uit onderzoek van Bromage (7) en Gerlach (10) kwam deze relatie
ook naar voren. Op grond van deze overwegingen is een relatie geformuleerd voor
de relatie K-S lengte met de dosis van het anestheticum. Zie figuur 3.
De reden voor deze dosis-lengte relatie zou gevonden kunnen worden in een
toenemende \'escape\' (uittreding) van het anestheticum bij grotere wervelkolom-
lengte. De beschreven escaperoutes zijn: de foramina intervertebralia, de bloed-
en lymfebanen, de dura mater en het epidurale vet (6, 12). Bij toenemende
wervelkolomlengte worden de foramina intervertebralia groter, zal het dura mater
oppervlak en het contact oppervlak met bloed- en lymfevaten groter zijn. De
hoeveelheid epiduraal vet is gedeeltelijk afhankelijk van de conditie van de patiënt.
Derhalve is te verwachten dat bij een grotere wervelkolom lengte de absolute
escape zal toenemen.

Hond 4 tot en met hond 13 kregen een hoeveelheid anestheticum toegediend op
grond van de voorgestelde curve in figuur 3. Uit de verkregen resultaten blijkt
dat bij alle honden de gewenste uitbreiding in craniale richting werd bereikt (Tl2)
en dat geen van de honden een middenrifverlamming kreeg (uitval Nn. phrenici:
blokkade ter hoogte van C5, C6, C7). Ook bleven de bloedgaswaarden binnen
fysiologische grenzen. Deze resultaten zijn in overeenstemming met Bonath (2).
Uitval van de Nn. accelerantii (sympatische voorziening van de hartspier) werd
niet waargenomen.

De spreiding in de uitbreiding van de anesthesie is groot, van Thl 1 tot Thl. Een
aantal oorzaken hiervoor worden in de literatuur beschreven: de leeftijd, de
conditie, de grootte van de foramina, systemische aandoeningen, artherosclerose
etc. (3, 6, 15).

Om de veiligheid van de epidurale anesthesie te kunnen beoordelen was het van
belang om de aanwezigheid van nevenverschijnselen te evalueren bij een overdo-
sering. Deze nevenverschijnselen kunnen bestaan uit een direct effect op de Nn.
phrenici en/of een systemisch effect door resorptie (14). deze mogelijke systemi-
sche effecten zijn samengevat in tabel 2. Bij hond 14 tot en met hond 16 is 150%
van de berekende dosis volgens figuur 3 geïnjecteerd. Bij geen van deze honden
trad een ademstilstand op. Bij hond 16 was zowel het bewustzijnsniveau als de
arteriële zuurstofspanning verlaagd. Verder viel op dat de ademhaling stotend was.
Mogelijk veroorzaakt door een gedeeltelijke uitval van de Nn. phrenici.

Bij een dosering op grond van de K-S lengte zullen niet makkelijk een
ademstilstand of andere nevenverschijnselen optreden. Daarentegen blijkt de
relatie tussen uitbreiding van het anestheticum en het gewicht van de hond niet
betrouwbaar. Met name de korte zware honden krijgen een overdosis indien ze
op grond van het lichaamsgewicht worden gedoseerd. Dit is uit tabel 2 af te lezen
voor hond 15 en 16, beide dieren vallen in groep 3 en werden op basis van de
K-S lengte met 50% overgedoseerd. Indien de dosering in ml/kg wordt uitgedrukt,
respectievelijk 0.31 en 0.41 ml/kg, vallen ze binnen het doseringsadvies van 0.3-
0.4 ml per kg (doseringsadvies van Bonath (1)).

De relatie tussen de uitbreiding van het anestheticum en de dosering per
lichaamsoppervlak toont veel overeenkomst met die van de K-S lengte. Het
lichaamsoppervlak is immers mede afhankelijk van de K-S lengte. Toch valt hond
15, die op grond van de K-S lengte is overgedoseerd, binnen de geadviseerde range
indien op grond van het lichaamsoppervlak zou zijn gedoseerd (dosis was 9.0 ml/
m, doseringsadvies is 7.0-9.0 ml/m). Derhalve krijgen ook bij een dosering
gebaseerd op het lichaamsoppervlak de korte zware honden een overdosis.

Tabel 2. Effecten van lidocaine met de plasmaconcentraties waarbij deze op kunnen treden (naar
Mather el ai, 1979).

De epidurale anesthesie is eenvoudig, relatief veilig en niet duur. Alhoewel er een
spreiding in de mate van uitbreiding van het anestheticum gevonden wordt, lijkt
de kruin-stuit lengte de meest betrouwbare parameter voor de dosering. Toepas-
sing van deze techniek met een dosering volgens de opgestelde curve (figuur 2)
kan een waardevolle aanvulling zijn op bestaande anesthesiemethoden.

1. Bonath K, Gerlach K und Huby H. Der Periduralkatheter und seine Bedeutung für die
Periduralanaesthesie und Schmerzbehandlung beim Hund. Berl Münch tierärtzl Wschr 1983a;
96:

2. Bonath K, Gerlach K, Ristic-Djuric Z, Knorr S und Failing K. Einfluss der extraduralen
Langzeitsanaesthesie mit Bupivacaine und Langzeitsanalgesie mit Morphin auf Kreislauf und
Atmung des Hundes. Fortschr Vet Med 1983b; 37: 237-44.

3. Bonath K, Gerlach K und Schaller AG. Peridurale lang- und kurzzeit Anaesthesie eine nicht den
Blutdruck senkende Methode für alte und kranke Hunde. Proc World Congr Sm An Med
Hamburg 1984; 112.

4. Boyd E. Growth of the surface of the human body. University of Minnesota press 1935.

5. Bradley RL, Withrow SJ, Heath RB, Perkins D, Kirkwood M, and Mergler R. Epidural analgesia
m the dog. Vet Surg 1980; 9: 153-6.

6. Bromage P. Spread of analgesic solutions in the epidural space and their site of action. A statistical
study. Brit J Anaesth 1962; 34: 161-78.

7. Bromage P. Ageing and epidural dose requirements. Brit J Anaesth 1969; 41: 1016-21.

8. Burn JM, Guyer PB, and Langdon L. The spread of solutions injected into the epidural space
Brit J Anaesth 1973; 45: 338-45.

9. Dodman NH. Ageing changes in the geriatric dog and their impact on anaesthesia. Compt Cont
Ed 1984; 6: 1106-13.

11. Hall LW. Veterinary anaesthesia and analgesia. Bailliere Tindall, London, 1983.

12. Kido DK, Schoene W, Baker RA, and Rumbaugh CL. Metrizamide epiduralography in dogs
Radiology 1978; 128: 119-22.

13. Klide AM and Soma LR. Epidural analgesia in the dog and cat. J Am Vet Med Assoc 1968\'
153: 165-73.

14. Mather LE and Cousins MJ. Local anaesthetics and their current clinical use. Drugs 1979\' 18\'
185-205. \' ■

15. Park WY, Massengale M, Kim S, Poon KC, and MacNamara TE. Age and the spread of local
anaesthetic solutions in the epidural space. Anaesth Analg 1980; 10: 768-71.

16. Scheller WC. Statistics for health profesionals. Addison Wesley, Buffalo N.Y. 1984.

Ten gerieve van de lezers volgen onderstaand de \'summaries\' van de Engelse artikelen
overgenomen uit de januari-uitgave van The Veterinary Quarterly 1989; 11(1): 1-64.

Application of diethylstilbesfrol dipropionate In bulls. 1. Excretion of residues in urine and
faeces and histological and immunohistochemical changes in the prostate

E. H. J. M. Jansen, R. W. Stephany, J. G. Vos, E. J. Ruitenberg, Th. J. Benraad, P. de
Boer, W. G. de Ruig, J. Weijman, and N. A. Schmidt. The Veterinary Quarterly 1988; 11:

SUMMARY In this experiment 20 one year old bulls received a single intramuscular injection
of the anabolic preparation diethylstilbestrol dipropionate (DES-DP) (an oil preparation or
an emulsion). Four animals received a corresponding placebo. The application of DES-DP to
bulls caused characteristic histological alterations in the peripheral glandular epithelium of
the prostate, which could be observed until four weeks after treatment. The value of histological
investigation as a screening method was, however, limited by the occurrence of only few
metaplastic lesions and a rapid recovery. By contrast, immunohistochemistry using a polyclonal
cytokeratin antiserum K40 appeared to be a speciftc and very sensitive method to detect
oestrogen-induced lesions in the prostate. In only two animals, six weeks after injection with
the DES-emulsion. false-negative results were obtained, demonstrating the potential value of
this screening method. The excretion of DES in the urine and faeces was monitored using
radioimmunoassay following chromatographic puriftcation of the urine and faeces extracts.
The excretion of DES in urine was faster for animals of the oil group. The DES content in
urine decreased to the I fxg/l level after 42 days (emulsion group) or 70 days (oil group).
The excretion in faeces was comparable to that in urine. After day 21 the excretion patterns
of the two excreta were indistinguisable.

Perineal hernia repair In the dog by transposition of the internal obturator muscle. I. Surgical
technique

SUMMARY The surgical anatomy of the perineum and a modified technique for perineal
hernia repair by transposition of the internal obturator muscle are described.

Perineal hernia repair in the dog by transposition of the internal obturator muscle.
II. Complications and results in 100 patients

SUMMARY A modified technique for transposition of the internal obturator muscle was used
to repair perineal hernias in 100 dogs. Complications and long-term results are described.
The most important complications were wound infection (45%), faecai incontinence (15%).
and perineal fistula (7%). These complications often occurred in combination. The recurrence
rate of perineal hernia was 5%.

Nine of the 15 patients with faecal incontinence had paresis of the external anal sphincter
or faecal incontinence before surgery. We suggest that in numerous patients, faecal
incontinence is a complication of the condition rather than a complication of treatment. The
owner\'s assessment of the surgical result was good in 71% and moderate in 18% of the cases.

J. P. Koopman, M. E. van den Brink, P. M. Schölten, M. van der Heyden, F. W. van Schie,
M. P. C. Hectors, and F. Nagengast. The Veterinary Quarterly 1989; II: 24-9.

SUMMARY In a mouse model the effects of environmental stress on gastrointestinal
parameters and the effects of cheese-whey on the changes induced by stress were studied. Mice
were subjected to overcrowding, tack of bedding, overcrowding together with lack of bedding,
continuous tight, and housing at 3(FC. The influence of stress on relative caecal weight, faecal
enterobacteriaceae, colonisation resistance (CR), filamentous segmented bacteria in the small
intestine, fusiform bacteria in the faeces, and concentration of faecal bile acids was studied.
Stress had no influence on relative caecal weight, faecal enterobacteriaceae, and faecal bile
acids. Stress did decrease colonisation resistance, presence of segmented filamentous bacteria
in the small intestine, and fusiform bacteria in the faeces. Cheese-whey had no positive effect
on the microbiological disturbances caused by stress. The number of filamentous segmented
bacteria in the small intestine and fusiforms in the faeces decreased by giving cheese-whey.

Clinical signs and biochemical changes in calves caused by injection of ivermectin

SUMMARY Eight-month-old Jersey bull calves given ivermectin intravenously or subcu-
taneously showed signs of depression, ataxia, difficulty in breathing, tachycardia, salivation,
diarrhoea, miosis, and an increase in pseudoCholinesterase activity. The clinical signs were
severe in calves given the drug intravenously. The findings suggest that the cholinergic nervous-
system may be involved in some of the adverse effects of ivermectin observed in calves.

G. Uilenberg, F. F. J. Franssen, N. M. Perié, and A. A. M. Spanjer. The Veterinary
Quarterly 1989; 11: 33-40.

SUMMARY Two stocks of large Babesiae from dogs originating in Erance, transmitted by
Dermacentor reticulatus, two from North Africa, having Rhipicephalus sanguineus as vector,

and one from South Africa, transmitted by Haemaphysalis leachi, were compared in cross-
immunity tests in dogs and in the indirect fluorescent antibody test (IFAT).
The French and North African stocks did not immunise against the South African one, while
the North African stocks did not protect against a French one. The South African stock partially
protected against a French one.

The three groups could be clearly distinguished in the IFAT. These differences have practical
implications for existing and future vaccines against canine babesiosis and for the serological
diagnosis of atypical and chronic cases.

It is proposed to use a trinomial system of nomenclature for these groups: Babesia canis canis
(Piana and Galli-Valerio, 1895), Babesia canis vogeli Reichenow, 1937, and Babesia canis
rossi (Nuttall, 1910), having Dermacentor, Rhipicephalus and Haemaphysalis ticks as their
vectors respectively.

Comparative observations of fever and associated clinical, haematological and blood
biochemical changes after parenteral administration of poly I: poly C, interferon-alpha2a and
Escherichia coli endotoxin in goats

M. Koot, C. T. M. van Duin, Th. Wensing, and A. S. J. R A. M. van Miert. The Veterinary
Quarterly 1989; 11: 41-50.

SUMMARY The present report describes a comparative study in dwarf goats on human IFN-
a2a (0.5 X 10^ lU kg-\' body weight IM), poly I: poly C (an interferon inducer; 30 fig kg
b.w. IV), and Escherichia coli endotoxin (an 11-1 inducer; 0.1 ng kg-\' b.w. IV).
Although IFNs are considered to be species specific, human IFN-a2a was very potent in dwarf
goats. All 3 stimuli induced the \'acute phase response\'. Among the varied physiological
alterations, which together produce this response, are fever and depression, inhibition of gastric
function, tachycardia, a decrease in serum alkaline phosphatase activity, leukopenia,
lymphopenia and neutropenia followed by neutrophilic leukocytosis, hypoferraemia and
hypozincaemia. The results suggest that, apart from 11-1, IFN-a also seems to mediate the
systemic \'acute phase response\' to certain exogenous stimuli.

The prevalence of lead shot ingestion in wild mallards {Anasplatyrhynchos) in the Netherlands

J. T. Lumeij, H. Hendriks, and A. Timmer. The Veterinary Quarterly 1989; 11: 51-5.

SUMMARY During the hunting season 1986-1987, 2859 gizzards from mallards shot in the
Netherlands were collected. Gizzards were selected radiographically and examined visually
for ingested lead shot. The 95% confidence interval of the prevalence of lead shot ingestion
was calculated to be 1.7 to 2.9%. In some gizzards a large number of lead shot (12-16) were
seen. This is an indication for locally heavily contaminated areas.

Especially places where mallards are attracted for hunting purposes, by daily feeding of corn,
predispose these birds to lead poisoning. A ban with regard to these hunting practices will
probably drastically reduce the prevalence of lead shot ingestion. A change from lead shot
to steel shot will solve the problem completely.

W. M. L. Hendrikx, J. Jansen, and T. J. de Vries. The Veterinary Quarterly 1989; 11: 56-
7.

SUMMARY An infection with second-stage larvae of the warble-fiy H. diana in a horse is
described. The second-stage larvae were incapable of developing into the third stage, because
horses are unsuitable hosts and because the infected horse was treated with an insecticide.
Since the horse was used for dragging trees in the forests, the infection was likely contracted
via contact with H. diana, a normal parasite of roe deer in the Netherlands.

Excretion and metabolism of a series of xanthines by the turtle Pseudemys scripta elegans

Tom B. Vree, Jeroen B. Vree, Jacques P. M. Nouws, Yechiel A. Hekster, and Jan C. M.
Hafkenscheid. The Veterinary Quarterly 1989; 11: 58-60.

SUMMARY The xanthines paraxanthine, xanthine, and uric acid are absorbed completely
by the turtle Pseudemys scripta elegans and metabolised presumably into CO2 and NH3. No
intermediate metabolites are excreted. Caffeine, hydroxycaffeine, theobromine, hydroxytheo-
bromine, and hydroxyparaxanthine are absorbed and excreted in different amounts or
percentages of the dose administered. Intermediate metabolites of these compounds are not
excreted. The turtle Pseudemys scripta elegans may, therefore, be ammonotelic.

Comparison of fat and cream content in normal and mastitic milk of cows
G. Vandeputte-van Messom and C. Bürvenich. The Veterinary Quarterly 1989; 11: 61-4.

SUMMARY Two methods for estimating fat and cream content in cow\'s milk were compared
in normal and mastitic milk. Fat content in milk from periparturient cows was estimated
simultaneously by the method of Gerber and by simply spinning small samples of untreated
milk in a haematocrit centrifuge. Mastitis was experimentally induced by inoculating.
mammary glands with Escherichia coli. On the average, cream content in milk from normal,
and uninfected mammary glands measured by the haematocrit method was 20 to 23% higher
than milk fat measured by the method of Gerber. In mastitic milk from infected mammary
glands haematocrit readings were 40% higher than those of Gerber. Milk fat values as
measured by both methods were highly correlated. It is concluded that the haematocrit method
can be used for rapid estimation of milk fat content in normal milk of cows. The greater
difference between cream and fat content in mastitic milk compared to normal milk can
probably, at least partly, be ascribed to the presence of large clots of cells and fat in the milk
during mastitis. During centrifugation of the viscous mastitic milk samples, milk cells and
fat probably are not completely separated. This results in overestimated readings of milk cream
content with the haematocrit method. It therefore seems advisable to use the Gerber method
for accurate measurements of milk fat in mastitic milk.

SUMMARY The veterinary profession and its contribution to public health should expand in
breadth, depth and flexibility to respond to the changing needs of community and society.
This longstanding issue is still the subject of controversy between on the one hand those whose
scientific activities contribute to our knowledge of food and environmental hygiene, enteric
infections, food-borne diseases and zoonoses in general, and on the other the all too numerous
traditionalists (even within the profession) who resist the venture of veterinarians into new
territories and resent involvement in public health.

Veterinarians are ideally suited to function in public health because of their orientation to
populations, disease prevention, and the economic implications of disease.

This has been a special symposium to honour the career and retirement of Professor
Dr. E. H. Kampelmacher. It is fitting that the title of the symposium reflects so
clearly the accomplishment and contributions of the person we honour. It is equally
fitting to look at an overview of Veterinary Medicine and its role in public health, as
there are signs of professional change and turmoil in some parts of modern society;
these contemporary problems have been visualised in the past by our esteemed
colleague.

The title I have chosen for my portion of this symposium is \'Modern Trends of
Veterinary Public Health\', a title conceived by Professor Kampelmacher on the
occasion of his delivery of the Wilmott Guest Lecture at Bristol University in 1975.
I have utilised heavily the content of this and other of his presentations, as they
reflect the accuracy of his thinking and vision during the progression of his career.
The predictive content of these past presentations has withstood the test of time and
is still very appropriate for the assimilation of contemporary views, successes and
problems, and the direction in which we are headed. The presentations of Professor
Kampelmacher have often reflected the problems of today projected to tomorrow,
although of course our today was the tomorrow of yesterday, when his thoughts
were crystallised and communicated.

Professor Kampelmacher officially entered the field of veterinary public health
with his appointment as a bacteriologist to the staff of the National Institute of
Public Health and Environmental Hygiene — Rijksinstituut voor Volksgezondheid
en Milieuhygiëne (RIVM) in 1954. His activities and responsibilities expanded
through a succession of scientific and administrative roles, culminated by his
appointment of recent years, as deputy Director-General, the post he now vacates.
His legacy is in biological and medical science, as a world authority and leader in
food-borne diseases, food hygiene and microbiology, and in administration, as a
veterinarian with one of the highest level administrative posts in the world. His
global leadership and impact are further exempligied by the major term roles he has
played in the World Veterinary Congress, the World Association of Veterinary
Food Hygienists, and in his many years of advisory service to World Health
Organisation.

It is interesting at this time to reflect on the corollary between the evolution of
veterinary public health and the professional evolution of the man we honour

\' Professor of Epidemiology and Public Health, University of Missouri, Columbia, Missouri, 6521 1
USA.

today. As veterinary public health has been presented with newer and broader
challenges and opportunities through the years, Professor Kampelmacher has been
one of the world\'s leaders in responding to an increasingly complex environment.
He has been a leader in exerting outward pressure from inside the boundaries of
what many have considered resistance from the all-too-numerous traditionalists in
the veterinary medical profession; indeed, the public health veterinarian must be a
community health problem-solver capable of assessing risk factors, and then
bringing resources to bear to effect prevention or control. It is natural that a
community health problem-solver must often deal with situation of unknown cause
to develop orderly and effective responses. Thus, the boundaries of activity are and
will always be amorphous. The world and its communities are dynamic, and the
problem of communities tend to become more complex rather than less so.
Veterinary Medicine and its contributions to public health must likewise continue
to expand in breadth, depth and flexibility in order to be responsive to changing
community and societal needs. From his start as a clinician and his rapid entry into
internation veterinary medicine and public health. Professor Kampelmacher\'s
activities have influenced all countries and people via contributions to food and
environmental hygiene, enteric infections and food-borne disease, and zoonoses in
general.

Professor Kampelmacher, on the occasion of his inauguration as Extraordinary
Professor of Food Microbilogy, delivered an address with the interesting title \'Since
Eve Ate Apples ...\'. I quote from this address: \'A man went with his wife to town.
As usual in these days, he, sitting on a mule, and she walking near him in the dust.
Suddenly, he heard some passers-by saying, \'Look at that man, he sits on the mule
and allows his wife to walk in the dust\'. Since the man was a sensitive one, he
stepped off and put his wife on the mule. Then he heard some conservative
passers-by saying, \'Look how henpecked that man is, his wife on the mule and he
walking the dust\'. So the man sat on the mule behind his wife. Then he heard some
passers-by saying, \'Look how that man is working his animal to death\'. At his wits
end, the man stepped off, took the mule on his shoulders, took his wife by the hand,
and walked laboriously while passers-by were further making fun at his expense\'.
So it is, when those who venture into new territories are observed by those
circumscribed by tunnel vision. Leaders in veterinary public health continually face
major resistance from within the profession, particularly in the United States, with
the unwritten message that veterinarians do not belong in public health. This is
indeed a strange attitude for leaders at a time when the number of veterinarians is
climbing rapidly and the number of positions for veterinarians is shrinking.
And, concurrently, other non-medical professional groups are quietly moving into
and filling vacancies for which the public health veterinarian is uniquely qualified;
examples of these are the environmental health technologists or engineers. These
developments will result in less efficient and less capable service to major societies,
and many disappointed and disillusioned young veterinarians. Veterinary public
health may well have the greatest growth potential in the entire spectrum of
professional activities.

Let us look further at the words of Professor Kampelmacher on this subject, written
at various occasions during his career.

\'We must continue to function in public health in co-operation with other disci-
plines\'.

\'Veterinarians are ideally suited (to function in public health) because of orienta-
tion to populations, prevention and the economic implications of disease\'.
\'Undergraduate veterinary curriculums should be broad; specialisation should be
undertaken in the post-DVM period, should be intense and take place in a multidis-
ciplinary environment\'.

\'Specialisation must be followed by continuing education to serve contemporary
needs\'. (Why is it not feasible for the private practising veterinarian to obtain
credentials in public health via continuing education, and become a local public
health resource and thereby derive income, rather than burdening central tax-sup-
ported resources which are never adequate to fully respond).
\'As our technocratic societies progress, we see the major growth of our profession
occurring in the non-clinical phases of veterinary medicine, a factor not readily
absorbed and respected by the very students who will in the future be assuming the
responsibilities\'.

We have clearly seen in recent years, and still see, part of the veterinary profession
resisting and resenting involvement in public health, and intimating that such
involvement is not a part of real veterinary medicine and is less respected than
engaging in the \'laying on of hands\'. Sadly, some within veterinary public health
have also resisted change and activity beyond traditional boundaries, but this is a
less ominous aspect of the issue. One of our contemporary leaders and thinkers in
the veterinary profession of today. Dr. Calvin Schwabe, has long ago written a
book entitled, \'What Do Veterinarians Do\', a reflection of the demographic
problems than felt to be in the making. I submit that a good proportion of the
veterinary profession cannot answer this question well, but, on the other hand, and
to maintain a positive attitude, it is risky to attempt a precise description Professor
Kampelmacher has alluded to this.

My dear friend Professor Kampelmacher, the less fortunate people of the world
have profited immensely from your distinguished career. Whether we consider
developed societies with their concerns of food hygiene, comparative medicine and
chronic desease, or environmental contamination with physical and chemical
agents, or wether we consider the less developed remainder of the world with the
more basic concerns of food provision and distribution, spoilage and quality,
zoonoses, diarrhoeal disease and environments heavily contaminated by biological
agents, your footprints are clearly there. May I assure you that your thoughts,
counsel and leadership continue to be needed in whatever from they may be
delivered.

A last quotation comes from a farewell address entitled \'People Always Say...\' and
contained a meaningful message; it was delivered by Professor Kampelmacher at
the Agricultural College at Wageningen on Juni 6, 1985.

\'God is a source of riches. He feeds the wild animals, both those in the forest and
those on the river bank. But although he gives each animal its own food, he does not
feed the lazy. No man should be in any doubt; all who want to eat must walk, run
and fly\'.

No one would seriously accuse the profession of veterinary medicine of laziness;
there are however, unmistakable pockets of inertia that are damaging.
To quote another famous philosopher, this time the cartoon character Pogo, \'We
have met the enemy and they are us\'.

Verhoeff J, Wierda A and Boon JH. Clinical
signs following experimental lungworm in-
fection and natural bovine respiratory syn-
cytial virus infection in calves. Vet Rec 1988;
123: 346-50.

De klinische verschijnselen van een long-
worm- en een BRS-infectie gelijken sterk op
elkaar en het is op basis daarvan dan ook
onmogelijk de diagnose te stellen; zeker niet
bij menginfecties. In drie afzonderlijke
proefopstellingen is geprobeerd hierin dui-
delijkheid te verschaffen.
Kalveren met een natuurlijke BRS-infectie:
Zevenenveertig kalveren van 2 — 10 maan-
den oud, gehuisvest in 6 groepen en ver-
schijnselen van een acute BRS-infectie ver-
tonend, werden klinisch en serologisch
vervolgd. Vijftien dieren hadden geen wei-
degang gehad en de overige 32 waren vóór
de weidegang tegen longworminfecties ge-
vaccineerd. Tweeënveertig dieren vertoon-
den een seroconversie tegen het BRS-virus.
De verschijnselen als daling eetlust, hoesten,
neusuitvloeiing, frequente abdominale
ademhaling en koorts traden acuut op en
waren uitgezonderd de neusuitvloeiing en
hoesten binnen 14 dagen verdwenen.
Tien kalveren van 3 maanden oud, in één
koppel gehuisvest, werden \'at random\' be-
smet met 2560 of 320 longwormlarven per
dosis en wel twee keer per week gedurende
acht weken. De kalveren werden twaalf
dagen vóór de start en 25 dagen daarna
gevaccineerd tegen BRS-infecties.
De klinische verschijnselen werden in de
loop van de eerste twee weken duidelijker
en na 20 dagen vergelijkbaar met die na een
BRS-infectie, doch meer persistent. De
dagelijkse groei was 700 g voor de groep,
besmet met 320 larven/dosis en 500 g voor
die met 2560 larven/dosis.
Vijftig kalveren van 3 maanden oud, indi-
vidueel gehuisvest in één stal, werden ad
random in 3 groepen gedeeld.
Eén controlegroep en twee proefgroepen,
waarvan de ene gedurende acht weken twee
keer per week 40 — 320 longwormlarven/
dosis kreeg toegediend en de andere groep
640 — 2560 longwormlarven/dosis.
Gedurende de eerste 23 dagen waren de
klinische verschijnselen vergelijkbaar met
die in experiment B, doch milder. De ver-
schijnselen werden ernstiger toen op dag 29
een natuurlijke BRS-infectie manifest werd.
De verschijnselen van de BRS-infectie in de
controlegroep waren zeer mild; koorts was
het meest opvallend. De controledieren
groeiden 750 g per dag, de kalveren met een
lichte longwormbesmetting 575 g en die met
een zware longwormbesmetting 400 g per
dag. Alle dieren met een BRS-infectie ver-
toonden tussen dag 29 en 36 een serocon-
versie.

Humphries WR, Morrice PC en Bremner I.
A convenient method for the treatment of
chronic copper poisoning in sheep using
subcutaneous ammonium tetrathiomolyb-
date. Vet Rec 1988; 123: 51-3.

Het effect van een i.v.-injectie van ammo-
nium tetrathiomolybdaat (ATM) bij scha-
pen met een chronische kopervergiftiging is
bekend. Het effect van een s.c.-injectie werd
in de volgende proef nagegaan.
Twintig Suffolk-kruisling-hamels van 16
weken oud kregen een compleet rantsoen
van gerst en gerstestro met suppletie met
kopersulfaat tot een kopergehalte van 36
mg/kg rantsoen. Het S-gehalte was eerst 2.8
g/kg en werd na 6 maanden door het niet
meer toevoegen van Na-sulfaat aan het
rantsoen teruggebracht tot 1.5 g/kg, het-
geen resulteerde in een toename van de
depositie van Cu in de levers.
Acht dieren vertoonden verschijnselen van
hemolytische crisis (daling eetlust, icterus,
methemoglobinemie, plotselinge stijging
van het plasmakopergehalte tot boven 50
mmol/l, verhoogd SDH-AST- en bilirubi-
negehalte). Direct na het optreden van deze
verschijnselen werden de dieren om de dag
behandeld met 1.7 mg ATM/kg.l.g. intrave-
neus en 3.4 mg subcutaan.
Twaalf dieren, welke na 18 maanden nog
geen verschijnselen van een hemolytische
crisis vertoonden, werden op basis van het
lever Cu-gehalte in 2 gelijke groepen inge-
deeld. Om de dag werden 3 injecties ATM
als hierboven vermeld toegediend en tege-
lijkertijd werd het Cu-gehalte van het rant-
soen gereduceerd tot 12 mg/kg. Zes dagen
na de laatste injectie werden de dieren
geslacht.

Het Cu-gehalte in de leverbiopten steeg de
eerste 6 maanden van 5.6 ± 0.5 tot 10.2 ±

0.8 mmol/kg d.s. Na de S-reductie tot 1.5
g/kg werd na 2 maanden de grens voor een
hemolytische crisis te weten van 16 mmol/
kg d.s. bereikt.

Het effect van de twee applicatiemethoden
van ATM was volledig vergelijkbaar: een
snelle en sterke toename van het plasma Cu-
gehalte in de vorm van een onoplosbaar
complex met ATM, daling van de AST- en
bilirubinegehalten tot normale waarden
binnen I week, een normaal Hb en PCV in
1 — 3 weken en daling van het Cu-gehalte
van de erythrocyten van 100 tot 20 mol/1
binnen 24 uur na de eerste injectie. De lever
Cu-gehalten daalden van 21.9 ± 4.9 mmol/
kg d.s. tot 12.8 ± 3.4 mmol/kg d.s. na de

1.v.-injectie en van 20.0 ± 4.5 mmol/kg d.s.
tot 12.9 3.3 mmol/kg d.s. na de s.c.-
injectie.

Terpstra C, and Wensvoort G. Natural
infections of pigs with bovine viral diar-
rhoea virus associated with signs resembling
swine fever. Research in Veterinary Science
1988; 45: 137-42.

Bij laboratorium-diagnostiek van varkens-
pest met behulp van immunofluorescentie
werden van 1976 t/m 1985 13 natuurlijke
gevallen van BVD-virusinfecties bij varkens
ontdekt. De voor varkenspest verdachte
symptomen deden zich voor bij 2 — 16
weken oude varkens en betroffen altijd
dieren behorende tot éénzelfde toom. Con-
junctivitis, anemie, ruw baarkleed, diarree
en achterblijven in de groei waren de meest
voorkomende verschijnselen. In de meeste
gevallen stierf de toom geleidelijk uit, hoe-
wel herstel ook is waargenomen. Bij sectie
werden onder andere sepsis, icterus, oede-
men, hydrops ascitis, polyserositis, polyar-
thritis en thymus atrophic gezien. De lesies
van het maagdarmkanaal varieerden van
een catarrhale gastroenteritis tot maagzwe-
ren of een necrotiserende enteritis met bou-
tons in coecum en colon. Klinische ver-
schijnselen en sectiebeeld leken op die van
chronische varkenspest. Uit alle gevallen
werd een pestvirus geïsoleerd in celcultures.
Het uiteindelijke onderscheid tussen var-
kenspest en BVD werd gemaakt op basis
van een vergelijkend serologisch onderzoek
bij varkens die met het betreffende isolaat
waren ingespoten of van contactdieren uit
de oorspronkelijke koppel. Hierbij werd
gebruik gemaakt van referentiestammen
voor elk van de twee virussen. In meer
recente gevallen werd de differentiatie be-
spoedigd door typering met behulp van
monoclonale antilichamen. De geboorte
van dode en zwakke biggen, alsmede het
gegeven dat de ziekte zich altijd tot één toom
beperkt doet vermoeden dat het hier om
congenitale infecties gaat. Hoewel transpla-
centaire infecties van BVD-virus bij varkens
eerder zijn beschreven, lijken dit de eerste
gevallen te zijn waarbij klinische en patho-
logische verschijnselen optreden die niet van
varkenspest zijn te onderscheiden.

White DG, Matos JS, Harmon RJ, and
Langlois BE. A Comparison of Six Selective
Media for the Enumeration and Isolation of
Staphylococci. J Fd PRot 1988; 51: 685-90.

Er worden verschillende media gebruikt
voor de isolatie van stafylokokken uit
monsters met een gemengde flora. Het
ideale selectieve medium moet zonder rem-
mend effect op de stafylokokken de begelei-
dende flora compleet remmen. Dit ideaal is
echter moeilijk bereikbaar. De auteurs ver-
geleken 6 media, Mannitol zout agar en
stafylokokkus medium 110 zout als selec-
tieve remmer, Baird-Parker agar kalium
telluriet en lithium chloride al of niet met
toevoeging van acriflavine (7 /jg/ml), poly-
myxin (20 I.U./ml)en sulfonamides (55 /xg/
ml), Kranep agar cyclohexamide en natrium
azide bevatten met 5% Bloed agar als con-
trole medium.

37 Stafylokokken-stammen (23 speciès) en
19 andere speciès werden daarvoor ge-
bruikt. Geen enkel medium was in staat alle
37 stafylokokken-stammen te laten groeien.
Baird-Parker agar met acriflavine, polymy-
xine en sulfonamides was het meest selectief
en liet alleen groei toe van S. Aureus. SM
110, dat allen S. warneri BG 647 remde het
minst.

Stammen van de genera Bacillus, Coryne-
bacterium en Micrococcus groeien op alle zes
de media.

(Iowa State University Press. Ames. Iowa. 6e
editie. 1988. ISBN 0-8138-1739-0 f 241.45)

De zesde editie van dit voor veterinaire farmaco-
logen, toxicologen en klinici zo belangrijke en
omvangrijke handboek is 6 jaar na de verschij-
ning van de vorige uitgave een feit geworden. De
nieuwste editie bevat meer dan 1200 pagina\'s
tekst, die niet overdadig verlucht zijn met chemi-
sche formules, figuren en tabellen. De opbouw
van het boek is onveranderd gebleven (18 secties
onderverdeeld in 66 hoofdstukken); het schrijvers-
collectief is met collega L. R. McDouglas (sectie
57: antiprotozoaire middelen) uitgebreid tot zes-
tien.

In de eerste twee secties (5 hoofdstukken) worden
de algemene aspecten van de farmacologie en de
farmcotherapie behandeld waaronder farmaceu-
tische toedieningsvormen, wijzen van toediening,
het recept en de diergeneesmiddelenregistratie in
de USA. In vergelijking met de vorige editie valt
op, dat in deze hoofdstukken vrijwel geen wijzi-
gingen in de tekst zijn doorgevoerd.
Het merendeel van de overige secties (15) is
gericht op de werkingsmechanismen, effecten en
de kinetiek van farmaca alsook doseringsadvie-
zen en mogelijke neveneffecten en interacties met
andere farmaca.

In de tekst worden steeds literatuurverwijzingen
gegeven, terwijl ieder hoofdstuk wordt afgesloten
met een literatuurlijst. In dit gedeelte vallen een
aantal zaken op. De tekst van een aantal hoofd-
stukken is niet (8) of nauwelijks (19) aangepast.
De overige hoofdstukken (25) zijn wel geactuali-
seerd (20 — 70% van de geciteerde literatuur heeft
betrekking op de periode na 1982), waarbij de
aandacht vooral op de thuismarkt gericht is
(recente maar ook langer bestaande farmaca, die
buiten de USA toepassing vinden worden niet of
nauwelijks behandeld).

Opvallend weinig wordt er gerefereerd naar pu-
blikaties die verschenen zijn in de Journal of
Veterinary Pharmacology and Therapeutics, het
tot nu toe enige specifieke tijdschrift voor dit
vakgebied. Dit is te meer merkwaardig als men
weet dat dit tijdschrift ondersteund wordt door
zowel de American Academy of Veterinary Phar-
macology and Therapeutics (USA), de Associ-
ation for Veterinary Clinical Pharmacology and
Therapeutics (UK) als de European Association
for Veterinary Pharmacology and Toxicology. De
uitgave in Engeland is hier mogelijk debet aan.
Alhoewel sectie 12 (oog, oor, huid en slijmvliezen)
geactualiseerd is, heeft dit onderdeel nog te veel
het karakter van Materia Medica.
Een echt farmacologische behandeling van deze
onderwerpen ontbreekt nog. Specifieke hoofd-
stukken gewijd aan de uterus en de uier ontbreken
eveneens. Een aantal voorbeelden van andere
omissies zijn onder meer te vinden in sectie 6 (de
ontwikkelingen ten aanzien van serotonine, sub
P, VIP, interleukinen, interferonen), sectie 9 (de
ontwikkelingen ten aanzien van somatotropinen,
IGF] en 2, /Si-agonisten, trenbolone, zeranol,
proligeston etc.), sectie 10 (farmaca met invloed
op de regulering van de voedsel- en drinkwater-
opname), sectie 12 (ft-agonisten, mucolytica),
sectie 14 (de ontwikkelingen ten aanzien van
antibacteriële chemotherapeutica zoals trimetho-
prim en nieuwere aanverwanten, de fluoroquino-
lonen zoals enrofloxacine, penicillinen zoals pe-
nethamaat-hydrojodide, flucloxacilline, pivam-
picilline, mecillinam etc.) en sectie 16 (veel
aandacht voor obsolete farmaca als tetrachloor-
koolstof, hexachlorofeen, hexachloorethaan, fe-
nothiazine, tolueen, n-butylchloride en tetra-
chloorethyleen en onvoldoende aandacht voor
nieuwere anthelmintica zoals closantel en tricla-
bendazole; bij de coccidiostatica ontbreken ook
clazuril en toltrazuril). Merkwaardig is ook dat
in hoofdstuk 49 de penicillinen niet samen met de
cefalosporinen behandeld worden, dat tylosine
niet tot de macroliden gerekend wordt (pagina
839) en dat ketoconazol behandeld wordt in de
categorie topicale middelen (pagina 851).
Twee aparte secties (17 en 18) zijn gewijd aan de
veterinaire toxicologie en de problematiek van
ongewenste residuen van lichaamsvreemde ver-
bindingen in voedingsmiddelen van dierlijke oor-
sprong. In vergelijking met de vorige edities zijn
deze secties niet alleen geactualiseerd maar ook
uitgebreid.

Deze opsomming geeft mogelijk ten onrechte de
indruk, dat er ten aanzien van dit boek meer te
bekritiseren dan te prijzen valt. Voor alle duide-
lijkheid zij gesteld dat op het gebied van de
veterinaire farmacologie er geen beter boek voor-
handen is. Voor de vakman is het dan ook een
\'must\'; voor de prakticus is het een waardevol
naslagwerk waarop hij/zij regelmatig kan terug-
vallen. Ten aanzien van de nieuwe editie kan wel
gesteld worden dat het jammer is dat de ontwik-
kelingen in de afgelopen 6 jaren in vele hoofdstuk-
ken onvoldoende zijn terug tc vinden.

Dit boel< is de eerste publikatie van de inter-
universitaire werkgroep PAN (people-animals-
nature) die de relatie bestudeert tussen mens en
dier. Aan deze uitgave hebben negen auteurs hun
medewerking verleend.

Het boek beschrijft de maatschappelijke en ethi-
sche consequenties van de objectivering van het
dier.

Mensen kennen een waarde toe aan dieren die
verschillen al naar gelang de functie die het dier
voor de mens heeft. Zo vertegenwoordigen dieren
een emotionele waarde, maar ook een nutswaarde
voor de mens, hetgeen in veel gevallen een
ambivalente houding tegenover dieren oplevert.
We houden van dieren en eten ze op. We betalen
ervoor om dieren te bekijken en we jagen op hen.

Ratten en muizen worden als ongedierte be-
schouwd, vertroeteld als huisdier of als proefdier
gewaardeerd en duur betaald. Het dier heeft in
dit licht geen eigen waarde, maar ontleent die aan
zijn waarde voor de mens. Deze objectivering van
het dier vormt het thema van het boek.
De auteurs gebruiken in het kader van de relatie
mens-dier een functionele indeling van diergroe-
pen zoals landbouwhuisdieren, proefdieren, ge-
zelschapsdieren, recreatiedieren en vrij levende
dieren.

In de eerste twee hoofdstukken wordt gesteld dat
de toenemende objectivering van dierlijk leven
leidt tot problemen in de relatie tussen mens en
dier. Aan de hand van de domesticatie geschie-
denis van dieren wordt verduidelijkt hoe cultuur-
en tijdgebonden mens-dier relaties zijn.

In het derde hoofdstuk wordt beschreven hoe de
opvattingen vanuit de maatschappij ten opzichte
van landbouwhuisdieren, proefdieren en gezel-
schapsdieren kritischer geworden zijn in de loop
van de tijd. Echter, de ontwikkeling in de biowe-
tenschappen lijkt niet tegen te houden zodat het
verschijnsel van de \'turbo koe\' die vele malen
meer melk geeft, in het nabije verschiet lijkt te
liggen. In het laatste hoofdstuk behandelen de
auteurs de objectivering van het dier in het
wetenschappelijk onderzoek aan de hand van de
biotechnologie en de ethologie. Door genetische
manipulatie tracht de mens het dier ingrijpend te
veranderen. Uit het gedrag van dieren kunnen wij
opmaken wat de gevolgen van deze manipulaties
voor hen kunnen betekenen.

In de epiloog geven de auteurs hun visie op de
consequenties van een meer verantwoord dierge-
bruik voor de maatschappij.
Al met al een zeer leeswaardig boekje, hoewel er
tussen de diverse hoofdstukken wel verschillen
bestaan in helderheid van formuleren.

Informatie- en datamanagement zijn een belang-
rijk onderdeel geworden van elk vakgebied. De
diergeneeskunde is hierop geen uitzondering.
Informatie vanuit klinische gegevens, produktin-
formatie, tijdschriften etc. Het opslaan, verwer-
ken, weer terugvinden en interpreteren van de
beschikbare informatie is het onderwerp van
\'Veterinary information management\'.
Het is een prettig geschreven boek. Het is met
name nuttig voor de beginnende informatie-
manager. De meeste praktici kunnen zichzelf tot
die laatste categorie rekenen. De doelgroep van
het boek is dan ook de praktiserende dierenarts.
Het boek bestaat uit negen hoofdstukken die
achtereenvolgens gaan over: informatiebronnen,
gebruik van informatie in diagnostiek en thera-
piekeuze, het gebruik van computers in diagnos-
tiek en besliskunde en tenslotte datamanagement.
De opbouw van het boek is logisch, het begint met
simpele klinische data en het eindigt met expert-
systemen en nationale ziekteregistratiesystemen.
Tussendoor wordt aandacht besteed aan onder
andere de keuze van externe informatiebronnen:
hoe wordt een goed tekstboek gekozen, op welke
manier wordt een selectie gemaakt uit de keur van
aanwezige veterinaire tijdschriften en hoe kunnen
artikelen opgeslagen worden. Naast deze zeer
praktische vraagstellingen is ook ruimte opgeno-
men voor een introduktie in de gebieden van
computer geassisteerde diagnostiek en expertsys-
temen. Deze onderwerpen sluiten niet direct aan
bij de dagelijkse praktijkvoering maar geven de
zich verschuivende grenzen aan van de klinische
diergeneeskunde aan. Uiteraard wordt de toepas-
sing van de computer in de dagelijkse praktijk en
de toekomstige toepassingen van de computer in
epidemiologische analyses van de praktijkgege-
vens aan de orde gesteld.

Het boek is een goede inleiding in de materie van
data- en informatiemanagement. Voor de echt
geïnteresseerden zal het echter wel nodig zijn om
op deelgebieden meer informatie elders te halen.

In de aflevering van 15 maart jongstleden
(Tijdschr Diergeneeskd 1989; 114 (6): 315-21) is
op pagina 321 onder aan de literatuurlijst de
datum van acceptatie voor publikatie van het
bovengenoemde artikel weggevallen. De betref-
fende passage luidt: \'Aanvaard op 15 februari
1989\'.

Het 15e World Buiatrics Congress werd van
11 t/m 14 oktober 1988 op voortreffelijke
wijze in Mallorca georganiseerd. Er werden
in drie sessies 248 lezingen en 48 posters
gepresenteerd (zie ook de betreffende Press
Notice van het 15e World Congress on
Diseases of Cattle op pag. 463).
Uiteraard is het niet mogelijk om alle lezin-
gen te volgen. De goede proceedings maken
het evenwel mogelijk om toch een vrij
volledige indruk van het gehele proces te
verkrijgen.

In de sectie immunologie werd ruim aan-
dacht besteed aan het via recombinant tech-
nologie verkregen bovine interferon-alpha-
1-1, vooral ter controle van Bovine Respi-
ratory Disease (BRD), ook wel shipping
fever of enzoötische broncho-pneumonie
genoemd. Ondanks kritiek op de uitge-
voerde proeven lijkt dit middel van Genen-
tech Inc. (USA) en Ciba-Geigy toch wel een
gunstige invloed te hebben. Dit werd ook
gevonden in gestandaardiseerde infectie-
proeven van Babiuk et al (University of
Saskatchewan). Het middel is waarschijn-
lijk eerder immuno-modulatief dan antivi-
raal werkzaam. Westenbrink (CDI) conclu-
deerde aangaande pinkengriep dat een
fataal verloop niet direct te wijten is aan een
incomplete, onvoldoende antilichamen-res-
pons ten opzichte van bovine RSV-eiwitten.
Loan (USA) berichtte over gunstige resul-
taten met een Pasteurella haemolytica-vac-
cin bereid op weefselculturen.
In de sectie reproduktie benadrukte Fran-
ken (GD Gelderland) het belang van een
bepaling van het progesteron bij onder
andere dubieus tochtige koeien. In een
Spaans onderzoek bleek een behandeling
met PRID, in combinatie met 250 ßg GnRH
de vruchtbaarheid gunstig te beïnvloeden.
Een injectie met alleen GnRH op de 12e of
13e dag post-partum had weinig effect. Er
zijn echter ook wel onderzoeken waarin van
een dergelijke behandeling wel een gunstig
effect wordt gezien zoals Brown in zijn wat
selectieve (alleen de gunstige resultaten wer-
den vermeld) literatuurstudie aangaf In een
onderzoek met 1011 koeien in Japan kon
geen gunstige invloed aangetoond worden
van een 2% polyvinylpyrrolidone (PVP)-
jodium oplossing (50 of 100 ml) op 20 tot
50 dagen post-partum, ook niet bij een
afwijkende uitvloeiing.
In een Frans onderzoek (Laval el al.) kon
geen significant verschil aangetoond wor-
den tussen een intra-uteriene behandeling
bij 69 koeien met pen-strep (1 miljoen IE/
Igram) en 96 koeien met penicilline-genta-
mycine (1 miljoen IE en 200 mg), hoewel de
laatste combinatie wel tendeerde beter te
zijn.

Lopez Gatius van UpJohn zag geen gunstig
effect van PGF (25 mg Dinoprost) routine-
matig toegediend op 14 dagen na het afkal-
ven. Een keizersnede, die, volgens de Argen-
tijnse spreker, uitgevoerd kon worden in 8
minuten, kon zich wel op een grote belang-
stelling, maar niet op een grote instemming
verheugen. In dit geval werd de koe neer-
gehaald en uitgebonden.
Ook Bovine Somatropine (BST) kwam, vrij
uitgebreid, aan de orde met, onder andere
in de discussie, de al bekende voor- en
nadelen. In Engeland is men inmiddels het
vierde jaar van uitgebreide proefnemingen
ingegaan en hebben de eerste nakomelingen
van de met BST behandelde moederdieren
gekalfd. Deze onderzoeken worden door
Phipps et al. te Reading (U.K.) uitgevoerd.
In de proeven in Engeland werd een signi-
ficant hoger celgetal bij de behandelde die-
ren gevonden. Opmerkelijk was de lage
produktie en de lage drogestofopname (16,8
kg bij de behandelde groep) in dit Engelse
onderzoek, hoewel ook hier een duidelijk
positieve invloed van BST kon worden
gevonden. Whitaker (Edinburgh) vond dat
het effect van BST bij vaarzen minder was
dan bij koeien. Bij behandelde dieren was
het beta-hydroxyboterzuur en het anorga-
nisch fosfaat significant hoger en het ureum-
gehalte significant lager. Bij een slecht
management zal BST nauwelijks effect heb-
ben. Bij een uitstekend management zal het
effect maximaal zijn.

In de sectie mastitis werd vanuit Japan
uitvoerig bericht over zomerwrang. De rol
van de vlieg bij de transmissie werd door
deze onderzoekers minder belangrijk ge-
acht, hoewel hun onbekend was of de vlieg
Hydrotaea irritans in Japan voorkwam. De
vlieg Hydrotaea irritans wordt in Europa
algemeen als de overbrenger van zomer-
wrang beschouwd.

Du Preez (Zuid Afrika) benadrukte het
belang van tepelkanaalinfecties bij de be-
strijding van (subklinische) mastitis. Peterse
(GD Noord Nederland) deed een onderzoek
naar de invloed van de melkmachine op het

voorkomen van klinische en subklinische
mastitis. Hij selecteerde uit 500 bedrijven 57
koppels met de laagste en 57 bedrijven met
de hoogste individuele koecelgetallen. Hij
vond dat de melkafvoer vanaf de speen één
van de belangrijkste verschillen vormde.
Deze was het hoogste op bedrijven met de
gunstige koecelgetallen.

Oliver (USA) toonde aan dat veel vaarzen
bij het kalven subklinisch besmet zijn met
zowel major pathogene kiemen als minor
pathogene (coagulase negatieve stafylokok-
ken en C bovis). Droogzetantibiotica wa-
ren, in een onderzoek van dezelfde spreker,
niet meer of nauwelijks werkzaam rond het
kalven. Benzathine cloxacilline en penicil-
line-streptomycine waren langer werkzaam
dan novobiocine, penicilline-novobiocine
en cephaprin benzathine. Cracknell (U.K.)
gaf aan in een onderzoek met Clavulanate-
potentiated amoxycilline met Prednisolon,
uitgevoerd bij klinische mastitiden, hoe
moeilijk dergelijke onderzoeken zijn. De
klinische en bacteriologische genezingsper-
centages bleken iets, maar niet overtuigend,
beter dan in de controlegroep behandeld
met een niet met name genoemde \'leading
market competitor\'.

Uit een Californisch onderzoek (Tarabla et
al.) bleek dat een intramammaire infectie
van agalactiae de produktie significant
ongunstig beïnvloedde.
Een behandeling met 1 miljoen eenheden
procaïne-penicilline per kwartier gaf een
genezing van 88,9%. Het celgetal zakte sterk
in de behandelde groep en de produktie
steeg hetgeen op een herstel van het secre-
torisch weefsel wijst.

In de sectie locomotiestoornissen werd nog
eens gewezen op het belang van internati-
onaal identieke wijze van benaming van
klauwaandoeningen. Boorman (Vakgroep
Heelkunde) toonde de eerste resultaten van
arteriografie bij bevangenheid. Storingen in
de circulatie spelen hierbij een belangrijke
rol.

In de sectie digestiestoornissen liet Breukink
(Vakgroep Inwendige Ziekten) het gunstige
effect van clenbuterol op maagzweren bij
mestkalveren zien. In de discussie betreurde
hij de — negatieve — golf van publiciteit
rond dit middel temeer omdat dergelijke
middelen, in verbeterde vorm, voordelen
bieden.

Poulsen toonde de mogelijkheid om perma-
nent pensmonsters te nemen via een sonde
aangebracht via de neus en Hajer (Vakgroep
Inwendige Ziekten) om de concentratie van
antibiotica in het bronchiaal secreet te be-
palen.

Straub vatte de kennis betreffende enzoö-
tische runderleucose samen. Tijdens de
dracht treedt vaak een besmetting op. Biest
is minder gevaarlijk vanwege de hoge con-
centratie aan antilichamen. Overdracht via
melk is mogelijk. Een kalf kan, als een
moederdier weinig antilichamen heeft, al na
drie weken seronegatief zijn. Straub wees op
het belang van runderen, die al voor de
geboorte besmet zijn en die serologisch niet
altijd positief reageren. Bij saneringen kun-
nen deze dieren voor teleurstellingen zor-
gen. Na een horizontale besmetting kan het
7 tot 9 maanden duren alvorens een rund
ook seropositief is. Besmetting via bloed-
naalden is zeer goed mogelijk. Hiervoor is
maar zeer weinig bloed nodig. Besmetting
via rectaal exploreren achtte Straub niet zo
waarschijnlijk hoewel dit ook nog zeer re-
cent wel door Hopkins et al. (Vet Rec 1988;
122: 389-91) beschreven is. Overdracht via
sperma is uitgesloten evenals via embryo\'s,
mits de richtlijnen die internationaal bij ET
gevraagd worden, nageleefd worden. Bij de
bestrijding is de immunodiffusietest zeer
specifiek en de ELISA (voor onder andere
tankmelk) zeer gevoelig. Enzoötische run-
derleucose is niet besmettelijk voor de mens.
Het Breda-virus, behorende tot de Torovi-
ridae, komt in Nederland wijd verbreid voor
zoals Koopmans (Vakgroep Inwendige
Ziekten) liet zien. Dit virus werd in 1979 bij
een uitbraak van neonatale kalverdiarree in
Iowa voor het eerst geïsoleerd. De klinische
betekenis van dit virus onder Nederlandse
omstandigheden is nog niet geheel duidelijk.
Bij vier van de vijf bedrijven met winterdi-
arree werd een seroconversie gevonden. Uit
Zweden werd bij winterdiarree (Alenius et
ai. postersessie) een seroconversie ten op-
zichte van bovine coronavirus (BCV) ge-
zien. Dit laatste werd ook gezien door Saif
et ai (Vet Rec 1988; 123: 300-1).

Bovine Virus Diarree (BVD) blijkt in veel
landen problemen te veroorzaken en be-
langrijker te zijn dan men aanvankelijk
dacht (Gronstol et ai, Noorwegen). Bij hun
onderzoek bleken er veel klinisch gezonde
dragers te zijn. In het Noorse onderzoek
bleek het bij dragers, die aan BVD stierven,
niet mogelijk te zijn om cytopathogene
BVD-stammen te vinden. Wel werden niet-
cytopathogene BVD-stammen gevonden.

Volgens Engelse onderzoekers (Brownlie et
al) is bij een drager een superinfectie met

Brownlie liet op dit congres zien dat de
klinische symptomen 14 tot 17 dagen na een
dergelijke kunstmatige superinfectie optre-
den maar op 10 dagen is er al een cellulaire
respons. De tonsil is een belangrijke porte
d\'entree voor het BVD-virus.
In de sectie parasitologie werden goede
resultaten medegedeeld over de vernieuwde
paratect-bolus. Deze was toegepast in
Frankrijk, Denemarken, Engeland en (op
één bedrijf) in Nederland. De controles
werden niet, tenzij daartoe klinisch aanlei-
ding bestond, tegen wormen behandeld. De
gewichtstoename was significant hoger in de
behandelde groep.

Bij de postersessies toonde Zantinga (Du-
phar) de resultaten met een levend, oraal 5.
typhimurium- en een S. dublin-ya.cc.m. Alleen
op de postersessie werd aanvankelijk Bo-
vine Spongeoform Encephalopathy (BSE)
nader toegelicht, maar later ook in één van
de sessies. BSE, dat sterke overeenkomsten
vertoond met scrapie bij het schaap, komt
(tot nu toe) alleen nog in Engeland en
Schotland voor.

Het is jammer dat postersessies niet meer
belangstelling genieten, ook al omdat hier-
bij in korte tijd veel informatie, rechtstreeks
van de auteur, kan worden verkregen.
Het congres was van een gemiddeld tot goed
wetenschappelijk niveau, hoewel voor de
inleiding van de diverse sessies een goede
spreker gewenst geweest zou zijn.
Voor praktici waren er misschien wat weinig
zaken om direct in de praktijk toe te passen,
maar een dergelijk congres biedt wel de
mogelijkheid om nieuwe ontwikkelingen te
signaleren.

De industrie heeft op deze congressen goede
mogelijkheden om de resultaten van onder-
zoeken met (nieuwe) produkten te (laten)
tonen en dit te ondersteunen met stands.
Voorbeelden hiervan waren onder andere de
Cephalosporine ceftiofur (UpJohn), Bay-
feron en Baytril (Bayer), flumequine, spira-
mycine, florfrenicol (Schering, verwant aan
thiamphenicol en chloramphenicol), bovine
interferon alpha I-l. de vernieuwde paratect
bolus, BST, enz.

Over de mogelijkheden van de computer bij
bedrijfsbegeleiding, bij bedrijfsonderdelen
of voor simulatiemodellen werd (helaas)
nauwelijks gesproken.
Het volgend Buiatrics congres zal in 1990 in
Rio de Janeiro worden georganiseerd.

Press Notice of the XVth World
Congress on Diseases of Cattle
in Palma de Mallorca

Upon invitation of the Spanish Association
for Buiatrics (AVEBU), the XVth Congress
of the World Association for Buiatrics was
held in Palma de Mallorca from October
11th to 14th, 1988: more than 900 veterina-
rians, and 300 accompanying persons, com-
ing from 31 countries, participated in an
excellent scientific and social program, the
preparation of which had been in the hands
of the Professors Dna. M. A. Orden, J. M.
Gonzalo, D. P. Garcia-Partica, and D. F.
Prieto-Montana.

252 papers and 47 posters covering the
following topics were presented: Diseases of
the newborn calf. Immunology, Metabolic
diseases. Diseases of the nervous system,
Morphopathology, Nutrition, Mastitis,
Physiology, Respiratory diseases. Diseases
of the digestive Organs, Microbiology, Viral
diseases. Parasitology, Management,
Surgery, Reproduction, Continuing Educa-
tion, Miscellaneous. The Congress Report,
two volumes with a total of 1590 pages, may
be obtained from: AVEBU, Ap. Correos
699, Facultad de Veterinaria, E-24 080
LEON/Spain.

During the inauguration ceremony, the
Gustav-Rosenberger-Memorial Award, do-
nated by the Nederlandse Groep Genees-
kunde van bet Rund in acknowledgement of
the achievements of Prof Dr. Dr. h.c. mult.
G. Rosenberger, one of the founders and the
first Secretary of the W.A.B., was bestowed
upon Dr. Alfredo Solana, and handed to
him by Mrs. S. Rosenberger.
Everybody attending this congress returned
inspired by the great amount of knowledges
contained in the scientific „imput" and by
the unique opportunity to meet friends and
specialists from all over the world. The
sympathie ambience and environment con-
tributed much to the success of this con-
gress.

At the Meeting of the Board (28 partici-
pants) and at the General Assembly of the
Members of the W.A.B., the following de-
velopments were discussed and approved:
The Société Zaïroise de Buiatrie (President:
Prof Dr. M. Tshibangu; Secretary: Dr. M.
Tshamala), the Fachgruppe Rinderproduk-
tion der wissenschaftl. Gesellschaft für
Veterinärmedizin der Deutschen Demo-
kratischen Republik (President: Dr. Böhme;
Secretary: Dr. Schiffner) and the Japanese

Association for Buiatrics (President: Dr. K.
Usui; Secretary: Dr. K. Hamana) were af-
fdiated as associate members of the W.A.B.
and requested to make the activities of the
W.A.B. known to their own members.
Dr. J. N. Situma from Kampala/Uganda,
Mr. Cheng Zongh from Nanning/Peopie
Republic of China, and Dr. Byeong Cheon
Lee from Kyunki-Do/South Korea, were
nominated national correspondants of the
W.A.B. for their countries.
Prof Dr. M. Stober (Hannover/FRG) re-
tired from his task as secretary and was
nominated Honorary Secretary of the
W.A.B. Prof Dr. R Lekeux (Bruxelles/
Belgium) was nominated as the new W.A.B.
Secretary (adress: 45, rue des Vétérinaires,
B-1070 Bruxelles - Belgium).
A resolution, proposed by Prof Dr. A. D.
Weaver (Columbia/Missouri - USA), was
unanimously approved: „The W.A.B. wel-
comes the affiliation of specialist groups
related to cattle diseases and management
within the framework and constitution, and
within the scientific program of the Con-
gresses of the W.A.B.".
The next W.A.B. Congresses will be held in
1990 in Salvador de Bahia/Brazil (Informa-
tions: Prof Dr. R. Dubois, Ed. Ceara - 14°
And SQS, BR-Brasilia (D.F.)/Brazil), in
1992 in St. Paul - Minneapolis/Minnesota
- USA (Informations: Prof Dr. H. Amstutz,
Veterinary College, W. Lafayette/Indiana -
USA) and in 1994 in Bologna/Italy (Infor-
mations: Prof Dr. G. Sail, San Nicolo a
Trebbia/Placenza - Italy).

Uit het jaarverslag van de Frente de Apoio
Veterinario a Mocambique (FAVAM) halen
wij de volgende passages aan:

Er werden contacten onderhouden met Roel
Haalstra (tijdens zijn bezoeken aan Neder-
land), prof Huisman, Koos Verhoef en met
name ook met Carlos Lopes Pereira en
Mohamed Harün tijdens hun periodes in
Nederland.

Met veel onsteltenis werd kennisgenomen
van de ernstige ziekte die Roel Haalstra te
Maputo trof en die een continuering van zijn
bijzonder gewaardeerde medewerking aan
het samenwerkingsverband verder onmoge-
lijk maakte.

Het project wordt over het algemeen zeer
positief beoordeeld, op zowel de gebieden
Fysiologie als Bedrijfsdiergeneeskunde/
Buitenpraktijk, zodat een verlenging ervan
zeer waarschijnlijk is. Zomer 1989 moet
hierover een beslissing genomen worden.

Boekenzendingen naar Mofambique:
Dankzij een initiatief van de heer D. van
Weel van Merck, Sharp & Dohme (MSD),
werd van de Rotary Amsterdam een bedrag
van ƒ5.000,- verkregen. Dit bedrag werd
gebruikt voor de aanschaf van een vrij groot
aantal boeken. Er werden, via Hannie Koch
in Harare, 60 exemplaren gekocht van \'The
complete practical veterinary handbook for
cattle farmers\', een Zimbabweaanse uitga-
ve van Dr. P. A. Gilbert-Green, waarvan
er in 1987 al 45 naar Mofambique gestuurd
waren. Daarnaast heeft Carlos Lopes Pe-
reira in Portugal 60 goede (\'Editora\') woor-
denboeken Engels-Portugees gekocht en di-
rect laten verschepen en zijn 20 exemplaren
van \'Diseases of Cattle in the Tropics\' (Eds.
Ristic/Mclntyre) aangeschaft. Bij dit alles
werden via MSD 50 exemplaren van de

nieuwste (6e) editie van de \'Merck\'s Veteri-
nary Manual\' ter beschikking gesteld met de
toezegging van nog eens 50 exemplaren in
de jaren 1989 en 1990. In dat laatste jaar zal
dan ongeveer de hele Mo?ambicaanse vete-
rinaire wereld van dit bijzonder practische
boek voorzien zijn. Twintig exemplaren van
de eerste zending zijn aan de Faculteit ter
beschikking gesteld om de studenten alvast
met het werken met de boeken vertrouwd
te maken De Merck\'s manuals en de exem-
plaren van \'Diseases of Cattle in the Tro-
pics\' zijn vanuit Nederland via de Stichting
Ideële Import (Sll) verscheept.

Voor al deze boeken werden twee inleg-
kaartjes gemaakt: één met algemene infor-
matie over de FAVAM erop, de tweede als
antwoordkaartje om een indruk te krijgen
wanneer en waar de boeken terecht komen.
Op deze kaartjes is een ruimte open gelaten
om specifieke vragen te stellen of verzoeken
te doen. Een behoorlijk aantal kaartjes is al
ontvangen.

Naar aanleiding van het vorige jaarverslag
werd een uitnodiging voor een gesprek met
Rob Paling, hoofd van het recent opgerichte
Bureau Internationale Contacten van de
Faculteit Diergeneeskunde te Utrecht, ont-
vangen. Dat verliep prettig en informatief.
De contacten hebben zich tot nu toe voor-
namelijk beperkt tot wat vertaalwerk van
Portugeestalige correspondentie. Te ver-
wachten valt dat de contacten intensiever
zullen worden wanneer er weer studenten
stage zullen gaan lopen in Mozambique,
hetgeen op enige termijn wel te verwachten
is.

Er is uit de videobanden van de Kliniek voor
Heelkunde een band samengesteld met een
aantal voor de Moijambicaanse omstandig-
heden nuttige operaties. De Nederlandse
teksten zijn later nagestuurd om als basis te
dienen voor een Portugese tekst. De FA-
VAM heeft van Carlos Lopes Pereira een
videoband gekregen over veehouderij en
game ranching in Mozambique.

Medicijnen voor kleine huisdieren:
De Kliniek voor Kleine Huisdieren van de
Faculteit in Maputo heeft groot gebrek aan
de meest elementaire preparaten voor kleine
huisdieren omdat deze, in tegenstelling tot
preparaten voor grote huisdieren, niet van
staatswege geïmporteerd worden. Aange-
zien de Kliniek wel een nuttige functie
vervult, zowel voor de opleiding van studen-
ten als voor het imago van de Faculteit, is
besloten te proberen in deze lacune te voor-
zien. Er is overleg gaande met de apotheek
van de Faculteit Diergeneeskunde te
Utrecht en er worden initiatieven genomen
om via de farmaceutische industrie medicij-
nen te verkrijgen.

Carlos Lopes Pereira: Was in Nederland in
de maanden april — juni 1988. Deed zeer
actief mee aan de FAVAM-vergaderingen.
Heeft in Portugal de 60 woordenboeken
Engels-Portugees gekocht en laten versche-
pen. Schetste direct na aankomst op een
vergadering een duidelijk beeld van de hui-
dige politieke en economische situatie in
Mocambique.

Mohamed Harün: Arriveerde eind november
1988 voor een verblijf van zes maanden.
Doet hier een zeer intensief fysiologisch
onderzoek naar mortaliteit voor en na het
uitkomen van de Moscavide-eend, een in
Mozambique van economische betekenis
zijnde eendensoort waar nog maar weinig
van bekend is.

Felix Mandlhate: Hoofd van het Directoraat
voor de Veeteelt van het Mogambicaanse
Ministerie van Landbouw (DINAP, Direc-
9ao Nacional de Pecuaria) en uit dien
hoofde verantwoordelijk voor de in het veld
werkende dierenartsen. Was hier, net als in
1986, in de maand mei in het kader van een
EEG-conferentie. Met hem hebben we de
situatie van de in het veld werkende dieren-
artsen besproken en bekeken welke steun de
FA VAM deze groep kan bieden.

Roel Haalstra: Zowel in februari als in
september 1988 werd met hem overlegd
gedurende de perioden dat hij in Nederland
was. Hij was erg enthousiast, maar signa-
leerde ook enige basale problemen. Helaas
werd hij in oktober 1988 door een ernstige
ziekte getroffen die een terugkeer naar Ne-
derland noodzakelijk maakte.

Rob Veeneklaas: Gesprek op 27 januari
1989. Het onderwijs in de Fysiologie loopt
goed en de samenwerking met Mohamed
Harün is uitstekend. Voorjaar 1989 moet er
een beslissing genomen worden over een
eventuele verlenging van het contract.

Ingrid Leemans: Gesprek op 27 januari
1989. Werkt in Mozambique op het INIV
(Instituto Nacional de Investiga^ao Veteri-
naria) op de afdeling Parasitologie. Het
betreft hier een MONAP-project dat over 1
a I \'/2 jaar afloopt.

Mariëtte Asselbergs: Is in februari 1988 per
auto vanuit Zaria (Nigeria) in Maputo ge-
arriveerd. In maart 1988 naar Nederland en
in oktober weer terug naar Mozambique om
op de Faculteit Klinische Diagnostiek te
gaan geven. Is daar nu zeer enthousiast
bezig met zowel onderwijs als onderzoek
(bloedparasieten).

Een acuut zieke patiënt komt ondanks
de ingestelde (hoofdzakelijk sympto-
matische) therapie op korte termijn te
overlijden, zonder dat men tot een
diagnose kon komen.
In hoeverre kan de behandelend die-
renarts erop staan sectie te (laten)
verrichten alvorens het kadaver aan de
(hevig geëmotioneerde) eigenaar vrij
te geven als deze daar niets voor voelt?
Dit mede in het licht van mogelijke
aanklachten.

Het is altijd een moeilijk moment om een
eigenaar te vertellen dat zijn huisdier tijdens
de opname is komen te overlijden. Zeker is
dit het geval als het ziekteverloop erg snel
was, er nog geen diagnose gesteld kon
worden en de dood totaal onverwacht was.
Als behandelend dierenarts rijst op zo\'n
moment bij mij altijd de vraag of ik ade-
quaat en snel genoeg gehandeld heb.
De reactie van de eigenaar op het bericht zal
van een aantal factoren afhankelijk zijn,
maar de wijze waarop je hem van het ziekte-
verloop op de hoogte hebt gehouden en de
relatie die je als dierenarts met hem hebt,
spelen een grote rol. Zijn eerste reactie
wordt sterk bepaald door je eigen optreden.
Zo ook is het zeer afhankelijk van de manier
van presenteren of de eigenaar accoord gaat
met laten doen van sectie of pathologisch
onderzoek.

Ik ben van mening dat je eventueel in het
voorliggende geval altijd bij de eigenaar
moet aandringen op een sectie of patholo-
gisch onderzoek, liefst door een derde; en
wel om de volgende redenen:

1. Er wordt waarschijnlijk een diagnose
gesteld. Dit is zowel voor jezelf als voor
de eigenaar erg belangrijk.

2. Een eventuele aanklacht van de eigenaar
kan hiermee vaak voorkomen of weer-
legd worden.

3. Indien er vastgesteld kan worden dat er
juist gehandeld is voorkom je nare rod-
delpartijen.

4. Ook als de eigenaar niet accoord gaat
met een sectie wordt toch de kans op een
aanklacht geringer.

Uiteraard staat het de eigenaar vrij om als
bezitter van het overleden dier geen toe-
stemming te geven voor onderzoek. De
dierenarts handelt onrechtmatig als hij in dit
geval toch sectie doet of laat doen.
Met het oog op eventuele mogelijke aan-
klachten vind ik het een goede gewoonte om
tijdens het gesprek, waarbij ik de eigenaar
over het gebeurde inlicht en waarbij ik
duidelijk aandring op sectie of onderzoek,
een assistente aanwezig te laten zijn. Zij kan
dan zonodig als getuige optreden.

De gestelde vraag dient opgesplitst te wor-
den in a) heeft de dierenarts het recht tegen
wil van de eigenaar in sectie te (laten)
verrichten, b) zou het nodig zijn dat de
dierenarts sectie (laat) verrichten en c) zou
het wenselijk zijn dat de dierenarts sectie
(laat) verricht(en).

a. Volgens het Wetboek van Strafrecht (ar-
tikel 350) is het niet toegestaan om opzet-
telijk en zonder toestemming het goed van
een ander te vernielen of te beschadigen.
Snijden in een dood dier van een ander,
tegen de wil van de eigenaar in, zal dan ook
een onrechtmatige daad jegens die eigenaar
zijn, waarbij de schade materieel (slacht-
waarde, waarde van de pels, etc.) en/of
immaterieel kan zijn.

b. Indien de eigenaar van de patiënt (en
daarmee de tegenpartij van de dierenarts)
van mening is dat de dierenarts het dier niet
vakbekwaam heeft behandeld en een proce-
dure wegens wanprestatie gaat voeren, dan
zal in principe de tegenpartij gehouden zijn
de bewijslast hiervan te leveren.
Vooruitlopend op de procedure is het dus
niet nodig dat de behandelend dierenarts
sectie laat/gaat verrichten. Overigens zal de
dierenarts, indien gewenst, recht op \'contra-
expertise\' kunnen laten gelden.

c. Om de schijn van het verhullen of verduis-
teren van bewijsmateriaal te vermijden, is
het niet wenselijk dat de behandelend die-
renarts sectie verricht, of laat verrichten
door anderen dan door degene(ri) die het
vertrouwen van beide partijen geniet(en).

Zelfs al overlijdt een dier aan een ziekte
waarvan de dierenarts vermoedt dat deze
ziekte een gevaar voor de volksgezondheid
of voor andere dieren zou opleveren, is de
dierenarts toch niet gerechtigd om tegen de
wil van de eigenaar sectie uit te (laten)
voeren. Bij het vermoeden dat het een ziekte
genoemd in de Veewet betreft, zal de dieren-
arts onverwijld de burgemeester dienen te
waarschuwen, die op zijn beurt de geëigende
maatregelen kan nemen.
Concluderend ben ik van mening dat de
behandelend dierenarts niet gerechtigd is
tegen de wil van de eigenaar sectie te (laten)
verrichten op diens gestorven huisdier en
dat zulks ook niet nodig en wenselijk zou
zijn in geval van een eventueel door de
eigenaar te voeren gerechtelijke procedure.

Een bij een dierenarts in behandeling zijnde
patiënt is en blijft te allen tijde het eigendom
van degene die hem ter behandeling heeft
aangeboden. In principe dient daarom voor
iedere behandeling de toestemming van de
eigenaar gevraagd te worden. Weliswaar
gebeurt dit niet altijd, maar dan wordt wèl
steeds de stilzwijgende toestemming van de
eigenaar verondersteld.
Deze verhouding tussen de eigenaar en de
dierenarts verandert niet wezenlijk wanneer
het dier gestorven of geëuthanaseerd is.
Daarom is naar mijn mening sectie uitslui-
tend toegestaan met de uitdrukkelijke toe-
stemming van de eigenaar. Gezien de vaak
delicate relatie tussen cliënt en dierenarts bij
het overlijden van een patiënt kan men in
deze niet zorgvuldig genoeg zijn. Een sectie
zonder toestemming is dan ook onaan-
vaardbaar. Hoewel men zou kunnen aan-
voeren dat van enig risico of waardevermin-
dering geen sprake is, zal de aantasting van
de \'integriteit\' van de gestorven patiënt voor
vele eigenaren onacceptabel zijn en op zijn
minst tot ernstige verstoring van de relatie
met de dierenarts leiden.
Slechts in geval van verdenking van honds-
dolheid kan de Inspecteur met de wet in de
hand het recht op sectie doen gelden.

Het stoffelijk overschot van een mens, een
lijk, is een res nullius, een zaak buiten het
rechtsverkeer, iets waarvan niemand eige-
naar is. Dit speelt een rol in de actuele
discussie over sectie en extirpatie. Wat is de
waarde van een codicil? Moeten nabestaan-
den toestemming geven?
Essentieel verschil tussen lijk en kadaver is,
dat de mens rechtens eigenaar van een (tam)
dier kan zijn. En dat ook blijft na de dood
van het dier. Civielrechtelijk is een dier een
zaak, zowel levend als dood.
De in beginsel onbeperkte eigendomstitel
heeft de dierhouder, niet de dierenarts. Deze
dient de eigendom te respecteren. Ook al
zou de wetenschap en het welzijn der dieren
door een sectie wellicht gediend kunnen
worden. Alleen het Openbaar Ministerie
kan in het algemeen belang zowel op lijk als
kadaver een sectie verlangen, dwars tegen de
wil van — eventueel geëmotioneerde —
nabestaanden of eigenaren in.
Maar: uit de fameuze arresten (Hoge Raad
2 januari 1987) over het Limburgse \'gaw-
strekke\' blijkt, dat er ook hier enige progres-
sie in het juridisch denken bestaat.
In het midden latend of de in de vraag
bedoelde eigenaar civielrechtelijk of via het
O.M. met een klacht succes kan hebben, kan
wel worden gesteld dat tuchtrechtelijk de
dierenarts, die uitdrukkelijke wensen van
een dierhouder/eigenaar negeert, onjuist
handelen kan worden verweten.

Volgens een gerechtelijke uitspraak betref-
fende de humane radiologie heeft de patiënt
in principe het eigendomsrecht over de van
hem/haar gemaakte röntgenfoto\'s. Het lijkt
derhalve aannemelijk dit eigendomsrecht
ook in de veterinaire radiologie van toepas-
sing te laten zijn. Toch dienen er dan wel
enige zaken overwogen te worden.

1. De veterinair-radioloog maakt zijn op-
namen doorgaans op verzoek van de
dierenarts die de patiënt in behandeling
heeft. Geeft de veterinair-radioloog de
foto\'s aan de eigenaar mee, dan kunnen
zich drie situaties voordoen.

a) De patiënt krijgt de foto\'s zonder
voorkennis van de behandelend die-
renarts.

b) De patiënt krijgt de foto\'s met voor-
kennis van de behandelend dieren-
arts.

Ad c): is de beste mogelijkheid. De behan-
delend dierenarts zal immers zelf belangstel-
lend zijn naar de röntgenbeelden.

2. Gaat de veterinair-radioloog accoord
met het recht van eigendom dan zullen
de tarieven van röntgenologisch onder-
zoek drastisch herzien moeten worden,
aangezien:

Rhiniffa, het snufTelziekte-vaccin van Rhône Mé-
rieux is nu aangepast en beproefd volgens de
huidige inzichten en bevat naast de toxinogene
stammen van Bordelella bronchiseplica en Pasteu-
rella multocida ook het dermonecrotoxische to-
xine (DNT) van P. multocida. Het vaccin is getest
in het bekende challenge model van de Gezond-
heidsdienst voor Dieren te Boxtel. Gegevens van
150 biggen zijn in het rapport verwerkt.
Twee. voor de praktijk belangrijke punten uit het
rapport (nr. 89.200) zijn:

1. Op grond van de proefis de conclusie gerecht-
vaardigd dat Rhiniffa onder praktijkomstan-
digheden goede bescherming biedt tegen een

infectie met Bordetella bronchiseptica en/of
Pasteurella multocida.
2. Bij de zeugen die op 8 en 2 weken voor het
werpen zijn gevaccineerd op het bedrijf van
herkomst, zijn géén zwellingen, ent-abcessen,
vermindering van eetlust of koorts geconsta-
teerd ten gevolge van het enten.
Voor de nog steeds grote problemen met atrofi-
sche rhinitis in de praktijk, is nu onomstotelijk
bewezen dat Rhiniffa een belangrijk middel vormt
om de schade zoveel mogelijk te beperken.
Rhiniffa is beschikbaar in flacons van 25 doses en
wordt uitsluitend via de dierenarts geleverd.

Apharmo BV te Arnhem, de specialist voor oog-
en oorpreparaten, heeft een nieuw middel ont-
wikkeld, met zowel preventieve als curatieve
toepassing.

— reiniging en desinfectie van het oor van hond
en kat (bij voorkeur 1 x per week).

— weken en verwijderen van korsten uit de
gehoorgang voorafgaand aan de behandeling van
de ontsteking van de gehoorgang

— behandeling van chronische ontstekingen van
de uitwendige gehoorgang (bij voorkeur 1 x per
week)

— De vloeistof bevat emulgatoren die de opper-
vlaktespanning verlagen, waardoor het oorsmeer
gemakkelijker verwijderd wordt.

— Oorschoon heeft terugvettende eigenschap-
pen, zodat deze de natuurlijke vetbalans niet
verstoren.

— De natuurlijke etherische oliën bestrijden en
voorkomen schimmelgroei. Oorschoon stopt het
eiwitverrottingsproces in het oor waardoor deze
vorming van onprettige geur beëindigt en voor-
komt.

— Oorschoon medicinale oorreiniger is een vei-
lig oorverzorgingsmiddel geschikt voor weke-
lijkse toepassing. Hierdoor voorkomt men het
ontstaan van jeuk en pijnlijke infecties.

In het najaar 1988 schreven Visser en Ver-
hoog in ons tijdschrift een beschouwing
aangaande \'Ethische beoordeling van dier-
geneeskundig onderzoek\' (Tijdschr Dierge-
neeskd 1988; 913: 1064-75),
De titel van hun artikel kan de indruk
wekken dat hun beschouwing alleen van
directe betekenis zou zijn voor degenen die
bij onderzoek betrokken zijn. Niets is echter
minder waar. Het artikel stelt ook zaken aan
de orde als de Code van de dierenarts,
euthanasie en intensieve veehouderij.
De auteurs noemen de basis van de Code
van de dierenarts, de Wet op de dierproeven
en de houding jegens dieren van de samen-
leving ontoereikend, aangezien deze uitgaan
van meerderwaardigheid van de mens ten
opzichte van het dier. Dit, stellen ze, is
onjuist, omdat wetenschappelijk tussen
mens en dier op het punt van biologie en
intelligentie wel kwantitatieve, maar geen
essentiële verschillen zijn aangetoond.
De auteurs stellen nu dat een dierenarts zich
niet mag beroepen op een niet-wetenschap-
pelijk gefundeerd verschil in waarde van
mens en dier: handelingen die uitgaan van
het bestaan van zo\'n verschil dienen door
dierenartsen niet te worden verricht.

— Is het juist om de biologie c.q. de psy-
chologie uitsluitsel te laten geven inzake
levensbeschouwelijke en religieuze opvat-
tingen over de plaats van de mens: naast of
boven het dier?

— Hoe moet het als dierenartsen c.q. me-
disch biologische onderzoekers principieel
andere uitgangspunten hanteren dan de
samenleving, die voor het bereiken van
bepaalde doelen afhankelijk is van hun
deskundigs inbreng? Zou de samenleving
niet eerst een standpunt moeten bepalen hoe
mensen met dieren moeten omgaan?

— Worden dieren inderdaad onvoldoende
in hun waarde gelaten als we erkennen dat
we een nog grotere verantwoordelijkheid
hebben voor medemensen dan voor dieren?

Als we het dus als een prioriteit ervaren om
mensen, zoveel als in ons vermogen ligt, te
beschermen tegen ziekte, honger, pijn en een
voortijdige dood. En eveneens tegen sociale
omstandigheden (werkeloosheid of submi-
nimaal inkomen) die leiden tot een bestaan
zonder voldoende mogelijkheden tot ont-
plooiing. Daarbij is het uiteraard niet min-
der onze opgave de mensheid te beschermen
tegen een wereld en een levenshouding die
te gemakzuchtig of terwille van slechts
schijnbaar welzijn, zaken opoffert die ons
werkelijk ter harte moeten gaan. Daarbij
hoort het welzijn van dieren.
— Zal er niet buitengewoon veel aan het
welzijn van dieren worden verbeterd, als we
ons er van bewust zijn dat de norm is dat
we dieren beschermen? Beschermen tegen
pijn, ziekte en onnodige dood; tegen angst,
tegen het gemis van sociale contacten, en —
niet minder — tegen een troosteloos bestaan
zonder voldoende natuurlijke prikkels of
zonder toereikende mogelijkheden voor
soorteigen gedrag. Dan dwingt elke situatie
waar we dieren niet volgens die norm huis-
vesten, verzorgen en behandelen ons om
inventief te zoeken naar betere oplossingen
om onze verantwoordelijkheden vorm te
geven: letterlijk tot heil van mens en dier.

Met veel belangstelling heb ik de vragen en
opmerkingen van prof van der Gulden naar
aanleiding van ons artikel gelezen. Met zijn
laatste opmerking dat de norm moet zijn dat
we dieren beschermen, ben ik het helemaal
eens. Dit zegt iets over hoe de mens behoort
te handelen ten aanzien van dieren. Com-
plementair aan deze normatieve uitspraak is
de uitspraak dat het dier een intrinsieke
waarde heeft, op grond waarvan de mens
de plicht heeft om dieren te beschermen.
Dieren hebben die waarde op grond van
bepaalde eigenschappen. Je kunt daarom
ook zeggen dat ze \'recht\' hebben op onze
bescherming. Bij het erkennen en toekennen
van deze intrinsieke waarde heeft weten-
schappelijk (vooral ethologisch) inzicht in
de overeenkomsten tussen mensen en dieren
een belangrijke rol gespeeld, maar dit was
niet het enige. Even belangrijk was de
conclusie dat we ook onze medemensen niet

I Prof. dr. W. J. I. van der Gulden, Centraal
Dierenlaboratorium, Katholieke Universiteit
Nijmegen.

beschermen omdat ze kunnen denken, taal
kunnen gebruiken, en dergelijke, maar van-
wege hun integriteit, of omdat ze kunnen
lijden onder de gevolgen van ons handelen.
Persoonlijk ben ik ook van mening dat er
een essentieel verschil is tussen mensen en
dieren. Dit verschil maakt dat we de mens
kunnen aanspreken op zijn/haar individu-
ele verantwoordelijkheidsbesef en een dier
niet. Een consistente normatieve ethiek is
alleen mogelijk als uitgegaan wordt van dit
principiële verschil tussen mensen en dieren.
Ik deel echter niet de mening dat we daaruit
zonder meer zouden mogen afleiden, dat een
dier, als object van onze morele zorg, min-
der beschermwaardig is dan de mens indien
belangen van mensen en dieren conflicteren.
Ik ken verschillende mensen die vinden dat
het juist dit verschil tussen mensen en dieren
is dat maakt dat we geen dierproeven moe-
ten doen om de door onszelf veroorzaakte
problemen op te lossen. Het geloof in de
natuurwetenschappelijke benadering kan
ons verhinderen om op een systematische
wijze andere dimensies van ons mens-zijn,
van ziekte en van onze relatiemogelijkheden
tot dieren te exploreren. Experimentele na-
tuurwetenschap kan ons nuttige instrumen-
ten aanreiken, als we delen van de werke-
lijkheid willen en moeten beheersen om als
mens te overleven. De natuurwetenschap
kan ons echter geen leidraad geven bij het
bepalen van de zin en het doel van het
menselijk bestaan, omdat in deze weten-
schap geen plaats is voor geest, ziel, vrijheid,
verantwoordelijkheid enz. De hele spirituele
dimensie wordt door de natuurwetenschap
buiten beschouwing gelaten. Om die reden
kan natuurwetenschappelijke kennis ook
geen leidraad vormen op het gebied van de
ethiek. Dat betekent echter niet dat weten-
schappelijke kennis helemaal geen morele
relevantie heeft. In ander verband heb ik
proberen aan te tonen dat hoe dichter de
wetenschap bij de directe beleving van de
mens staat, hoe groter de morele relevantie
is (zie \'Dier of Ding. Objectivering van
dieren\', onder red. van M. B. H. Visser &
F.J. Grommers, PUDOC, 1988, voor boek-
bespreking zie pag. 460).

Atrofische rhinitis:
beoordeling van de lengte-
doorsnede van varkenskoppen
aan de slachtlijn ter bepaling
van voorkomen en mate van
concha-atrofie

In bovengenoemd artikel (Tijdschr Dierge-
neeskd 1988; 113: 1345-55) werd nagegaan
of het mogelijk is om atrofische rhinitis
(AR) aan de slachtlijn op te sporen. Hiertoe
werden de conchae beoordeeld aan de hand
van een lengtedoorsnede (LD) van de kop.
De traditionele wijze om AR post-mortem te
constateren is beoordeling van de dwars-
doorsnede (DD). Het voordeel van de LD-
methode zal duidelijk zijn: aan de slachtlijn
worden de karkassen in de lengte doorge-
zaagd, waardoor het relatief gemakkelijk en
goedkoop zou zijn om de AR-status te
beoordelen (mede in het kader van de 1KB).
In het navolgende wordt een kritische noot
geplaatst bij de wijze waarop de data zijn
verwerkt en de conclusies die door de au-
teurs worden getrokken. Daarnaast zullen
de resultaten op een andere, epidemiolo-
gisch meer verantwoorde, wijze belicht wor-
den. Eén en ander zal toegelicht worden met
nevenstaande tabel. De waarden die hierin
vermeld staan zijn overgenomen uit tabel I
van bovengenoemd artikel.

Idealiter zouden de DD-methode en de LD-
methode dezelfde resultaten op moeten le-
veren (geen vals-positieven en vals-negatie-
ven). De auteurs beoordelen de mate van
overeenkomst tussen beide methoden met
behulp van de Chi-kwadraat test (uit 2 van
de 3 proeven bleek dat de resultaten verkre-
gen via DD- en LD-methode significant van
elkaar verschillen). De geëigende epidemi-
ologische maat in dezen is echter de kappa-
waarde (zie Veterinary Epidemiology van
Martin, Meek en Willeberg, 1987; 73-5). Een
kappa-waarde van O geeft aan dat de mate
van overeenkomst geheel kan worden ver-
klaard door het toeval, een kappawaarde
van I duidt op een perfecte overeenkomst.
De kappa-waarde kan als volgt uit tabel 1
worden berekend. Het percentage identieke
uitslagen is gelijk aan 3.2 89.7 = 92.9%.
Op basis van de randtotalen, en dus op basis
van toeval, zou men een overeenkomst
percentage verwachten van (3.7 x 9.8)/100

(96.3 X 90.2)/100 = 87.1%, De niet-
toevals overeenkomst bedraagt dan 92.9 -
87.1 = 5.8%, terwijl dit maxttiiaal 100-87.1
= 12.9% had kunnen zijn. De kappa-waarde
is dan 5.8/12.9 = 0.45, hetgeen betekent dat
de overeenkomst matig is. (uit de tabellen
2 en 3 van bovengenoemd artikel kunnen
kappa-waarden van 0.32 en 0.37 berekend
worden.) Voor klinisch diagnostisch onder-
zoek is een kappa-waarde van 0.5-0.6 niet
ongebruikelijk.

Andere epidemiologische maten die de au-
teurs verzuimen te berekenen zijn werkelijke
en gemeten prevalentie, sensitiviteit en spe-
cificiteit. Uit tabel 1 blijkt dat via de DD-
methode 9.8% van \'at random\' geselec-
teerde koppen conchae atrofie vertoont (he-
laas wordt niet vermeld hoe deze \'at
random\'-selectie tot stand is gekomen). De
prevalentie op basis van de dwarsdoorsnede
bedraagt dus 9.8%. Indien de LD-methode
gebruikt zou worden om de prevalentie van
AR te schatten zou dit resulteren in een
waarde van 3.7% (ervan uitgaande dat de
resultaten via de DD-methode voor 100%
juist zijn). Deze onderschatting van de pre-
valentie wordt nog groter indien de werke-
lijke prevalentie hoger is (bij een werkelijke
prevalentie van 40% levert de LD-methode
een geschatte prevalentie van 13.4% op). De
conclusie van de auteurs dat de LD-me-
thode geschikt is om de prevalentie van AR
te bepalen wordt dan ook niet door onder-
getekende onderschreven!

De sensitiviteit van de LD-methode kan
worden berekend als 100 x 3.2/9,8 = 32,7%,
dit is het aantal gemeten positieven als
percentage van het totaal aantal aanwezige
positieven. Met andere woorden de LD-
methode mist maar liefst Vj van alle AR-
gevallen!, hetgeen betekent dat deze me-
thode niet erg geschikt is voor het opsporen
van positieve dieren. De specificiteit (het
aantal gemeten negatieven als percentage
van het totaal aantal aanwezige negatieven)
bedraagt 100 x 89.7/90.2 = 99.4%. Dit
houdt in dat een negatieve uitslag met de
LD-methode bijna nooit een positief zal
opleveren via de DD-methode (het percen-
tage vals-positieven is erg laag). Echter, de
auteurs willen deze test gebruiken voor het
opsporen van positieve dieren en niet voor
negatieve dieren!, hetgeen gezien de lage
sensitiviteit en de hoge specificiteit onlo-
gisch is.

De auteurs komen tot de conclusie dat de
LD-methode bruikbaar is om onderscheid
te maken tussen een groep \'at random\'
geselecteerde dieren en een groep dieren
afkomstig van AR-bedrijven. Dat lijkt erg
mooi, maar het is niet veel meer dan een
bevestiging van een reeds in een veel eerder
stadium gestelde diagnose. De LD zou een
bruikbaar en nuttig instrument zijn indien
het bedrijven op zou sporen die onverdacht
zijn van AR. De auteurs hadden dit kunnen
nagaan door de LD-positieve AR-koppen in
het \'at random\'-experiment terug te trace-
ren naar het (fok)bedrijf van herkomst en
te checken of dit bedrijf reeds bekend stond
als zijnde besmet met toxine vormende
pasteurellae. Op bedrijven die niet verdacht
zijn van AR zal de prevalentie lager zijn dan
op klinische AR-bedrijven. Ook de mate
van aantasting zal minder zijn. Om een
dergelijk bedrijf toch te kunnen opsporen
met de laag-sensitieve LD-methode zal dit
inhouden dat een groot aantal dieren be-
monsterd moet worden (ook dit aantal kan,
gegeven een aantal randvoorwaarden, een-
voudig worden berekend).

Zoals uiteengezet is niet aangetoond of de
LD-methode een geschikt instrument is
voor het opsporen van onverdachte AR-
bedrijven. De aanbeveling van de auteurs
om te onderzoeken of de wijze van inspectie
aan de slachtlijn geautomatiseerd kan wor-
den om de LD te beoordelen is dan ook zeer
voorbarig. Een fase die hieraan zeker nog
vooraf zal moeten gaan is het \'at random\'

Tabel I. Percentages concha-atrofie (CA) bij 248 \'at random\' verzamelde varkenskoppen, als
beoordeeld in lengte- en dwarsdoorsnede.

		CA-dwarsdoorsnede
		Ja	Nee	Totaal
CA lengte	Ja	3.2	0.5	3.7
doorsnede	Nee	6.6	89.7	96.3
	Totaal	9.8	90.2	100

aan de slachtlijn selecteren van positieve
koppen, deze terug te traceren naar het
bedrijf van herkomst en te constateren of
het een reeds bekend AR-bedrijf is.

Het is plezierig te ervaren, dat een onder-
zoek na publikatie van de resultaten ervan
aandacht krijgt, zeker wanneer dit door de
keuze van het tijdschrift voor een beperkt
publiek toegankelijk is. Uit de reactie van
dr. Frankema, die in het licht van een
epidemiologische evaluatie van diagnosti-
sche data op zich erg interessant zou kunnen
zijn, ontstaat de indruk, dat hij de doelstel-
ling van het onderzoek en de praktische
beperkingen er bij niet goed voor ogen heeft.
Atrofische rhinitis is een aandoening, die
gekenmerkt wordt door atrofie van de neus-
schelpjes. De beoordeling van de mate van
aantasting gebeurt meestal om praktische
redenen op een enkele dwarsdoorsnede,
terwijl een algehele inspectie van de neus-
schelpjes pas optimaal zou zijn. Hiertoe kan
men beiderzijds de lengtedoorsnede er bij
betrekken en de neusschelpjes uitpraepare-
ren en/of meervoudige dwarsdoorsneden
maken. Beoordeling op een enkelvoudige
dwarsdoorsnede alleen zal dus een foutieve
score opleveren, evenals een beoordeling
van slechts de lengtedoorsnede en zeker
indien het laatste eenzijdig plaats vindt.
Het ging bij ons onderzoek met name om
de vraag of het mogelijk is om met behulp
van een routinematige beoordeling van var-
kenskoppen aan de slachtlijn bedrijven met
AR-problemen op te sporen. Dit was tot nu
toe niet mogelijk, onder andere omdat het
tijdens het slachtproces niet haalbaar is om
neuzen routinematig dwars door te zagen,
en zeker niet om de neusschelpjes volledig
te onderzoeken.

Uit het onderzoek blijkt, dat met een beoor-
deling van de conchae op lengtedoorsnede,
welke routinematig door keurmeesters aan
de slachtlijn kan geschieden, bedrijven met
ernstige AR-problemen kunnen worden op-
gespoord. Dit ondanks het feit, dat een
gedeelte van de op dwarsdoorsnede positief
bevonden varkens op lengtedoorsnede niet
worden onderkend.

Het is niet de bedoeling om op grond van
de lengtedoorsnede tot een uitspraak over
de AR-vrije status van bedrijven te komen.
Hiertoe zal ook in de toekomst een uitge-
breid onderzoek met onder andere een be-
oordeling van de totale conchae op basis
van proefslachtingen/secties per bedrijf
noodzakelijk blijven.

\'Surgery for Chronic Otitis Externa & Otitis
Media\' (Cat No. Video 38) is another video in the
BSAVA Surgical Techniques Series. It is presen-
ted by Dr. Peter Bedford, Reader in Ophthalmo-
logy at the Royal Veterinary College, and has
been funded by the SPVS Educational Trust,
whilst the location camera was provided by
Duphar Veterinary Ltd. for al the operation
sequences.

Chronic hyperplastic otitis externa, in which
there is a loss of canal lumen, is treated preferen-
tially by total ablation of the external auditory
canal down to the level of the tympanic mem-
brane. This includes the removal of the external
acoustic process of the petrous temporal bone
and its diseased integumental lining. Otitis media
is a difficult condition to treat but bulla oste-
otomy or ablation by a lateral approach can give
excellent results. Both techniques arc demonstra-
ted and discussed in this 35 minute video with
printed questions and answers.

Audience: Veterinary practitioners and students.
Joint Copyright: UVCE and BSAVA.
Sale Price: UK: £45 VAT = £51.75. Abroad:
£ 45. Postage and packing extra: Europe £5,
elsewhere £ 10. Prices quoted above are for VHS.
Other formats available on request.
Loan in Europe: Via Annual Loan Subscription.
Available from: UVCE, Royal Veterinary College,
Royal College Street, London NWI OTU.

Op dinsdag 25 april 1989 organiseert het Dierge-
neeskundig Centrum Noord Nederland c.v. een

Klinische avond
Deze avond zal plaatsvinden in Congreshotel \'t
Voorhuys, De Deel te Emmeloord, aanvang 20.30
uur.

1. \'De opvang en begeleiding van koliek bij het
paard\'; S. Boerma en K. van Muiswinkel.
Hond en kat

A joint effort between the European Society of
Veterinary Dermatology and her American and
Canadian sister organisations has resulted in the
1st World Congress of Veterinary Dermatology,\'
to be held at Dyon (France) from September 27-
30, 1989.

In addition approximately 25 workshops and a
post-educational programme will be organised.
Subjects are e.g. nutrition and skin disease, auto-
immune skin diseases, diagnostic cytology, zoo-
notic skin disorders, skin diseases of Zoo/wild
animals, and many others.

Short papers of oral presentation (12 minutes)
and posters are invited on recent developments
which are of significance to veterinary dermatol-
ogy-

Typewritten, double-spaced abstracts of less than
300 words excluding the title and address, des-
cribing the work should be send to the Congress
Secretary to arrive before the 30th April 1989.
Authors of papers and posters accepted for the
Congress will be notified by the 31st May 1989.
Abstracts should include a descriptive title and
the name(s) and address(es) of the contributors.
The name of the speaker should be underlined.
Registration and enquiries: Dr. D. H. Lloyd,
Congress Secretary WCVD, Royal Veterinary
College, yawkshead Lane, North Mymms, Hat-
field; Herts AL9 7TA, United Kingdom,

Van mei tot en met december 1989 wordt aan de
Christelijke Agrarische Hogeschool te Dronten
de cursus gegeven: Biotechnologie en Veehoude-
rij. De cursus is bedoeld voor H.A.O./H.L.O.-
afgestudeerden en belangstellenden met een daar-
mee vergelijkbaar (ervarings-)niveau. Naast theo-
rie worden praktica gegeven. Kosten: ƒ3.000,-
(all in). Duur: 30 dagen.

Inlichtingen over deze cursus kunt u inwinnen bij
ir. K. Schonewille (Biotechnologie en Veehoude-
rij) en dr. E. G. van der Beek (Plantenbiotechno-
logie), CAH, De Drieslag 1, 8251 JZ Dronten,
telefoon 03210-12824. Er is ook een brochure
beschikbaar.

The Sixth International
Conference of Institutions of
Tropical Veterinary Medicinie
Wageningen,

General theme: Livestock production and diseases
in the tropics, achievements and difficulties, future
prospects for integrated approaches.

The Sixth Conference is organised by the Nether-
land\'s Programme Committee and the Associa-
tion of Institutes for Tropical Veterinary Medi-
cine and will be held at the International Agri-
culture Centre (lAC), Wageningen, The Nether-
lands.

Conference languages will be English and French.
Tentative programma
Plenary Sessions (two and a half days)
Plenary sessions with papers of invited speakers
and brief communications of participants on the
following topics:

— Achievements and difficulties in the fields of
tropical animal health and livestock development
in different livestock species within different
production systems.

Three concurrent workshops on the analysis of
reasons for achievements and difficulties within
three different production systems.
Conclusions, prospects for future development
and proposals for policies and strategies.
Excursions (one day).

Information: Prof. Dr. D. Zwart, Wageningen
Agricultural University, Department of Tropical
Animal Production, Marijkeweg 40, NL-6709 PG
Wageningen, The Netherlands.

Recentelijk is deel II van de strategische
verkenning \'Interne markt (1992). Zorg voor
een gezond vrij verkeer van dieren en dier-
lijke produkten\', verschenen.

a. het in mei 1988 gepubliceerde gelijkna-
mige eerste deel (zie Tijdschrift voor
Diergeneeskunde van 1 juli 1988);

b. het in juni 1988 verschenen strategische
EG-document \'De totstandbrenging
van een vrije interne markt in levende
dieren, dierlijke produkten en produk-
ten van dierlijke oorsprong\';

c. drie voorstellen tot verordening van de
Raad EG van augustus 1988 betreffende
de veterinaire controles.

Bovengenoemd document gaat uit van een
vrij verkeer van dieren en dierlijke produk-
ten onder een beperkt aantal fundamentele
voorwaarden. Deze voorwaarden worden
gegarandeerd en gecontroleerd door de cer-
tificerende instantie op de plaats van oor-
sprong en zullen op termijn tevens gelden
voor het nationale verkeer. Ten behoeve van
de invoer uit derde landen voorziet het
document in een harmonisatie van de invoer-
eisen voor dieren cn dierlijke produkten uit
de toegestane landen. De controles aan de
buitengrenzen worden geüniformeerd en
verscherpt.

Het document geeft de noodzaak aan om in
alle lidstaten vóór 1993 eenzelfde hoog
niveau op het gebied van diergezondheid tot
stand te brengen. Hierbij denkt de Commis-
sie EG aan een indeling in drie groepen
ziekten, ingedeeld al naar gelang hun ernst,
bestrijdingsmogelijkheden, het economisch
belang en het epidemiologisch karakter.

Slechts de zieken uit deze groepen zullen
geharmoniseerd worden.
Groep I wordt gevormd door de aangifte-
plichtige, besmettelijke epizoötische ziekten,
die een ernstige bedreiging vormen voor de
economie van de Gemeenschap, zoals
mond- en klauwzeer, klassieke en Afri-
kaanse varkenspest, pseudo-vogelpest en
vogelpest. Groep //zijn de aangifteplichtige
besmettelijke ziekten die een belangrijk ef-
fect hebben op bedrijven en dieren, bijvoor-
beeld bovine tuberculose, brucellose
(Brucella abortus) en runderleucose. Salmo-
nella pullorum en Mycoplasma gallisepti-
cum. Groep ///bestaat uit ziekten waarvoor
een aangifteplicht kan worden ingesteld en
die op individuele bedrijven worden uitge-
roeid op basis van vrijwilligheid. Men denke
hierbij onder meer aan de ziekte van Au-
jeszky en IBR/IPV.

In geval van uitbraken zal voor de ziekten
uit groep 1 regionalisatie plaatsvinden, zul-
len voor die uit groep II bedrijfsbeperkingen
worden opgelegd en eventueel vrije gebie-
den worden ingesteld en zal voor die uit
groep 111 bedrijfsbescherming mogen gel-
den. Buiten de communautaire wetgeving
om, zullen slechts op privaatrechtelijke
gronden extra voorwaarden mogelijk zijn.

Nieuwe voorschriften veterinaire controles
Teneinde het goed functioneren van een vrij
intracommunautair handelsverkeer te
waarborgen, heeft de Commissie op 12
september 1988 drie voorstellen gedaan, en
wel betreffende:

1. de veterinaire controles in het intracom-
munautaire handelsverkeer in het voor-
uitzicht van de totstandbrenging van de
interne markt;

2. de verbetering van de controle op de
toepassing van de veterinaire wetge-
ving;

3. de onderlinge bijstand tussen de be-
voegde autoriteiten van de lidstaten en
samenwerking tussen hen en de Com-
missie.

Uitgangspunt hierbij is, dat er voor gezorgd
moet worden dat het vrije verkeer van
dieren en dierlijke produkten tot stand komt
zonder dat tegelijkertijd ziekten worden
verspreid, of schade wordt toegebracht aan
de gezondheid van mens en dier en zonder
dat nieuwe handelsbelemmeringen worden
gecreëerd.

Het eerste voorstel behelst in het kort, dat
het zwaartepunt van de controle komt te
liggen op de plaats van verzending en een
steeksproefsgewijze controle op plaats van
bestemming. Voorzien wordt onder meer in
een arbitrageprocedure bij geschillen, in een
onderling informatiesysteem, communau-
taire inspecties en horizontale vrijwarings-

maatregelen. Eventueel zal de Commissie
zelf maatregelen treffen. Het systeem zal
gelden voor de geharmoniseerde en niet
geharmoniseerde gebieden, alsmede voor de
invoer uit derde landen.
Het tweede voorstel beoogt een geünifor-
meerde en gecoördineerde toepassing van
de veterinaire voorschriften te garanderen
en onregelmatigheden en fraude te voorko-
men door verbetering van de controle door
de lidstaten en de communautaire controle
daarop door middel van inspecties ter
plaatse. Een efficiënt informatiesysteem tus-
sen de lidstaten is hierbij een voorwaarde.
Het derde voorstel heeft, als eerder gesteld,
betrekking op de onderlinge bijstand tussen
de bevoegde autoriteiten van de lidstaten en
de samenwerking tussen de lidstaten en de
Commissie.

Bij het tot stand brengen van een zoveel
mogelijk gelijke gezondheidssituatie in de
hele EG speelt de wijze van bestrijding een
grote rol, met name het al dan niet toestaan
van vaccinaties, het wegvallen der grenzen
in de Gemeenschap heeft veterinair gezien
ingrijpende gevolgen. Traditionele veteri-
naire begrippen krijgen een andere inhoud.
Het aloude begrip \'wering\' van dierziekten,
het tegenhouden van dierziekten aan de
nationale grenzen door middel van instellen
van de vrijwaringsclausule, zal in het toe-
komstige intracommunautaire handelsver-
keer van dieren en dierlijke produkten niet
meer bestaan. In plaats van de vrijwarings-
clausule komen vrijwaringsmaatregelen, toe
te passen door de getroffen lidstaat. Verder
wordt de grens van bescherming de grens
van de regio c.q. het bedrijf. Met andere
woorden dierziektenbestrijding en -uitroei-
ing zullen een regionale kwestie worden.
Daar de regio\'s grensoverschrijdend kun-
nen zijn, houdt dit de noodzaak in tot
verdere samenwerking tussen de lidstaten
onderling. Voor de groep I- en Il-ziekten,
zullen communautaire, regionaal geldende
maatregelen ten behoeve van de uitroeiing
en bestrijding van kracht zijn, onder andere
aangifteplicht.

Voor de ziekten van groep III zullen in
communautair verband op bedrijfsniveau
minimumvoorwaarden voor de uitroeiing
en bestrijding worden gesteld. Aangifte-
plicht kan voor deze groep worden ingesteld.
Slechts in verband met de invoer van dieren
en dierlijke produkten uit derde landen zal
het begrip wering zijn traditionele betekenis
behouden en wel op communautair niveau.
Ziekten worden aan de buitengrens tegen-
gehouden.

Ten behoeve van de bestrijding, de uitroeiing
en de vrijwaringsmaatregelen van de drie
groepen ziekten is een sluitend identificatie-
en registratiesysteem een absolute voor-
waarde.

Tussen de lidstaten bestaat een aanzienlijk
verschil in vaccinatiebeleid. De Commissie
is van mening, dat landen die geïnvesteerd
hebben in de verbetering van hun dierziek-
tesituatie en op grond daarvan tegen be-
paalde ziekten niet (meer) vaccineren, het
recht moeten hebben die situatie te bescher-
men. Dientengevolge hoeven landen waar
niet tegen mond- en klauwzeer of varkens-
pest wordt geënt, momenteel géén levend
vee en vlees (van runderen en varkens) toe
te laten uit landen die wel tegen deze ziekten
vaccineren, dan onder strenge voorwaar-
den. Mogelijk zal een dergelijke aanpak ook
voor Aujeszky, IBR en NCD gaan gelden.
Nog dit jaar zal de Commissie met een
voorstel komen betreffende het mond- en
klauwzeer-vaccinatiebeleid in de lidstaten.
De Commissie is van plan een strategische
voorraad van vaccins tegen ziekten, waar-
tegen de routinematige vaccinatie op com-
munautair niveau wordt verboden, op te
slaan (de vaccinbanken).

Garanties: keuringen en controle
De gezondheidszorg en de garantieverschaf-
fing bij verzending zijn met elkaar verweven.
Hun effectiviteit is onderling afhankelijk.
De gegeven garanties zijn gebaseerd op
keuringen op alléén nog de plaats van
verzending, de gezondheidsstatus van het
bedrijf, en op een systeem van erkenning
van het bedrijf van produktie c.q. van
verwerking, dus een controle van het gehele
produktieproces. De veiligstelling van deze
garanties is de verantwoordelijkheid van de
nationale overheid.

Gedurende een overgangsfase, tot en met
1992, zal een repressieve steeksproefsge-
wijze controle op de plaats van bestemming
en ook na 1992 in sommige gevallen tijdens
transport mogelijk zijn. Voor importen in de
Gemeenschap uit toegestane derde landen
zal aanvullend een fysieke, een identiteits-
en een documentencontrole geschieden aan
de buitengrenzen.

Om de bedrijfs- en eventueel de regioge-
zondheidsstatus te kunnen garanderen, zal

een screenings- en monitoringssysteem
moeten worden opgezet. Dit zal dan ook
gelden voor die ziekten in groep III die het
Nederlandse bedrijfsleven, eventueel met
behulp van voorwaardenscheppende assis-
tentie van de overheid, wenst uit te roeien
of te bestrijden. Voor dergelijke program-
ma\'s moet eerst de goedkeuring van het
Permanent Veterinair Comité verkregen
worden.

Verder wordt ingegaan op het welzijn van
dieren (huisvesting en verzorging, transport
en het verdoven vóór het slachten), het
residubeleid, de financiering van het toe-
komstige veterinaire stelsel, het veterinaire
onderzoek, het communautaire informatie-
systeem en het begrip harmonisatie.
Uit de studie vloeien de volgende hoofdaan-
dachtpunten voort:

— de verschuiving van bevoegdheden van
de lidstaten en van de Raad naar de Com-
missie;

— vaststellen van ziekten op te nemen in
drie groepen, zoals voorgesteld door de
Commissie, en de consequenties daarvan;

In Nederland kwamen in het tijdvak van I t/m
15 maart de volgende gevallen van besmettelijke
dierziekten waarvan aangifte verplicht is voor:

18 Gez.dienst v. Dieren Noord-Brabant/Afd.
Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Kleine huisdieren. Gebouw Gezondheids-
dienst, aanvang 20.15 uur.

18—19 PHLO Wageningen: Besturen en orga-
niseren (inl. tel. 08370-84093/84094).

20—21 Arbeitstagung des Bundesverbandes
der beamteten Tierärzten, Konstanz. Inl.:
drs. J. Minderhoud, Rotterdam, tel. 010-
4132210 en 4361362 (pag. 296).

27—29 Management voor dierenartsen. Cur-
sus: Presentatietechniek (pag. 179 en 305).

29—30 2. Brettener Frühjahrstagung \'Spezielle
Lahmheitsuntersuchung beim Pferd\'. Inl.
tel. 0752-2464.

3—6 Acupunctuur: XXV Internat. Akupunk-
turkongress, Düsseldorf Inl.: Parijs: tel. 09-
33.1.45664050.

10 \'Heden en toekomst van het onderzoek op
varkensproefbedrijf Bantham\'; lezingendag
t.g.v. 25-jarig bestaan (IVO/IMAG); Zeist
(pag. 297).

11 37. Fachgespräch über Gellügelkrankheiten,
Hannover (inl. red. secretariaat).

II Afd. Gelderland KNMvD. Ledenvergade-
ring. Motel \'West-End\', Arnhem; 20.15 uur.

15—16 Meeting of the Eur. Society of Vet.
Pathology, Koblenz (inl. tel. 030-534.303,
Vkgr. Pathol., Utrecht).

17—18 PHLO-cursus \'Varkenshouderij\', Den
Bosch (inl.: ing. F. Appel, tel. 08370-84093).

17—19 PHLO-cursus \'EG-landbouwpolitiek\',
Wageningen (inl.: ing. F. Appel, tel. 08370-
84093).

Op 6 juli 1988 overleed in het ziekenhuis
van zijn woonplaats Venlo collega Adrianus
Josephus Maria van Erp. Als Alzheimer-pa-
tient was zijn laatste levensjaar een moeilijk
jaar.

Van Erp werd op 1 oktober 1906 te \'s Herto-
genbosch geboren en voltooide zijn middel-
bare schoolopleiding in 1927 met het beha-
len van het Gymnasium-B diploma.
De diergeneeskundige studie beëindigde hij
in 1932 waarna hij zich, na een korte assis-
tentieperiode bij wijlen collega A. Hendrickx
te Echt, in Boxtel vestigde.
Drie jaren later volgde zijn benoeming lot
Hoofd van de Vleeskeuringsdienst Kring
Boxtel en tot Rijkskeurmeester i.b.d., terwijl
hij tevens werd aangesteld als leraar aan de
Landbouwwinterschool aldaar.
Op 9 juni 1936 trouwde hij met mej. M. L.
A. Egelie, uit welke verbintenis twee zonen
en drie dochters werden geboren.
Het was in 1948 dat Van Erp werd benoemd
tot Hoofd van de Vleeskeuringsdienst Venlo
en tot Directeur van het Gemeentelijk
Slachthuis. Vele jaren was hij als leraar ver-
bonden aan het Slagersvakonderwijs en aan
de Pluimveepraktijkschool te Horst. Daar-
naast doceerde hij biologie aan de Rijks-
H.B.S. De Afdeling Venlo van de Neder-
landse Vereniging tot bescherming van Die-
ren verkoos hem tot voorzitter, een functie
die hij een reeks van jaren vervulde.
Bij het beschouwen van Van Erp in zijn werk
vielen enkele kenmerkende eigenschappen
op: enthousiasme, werklust, volharding en
plichtsbetrachting. Die plichtsbetrachting
maakte hem tot iemand die aan zijn mede-
werkers duidelijke eisen stelde en hen aan-
sprak op hun verantwoordelijkheid. Dat zal
hem niet altijd in dank zijn afgenomen.
De mens Van Erp was sterk sociaal voelend.
Het wel en wee van de medemens lag hem
na aan het hart. Voor de jonge collega\'s in
zijn naaste omgeving was hij een hartelijke,
vaderlijke vriend.

Als man met een duidelijke overtuiging was
hij standvastig in zijn mening en niet gauw
van zijn stuk te brengen. Dat heeft zo zijn

Het geheim van mensen als Van Erp is, dat
ze open staan. Het zijn geboren luisteraars,
omdat ze van geen enkel vooroordeel uit-
gaan. Van Erp luisterde veel en onbevangen,
waardoor hij ook veel te vertellen had.
Deze karaktereigenschappen maakten hem
ook zo geschikt voor bestuursfuncties.
Zo was hij een voortreffelijk secretaris c.q.
voorzitter van de Afdeling Limburg van de
Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor
Diergeneeskunde in de periode 1953-1960,
respectievelijk 1962-1967. Hij was daarmee
de eerste en tot op heden enige niet-prakti-
cus voorzitter van deze Afdeling.
Velen zullen zich nog de feestvergadering
herinneren die in 1974 in Hostellerie de Ha-
mert te Wellerlooi plaatsvond, bij welke ge-
legenheid Van Erp per acclamatie tot erelid
van onze Afdeling werd benoemd.
Hij werd daarbij uitbundig in het zonnetje
gezet, maar misschien beseffen we nu pas
ten volle, hoe zeer hij het verdiende!

Vacatures in besturen en commissies verband houdende met de 136e
Algemene Vergadering van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde

As 1992 approaches, the Federation of Ve-
terinarians of the EEC (FVE) is in a stron-
ger position than ever before, to promote
the interests of the veterinary profession in
Europe.

At the annual general meeting of the FVE
in Brussels on 9th March, members heard
that the Federation now has a permanent
office and a full-time secretariat in Brus-
sels, which will greatly improve the Fede-
ration\'s capacity to lobby at all levels.
In addition to Dr. Robin Oakley, Secre-
tary General (based mainly in Munich),
FVE personnel in Brussels will include the
President Prof Valère Bienfet, the perma-
nent staff member Mrs. Mathilda Hese-
denz and Dr. Hervé Marion of the Belgian
Veterinary Association (USVB) who has
agreed to act as assistant secretary general
in a voluntary capacity. This will make it
much easier for the FVE to have rapid
communication with Commission officials
in DGIII, DGVl and DGXI, the Directo-
rates most closely concerned with veteri-
nary medicine, and the health and welfare
of all animals (including laboratory, expe-
rimental and companion animals).
At the annual meeting. Dr. Oakley ap-
pealed to every member organisation of
the FVE to buy, lease, or at least obtain
access to a Telefax to speed up communi-
cations so that a prompt response could be
given when the Federation was asked for
comments. He also asked members to im-
prove their communications, input and
lobbying activities with their national go-
vernments.

Professor Bienfet, President, and Dr.
Oakley, Secretary General, were re-elected
for a further two-year term of office. In a
review of recent activities. Professor Bien-
fet said the FVE had a \'fantastic\' opportu-
nity to work as partners with those draf-
ting the directives on animal and
veterinary matters.

A new budgetary system was approved, as
a result of which the FVE will become to-
tally independent of outside subsidies or
influences after 1990, the level of subscrip-
tion due from each member country would
be assessed on roughly the same lines as
the allocation of voting rights to Member
States in the EEC. Subscriptions from spe-
cialist groups will remain much the same
as now, and all observer members will pay
a standard rate.

Dr. Oakley commented \'For the first time
members will know exactly how much
they will have to contribute - and for the
future of our profession in Europe, it is a
small price to pay.\' The FVE budget esti-
mates that 72000 Ecus will be needed to
run the Federation and its office in 1990.

Practitioners will soon have a stronger
voice in the FVE, thanks to an initiative
from the European Union of Veterinary
Practitioners (UEVP). Mr. D. J.
Thompson, UEVP President, pointed out
that practitioners make up 75% of the pro-
fession in Europe, and requested that the
UEVP voting rights in the FVE should be
increased from two to six. It was eventu-
ally agreed that as from the next meeting,
UEVP will have four votes.
The UEVP meeting in Brussels was attended
by 22 delegates from 12 countries. Infor-
mation on Value Added Tax was collected
from all member countries except Greece
and Italy. Delegates expressed concern at
the proposed elimination of vaccination in
notifiable diseases, and will send out a
questionnaire to determine the effect this
would have on practitioners.
Other main topics discussed included in-
tensive farming, and it was agreed that
there should be legislation to ensure that a
veterinary surgeon was employed to moni-
tor and control animal health and welfare
on all intensive units.
On hip dysplasia eradication, the UEVP
agreed that if the experts could agree on
interpretation, the UEVP would help in
the implementation.

The secretariat for the next four years will
be; Dr. C. Willemborg, President; Dr. J.
K. Prins, Secretary General; Mr. P. Dar-
gan, Treasurer.

A resolution calling on the International
Equestrian Federation (FEI) to prohibit
the use of phenylbutazone in horses taking
part in competitive events, received strong
support from most delegates and was pas-
sed by an overwhelming majority.
Proposed by Professor A. Steele-Bodger
(UK) the resolution \'calls upon the Inter-
national Equestrian Federation (FEI) to
prohibit the use of phenylbutazone, other
anti-inflammatory or analgesic agents, or
any substance the origin of which cannot
be traced to normal and ordinary feeding
and which could by its nature affect the
performance of a horse participating in
events over which the FEI has control or
establishes the rules.

\'The FVE appreciates that, in fairness to
horses currently competing, a period of
time must be allowed to elapse prior to the
introduction of this ban and associated pe-
nalties, but recommends that the FEI de-
termines on such a date forthwith.\'
It was agreed that a copy of the resolution
should be sent to HRH The Princess
Royal (Princess Anne), President of the
FEI.

There was unanimous support for a reso-
lution proposed by Mr. H. E. Carter on
behalf of the United Kingdom delegation,
stating that \'The Federation of Veterinari-
ans of the EEC, being concerned for the
protection of the consumer and the main-
tenance of high standards of public health,
calls upon the European Commission and
the Council of Ministers to ensure that in
each Member State the hygienic produc-
tion of foodstuffs of animal origin remains
under the supervision and control of vete-
rinarians.

The FVE re-affirms the following resolu-
tion agreed unanimously in 1979: \'It is
submitted that the United Kingdom ought
to be prepared to conform to Community
policy in relation to veterinary supervision
and responsibility in the food hygiene field
and should not be permitted to entrust
such functions to environmental
health officers or other non-veterinary per-
sons.\'

Mr. Carter said it was disgraceful that
only 8% of slaughterhouses in England
and Wales came up to the standard requi-
red for intra-community trade in meat,
and were under veterinary control. The re-
mainder were under the control of envi-
ronmental health officers who, he warned,
were trying to take over the role of the
veterinary surgeon.

In support of the resolution, Dr. B. Pou-
lain, President of the European Union of
Veterinary Hygienists (UEVH) said his or-
ganisation considered that each Member
State of the EC, should include full and
adequate instruction on the inspection of
products of animal origin in veterinary
training courses, in accordance with the
requirements of the Veterinary Professi-
onal Directives.

Some of the complex problems involved in
formulating legislation affecting the pro-
fession in the run-up to 1992 were descri-
bed by four Commission officials, who
took part in a question and answer session
with delegates.

Mr. Brian Marchand (DGVI) outlined
proposals for the future policy on disease
control. The Commission was compiling a
Single Veterinary Document, which would
be a simplified and codified document of
veterinary legislation including zootech-
nics, animal welfare, and probably public
health. At the moment, each Member
State had a different attitude to veterinary
legislation; by presenting a package, each
country would be able to balance the pros
and cons of each system and arrive at a
compromise. He warned that if the profes-
sion did not reach a compromise itself,
one was likely to be forced on it by 1992.
Mr. Brian Hogben (DGVI) told delegates
that a draft report into the problem of
quality in the meat sector would be finali-
sed during the coming week, for presenta-
tion to the plenary session of the Euro-
pean Parliament in mid-April. It was
unlikely that existing EC views about
hormones would be changed, but over the
next few months, proposals about residues
would be extended and clarified.
It was essential, he said, that a system was
introduced for the identification of anim-

als. More research into possible methods
was needed. He personally did not favour
the implantation of an electronic chip, but
would prefer a more biological system that
did not imply interference with the animal.
Mr. J. Wilson (DGVI) said it had already
been agreed that there must be a way to
trace back residues found in carcasses at
the slaughterhouse. This applied not only
to cattle, but also to horses, sheep, poul-
try, etc., all of which would have some sy-
stem of identification. Each Member State
had indicated that it had its own system;
all had now been given 12 months to in-
form the Commission about their system,
and about the arrangements in force for
tracing farm animals which were moved
out of their own country.
The proposals to amend the veterinary
medicinal directives were outlined by Mr.
Robert Hankin (DGIII), who said the
Commission would present more and far-
reaching proposals by the end of the year.
Mr. Wilson outlined draft proposed veteri-
nary legislation including measures on veal
calves and pigs, which would shortly be
put to the Council of Ministers. The trans-
port of animals was also being considered.
A draft convention on pre-slaughter stun-
ning, already approved by the Council,
had not yeat been ratified by all member
countries.

The European Association of State Veteri-
nary Officers (EASVO) discussed the abo-
lition of border controls with the advent of
the Single Market, and stressed that to
cope with the spot checks which would
take their place, more veterinary surgeons
would need training and experience to
cope with this tasks. They also recommen-
ded that veterinary surgeons should be
made more aware of the importance of
food surveillance, so that they were willing
to do this work.

The European Union of Veterinary Hygie-
nists (UEVH) had the rare privilege of
examining three draft Commission pro-
posals with their authors — a splendid
example of the opportunities now being gi-
ven to the profession to have an input into
forthcoming Community Legislation.
The proposals included the inspection of
rabbit and game meat. The initial draft re-
ferred to \'competent persons\' as well as

veterinary surgeons, but the UEVH
reported strong support from consumer
groups that only veterinary inspection was
acceptable. On the inspection of seafood,
molluscs, etc., the UEVH insisted that in-
spection, fish pathology, fish farming, etc.,
must be under veterinary control. UEVH
also tried to make it clear that regarding
veterinary assistants in slaughterhouses,
the text should refer only to veterinary as-
sistants, not auxiliaries, and that there
should be a ratio of three assistants to one
veterinary principal.

A remarkably high response (70%) was re-
ceived from member organisations to the
FVE questionnaire on distribution of
veterinary medicines. Delegates were ur-
ged to send an urgent response on the se-
cond Commission proposals. Socio-econ-
omic aspects and evaluation of whether or
not products should be licensed, will be
considered at the next FVE meeting.
National veterinary organisations and spe-
cialist divisions are to be asked to provide
the Secretary General with names of vete-
rinary surgeons willing to act as spokes-
men on specialist subjects.
Professor Kampelmacher (Netherlands)
was requested to prepare a document on
irradiation of food, for discussion at the
next FVE meeting, so that the Federation
can formulate comments on the impending
EEC draft directive.

Regelmatig worden aan het secreta-
riaat vacatures gemeld die de betref-
fende instellingen gaarne vervuld
zien door dierenartsen. Dierenartsen
die in dienstbetrekking werkzaam
wensen te zijn c.q. van dienstbetrek-
king wensen te veranderen kunnen
dit — onder opgave van hun wensen
— kenbaar maken aan de Algemeen
Secretaris. Zij worden, onder strikte
geheimhouding, geplaatst op de zo-
genaamde \'closed list\'. Hun namen
worden niet dan na hun voorkennis
en instemming aan derden bekendge-
maakt.

Uit cijfers van de Stichting Consument en
Veiligheid blijkt dat jaarlijks ongeveer
17000 mensen in ziekenhuizen worden be-
handeld in verband met hondebeten.
Dit getal van 17000 bijtgevallen wordt
aangehaald in het rapport \'Aggressief Ge-
drag bij Honden\', van de gelijknamige
Commissie van Advies van het Ministerie
van Landbouw en Visserij. In dit rapport
wordt tevens gewezen op de mogelijkheid
van letsel dat aan dieren bij een bijt-inci-
dent kan worden toegebracht. Cijfers wor-
den hierover in het rapport echter niet ge-
geven.

In het kader van activiteiten binnen de
Stichting Gezondheid en Welzijn Gezel-
schapsdieren (SGWG) bestaat behoefte
aan enig inzicht omtrent het aantal hon-
den dat door dierenartsen wordt behan-
deld in verband met hondebeten.
Hiervoor vragen wij de medewerking van
praktizerende dierenartsen, die bereid zijn
gedurende 3 maanden het aantal bovenge-
noemde bijtgevallen te registreren.
Collegae die hieraan willen meewerken,
worden verzocht vóór 1 mei contact op te
nemen met de uitvoerend secretaris van de
SGWG, drs. T. A. Noorman-Beulink,
Postbus 10271, 7301 GG Apeldoorn. Tel.
055-661266.

In het aprilnummer van Veehouder en Die-
renarts (3e jaargang, nr. 2) komen de vol-
gende onderwerpen aan de orde:

— Genetische manipulatie bij landbouw-
huisdieren: Hoogste tijd voor brede maat-
schappelijke discussie; drs. L. J. E. Rutgers\'.

Dierenartsenpraktijken die zich nog niet
hebben aangesloten bij Veehouder en Dieren-
arts kunnen dit alsnog doen door het ge-
wenste aantal abonnementen op dit veteri-
naire voorlichtingsblad op te geven bij het
Bureau van de KNMvD (Geesje Rotgers),
telefoon 030-510111.

Op donderdag 20 april organiseert de
Diergeneeskundige Studenten Kring een
(avond)Syniposion. Het zal handelen over

Drie sprekers zullen hier hun zegje doen
en wij hopen op een levendige forumdis-
cussie daarna.

De volgende sprekers zijn uitgenodigd:
Dr. A. Willemse, dermatoloog. Hij zal het
begrip atopie uit de doeken doen.
Mevrouw drs. M. W. Vroom, eveneens
dermatoloog. Zij spreekt over vlooienaller-
gieën.

Dr. J. Debraekeleer, verbonden aan \'Hill\'s
Pet Products\'. Hij zal tot slot voedingsal-
lergieën behandelen. Ook wordt aandacht
besteed aan mogelijke therapieën. Dat
daar het laatste woord nog niet over ge-
zegd is, moge duidelijk zijn.
Het Symposion begint om 20.00 uur in
zaal Kleine Huisdieren op de Faculteit
Diergeneeskunde.

Zoals ieder jaar op Koninginnedag, vindt
op zaterdag 29 april de traditionele Peer-
depietendag plaats op de Drafbaan Hilver-
sum. Een kleurrijk gebeuren, waarbij tien
studenten Diergeneeskunde uit Utrecht
een echte course zullen rijden, benijd en
toegejuicht door hun medestudenten,
vrienden, familie en andere aanwezigen.
De festiviteiten zullen beginnen met een
feestelijke intocht van de gasten in sierlijke
koetsen, gevolgd door een stoet Ameri-
kaanse sleeën uit de jaren vijftig.
Naast de gebruikelijke coursen staan di-
verse pauze-evenementen op het pro-
gramma, zoals daar zijn: Èen demonstratie
hondenbehendigheid, een twintig-geiten-
span, een hete-luchtballon, een demonstra-
tie kunstwielrijden en nog vele andere acti-
viteiten. De hele dag wordt luister bijgezet
door de studenten, die de Ascot Drafbaan
van weleer doen herleven, door geheel in
die stijl gekleed te gaan, met bloemenge-
waden, fruithoeden, jacquet en streepbroe-
ken.

Naast de Peerdepietencourse wordt ook de
Grote Prijs van de Jaarlingenshow verre-
den, een ware topcourse.
Het belooft een mooie dag te worden en u
bent van harte welkom deze mee te ma-
ken, onder het genot van een drankje en
vrolijke Dixielandmuziek. Het programma
neemt een aanvang om 13.00 uur

van 14.00-17.00 uur; Janssen Pharmaceutica,
Dr. Paul Janssenweg 150, Tilburg, tel. 013-
370275.

Week I: 23 oktober t/m 27 oktober 1989
Week II; 30 oktober t/m 3 november 1989.
Week III: 6 november t/m 10 november
1989

Nadere informatie over de cursussen PAO-D
kunt u vinden in ons cursusoverzicht van het
voorjaar 1989.

Inlichtingen: secretariaat PAO-Diergeneeskunde,
Postbus 140.31, 3508 SB te Utrecht.
Telefoon: 030-517374, bij geen gehoor; 030-
510111.

At the Faculty of Veterinary Medicine Univer-
sity of Berne, the position of
Director of the Clinic of small animals and full
professor for diseases of small animals

is to be appointed as of April 1st, 1991, to a
qualified PhD with postdoctoral experience.

— He (She) will be responsible for the basis
and postgraduate training (language German
and French).

Candidates should submit a curriculum vitae, a
list of publications, information about former
experience in teaching and practice in clinics, a
brief description of the proposed line of
research and names of two references, not later
than July, 31, 1989 to: Erziehungsdirektion des
Kantons Bern, Sulgeneckstrasse 70, CH-3005
Berne, Switzerland.

Voor het lidmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde hebben zich aangemeld de volgende collegae;

Frens, Dr. J.; 1964; U-1971; 399! BR Houten, Pr. Willem de Zwijgerlaan 20.
Ham, Mevr. L. J. van den; 1986; 2596 HE \'s-Gravenhage, Breitnerlaan 110.
Meulen, H. R A. van der; 1989; 3706 GJ Zeist, Laan van Vollenhove 1759.
Ubbink, G. J.; 1988; 3583 HD Utrecht, Willem de Zwijgerstraat 56.

Dr. M. F. Kramer te De Bilt
S. Hamstra te De Bilt
H. Hemminga te Kornhorn
H. F. Matthijsen te Heino
J. A. M. Schrooyen te Liempde
G. Vass te Nieuw-Beyerland
K. Schuiling te Barendrecht

(afwezig) 35 jaar 20 april 1989
(afwezig) 30 jaar 29 april 1989
(afwezig) 25 jaar 29 april 1989
(afwezig) 30 jaar 29 april 1989
(afwezig) 25 jaar 29 april 1989
(aanwezig) 25 jaar 29 april 1989
(afwezig) 35 jaar 6 mei 1989

* Bakkenes. M. J.; 1989: 2675 BZ Maasdijk,
Oostelijk Slag 12: tel. 01745-14160 (privé). 233
01740-24544 (prakt.): p.. ass. bij R. B. F.
Becking. J. T. M. Maree en 1. Palgi. 234

*Beerens. J. M.: 1989; 3581 GK Utrecht,
Kruisstraat 90; tel. 030-316798; wnd. d.
"Bernard. Mevr. E L. O. S.: 1989; 3583 XE
Utrecht, Nassaustraat 4; tel. 030-515616;
wnd. d. 237

"Blom, T. P.: 1987: naar het buitenland.
"Blom. T. P: 1987: Coaldale, Alberta TOK 331
OLO (Canada), PO. Box 850; tel. 345-2828;
p., ass. bij Sj. Zuidhof.

Braamskamp, J.: 1971; 7751 ZA Dalen, 332
Dalerveensestraat 17; tel. 05241-1271
(privé), 08370-97654 (bur.); dir. Ned. Orga- 244
nisatie Automatisering Dierenartsenprak-
tijken.

"Gerritsen, Mevr. C. E. A.: 1989; 3524 ZL
Utrecht, Furkabaan 682; d.
Gostelie, H. R. C.: 1986; 5301 DA Zaltbom-
mel. Nieuwe Tyningen 8; tel. 04180-15548
(privé), 12009 (prakt.); p., geass. met G. J.
G. de Jong, L. L, H. de Krijger, J. A. van
Oorschot en J. J. C. M. de Schutter.
"Haan. J. J. de: 1989; 3584 GT Utrecht, E.
Verkadelaan 109; tel. 030-512969; wnd. d.
Hartog, Mevr. /. R. den: Gent-1987; Surrey
GU6 7SW (Engeland), Hunters Lodge,
Horsham Lane, Ewhurst; d.
Hijfte. Mevr. M. A. van: Gent-1986; naar
Nederland.

Hijte. Mevr. M. A. van: Gent-1986; 5491 JM
Sint Oedenrode, Sofiastraat 17; tel. 04138-
76964 (privé), 72650 (prakt.); p., ass. bij D.
A. R St. Oedenrode.

Karens, Mevr. C; 1986; 2807 DR Gouda,
Snuifmolenerf 1; tel. 01820-831128; p.
Klaasen, H. L. B M.: 1987; 3527 WL
Utrecht, R. Wallenberglaan 8; tel. 030-
939583 (privé), 080-513567/516439 (bur.);
wet. medew. K.U. Nijmegen, Centraal Die-
renlab.

263 Lans, J. V. H.; 1985; 2401 KD Alphen a/
d Rijn, J. de B. Kemperstraat 203; tel.
01720-35482 (privé), 20200 (prakt.); p., ge-
ass. met A. C. M. Kuilboer, J. H. Rootert
en A. Soede.

270 Meeuwissen, C. J. J.: 1958; 4714 RD Sprun-
del, Korte Hei 11; tel. 01653-3189 (privé),
2470 (prakt.); p., kl. huisd.; acupuncturist.

270 Meijer, G.: 1976; 5476 VL Vorstenbosch,
Brakkensedijk 17; tel. 04130-50645 (privé),
42423 (prakt.); p.

272 Moen, A. R.: 1979; 7412 WS Deventer, 1ste
Weerdseweg 14; tel. 05700-15782; wnd. d.

275 »Nauta, Mevr. B. B.: 1989; 3581 LH Utrecht,
Oudwijkerdwarsstraat 118 B; tel. 030-
515241; wnd. d.

283 Pluijm, Mevr. A. E. M. van der: 1986; 6287
CB Eys, Mr. dr. Froweinweg 41; tel. 04451-
2410 (privé), 045-452230 tst. 1; k.d. R.V.V.

284 »Pott, H.; 1989; 3581 XN Utrecht, Miner-
vaplein 11; tel. 030-517670; wnd. d.

291 Schaïk, P. van: 1934; 3051 JA Rotterdam,
Arolsenplein 9; tel. 010-4182496; r.d.;
O.O.N.

293 Schrijver, R. S.; 1986; 3581 SC Utrecht,
Adriaanstraat 43 bis; tel. 030-333750
(privé), 020-5473911 tst. 770 (bur.); vet.
adv. bij Rhône Mérieux.

298 *Spruit, Mevr. M. M.: 1989; 3581 EL
Utrecht, Mgr. v. d. Weteringstraat 84 bis;
tel. 030-328432; d.

307 *Valks, M. M. H.: 1989; 3583 VG Utrecht,
F. Hendrikstraat 47; tel. 030-511907; wnd.
d.

307 Veen, P. Y. van der: 1961; 8426 EJ Appel-
scha, Oosterse Es 17; tel. 05162-1479; d.

316 *Walder, J. C.: 1989; 3513 CN Utrecht,
Otterstraat 54 bis; tel. 030-312302; wnd. d.

317 Warringa, H.: 1972; 7251 AZ Vörden, De
Horsterkamp 3; tel. 05752-1021 (privé),
1277 (prakt.); p.

317 Warringa-Hendriks, Mevr. C.: 1972; 7251
AZ Vörden, De Horsterkamp 3; tel. 05752-
1021 (privé), 1277 (prakt.); p.

317 Weerd, G. de: 1965; 9411 PS Beilen, Sta-
tionslaan 10; tel. 05930-4651 (privé), 2456/
2371 (prakt.); p., geass. met J. H. Wiechers.

337 Wiersma, S. H.: 1983; Mansa (Zambia),
Box 710134, c/o Luapula Rural Develop-
ment Programme; tel. 260-2-821798; Vet.
Specialist/Agriplan II.

323 *Woerdt. Mevr. A. van der; 1989; 3572 ZS
Utrecht, B. Ballotstraat 29; tel. 030-718663;
wnd. d.

323 *Woudslra. J.: 1986; 2582 GL \'s-Graven-
hage, Statenlaan 4; tel. 070-680855; p.; d.
Blijdorp; d. C.RB. Dijkzicht.

In het Tijdschrift voor Diergenees-
kunde van 1 april j.1. is in de rubriek
\'Van het Hoofdbestuur\' medege-
deeld dat het Hoofdbestuur heeft
besloten voor erkenning en registra-
tie van specialisten een registratiebe-
drag in te voeren.
Het Hoofdbestuur is hierover van
diverse zijden door collegae bena-
derd.

Een en ander is voor het Hoofdbe-
stuur aanleiding het besluit te her-
overwegen en de invoering van een
registratiebedrag voorlopig op te
schorten.

Gezien het belang van deze medede-
ling heeft het Hoofdbestuur ge-
meend deze toch in het Tijdschrift
voor Diergeneeskunde van 15 april te
moeten opnemen alhoewel het niet
meer mogelijk was — gezien het feit
dat dit tijdschrift vrijwel geheel
persklaar was — dit bericht op de
gebruikelijke plaats in het Tijd-
schrift voor Diergeneeskunde af te
drukken.

20—21 Röntgenfachtagung der Internat. Ge-
sellsch. für Veterinär-Radiologie, Bad Pyrm-
ont. Inl. tel. 04264-2277.

22—2 juni Worlcsliop Moleculaire Biologie en
Recombinant-DNA Technologie, Utrecht
(pag. ).

23—26 3rd Internat. Conf. on quantitative lu-
minescence spectrometry in biomedical
sciences. RU Gent. Inl. tel. 09-32 91218951.

24—27 23. Internat. Symposion über Ge-
schichte der Veterinärmedizin (A), Skara
(Zweden).

25—27 20. Jahresversammlung Schweizerische
Vereinigung für Kleintiermedizin, Biel (inl.
red.secretariaat).

29—2 juni Internationale Mastitustagung, St.
Georgen (Längsee). Inf: Med. Universitäts-
klinik der Universität Wien.
\'Voedselveiligheid van teelt tot consument\':
Symposium (Stichting Voeding Ned.; inl. tel.
05908-16043).

Vennoten: J. M. Thomas en C. A. Lagarde • 030-284241 • Lassuslaan 105 • Postbus 22 • 3720 AA Bilthoven

NANTWiCH Cheshire. Three person mixed practice in mainly dairy area
needs help to provide adequate service. Experience rewarded but not
essential — commonsense, interest, involvement and humour much more
important. Wide variety of work. High standards and continuing education
actively encouraged. For full description, telephone 270-62751 3 or 625310.

die naast algemene ervaring ook orthopaedische en radiologische
interesse heeft. Brieven onder nummer 24/89 aan de redactie van het
Tijdschrift voor Diergeneeskunde, Postbus 14031, 3508 SB Utrecht.

Mixed practice in Worcestershire (England) (70% small animal) needs
ADDITIONAL ASSISTANT

De Rijksdienst voor de keuring van Vee en Vlees (RVV) is in 1985 tot stand
gekomen. Zij ressorteert onder het Directoraat-Generaal Landelijke Gebieden en
Kwaliteitszorg van het ministerie van Landbouw en Visserij.
Zij telt ongeveer 1600 personeelsleden. De organisatie kent een centrale directie
en 12 regionale kringen.

■ functionaris is belast met de keuring van
slachtdieren in die gevallen waar ingevolge de
wettelijke bepalingen of (internationale)
regelingen de keuring aan een dierenarts is
voorbetiouden;

■ geeft adviezen en voorlichting aan de binnen
haar/zijn locatie(s) gelegen bedrijven omtrent
de wettelijke regelingen, treedt waar nodig cor-
rigerend op na overleg met de krlngdirecteur;

■ draagt er zorg voor dat de volgens (wettelijke)
voorschriften en instructies noodzakelijke
registratie en verwerking van keurings- en
onderzoeksgegevens plaatsvindt;

■ neemt kennis van de vaktechnische ontwikke-
lingen op het gebied van keuringen, slacht-
technieken, verwerkingsmethoden, afval-
verwerking, milieuproblematiek en vee-
technologie;

- houdt zich op de hoogte van alle geldende en
in voorbereiding zijnde wettelijke regelingen
en internationale afspraken c.q. voorschriften
m.b.t. zijn vakgebied;

- verstrekt zonodig informatie aan de Officier
van Justitie inzake vaktechnische problemen
i.vm. de vervolging van strafbare feiten.

Salaris: afhankelijk van leeftijd en ervaring
maximaal / 6,107,- bruto per maand.

Telefonische inlichlingen l<unnen worden
ingewonnen bij de RVV, onder nr 070-611811

Sollialaiies binnen 14 dagen, onder vermelding
van vacaturenummer E-12-7-174, zenden aan de
Rijl<sdienst voor de keuring van Vee en Vlees,
afdeling Personeelszaken, Poslbus 30724,
2500 GS Den Haag.

Het niet-steroïde, anti-inflammatoire TOLFEDINE munt uit zowel in werkzaamheid als in gebruiksgemak

Werkzaamheid: • Tolfénamzuur, het werkzame bestanddeel van TOLFEDINE, is een oorspronkelijl\'

molecuul, met opvallende anti-inflammatoire en analgetische eigenschappen,
op twee niveau\'s tijdens het vasculaire ontstekingsstadium. • De
aanwezigheid van een lever-dunne darm cyclus geeft zowel een
direkt als een resorptievertragend effekt.

Gebruiksgemak: • TOLFEDINE kan zowel bij de kat als bij de
hond gebruikt worden. • De presentatie is uitstekend aangepast
aan de verschillende gewichten van honden en katten. • De
toediening per injektie I.M. of S.C. kan worden afgewisseld met
een orale toediening.

TOLFEDINE • iniektievloeistol - Samenstelling: Tolfénamzuur: 4 g - Excipiens Q.S.R 100 ml. Indikaties:
Anti inflammatoir bi| de kat en de hond. Doseringen gebruiksaanwijzing: Eén injektie subcutaan ol intra
musculair van 1 ml/10 kg. deze behandeling kan zonodig na 48 uur herhaald worden, of één iniektie
subcutaan of intra musculair van 1 ml/10 kg. waarna de behandeling oraal voortgezet kan worden.
Verpakking: Flakon van 10 ml, deze bevat 400 mg Tolfénamzuur.

TOLFEDINE- hond - Deelbare tabletten - Samenstelling: Tolfénamzuur: 60 mg - Excipiens Q.S.R
1 tablet Indikaties: Anti inflammatoir bij de hond. Contra-indikaties: Gastro duodenaal zweren. Bi)wer
kingen: Voorbiigaande gastro intestinale intolerantie, zonder noodzaak de behandeling te stoppen.
Dosering: 1/2 ai tablet/10 kg per dag oraal, te verdelen over 2 giften, gedurende 3 ä 5 dagen. Verpak,
king: Doos a 15 tabletten, deze bevat 960 mg Tolfénamzuur.

TOLFEDINE- kat kleine hond - Tabletten - Samenstelling: Tolfénamzuur 6 mg - Excipiens Q.S.R 1 tablet.
Indikaties: Anti inflammatoir bij de kat en de kleine hond. Contra-indikaties: Gastro duodenaal zweren.
Bijwerkingen: Voorbijgaande gastro-intestinale intolerantie, zonder noodzaak de behandeling te
stoppen. Dosering: 1/2 a 1 tablet/kg per dag oraal, te verdelen over 2 giften, gedurende 3 a 5 dagen.
Verpakking: Doos a 20 tabletten, deze bevat 120 mg Tolfénamzuur.
Diergeneeskundig gebruik. De voorgeschreven dosering met overschrijden.

Een vergelijking tussen het sluiten en het
openlaten van de scrotaalwonden bij de
castratie van de hengst

Comparison between closure and leaving open of scrotal wounds following
castration of stallions

SAMENVATTING Het is gebleken dat wondinfecties aanzienlijk kunnen worden gereduceerd
wanneer tijdens de castratie wordt voldaan aan de voorwaarden van de anti- en aseptiek.
Beschreven wordt een onderzoek waarin de genezingsresultaten van castratiemethoden met
wondsluiting werden vergeleken met die waarbij de scrotaalwonden werden opengelaten. Alle
castraties vonden plaats bij de liggende hengst in algemene anesthesie onder dezelfde aseptische
omstandigheden. Uit de resultaten blijkt dat er geen significant verschil is in het optreden van
wondinfecties wanneer de scrotaalwonden worden gesloten of geheel worden opengelaten.
Mede op grond van eerdere publikaties wordt geconcludeerd dat het postoperatieve genezings-
verloop minder wordt beïnvloed door de methode van castreren dan door de omstandigheden
(anti- en aseptiek) waaronder de castratie wordt uitgevoerd.

SUMMARY It was found that wound infections may be considerably reduced when castration
is carried out under strictly aseptic conditions. In this clinical review, healing of the wound
following castration with and without closure of the scrota! wounds is compared. All castrations
were performed under similar aseptic consitions, general anaesthesia having been produced
in the recumbent stallion. The results do not show that there is a significant difference in the
appearance of wound infections in scrotal wounds which are closed and those which are left
completely open.

On the basis of both papers and the present review it is concluded that wound healing
is more affected by the (a)septic conditions under which surgery is performed rather than by
the actual method of castration.

Het is gebleken dat wanneer bij de castratie van de hengst de beginselen van de
chirurgie met betrekking tot de anti- en aseptiek strikt worden nageleefd, de kans
op een postoperatieve wondinfectie erg klein is. Dit impliceert dat de castratie
moet plaatsvinden onder een adequate reflexloze anesthesie. Als aan deze
voorwaarden is voldaan zijn met zowel de castratiemethoden met primaire
wondsluiting (1, 2, 3, 5, 6, 9) als die met hel openlaten van de scrotaalwonden
(7, 10) zeer goede resultaten te bereiken.

In het verleden was het in de Kliniek voor Veterinaire Heelkunde van de Faculteit
Diergeneeskunde gebruikelijk dat de hengsten werden gecastreerd volgens de
halfbedekte methode met openlaten van de scrotaalwonden. Het merendeel van
de castraties vond plaats bij het liggende dier onder een roes van chloralhydraat
of guajacol, waaraan een thiobarbituraat was toegevoegd. Voorafgaande aan het
neerleggen werden de dieren gepremediceerd met acetylpromazine en methadone.
In alle gevallen werd een lokale analgesic toegepast.

Uit een evaluatie van de op deze wijze uitgevoerde castratie bleek dat bij 31,4%
van de ruinen complicaties optraden, variërend van beduidend, maar betrekkelijk
onschuldig praeputiumoedeem tot ernstige wondinfecties, waaronder 9,1% chro-

\' Drs. F. T. P. M. Homburg-van den Broek en drs. L. J. E. Rutgers, Vakgroep Algemene Heelkunde
en Heelkunde der Grote Huisdieren, Faculteit Diergeneeskunde, Yalelaan 12, 3584 CM Utrecht,

nische purulente funiculitis (8). De oorzaak hiervan moet gezocht worden in de
chirurgisch niet optimale omstandigheden tijdens de castratie. Deze teleurstellende
resultaten moesten uiteraard leiden tot wijziging in het regiem met betrekking tot
de castratie. Op grond van ervaringen opgedaan in het buitenland is de Kliniek
een castratiemethode met primaire wondsluiting gaan toepassen (9). Met deze
aseptische techniek kon het percentage complicaties aanzienlijk worden terugge-
drongen.

Hoewel met deze methodiek dus goede resultaten werden verkregen met betrek-
king tot de preventie van wondinfecties, bestond op grond van eigen ervaringen
en literatuurgegevens de stellige indruk dat het optreden van wondinfecties niet
zozeer afhankelijk is van de methode van castreren dan wel van de omstandigheden
waaronder de castratie plaatsvindt. Derhalve zouden de genezingsresultaten van
de halfbedekte castratie kunnen worden verbeterd als voldaan zou worden aan
de voorwaarden van de anti- en aseptiek. Om deze hypothese te toetsen werd een
klinisch onderzoek opgezet, waarbij de genezingsresultaten van verschillende
methoden van castratie, uitgevoerd onder dezelfde aseptische omstandigheden,
met elkaar werden vergeleken.

In de periode tussen oktober 1984 en november 1987 werden in de Kliniek voor Veterinaire
Heelkunde 119 hengsten met normaal afgedaalde testikels als volgt gecastreerd (tabel 1):
Groep A: 25 hengsten volgens de eerder beschreven methode met primaire wondsluiting
(4, 9) en

Groep B: 94 hengsten volgens de in de Kliniek gebruikelijke halfbedekte methode (4, 8).
Bij 30 dieren (BI) werden de scrotaalwonden gesloten met agrafen, die na 3 tot 5 dagen
werden verwijderd. Bij de overige 64 dieren (B2) werden de scrotaalwonden in principe
opengelaten. Deze groep werd verdeeld in twee subgroepen. Bij 32 dieren (B2a) werd de
scrotumhuid aanvankelijk gesloten met agrafen, maar werden de agrafen direct na het
verlaten van de recoverybox verwijderd; en bij 32 dieren (B2b) werden de scrotaalwonden
van meet af aan opengelaten.

De omstandigheden waaronder de castratie plaatsvond waren voor alle groepen gelijk. De
hengsten werden gepremediceerd met 0,1 mg/kg acetylpromazine-maleaat en 0,1 mg/kg
methadone-hydrochloride, tezamen intraveneus toegediend. Daarna werden de dieren
neergelegd op de operatiematras met behulp van een infuus met guajacol-glycerine-ether
(100 mg/kg) en thiopentone-natrium (5 mg/kg). Direct daarna werden de dieren geïntu-
beerd, waarna de anesthesie werd onderhouden met halothane in een mengsel van 60%
zuurstof en 40% lachgas.

De hengsten werden in rechter rug-zijligging gebracht en het bovenliggende achterbeen werd
enigszins gebogen naar lateraal uitgehouden.

Het scrotum en omgeving werden gewassen met zeep, vervolgens geschoren en nogmaals
gewassen met chloorhexidinezeep, ontvet met spiritus en gedesinfecteerd met een 10%
waterige oplossing van povidone-jodium. Penis en praeputium werden afgedekt met plastic
folie. Tijdens de operatie werd het scrotum omgeven met steriele doeken. Profylactisch
werden geen antibiotica toegediend.

De dieren werden na de ingreep in de Kliniek opgenomen en dagelijks gecontroleerd.
Ontslag volgde wanneer zij geen of slechts geringe wond- en/of praeputiumzwelling
vertoonden. Bij ontslag werd de eigenaar geadviseerd de ruin, afhankelijk van de
wondgenezing nog enige tijd onbelaste beweging te geven.

Informatie over de toestand van de dieren werd telefonisch ingewonnen minimaal drie
maanden na ontslag.

De verschillen in incidenties van de postoperatieve complicaties tussen de diverse groepen

In tabel 1 zijn de aard en de frequentie van de postoperatieve complicaties
weergegeven. Bij 107 van de 119 gecastreerde hengsten verliep de wondgenezing
zonder complicaties (= 90%).

Tabel 1. Aard en frequentie van complicaties na castratie volgens de methode met primaire
wondskiiting en de halfbedekte methode.

Bij 3 van de 25 liengsten die waren gecastreerd volgens de methode met primaire
wondsluiting (Groep A) trad een postoperatieve bloeding op van de tunica dartos
(lx) of tunica vaginalis (2x), hetgeen geleid heeft tot hematoomvorming. Bij deze
dieren zijn de scrotaalwonden geopend en de stolsels verwijderd, waarna enkele
dagen profylactisch parenteraal penicilline werd toegediend. Bij één ruin in deze
groep trad een wondinfectie op. De wond werd geopend en gespoeld met een
desinfectans, gevolgd door een penicillinekuur van enkele dagen.
Van de 30 dieren, waarbij de scrotaalwonden werden gesloten met agrafen die na
3 tot 5 dagen werden verwijderd (Groep BI), trad bij één ruin een complicatie
op in de vorm van een postoperatieve bloeding van de tunica dartos, waardoor
een hematoom ontstond. De wond werd geopend en de bloedstolsels werden
verwijderd.

Van de 32 dieren, waarbij de wonden aanvankelijk werden gesloten met agrafen
welke direct na het verlaten van de recoverbox werden verwijderd (Groep B2a),
trad bij zes dieren een wondinfectie op. Eén daarvan vertoonde een reactieve
zaadstrengstomp, welke behandeld werd met penicilline, enkele dagen parenteraal
toegediend. Bij twee ruinen trad een wondinfectie op in de vorm van een acute
exsudatieve ontsteking. De wonden werden geopend en gespoeld met een
desinfectans. Bij de overige drie ruinen uit deze subgroep ontaardde de wondin-
fectie in een chronische purulente funiculitis; twee daarvan zijn hersteld na een
antibioticakuur die zij thuis hadden ondergaan, en één is hersteld na chirurgische
behandeling (verwijdering van de geïnfecteerde zaadstrengstomp) in de kliniek.
Bij 32 volgens de halfbedekte methode gecastreerde hengsten werden de scrotaal-
wonden van meet af aan opengelaten (Groep B2b). Bij één ruin uit deze subgroep
trad een acute wondinfectie met exsudatie op. De geïnfecteerde wonden werden
ruim opengelegd en gespoeld met een desinfectans.

Alle 12 dieren waarbij een complicatie optrad, zijn naar tevredenheid van de
eigenaar hersteld.

Het verschil in incidenties van complicaties tussen de castratiemethode met
primaire wondsluiting (Groep A) en de halfbedekte methode (Groep B) was niet
significant (P > 0,05). Binnen de groep hengsten die waren gecastreerd volgens
de halfbedekte methode (Groep B) was de incidentie van complicaties in de
subgroep met kortdurende wondsluiting (B2a) significant hoger (P < 0,05) dan
die in de andere twee subgroepen (BI -f B2b).

Uit ons onderzoek blijkt dat bij slechts 1 van de 55 hengsten, waarbij een sluiting
van de scrotaalwonden met hechtdraad (Groep A) of agrafen (Groep BI) heeft
plaatsgevonden, een wondinfectie optrad. Hieruit zou geconcludeerd kunnen
worden dat sluiting van de scrotaalwonden de voorkeur verdient boven het
openlaten van de wonden, mits de ingreep plaatsvindt onder aseptische omstan-
digheden.

Het sluiten van de wond impliceert echter dat gezorgd moet worden voor een
adequate hemostase tijdens de operatie. Dit is niet altijd gelukt, want bij vier ruinen
ontstonden postoperatieve bloedingen van de tunica dartos of tunica vaginalis,
hetgeen een intensieve nabehandeling van de ontstane hematomen tot gevolg had.
Het sluiten van de wonden kan ook nadelige gevolgen hebben wanneer niet
voldaan kan worden aan de strenge eisen van de anti- en aseptiek, hetgeen in de
algemene praktijk het geval zou kunnen zijn. Aangezien de Kliniek voor
Veterinaire Heelkunde een castratiemethode wil onderwijzen die geschikt is voor
de algemene praktijk, is in de proef een groep dieren (B2) gecreëerd, waarbij de
wonden opengelaten zouden worden. Deze groep werd onderverdeeld in twee
subgroepen: één waarbij de wonden reeds na het voltooien van de castratie werden
opengelaten (B2b) en een subgroep waarbij aanvankelijk de wonden werden
gesloten met behulp van agrafen, die echter na het verlaten van de recoverybox
weer werden verwijderd (B2a). De laatste handelwijze werd ingegeven door de
theoretische overweging dat het grootste risico van contaminatie van de wonden
zou optreden tijdens het verblijf in de met stro bedekte recoverybox.
Uit ons onderzoek blijkt dat de dieren waarbij de scrotaalwonden tijdelijk werden
gesloten met agrafen aanzienlijk meer infecties vertoonden dan de dieren waarbij
de wonden van meet af aan werden opengelaten. Waarschijnlijk werd dit
veroorzaakt door manipulatie van de wond tijdens het verwijderen van de agrafen.
Blijkbaar is hierdoor de kans op contaminatie groter dan wanneer de wonden met
rust gelaten worden.

Getuige de resultaten van het onderzoek brengt een schone recoverybox geen groot
risico mee met betrekking tot contaminatie van de wonden. Het tijdelijk sluiten
van de scrotaalwonden met agrafen is niet noodzakelijk en mogelijk zelfs gecontra-
indiceerd vanwege het verhoogde contaminatierisico ten gevolge van het mani-
puleren van de wonden.

Uit ons onderzoek blijkt ook dat er met betrekking tot de incidentie van
wondinfecties geen significante verschillen zijn tussen het sluiten en het openlaten
van de scrotaalwonden (met uitzondering van het kortdurend sluiten).
Mede op grond van eerdere publikaties (8, 9) kan worden geconcludeerd dat het
postoperatieve genezingsverloop minder beïnvloed wordt door de methode van
castreren dan door de omstandigheden, c.q. maatregelen ter vermijding van
contaminatie, en dat de aseptisch uitgevoerde halfbedekte castratie, waarbij de
wonden niet worden gesloten, even goede resultaten geeft als de castratiemethode
met primaire wondsluiting.
LITERATUUR

1. Barber SM. Castration of horses with primary closure and scrotal ablation. Veterinary Surgery
1985; 14: 2-6.

2. Cox JE. Castration of horses and donkeys with first intention healing. The Veterinary Record
1984; 115: 372-5.

3. Hoffman PE. Castration of normal and cryptorchid horses by a primary closure method. Proc
19th Ann Conv AAEP 1974: 219-23.

4. Kersjes AW. Németh F en Rutgers LJE (Ed.). Atlas of large animal surgery. Wetenschappelijke
Uitgeverij Bunge, Utrecht 1985: 54-6.

5. Lowe JE, Dougherty R. Castration of horses and ponies by a primary closure methode. J Am
Vet Med Assoc 1972; 160: 183-5.

6. Müller H. Die Kastration des Hengstes nach heutigen chirurgischen Grundsätzen. Tierärztl
Umschau 1977; 32: 367-72.

8. Rutgers LJE, Merkens HW. Ervaringen met de halfbedekte castratie bij de hengst. Tijdschr
Diergeneeskd 1983; 108: 705-11.

9. Rutgers LJE, Merkens HW. Primaire sluiting van de scrotaalwond bij de castratie van de hengst.
Tijdschr Diergeneeskd 1983; 108: 717-22.

10. Wriedt WD, Schebitz H, Böhm D. Zur Castration des Hengstes. Berl Münch Tierärztl Wschr

Op weg naar een veterinair-professionele
standaard betreffende de castratie van de
hengst

SAMENVATTING Complicaties na castratie worden door eigenaren van paarden steeds
minder aanvaardbaar geacht. De dierenarts kan alleen aansprakelijk gesteld worden voor zijn
beroepsmatig handelen wanneer hij niet lege artis heeft gewerkt, dat wil zeggen wanneer hij
zich niet heeft gehouden aan de veterinair-professionele standaard. Er is nog geen overeen-
stemming over de standaard betreffende de castratie van de hengst, omdat er meerdere, min
of meer van elkaar verschillende technieken gebruikelijk zijn, en omdat complicaties door
sommigen als een normaal operatierisico worden beschouwd.

Een darmprolaps moet beschouwd worden als de meest ernstige complicatie, die kan voorkomen
vooral na onbedekte castratie. Hoewel nauwkeurige cijfers ontbreken, hebben de auteurs de
indruk dat het aantal gevallen van darmprolaps en hernia inguinalis/scrotalis bij de
Nederlandse hengst is toegenomen. Wanneer hoge prioriteit wordt toegekend aan het vermijden
van de darmprolaps, zou afgezien moeten worden van de onbedekte castratie.
Ter voorkoming van de darmprolaps wordt de (halfjbedekte methode aanbevolen, waarbij de
met tunica vaginalis bedekte zaadstreng wordt gekneusd en geligeerd. Het nadeel van deze
methode is dat het risico van een wondinfectie en een funiculitis toeneemt. Deze complicaties
kunnen echter worden teruggedrongen door de castratie zo aseptisch mogelijk uit te voeren.

SUMMARY Complications following castration are increasingly often regarded as unaccep-
table by the owners of horses. A veterinary surgeon can only be held responsible for the
consequences of his professional procedure when castration is not performed according to the
rule (lege artis), i.e. if the .surgeon failed to act in accordance with professional veterinary
standards. So far, there is no consensus concerning the standard regarding the castration of
stallions as various techniques are being used, and as some veterinary surgeons consider
complications to be a normal risk in surgery.

Visceral prolapse should be considered to be the most serious complication, particularly
following \'open\' castration. Although exact data are not available, it is the impression of the
pre.sent authors that the incidence of intestinal evisceration and inguinal hernia in stallions
is increasing in the Netherlands. When high priority is given to the prevention of evisceration,
the \'open \' method of castration should be abandoned.

To reduce the hazard of evi.sceration to a minimum, the (halfjclosed technique, which involves
crushing and ligation of the spermatic cord enclosed in the vaginal tunic, is recommended.
This procedure enchances the risk of wound infection and scirrhous cord. However, these
complications may be reduced when a high degree of asepsis is maintained during surgery.

In 1983 is in het Tijdschrift voor Diergeneeskunde een drietal artikelen over de
castratie van de hengst gepubliceerd, geschreven door medewerkers van de
Vakgroep Algemene Heelkunde en Heelkunde van de Grote Huisdieren van de
Faculteit Diergeneeskunde. De artikelen betroffen een evaluatie van de halfbe-
dekte castratie bij de hengst (19), een inventarisatie van de castratie van de hengst

\' Drs. L. J. E. Rutgers en prof. dr. A. W. Kersjes, Vakgroep Algemene Heelkunde en Heelkunde
der Grote Huisdieren, Faculteit Diergeneeskunde, Yalelaan 12, 3584 CM Utrecht.

aan de hand van een enquête onder Nederlandse dierenartsen (15), en een evaluatie
van een castratiemethode met primaire sluiting van de scrotaalwonden (20).
Recent is de artikelenserie aangevuld met een nadere vergelijking tussen het sluiten
en het openlaten van de scrotaalwonden (9).

De artikelen in 1983 werden voorafgegaan door een \'Ten Geleide\', waarin de
castratie van de hengst aan een korte beschouwing werd onderworpen (11).
Gesteld werd dat de castratie als ingreep niet moet worden onderschat, gezien
de complicaties die daaruit kunnen voortvloeien. Met de moderne chirurgische
en anesthesiologische technieken zijn deze complicaties in aanzienlijke mate te
reduceren. Dat is te meer belangrijk omdat tegenvallers steeds minder worden
geaccepteerd vanwege de grote economische of emotionele waarde van het paard.
Steeds meer eigenaren stellen de dierenarts aansprakelijk voor de geleden schade
wanneer er iets mis gaat.

Het is daarom niet verwonderlijk dat dierenartsen zich telkens afvragen welke
castratiemethode onder welke omstandigheden en onder welke voorwaarden het
meest aanvaardbaar is. Deze vraag stond dan ook opnieuw ter discussie tijdens
de goed bezochte klinische les die de Vakgroep Algemene Heelkunde en Heelkunde
van de Grote Huisdieren op initiatief van de Groep Paardenpraktici van de
KNMvD en onder auspiciën van het orgaan PAO-Diergeneeskunde op 17 maart
1988 in Utrecht organiseerde.

Het doel van de PAO-bijeenkomst was te komen tot meer eensgezindheid onder
de beroepsbeoefenaren over de castratietechnieken en de acceptatiegraad van de
daaruit voortvloeiende complicaties, zodat in beroepsaansprakelijkheidsgevallen
meer duidelijkheid kan worden verschaft over de (on)rechtmatigheid van scha-
declaims.

De dierenarts is pas aansprakelijk voor de geleden schade wanneer ter beoordeling
van de rechter een wanprestatie aan de orde is. Hiervan is sprake wanneer de
dierenarts niet gehandeld heeft volgens de veterinair-professionele standaard.
Naar analogie van de norm die men in medische kringen hanteert voor de medisch-
professionele standaard (13), zou de veterinair-professionele standaard als volgt
kunnen worden omschreven: Het zorgvuldig volgens de veterinaire standaard
handelen als een gemiddeld bekwaam dierenarts van gelijke categorie in gelijke
omstandigheden met middelen, die in redelijke verhouding staan tot het concreet
behandelingsdoel.

De toevoegingen \'van gelijke categorie\' en \'in gelijke omstandigheden\' houden
in dat aan een specialist die werkt in een kliniek andere eisen worden gesteld dan
aan een prakticus.

In de omschrijving staat voorts het begrip veterinaire standaard, die eveneens naar
analogie van de medische norm (13) omschreven kan worden als de op grond van
wetenschap en ervaring aangewezen wijze van diergeneeskundig handelen in het
concrete geval.

De veterinaire standaard kan meer omvatten dan één methode van diagnostiek
en behandeling. Er bestaan immers verschillende benaderingen en scholen. Deze
horen alle tot de standaard als zij in de kring van wetenschap en beroepsuitoefening
erkenning hebben gevonden (13).

In juridische zin vloeit uit de overeenkomst, die de dierenarts met zijn cliënt heeft
een inspanningsverbintenis en geen resultaatsverbintenis (6). Dit houdt in dat de
rechter de inspanning beoordeelt en niet het resultaat.

Elke inspanning brengt een zeker risico met zich mee. Voor dit risico-element kan
de dierenarts niet verantwoordelijk worden gesteld zolang hij zich houdt aan de
veterinair-professionele standaard.

Bij elke castratie, welke methode men ook toepast, loopt men het risico van
bepaalde complicaties. Zoals hierboven uiteengezet, kan de dierenarts niet
aansprakelijk worden gesteld voor het optreden van complicaties wanneer hij
gehandeld heeft volgens de veterinair-professionele standaard. Uit de omschrijving
van de veterinaire standaard zou duidelijk moeten worden welke handelwijzen
en daaruit voortvloeiende complicaties wel of niet aanvaardbaar zijn. Het blijkt
echter niet eenvoudig te zijn een consensus over de veterinaire standaard te
bereiken omdat veel factoren van invloed zijn op de te verkiezen castratiemethode,
zoals de omstandigheden waaronder de castratie moet plaatsvinden (algemene
praktijk versus kliniek), de wensen van de eigenaar (kosten!) en niet op de laatste
plaats de persoonlijke voorkeur van de dierenarts.

Uit de omschrijving van de veterinair-professionele standaard volgt dat de
dierenarts gehouden is een methode te kiezen, waarvan verwacht mag worden dat
deze onder de gegeven omstandigheden de beste resultaten oplevert. Voor elke
castratiemethode geldt dat de primaire doelstelling, het wegnemen van de
gonaden, altijd wordt bereikt. Het zijn echter de complicaties tijdens of na de
castratie die het beoogde resultaat, zijnde een ongestoorde genezing, nadelig
beïnvloeden. Dat dit ook zijn weerslag heeft op de beeldvorming van ons
diergeneeskundig handelen, behoeft geen betoog.

Er is in de afgelopen jaren het nodige inzicht verkregen in de aard en de frequentie
van de complicaties en onderzoek verricht naar wegen om deze te voorkomen.
Dit is vooral van betekenis omdat daarmee de mogelijkheid wordt geboden de
veterinaire standaard betreffende de castratie van de hengst aan te scherpen.

Wanneer een hengst onder praktijkomstandigheden moet worden gecastreerd
heeft de dierenarts de keuze uit de bedekte, halfbedekte of onbedekte methode,
uitgevoerd bij de staande of liggende hengst (19). Bij deze drie methoden worden
de scrotaalwonden opengelaten.

Uit de eerder genoemde inventarisatie onder Nederlandse dierenartsen (15) bleek
dat 50% de voorkeur gaf aan de onbedekte castratie, 44% aan de halfbedekte
castratie en 6% aan de bedekte castratie. Het merendeel van de dierenartsen (88%)
voerde de castratie bij voorkeur uit bij het liggende dier.

Ervaring heeft geleerd dat de castratie van de hengst niet zelden gepaard gaat met
meer of minder ernstige complicaties. De zaadstrengbloeding en de darmprolaps
zijn de meest gevreesde complicaties, terwijl de wondinfectie en de daaruit
voortvloeiende acute of chronische funiculitis het meest voorkomen.
Voornoemde enquête onder Nederlandse dierenartsen (15) wees uit dat bij 18%
van de gecastreerde hengsten complicaties optraden. Aanzienlijke wond- en
praeputiumzwelling als gevolg van infectie kwam daarbij het meest voor (15%).
Uit een evaluatie van de halfbedekte castratie, zoals die destijds in de Kliniek voor
Veterinaire Heelkunde van de Faculteit Diergeneeskunde werd uitgevoerd, bleek
dat bij 31,4% van de ruinen complicaties optraden, overwegend in de vorm van
beduidende wond- en praeputiumzwelling en meer of minder ernstige wondinfec-
ties (19). Deze teleurstellende resultaten waren toe te schrijven aan de niet optimale
chirurgische omstandigheden tijdens de castratie.

Uit onderzoekingen in binnen- en buitenland is gebleken dat het aantal wondin-
fecties aanzienlijk is terug te dringen wanneer de beginselen van de chirurgie met
betrekking tot de anti- en aseptiek strikt worden nageleefd. Als hieraan wordt
voldaan maakt het niet veel uit of men kiest voor de castratie met primaire
wondsluiting (1, 3, 8, 9, 14, 16, 20), voor de bedekte (17, 24) of de halfbedekte
methode (9).

De meest levensbedreigende complicatie na castratie is de prolaps van de darm
buiten het scrotum (eventratie of evisceratie). De kans hierop is het grootst bij
de onbedekte castratie. Kwantitatieve gegevens zijn schaars en de variatie is groot.
Uit de inventarisatie onder Nederlandse dierenartsen bleek dat het percentage
omentum- en darmprolaps 0,4% bedroeg (15). Dit percentage was bij de onbedekte
castratie aanzienlijk hoger (0,8%) dan bij de halfbedekte castratie (0,1%). Deze
cijfers hebben betrekking op 1850 hengsten die jaarlijks door de geënquêteerde
dierenartsen werden gecastreerd. Hutchins en Rawlinson (10) rapporteerden
2,96% darmprolaps na onbedekte castratie van 371 hengsten.
Een omentum- en darmprolaps kan worden voorkomen door de toegang tot het
abdomen op adequate wijze af te sluiten. Bij de bedekte en halfbedekte methode
geschiedt dit door het afbinden van de tunica vaginalis met behulp van een
ligatuur.

Wanneer bij de (halObedekte castratie geen ligatuur wordt geplaatst, kan een
omentum- of darmprolaps optreden. Een (half)bedekte castratie zonder ligatuur
komt nagenoeg overeen met de onbedekte methode omdat niet verwacht mag
worden dat de gekneusde tunica vaginalis en zaadstreng voldoende verkleefd zijn
om een omentum- en darmprolaps tegen te gaan. Prietz en Teichert (17) meldden
0,8% darmprolaps na bedekte castratie zonder ligatuur van ongeveer 600 hengsten.
Tussen 1977 en 1987 werden 18 paarden aan de Khniek voor Veterinaire
Heelkunde aangeboden met een omentum- of darmprolaps na castratie. Bij 16
patiënten was er sprake van een eventratio intestinalis of omentahs. Hiervan waren
er vijf gecastreerd volgens de halfbedekte methode, waarbij in vier gevallen geen
ligatuur was gebruikt. Bij 11 patiënten was de onbedekte castratiemethode
toegepast. Bij de overige twee dieren bevonden de gehernieerde darmen zich
binnen het cavum vaginale of onderhuids (23).

Bij de door Rutgers en Merkens (20) beschreven castratiemethode met primaire
sluiting vindt een onbedekte castratie plaats, waarna de tunica vaginalis, tunica
dartos en huid afzonderlijk worden gesloten. Hoewel door het sluiten van de
scrotaalwond eventratie kan worden voorkomen, blijft het risico van een hernia
inguinalis/scrotalis bestaan. In de Kliniek voor Veterinaire Heelkunde zijn in de
afgelopen jaren ongeveer 300 hengsten gecastreerd volgens de methode met
primaire wondsluiting. Bij één ruin werd een hernia inguinalis geconstateerd (23).
Hoewel nauwkeurige cijfers ontbreken, bestaat de indruk dat in Nederland de
laatste jaren het aantal gevallen van darmprolaps is toegenomen. Opvallend is
tevens het groeiend aantal hengsten (ook dekhengsten!) dat met een (ingeklemde)
hernia inguinalis/scrotalis ter operatie wordt aangeboden (22). Het hgt derhalve
voor de hand rekening te houden met een mogelijk genetisch verband tussen een
en ander.

Zoals eerder gesteld, wordt de uiteindelijke keuze welke castratiemethode men
zal toepassen beïnvloed door veel factoren. Een methode om conclusies te trekken
ten aanzien van te volgen handelingsalternatieven is de klinische resultaten te
onderwerpen aan technieken van de medische besliskunde (2). Met behulp van
een beslisboom wordt een risico-analyse uitgevoerd van de diverse handelings-
alternatieven (beslisboomtakken). Door systematische analyse kunnen onzekere
uitgangspunten omgezet worden in kansen of waarschijnlijkheden, waardoor een
beslissing met meer zekerheid kan worden genomen. Omdat de medische
besliskunde steunt op kansberekening zijn besliskundige modellen alleen toepas-
baar wanneer de relevante aspecten op grond van beschikbare gegevens kunnen
worden gekwantificeerd.

De uitkomst van een beslisboomtak, de zogenaamde utiliteit, wordt uitgedrukt
in een getal. Het alternatief met de hoogste waarde is favoriet. Utiliteit kan
uitgedrukt worden in jaren (levensverwachting), in guldens (kosten-baten analyse)
of in een numerieke waardering.

De beslissing over de te verkiezen castratiemethode wordt voor een belangrijk deel
beïnvloed door de mate van optreden en de aard van de complicaties. De gevolgen
hiervan zijn niet simpel uit te drukken in levensjaren of guldens. Beter is het om
aan de complicaties een numerieke waardering toe te kennen, waarbij mortaliteit
de laagste utiliteitswaarde heeft en herstel zonder complicaties de hoogste.
Afhankelijk van de ernst en de gevolgen (voor dier en eigenaar) kan voor elke
complicatie een meer of minder hoge utiliteitswaarde worden vastgesteld. Als we
op deze manier het besliskundig model hanteren, gebruik makend van de in
Nederland verkregen gegevens over de resultaten van de verschillende castratie-
technieken, dan blijkt dat:

— in voornoemde enquête (15) de halfbedekte/bedekte castratie beter scoort dan
de onbedekte methode en

— in de kliniek de halfbedekte castratie (mits uitgevoerd onder optimale
chirurgische omstandigheden) nog iets beter scoort dan de castratie met primaire
wondsluiting (9, 20).

Tot welke gevolgtrekkingen moet het bovenstaande nu leiden met betrekking tot
de bij de castratie van de hengst te hanteren veterinair-professionele standaard?

1. Er dient gezorgd te worden voor een adequate analgesic. Deze stelling lijkt
zo vanzelfsprekend dat vermelding — naar wij hopen — als vrijwel overbodig
zal worden beschouwd. Dat deze conditio sine qua non toch nog eens is
neergeschreven berust op de resultaten van de eerder vermelde enquête (15),
waaruit bleek dat destijds niet iedere beroepsbeoefenaar daarvoor zorg droeg.
Er zijn thans voldoende farmaca en technieken om de analgesic bij te castreren
hengsten bevredigend te verzorgen. Er openen zich zelfs perspectieven voor
de toepassing in de praktijk van een eenvoudige inhalatie-anesthesie (21),
hetgeen werkomstandigheden aanzienlijk kan doen verbeteren.

2. Elementaire chirurgische beginselen dienen in acht te worden genomen. Met
betrekking tot de castratie houdt dit voornamelijk in, dat:

a. Infectie voorkomen moet worden door zo aseptisch mogelijk te werken,
met dien verstande dat de omvang van de hiertoe benodigde maatregelen
weliswaar enigermate afhankelijk is van de wijze waarop (bijvoorbeeld
staand versus liggend) en van de omstandigheden waaronder (bijvoorbeeld
wei versus kliniek) de castratie wordt uitgevoerd, maar dat deze voorbe-
reidingen nimmer achterwege kunnen blijven.

Wanneer men gedwongen door omstandigheden toegeeft op de eisen van
de anti- en aseptiek, mag men ten aanzien van de preventie van een
wondinfectie als gevolg van contaminatie tijdens de ingreep niet vertrouwen
op een eenmalige postoperatieve parenterale of lokale toediening van
antibiotica (12, 15, 18, 19). Van een eenmalige pre-operatieve parenterale
toediening mag meer effect worden verwacht (5).

b. Zaadstrengbloedingen moeten worden tegengegaan door een adequate
haemostase via een goed werkende emasculateur en/of het ligeren van de
al of niet door tunica vaginalis omgeven zaadstreng. Er moet op gewezen
worden dat het enkel kneuzen van de zaadstreng met de emasculateur niet
een zekere methode is om een adequate haemostase te bewerkstelligen.
Volgens elementaire chirurgische beginselen is het onderbinden van een
groot bloedvat met een ligatuur de veiligste manier om bloedingen te
voorkomen (7).

3. Met betrekking tot de castratiemethode moet men zich rekenschap geven van
de voor- en nadelen van de verschillende methoden (19). Ter voorkoming van
een omentum- of darmprolaps wordt in Utrecht de halfbedekte castratie met
gebruik van een ligatuur gedoceerd en toegepast. Ook in andere landen wordt
gewezen op het gevaar van de darmprolaps en wordt eveneens een methode
aanbevolen waarbij het cavum vaginale gesloten wordt met een ligatuur (7,
10, 17,3,4).

Het bezwaar van een ligatuur is dat het achterlaten daarvan in een mogelijk
gecontamineerde wond de kans op een chronische wondinfectie (funiculitis)
doet toenemen. Wondinfecties zijn echter in beginsel te voorkomen wanneer
aan de anti- en aseptiek de nodige zorg wordt besteed.

Tijdens de in de inleiding genoemde PAO-bijeenkomst was ruim tijd uitge-
trokken voor een paneldiscussie en een plenaire discussie over de verschillende
castratiemethoden en de beroepsverantwoordelijkheden ten aanzien van de
castratie bij de hengst. In de discussie stond de aanvaardbaarheid van de
onbedekte castratie (inclusief de (halQbedekte zonder ligatuur) centraal.
Uiteindelijk kwam men tot de slotsom dat zou moeten worden afgezien van
de onbedekte castratie bij de hengst, gezien de mogelijk toegenomen incidentie
van de darmprolaps en het feit dat aan het vermijden van deze levensbedrei-
gende complicatie de hoogste prioriteit wordt toegekend. Dit standpunt is
recent van Duitse zijde ondersteund door Fritsch (7).

4. Tot de beroepsverantwoordelijkheid behoort ook dat de eigenaar geïnfor-
meerd wordt over de risico\'s van de ingreep, vooral in samenhang met zijn/
haar wensen, omstandigheden en eventueel kosten.

1. Barber SM. Castration of horses with primary closure and scrotal ablation. Veterinary Surgery
1985; 14; 2-6.

2. Bosch AG, Van Sluys FJ, Van Nes JJ. Medische besliskunde in de diergeneeskundige praktijk.
Een introductie aan de hand van het probleem; het al dan niet opereren van de cryptorche hond.
Tijdschr Diergeneeskd 1989; 114; 369-75.

3. Cox JE. Castration of horses and donkeys with first intention healing. The Veterinary Record
1984; 1 15; 372-5.

4. Cox JE. Surgery of the reproductive tract in large animals. Liverpool University Press, Liverpool
1987.

5. DiPiro JT, Cheung APE, Bowden TA, Mansberger JA. Single dose systemic antibiotic prophylaxis
of surgical wound infections. Am J Surg 1986; 152; 552-9.

6. Egmond van PJD. Beroepsaansprakelijkheid van dierenartsen. Syllabus Klinische les castratie
paard. PAO-Diergeneeskunde, Utrecht 1988.

7. Fritsch R. Forensische Fragen in Zusammenhang mit der Kastration des Hengstes. Der praktische
Tierarzt 1988; 12; 5-8.

8. Hoffman PE. Castration of normal and cryptorchid horses by a primary closure method. Proc
19th Ann Conv AAEP 1974: 219-23.

9. Homburg-van den Broek FTPM, Rutgers LJE. Ecn vergelijking tussen het sluiten en het openlaten
van de scrotaalwonden bij de castratie van de hengst. Tijdschr. Diergeneeskd 1989; 114; 489-92.

10. Hutchins DR. Rawlinson RJ. Eventration as a sequel to castration of the horse. Australian
Veterinary Journal 1972; 48; 288-91.

12. Klein WR. Het profylactisch gebruik van antibiotica in de chirurgie. Tijdschr Diergeneeskd 1981;
106: 771.

13. Leenen HJJ. Gezondheidszorg en recht; een gezondheidsrechtelijke studie. Samsom Uitgeverij,
Alphen aan de Rijn 1981.

14. Lowe JE, Dougherty R. Castration of horses and ponies by a primary closure methode. J Am
Vet Med Assoc 1972; 160: 183-5.

15. Merkens HW, Rutgers LJE. Een inventarisatie van de castratie van de hengst aan de hand van
een enquête gehouden onder Nederlandse dierenartsen. Tijdschr Diergeneeskd 1983; 108: 712-
7.

16. Müller H. Die Kastration des Hengstes nach heutigen chirurgischen Grundsätzen. Tierärztl
Umschau 1977; 32: 367-72.

18. Rosin E. The timing of antibiotic administration for antimicrobial prophylaxis in surgery. Vet
Surgery 1988; 17: 181.

19. Rutgers LJE, Merkens HW. Ervaringen met de halfbedekte castratie bij de hengst. Tijdschr
Diergeneeskd 1983; 108: 705-1 1.

20. Rutgers LJE, Merkens HW. Primaire sluiting van de scrotaalwond bij de castratie van de hengst.
Tijdschr Diergeneeskd 1983; 108: 717-22.

21. Stolk PWT, Lagerweij E. De toepassing van het pendelsysteem bij de inhalatie-anaesthesie van
paarden en pony\'s. Tijdschr Diergeneeskd 1989: (in druk).

22. Velden van der MA. Surgical treatment of acquired inguinal hernia in the horse: A review of
51 cases. Equine Vet J 1988; 20: 173-7.

23. Velden van der MA, Rutgers LJE. Visceral prolapse after castration in the horse: A review of
18 eases. Equine Vet J 1989; (in druk).

24. Wriedt WD, Schebitz H, Böhm D. Zur Castration des Hengstes. Berl Münch Tierärztl Wschr
1979;92:41-2.

SAMENVATTING De Iclassielce combinatie myasthenia gravis en thymoom wordt in deze
casuïstiek voor het eerst beschreven bij een kat. Zowel op de klinische verschijnselen als op
de pathofysiologische en histopathologische kenmerken wordt nader ingegaan.

SUMMARY A classical combination of myasthenia gravis and a thymoma is reported for
the ftst time in a cat. The clinical symptoms, pathophysiological and histopathological
characteristics are discussed.

Myasthenia gravis wordt gekenmerkt door een dysfunctie van de neuromusculaire
synaps. Deze auto-immuun ziekte ontstaat door de aanwezigheid van antilicha-
men tegen de acetylcholinereceptoren van de spiercel (5, 12, 21).
De aandoening is zeldzaam bij de kat: tot nu toe zijn slechts acht patiënten
beschreven (4, 9, 13, 20). Bij de hond is de ziekte goed bekend (12, 15, 18).
Bij de mens wordt myasthenia gravis geassocieerd met de aanwezigheid van
thymusafwijkingen. Zo blijkt bij 15% van de myasthenia gravis patiënten een
thymoom aanwezig te zijn (5). De combinatie myasthenia gravis en thymoom is
ook bij de hond een enkele maal beschreven (3, 18).

1 Faculteit Diergeneeskunde, Universiteitskliniek voor Gezelschapsdieren, Rijksuniversiteit Utrecht,
Yalelaan 8, 3584 CM Utrecht.

2 Faculteit Diergeneeskunde, Vakgroep Pathologie, Rijksuniversiteit Utrecht, Yalelaan 1, 3508 TD
Utrecht.

Thymomen, tumoren waarbij zowel thymus-epitheelcellen als lymfoïde cellen
prolifereren, zijn zeldzame tumoren en komen behalve bij de mens bij diverse
diersoorten voor (11, 14, 19).

In dit artikel wordt voor de eerste maal de combinatie myasthenia gravis en de
aanwezigheid van een thymoom bij een kat beschreven.

Een geovariohysterectomeerde Europese korthaar poes van twee kilogram, acht
jaar oud, werd in oktober 1987 aangeboden bij de Kliniek voor Gezelschapsdieren
van de Faculteit Diergeneeskunde te Utrecht.

Sedert een maand kon de kat slecht lopen, ging snel liggen maar was alert met
een goede eetlust. Sinds een week kon ze niet meer op haar achterpoten staan
en vertoonde slikmoeilijkheden. De laatste dagen at en dronk de kat niet meer
en was benauwd.

Bij klinisch onderzoek viel spieratrofie op, met name aan de achterhand. De kat
kon, wanneer daartoe aangezet, slechts enkele passen lopen en ging dan liggen. Er
was een inspiratoire dyspneu (ademhalingsfrequentie 30/min.). De pols was zwak
(frequentie 210/min.), regelmatig, equaal, synchroon en symmetrisch. Rectale
temperatuur was 38,6° C. Slijmvliezen waren roze, de perifere lymfeknopen waren
niet afwijkend. De huidturgor was matig. Bij longauscultatie werden verscherpt
vesiculaire ademgeruisen gehoord.

Neurologisch onderzoek leverde behalve een duidelijke spierzwakte van de
extremiteiten geen abnormaliteiten op. Radiografisch onderzoek van de thorax
liet een ruimte-innemend proces in het voorste mediastinum tezamen met een
megaoesophagus zien (fig. 1). Urine-onderzoek leverde geen afwijkende waarden
op. Bij bloedonderzoek werd een non-regeneratieve hypochrome anemie vastge-
steld (Ht: 0.14). Controle op FeLV door middel van een immunofluorescentietest
was negatief (BV European Veterinary Laboratory EVL, Amsterdam).

Het ruimte-innemend proces in het voorste mediastinum werd vervolgens
percutaan gebiopteerd. Daartoe werd met behulp van een 22G-naald en een 10
ml disposable injectiespuit een aspiratiebiopt genomen via de tweede intercostale
ruimte rechts. Het uitstrijkje werd met de May-Grünwald-Giemsa kleuring
gekleurd en vervolgens beoordeeld. Hierbij werden veel uitgerijpte lymfocyten en
enige epitheloïde cellen gezien. De waarschijnlijkheidsdiagnose thymoom werd
gesteld.

De karakteristieke anamnese in combinatie met de klinische bevindingen en het
ruimte innemende proces in het voorste mediastinum deed een myasthenia
vermoeden. Op grond hiervan werd een choline-esterase remmer intraveneus
toegediend (0,25 mg edrophonium chloride\'). Onmiddellijk hierop liep de kat
beter, maar het effect duurde slechts een minuut. De diagnose myasthenia gravis
werd op grond van deze bevindingen definitief gesteld.

De kat werd in de kliniek opgenomen en kreeg vanwege een geconstateerde
dehydratie 150 ml Ringer lactaat oplossing intraveneus toegediend. Een dag later
werden neostigmine methylsulfaat^ (0,25 mg) en dexamethason^ (3 mg) intra-
musculair toegediend. Na een tiental minuten kon de kat goed lopen en begon
te eten. De verbetering duurde enkele minuten. Behandeling werd vervolgens
voortgezet met pyridostigmine\'^ (10 mg, rectaal, driemaal daags) en dexamethason^
(0,5 mg, intra-musculair, éénmaal daags). De daaropvolgende dagen was er wat
meer eetlust en beweging, maar de dyspneu bleef aanwezig.
Vier dagen na opname werd via een sternale thoracotomie de tumor uit het voorste
mediastinum verwijderd. Ondanks een bloedtransfusie is de kat na aanvankelijk
goed herstel een dag later overleden.

De tumor in het voorste mediastinum betrof een grijs-witte, goed omschreven dikte
van 2,1 X 0,6 x 0,9 cm met een gelokaliseerde cyste. Bij sectie bleek een geringe
hoeveelheid vocht in de rechter thoraxhelft aanwezig. De slokdarm was niet
opvallend gedilateerd en de skeletspieren waren geatrofieerd. Histologisch bestond
de tumor voornamelijk uit matig tot goed gedifferentieerde lymfocytaire cellen
met vaak een folliculaire rangschikking. Tussen de tumorcellen verspreid bleken
cellen aanwezig met een matige hoeveelheid onduidelijk begrensd eosinofiel
cytoplasma met ronde tot ovale vesiculaire kern en duidelijke nucleolus. Op enkele
plaatsen bezaten deze cellen een rangschikking welke morfologisch sterke
overeenkomsten vertoonde met lichaampjes van Hassal (fig. 2). het epitheliale
karakter van deze cellen kon worden aangetoond met behulp van antikeratine
antisera (22). In de skeletspieren werd plaatselijk geringe infiltratie van rondker-
nige ontstekingscellen gezien.

Spiercontractie van willekeurige spieren komt tot stand wanneer acetylcholine,
gevormd en opgeslagen in de uiteinden van de motorische zenuwen, wordt
uigestort in de neuromusculaire synaps. De spiervezels bevatten receptoren voor
acetylcholine en bij binding van acetylcholine aan een receptor ontstaat een
tijdelijke verandering in de permeabiliteit van de spiercelmembraan. Dit geeft

3 Dexadreson, Intervet Nederland B.V., Boxmeer.
Mestinon, Roche Laboratories, Nutley, NJ.

aanleiding tot een lokale depolarisatie. Een groot aantal van deze depolarisaties
vormt een eindplaatpotentiaal die tenslotte leidt tot spiervezelcontractie (5).
Bij myasthenia gravis is het aantal acetylcholinereceptoren op de spiercelmem-
braan verminderd (1). De aandoening is meestal verworven, doch kan ook
congenitaal aanwezig zijn (15). Bij verworven myasthenia gravis zijn circulerende
antistoffen tegen acetylcholine-receptoren verantwoordelijk voor de vermindering
van het aantal receptoren (7). Hierdoor vermindert het aantal acetylcholine-
molecuul, -receptor interacties. Een deel van de opgewekte eindplaatpotentialen
bereikt niet de drempelwaarde, nodig voor spiervezelcontractie. Er contraheren
minder spiervezels en de spierkracht neemt dientengevolge af. Onder normale
omstandigheden ontstaan er veel meer interacties tussen acetylcholine en de
receptoren dan noodzakelijk is voor een eindplaatpotentiaal met voldoende
amplitude. Bij myasthenia gravis is deze veiligheidsmarge verdwenen (5).
Bij herhaalde stimulatie van een motorische zenuw wordt minder acetylcholine
uitgestort, steeds minder eindpotentialen bereiken de drempelwaarde en de
spierkracht neemt verder af.

De klinische symptomen zijn bij de huisdieren het best beschreven bij de hond
(18). Het meest in het oog springend zijn een geleidelijk verergerde spierzwakte
die verbetert na rust, slikmoeilijkheden en veranderde blafgeluiden. Bij het
neurologisch onderzoek zijn met uitzondering van de spierzwakte geen afwijkin-
gen aanwezig. Bovengenoemde symptomen zijn ook bij de kat beschreven (4, 9,
13, 20). Naast spiertremoren (4, 13), intermitterende koorts (13) en dyspneu ten
gevolge van zwakte van de intercostaalspieren (9).

De diagnose van myasthenia gravis wordt meestal gesteld op grond van de
klinische symptomen, in combinatie met de onmiddellijke verbetering van de
spierzwakte bij toediening van choline-esteraseremmers zoals edrophonium

chloride (0,25-0,5 mg, intraveneus). Electromyografisch onderzoek van de skelet-
spieren kan de diagnose bevestigen. Men vindt een verlaging van de spieractie-
potentiaal bij herhaalde stimulatie van de zenuwspiercombinatie. De verlaging
verdwijnt nagenoeg bij toediening van choline-esteraseremmers (5). Tenslotte
kunnen in het serum antistoffen tegen acetylcholine-receptoren aangetoond
worden (12). Bij drie van de acht tot nu toe beschreven katten met myatshenia
gravis, omgekeerd heeft 15% van de myasthenia gravis-patiënten een thymoom
myasthenia gravis bij deze kat werd gesteld op grond van de klinische symptomen
en de reactie op toediening van edrophonium chloride. Bij de behandeling van
myasthenia gravis bij hond en kat worden choline-esterase remmers als pyrido-
stigmine in combinatie met immunosupressiva (voornamelijk glucocorticoste-
roïden) toegepast, de dosering is erg individu-afhankelijk en de therapie is niet
altijd effectief. Vooral het optreden van een verslikpneumonie ten gevolge van een
mega-oesophagus maakt de prognose ongunstig.

De combinatie myasthenia gravis en thymoom is bij de mens goed bekend; 35%
van de patiënten waarbij een thymoom wordt vastgesteld lijdt aan myasthenia
gravis, omgekeerd heeft 15% van de myasthenia gravis-patiënten een thymoom.
Thymectomie bij myasthenia gravis geeft bij een groot aantal patiënten verbetering
of zelfs genezing (5). Het mechanisme dat de thymocyt met myasthenia gravis
verbindt is niet met zekerheid gekend. Bij de hond werd de combinatie thymoom,
myasthenia gravis ook beschreven (3, 18).

Bij hond en kat worden ter plaatse van de thymus naast lymfosarcomen en
thymomen ook reticulumcelsarcomen, endotheliosarcomen en lymfangiomen
aangetroffen (14). Het lymfosarcoom komt bij beide diersoorten het meest voor
(14). In tegenstelling tot het lymfosarcoom dat geheel uit maligne lymfoïde cellen
bestaat, zijn epitheliale cellen een essentiële component van het thymoom (17).
Thymomen bij dieren worden onderverdeeld in overwegend epitheliaal of
overwegend lymfocytair (10). Thymomen zijn zeldzame tumoren bij huisdieren
(14, 19). Vooral bij de kat zijn weinig thymomen beschreven (6, 8, 14, 16, 19, 23).
De klinische symptomen zijn aspecifiek; dyspneu, verminderde eetlust en braken
worden het meest vermeld (14, 19). Röntgenologisch kan geen onderscheid worden
gemaakt met het lymfosarcoom of andere tumoren ter plaatse van de thymus,
zodat de diagnose met behulp van cytologisch onderzoek van percutane aspira-
tiebiopten of histologisch onderzoek van de tumor moet worden gesteld.
Histochemisch onderzoek kan met zekerheid de epitheliale oorsprong van een deel
van de tumorcellen aantonen (22).

De meeste thymomen zijn goed omschreven ruimte-innemende processen in het
craniale mediastinum (2) en gedragen zich biologisch goedaardig (17) in tegen-
stelling tot het lymfosarcoom.

Alhoewel in een eerdere publikatie (2) drie katten beschreven worden met zowel
een thymoom als een polymyositis, is de hier beschreven kat de eerste met de
combinatie van myasthenia gravis en een thymoom.

1. Albuquerque EX, Rash JE, Mayer RF, et al. An electrophysiological and morphological study
of the neuromuscular junctions in patients with myasthenia gravis. Exp Neurol 1976; 51; 536-
63.

2. Carpenter JL, Holzworth J. Thymoma in 11 cats. J Am Vet Med Assoc 1982; 181; 248-51.

3. Darke PGG, McCullagh KG, and Geldart PH. Myasthenia gravis, thymoma and myositis in a
dog. Vet Rec 1975; 97; 392-4.

6. Dubielzig RR, DeLaney RG. A thymoma in a cat. Vet Med Small Anim Clin 1980; 75; 1270-
2.

Garlepp M, Farrwo B, Kay P, and Dawkins RL. Antibodies to the acetylcholine receptor in
myasthenic dogs. Immunology 1979; 37; 807-10.

Hauser B, Mettler F. Malignant thymoma in a cat. J Comp Pathol 1984; 94: 311-13.

Indrieri RJ, Creigton SR, Lambert EH, and Lennon VE. Myasthenia gravis in two cats. J Am

Jarret WFH, Mackey LJ. Neoplastic diseases of the haematopoietic and lymphoid tissues. In:
International Histological Classification of Tumours in Domestic Animals World Health
Organization Bulletin, Geneva 1974; 50 (no 1-2): 21-34.
LeGolvan DP, Abell MR. Thymomas. Cancer 1977; 39: 2142-57.

Lennon VA, Palmer AC, Pflugfelder C, and Indrieri RJ. Myasthenia gravis in dogs: Acetylcholine
receptor deficiency with and without anti-receptor autoantibodies. In: Genetic Control of
Autoimmune Disease, Rose NR, Bigazzi PE and Warner RL, Elsevier North Holland, New York,
1978; 295-306.

Mason KV. A case of myasthenia gravis in a cat. J Small Anim Pract 1976; 17: 467-72.
Mettler F. Thymome bei Hund und Katze. Sei -tiz Arch Tierheilk 1975; 117: 577-84.
Miller LM, Lennon N.VA, Lambert EH, Ree .M, Hegreberg GA, and Miller JB. Congenital
myasthenia gravis in 13 Smooth Fox Terries. J Am Vet Med Assoc 1983; 182: 694-7.
Mortellaro CM, Fonda D, Gualteri M, and Finazzi M. Cystic thymona in a cat. Riv Zootechnia
Vet 1985; 13: 117-22.

Moulton JE. Tumors in Domestic Animals, 2nd Edit University of California Press, Berkely, 1978;
177-8.

Palmer AC, Barker J. Myasthenia gravis in the dog. Vet Rec 1974; 95: 452-4.
Parker GA, Casey HW. Thymomas in Domestic Animals. Vet Pathol 1976; 13: 353-64.
Richard JJ, Cardio JM, and Lennon VA. Myasthenia gravis in the cat. J Vet Int Med 1988; 2:
75-9.

Rowland LR Myasthenia gravis. In: Cecil Textbook of Medicine I6th edition, Wyngaarden JB,
Smith LH. WB Saunders Company, Philadelphia, 1982; 2180-4.

Vos JH, Stolwijk J, Ramaekers FCS, van Oosterhout ICAM, and van den Ingh TSGAM. The
use of keratin antisera in a felina thymoma. J Comp Pathol 1989 (in press).
Willard MD, Tvedten H, Walshaw R, and Aronson E. Thymoma in a cat. J Am Vet Med Assoc
1980; 176: 451-3.

Nog steeds is de alopecia bij de kat, die naar
men aanneemt verband houdt met stress,
een groot probleem.

Hel onderzoek dal in 1988 werd uitgevoerd
heeft weliswaar aanknopingspunten opgele-
verd voor opioidc regulatie van de stress,
een therapeutische oplossing is nog niet
voorhanden. Vandaar dat wij nogmaals wil-
len trachten, maar nu via dopaminerge
beïnvloeding, tol een oplossing le komen
voor de kaalheid die bekend staat onder
diverse namen: neurodermatitis, psycho-
gene alopecia en cthopalhologische alope-

De klinische kenmerken zijn een partiële
kaalheid (vaak op rug, flanken, buik en/of
achterste extremiteiten), waarbij de haren
afgebroken zijn door frequent likken en/of
actief albijten.

Gaarne roep ik uw medewerking in en
verzoek ik u deze patiënten te willen verwij-
zen naar de Universiteits Kliniek voor Ge-
zelschapsdieren le Ulrecht, afdeling Derma-
tologie. Indien zij zullen worden
opgenomen in hel project, zijn geen onder-
zoekskosten verschuldigd.

Perineal hernia repair in the dog by
transposition of the internal obturator
muscle

SUMMARY The surgical anatomy of the perineum and a modified technique for perineal
hernia repair by transposition of the internal obturator muscle are described.

Perineal hernia is clinically well recognised in dogs. The condition occurs almost
exclusively in aged male dogs and is characterised by a disruption of the pelvic
diaphragm with subsequent herniation of the rectum and pelvic organs into the
ischiorectal fossa (3, 7, 9, 13).

Several surgical methods have been described for reconstruction of the ruptured
pelvic diaphragm. The most important ones are the standard herniorrhaphy (1,
2, 4, 11), the transposition of the gluteal muscle (12), and the transposition of
the internal obturator muscle (6, 9). This article describes a technique, different
from earlier reported methods (6,9), for transposing the internal obturator muscle.
Complications and the recurrence rate associated with this method are described
in a companion article.

The pelvic diaphragm is the vertical closure of the pelvic cavity through which
the rectum passes (8). Its muscular part is made up of the levator ani muscle (M.
coccygeus medialis) and the coccygeal muscle (M. coccygeus lateralis). The levator
ani muscle is a thin (1 to 2 mm) fan-shaped muscle originating on the medial edge
of the shaft of the ilium, on the inner surface of the ramus of the pubis, and on
the entire pelvic symphysis. The muscle spreads caudodorsally towards the root
of the tail, where it inserts in the third to sixth coccygeal vertebrae. Caudally,
it blends with the external anal sphincter (M. sphincter ani externus). The
coccygeal muscle is far more powerful and well differentiated, and is found lying
laterally and dorsally to the cranial portion of the levator ani. The muscle arises
from the ischiatic spine, and runs obliquely in a caudodorsal direction, inserting
in the coccygeal vertebrae (5, 8). Laterally it is bordered by the gluteal muscle
(M. gluteus superficialis) and the sacrotuberous ligament (Lig. sacrotuberale). The
sacrotuberous ligament is a fibrous cord which extends from the caudo-lateral
part of the apex of the sacrum and the transverse process of the first coccygeal
vertebra to the lateral angle of the ischiatic tuberosity. The ligament is largely
buried by the gluteal muscle (8).

I Department of Clinical Sciences of Companion Animals, State University of Utrecht, Yalelaan 8,
3584 CM Utrecht, the Netherlands.

The levator ani is thought to be the primary muscle involved in the development
of a perineal hernia and is reported to be atrophied in affected dogs (5). At the
time of surgery, this muscle has largely disappeared from the surgical field, leaving
a triangular opening between the pelvic cavity and the ischiorectal fossa. The sides
of the triangle are bordered medically by the rectum, laterally by the coccygeal
muscle, and ventrally by the internal obturator muscle (Figure 1). Occasionally,
the hernia may be found lateral to the coccygeal muscle, in which case the lateral
side of the triangle is formed by the gluteal muscle and the sacrotuberous ligament.
The internal obturator muscle (M. obturator internus) is a strong, fan-shaped
muscle which internally covers the internal obturator foramen. The muscle arises
medial to the foramen on the pelvic surfaces of the rami of the pubis and ischium
and from the ischiatic arch. Its fibers converge laterally and extend under the
sacrotuberous ligament, passing over the distinct smooth surface of the lesser
sciatic notch directly behind the ischiatic spine. The muscle diverges almost at
right angles distolaterally (10) and forms a strong flat tendon which inserts in the
trochanteric fossa of the femur (8). Immediately dorsal to the internal obturator
muscle lies the pudendal nerve (N. pudendus). The nerve enters the ischiorectal
fossa lateral to the point of origin of the coccygeal muscle and runs caudomedially
towards the external anal sphincter. At the sphincter it divides into several small
branches, the majority of which innervate the external anal sphincter. The
pudendal nerve is accompanied by the pudendal artery and vein.

The patient is placed in sternal recumbency with the hind legs hanging over the
edge of the surgical table. The table is titled head down, to bring the vertebral
column of the dog into a horizontal plane. The tail is then reflected craniodorsally,
and tied under tension to improve exposure of the coccygeal muscle, as shown
in Figure 2. In dogs with rudimentary tails, a Backhaus towel clamp may be used
to apply traction to the stump of the tail, but surgical exposure is usually less
than that for dogs with a well developed tail. The rectum is emptied and the anal
sacs expressed, after which the anus is closed with a pursestring suture. The
perineum and the proximal two thirds of the tail are surgically prepared and
draped to leave a triangular area just lateral to the anus. The anal orifice should
be covered, but the base of the tail and the ischiatic arch are within the surgical
field.

Figure 1. Anatomical relations of the normal
perineum (left side) and of perineal hernia (right
side). Numbers indicate the levator ani muscle ( I ),
coccygeal muscle (2), superficial gluteal muscle
(3), external anal sphincter (4), internal obturator
muscle (5), and the pudendal artery, vein and
nerve (6). The sacrotuberous ligament is hidden
by the superficial gluteal muscle.
In perineal hernia, atrophy and subsequent rup-
ture of the caudal part of the levator ani muscle
causes the pelvic contents to herniate through an
opening between the external anal sphincter and
the coccygeal muscle (A). Occasionally, a hernia
may also occur between the coccygeal muscle and
the superficial gluteal muscle (B).

A vertical incision is made through the skin and superficial perineal fascia just
lateral to the anus, extending from the base of the tail to the ischiatic arch (Figure
2) The incision should extend long enough ventrally in order to adequately expose
the caudal margin of the internal obturator muscle. In dogs with perineal hernia,
the ischiorectal fossa is usually filled with fat from the pelvic cavity, which may
contain numerous cysts or firm nodules of necrotic fat. Occasionally, the prostate
gland or urinary bladder or both may also be detected. Abnormal contents of
the ischiorectal fossa are carefully freed from surrounding structures by blunt
dissection. Numerous adhesions may be encountered, and dissection must be
performed carefully in order to avoid trauma to the pudendal vessels and nerve
or creation of a hernia lateral to the coccygeal muscle. Excessive fat is resected,
after which the remaining contents of the hernia are gently repositioned to the
pelvic cavity with moist sponges and a long forceps.

The internal obturator muscle is mobilised by severing its attachment to the caudal
border of the ischium (Figure 3a). The incision is started medially with a scalpel
and extended laterally and cranially with scissors. A periostal elevator is used to
elevate the muscle from the inner or pelvic surface of the ischium up to the level
of the caudal rim of the obturator foramen (Figure 3b). No further dissection
should be performed cranially, as this may injure the blood and nerve supply of
the internal obturator muscle. When the muscle has been sufficiently mobilised,
the tendon is severed directly medial to the sacrotuberous ligament (Figure 3c).
This should be done carefully, because the pudendal nerve runs immediately dorsal
to the obturator tendon at the site of transection. Retracting the caudal part of
the internal obturator muscle in a dorsal direction exposes the obturator tendon,
but at the same time doing so obscures the pudendal nerve and its accompanying
artery and vein (Figure 3c). This can be counteracted by pushing the scissors
downward when cutting, but actual cutting should not be started until the
pudendal artery, nerve and vein have been identified.

Suturing is started at the dorsal side of the wound. All sutures are placed first
and tied later. Suture materials are 2-0 monofilament Nylon\' and a 4/8 taper point
needle. The coccygeal muscle is sutured to the external anal sphincter in a simple

interrupted pattern. Tlie sutures are spaced 3 to 4 mm apart, with the last suture
placed approximately 1 cm dorsal to the caudal origin of the coccygeal muscle
at the ischiatic spine (Figure 4a).

A mattress suture is used to approximate the internal obturator muscle, the
coccygeal muscle, and the external anal sphincter. The suture is inserted at the
ventral side of the internal obturator muscle along the cut end of the tendon,
delivered to the dorsal side of the muscle, and passed through the coccygeal muscle
and the external anal sphincter ventrally and parallel to the last suture through
the coccygeal muscle and the external anal sphincter (Figure 4). The suture is
reinserted into the external anal sphincter more ventrally, passed once again
through the coccygeal muscle in a lateral direction, and inserted into the dorsal
side of the internal obturator muscle, emerging ventrally at the cut tendon at a
distance of 3 to 4 mm from the free end of the suture (Figure 4b). Care should
be taken to prevent injury to or entrapment of the pudendal vessels and nerve,
which runs in close proximity to the coccygeal muscle at its point of origin along
the ischiadic spine. A final row of sutures is placed through the caudal margin
of the internal obturator muscle and the external anal sphincter in a simple
interrupted pattern, starting ventrally (Figure 4c). The sutures are spaced 3 to.
4 mm apart, with the last suture 3 to 4 mm ventral to the mattress suture.
The first suture of this final row should be placed carefully to avoid the caudal
branches of the pudendal nerve, which enters the external anal sphincter ventrally.
In patients with a hernia lateral to the coccygeal muscle, a second row of sutures
is placed through the sacrotuberous ligament and the external anal sphincter.
Sutures should be placed through the ligament rather than around it to prevent
injury of the sciatic nerve, which runs directly cranial to the sacrotuberous
ligament.

To eliminate dead space in the ischiorectal fossa the perineal fascia is sutured to
the external anal sphincter. An interrupted suture pattern and 2-0 or 3-0
absorbable suture material is used\'.
The subcutis and skin are closed routinely.

The animal is hospitalised for a period of 5 days, during which the wound is closely
observed for signs of infection. If infection occurs, the incision is opened ventrally
to allow drainage of wound discharge.

Feeding is resumed 24 hours following surgery with a low residue or regular diet,
depending upon the severity of signs. Skin sutures are removed after 7 days.

Adequate closure of the ventral part of the hernia is the most difficult aspect of
perineal hernia repair in dogs. In the standard herniorrhaphy, the external anal
sphincter is sutured to the internal obturator muscle in its normal position on
the ischiatic table (1, 2, 4, 11).

The sutures must bridge a large distance and tension at the suture line is
considerable. This situation violates a basic surgical principle; sutures are in
danger of tearing out, and the hernia may reoccur.

Mobilising the internal obturator muscle, as described in this article, greatly
reduces tension at the suture line. The technique described here is comparable
to the method described by Orsher and Johnston (9), but those investigators did
not recommend routine severing of the tendon of the internal obturator muscle.
Routine severing of the tendon has two advantages over the method described
by Orsher and Johnston: tension at the suture line is reduced, and the suture line

is not endangered by transferred pressure from the trochantor major to the internal
obturator muscle.

Severing the tendon of the internal obturator muscle was first mentioned by Spreull
and Frankland (12), but they used the muscle to fill the entire defect and found
that \'in some of the large breeds, especially the boxer, the muscle was not long
enough to provide adequate coverage\'.

Early and Kolata have also described a technique in which the tendon of the
internal obturator muscle was cut (6), but in their method the internal obturator
muscle was sutured to the external anal sphincter and the sacrotuberous ligament.
This technique causes the reconstructed pelvic diaphragm to be oriented in a
transverse plane, whereas the technique described in this article orients the
reconstructed diaphragm in sagittal plane, as found in the intact anatomy.

1. Archibald I, Sumner Smith G. Perineal hernia repair in: Canine Surgery, Second Archibald
Edition, EJ Catcott Editor, American Veterinary Publications Inc., Santa Barbara, 1974; 544-
8.

2. Bojrab MJ, Toomey AA. Perineal hernia in: Current Techniques in Small Animal Surgery, M
Joseph Bojrab Editor, Lea & Febiger, Philadelphia, 1983; 401-5.

3. Burrows CF, Harvey CE. Perineal hernia in the dog. J Small Anim Pract 1973; 14: 315-32.

4. Canfteld RB, Bellenger CR. Perineal hernia in: Textbook of Small Animal Surgery, DH Slatter
Editor, WB Saunders Company, Philadelphia 1985; 769-74.

5. Desai R. An anatomical study of the canine male and female pelvic diaphragm and the effect
of testosterone on the status of levator ani of male dogs. J Am Anim Hosp Assoc 1982; 18: 195-
202.

6. Early TB, Kolata RJ. Perineal hernia in the dog: an alternative method of correction in: Current
Techniques in Small Animal Surgery, M. Joseph Bojrab Editor, Lea & Febiger, Philadelphia,
1983; 405-7.

7. Hayes HM, Wilson GP, Tarone RE. The epidemiologic features of perineal hernia in 771 dogs.
J Am Anim Hosp Assoc 1978; 14: 703-7.

8. Miller ME, Christensen GC, Evans HE. Anatomy of the Dog. WB Saunders Company,
Philadelpia, 1964.

9. Orsher RJ, Johnston DE. The surgical treatment of perineal hernia in dogs by transposition of
the obturator muscle. Comp Cont Ed 7, 1985; 233-9.

11. Robinette JD. Perineal Hernia in: General Small Animal Surgery, IM Gourley and PB Vasseur
Editors, JB Lippincott Company, Philadelphia, 1985; 769-74.

12. Spreull JSA, Frankland AL. Transplanting the superficial gluteal muscle in the treatment of
perineal hernia and flexure of the rectum in the dog. J Small Anim Pract 1980; 21: 265-78.

13. Weaver AD, Omamegbe JO. Surgical treatment of perineal hernia in the dog. J Small Anim Pract
1981; 22: 749-58.

Perineal hemia repair in the dog by
transposition of the internal obturator
muscle

SUMMARY A modified technique for transposition of the interna! obturator muscle was used
to repair perineal hernias in 100 dogs. Complications and long-term results are described.
The most important complications were wound infection (45%), faecal incontinence (15%),
and perineal fistula (7%). These complications often occurred in combination. The recurrence
rate of perineal hernia was 5%.

Several methods have been described for repairing perineal hernias in dogs. Most
important are standard herniorrhaphy (1, 3, 5, 11), transposition of the gluteal
muscle (13), and transposition of the internal obturator muscle (6, 9).
The incidence of post operative complications and recurrence rates varies greatly
with these methods. Standard herniorrhaphy has been associated with infection
rates ranging from 5% (8) to 29% (2) and recurrence rates ranging from 10% (10)
to 46% (4). Gluteal muscle transposition has been associated with wound
breakdown in 58% of the cases and a recurrence rate of 14% (14). Transposition
of the internal obturator has been associated with an infection rate of 12% and
a recurrence rate below (4.6%) (7).

The purpose of this paper is to report results of transposition of the internal
obturator muscle, by a modified technique described in a companion article.

Perineal hernia was diagnosed in 103 dogs at the Utrecht State University Small Animal
Clinic during the two-year period from December 1982 to December 1984. The diagnosis
was made by rectal examination. Additional diagnostic techniques used were abdominal
palpation and survey abdominal radiography to determine abnormalities of the prostate
gland. Positive-contrast radiography of the urinary bladder and urethra was used for a
few patients to verify the position of the urinary bladder, prostate gland, and urethra.
Three dogs were euthanised for reasons unrelated to the perineal hernia. The remaining
100 dogs were treated surgically and are the subject of this study. Surgical treatment
consisted of perineal herniorrhaphy by transposition of the internal obturator muscle, as
described in a companion article. If the prostate gland was enlarged, dogs were castrated
immediately following the herniorrhaphy. All surgical procedures were performed by us.

\' Department of Clinical Sciences of Companion Animals, State University of Utrecht, Yalelaan 8,
3584 CM Utrecht, The Netherlands.

All patients were hospitalised for a minimum of 5 days after surgery. Data on early
complications were obtained during this period. For periods ranging from 6-32 months
after surgery (mean 16 months), the progress of the dogs was followed. Owners of the dogs
were telephoned and asked a set of standardised questions. They were requested to rate
the results of treatment as good, moderate, or poor, using the following criteria: good =
normal defaecation, no complications; moderate == improved, but abnormal defaecation
or minor complications or both; poor = no improvement in defaecation or major
complications or both.

The Wilcoxon-Mann-Whitney test was used to compare median hospitalisation periods
with and without complications. Differences were considered significant at P < 0.05.

The reasons for referral were straining during defaecation (95 dogs), stranguria/
hematuria (15 dogs), urinary incontinence (9 dogs), or faecal incontinence (9 dogs).
In the majority of the patients straining during defaecation was the most prominent
sign. Straining was usually accompanied by perineal swelling, except in 4 cases
in which there was perineal swelling without straining.

A total of 46 dogs had been treated surgically before referral. Forty-three of these
dogs were castrated. Perineal herniorrhaphy was performed on 13 dogs, 10 of
which were also castrated.

Dislocation of the urinary bladder was diagnosed in 13 dogs (Table 1). This
condition occurred in two forms: caudal displacement of the bladder with the neck
lying caudal to the fundus (Fig. 1 A), and retroflexion of the bladder with the neck
lying cranial to the fundus (Fig. IB).

Caudal displacement of the prostate gland into the ischiorectal fossa was
diagnosed in 16 dogs. In 7 of these, the urinary bladder was also palpable in the
ischiorectal fossa.

The majority of patients with bilateral perineal hernia also had bilateral
herniorrhaphy (Table 2). Only unilateral herniorrhaphy was performed, however,
on 11 dogs. The reasons for this were: insignificant second hernia (6 dogs); paresis
of the anal sphincter before surgery (2 dogs); a prostatic cyst in the perineum (1
dog); complications from anaesthesia (1 dog); and refusal of a second procedure
by the owner (1 dog).

Fig. lA. Dislocation of the urinary bladder: caudal displacement of the bladder with the neck lying
caudal to the fundus.

Fig. IB. Dislocation of the urinary bladder: Retroflexion of the bladder with the neck lying cranial
to the fundus.

Of a total of 105 hospitalisations only 49 were without complications (5 dogs
underwent a second hernia procedure and were hospitalised twice). Several dogs
had more than one complication. The median hospitalisation was 10 days for dogs
with complications and 6 days for those without. The difference is highly
significant (P< 0.001).

Wound infection was the most frequent complication (45 dogs). A wound was
considered infected when purulent material drained from it (12) or could be
aspirated (from the ischiorectal fossa). Most wound infections were diagnosed 3 to
5 days after surgery and were usually associated with depression, anorexia, fever,
and swelling of the perineal area.

Infections were treated by draining wounds. Initially, penrose drains were used
(5 dogs), but this method was abandoned early in the study because many dogs
removed the drains, despite preventive collars. Instead, we removed one or two
skin sutures at the ventral side of the incision and made a blunt opening in the
subcutis to allow for drainage (33 dogs). Seventeen dogs were treated prophy-
lactically to prevent infection. During herniorrhapy penrose drains were placed
in 10 dogs, because of faecal contamination of the surgical field. In 7 of these
dogs, wound infection developed despite this measure. Antibiotics were given to
7 other dogs before or during surgery for a variety of reasons: faecal contamination
of the surgical field (4 dogs): prostatic disease (1 dog); urinary tract infection (1
dog), and incarceration of the urinary bladder (1 dog). Wound infection developed
only in the latter 2 dogs.

Antimicrobial therapy was initiated in another 6 dogs 2-4 days after surgery for
the following reasons: wound infection (3 dogs); urinary tract infection (1 dog);
fever (1 dog) and not recorded (1 dog).

Faecal incontinence after surgery developed in 15 dogs. Seven of these dogs had
faecal incontinence before surgery; 2 others had paresis of the external anal
sphincter but no significant incontinence. Postoperative faecal incontinence was
observed in 11 dogs after bilateral herniorrhaphy and in 4 dogs after unilateral
herniorrhaphy. Rectal prolapse occurred in 7 dogs. This condition was treated
by repeated digital repositioning (3 dogs); colopexy (3 dogs); and prolonged
epidural anaesthesia (1 dog). For the latter treatment, the long-acting local
anaesthetic Bupivacaine\' and an indwelling epidural catheter^ were used.
Urinary incontinence developed in 5 dogs. The position of the urinary bladder
was normal in 2 of these, but retroflexion and incarceration of the bladder was
diagnosed in the remaining 3. In 2 of these 3, incontinence was severe and
unresponsive to therapy. Both dogs had to be euthanised because of this condition.
The remaining dog responded favourably to treatment with ephedrine. In the 2
dogs that had a normally positioned urinary bladder, the urine loss was acceptable
to the owners and was left untreated.

Stranguria developed in 3 dogs, 1 of whicli had an incarcerated bladder and was
successfully treated with carbachoP and phenoxybenzamine hydrochloride\'\'. The
remaining 2 dogs had bacterial cystitis, which responded to antimicrobal therapy.

Perineal fistulas developed in 7 dogs and were the most common of the late
complications. The fistulas developed in all dogs as a result of post operative
wound infection and, in most cases, were accompanied by intermittent fever, loss
of appetite, and perineal swelling. Five dogs were treated by deep suture removal
and resection of the fistulous tracts; 1 dog was given antibiotics orally. The
remaining dog was left untreated at the owner\'s request. Fistulas healed in all
cases, but deep suture removal caused tenesmus to recur because the reconstructed
pelvic diaphragm in 2 of these 5 dogs was partially disrupted.
Recurrence of herniation was defined as the disruption of the reconstructed pelvic
diaphragm. Hernias recurred in 3 dogs at 4, 8, and 14 weeks after surgery.
Recurrences were bilateral after bilateral herniorrhaphy (2 dogs), and unilateral
after unilateral herniorrhaphy (1 dog). In 2 other dogs, herniation recurred after
the deep sutures were removed because of perineal fistulas.

Seventy-one of the owners were satisfied with the outcome of surgery and rated
the result of treatment as good. Eighteen owners rated the results as moderate,
because of varying degrees of tenesmus, faecal incontinence, urinary incontinence,
or stranguria. These problems occurred singly or in combination.
In 11 cases the results were rated as poor because of; persistent urinary
incontinence after bladder incarceration (2 dogs); faecal incontinence (3 dogs);
severe tenesmus and faecal incontinence (2 dogs); faecal and urinary incontinence
(1 dog); severe tenesmus (1 dog); tenesmus caused by bilateral recurrence of
perineal hernia (1 dog); unexplained rectal atony and subsequent tenesmus (1 dog).
One of the 3 dogs with faecal incontinence alone was treated by unilateral
herniorrhaphy despite bilateral hernia because of anal sphincter paresis prior to
surgery. Seven of these 11 dogs were euthanised because surgery was ineffective
or because of complications.
DISCUSSION

Wounds were considered infected when purulent material either drained from the
wound or could be aspirated from it. The 45% rate of infection determined in
this study is much higher than that reported by others, who have described
infection rates ranging from 12% for transposition of the internal obturator muscle
(7) to 5% (8) and 29% (2) for standard herniorrhaphy. Gluteal muscle transplant
has been associated with 58% wound breakdown (14), but the investigators did
not state to what extent this complication was caused by wound infection. The
high infection rate found in our study may have been caused by the limited use
of antibiotics compared with that of others (2, 4, 8, 14).

Perineal fistulas, the most common late complication, developed in 7% of all dogs
and were invariably preceded by wound infection. The relatively high incidence
of fistulas may have been caused by the use of monofilament nylon, which may
be a nidus for persistent infection. Tenesmus recurred in 2 dogs and was caused
by partial disruption of the reconstructed pelvic diaphragm after removing deep
sutures. Thus, definitive closure of perineal hernia may require that sutures remain
\' Marcaine, Astra, Rijswijk, The Netherlands.

2 Monoject, Sherwood Medical Industries, St. Louis, Missouri, USA.
\' Doryl, E. Merck, Amsterdam, The Netherlands.

in the animal. For this reason, non-absorbable sutures were preferred to absorb-
able ones. In order to minimise the risk of infection and fistulas, monofilament
sutures were preferred to braided sutures.

We consider the 45% rate of infection unacceptable and have started a random
clinical study to compare the effects of various regimens of antimicrobials, used
prophylactically. Monofilament nonabsorbable sutures continue to be used,
because the long-term results described in this study are good.
Post operative faecal incontinence has been reported by others (2, 4, 10), but the,se
investigators have not specified the condition of the external sphincter before
surgery. Almost one-half of the dogs with post operative faecal incontinence in
this study were incontinent before surgery (7 of 15), whereas 2 were continent
but had paresis of the external sphincter. Thus, faecal incontinence may be a
complication of the hernia condition rather than of the operation.
Repeated compression and stretching of the pudendal nerve during straining may
eventually result in irreversible damage to the nerve and deterioration of sphincter
function. Not all patients with decreased sphincter function, however, develop
faecal incontinence, because the dilated rectum may act as a faecal reservoir. The
external sphincter of dogs with perineal hernia should be thouroughly examined
before surgery is considered.

The 5% rate of recurrence reported in this study is comparable to the 4.6% rate
reported in an earlier study on transposition of the internal obturator muscle (7)
and is far lower than the recurrence rates reported for transposition of the gluteal
muscle (14%) (14) and for standard herniorrhaphy (10% (10) to 46% (4)). Superior
anatomical reconstruction and minimal tension at the suture line probably
contributed most to our better results.

Incarceration of the urinary bladder was diagnosed in 6 dogs. Three suffered from
urinary obstruction and had urinary incontinence after surgery. Urinary obstruc-
tion caused by dislocation of the bladder should therefore be considered a serious
complication with a poor prognosis.

1. Archibald 1, Sumner Smith G. Perineal hernia repair. In: Canine Surgery, Second Archibald
Edition, EJ Catcoti Editor, American Veterinary Publications Inc, Santa Barbara 1974; 544-8.

3. Bojrab MJ, Toomey AA. Perineal hernia. In: Current Techniques in Small Animal Surgery. M
Joseph Bojrab Editor. Lea & Febiger, Philadelphia, 1983; 401-5.

4. Burrows CF, Harvey CE. Perineal hernia in the dog. J Small Anim Pract 1973; 14: 315-32.

5. Canficld RB, Bellenger CR. Perineal hernia. In: Textbook of Small Animal Surgery, DH Slatter
Editor, WB Saunders Company, Philadelphia 1985; 769-74.

6. Early TB, Kolata RJ. Perineal hernia in the dog: an alternative method of correction. In: Current
Techniques in Small Animal Surgery. M. Joseph Bojrab Editor, Lea & Febiger, Philadelphia,
1983:405-7.

7. Hardie EM, Kolata RJ et al. Evaluation of internal obturator muscle transposition in treatment
of perineal hernia in dogs. Vet Surg 1983; 12: 69-72.

8. Harvey CE. Treatment of perineal hernia in the dog - a reassessment. J Small Anim Pract 1977;
18: 505.

9. Orsher RJ, Johnston DE. The surgical treatment of Perineal hernia in dogs by transposition of
the obturator muscle. Comp Cont Ed 7, 1985; 233-9.

11. Robinette JD. Perineal hernia. In: General Small Animal Surgery, in Gourley and PB Vasseur
Editors, JB Lippincott Company, Philadelphia, 1985; 769-74.

12. Simmons BP. Guideline to prevention of surgical infections. In: Antibiotic Prophylaxis in Surgery,
Conte JE, Jacob IS, Polk HC, JB Lippincott Company, Philadelphia, 1984; 157-76.

13. Spreull JSA, Frankland AL. Transplanting the superficial gluteal muscle in the treatment of
perineal hernia and flexure of the rectum in the dog. J Small Anim Pract 1980; 21: 265-78.

14. Weaver AD, Omamegbe JO. Surgical treatment of perineal hernia in the dog. J Small Anim Pract
1981; 22: 749-58.

Door de populariteit van de kat als huisdier
is deze op de spreekuren geen zeldzame
verschijning.

De toegankelijkheid van het kattelichaam
voor de diverse vormen van onderzoek en
de vaak goede behandelingsresultaten ma-
ken hem daarbij ook een gewilde patiënt.
Wie echter met zijn kennis van de hond de
kat tegemoet treedt kan soms voor verras-
singen komen te staan, zoals in het nu
volgende geval zal blijken.
Een drie jaar oude, gecastreerde Europese
korthaarpoes werd op het spreekuur aange-
boden met de al een week bestaande klach-
ten van anorexie, braken en wegkruipen in
huis. Het dier was vrij mager, maar nooit
echt zwaar geweest en was, zij het minder
actief, nog redelijk alert.
Bij het lichamelijk onderzoek vielen op de
matige voedingstoestand met matige turgor
en lege opgetrokken buik, de licht ver-
hoogde lichaamstemperatuur van 39.1°C,
lichtgele slijmvliezen en, bij buikpalpatie, de
vergroting van de lever en een massa in het
epigastrium.

Ter verdere analyse van de problemen bra-
ken, icterus en leververgroting werd als
voortgezet onderzoek gekozen voor een
bloedonderzoek, bestaande uit het rode en
witte bloedbeeld en enkele klinisch chemi-
sche bepalingen, alsmede een urine-onder-
zoek.

Op grond van de in de tabel 1 weergegeven
afwijkende waarden (in vergelijking met de
normaalwaarden van de \'Kliniek voor Ge-
zelschapsdieren\', Faculteit Diergenees-
kunde) werd geconcludeerd, dat vermoede-
lijk sprake was van een aflopende
ontstekingsreactie en levercelbeschadiging
leidend tot verhoging van de leverenzymen
en cholestase.

enig overgangsepitheel, enkele plaatepitheelcellen,
enkele ery\'s, enkele leuco\'s, vrij veel bacteriën en enkele
korrelcylinders.

De thrombopenie werd voorlopig niet nader
verklaard, de waarden van kreatinine en
fosfaat werden nog acceptabel geacht.

Een eerste behandeling werd gestart met
amoxycilline (op verdenking van een cho-
langitis), terwijl het plasmafibrinogeenge-
halte werd bepaald, ter controle voor het
nemen van een leverbiopt. Bij een waarde
van 2.06 g/1 werd de hiervoor benodigde
bloedstollingscapaciteit voldoende geacht.
Het biopt bleek geel gekleurd te zijn en te
drijven in de formaline-oplossing, wat sug-
gestief is voor leververvetting, zoals bij
histopathologisch onderzoek werd beves-
tigd.

Tijdens de opname (2 dagen) braakte het
dier frequent kleine beetjes, smakte, kwijlde
en werd behandeld met subcutaan infuus
van Ringerse lactaatoplossing en glucose
5%. Oraal werd Motilium®\' gegeven (1 mg/
kg X dag in 2 a 3 maal) en werd vloeibaar
voedseF in de bek gespoten.
Na enkele dagen deze behandeling te heb-
ben voortgezet verving de eigenaar de voe-
ding door kattebrokjes, totdat de kat na een
week weer spontaan begon te eten en al snel
volledig hersteld leek.
Bij controle onderzoek van bloed en urine,
2 maanden later, was de ALAT 106 E/1, alle
overige, tevoren afwijkende, waarden waren
in orde.

Bovenstaande patiënt is een voorbeeld van
een kat met idiopathische leververvetting en
icterus, een bekend probleem. In een groep\'
van 52 patiënten met icterus en leverfunc-
tiestoornissen bleken 18 katten deze aan-
doening te hebben.

Hoewel vele factoren kunnen leiden tot dit
\'syndroom\' wordt wel gedacht, dat bij de
kat, met zijn grote eiwitbehoefte, langdurig
vasten alleen al de oorzaak kan zijn van deze
klachten, vasten, dat niet altijd een ernstige
onderliggende oorzaak hoeft te hebben. In
een aantal gevallen kan geforceerde voeding
op zich al leiden tot herstel. Mocht de kat
de behandeling niet toelaten, dan kan het
voedsel per neussonde" direct in dc maag
worden ingebracht.

Door de ernstige vervetting van de Icvercel-
len kan in wisselende mate functieverlies
optreden zoals onder meer intrahepatische
cholestase, ammoniakintoxicatie, hepa-
tomegalieen hypofibrinogenemie. Klinische
verschijnselen zijn dan gewichtsverlies, de-
hydratie, palpeerbare massa\'s in de buik,
icterus, bloedingsneiging, speekselen en al-
gemene depressie die kunnen eindigen in
coma en dood.

Een grondig lichamelijk onderzoek, aange-
vuld met voortgezet onderzoek, waaronder
een leverbiopt, kan bij deze patiënten een
somber klinisch beeld voorzien van een
gunstige prognose.

Taylor MA, and Hunt KR. Field observa-
tions on the control of ovine parasitic
gastroenteritis in south-east-England. Vet
Ree 1988; 123; 241-5.

Er worden 3 systemen beschreven om onder
praktijkomstandigheden maagdarm worm-
infecties bij schapen te bestrijden.
Groep A (25 ooien met hun lammeren) werd
continu geweid op nieuw ingezaaid land. De
ooien werden voor het uitbrengen behan-
deld met albendazole. Een tweede behande-
ling werd vier weken later gegeven. De
lammeren werden op basis van de epg\'s twee
keer behandeld in juni en juli en daarna
verder geweid op etgroen.
Groep B (150 ooien met lammeren) kreeg
normale standweide. De ooien werden niet
behandeld, de lammeren tweemaal in mei
om N. battus te beteugelen en daarna mid-
den juli gespeend. Ze werden toen met
thiophanate behandeld en verweid naar
etgroen.

Groep C (ruim 450 ooien met lammeren)
werd ook in een standweide gebracht, de
ooien werden bij het uitbrengen niet behan-
deld, maar de lammeren kregen iedere 3
weken een albendazole-behandeling tot
eind juli, waarna de meesten slachtrijp wer-
den verkocht.

(Het te grote vertrouwen in preventieve
maatregelen blijft gevaarlijk, zoals blijkt uit
het snel oplopen van de worm-infectie op
het moment dat de afgesproken behande-
ling voor korte tijd werd veronachtzaamd
wegens drukke oogstwerkzaamheden; ref.).

Nakao T, Moriyoshi M, and Kawata K.
Effect of postpartum intrauterine treatment
with 2% polyvinylpyrrolidone-iodine solu-
tion on reproductive efficiency in cows.
Theriogenology 1988; 30: 1033-43.

Op 4 grote melkveebedrijven werden alle
koeien (1005 stuks) die 4-6 weken geleden
gekalfd hadden gynaecologisch onderzocht
en om en om ingedeeld in een proefgroep
en een controle-groep.
De koeien van de proefgroep werden intra-
uterien behandeld met 50 ä 100 ml 2% PVP-
jodium oplossing. De controle koeien wer-
den óf niet behandeld óf werden behandeld
met 50 cc NaCl 0,9%.

Na verloop van tijd werden de volgende
fertiliteitsparameters bepaald: het drachtig-
heidspercentage van de eerste inseminatie,
het uiteindelijke drachtigheidspercentage en
het interval partus-conceptie.
Uit de resultaten komt duidelijk naar voren
dat bovenstaande behandeling geen gunstig
effect heeft op de fertiliteit: de parameters
waren in de behandelde groep en de contro-
legroep respectievelijk: 49%, 75%, 98 dagen
en 55%, 76%, 90 dagen.
Het percentage witvuilers dat gevonden
werd bij hel gynaecologisch onderzoek be-
droeg 18% (184 koeien). Hiervan werden er
97 behandeld, terwijl er 87 onbehandeld
bleven. Hel drachtigheidspercentage van de
eerste inseminatie bedroeg in de behandelde
groep 32% en in de controlegroep 52%.
Schrijvers concluderen terecht dat een intra-
uteriene behandeling met PVP-jodium rond
1 maand post partum, zowel bij witvuilers
als bij normale koeien zinloos is. (Dé the-
rapie van een koe met een purulente uit-
vloeiing post partum en op één van de
ovaria een corpus luteum is een injectie met
Prostaglandinen; ref).

Mislukkingen in de droge
worstbereiding door aanwezigheid van
penicilline- en tetracyclineresiduen in
vlees

Koenen-Dierick K, van Hoof J. Vlaams
Diergeneeskundig Tijdschrift 1988; 57: 109-
12.

Sinds lang vermoedt men dat de produkten
van gefermenteerde vleeswaren mislukken
door de aanwezigheid van antibiotica in
slachtdieren. Het bewijs hiervan werd ech-
ter, tot nu toe, niet geleverd.
De produktie van droge worst en rauwe
ham wordt geconfronteerd met een aantal
mislukkingen gepaard gaande met een af-
wijkend fermentatieproces, waarbij of géén
of een overdreven pH-daling plaatsvindt,
produkten niet op kleur komen of geen
consistentievorming vertonen. Bijna steeds
kan een kiemgroeiremmende activiteit in
het worstdeeg worden waargenomen.
Onderzocht werden 4 monsters salami. Af-
wijkingen: geen of onvoldoende consisten-
tievorming, onvoldoende pH-daling (5,9) of
overdreven pH-daling (4,5), niet op kleur
komen. Vijftig gram monster werd geëxtra-
heerd door middel van Colworth stomacher
400 met 50 ml aqua dest/propyleenglycol
50/50 daarna gefiltreerd over glaswol. Door
middel van diverse agardiffusie-methoden
werd nagegaan of er remzónes waren. Door
middel van hoogspannings-electroforese
werd nagegaan of de kiemgroeiremming
veroorzaakt werd door antibiotica-residuen
en werd deze geïdentificeerd.
In de 4 monsters werd tweemaal penicilline
en tweemaal tetracycline aangetoond. De
beide, hier gevonden, antibiotica bezitten
een laag pH-optimum (pH 6).
Antibiotica met een hoog pH-optimum
schijnen minder invloed uit te oefenen,
hetgeen te verklaren is door de relatief lage
pH van het worstdeeg.
Een overdreven pH-daling wordt verklaard
door het uitschakelen van de microkokken,
verantwoordelijk voor de kleurvorming en
daardoor een bovenmate toename van lac-
tobacillus.

Het vermijden van antibiotica-residuen in
slachtvlees is de enige aanvaardbare oplos-
sing voor dit probleem.

Werner RE. Isoflurane Anaesthesia: A
Guide for Practitioners. Compendium on
Continuing Education for the Practicing
Veterinarian 1987; 9: 603-6.

Op zoek naar het ideale anestheticum werd
het isofluraan ongeveer 20 jaar geleden
ontdekt. Een belangrijk voordeel van iso-
fluraan is dat dit gasvormige anestheticum
een geringe toxiciteit, geen bijwerkingen op
hart, lever en nieren heeft en dat de anes-
thesie uiterst goed controleerbaar is.
Vanwege de slechte oplosbaarheid in bloed
en synthetische materialen en het feit dat het
niet door het lichaam wordt gemetaboli-
seerd kunnen snelle veranderingen in anes-
thesiediepte worden verkregen, dus een
snelle inductie en een korte verkoeverperi-
ode (de chirurgische procedure moet volle-
dig voltooid zijn voordat de isofluraantoe-
diening wordt gestaakt, daar de patiënt
anders voortijdig kan ontwaken). De con-
tractiliteit van het hart wordt door isoflu-
raan niet beïnvloed, terwijl het myocard niet
wordt gesensibiliseerd voor adrenaline, het-
geen bij halothaan nogal eens aanleiding
kan zijn voor hartritmestoornissen.
Het is dus een goed anestheticum voor oude
patiënten, traumapatiënten en geëxciteerde
dieren. De korte verkoeverperiode is een
belangrijk voordeel bij teven waarbij een
keizersnede wordt verricht.
Zoals bij alle inhalatie-anesthetica moet de
klinicus bedacht zijn op een daling van de
bloeddruk en een depressie van de ademha-
ling, en dus zorg dragen dat respiratie en
circulatie tijdens de anesthesie goed worden
bewaakt.

Het belangrijkste nadeel van isofluraan is de
hoge prijs. Bovendien moet voor de toedie-
ning van isofluraan een precisie-verdamper
worden gebruikt die erg duur is. Daar de
dampspanning van halothaan en isofluraan
vrijwel gelijk zijn (respectievelijk 244 en
240 torr) kan eventueel een halothaanver-
damper worden gebruikt, mits deze door de
leverancier eerst goed wordt gereinigd en
gerecalibreerd. Halothaan en isofluraan
mogen niet afwisselend in dezelfde verdam-
per worden gebruikt.

De lage oplosbaarheid maakt dit anestheti-
cum zeer geschikt voor inductie met een
masker (5%), hoewel dit uiteraard niet
noodzakelijkerwijs op deze manier hoeft te
geschieden. De prijs van de anesthesie bij
grotere diersoorten kan acceptabel worden
gehouden indien een gesloten systeem wordt
toegepast, met een geringe gasflow. Er zijn
echter wel enkele belangrijke voorwaarden
waaraan moet worden voldaan om dit sys-
teem vei lig te laten zijn. De COz-absorber
moet regelmatig gecontroleerd en vervan-
gen worden, en om te voorkomen dat de O2-
spanning te laag wordt (door lekkage of
onnauwkeurigheid van de zuurstofrotame-
ter) moet een Oa-spanningsmeter worden
ingebouwd die waarschuwt voor een te lage
zuurstofspanning.

Onderhoudsdosering voor isofluraan is af-
hankelijk van het gebruikte systeem en de
patiënt en varieert van 1,5 — 2,5% bij een
halfgesloten systeem tot 3 — 4% bij een
gesloten systeem.

Een bijkomend voordeel van een gesloten
systeem is dat er minder vervuiling van de
omgeving plaatsvindt. Hoewel er nog geen
negatieve berichten met betrekking tot dit
laatste aspect zijn, is isofluraan nog te kort
in gebruik om een definitief oordeel te geven
over de veiligheid voor de omstanders bij
chronische blootstelling.
Op de Universiteitskliniek voor Gezel-
schapsdieren wordt isofluraan met succes
toegepast bij honden en katten die tot de
categorie \'high risk\' patiënten kunnen wor-
den gerekend. Hier wordt vaak een mengsel
gebruikt van 50% zuurstof en 50% lachgas,
in plaats van 100% zuurstof. Door het
\'second gas\' effect kan de hoeveelheid ge-
bruikte isofluraan worden verminderd met
ongeveer 30% {ref.).

Persoonlijk vind ik het isofluraan een ideaal
anestheticum voor de anesthesie bij vogels.
In de Verenigde Staten van Amerika is het
gebruik van isofluraan bij vogels zeer wijd-
verspreid, zowel bij vogelpraktici als bij
universitaire instellingen, en sinds mijn be-
zoek aan de VS afgelopen jaar wordt dit
middel ook op onze kliniek veel bij deze
orde van dieren toegepast. De inductie
geschiedt met behulp van een kapje, waarna
de vogel wordt geïntubeerd. Zonodig kan de
vogel manueel worden beademd door een
assistent. De verkoeverperiode, ook na zeer
lang durende (3 uur) operaties, is erg kort.
Reeds enkele minuten nadat de isoflurane-
toediening wordt gestaakt zijn de vogels
weer in staat op eigen benen te staan. (Het
probleem van de speciale (dure!) isofluraan-
verdamper speelt gelukkig in Nederland
niet, daar de leverancier van isofluraan
(Abbot, Amstelveen) deze verdamper gratis
aan de afnemers van isofluraan beschikbaar
stelt; ref). j j i^meij

(Springer Verlag. Berlin - Heidelberg - New York
- London - Paris - Tokyo. 1988. XVH 924
bladzijden. 1998figuren. 119 tabellen. Prijs 100.35)

Dit is een merkwaardig boek. Namens 29 auteurs
schrijft de Editor in zijn \'woord vooraf dat
resistentie van parasieten tegen chemotherapeu-
tica en overheidsbezuinigingen op bestrijding van
parasitaire ziekten het noodzakelijk maken onze
inspanningen om de parasieten de baas te blijven
te verdubbelen om niet overspoeld te raken door
volksgezondheidsproblemen en voedseltekorten.
Deze noodzaak leidt en heeft geleid, mede door
de toepassing van nieuwe methoden, tot een zich
zeer snel verbredend terrein waarop de parasito-
logie zich beweegt. Omdat nu dat brede terrein
voor de individuele parasitoioog niet meer te
overzien valt is dit boek samengesteld, waarbij de
aandacht vooral gericht is op de belangrijkste en
meest belovende aspecten. Vandaar de ondertitel
\'Facts and trends\'. Overigens handelt de inhoud,
hetgeen niet uit de titel te lezen valt, hoofdzakelijk
over parasitaire infecties bij de mens en zijn
gezelschaps- en nutsdieren. Ondanks deze zeer
specialistische aanpak hopen de auteurs dat het
werk zowel studenten als docenten en onderzoe-
kers, zowel biologen als dierenartsen en artsen,
op nieuwe ideeën zal brengen.
Vervolgens is merkwaardig dat, waar de bedoe-
ling is vooral de recente en nieuw ontwikkelde
aspecten en terreinen in de parasitologie aan de
orde te stellen, toch ongeveer een derde van het
boek ingenomen wordt door min of meer tradi-
tionele hoofdstukken over morfologie, systema-
tiek en levenskringlopen van de parasieten (pro-
tozoën, helminten en arthropoden). Een ander
groot hoofdstuk (127 bladzijden) handelt over
chemotherapeutica en andere bestrijdingsmetho-
den, hoofdzakelijk over middelen tegen protozo-
aire ziekten en wormziekten; de acariciden en
insecticiden ontbreken! De snelle vervanging van
chemotherapeutica door nieuwere leidt snel tot
veroudering van een dergelijk hoofdstuk. Daar-
naast steekt de lengte van dit hoofdstuk nogal af
tegen het korte (10 bladzijden) over resistentie
van parasieten tegen chemotherapeutica; ook hier
ontbreken acariciden en insecticiden.
Voorts komt een veelheid van onderwerpen aan
de orde. Er zijn hoofdstukken over gedrag en
parasitisme, genetica, voeding en metabolisme,
parasieten en hormonen, immuun respons, im-
munodiagnose, cryopreservatie, in vitro kweek
van protozoën, vaccinatie enz., elk 10 — 20
bladzijden omvattende. Iets groter zijn de hoofd-
stukken over ziekten bij dieren (60 bladzijden) en
bij de mens (52 bladzijden). Maar gezien het brede
terrein van deze laatste onderwerpen toch niet
meer dan een verzameling samenvattingen.
Niettemin zijn alle onderdelen van het boek met
deskundigheid geschreven, bevatten zeer weinig
punten waarop men kritiek zou kunnen hebben
en zijn zeer goed gedocumenteerd door middel
van verwijzingen naar de uitvoerige literatuur-
lijsten. Ook tekeningen, foto\'s en tabellen zijn
goed en overzichtelijk. Het opzoeken van onder-
werpen met behulp van het register levert nogal
eens problemen op doordat aan de ene kant een
trefwoord op verschillende bladzijden terug te
vinden is maar, aan de andere kant, het onder-
werp dat men zoekt toch elders staat. Een komi-
sche bijzonderheid van het register is dat heel
trouw naar \'Heamonchus\' wordt verwezen op
bladzijde 818 waar inderdaad de zetfout \'Heam-
onchus\' (correct is \'Haemonchus\') voorkomt.
Wie kan nu zijn voordeel doen met dit boek? Het
is omvangrijk, behandelt echter niet alles en wat
het behandelt is vaak ook weer een keuze uit de
onderwerpen en vaak in de vorm van een over-
zichtsartikel. Daarom denk ik dat het niet, zoals
in het \'Woord vooraf gesuggereerd wordt, ge-
schikt is voor groepen studenten, docenten enz.
maar dat het, omdat het boek wel specialistische
kwaliteiten heeft, gebruikt kan worden vooral
door studenten enz., die een afstudeervak willen
doen of een stage zullen lopen bij een parasito-
logisch instituut, om snel via uitgezochte hoofd-
stukken vertrouwd te raken met de nieuwere
inzichten op bepaalde onderdelen van het vakge-
bied.

Ter gelegenheid van het 150-jarig jubileum van
Artis schreef de biologie historicus Pieter Smit dit
boek over de geschiedenis van Nederlands oudste
dierentuin.

De eerste honderd jaren van zijn bestaan was
Artis het particuliere eigendom van het Zoölogi-
sche Genootschap \'Natura Artis Magistra\'. Naast
een dierentuin was Artis tevens een ontmoetings-
plaats voor welgestelde Amsterdammers, waar-
van de concerten op de woensdagmiddag gedu-
rende het zomerseizoen, getuigen. Ten gevolge
van de economische crisis aan het einde van dc
jaren twintig verdwenen deze evenementen en
begon een lange weg van de overgang van par-
ticuliere financiering naar overheidsfinanciering.
In de laatste 60 jaar leidde de toepassing van
wetenschappelijke inzichten op het gebied van
huisvesting, voeding en ziektebestrijding tot
steeds betere voortplantingsresultaten van de
dierentuindieren. De voorlichtingsfunctie van
Artis werd uitgebouwd en de tuin kreeg een
grotere betekenis op het gebied van het houden
van in de natuur bedreigde diersoorten.
Ook beeldende kunstenaars vonden in Artis een
bron van inspiratie.

Het boek vertelt op zeer leesbare wijze, soms wat
al te gedetailleerd (maar voor \'insiders\' misschien
juist heel aardig) de geschiedenis van Artis en zal
door vele dierentuinliefhebbers gewaardeerd
worden. y^ Baumans

A survey was presented on diseases in zoo animals,
with special emphasis on artiodactylids. Both dis-
eases of the organs as well as infectious diseases
were enlightened. The importance of pure-breeding
of species and subspecies among antilopes was
Illustrated by the results of chromosome-analysis
in cases revealing poor development of the testicles
and/or aspermiogenesis. These features were es-
pecially present in erossbreds.
Materials existed of animals originating from
zoological gardens and in some eases from the wild,
whieh either were abnormal, diseased or had died.

Infectious diseases still are of importance in
artiodactylids. In suidae and hippopotami-
dae bacterial and viral infections occurred
in 14.5% of deathcases. Sarcosporids were
in the second place with 12.4%, while lung-
worms occurred in 9.29%. In cervidae bac-
terial and viral infections occurred in 22%
of death\'s; there was a greater diversity in
parasitic infections, but the percentages of
infection were low. In giraffidae infectious
diseases were of minor importance, while
the diseases of the alimentary tract and the
circulatory system were prevalent. An ex-
ceptionally high percentage (26.3%) oc-
curred among Saiga-antilopes. Trauma was
a major cause of death (10%) among all
artiodactylids (8).

The effectivity of parasite control among
artiodactylids was also illustrated by mate-
rials from Dutch zoos (21). The gastrointes-
tinal diseases excluded, it appeared that the
affections of organsystems such as the uro-
genital, the circulatory, the respiratory and
the skeleton with the muscular system, all
ranged between 7 and 15%.
The gastrointestinal affections were respon-
sible for about 25% of deathcases.
A special group is the young artiodactylids.
These are especially prone to infectious
diseases (among which E. co/i is of great
importance) and to a variety of trauma\'s
(10). This was underlined by experiences in
Pere David\'s Deer in which neonatal mor-
tality was mainly due to malignant catarrhal
fever (MCF). Cases of neonatal diarrhoea
during handrearing were resolved by using
correct milk replacers and ensuring colos-
trum intake (11). MCF not only is delete-
rious to young animals. The virus has a wide
host range and occurs in zoos in many areas
of the world (7). Parasitic infections (cocci-
diosis, capillariasis and trichuriasis) oc-
curred expecially in young roe deer (4).
Among bacterial infections E. colt was es-
pecially important among young bovids,
while mycobacterial infections such as M.
bovis and M. paratuberculosis were most
important in older specimen (15). Of greater
importance from a point of epidemiology
among domestic animals was the serological
testing of artiodactylid hunting game. This
research has revealed positive blood tests
against brucellosis, leptospirosis, Y. entero-
colitica and a minority of other infections
among roe deer. In the red deer IBR and
IPV were prevalent (3). A special problem
in the wild is the consumption of rape 0/0
(Brassica napus species) by roe deer. This leads
to somnolence, diminished ocular functions
and marked haemolytic anaemia (16). Post
mortems of Bactrian camels reveal that
nematode parasitism occurs frequently.
Most important species include Thchurissp.
Dictiocaulus sp., Camelostrongylus mentula-
tus and Nematodirus helveticanus.
Trichuris showed a marked increase in fae-
cal shedding of ova during wintertime and
trichostronglylid larvae on pasture in-
creased especially during late summer and
autumn. Monthly anthelmintic treatments
were effective to decrease the last mentioned
burdens (6).

In wild boars, food medication with Fen-
bendazole (150 mg/kg food) proved to be
efficient to reduce metastrongylid infesta-
tion and was important for development of
young animals (17). From a discussion on
diseases of Musk oxes, it was clear that in
some bulls producing a large percentage of
stillbirth, chromosomal translocation could
be an important factor (19). Lesions of
velvet may lead to severe deformities of
growing antlers. In such cases, surgical
treatment is indicated and promising (18).
In gazelles, most representatives in captivity
exhibited translocational changes in the
chromosomes. This finding is of consider-
able interest in breeding programmes with
gazelles. Breeding groups can best be
formed on basis of chromosome-analysis

Als een van de eerste instellingen in ons land
past de Technische en Fysische Dienst voor
de Landbouw (TFDL) te Wageningen scan-
ning elektronenmicroscopie met extreem
lage temperaturen toe. Deze zogenaamde
Cryo-SEM-techniek biedt ongekende mo-
gelijkheden om biologische micro-objecten
in hun oorspronkelijke vorm en samenstel-
ling te bestuderen. Er wordt dan ook een
brede toepassing van deze techniek in vele
biowetenschappen verwacht.
De aanschaf van een eenvoudige micro-
scoop door hobbyisten leidt vaak tot een
teleurstelling. Niet omdat de microscoop
niet goed werkt, maar omdat voor een goede
waarneming van een object meestal een
ingewikkelde voorbewerking nodig is. Voor
dat prepareren is in feite groot vakman-
schap een vereiste. Bij het gebruik van de
elektronenmicroscoop is dat nog meer het
geval.

Een elektronenmicroscoop werkt alleen als
het te bestuderen onderwerp in een luchtle-
dige ruimte is geplaatst. Vloeistoffen ver-
dampen in een dergelijk vacuüm met grote
snelheid en dus ook het water dat in de
meeste biologische objecten aanwezig is.
Het resultaat is dat van de te onderzoeken
plantencel, bacterie, schimmel of ander or-
ganisme niet veel over blijft wat de moeite
van het bestuderen waard is.
In de dertig jaar dat de elektronenmicrosco-
pie nu bestaat, zijn een groot aantal prepa-
reertechnieken ontwikkeld om planten- en
dierendelen met redelijk succes te ontvoch-
ten en steviger le maken. Door dit dehydra-
teren en fixeren gaan details verloren en
verandert het volume van het object.
Om met de elektronenstralen goede afbeel-
dingen te verkrijgen, worden de voorwerpen
vaak nog van een laagje goud of een ander
metaal voorzien.

Tn feite zit je naar een mummie te kijken.
Uitgedroogd, goed geconserveerd, maar
met een groot aantal gebreken. De cryome-
thode die we nu in een klein aantal labora-
toria, vooral in Engeland en Nederland,
samen met de apparatuurindustrie ontwik-
kelen, heeft grote verbeteringen gebracht.
Prof. dr. P. Zwart, Valcgroep Pathologie, afdeling Bijzondere Dieren, Faculteit Diergeneeskunde,
Postbus 80158, 3508 TD Utrecht.

The variability of pathology in zooanimals
was illustrated by a paper on 27 tumors in
monkeys. Seven of these were mesen-
chymal. Four tumors were malignant lym-
phoma\'s of the beta-cell type (2). The inci-
dence and the relationship with age and sex
of cystinuria in maned wolves was assessed.
All 6 maned wolves examined excreted
cystine in concentrations obe saturation
limits, this leading to crystallisation. Cysti-
nuria was concluded to be a hereditary
defect, letal at a higher age (14).
Several viral infections were recognised in
reptiles. An epidemic among spur tailed
Mediterranian land tortoises killed 10% of
the animals and led to anasarca, rhinitis,
stomatitis and pneumonia. Intracytoplas-
mic inclusions containing virions similar to
iridoviruses, were observed in the liver (13).
Viral lymphoid leucaemia was recognised in
a four lined chicken snake (Elaphe obsoleta
quadrivittata) (20). Occasional death-cases
in carnivores were due to Clostridium per-
fringens multiplying in the intestinal tract.
To combat Toxascaris transfuga in a group
of polarbears Ivermectin was applicated
orally in doses of 200 — 250 Umg/kg. It was
accepted and tolerated and produced very
good effects (12). Ivomec was also effective
in zoobirds i.e. in various species of bus-
sards, eagles and owls. Doses of 400 Umg/
kg body weight.
Effectivity was about 90% (9).
Material for chirurgical repair of fractures
by percutaneous external fixation was com-
pared. Lightweight materials which can be
applied to birds under 2 kg were described
(5).

A number of clinical case reports and re-
ports on haematological data in zooanimals
are included in the fully edited proceedings.
P. Z wart I

Literature; is available on request.

En die zullen nog aanzienlijk toenemen\', is
de mening van Felix Thiel en dr. ir. Bram
Boekestein van de TFDL, die nauw betrok-
ken zijn bij deze ontwikkelingen.
Bij de toegepaste cryomethode lijkt eenvoud
het kenmerk van het ware te zijn. De
voorwerpen worden zeer snel tot zo\'n -200°
C bevroren. Het aanwezige water bevriest
tot amorf ijs en veroorzaakt in de vacuüm-
ruimte van de elektronenmicroscoop geen
misvormingen. Er zijn daardoor meer de-
tails van de structuren van weefsels en cellen
te onderscheiden. De verschillen met vroe-
gere resultaten kunnen zo groot zijn dat
oude waarnemingen opnieuw op hun juist-
heid zullen moeten worden beoordeeld.
Naast betere inzichten in de vormen, komen
daarbij ook nog betere mogelijkheden voor
het vaststellen van de chemische samenstel-
ling van de allerkleinste onderdelen die men
door middel van de elektronenmicroscoop
ziet. Dit kan geschieden door een micro-
analyse met behulp van röntgenstralen.

De elektronenstraling van de elektronenmi-
croscoop (EM) zorgt er voor dat onder
bepaalde omstandigheden het te onderzoe-
ken object zelf röntgenstralen gaat uitzen-
den. Elk chemisch element geeft zijn eigen
kenmerkende straling. Van dat wat men ziet,
kan op die wijze ook de chemische samen-
stelling worden bepaald. De elektronenbun-
del van de microscoop wordt dus op het ene
moment gebruikt voor de beeldvorming en
op een ander moment voor een chemische
analyse. De mogelijkheid is zo aanwezig om
niet alleen uiterst fijne structuren te onder-
scheiden maar om ook meer te weten te
komen over de chemische samenstelling
ervan.

Zo is het bekend dat in bepaalde gevallen
het verwelken van snijbloemen kan worden
tegengegaan door een zilverpreparaat aan
het vaaswater toe te voegen. Met de com-
binatie EM en micro-röntgenanalyse kon
haarfijn worden aangetoond waar het zilver
zijn werking verricht.

Steeds meer en met name in de biotechno-
logie en het milieu-onderzoek, wordt kennis
over micro-organi men en over planten en
dierencellen van groter belang. De betere
beelden die nu verkregen kunnen worden,
dragen aanzienlijk bij tot de vergroting van
die kennis. Zo zijn er reactors waarin men
bacteriën fosfaten uit afvalwater laat halen.

Met de EM is zichtbaar te maken om welke
typen bacteriën het gaat en op welke wijze
die het fosfaat vastleggen. De beelden laten
zelfs zien in welke orgaantjes het fosfaat
opgeslagen wordt.

Het EM-onderzoek kan een goed hulpmid-
del zijn voor het vinden van oplossingen van
plantenziektenproblemen met name door
middel van biologische bestrijding. Nema-
toden zijn minuscuul kleine aaltjes die scha-
delijk zijn voor vele land- en tuinbouwge-
wassen. Deze aaltjes kunnen op hun beurt
weer worden aangetast door schimmels.
Beelden van de EM verhelderen bijzonder
hoe die schimmels hun werk doen en dragen
bij aan het vinden van een betere nemato-
denbestrijding.

Rozen verwelken gemakkelijk door de wer-
king van micro-organismen in de bloem-
stengel. Er vindt een verstopping plaats
waardoor de vochtvoorziening van de
bloem in gevaar komt. Met de oude prepa-
reertechnieken waren met de EM alleen
bacteriën te ontdekken. Met de cryotech-
niek is duidelijk te zien dat de bacteriën slijm
afzetten dat een aandeel in de vaatverstop-
ping levert. Hieruit kunnen weer conclusies
getrokken worden voor het behoud van de
bloemkwaliteit.

\'Wij krijgen onderzoekobjecten uit de meest
uiteenlopende disciplines aangeboden. De
resultaten die we tot nu met de nieuwe
methodieken hebben verkregen, zijn der-
mate hoopvol dat gesproken kan worden
van een doorbraak in de toepassing van de
elektronenmicroscopie voor de observatie
in de biowetenschappen.\'

Collega Grommers (Tijdschr Diergeneeskd
1989; 114: 403-4) kent de historie van en
over de wenselijkheid die geleid hebben tot
het ontstaan van een organisatie als de
FIDIN niet. Dat is hem niet kwalijk te
nemen. Ter verduidelijking echter wel het
volgende.

Er is veel storm en onbegrip geweest tussen
de doelstellingen van enerzijds de praktize-
rende dierenartsen verzameld in de MvD en
anderzijds het veterinair farmaceutische
bedrijfsleven (VFB) in zijn vele facetten.
Een eerste poging in de vijftiger jaren om
te komen tot het scheppen van enige orde
in de chaos (de vele facetten toen) om
het totale VFB als gesprekspartner ten op-
zichte van de MvD te organiseren (naam
Veproha) mislukte. De MvD toen wenste
geen gesprekspartner — gelet op de vogels
van diverse pluimage welke zich in de Ve-
proha bevonden — te zijn. Partijen stonden
lijnrecht tegenover elkaar. Het VFB dat zich
bewust was geworden van het feit dat zij
internationaal moest worden en de leden
van de MvD die meenden dat alles bij het
oude (voor 1940) was gebleven.
Collega Grommers wil het mogelijk niet
geloven maar in die tijd waren er dieren-
artsen die geen honden of katten en evenzo
kippen wensten te behandelen, dat was
beneden hun \'waardigheid\'. Maar het was
onkunde. De eigenaren van de dieren waren
door hun vaktijdschriften beter op de
hoogte en wensten hoe dan ook de nieuwe
mogelijkheden toe te passen en dus te ver-
krijgen.

Een tweede poging begin zestiger jaren lukte
beter en dat was de FIDIN. Maar de con-
troverse bleef De toenmalige MvD meende
de FIDIN een tractaat te kunnen opleggen.
Een destijds ontworpen wet ter regeling van
de geneesmiddelenstroom (kanalisatie) ging
dan ook volledig de mist in.
Hoe het in latere jaren gegaan is, daarover
wil ik geen oordeel vellen want dat is na mijn
tijd. En inzichten zouden kunnen verande-
ren. Maar als ik het artikel van Grommers
lees, dan is de mentaliteit niet veranderd.
Tenslotte mijn maatschappelijke visie.
Beroepsorganisaties dienen te zijn gelijk-
waardige, volwaardige en privaatrechtelijke
gesprekspartners, ieder met met hun eigen
verantwoordelijkheden. Sporen zij parallel,
uitstekend, maar het mag nooit blijvend één
spoor worden. Zij blijven eikaars opponen-
ten.

Dat houdt in dat i.c. de FIDIN nooit\'orders\'
zou moeten komen ophalen bij de KNMvD
omdat zij \'superieur\' zou zijn. Zou dat wel
het geval zijn dan is dat een uiting van de
corporatieve staatsgedachte en die is nu
eenmaal bij mij funest.
In hetzelfde Tijdschrift voor Diergenees-
kunde staat een artikel over: \'De hoogste
tijd voor brede maatschappelijke discussie\'.
Dat is juist, maar laat de KNMvD in haar
eigen organisatie die discussie maar aan-
gaan.

Maar dat betekent tevens dat anderen i.c. de
FIDIN ook een dergelijke discussie moet
kunnen aangaan.

Voor het farmaceutische bedrijfsleven geldt
nog steeds in al zijn facetten en mogelijkhe-
den dat:

het ontwikkelen en brengen van therapeu-
tische substanties ten gebruike en heil van
mens en dier daar waar zij nodig zijn.
De kanalisatie daarvan is in feite secundair,
eerder een zaak van organisatie dan van
doel.

Apharmo BV te Arnhem heeft recentelijk een
visceuze oogdruppel op de markt gebracht zonder
antibiotica.

Het steriele Oogschoon is niet alleen bestemd
voor het reinigen van de ogen bij oogirritaties,
maar bij uitstek geschikt voor de behandeling van
Sicca syndroom, waaronder keratoconjunctivitis
sicca.

1. Door de speciale keuze van de excipiënten is
de vloeistof niet cytotoxisch voor het cornea en
conjunctiva epitheel.

3. Het conserveermiddel verstoort de stabiliteit
van de traanfilm niet, zodat het de \'break-up time\'
niet nadelig beïnvloedt (Sicca syndroom!).

4. Oogschoon bevat geen Calcium en Magne-
sium onttrekkende hulpstoffen en is derhalve niet
nadelig voor de intercellulaire binding van de
epitheelcellen van de cornea.

Onderzoek bij proefpersonen (humaan) heeft
aangetoond dat alleen al het ontbreken van

fysiologische concentraties van Calcium en Mag-
nesium in oogspoelvloeistof een versterkte des-
quamatie van het cornea-epitheel te zien geeft.

Op 11 mei 1989 introduceert Rodi B.V. een nieuw
concept in volledig hondevoer: Rodi Menu Plus.
Twee jaar onafgebroken produktontwikkeling,
marktonderzoek en talloze consumententests,
hebben geleid tot een uniek produkt met speci-
fieke eigenschappen als een fris, roze-rood uiter-
lijk door gebruikmaking van vers rundvlees (ruikt
als vers vlees van de slager) en gebruikmaking van
granen, maïs en verse groenten.
Het produkt is volledig (kalk, vitaminen, mine-
ralen, spore-elementen) en bevat geen syntheti-
sche kleur-, geur- en smaakstoffen.
Rodi Menu Plus wordt aangeboden in een
nieuwe, zilverkleurige portie-verpakking van 2 x
175 gr.

De introductie-actie, welke intensief zal worden
ondersteund door de media, vindt plaats in
samenwerking met de Dierenbescherming, ter
gelegenheid van het 125-jarig bestaan ervan, dit
jaar.

14.25: Presentatie van het onderzoeksrapport
\'Visie op Dierenartsen\' door de heer H. E. van
de Kerk, directeur Rabobank Nederland.
15.00: \'De dierenarts als marktgerichte dienst-
verlener\' door drs. A. J. Schuurmans en ir. A.
Smidts verbonden aan de Erasmus Universiteit te
Rotterdam.
15.30: Theepauze.

16.00: \'De dierenarts, werkzaam op het terrein
der veterinaire volksgezondheid, op weg naar
2000\' door prof dr. D. A. A. Mossel, Emeritus
hoogleraar vakgroep V.v.D.O. van de Faculteit
Diergeneeskunde tc Utrecht.
16.30: \'Diergeneesmiddelen en Good Veteri-
nary Practice\' door prof. dr. A. S. J. P. A. M. van
Miert, verbonden aan de vakgroep Veterinaire
Basis Wetenschappen van de Faculteit Dierge-
neeskunde te Utrecht.

18.00: Sluiting van het officiële gedeelte.
18.00: Aperitief in de Lounge Forumzaal.
19.00: Buffet in het RAI Europa Restaurant.

Op I, 2 en 3 juni 1989 zal in Veldhoven (NL)(bij
Eindhoven) de tweede Nederlandse AO-VET.
Basiscursus Osteosynthese bij Kleine Huisdieren
worden gegeven.

De cursus biedt een kennismaking met de alge-
mene principes van de fractuurbehandeling bij
kleine huisdieren en gaat dieper in op de principes
en de praktische toepassing van de stabiele frac-
tuur-verzorging door middel van schroeven en
platen.

Gedurende de praktische oefeningen (in totaal 7.5
uur) vindt er een kennismaking plaats met de
materialen en de methoden voor deze technieken.
Voor nadere informatie over de cursusinhoud en
-organisatie kunt u schrijven naar: Drs. F. J.
Meutstege, oud President AO-Vet. en cursuslei-
der, Steenen Camer 78, 3721 ND Bilthoven.

09.00: Dr. M. Eysker (R.U.U., Vakgroep Infec-
tieziekten en Immunologie, Fac. Diergenees-
kunde, Utrecht): \'Epidemiologie van nematoden-
infecties bij Vertebrata\'.

09.45: Prof. dr. ir. A. F. van der Wal (LUW,
Vakgroep Nematologie, Wageningen): \'Epidemi-
ologie van planteparasitaire nematoden\'.
10.30: Koffiepauze.

11.00: Dr. ir. W. R. Simons (AHOF, Leeuwar-
den): \'Epidemiologie van parasitaire nematoden
bij Arthropoda\'.

11.45: Dr. H. A. M. de Kruijf (RIVM, Biltho-
ven): \'Vrijlevende nematoden en hun waarde als
indicator voor het milieu\'.
12.30: Lunchpauze.

13.30: Dr. F van Knapen (RIVM, Laborato-
rium voor Parasitologie en Mycologie, Biltho-
ven): \'Afweermechanismen tegen nematoden in
mens en dier\'.

14.15: Dr. ir. F. J. Gommers (LUW, Vakgroep
Nematologie, Wageningen): \'Afweermechanis-
men tegen nematoden in planten\'.
15.00: Theepauze.

15.30: Dr. F. H. M. Borgsteede (Centraal Dier-
geneeskundig Instituut, afd. Parasitologie, Lely-
stad): \'Diagnostiek en bestrijding van nemato-
deninfecties bij mens en dier\'.
16.00: Ir. H. R. van Riel (Plantenziektekundige

Dienst, Wageningen): \'Diagnostiek en bestrijding
van planteparasitaire nematoden\'.
Toegang vrij voor alle belangstellenden!
Inlichtingen: Dr. F. H. M. Borgsteede, CDI,
Afdeling Parasitologie, Postbus 65, 8200 AB
Lelystad, tel. 03200-73313.

De themamiddag is verplaatst van 20 april 1989
naar vrijdagmiddag 9 juni 1989. Plaats: Gehoor-
zaal Hoofdgebouw CDI, Edelhertweg 15, Lely-
stad. Aanvang 14.00 uur

Presentatie van het Liber testimonii E. J. van der
Molen: \'Toxicologieal pathology of quinoxaline-
di-N-oxide feed additives for young pigs\'; prof.
dr. C. J. G. Wensing, CDI.
Thee/koffie.

Inzetbaarheid van chinoxaline-di-N-oxides in de
varkenshouderij. Een evaluatie van de werkzaam-
heid en de veiligheid voor het doeldier; dr. L. P.
Jager, CDI.

De residu-analyse en -toxicologie van carbadox;
in het bijzonder chinoxaline-2-carbonzuur; ir. Th.
J. Spierenburg, CDI.

Residu analyse op ehinoxalines met behulp van
spectroscopische technieken; dr. L. A. van Gin-
kel, R.I.V.M.

Gereduceerde metabolieten van carbabox in
weefsels; bepaling en vóórkomen; drs. M. M. L.
Aerts, RIKILT.

De Nederlandse Vereniging voor Microbiologie
Sectie Levensmiddelen organiseert een sympo-
sium met als thema \'Immunochemische- en DNA-
hybridisatie technieken\' op dinsdag 13 juni 1989.
Plaats: Landbouwuniversiteit, Complex De Dre-
ijen, Gebouw Biotechnion, Zaal 54 begane grond,
Wageningen.

— Dr. H. Hofstra (CIVO-TNO, Zeist): \'Detectie
en identificatie met behulp van immunochemi-
sche en DNA-hvbridisatiemethoden\'.

— Dr, K. Wernars (RIVM, Bilthoven): \'Onder-
zoeksresultaten verkregen met DNA-hybridisa-
tie-technieken\'.

— Drs. J. v.d. Plas (CIVO-TNO, Zeist): \'Detec-
tie van Campylobacter door middel van de po-
lymerase kettingreactie\'.

— Dr. J. P. M. Tommassen en drs. G. Spierings
(RU Utrecht, vakgroep moleculaire celbiologie):
\'Probes voor Enterobacteriaceae\'.
12.30: lunchpauze

This five-day International Symposium of the
World Association of Veterinary Microbiolo-
gists, Immunologists and Specialists in Infectious
Diseases (W.A.V.M.L) is for presentation of in-
vited papers (Key-note addresses) or short com-
munications/posters, on the epidemiology, trans-
mission, diagnosis and control of some of the
most diffusive infectious diseases of animals,
especially in relation to the legislation, to harmo-
nise the European Community strategy on this
matter either, inside the Community itself, and
also in respect with the regulations of the other
Countries outside the European Community.
The meeting will also inaugurate the opening of
the Vittorio Cilli University Laboratory of Viro-
logy.

Symposium WORKSHOPS
The Symposium will consist of 10 Workshops on
the following selected subiects:
WORKSHOP N. 1 International legislation
WORKSHOP N. 2 Rabies
WORKSHOP N. 3 Brucellosis
WORKSHOP N. 4 Foot-and-Mouth Disease
WORKSHOP N. 5 Respiratory infections of
cattle and Bluetongue

WORKSHOP N. 6 Enteric infections of cattle
WORKSHOP N. 7 Classic and African Swine
Fever

WORKSHOP N. 8 Bovine Viral Diarrhoea
WORKSHOP N. 9 Infections of Horses
WORKSHOP N. 10 The new trends of the vac-
cines

Inlichtingen: Dr. G. Castrucci, Scientific Program
11th International Symposium W.A.V.M.L - Fa-
colta di Veterinaria, Via S. Constanzo 4, 06100
Perugia, Italy, Phone: 75 32084
Inlichtingen zijn eveneens op het redactiesecreta-
riaat verkrijgbaar.

In Groot-Brittannië is in februari weer een
rapport gepubliceerd over de BSE-situatie
in het land. Dit rapport is samengesteld
door een onafhankelijke commissie be-
staande uit medewerkers van de Ministeries
van Public Health en van Agriculture, Fis-
heries and Food.

Momenteel heeft men op 2309 bedrijven
BSE vastgesteld. Op 25% van de bedrijven
is meer dan I positief dier gevonden. Per
week worden ± 150 gevallen geconstateerd.
Het risico van overdracht naar de mens
wordt zeer klein geacht. Scrapie bestaat al
honderd jaar in Engeland en is ook nooit
aan de mens doorgegeven. Het rund lijkt een
eindgastheer te zijn. Het optreden van deze
aandoening bij het rund wordt mede toe-
geschreven aan veranderde produktie-me-
thoden en gewijzigde procedures bij de
destructie van kadavers van runderen en
schapen.

Door het verbod op de verkoop, toelevering
of vervoedering van veevoer dat van her-
kauwers afkomstige dierlijke eiwitten bevat
aan runderen en andere herkauwers (Bovine
Spongiform Encephalopathy Order 1988)
verwacht men de contaminatieketen te kun-
nen onderbreken.

Een werkgroep van de EG-Commissie over
BSE is inmiddels bijeen geweest. Tijdens
deze vergadering hebben drie Britse deskun-
digen een beeld gegeven van de huidige
situatie, de epidemiologie en pathologie van
de ziekte en een toekomstbeeld geschetst.
De uiteenzetting volgt in grote lijnen eerder
vermeld rapport.

Ten aanzien van het pathologsich histolo-
gisch beeld wordt gewezen op de overeen-
komst met andere encephalopatiën (scrapie,
kuru, CJD). Belangrijk is de geografische
verspreiding van de ziekte, vooral in het
zuiden van Engeland. In het bijzonder de
FH-melkveehouderijen zijn aangetast.
De ziekte blijkt zich te manifesteren na het
derde levensjaar met momenteel een sterke
toename onder de 5-jarigen en ouderen.

In een besmette kudde is 1,52% van de
dieren aangetast; 77% van de aangetaste
kuddes hebben slechts 1 geval gehad. De
besmettingskans is gelijk voor mannelijke
en vrouwelijke dieren.

— vermindering toepassing van extractie-
middelen (van 70% naar 11% in de
periode 1981 — 1988) in het destructie-
proces;

Een overzicht van de wettelijke maatregelen
werd gegeven, waarmee men verwacht in
1991 een daling van het aantal gevallen te
bereiken, zodat het er in 1996 — 1997 nog
slechts enkele zullen zijn en in het jaar 2000
de ziekte uitgeroeid zal zijn.
Het probleem is dat de ziekte niet met
zekerheid bij het levende rund is te diagnos-
tiseren; slechts door histologisch onder-
zoek van de hersenen is de diagnose te
stellen.

— verplichte afslachting van verdachte die-
ren met een 100% compensatie voor de
bevestigde gevallen en 50% compensatie
voor de niet-bevestigde gevallen;

— de \'feedban\': verbod van vervoederen
van dierlijke eiwitten afkomstig van her-
kauwers aan herkauwers (vlees- en been-
dermeel);

Met betrekking tot het zoönose-aspect
merkten de Britten opdat het vrijwel uitge-
sloten is dat de ziekte op de mens overdraag-
baar is. In de risico-groepen (veehouders,
slagers, dierenartsen, laboratoriumperson-
eel) is nog géén geval gemeld; niettemin mag
de melk van verdachte dieren niet voor
menselijke consumptie worden gebruikt en
worden aangetaste dieren verbrand of be-

Er is geen verbod op export van dierlijke
melen, geen aanwijzing dat melk \'besmet\'
kan zijn.

Het agens lijkt een zogenaamd onconventi-
oneel virus te zijn dat nog nooit in vitro
gekweekt is en geen immuunrespons op-
roept.

Vanwege het voorkomen van de ziekte in
Ierland zal dit land gelijke maatregelen
treffen als het Verenigd Koninkrijk.

— verwerking in rundveevoeders van dier-
of beendermeel waarin rundereiwitten-
zijn verwerkt;

Gezien de lange incubatietijd is meer aan-
dacht voor BSE noodzakelijk. De ziekte kan
reeds jaren aanwezig zijn voordat deze kli-
nisch tot uiting komt en wordt ontdekt.
Voor het Intracommunautaire handelsver-
keer heeft de Britse BSE-situatie vooralsnog
géén consequenties.

Door de Europese Commissie zijn voorstel-
len ingediend bij de Raad tot wijziging, c.q.
aanvulling van Diergeneesmiddelen-Richt-
lijn 81/851/EEG.

1. Een nieuwe verordening van de Raad
waarin een communautaire procedure
wordt omschreven voor het vaststellen
van toleranties voor residuen van dierge-
neesmiddelen;

3. Een nieuwe Richtlijn waarin bepalingen
worden gegeven voor de registratie van
immunobiologische diergeneesmidde-
len.

Een belangrijk onderdeel van de onder 1.
bedoelde \'Residu Verordening\' vormt het
verplichte karakter van het advies aan-
gaande de toleranties. Bij de voorstellen ten
aanzien van punt 2. ziet de Commissie
ondermeer de volgende zaken als essentieel:

— de adviezen van het Diergeneesmiddelen
Comité te Brussel zullen niet langer
facultatief zijn maar een verplicht karak-
ter dragen;

— het inbouwen van meer garanties ten
aanzien van de distributie van dierge-
neesmiddelen;

— het onder bepaalde voorwaarden toe-
staan van gebruik van niet geregi-
streerde diergeneesmiddelen;

Bij de onder punt 3. genoemde registratie
van immunobiologische produkten zullen
waarborgen ten aanzien van de kwaliteit
gegeven moeten worden, rekening houdend
met de nationale immunisatieprogramma\'s.
Alle Lidstaten bleken tijdens de vergadering
van de Groep Economische Vraagstukken
van 14 maart in principe positief te staan
tegenover de voorstellen zoals ze door de
Commissie zijn ingediend. Op een groot
aantal punten zal echter nog nader ingegaan
moeten worden.

In Nederland kwamen in het tijdvak van 16 t/m
31 maart de volgende gevallen van besmettelijke
dierziekten waarvan aangifte verplicht is voor:

3—6 Acupunctuur: XXV Internat. Akupunk-
turkongress, Düsseldorf. Inl.: Parijs: tel. 09-
33.1.45664050.

10 \'Heden en toekomst van het onderzoek op
varkensproefbedrijf Bantham\'; lezingendag
t.g.v. 25-jarig bestaan (IVO/IMAG); Zeist
(pag. 297).

11 37. Fachgespräch über Geflügelkrankheiten,
Hannover (inl. red. secretariaat).

1 I Afd. Gelderiand KNMvD. Ledenvergade-
ring. Motel \'West-End\', Arnhem; 20.15 uur.

15—16 Meeting of the Eur. Society of Vet.
Pathology, Koblenz (inl. tel. 030-534303,
Vkgr. Pathol., Utrecht).

17—-18 PHLO-cursus \'Varkenshouderij\', Den
Bosch (inl.: ing. F. Appel, tel. 08370-84093).

17—19 PHLO-cursus \'EG-landbouwpolitiek\',
Wageningen (inl.: ing. F. Appel, tel. 08370-
84093).

20—21 Röntgenfachtagung der Internat. Ge-
sellsch. für Veterinär-Radiologie, Bad Pyrm-
ont. Inl. tel. 04264-2277.

22—2 juni Workshop Moleculaire Biologie en
Recombinant-DNA Technologie, Utrecht.

23—26 3rd Internat. Conf. on quantitative lu-
minescence spectrometry in biomedical
sciences. RU Gent. Inl. tel. 09-32 91218951.

24—27 23. Internat. Symposion über Ge-
schichte der Veterinärmedizin (A), Skara
(Zweden).

24—28 31. Internationales Symposium über die
Erkrankungen der Zoo- und Wildtiere,
Dortmund.

25—27 20. Jahresversammlung Schweizerische
Vereinigung für Kleintiermedizin, Biel (inl.
red.secretariaat).

29—2 juni Internationale Mastitustagung, St.
Georgen (Längsee). Inl.: Med. Universitäts-
klinik der Universität Wien.

30 \'Voedselveiligheid van teelt tot consument\';
Symposium (Stichting Voeding Ned.; inl. tel.
05908-16043).

30 Afd. Zuid-Holland KNMvD. Ledenvergade-
ring. Motel \'Bijhorst\', Wassenaar; 20.30 uur.

1 Contactdag voor de Pluimveehouderij, pri-
maire sector. \'Het Spelderholt\', Beekbergen.

1 Jubileumcongres FIDIN: \'Zit de dierenarts
op het juiste paard?\'; RAI Congres Centrum,
Amsterdam (pag. 1330 (1988), 526).

7 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Ledenverga-
dering, Rest. \'Molenwijk\', Boxtel; 20.00 uur
(pag. 362).

7 Ned. Ver. Parasitol. Themadag \'Nematoda
in relatie tot ziekten bij mens, dier en plant
en in milieustudies\'. Utrecht (pag 526).

8 lOe Ned. Kampioenschappen Kleiduiven-
schieten voor dierenartsen. Organisator
Boehringer Ingelheim B.V. Vetmedica.

12—13 Management Forum \' Detailed aspects
of European Animal Health Registration\',
London. (Inl.; red. seer.)

13 Symposium Ned. Ver. Microbiol \'Immuno-
chemische- en DNA-hybridisatietechnie-
ken\', Wageningen (pag. 527).

18—21 4th International DLG Poultry Sympo-
sium: \'Poultry Production in Hot Climates\',
Hameln (BRD).

25—27 Eur. Conference on Health and Social
Aspects in Swine Production, Kopenhagen.

Het arbeidsmarktonderzoek voor veterinair
opgeleiden is opgezet om te weten te komen
hoe de beroepsuitoefening zich in de ko-
mende jaren zal ontwikkelen, hoe deze ont-
wikkelingen kunnen worden bevorderd en
welke consequenties daarvan zijn voor de
opleiding. Het eindrapport dat in september
1988 verscheen is ter beoordeling aan de Af-
delingen en Groepen voorgelegd. Naar ver-
luidt is het rapport met gemengde gevoelens
ontvangen.

De Afdeling Utrecht heeft zich uitvoerig ge-
bogen over het eindrapport en is van mening
dat het rapport een gedegen analyse geeft
van het beroep en de opleiding en dat het
waardevolle suggesties biedt zowel voor een
verbreding en verdieping van het beroep als
voor aanpassingen van de opleiding om een
zo goed mogelijke aansluiting te verkrijgen
op de eisen van de diverse vormen van be-
roep.suitoefening. Natuurlijk zijn er kriti.%che
kanttekeningen te maken, maar de Afdeling
heeft zich vooral geconcentreerd op die pun-
ten, die een positieve bijdrage zouden kun-
nen leveren aan het tot maximale ontplooi-
ing brengen van ons beroep: werk voor allen
in de volle breedte, op een zo hoog mogelijk
niveau.

Waarom wilde de KNMvD destijds dat ar-
beidsmarktonderzoek? Vanwege de dreiging
van een toenemend aanbod op een volle ar-
beidsmarkt was het voor de KNMvD van
groot belang inzicht te verkrijgen in de
werkgelegenheidsperspectieven. Vooruitlo-
pend op de resultaten van het arbeidsmarkt-
onderzoek heeft het toenmalige Hoofdbe-
stuur plannen voor de werkgelegenheids-
bevordering voorgelegd aan de deelnemers
van de eerste \'Besturendag\'> in augustus
1987. Een van de beleidspunten was het stu-
ren van de werkgelegenheid via de opleiding
door middel van het creëren van meerdere
afstudeerrichtingen, het intensiveren van de
differentiaties en sturing van de doorstro-
ming naar de postdoctorale opleiding tot
dierenarts. Een en ander impliceert dat de
KNMvD zich intensiever met de opleiding
zou moeten gaan bemoeien.

In het eindrapport van het arbeidsmarkton-
derzoek wordt gesteld dat als de opleiding
adequaat wil inspelen op de gesignaleerde
ontwikkelingen op de arbeidsmarkt, het op-
leidingsbeleid drastisch zal moeten verande-
ren.

Momenteel bezint de Faculteit zich op de
randvoorwaarden voor een wijziging van het
curriculum. Moet de Faculteit die randvoor-
waarden geheel autonoom vaststellen of
heeft de beroepsgroep hierin ook een be-
langrijke taak?

Terecht wordt in het rapport opgemerkt (pa-
gina 59) dat de Faculteit haar doel niet zal
bereiken als het gevolgde beleid niet wordt
onderschreven, ondersteund en aangevuld
door het beroepsveld. Daarom adviseert het
rapport de KNMvD haar medeverantwoor-
delijkheid voor de opleiding concreet vorm
te geven.

Het Hoofdbestuur heeft bij herhaling laten
weten dat de KNMvD best bereid is mede-
verantwoordelijkheid te dragen voor de for-
mulering van eisen waaraan de gedifferen-
tieerde dierenarts moet voldoen, maar dat
de verantwoordelijkheid voor de inhoud van
het onderwijs geheel bij de Faculteit dient te
liggen. Met een dergelijke opstelling schuift
het Hoofdbestuur een belangrijke verant-
woordelijkheid van zich af. Het gaat immers
niet alleen om de (veelal enkel vaktechni-
sche) eindtermen waaraan een dierenarts (of
anderszins veterinair opgeleide!) zou moeten
voldoen, maar ook om de wijze waarop qua
onderwijsfilosofie en onderwijsmethodiek de
student de juiste beroepsattitude wordt bij-
gebracht. Want laten we niet vergeten dat de
\'vorming\' van onze toekomstige beroep.s-ge-
noten tijdens de opleiding plaatsvindt. De
KNMvD, waarin vertegenwoordigers van
alle mogelijke vormen van veterinaire be-
roepsuitoefening verenigd zijn, moet in staat
worden geacht om binnen het kader van
haar eigen doelstellingen vast te stellen over
welke vaardigheden de student moet be-
schikken om op alle deelgebieden van de
diergeneeskunde optimaal te kunnen functi-

Het Hoofdbestuur heeft een uitnodiging
voor een informatieavond ontvangen van
Schreuder Management Insurances B.V.
met betrekking tot ZOO NV.

ZOO NV wordt een schadeverzekerings-
maatschappij die naast ziektekosten —
ook ongevallen en overlijdensverzekerin-
gen (waaronder ook crematieverzekerin-
gen) voor honden en katten gaat dekken.

De onderwerpen welke deze dag centraal
staan zijn de biotechnologie en de arbeids-
marktsituatie.

De KNMvD is aangesloten bij de Biologi-
sche Raad. In dit kader wordt elk jaar een
bijdrage gestort (ƒ250,-) in het Fonds Na-
tionale en Internationale Samenwerking
van de Raad. Biologische onderzoekers
niet verbonden aan de vaste staf van een
laboratorium of instituut (geen studenten)
kunnen te behoeve van een buitenlandse
activiteit een beroep doen op dit Fonds.
Voorwaarde is wel dat de bijdrage uit het
fonds, maximaal ƒ 400,- een behoorlijk
percentage van de benodigde gelden dekt.

Zoals reeds eerder medegedeeld in het
Tijdschrift voor Diergeneeslcunde van 15
april jl. (bladzijde 487) heeft het Hoofdbe-
stuur besloten de invoering van een regi-
stratiebedrag voorlopig op te schorten.

Eén en ander zal verder worden besproken
in de ledenvergadering van de Groep Vete-
rinaire Specialisten op 9 mei a.s.

In het overleg met de Veterinaire Dienst
op 22 maart jl. zijn onder andere de vol-
gende onderwerpen aan de orde gekomen:

De ontwikkelingen op het terrein van de
biotechnologie gaan razend snel. De ethi-
sche vraagstukken die hiermee samenhan-
gen worden steeds duidelijker en vragen
om een antwoord.

Ook de KNMvD, als vertegenwoordiger
van de beroepsgroep van dierenartsen, zal
zich op deze problematiek moeten bezin-
nen en met standpunten dienaangaande
moeten komen. Van essentieel belang hier-
bij is de achterban te informeren over de
ontwikkelingen die gaande zijn.
Binnen de overheid is een Commissie van
Advies ingesteld welke zich met alle aspec-
ten van de biotechnologie zal bezighou-
den. De KNMvD maakt hier geen deel van
uit maar zal door de Veterinaire Dienst op
de hoogte worden gehouden van de vorde-
ringen van de Commissie.

De structuur van de organisatie van de Ve-
terinaire Dienst was in het verleden sterk
gericht op het verrichten van uitvoerende
taken.

Enkele uitvoerende taken zijn overgeno-
men door de Rijksdienst voor de Keuring
van Vee en Vlees, terwijl andere in de toe-
komst waarschijnlijk door de Stichting
Gezondheidszorg voor Dieren zullen wor-
den overgenomen. Reden om tot een aan-
passing van de structuur te komen. In het
beleidsvoornemen was als datum van in-
voering 1 maart 1989 genoemd. Dit is
voorlopig verschoven naar I april 1989.

Een Algemene Maatregel van Bestuur over
de bevoegdheden van para-veterinairen is
in vooibereiding. In deze Algemene Maat-
regel van Bestuur wordt ook de uitvoering
van de embryo transplantatie nader uitge-
werkt.

Geheel duidelijk is de regeling nog niet.
Met name de vraag of ook de para-veteri-
nair naast de dierenarts de bevoegdheid
krijgt embryo\'s in te brengen is nog niet
beantwoord.

De KNMvD is van mening dat deze be-
voegdheid uitsluitend aan de dierenarts
moet worden voorbehouden en heeft zich
in deze zin al vele malen bij de overheid en
de Kamer uitgelaten.

Er zal een zeer goede voorlichting over de
diergeneesmiddelen registratie, gebruik
van de toegelaten middelen en dergelijke
moeten komen.

De Veterinaire Dienst bezint zich op de
vraag hoe dit het beste kan worden opge-
zet. Goed overleg met het Hoofdbestuur
hierover wordt zeer op prijs gesteld.

De Koninklijke Nederlandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde heeft zijn standpun-
ten in een hearing van de Tweede Kamer
naar voren gebracht.
De Veterinaire Dienst heeft met instem-
ming van datgene wat de Maatschappij
naar voren heeft gebracht kennis geno-
men.

Het resultaat van de verdere behandeling
in de Tweede Kamer zal moeten worden
afgewacht.
Dierziekten situatie

De voorlopige indruk is dat de getroffen
maatregelen ter voorkoming van de ver-
spreiding van dierziekten binnen Europa,
effectief zijn.

Een van de voorstellen welke binnenkort
in EEG-verband aandacht zal krijgen be-
treft de afschaffing van de mond en klauw-
zeer-enting.

De verwachting is dat deze enting inder-
daad zal worden afgeschaft hoewel op de
termijn waarop dit zal plaatsvinden op dit
moment nog geen zicht bestaat.
Er is zorg over de situatie met betrekking
tot BSE.

Het aantal gevallen in Engeland neemt
snel toe. In Engeland is een commissie in-
gesteld welke binnenkort met een rapport
over haar bevindingen z^l komen.
Ook vanuit volksgezondheid bestaat be-
langstelling voor de resultaten van het on-
derzoek. Dit komt met name voort uit on-
zekerheid over de betekenis van BSE voor
de volksgezondheid, hoewel uit de tot nu
toe beschikbare informatie niet is gebleken
dat er van enig risico voor de volksgezond-
heid sprake zou zijn.

De Maatschappij is voornemens een Werk-
groep in te stellen die zich bezighoudt met
de positie van de dierenarts binnen het
landbouwonderwijs. De bestaande knel-
punten zullen worden geïnventariseerd
waarna gekeken zal worden welke moge-
lijkheden er zijn om tot een oplossing hier-
van te komen.

Al geruime tijd bestaat er bij de Neder-
landse Vereniging van Dierenartsvrouwen
een lijst met adressen van Nederlandse die-
renartsen die zich bereid hebben verklaard
gastvrijheid te verlenen aan buitenlandse
collegae en/of hun gezinsleden voor één of
meerdere nachten. In het buitenland, met
name in de Engels-sprekende gebieden, is
dit een zeer populaire manier van vakan-
tie-houden. Immers, men maakt niet alleen
kennis met de dagelijkse manier van leven
in een ander land, maar leert tevens iets
van de geneugten en problemen van vak-
genoten in andere levensomstandigheden.
De bestaande lijst van adressen is intussen
aangepast en u begrijpt misschien wat we
nu willen: meer Nederlandse dierenartsen
die hun huis en logeerkamer openzetten
voor veterinair-betrokkenen van over de
grenzen.

Lijkt het u leuk om eens een avondje met
een collega uit een ander land te praten?
Zou die zoon of dochter van een dieren-
arts uit het buitenland niet prima op kun-
nen schieten met uw \'binnenlands\' kroost?
Probeer dit avontuur en geef u op bij:
mevr. N. C. Niemantsverdriet-Albrecht,
Spieringweg 1075, 2136 LN Zwaanshoek,
tel. 02502-8125. Overigens, wist u dat u op
datzelfde adres terecht kunt voor adressen
van contactpersonen in andere landen?
(Voor als u zelf eens even tijd hebt voor
vakantie!)

Zes jaar geleden hield ik voor u mijn eerste
speech als versgekozen voorzitter van de
Groep. Vandaag sta ik vóór u met mijn ze-
vende en laatste jaarrede. Een jaarrede, die
zowel een overzicht geeft van de bestuurs-
en Groepsactiviteiten van het afgelopen
jaar, alsook een terugblik op de voorbije
zes jaar.

Laat ik beginnen met u het wel en wee van
de Groep gedurende het bestuursjaar 1988
te schetsen.

Voor de Groep, het bestuur en haar com-
missies was het afgelopen jaar opnieuw
een actieve periode, waarin naast de ge-
bruikelijke evenementen zoals vergaderin-
gen, congres en najaarsdag aan een aantal
oude en bekende problemen en onderwer-
pen werd gewerkt, maar ook enkele
nieuwe uitdagingen bij de horens werden
gevat. De één met wat meer succes dan de
ander.

Zoals gebruikelijk hebben ook in 1988 de
verschillende contacten met de KNMvD
plaats gehad. Deze contacten bestaan on-
der andere uit het jaarlijks overieg tussen
het Hoofdbestuur en het Groepsbestuur.
In dit overleg kwamen een aantal alge-
mene zaken aan de orde. Op een prettige
en open manier kon hier met elkaar van
gedachten worden gewisseld. Vooral voor
dc nieuwe bestuursleden zowel in het
Hoofdbestuur als in het Groepsbestuur,
vormt dit een goede gelegenheid om nader
met elkaar kennis te maken. Enkele pun-
ten waarover verschil van inzicht bestond
tussen beide besturen konden tijdens het
overleg nader uiteen gezet worden. Naast
algemene zaken vroegen de hervatting van
de besprekingen rond het structuurrap-
port, de herstructurering van het bureau
van de KNMvD en het functioneren van
de verschillende beleidsorganen van de
Maatschappij speciaal de aandacht. De
positieve sfeer waarin de discussies ge-
voerd werden wettigt de verwachting dat

ook in de toekomst de goede relatie zal
blijven voortduren. De kritische geluiden
inzake het functioneren van de KNMvD
die zowel in dit overleg alsook in sommige
andere overlegorganen soms doorklonken
zijn steeds vanuit een positieve en opbou-
wende houding geuit. Dit vanuit de over-
tuiging dat de KNMvD — hoewel haar le-
den vogels van een steeds diversere
pluimage zijn — de gemeenschappelijke
belangen van alle dierenartsen als overkoe-
pelende organisatie dient te behartigen.
Wel zijn wij van mening dat de Groep Ge-
neeskunde van het Kleine Huisdier binnen
het kader van de KNMvD steeds haar ei-
gen signatuur dient te tonen, ook dan
wanneer dit conflicteert met de belangen
van andere Groepen binnen de KNMvD.
Dat de contacten met deze andere Groe-
pen goed zijn moge blijken uit het overleg
dat het bestuur tweemaal per jaar heeft
met het bestsuur van de Groep Praktici
Grote Huisdieren. Dit overleg biedt beide
besturen de gelegenheid hun mening over
een aantal zaken nader uiteen te zetten en
waar mogelijk een gezamenlijk standpunt
te bereiken, of gezamenlijk actie te onder-
nemen. Waar de meningen over sommige
dingen nogal eens willen verschillen leidt
een open discussie in ieder geval tot een
beter begrip voor eikaars standpunt. Met
name over de NOVAD werd dit jaar met
elkaar van gedachten gewisseld.
Na een vrij lange periode waarin de be-
sprekingen over het structuurrapport, zo-
als ik de \'Discussienota structurering vete-
rinaire verzorging gezelschapsdieren\' in dit
verband verder zal noemen, hebben stil ge-
legen is dit najaar hiermee een nieuwe start
gemaakt. Besloten werd om de leden van
de KNMvD via een communiqué in het
Tijdschrift voor Diergeneeskunde op de
hoogte te brengen van de ontwikkelingen
van het rapport sinds de discussies in de
diverse geledingen van de KNMvD. Daar-
naast zal een afvaardiging uit de Struc-
tuurcommissie het rapport op zijn actuali-
teit screenen.

Het Hoofdbestuur en het Groepsbestuur
zullen in vervolg hierop in overleg de ver-
dere verwerking van het structuurrapport
en de berichtgeving naar de leden bepalen.
Duidelijk kwam in dit eerste overleg naar

voren dat het rapport op basis van de
landelijke discussie, maar ook door de ver-
anderde omstandigheden op een aantal
punten aanpassing nodig had. Toch kon
geconcludeerd worden dat er op sommige
punten gedurende de afgelopen jaren in de
veterinaire verzorging van de gezelschaps-
dieren een ontwikkeling heeft plaatsgehad
en nog heeft, die loopt langs de lijnen zo-
als het structuurrapport zich dit had voor-
gesteld. Ik denk hierbij met name aan de
voorzichtige opkomst van het veterinaire
specialisme en de verwijs-structuur die
hiermee bezig is te ontstaan. De erkenning
van de veterinaire specialisten is, voor wat
betreft de specialismen op het gebied van
de gezelschapsdiergeneeskunde dit jaar in
een afrondend stadium gekomen. Uit-
eindelijk is in dit verband besloten tot vier
specialismen, te weten de dermatologie, de
oogheelkunde, de interne geneeskunde en
de chirurgie. Deze laatste omvat dan de
weke delen-chirurgie en de orthopedie.
Alleen over de eindtermen en de oplei-
dingsduur van dit laatste specialisme moe-
ten de laatste beslissingen nog genomen
worden. Naast de vier genoemde specialis-
men vanuit de vakgroep Geneeskunde van
Gezelschapsdieren bestaan reeds de specia-
lismen pathologie en radiologie.
Volgend op de totstandkoming van deze
genoemde specialismen is ook reeds een
begin gemaakt met de de facto erkenning
van specialisten in de verschillende discipli-
nes.

De specialisten op uitnodiging in de ver-
schillende disciplines zijn reeds benoemd.
En de aanmelding voor de de facto te
erkennen specialisten is ook opengesteld.
Met de beoordeling van deze aanmeldingen
is reeds een begin gemaakt.
Met enig voorzichtig optimisme kunnen
we stellen dat de veterinaire specialisten
zich een bescheiden plaats in de veterinaire
gezondheidszorg van het gezelschapsdier
in Nederland hebben weten te veroveren.
Dat zij werkzaam zijn in een functie of op
een plaats waar zij in meerderheid van tijd
hun specialisme uitoefenen. Dit in weerwil
van de negatieve verwachtingen die bij een
deel van de dierenartsen over de toekomst-
mogelijkheden van hen bestond. De spe-
cialistische hulp bleek vaak ook niet die
kostenverhoging in te houden die velen er-
van verwachtten, zeker indien door een
snellere diagnose een betere en gerichtere
therapie mogelijk was. De vestiging en de
werkwijze van de nu werkzame specialis-
ten heeft over het algemeen geen aanlei-
ding gegeven tot verstoring van de collegi-
ale verhoudingen of tot extra spanningen
op de arbeidsmarkt. Ik ben er zeker van
dat wij de verdere ontwikkeling van de ve-
terinaire gezondheidszorg met vertrouwen
tegemoet kunnen zien.
De werkgelegenheid en de intercollegiale
verhoudingen waren dit jaar opnieuw aan-
dachtspunten van het bestuur. De werk-
groep van de KNMvD voortkomende uit
de afdeling Gelderland en onder leiding
van collega Aukema, die van deze proble-
matiek middels een enquête onder de die-
renartsen een studie maakte, sloot dit jaar
haar onderzoek af en rapporteerde aan het
Hoofdbestuur. U zult te zijner tijd hiervan
op de hoogte gesteld worden. Overigens
bereikten het bestuur in de loop van dit
jaar geen signalen dat de situatie op de ar-
beidsmarkt belangrijk verslechterd is.
In opdracht van de KNMvD en de Facul-
teit Diergeneeskunde werd door een we-
tenschappelijk team van het Instituut voor
Toegepaste Sociale Wetenschappen van de
Universiteit van Nijmegen een onderzoek
gedaan naar de beroepsmogelijkheden
voor dierenartsen in de toekomst. Deze
zomer rondden zij hun onderzoek af met
het rapport Arbeidsmarktonderzoek voor
veterinair opgeleiden.
De voorzitter van de KNMvD noemde in
zijn jaarrede op de Algemene Ledenverga-
dering van de KNMvD het een belangwek-
kend en goed rapport, maar plaatste toch
een aantal kritische kanttekeningen.
Het bestuur van de groep heeft uiteraard
kennis genomen van het rapport en met
uw goedvinden een commissie het rapport
laten bestuderen. Het bestuur van de
groep vindt het rapport een zeer belangrijk
document. Het biedt een aantal waarde-
volle suggesties voor aanpassingen in hel
veterinair onderwijs die de veterinair opge-
leiden een betere kans op een bredere ar-
beidsmarkt geven. Met name twee sugge-
sties die in het rapport gedaan worden
verdienen binnen de beroepsgroep een se-
rieuze discussie. De eerste behelst het ad-
vies voor een studie naar het ontstaan, de
functie en de nadelen van de wettelijke al-
gehele bevoegdheid en de heroverweging
van de wenselijkheid van een dergelijke be-
voegdheid. Het tweede advies houdt in dat

de KNMvD in de toekomst mede-verant-
woordelijkheid gaat dragen voor de dier-
geneeskundige opleiding. Beide onderwer-
pen zijn in het verleden verschillende keren
punt van discussie geweest in de beroeps-
groep, maar verdienen ook nu weer onder
invloed van de veranderde omstandighe-
den een serieuze heroverweging.
Het bestuur heeft zich het laatste jaar met
enige zorg gerealiseerd dat de veterinaire
apotheek, het apotheekhoudende karakter
van de dierenartsenpraktijk en het
voorschrijfgedrag van de dierenarts in
sommige kringen een punt van discussie is
geworden. Punten van kritiek op het vete-
rinair handelen zijn hierbij het onnodig ge-
bruik van de nieuwste generaties antibio-
tica waardoor een snelle resistentie-
ontwikkeling, ook voor humaan gebruik,
ontstaat en uiteraard de malafide verkoop
van medicijnen in de bio-industrie waar-
aan ook dierenartsen zich schuldig maken.
Zo heeft het clenbuterol-schandaal ook het
bestuur van de Groep beziggehouden, hoe-
wel het gebruik en misbruik van dit medi-
cijn op zichzelf de gezelschapsdierenprak-
ticus niet raakte.

Een heroverweging bij de wetgever van de
wenselijkheid van een apotheekhoudend
dierenarts versus de verkoop van veteri-
naire medicijnen via een hierop gespeciali-
seerde onafhankelijke apotheek onder ver-
antwoordelijkheid van een farmaceut
behoort zeker niet tot de onmogelijkhe-
den. De noodzaak om na 1992 in Euro-
pees verband ook op het punt van de vete-
rinaire apotheek tot een eensluidende
wetgeving te komen zou zeker onder in-
vloed van volksgezondheids- en milieu-
aspecten tot een dergelijke heroverweging
kunnen leiden. Het is een illusie te ver-
wachten dat hierbij de apotheek van de ge-
zelschapsdierenprakticus een aparte plaats
zou innemen.

Wij achten het de taak van de KNMvD
om in een niet mis te verstaan standpunt
het onnodig gebruik en misbruik van me-
dicijnen af te wijzen en met alle haar ten
dienste staande middelen misbruik van
medicijnen of overtredingen van de wette-
lijke voorschriften hieromtrent door die-
renartsen te straffen of door te geven aan
de wettelijke instanties.
Het bestuur heeft zich met name onder lei-
ding van collega Heslinga dit jaar verder
beziggehouden met de onderwerpen public
relations en marketing en met de automa-
tisering. Public relations en marketing zijn
beide begrippen die tot voor kort in ons
beroep geen weerklank vonden. De veran-
derde marktomstandigheden nopen echter
ook de dierenarts zich duidelijker te affi-
cheren. De belangstelling die ook interna-
tionaal voor deze onderwerpen bestaat
moge blijken uit de aandacht die de ver-
schillende congressen, zoals het WSAVA
World Congress te Harrogate en onze ei-
gen \'Voorjaarsdagen\', hieraan besteden.
In gelijke mate geldt dit voor de automati-
sering. De groep heeft een commissie die
zich met de automatisering van de gezel-
schapsdierenpraktijk bezighoudt. Zij doet
dit onder andere door bestaande software-
programma\'s te verzamelen en met elkaar
te vergelijken. De gegevens die deze com-
missie samenbracht waren medebepalend
voor onze houding inzake het overleg met
de NOVAD. Mijn opvolgster zal in haar
rede de plannen van het bestuur inzake
public relations, marketing en automatise-
ring aan u voorleggen.
In het besef dat 1992 ook voor ons beroep
de nodige implicaties zal hebben is het be-
stuur van mening dat de internationale
contacten en met name die in Europees
verband van steeds groter belang zijn en
worden. Met het oog hierop heeft de voor-
zitter, die tevens national representative is
bij de WSAVA in 1988 zowel het World
Congress in Barcelona als het Nationale
Congres van de Franse zusterorganisatie
in Parijs bezocht en de Groep vertegen-
woordigd.

Dc WSAVA, waarin u door de national re-
presentative vertegenwoordigd bent, heeft
haar activiteiten de afgelopen zes jaar
structureel uitgebreid. Naast de verschil-
lende nationale vertegenwoordigers hebben
in het bestuur van de WSAVA ook de
vertegenwoordigers van de specialistenvere-
nigingen zitting. De verslagen van de nati-
onale activiteiten en die van de
specialistenverenigingen komen elke verga-
dering aan de orde en waar mogelijk
wordt gestreefd naar onderlinge afstem-
ming op eikaars activiteiten. Via intensieve
internationale contacten wordt getracht
een snellere oplossing te vinden voor een
aantal erfelijke afwijkingen, zoals bijvoor-
beeld heupdysplasie en oogafwijkingen.
Ook wordt getracht om via een snelle in-
ternationale melding nieuwe ziektes in

kaart te brengen, zoals dit momenteel ge-
beurt met het Feline Dysautonomia Syn-
drome.

Tussen de WSAVA en de WVA. waarvan
de WSAVA lid was, is het dit jaar tot een
breuk gekomen. Op het wereldcongres in
Barcelona is een hiertoe strekkend voorstel
van het WSAVA-bestuur aangenomen. Dit
naar aanleiding van een controverse tussen
de WVA en de WSAVA over het kleine
huisdierenprogramma en de vergoeding
van de sprekers hiervoor op het WVA-
World Congress. Toen de WVA weigerde
op de alleszins redelijke eisen van de
WSAVA in te gaan is besloten de WVA te
verlaten. Een bericht in positieve zin van
de laatste WSAVA-vergadering betrof ons
ere-lid collega Gajentaan. Hij ontving tij-
dens de openingsceremonie de \'1988 Inter-
national Prize for Service to the Profes-
sion\', waarmee ik hem nogmaals van harte
feliciteer.

Omdat herhaaldelijk het gevoel bestond
dat de nationale activiteiten in Europees
verband slecht op elkaar waren afgestemd
is in 1987 in Parijs de \'European Harmoni-
zation Commission\' in het leven geroepen.
Doel is, zoals gezegd, een betere Europese
samenwerking en harmonisatie, mede met
het oog op 1992.

— het op elkaar afstemmen van de ver-
schillende congressen wat datum en voor
zover mogelijk wat onderwerp betreft;

— de aanzet tot een Europees reprint tijd-
schrift, waarin belangrijke artikelen uit de
nationale tijdschriften in de gangbare ver-
talingen opnieuw uitgegeven worden;

— aandacht voor de nationale wetgeving
op gebied van de veterinaire apotheek en
de noodzakelijkheid om ook op dit gebied
vóór 1992 tot een harmonisatie te komen.
Het bestuur acht ook voor de toekomst
het handhaven en eventueel uitbreiden van
de internationale contacten van groot be-
lang. De extra tijd en financiële middelen
die hiervoor beschikbaar gemaakt moeten
worden zullen in de toekomst zeker de
moeite waard blijken. Omdat de taak van
de national representative met deze ont-
wikkelingen omvangrijk is geworden en de
verwachting gerechtvaardigd is dat de om-
vang van de werkzaamheden in de toe-
komst zal toenemen acht het bestuur het
verstandig het voorzitterschap van de
groep niet meer te combineren met de
functie van national representative, maar
hiervoor een collega te benaderen die deze
taak voor langere tijd op zich wil nemen.
Het is voor het bestuur elk jaar weer pret-
tig te merken dat vele collegae bereid ge-
vonden worden om zich voor de Groep in
te zetten door zitting te nemen in werk-
groepen en commissies. Vanaf deze plaats
wil ik ook dit jaar opnieuw namens de
Groep mijn dank hiervoor uitspreken.
Het is niet mijn gewoonte geweest de com-
missies en werkgroepen hierbij apart te
noemen. Voor één commissie heb ik steeds
een uitzondering gemaakt op dit punt.
De leden van de Voorjaarsdagencommissie
onder leiding van collega Ter Beek en ze-
ker niet te vergeten hun partners wil ik
ook dit jaar weer de grote waardering van
de Groep overbrengen voor de tijd en de
energie die zij besteedden aan de organisa-
tie van de \'Voorjaarsdagen\' die ook dit
jaar weer een groot succes waren. Mede
door dit congres heeft Nederland op het
gebied van de geneeskunde van het gezel-
schapsdier internationaal een bekende en
uitstekende naam verworven.
Zonder te pretenderen dat de \'Najaarsdag\'
qua niveau te vergelijken is met de \'Voor-
jaarsdagen\', verheugt het mij te kunnen
constateren dat het bestuur de afgelopen
jaren met de organisatie van de \'Najaars-
dag\' een traditie van een op de praktijk ge-
richt symposium heeft opgebouwd, dat ge-
zien de deelnemersaantallen en de reacties
op het programma door de leden gewaar-
deerd wordt. Ook dit jaar werd de Na-
jaarsdag, die opnieuw in Barneveld werd
gehouden en in het teken stond van de
praktische benadering van de vergiftigde
patiënt, door een groot aantal leden be-
zocht. Het is het vaste voornemen van het
bestuur om de organisatie van een derge-
lijk symposium te continueren, waarbij
aan de mogelijkheid om door de keuze van

de sprekers en de lokatie ook buitenlandse
collegae voor het symposium te interesse-
ren niet voorbijgegaan zal worden. Uiter-
aard zal er steeds door een nauw overleg
met de Voorjaarsdagencommissie voor ge-
waakt worden dat het programma van de
Najaarsdag niet strijdig is met dat van de
Voorjaarsdagen of hiervoor een concur-
rent zou kunnen zijn.
Wanneer je als scheidend voorzitter toe-
werkt naar je eigen opvolging, ontkom je
niet aan een terugblik op de afgelopen zes

jaar, waarin je samen met je bestuursgeno-
ten de leiding had van deze Groep.
Een aantal vragen zoals;

— hoe zou het in de toekomst gaan;
dringen zich dan onherroepelijk aan je op.
Als een rode draad door deze gehele be-
stuursperiode loopt de \'Discussienota
structurering veterinaire verzorging gezel-
schapsdieren\'.

Het initiatief hiertoe werd nog door mijn
voorganger genomen. Voor mij betekende
het de eerste grote klus en gelijk het \'pièce
de résistance\' van onze bestuursperiode.
Het onthaal dat het rapport, of beter ge-
zegd de discussienota ten deel viel bij de
bespreking in de verschillende geledingen
van de KNMvD, maar zeker ook in onze
eigen kring, was niet onverdeeld positief
te noemen.

Toch blijkt bij analyse van de verslagen
van de verschillende discussies dat de kri-
tiek zich met name op een klein aantal
punten van het rapport concentreert, maai
dat het rapport niet integraal wordt afge-
wezen. Dat er momenteel parallellen zijn
te trekken tussen de ontwikkelingen die
zich de laatste jaren in de veterinaire ver-
houdingen voordoen en de lijn die het
structuurrapport aangeeft is een aandui-
ding voor de waarde die het rapport blijkt
te hebben. Dit mag ook worden afgeleid
uit het feit dat recentelijk het rapport op-
nieuw gespreksonderwerp is geweest tus-
sen Groepsbestuur en Hoofdbestuur. De
gang van zaken rond de behandeling van
het structuurrapport heeft het bestuur ge-
leerd dat de communicatie met de leden
onvoldoende was. We hebben getracht de
informatievoorziening naar de leden in de
jaren daarop meer aandacht te geven. Het
was soms teleurstellend te merken dat in
enkele gevallen het rapport beoordeeld
werd op een onvolledig of slecht verwerkte
informatie en dat een deel van de leden
zich weinig betrokken voelt bij het on-
derwerp. Voor het goed functioneren van
het bestuur en de vereniging is de betrok-
kenheid van de leden bij de bestuurszken
van cruciaal belang.
De veranderende arbeidsverhoudingen,
een steeds groeiende druk op de arbeids-
markt en een toenemend aantal vrije vesti-
gingen hebben het bestuur in de loop van
de tijd beziggehouden. Getracht is op ade-
quate wijze aan de oplossing van de pro-
blemen mee te werken. Uiteraard niet
alleen, maar samen met de KNMvD en an-
dere groepen.

Het bestuur is er hierbij van uitgegaan dat
het niet ongegrond is te verwachten dat
door de ontwikkelingen in de landbouw-
huisdierensector een onevenredig groot
deel van de toekomstige dierenartsen een
keus zal maken voor een werkkring in de
gezelschapsdierensector, al dan niet via
vrije vestiging.

De komst van het rapport \'Arbeidsmarkt-
onderzoek voor veterinair opgeleiden\' on-
derstreept nogmaals de aandacht die er
voor dit onderwerp bestaat, zowel bij de
beroepsorganisatie als bij de Faculteit
Diergeneeskunde.

Eén van de tendensen in dit rapport is dat
het voor het betreden van nieuwe arbeids-
markten van veterinair opgeleiden wense-
lijk is, dat een aantal vast staande princi-
pes aan een herwaardering worden
onderworpen.

Het bestuur is van mening dat de discussie
over een heroriëntering van het beroep
niet geremd moet worden door een aantal
principes die ten ene male onbespreekbaar
blijven.

Veranderingen hebben zich in onze sector
ook voltrokken in de wijze van beroeps-
uitoefening.

De verkoop van dieetvoeding in de prak-
tijk heeft de enorme vlucht genomen en in
het kielzog ervan neemt ook de OTC ver-
koop van dierverzorgingsmiddelen en niet
UD medicijnen toe. Een ontwikkeling die
past in de filosofie die de gezelschapsdie-
renparktijk ziet als hel instituut waar de
eigenaar voor de totale verzorging van zijn
huisdier terecht kan. Het bestuur is voor-
alsnog geen voorstander van deze vorm
van praktijkuitoefening in zijn meest ex-
treme vorm. Het is echter begrijpelijk dat
de dierenarts via de uitbreiding van zijn
serviceverlening tracht een deel van zijn
dalende praktijkomzet te compenseren.
Het bestuur ziet het als zijn taak om de
ontwikkelingen op dit gebied richting te
geven en te begeleiden. Naar aanleiding
hiervan heeft zij de Commissie Public Re-
lations en Marketing in het leven geroe-
pen. De ambitieuze plannen van deze com-
missie ondervinden door een aantal

kinderziektes vertraging. Dit houdt echter
geenszins in dat het elan van de commissie
getemperd is en dat de plannen in de ijs-
kast belanden.

Het bestuur heeft destijds als beleidslijn
gekozen dat onze vereniging zich ten be-
hoeve van haar leden moet profüeren. Op
een aantal punten hebben wij deze beleid-
slijn in de loop der jaren geconcretiseerd.
Ook in de komende jaren zal het beleid
van het bestuur zijn dat het belang van de
eigen leden gesteld wordt boven dat van d(
niet-leden. Ook denkt het bestuur dat het
mogelijk is om via een aantal onderlinge
kwaliteitsafspraken de Groepsleden naar
het publiek duidelijk te profileren.
Tot slot wil ik enige gedachten wijden aan
de organisatievorm van de Groep en het
bestuur zelf.

Het is duidelijk dat de gezelschapsdierge-
neeskunde zich in een periode van een
tiental jaren steeds sterker heeft geprofi-
leerd. De consequentie hiervan is dat de
Groep en met name het bestuur zich ge-
confronteerd ziet met een groeiend aantal
problemen die toegesneden zijn op onze
tak van diergeneeskunde.
Het zal duidelijk zijn dat als gevolg van
deze profilering er steeds frequenter een
verschil in de belangen bestaat tussen de
diverse groepen van de KNMvD.
Dit hoeft niet te betekenen dat de
KNMvD niet langer de overkoepelende or-
ganisatie kan zijn, integendeel. Het bete-
kent wel dat er van de besturen een grotere
inspanning nodig is om hun belangen bij
de moederorganisatie te verdedigen of uit-
een te zetten.

Bij de geschetste situatie waarin de
KNMvD als koepelorganisatie optreedt
hoort ook dat de KNMvD die zaken naar
het Groepsbestuur doorstuurt die betrek-
king hebben op het gezelschapsdier of de
gezelschapsdiergeneeskunde.
De toename van de bestuurstaken is in
deze zes jaar duidelijk voelbaar geweest.
Dit heeft geresulteerd in een toename van
het aantal vergaderingen, met name de be-
stuursvergaderingen. Daarnaast zijn de
vergaderingen ook zakelijker geworden.
Van huiselijke bijeenkomsten bij één van
de bestuursleden thuis onder het genot van
een borrel en een hapje en niet te vergeten
de culinaire creaties van de gastvrouw, zijn
de bestuursvergaderingen geëvalueerd tot
een zakelijke bijeenkomst op het bureau

van de KNMvD, of, om reistijd en kosten
te besparen, soms tot telefonische bespre-
kingen.

Ondanks deze maatregelen ben ik van me-
ning, en mijn bestuursleden met mij, dat
voor iemand die naast zijn bestuurstaak
een volledige dagtaak heeft, de grens van
de werkbelasting bereikt is, met name voor
wat betreft het voorzitterschap. Onze ge-
woonte om onze bestuursleden in principe
voor zes jaar te vragen maakt deze bela-
sting voor de werkkring en het gezin des te
groter. Over dit probleem is binnen het be-
stuur herhaaldelijk gesproken maar een
oplossing is uiteraard niet voor de hand
liggend.

Vanaf deze plaats wil ik het nieuwe be-
stuur een aantal suggesties geven. Als
scheidend voorzitter kan ik dit doen zon-
der dat mij verweten kan worden voor ei-
gen parochie te preken. Zoals gezegd vra-
gen wij onze bestuursleden voor zes jaar.
Als positief argument hiervoor kan aange-
voerd worden dat een bestuurslid na een
inwerkperiode van ± 1 jaar nog een ruime
effectieve bestuursperiode voor de boeg
heeft. Hiertegenover kan ik stellen dat het
haast onmogelijk is om je zes jaar lang met
eenzelfde elan voor de bestuurstaken in te
zetten.

Beschouwen wij de bestuursvorm van onze
zusterorganisaties, dan valt op dat de be-
stuursleden sneller wisselen. Ons huishou-
delijk reglement voorziet in de benoeming
van bestuursleden voor drie jaar met een
mogelijke herbenoeming voor nog eens
driejaar.

Het valt te overwegen om de herbenoe-
ming eerder uitzondering dan regel te laten
zijn. Een andere overweging is of de
Groep nog met fatsoen leden voor be-
stuurstaken kan vragen, wetende welke
werkbelasting dit inhoudt, zonder hiervoor
een financiële vergoeding beschikbaar te
stellen. Met name het voorzitterschap zou
hiervoor in aanmerking moeten komen.
Zeker het overwegen waard is het om het
bestuur — in bijzonder de secretarissen —
een part-time professionele kracht ter be-
schikking te stellen of te onderzoeken hoe
automatisering hun taak kan verlichten.
Zelf heb ik mij tijdens mijn bestuursperi-
ode herhaaldelijk voor de keuze geplaatst
gezien tussen de Groep enerzijds en mijn
praktijk en mijn gezin anderzijds. Ik ben
mij ervan bewust dat ik meermalen de

keuze voor de laatsten heb laten uitvallen.
De bestuurstaken moesten in dat geval
worden uitgesteld en van uitstel kwam
soms afstel. Dat betreur ik maar soms kon
het niet anders. Het is jammer dat hier-
door mogelijkheden onbenut blijven. Het
moet dus beter kunnen.
Als laatste wil ik mijn opvolgster sterkte
toewensen bij de taak die zij binnen enkele
ogenblikken op zich zal nemen. Ik heb er
alle vertrouwen in dat zij het goed zal
doen. Haar en het bestuur wens ik in de
komende periode veel succes toe.

Ik heb, niettegenstaande mijn overpeinzin-
gen over het functioneren van het bestuur,
genoten van mijn taak als voorzitter van
deze Groep. Ik vond het heerlijk om op
alle fronten mee te denken over de ontwik-
kelingen en de problemen van het beroep.
Ik ben mij ervan bewust dat ik soms meer
had kunnen doen. Ik prijs mij daarom niet
met de gedachte dat ik het zo goed gedaan
heb. Ik hoop dat ik het goed genoeg ge-
daan heb.

Als nieuwe voorzitter van de Groep, zou ik
allereerst de leden van de Groep dank willen
zeggen voor het door u in ons gestelde ver-
trouwen. Zoals u weet heeft dit bestuur het
laatste halfjaar nogal wat veranderingen
ondergaan. Gelukkig weten wij ons ge-
steund door de ervaringen van de collegae
Van Foreest en Heslinga, die al enige jaren
meedraaien, en hopen wij de komende ja-
ren met collega Kleinjan en ondergete-
kende als enigszins ingewerkte bestuurs-
leden en onze twee net geïnstalleerde
nieuwe leden, de collegae Martin en Van
Herpen, tot een goed functionerende een-
heid te komen en als zodanig naar buiten
te treden, om de belangen van de groep te
behartigen.

In zijn afscheidsrede heeft de scheidende
voorzitter op uitnemende wijze de waarde-
ring van de Groep voor die leden, die zich
inzetten voor commissies en andere be-
stuurlijke activiteiten onder woorden ge-
bracht.

Aan mij nu de eer, de waardering van de
Groep over te brengen op beide scheiden-
de bestuursleden.

Collega Van Muiswinkel (Anne Marie), het
laatste halfjaar is het tot mij doorgedron-
gen hoeveel werk er in het Abactiaat gaat
zitten. Jouw inzet hiervoor was enorm en
bij iedere uitnodiging voor een vergadering
was ik weer benieuwd met welke wervende
tekst jij de leden van de Groep naar de lo-
katie wist te trekken! Ook was hij de bin-
dende factor van VEDIAS naar het be-
stuur.

Dat jij een halfjaar geleden door de
Groep Groot uitgeroepen werd tot voor-
zitter van de commissie \'Kunne Probleem\'
had je zelf nooit kunnen bevroeden, de
verhouding van het aantal mannelijke stu-
denten ten opzichte van het aantal vrou-
welijke was de directe oorzaak voor het
oprichten van deze commissie^. We blijven
je in deze op de hoogte houden.
Prima dat jij je voor de beantwoording
van vragen in het blad Dier blijft inzetten.
Erg jammer datje ons bestuur moet gaan
verlaten, je ziet, dat de verhouding m/v
binnen het bestuur nog niet geheel correct
is, als je het met de praktijk vergelijkt,
maar ook daarin zal in de komende jaren
best wel verandering komen.
Namens onze Groep hartelijk dank voor al
je werk de afgelopen 6 jaar.
Onze dank gaat ook uit naar onze schei-
dende voorzitter collega Takkenberg voor
zijn inzet en intensieve activiteiten, de af-
gelopen zes jaar binnen het Groepsbe-
stuur.

Ergens wordt in het boekje \'Rellexie\' (Te-
rugblik op een kwart eeuw Groep Genees-
kunde van het Kleine Huisdier) van dr.
Verwer, een voorzitter gekenschetst als ie-
mand die er is voor initiatieven en om te
spreken. Aan beide items heeft het je nooit
ontbroken. Tijdens de vergaderingen van
het Algemeen Bestuur, in welk bestuur hij
q.q. als afgevaardigde van onze Groep zit-

Ook de structurering veterinaire verzor-
ging van het gezelschapsdier lag jou na
aan het hart. Het doet ons dan ook deugd,
dat dit rapport, na overleg met het Hoofd-
bestuur, weer ter tafel gekomen is en te-
vens, dat jij je bereid hebt verklaard je
hiervoor in te blijven zetten.
Als National representative voor de World
Small Animal Veterinary Association blijf
jij bereid om onze Groep op diverse con-
gressen te vertegenwoordigen. Ook de
stichting DOG kan op jou blijven rekenen.
Als voorzitter van de Groep had je de taak
te coördineren, je in te zetten voor letter-
lijk alles wat er zich afspeelt binnen en
buiten de groep. Je hebt daarbij blijk gege-
ven te beschikken over een ruime blik,
goede contacten en een luisterend oor.
Onze dank voor de afgelopen 6 jaar voor-
zitterschap.

Een blik in de toekomst berust mijns in-
ziens op het voortborduren op het reeds
bestaande, verweven met wat men redelij-
kerwijs van de komende jaren kan of mag
verwachten en de euforie van het schijn-
baar onbereikbare, met het doel deze com-
binatie te verwezenlijken.
Enige jaren geleden is een zesde bestuurs-
lid aan het vijftal toegevoegd, die de om-
vangriike taak \'PR\' toebedeeld kreeg.
Kijken we naar het arbeidsmarktrapport,
dan ziet u dat marketing voor ons als ge-
zelschapsdierenpraktici niet meer weg te
denken is, zo niet één van de belangrijkste
onderwerpen zal zijn!
Public Relations betekent voor onze
Groep diverse zaken.
Zoals u weet is vorig jaar gestart met een
eigen \'magazine\' Petti, om ons als groep te
profileren. Voorbereidingen voor dit blad
hebben van ons meer gevergd dan wij ver-
wacht hadden. Aan Petii wordt dus nog
gewerkt.

Ook een naamsverandering van de Groep
Geneeskunde van het Kleine Huisdier in
Groep Geneeskunde Gezelschapsdieren is
hieraan inherent en in reactie op ons
schrijven van december 1988 stemt het
Hoofdbestuur van de KNMvD hier volle-
dig mee in. Daaropvolgend kunnen wij een
nieuw logo uit gaan brengen om daarmee
de herkenbaarheid van de Groep gestalte
te geven.

Een goede vorm van PR is mijns inziens
onze aanwezigheid op de Huishoudbeurs.
Diverse collegae, leden van de Groep, zul-
len, (verdeeld over een week) per dag een
uur spreekuur houden. Daarbij zullen ver-
schillende onderwerpen aan bod komen.
Een stroomversnelling van nieuwe items
binnen de Groep, brengt ons al snel bij de
NOVAD, de coöperatieve Nederlandse Or-
ganisatie voor Automatisering van Dieren-
artsenpraktijken.

In aanvang begonnen als automatiserings-
pakket voor de Grote Huisdierenpraktici
lijkt nu ook het BIR voor de Gezelschaps-
dierenprakticus vorm te krijgen. Een
aparte commissie zal zich gaan informeren
binnen de Groep (middels bijv. een tele-
fonische enquête) waar de belangen van de
gezelschapsdierenprakticus aangaande
automatisering liggen.
Contacten met onder andere het Hoofdbe-
stuur krijgen meer continuïteit, tweemaal
per jaar zullen wij vergaderen met het
Hoofdbestuur, evenals met het bestuur
van de Groep Groot.
In dit hernieuwde contact met het Hoofd-
bestuur is ook het structureringsrapport
veterinaire verzorging gezelschapsdieren
na 4 jaar weer ter tafel gekomen en is er
besloten een actuele samenvatting op te
stellen (veel punten zijn inmiddels name-
lijk achterhaald). Naar aanleiding van dit
herziene rapport zullen verdere discussies
plaatsvinden. Het Hoofdbestuur heeft ook
een commissie PR ingesteld, waarin de
Groep Klein vertegenwoordigd zal zijn.
Eind september 1988 is het Arbeidsmarkt-
onderzoek voor veterinair opgeleiden uit-
gekomen, opgesteld door het Instituut
voor Toegepaste Sociale Wetenschappen.
Doel van dit rapport is: de mogelijkheden
te onderzoeken die er zijn voor dc toe-
komstige collegae op de arbeidsmarkt zo-
wel in de traditionele als in andere secto-
ren en in hoeverre de opleiding hieraan
aangepast zal moeten worden. Naar onze
mening een goed rapport.
Waardevolle opmerkingen en een diversi-
teit aan meningen, zullen wij in de discus-
sie arbeidsmarktrapport aan het eind van
deze avond gaan bespreken. Naar aanlei-
ding hiervan zal naar het Hoofdbestuur
van de KNMvD een samenvatting uitgaan.

Wat gaat 1992 ons brengen? De Europese
grenzen gaan open en wat gaat dit voor
ons betekenen? Gaan wij problemen krij-
gen met ons apotheekrecht? Zullen wij
ons, wat dat betreft aan andere landen
moeten gaan aanpassen? Wat gaat 1992
voor ons betekenen in verband met onze
opleiding en ons vestigingsbeleid?

Wij allen, zowel het bestuur, als de leden,
zullen ons hierover de komende jaren
moeten beraden en daarbij zullen de be-
langen van de Groep Geneeskunde van het
Kleine Huisdier, als onderdeel van de Ko-
ninklijke Nederlandse Maatschappij voor
Diergeneeskunde, altijd voorop staan.
Hartelijk dank voor uw aandacht.

Op 30 november 1988 is op initiatief van
collega M.A. Moons de \'Stichting Vrien-
den van het Museum Diergeneeskunde\',
ook wel \'Numan Stichting\' genaamd, op-
gericht.

Deze Stichting heeft ten doel activiteiten te
financieren casu quo goederen ter beschik-
king te stellen ten behoeve van de geschie-
denis van de diergeneeskunde.
Als eerste activiteit van de Numan Stich-
ting is een museumboekje samengesteld.
De voorzitter van de Numan Stichting, H.
A. M. Elsinghorst, heeft deze uitgave tij-
dens een feestelijke presentatie op 8 maart
jl. officieel aangeboden aan de conservator
van het Museum Diergeneeskunde, collega
M. A. Moons, de voorzitter van de
KNMvD, de decaan van de Faculteit Dier-
geneeskunde en aan de directeur van het

Universiteitsmuseum.
Het museumboekje is vervolgens gestuurd
aan onder andere alle dierenartsen in Ne-
derland en andere, bij de diergeneeskunde,
betrokkenen.

In de begeleidende brief werd u gevraagd
het Museum Diergeneeskunde door mid-
del van een (jaarlijkse) geldelijke bijdrage
te ondersteunen.

Het bestuur van de Numan Stichting is
verheugd over het feit dat dit initiatief in
den lande met veel enthousiasme is be-
groet: reeds ƒ 8.500,- werd op het giro-
nummer van de Stichting gestort (stand 13
april jl.). Hiervoor dank.
(Indien ook u nog een bijdrage wilt leve-
ren: gironr. 5936555 t.n.v. Numan Stich-
ting).

Op 23 maart ontving dierenarts Annemiek
Nap van de firma Trouw Nederland BV een
beurs om bij de Vakgroep Geneeskunde van
Gezelschapsdieren van de Faeulteit Dierge-
neeskunde gedurende vier jaar een opleiding
te kunnen volgen tot specialist in één van de
deelgebieden van de geneeskunde van gezel-
schapsdieren. Voor Nederland, maar ook in-
ternationaal, is het uniek dat een dergelijke
opleidingsplaats wordt gefinancierd vanuit
het bedrijfsleven. Trouw Nederland BV, fa-
brikant van onder meer de diervoeders Doko
en Dokat, heeft met het beschikbaar stellen
van het \'Trouw Diervoeding Scholarship\'
eervol de spits afgebeten.

Voor prof.dr. H. W. de Vries, voorzitter
van de Vakgroep Geneeskunde van Gezel-
schapsdieren, vormt het \'Trouw Diervoe-
ding Scholarship\' een bewijs van erken-
ning van specialismen op het gebied van
de geneeskunde van het gezelschapsdier.
De uitreiking van de beurs bood de Vak-
groep bovendien een unieke gelegenheid
om met de specialisatie gezelschapsdieren
naar buiten te treden.

De erkenning van veterinaire specialismen
heeft een lange geschiedenis. Al in de jaren
zeventig hebben de Faculteit en de
KNMvD onderkend dat door de snel toe-
nemende diagnostische, therapeutische en
technische mogelijkheden alle beschikbare
kennis en kunde nauwelijks meer in één
dierenarts te verenigen zijn. De pas afge-
studeerde dierenarts mag dan wel alge-
meen bevoegd zijn, maar algemeen be-
kwaam is hij allerminst. Er werd een
toenemende behoefte gevoeld aan deskun-
digen die zich een specifiek deelgebied van
de diergeneeskunde eigen hadden ge-
maakt.

Voor het verkrijgen van een heldere struc-
tuur voor zowel de beroepsgroep als de
diereigenaren heeft de KNMvD in 1978 in

overleg met de Faculteit besloten over te
gaan tot de instelling van veterinaire spe-
cialismen. Het heeft daarna bijna tien jaar
geduurd voordat de eerste specialismen
door de Raad van Specialisatie waren er-
kend. Dat zijn er inmiddels zes: de veteri-
naire pathologie, de veterinaire radiologie
en op het gebied van geneeskunde van het
gezelschapsdier de interne geneeskunde, de
chirurgie, de dermatologie en de oogheel-
kunde.

Maar de ontwikkelingen gaan verder. Er is
een begin gemaakt met het instellen van de
specialisatie laboratoriumdierenarts, er
wordt gedacht aan een specialisatie op het
gebied van de veterinaire volksgezondheid
met inbegrip van de vleeskeuring en over-
leg wordt gevoerd over specialistische rich-
tingen binnen de geneeskunde van het
paard.

Opmerkelijk is dat op het terrein van de
landbouwhuisdieren de behoefte aan spe-
cialisten in de praktijk niet of nauwelijks
aanwezig is. Daar tekent zich wel de vor-
ming van experts af getuige de toenemende
differentiatie binnen de groepspraktijken
naar diersoort of bedrijfstype.

Sinds 1 oktober 1988 is het register voor
veterinaire specialisten opengesteld. Een
ieder die in het register is opgenomen, mag
zich officieel erkend specialist noemen. De
huidige specialisten krijgen twee jaar de
tijd om aan de eisen voor erkenning te vol-
doen.

Er zijn twee manieren om in het register te
worden opgenomen. Iedere aan de Facul-
teit opgeleide specialist kan zonder verdere
ingangseisen worden opgenomen. Dieren-
artsen zonder een specialistendiploma,
maar die wel \'auto-didact\' zijn, kunnen \'de
facto\' worden erkend. Ze moeten daarvoor
eerst een toelatingstest afleggen. De beoor-
deling daarvan ligt per specialisatie in han-
den van een commissie van deskundigen,
die op basis van hun bewezen diensten zijn
benoemd.

Vooruitlopend op de erkenning van spe-
cialismen is de Vakgroep Geneeskunde van
Gezelschapsdieren reeds aan het eind van

de jaren zeventig begonnen met het naar
Amerii<aans voorbeeld structureren van de
opleiding van dierenarts-assistenten tot
specialisten. De totale opleidingsduur is 4
of 4\'/2 jaar. De eerste anderhalf jaar be-
staat uit een algemeen deel, waarin de die-
renarts kennis maakt met alle deelgebie-
den. Het laatste deel van de opleiding is de
eigenlijke specialisatie en kunnen de die-
renartsen kiezen voor één van de vier spe-
cialismen. Elke drie maanden begint een
dierenarts aan de opleiding, die in totaal
door 16 mensen kan worden gevolgd. Dat
betekent dat per specialisme gemiddeld
één specialist per jaar kan worden afgele-
verd.

De verwachting is dat de ontwikkeling van
specialismen en de erkenning van specialis-
ten een wezenlijke bijdrage zal leveren aan
de kwaliteit van de gezondheidszorg voor
gezelschapsdieren.

creëren. Vandaar dat men zo in zijn nopjes
is met het \'Trouw Diervoeding Scholar-
ship\'. Elke Doko etende hond en van Dokat
genietende kat draagt een steentje bij aan
de financiering van de opleidingsplaats van
Annemiek Nap. Zij studeerde in 1988 af en
heeft zich in 1986 gedurende enige tijd aan
een Amerikaanse veterinary school verder
bekwaamd in de geneeskunde van het ge-
zelschapsdier, Een saillant detail is dat zij
haar referaat heeft gewijd aan hondevoe-
ding.

Was tot voor tien jaar geleden samenwer-
king tussen bedrijfsleven en universiteit
bijna een doodzonde, tegenwoordig is het
volkomen geaccepteerd. Naast contract-
research is er nu dus ook contractonderwijs.
Volgens de decaan prof.dr. S, G. van den
Bergh heeft de ervaring tot nu toe geleerd
dat samenwerking met het bedrijfsleven
niet ten koste is gegaan van de zo fel be-
geerde academische vrijheid. Zo ook ver-
langt Trouw geen enkele tegenprestatie en
heeft ze zelfs geen invloed gehad op de
keuzen van de kandidaat.

Laatste oproep in 1989
Bij een deelname van minimaal 15 perso-
nen zal in juni a.s. op een middag een cur-
sus worden gegeven.

Tot dusver hebben zich nog maar 5 perso-
nen opgegeven. De gegadigden (ook dege-
nen die zich al gemeld hebben!) worden
verzocht zich bij de secretaris (04185-489/
398) op te geven vóór 20 mei a.s.

Degenen die de enquête toegezonden heb-
ben gekregen is gevraagd het formulier
snel te retourneren aan de KNMvD. De
invulling is eenvoudig en vraagt niet veel
tijd.

Ook op het gebied van nascholing voor ve-
terinairen zijn er EG-activiteiten en dan
hoeven we niet vooruit te kijken naar het
magische jaar 1992. Al eind dit jaar gaat er
een sateliet de ruimte in, de OLYMPUS I,
waarbij er rekening mee is gehouden dat
de veterinaire professie behoefte zal heb-
ben aan tijd voor nascholing op een van de
TV-kanalen. Deze signalen kunnen ons
met behulp van een privé schotelantenne
of via de kabel TV bereiken. Verder is er
gedacht aan het Engelse systeem van na-
scholing met behulp van audio-visuele
middelen (band-dia-series en videoban-
den). Op de Voorjaarsdagen is er steeds
een stand met dit materiaal (grote en
kleine huisdieren). Een beperkt aantal van
deze banden staat ook in de catalogus van
de Speckmann Stichting (p/a AUV) en is
daar te huur.

Ook is er, met name in Engeland ervaring
met telefoonconferenties waarbij de deel-
nemers aan het gesprek over een bepaald
probleem onderling verbonden zijn met als
centrumfiguur een deskundige op het on-
derhavige terrein.

Om de behoefte aan dit soort nascholing
te peilen is er aan een beperkt, aselect ge-
kozen groep praktici een enquête gestuurd.
PAO zoals wij dat kennen met een sterk
accent op cursorisch onderwijs bestaat in
veel landen van de EG, zij het minder ge-
structureerd. De korte afstanden binnen
één taalgebied met één uniforme beroeps-
organisatie en één Faculteit voor Dierge-
neeskunde scheppen ideale omstandighe-
den voor cursorisch onderwijs met met
voor de kleinere cursussen ook een prak-
tisch deel. Toch bestaat er ook in Neder-
land belangstelling voor \'thuis-studie\'. Eén
van de vragen is in welke taai (talen) de
stof moet worden aangeboden. De EG
stelt geld beschikbaar voor vertalingen.
Daarmee zou ook materiaal beschikbaar
komen dat geproduceerd wordt in landen
waarvan de taal in Nederland een pro-
bleem vormt.

In onderstaand cursusprogramma is aangegeven
welkce cursussen reeds zijn volgeboekt; voor de
overige is reservering nog mogelijk.
Sterk overboekte cursussen worden zo spoedig
mogelijk herhaald. Degenen die op de wachtlijst
staan krijgen daarbij voorrang.

van 14.00-17.00 uur; Janssen Pharmaceutica,
Dr. Paul Janssenweg 150, Tilburg, tel. 013-
370275.

Het houden van voordrachten (f 300,—)
18 en 25 apnl 1989 (89/15)
N.B. Deze cursus zal in Utrecht gegeven worden
van 13.30 uur tot 17.00 uur (twee middagen) in
het Hoofdgebouw van de Faculteit Diergenees-
kunde.

Nadere informatie over de cursussen PAO-D
kunt u vinden in ons cursusoverzicht van het
voorjaar en najaar 1989 (deze komt eind mei
uit).

Inlichlingen: secretariaat PAO-Diergeneeskunde,
Postbus 140.31, 3508 SB te Utrecht.
Telefoon: 030-517374, bij geen gehoor: 030-
510111.

Voor het lidmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Bakkenes, M. J.; 1989; 2676 BZ Maasdijk, Oostelijk Slag 12.
Haan, J. J. de; 1989; 3584 GT Utrecht, E. Verkadelaan 109.
Kruit, L. K.; 1989; 3572 GA Utrecht, Zandhofsestraat 3 bis.
Pott, H.; 1989; 3581 XN Utrecht, Minervaplein 11.

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen:

Barkema, H. W.; 1988; San Joaguin De Flores, Heredia (Costa Rica); p/a M. Th.
Baaijen, Apdo 51.

Laane-de Fremery, Mevr. C. S.; 1988; 3062 X.1 Rotterdam. Schultz van Hagenstraat

Rijksen, Dr. H. D.; 1971; Wageningen-1978; 6708 KW Wageningen, Roghorst 297.
Rooij, E. M. A. van; 1988; 2713 GH Zoetermeer, Stadhoudersring 210.
Souverein, M.; 1989; 3572 XN Utrecht, M. A. de Ruyterstraat 46.
Winne, R. T. J. A. de; 1986; 5981 BH Panningcn, Past. Huybenplein 24.

Als kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde
heeft het Hoofdbestuur aangenomen:

Enting, E. T.; 3524 WX Utrecht, Vesuvius 106.
Florax, M. J. H.; 9000 Gent (België), Lieven de Winnestraat 17.
Issa, Mevr. L. M.; 5011 EB Tilburg, Eilenbergstraat 168.
Janssen, C. A. M. J.; 3524 AZ Utrecht, Terschelling 162.
Kolpa, B. L. A.; 3551 GA Utrecht, Egelantierstraat 3 bis.
Mol, G. A. D. J. de; 4708 EX Roosendaal, Elandberg 57.

Op 24 april 1989 drs. H. M. Lokhorst te Utrecht (gepromoveerd in de Geneeskunde).

K. Schuiling te Barendrecht
W. A. Hermans te Langbroek
J. H. Santema te Tzummarum
S. Piersma te Hemelum
J. Hoving te Hardenberg
F. van der Veen te Bolsward

H. A. V. C. Kessel te Zundert
L. A. van Langeraad te Giessenburg
H. E. M. Eberson te Heiloo
H. Eil te Hengelo
R H. A. M. van Maanen te Cuyk

i29 Barkema. H. W.: 1988; San Joaguin De
Flores, Heredia (Costa Rica); p/a M. Th.
Baaijen, Apdo 51; tel. 383767/375442
(privé), 373004 (bur.); d. en bedr. leider
Finca Mayju. (toev. als lid).
329 Bartels. J. H. A. M.: 1987; 2180 Kalmthout
(België), Jos Tilborghsstraat 24; tel. 09-
3236676263 (privé)," 01608-13645/12928
(prakt.); p., geass. met K. H. J. Lambeek,
J. F. G. Maathuis en M. A. B. van Ooster-
hout.

206 Beer. E. C. M. de: 1989; 5037 AS Tilburg,
Domtorenstraat 18; tel. 013-673419; wnd.
d. (toev. als lid).
20& Berger. J. M.: Gent-1988: 5095 BL Hooge
Mierde. Bagynenbocht 3: iel. 04259-2648
(privé). 04254-2402 (prak!.): p., ass. bij D.
A. P. Diessen. (toev. als lid).
217 Buijsse. /!.; Gent-1987; 5371 DC Ravens-
tein, Hoge Graaf 53; tel. 08867-3879
(privé), 1460 (prakt.); p., ass. bij Th. F.
Krabbenborg en F. Planting.

219 Cremers. E X. M. M.; 1963; 2253 BV
Voorschoten, Chopinlaan 2; tel. 01717-
3021 (privé), 070-611860 (bur.); specialist
pluimveekeuring R.V.V.

220 Dekker-Lukkassen. Mevr. A. C.: 1977; 2042
GL Zandvoort, Thorbeckestraat 17; tel.
02507-15847; p.

222 »Dijkstra. J. A.: 1989; 8561 EJ Balk, De
Dobbe 30; tel. 05140-4438; p., ass. bij J.
Akkerman en J. R. Algra.
226 Ekker. W. G. van den; 1987; 5344 LE Oss,
Hertewissel 9; tel. 04120-48534; p., ass. bij

afwezig 35 jaar
afwezig 35 jaar
afwezig 35 jaar
afwezig 35 jaar
afwezig 35 jaar
afwezig 35 jaar
afwezig 40 jaar
afwezig 40 jaar
afwezig 40 jaar
afwezig 40 jaar
afwezig 30 jaar
aanwezig 30 jaar
afwezig 30 jaar
afwezig 30 jaar
afwezig 30 jaar
maar: aanwezig op
afwezig 30 jaar

A. Emmerzaal, R. Kuiper, H. W. Martin,
R C. Nelis, H. Oosterveen en M. H. J. J.
Westerhof.

227 Emmerzaal. A: 1979; 5384 JS Heesch,
Asterstraat 13; tel. 04125-4441 (privé),
04120-41755 (prakt.); p., geass. met R.
Kuiper, H. W. Martin, P C. Nelis, H.
Oosterveen en M. H. J. J. Westerhof.

233 Gerards. J. A. G.: 1986; 5571 JA Bergeyk,
Ereprijsstraat 4; tel. 04975-1880; p., ass. bij
J. J. A. van Beek.

233 Gijtenbeek. E. van: Gent-1988; 2172 JP
Sassenheim, Nachtegaallaan 23; tel. 02522-
13730 (privé), 03423-1848 (prakt.); p., ass.
bij W. van der Horst.

242 Heling. Mevr. W.: Gent-1988; 5345 KS Oss,
Weegbree 7; tel. 04120-36346; p., ass. bij A.
Emmcrzaal, R. Kuiper, H. W. Martin, P C.
Nelis, H. Oosterveen en M. H. J. J. Wester-
hof

244 Hoevers. J.; 1973; 3583 AK Utrecht, A. van
Ostadelaan 46; tel. 030-516932 (privé),
517517 (prakt.); p., kl. huisd.

245 Hofland. G. P: Gent-1986; 5131 RB Alphen
(NB), Terover 20; tel. 04258-2655; wnd. d.

251 Jansen. Mevr. M. S. E. H.; 1988; 3981 ZL
Bunnik, Vletweide 32; tel. 03405-64525;
wnd. d.

332 *Jong. Mevr. M. I. C. de: 1986; South
Wigston, Leicester, Leicestershire (Enge-
land), 2 Albion Street; tel. 09-44-533-
787288 (prakt.); p., ass. bij J. H. Barnes.

254 Karelse. W. H.: 1951; 3822 DN Amersfoort,
Stradivariusstraat 103; tel. 033-552375; r.d.

256 Klein Hofmeyer. H. J. A.: 1988; 5711 ER
Someren, Verdonckstraat 84; tel. 04937-
6791; wnd. d. (toev. als lid).

261 Kroneman. Mevr. A.: 1988; 7475 BM Mar-
kelo, Lammertinkweg 3; tel. 05476-3516;
werkzaam bij NOVAD B.V.

262 Kuijpers. Mevr. M. M. E: 1987; 7181 PM
Vaassen, Niersenseweg 28; tel. 05788-1008
(privé), 05771-296 (prakt.) p., paarden, ass.
bij A. ter Horst.

262 Kuiper. R.: 1982; 5366 AA Megen, Maas-
dijk 17 A; tel. 04122-669 (privé), 04120-
41755 (prakt.); p., geass. met A. Emmer-
zaal, H. W. Martin, P C, Nelis, H. Ooster-
veen en M. H. J. J. Westerhof.

263 Laane-de Fremery. Mevr. C. S.: 1988; 3062
XJ Rotterdam, Schultz van Hagenstraat
29; tel. 010-4520794; wnd. d. (toev. als lid).

266 Lieven. J. Th. C.: 1986; 4371 BS Koude-
kerke, Naereboutstraat 26; tel. 01185-1858
(privé), 01184-10910 (prakt.); p., ass. bij L.
J. J. Schofaerts.

266 *Loenen. H. W. M. van: 1985; 3512 XB
Utrecht; Agnietenstraat 10; tel. 030-316293;
wnd. d.

267 »Lokhorst. Dr. H. M.: 1971; (Geneesk.) U-
1989; 3512 HJ Utrecht, Kromme Nieuwe
Gracht 42; tel. 030-316880; d.

269 Martin. H. W.: 1980; 5384 NT Heesch,
Suggelaarsestraat U; tel. 04125-4005
(privé), 04120-41755 (prakt.); p., geass. met
A. Emmerzaal, R. Kuiper, P C. Nelis, H.
Oosterveen en M. H. J. J. Westerhof.

27/ *Meulen. H. R A. van der: 1989; 3706 GJ
Zeist, laan van Vollenhove 1759; tel. 03404-
55620 (privé), 030-5311 11 tst. 1139 (bur.);
wet. medew. R.U. (F.D., vkgr. Inw. Ziekten
en Voeding der Gr. Huisd.); wnd.d.

272 *Meulsiege. FJ.: 1956; 3721 ND Bilthoven,
Steenen Camer 78; tel. 030-201621; p.,
orthopedie kl. huisd.

275 Nelis. R C.: 1983; 5342 HL Oss, Hazelaar-
laan 8; tel. 04120-42826 (privé), 41755
(prakt.), p., geass. met A. Einmerzaal, R.
Kuiper, H. W. Martin, H. Oosterveen en M.
H. J. J. Westerhof.

277 Noorman-BeuUnk. Mevr. T. A.: 1970; 1215
GE Hilversum, Johan van Oldenbarnevelt-
laan 65; tel. 035-233851 (privé), 055-661266
tst. 20 (bur.); beleidsmedew. bij de
S.R.G.N. en uitv. secr. (coördinator) bij de
S.G.W.G.

278 Ooslerveen H.: 1984; 5345 MD Oss, Baljuw-
straat 86; tel. 04120-39966 (privé), 41755
(prakt.); p., geass. met A. Emmerzaal, R.
Kuiper, H. W. Martin, R C. Nelis en M. H.
J. J. Westerhof.

285 "Rasenherg. W. S. J.: 1986; 5015 AB Til-
burg, Bosscheweg 79; tel. 013-368559
(privé), 331648 (prakt.); p., geass. met W.
R. J. Rasenberg.

285 Ravenhorst. Mevr. M. M.: 1988; 3572 BN
Utrecht, Biltstraat 160 G; tel. 030-710686
(privé), 531040 (bur.); wet. medew. R.U.
(F.D., vkgr. Bedrijfsdiergeneesk. en Voort-
planting, afd. Verloskunde).

287 Rijksen, Dr. H. D.: 1971 ; Wageningen-1978;
6708 KW Wageningen, Roghorst 297; tel.
08370-23159; h. afd. intern, betrekkingen
R.I.N.; R. O, v.d. Gouden Ark. (toev. als
lid).

288 Rooij. E. M. A. van; 1988; 2713 GH Zoeter-
meer, Stadhoudersring 210; tel. 079-168616
(privé), 03200-73303 (bur.); wet. medew.
C.D.I. (toev. als lid).

290 Ruigh. Mevr. L. de: 1988; 9356 CE Tolbert,
De Boskamp 3; tel. 05945-17587 (privé),
05103-2345 (bur.); d. bij E. T. Noord-West.
295 Sijssens. C. H. L.: 1974; 5764 PG Rips,
Ripsestraat 20 A; tel. 04939-241 (privé),
04923-61402 (prakt.); p., geass. met J. L.
Eikelenboom, P. J. M. M. van Gulick, F.
L. M. Konings, M. J. A. Nuijens, N. J. G.
J. v.d. Wielen en J. W. Zwolschen.
298 Souverein, M.; 1989; 3572 XN Utrecht, M.

A. de Ruyterstraat 46; tel. 030-733202
(privé), 074-422687 (prakt.); p., ass. bij H.
H. H. Zanderink. (toev. als lid).

305 Tilburg. Mevr. A. H. E van: 1987; 7491 AH
Delden, Langestraat 70; tel. 05407-64476
(privé), 05490-14510 (prakt.); p., ass. bij
Mevr. E. M. Bartels-Hubert.

305 Timmers, H. J.: 1975; 8023 TA Zwolle,
Philosofenallee 1 A; tel. 038-540809 (privé),
546020 (prakt.); p., kl. huisd., geass. met S.
H. Goudeketting.
316 Walderveen, A. van: 1983; 3927 BB Rens-
woude. Dorpsstraat 45; tel. 08387-3258
(privé), 1457 (prakt.); p., geass. met H. J.
Stelwagen; plv. i.
319 Westerhoj\'. M. H. J. J.: 1985; 5343 GA Oss,
Staringstraat 35; tel. 04120-40297 (privé),
41755 (prakt.); p., geass. met A. Emmer-
zaal, R. Kuiper, H. W. Martin, P C. Nelis
en H. Oosterveen.
319 Westerhuis. A. H.: 1973; 6707 EA Wagenin-
gen, Lijnbaanstraat 1; tel. 08370-13785
(privé), 12432 (prakt.); p., geass. met H. A.
M. van Eist; adv. V.S.M. Geneesmiddelen

32! *Willemse, Dr. A.: 1974; U-1984; 3732 GJ
De Bilt, Wilhelminalaan 31 ; tel, 030-202036
(privé), 539411/531681 (bur.); specialist
dermatologie R.U. (F.D., vkgr. Geneesk. v.
Gezelschapsd.); best, lid Eur. Soc. Vet.
Dermatology.
322 Winne, R. T. J. A. de: 1986; 5981 BH
Panningen, Past. Huybenplein 24; tel.
04760-76756 (privé), 73292 (prakt.); p., ass.
bij L. C. M. Boonen, J. A. M. ten Dam, W.
Oldenburger, J. H. J. Vestjens en G. A. M.
Wieland. (toev. als lid).
322 Wisselink. Dr. M. A.: 1976; U-1989; 3993 SL
Houten, Schepelveld 9; tel. 03404-77230;
wet. medew. R.U. (F.D., vkgr. Geneesk.
van Gezelschapsd.).

in het westen van het land
Goede uitbouw mogelijkheden.
Brieven binnen 14 dagen aan: Crediet en Effectenbank,
t.a.v. Dhr. J. J. Nobel, Postbus 85.100, 3508 AC UTRECHT

for mainly small animal work in this four person practice.
This is a well equiped practice with a happy working atmosphere, and

plentyful lay assistance. Accomodation and a car will be provided.
Please write to R. J. Millar, Veterinary Hospital, Hednesford Street,
Cannock, Staffs, WS11 1 DJ, England. Or phone 054-35-2197

near London. Good salary, bonus, and conditions.
Flat and car provided.
Please telephone:
Ingrebourne (04023 code) - 44455, during office hours.

for mainly small animal practice Derbyshire, England.
Very modern facilities, generous free time, flat and car provided.
Salary from £ 12,000 P.A. according to experience.
Please contact Steve Morrison, 161 Chaddesden Lane, Chaddesden Derby
or telephone 0332-661 554 (day) 0332-864582 (evening).

Binnenkort verschijnt een nieuw Rodi produkt op de markt: MENU PLUS.
Hiermee presenteert Rodi B.V. uit Opmeer een uniek produkt, dat uitblinkt in

akseptatie door zowel de hond als "het baasje of bazinnetje".
De "geurige" groene pens heeft plaats moeten maken voor lekker vers rund-
vlees met een mooie kleur, dat lekker ruikt! Met andere woorden...
RODI MENU PLUS: VERWENT UW HOND EN UW NEUS!

Uitgebreide marktonderzoeken hebben aangetoond dat grote behoefte
bestaat aan zo\'n produkt. Dit is nadrukkelijk bewezen
in langdurige produkttests. Rodi MENU PLUS is
gegarandeerd volledig en bevat geen syn-
thetische geur-, kleur- en smaakstoffen!
Het nieuwe topprodukt van Rodi wordt
aangeboden in een totaal nieuwe, zilver-
kleurige verpakking, waarin 2 handige porties. |
Ook brengt Rodi een totaal nieuwe folder uit,
waarop een volledige produktinformatie over het gehele
^ Rodi assortiment Bel afschrijf
. y _ è \\ voor meer informatie naar: Rodi B.V.,

\'0 ylndustneterrein De Veken 36, Postbus 52,1716 ZH OPMEER.
^ Tel. 02263-3144. Fax 02263-3659. Telex 57576.

Serologisch onderzoek naar het voorkomen
van antilichamen tegen Haemophilus
(Actinobacillus) pleuropneumoniae op
varkensvermeerderingsbedrijven in
Noord-Brabant

Serological studies on the presence of antibodies to Haemophilus
(Actinobacillus) pleuropneumoniae on piglets production farms
in the province of North Brabant

W. A. Hunneman\', A. van der Steen^, M. Th. Voets\',
J. Lommerse\' en A. M. W. Kuysten\'

SAMENVATTING Op 29 vermeerderingsbedrijven van een integratie-groepering in Noord-
Brabant werd met behulp van de CBR een serologische screening uitgevoerd naar de
aanwezigheid van antilichamen tegen zowel H. pleuropneumoniae-iero/y/je 2 als serotype
9. Bij een éénmalige screening werden op 6 van de 29 bedrijven geen antilichamen tegen H.
pleuropneumoniae-iero/ype 2 en serotype 9 aangetoond.

De percentages bedrijven met seropositieve dieren ten opzichte van .serotype 2 en 9 waren
respectievelijk 59 en 34. Op de bedrijven met seropositieve dieren was gemiddeld 13% van
de monsters positief ten aanzien van serotype 2 en 9% ten aanzien van serotype 9.
Twee maanden na de eerste screening werden bij een heronderzoek op 3 van de 6 negatieve
vermeerderingsbedrijven alsnog dieren met antistoffen tegenover serotype 2 of serotype 9
gevonden. Bij een derde onderzoek uitgevoerd 2 maanden na het tweede onderzoek werden
ook op de 3 overige negatieve bedrijven antilichamen tegen of serotype 2 of serotype 9
aangetoond.

SUMMARY Serological screening for the presence of antibodies to both H. pleuropneum-
oniae serotype 2 and serotype 9 using the complement fixation test was carried out on twenty-
nine piglets production farms of an integrated group in the province of North Brabant.
Antibodies to H. pleuropneumoniae serotype 2 and serotype 9 were not detected on six of
the twenty-nine farms when a single screening was performed. The proportions of farms with
animals serologically positive in regard to serotypes 2 and 9 were 59 and 34 per cent
respectively. Of the specimens on farms with seropositive animals, those positive for serotype
2 averaged 13 per cent, those positive for antibodies to serotype 9 averaging 9 per cent.
When a re-examination was made within two months after the first screening, animals showing
antibodies to serotype 2 or serotype 9 were present on three of the six pig-breeding farms
which were negative for these antibodies at first examination. When a third investigation was
carried out within two months after the re-examination, antibodies to serotypes 2 or 9 were
also detected on the remaining farms which were negative for antibodies in the two previous
investigations.

Pleuropneumonie bij varkens is een ziekte met een grote economische betekenis
en komt wereldwijd voor, vooral in gebieden met een intensieve varkenshouderij.

\' Dr. W. A. Hunneman, drs. M. Th. Voets, .1. Lommerse en mevr. A. M. W. Kuysten, Gezondheids-
dienst voor Dieren in Noord-Brabant, Postbus 4, 5280 AA Boxtel.
2 Drs. A. V. d. Steen, Beerse 13, 5751 ZK Deurne.

Uit een sterke toename van het aantal dieren, waarbij na sectie Haemophilus
(Actinobacillus) pleuropneumoniae wordt geïsoleerd, mag worden afgeleid dat het
aantal klinische gevallen in Nederland toeneemt. Zo steeg op de Gezondheids-
dienst voor Dieren in Noord-Brabant het aantal inzendingen met een isolatie van
de kiem van 224 in 1980 tot 769 in 1986; in dezelfde periode steeg het aantal secties
van varkens van 5991 naar 9777. De toename werd vooral veroorzaakt door een
stijging van serotype 2-isolaties (2). In hoeverre het aantal subklinisch geïnfec-
teerde bedrijven in deze periode is toegenomen is onbekend. In 1980 werden bij
een éénmalig serologisch onderzoek van zeugen op Brabantse vermeerderingsbe-
drijven op 26% van de bedrijven positieve titers ten aanzien van serotype 9
aangetoond (4).

De subklinische infecdes op vermeerderingsbedrijven zijn waarschijnlijk van groot
belang voor de introductie van smetstof op de mestbedrijven. Uit onderzoek van
zowel Hunneman (4) als School en Verhagen (13) bleek dat er een duidelijk
verband bestond tussen infecties op mestbedrijven en de aanwezigheid van
seropositieve zeugen op de toeleverende vermeerderingsbedrijven.
In beide onderzoekingen werd vastgesteld, dat de eerste sterfte ten gevolge van
een H. pleuropneumoniae-infccüc bijna altijd optrad bij biggen van de vermeer-
deringsbedrijven met seropositieve dieren. Ook bleek het sterftepercentage in de
gehele mestperiode ten gevolge van deze infectie hoger te zijn bij biggen, afkomstig
van dergelijke seropositieve vermeerderingsbedrijven.

De toenemende ziekteproblematiek roept de vraag op in hoeverre het toeleverend
vermeerderingsbedrijf (juridisch) aansprakelijk gesteld kan worden voor uitbra-
ken op het mestbedrijf Met behulp van serologisch onderzoek op het vermeer-
deringsbedrijf wil men dan aantonen dat het betreffende bedrijf inderdaad
geïnfecteerd is en derhalve ook verantwoordelijk voor de schade op het mestbe-
drijf

Een dergelijke redenering gaat echter niet zondermeer op. Enerzijds is in eerder
aangehaalde onderzoekingen (4, 13) duidelijk aangetoond dat het stalklimaat en
de bedrijfsomstandigheden op het mestbedrijf van groot belang zijn voor zowel
het aanslaan als de ernst van de infectie. Anderzijds bestaat onvoldoende inzicht
in de serologische status van vermeerderingsbedrijven waarvan geen klachten zijn
bij de afgeleverde mestbiggen.

Doel van dit onderzoek was om binnen een integratiegroepering, met duidelijke
klinische H. pleuropneumoniae-klachtcn op een aantal mestbedrijven, een beter
inzicht te verkrijgen in:

— de serologische status van de toeleverende vermeerderingsbedrijven ten
aanzien van zowel H. pleuropneumoniae-scrotype 2 als serotype 9;

— de verschillen in de serologische status ten aanzien van H. pleuropneumoniae
van vermeerderingsbedrijven respectievelijk met en zonder H. pleuropneumoniae-
klachten bij afgeleverde mestbiggen.

Het onderzoek werd uitgevoerd op 29 vermeerderingsbedrijven van een integratie-
groepering in Noord-Brabant.

Met betrekking tot de aanvoer van fokgelten hebben de onderzochte bedrijven een open
bedrijfsstructuur; slechts één bedrijf fokte zelf gelten op, de overige bedrijven voerden
regelmatig fokgelten van elders aan. De bedrijven zijn gelegen in een gebied met een zeer
intensieve varkenshouderij.

Een aantal mestbedrijven binnen deze integratie-groepering had duidelijke klinische H.
pleuropneumoniae-V\\&c\\\\ten.

De bloedmonsters werden genomen door middel van punctie van de vena cava cranialis
met serum monovettes®; een eerste onderzoek werd uitgevoerd in juli 1987. Hierbij werd
10% van de zeugen gemonsterd, met een minimum aantal van 15 en een maximum van
25 zeugen. Naar rato werden zowel eerste- en oudereworpszeugen bemonsterd.
Op bedrijven waar bij het eerste onderzoek alle zeugen seronegatief waren ten opzichte
van zowel serotype 2 als 9 werd twee maanden na de eerste screening een tweede onderzoek
ingesteld.

Per bedrijf werden \'at random\' van 30 zeugen bloedmonsters genomen.
Twee maanden na dit herhaalde screeningsonderzoek is op 3 serologisch negatieve bedrijven
nog voor de derde maal een onderzoek ingesteld. Op één bedrijf werd dit, in het kader
van een vaccinatieproef, verricht bij 48 biggen op de leeftijd van 6 en 9 weken. Op de twee
andere bedrijven werden respectievelijk 26 en 28 zeugen bemonsterd.

De bloedmonsters werden met behulp van de complementbindingsreactie (CBR) onder-
zocht op antilichamen tegen H. pleuropneumoniae-serotypt 2 en 9 volgens de methode
Nicolet et al. (8). Titers ^ 1:40 werden als positief beoordeeld. Een bedrijf werd als
seropositief beoordeeld indien bij één of meerdere dieren een titer ^ 1:40 gevonden werd.

Tijdens het screeningsonderzoek werden aan de eigenaren van de deelnemende bedrijven
enkele vragen gesteld met betrekking tot:

— de afzet van mestbiggen naar de eigen mestafdeling of naar één of meerdere
mestbedrijven in de integratie;

— klinische H. pleuropneumoniae-V\\&äMtr\\ op het vermeerderingsbedrijf zelf;

— klinische H. pleuropneumoniae-k\\nchten bij afgeleverde biggen op mestbedrijven.

In tabel 1 worden de resultaten van de eerste serologische screening weergegeven.

Tabel 1. Percentage vermeerderingsbedrijven met seropositieve dieren ten opzichte van H. pleuro-
pneumoniae-stToiypt 2 en serotype 9.

Van de positieve bedrijven waren er vier bedrijven zowel positief ten opzichte van
serotype 2 als serotype 9. Zes bedrijven (21%) waren negatief ten opzichte van
beide serotypen.

In tabel 2 zijn alleen de percentages positieve monsters vermeld op bedrijven met
seropositieve dieren.

Tabel 2. Percentage positieve monsters ten opzichte van H. pleuropneumoniae-serotype 2 en serotype
9 op vermeerderingsbedrijven met seropositieve dieren.

Het aantal positieve monsters ten opzichte van serotype 2 varieerde van 1/20-
V22; ten opzichte van serotype 9 van 1/25-V17. Op het merendeel van de bedrijven
met seropositieve dieren werden slechts één of twee monsters positief bevonden;
dat gold voor zowel serotype 2 als 9. Het aantal bedrijven met één positief monster
was 8 en met twee positieve monsters 9.

Om na te gaan of de pariteit van de zeugen invloed heeft op het percentage positieve
monsters zijn in de tabellen 3 en 4 de gegevens naar pariteit opgesplitst.

Tabel 3. Percentage positieve monsters ten opzichte van H. pleuropneumoniae-serotype 2 bij
eersteworps- en ouderworps zeugen op bedrijven met seropositieve dieren.

Bij serotype 9 is er geen verschil in het percentage postieve monsters tussen eerste-
en oudereworps zeugen. Bij serotype 2 zijn meer oudereworps zeugen seropositief.
Het verschil is echter niet significant.

Bij het tweede onderzoek op 6 serologisch negatieve bedrijven werden op 3
bedrijven alsnog positieve dieren gevonden: op één bedrijf 4 positieve monsters
ten opzichte van serotype 2 en op de 2 andere bedrijven telkens 2 positieve monsters
ten opzichte van serotype 9. De percentages positieve monsters op deze bedrijven
weken nauwelijks af van de gevonden percentages in het eerste screeningsonder-
zoek.

Het derde serologisch onderzoek werd uitgevoerd op de 3 overgebleven serologisch
negatieve bedrijven. Op één bedrijf werd dit onderzoek, in het kader van een
vaccinatieproef, verricht bij 48 biggen op de leeftijd van 6 en 9 weken. Bij de eerste
bemonstering had één van de 48 dieren een positieve titer; bij het onderzoek op
9 weken bleken 2 niet gevaccineerde controledieren positieve titers ten opzichte
van zowel serotype 2 als 9 te hebben. Door de eigenaar werden in de periode tussen
beide bemonsteringen bij de biggen ademhalingsstoornissen gesignaleerd. Enige
weken daarvoor werden de eerste ziekteverschijnselen waargenomen bij pas
aangevoerde fokgelten.

Bij het onderzoek op de twee overige vermeerderingsbedrijven bleek respectievelijk
14 en 19% van de zeugenmonsters positief te zijn ten opzichte van het serotype
2.

Uiteindelijk zijn na drie onderzoeken op alle 29 integratie-bedrijven antilichamen
tegen H. pleuropneumoniae-serotype 2 of 9 aangetoond.

C. Relatie tussen de serologische status van vermeerderingsbedrijven en de klinische
H. pleuropneumoniae-//7/ec/(\'e^ bij afgeleverde mestbiggen

Een aantal mestbedrijven binnen de integratie-groepering hadden klinische H.
pleuropneumoniae-klachten. Een relatie tussen de serologische status van de

vermeerderingsbedrijven en de H. pleuropneumoniae-prohlcmen op de mestbedrij-
ven kon in dit onderzoek echter niet vastgesteld worden, aangezien op alle
onderzochte bedrijven seropositieve zeugen aanwezig bleken te zijn. Bovendien
werden op veel mestbedrijven biggen van meerdere herkomstbedrijven gemengd.

Voor het aantonen van seropositieve dieren ten aanzien van H. pleuropneumoniae
werden bloedmonsters van zeugen onderzocht met behulp van de CBR. In de
literatuur wordt deze test door bijna alle onderzoekers het meest geschikt geacht
voor diagnostische doeleinden (5, 6, 7, 8, 14). Als antigenen voor de test werden
de in Noord-Brabant meest geïsoleerde serotypen gebruikt, te weten de serotypen
2 en 9 (2). Aangezien de CBR serotype specifiek is (9), kan daardoor over de
eventuele aanwezigheid van antilichamen tegen andere serotypen in dit onderzoek
geen uitspraak gedaan worden.

Het percentage positieve bedrijven ten opzichte van serotype 9 is in het huidige
eerste screeningsonderzoek 8% hoger dan bij een onderzoek op een vergelijkbare
groep vermeerderingsbedrijven in 1980 (4). Of deze stijging reëel is, valt te
betwijfelen. De verklaring moet waarschijnlijk gezocht worden in het feit dat nu
een grotere steekproef is genomen; gemiddeld 4,5 monsters méér per bedrijf Het
werkelijke percentage positieve bedrijven ten opzichte van dit serotype ligt daarom
wellicht op hetzelfde niveau als in 1980. Aangezien in 1980 geen serologisch
onderzoek werd verricht naar antilichamen ten opzichte van serotype 2, is nu niet
te beoordelen of hier sprake is van een stijging van het aantal bedrijven met
seropositieve dieren.

Het percentage positieve bedrijven na een éénmalig onderzoek ligt in dezelfde
range als door andere onderzoekers aangegeven wordt (5, 8, 12, 14).
Zowel voor serotype 2 als serotype 9 is het aantal positieve monsters per bedrijf
laag, respectievelijk 13 en 19%. Deze percentages liggen in vergelijking met door
andere onderzoekers gevonden waarden aanzienlijk lager (5, 8, 12, 14). Dat een
te ongevoelige testmethodiek hier mogelijk debet aan zou zijn, lijkt echter
onwaarschijnlijk. Bij een ander onderzoek bleek de, in dit onderzoek gebruikte,
CBR goed gevoelig te zijn: 3 weken na een experimentele aerosol-infectie met
serotype 9 werd bij 91% van de dieren een titer 1:40 aangetoond (3).
Misschien moeten de verschillen in de percentages seropositieve dieren eerder door
andere bedrijfsstructuren en houderijsystemen worden verklaard.
Uit de lage percentages positieve monsters per bedrijf blijkt wel de noodzaak van
een grotere steekproef voor het stellen van een bedrijfsdiagnose op klinisch
gezonde vermeerderingsbedrijven. Ook de resultaten van het herhaald serologisch
onderzoek op de 6 negatieve bedrijven uit het eerste onderzoek lijkt dit te
bevestigen. Doordat echter tussen de bemonsteringen een interval van twee
maanden lag, mag een nieuwe infectie tussen de drie bemonsteringen niet
uitgesloten worden. De open structuur van de onderzochte groep vermeerderings-
bedrijven, met veelal een regelmatige aanvoer van dekrijp fokmateriaal, speelt
waarschijnlijk een belangrijke epidemiologische rol bij het feit, dat uiteindelijk
op alle 29 bedrijven bij dieren antilichamen, tegen één van beide serotypen, zijn
aangetoond.

Om de invloed van de bedrijfsstructuur, met betrekking tot het wel of niet
aanvoeren van fokdieren, hierop beter in kaart te kunnen brengen is een
vergelijkbaar vervolgonderzoek op een groep gesloten fokbedrijven wenselijk.
Het feit dat er geen verschil werd gevonden in de percentages positieve monsters
tussen eerste- en oudereworps zeugen, maakt de veronderstelling aannemelijk dat
de meeste bedrijven reeds langere tijd zijn geïnfecteerd. De zeer lage percentages
positieve monsters kunnen hierbij wijzen op een zeer chronisch verloop van de
infectie. In hoeverre op de bedrijven sprake is van een recente infectie is met de

gevolgde methodiek van screenen niet aan te tonen. Slechts op één bedrijf kon
in het derde serologische onderzoek door een herhaalde bemonstering bij biggen,
een recente infectie aangetoond worden. Door veel onderzoekers worden de
chronisch geïnfecteerde dieren op deze bedrijven als het belangrijkste smetstofre-
servoir beschouwd (1, 5, 6, 11).

Vooral de seropositieve dieren dienen als potentiële smetstofdragers te worden
beschouwd. Kume et al. (6) konden de kiem isoleren uit de neusholte bij 90%
van de dieren met antistoffen tegenover Haemophilus pleuropneumoniae terwijl dit
bij seronegatieve dieren slechts in 10% van de gevallen lukte.
De invloed van het al of niet seropositief zijn van de toeleverende vermeerderings-
bedrijven op het optreden en de ernst van een H. pleuropneumoniae-ïnfectit op
het mestbedrijf, kon in dit onderzoek niet beoordeeld worden, aangezien op alle
vermeerderingsbedrijven seropositieve dieren werden aangetoond.
Waarschijnlijk bepalen bedrijfsomstandigheden en het stalklimaat op het mest-
bedrijf in belangrijke mate of bij introductie van de smetstof de infectie aanslaat
(4). Mogelijk hebben de omstandigheden en het management op besmette
vermeerderingsbedrijven wel een grote invloed op de mate waarin geïnfecteerde
biggen afgeleverd worden. Zowel de zeug als de oudere gespeende biggen spelen
een belangrijke rol in de smetstofverspreiding binnen het vermeerderingsbedrijf

De auteurs willen graag de deelnemende varkenshouders bedanken voor de spontane
medewerking en mevr. Christien van Zeeland voor het correct uittypen van dit manuscript.

1. Bachmann Ph. Beitrag zur Epidemiologie der kontagiösen Pleuropneumonie beim Schwein. Sehw
Arch Tierheilk 1972; 114: 362-82.

3. Hessing M. De invloed van dagelijkse temperatuurschommelingen op de gezondheidstoestand
van gespeende en verplaatste biggen. Rapportno. 7 Stichting Klimaatstal Brabant 1987.

4. Hunneman WA. Vóórkomen, economische betekenis en bestrijding van Haemophilus pteuro-
pneumoniae-m[ecüt% bij varkens. Proefschrift Utrecht 1983.

5. Kume K, Nakai T, and Sawata A. Isolation of Haemophilus pleuropneumoniae from the nasal
cavities of healthy pigs. Jpn J Vet Sci 1984; 46: 641-7.

6. Kume K, Nagano J, and Nakai T. Bacteriological, serological, and pathological examinations
o[ Haemophilus pleuropneumoniae infection in 200 slaughtered pigs. Jpn J Vet Sci 1986; 48: 965-
70.

7. Lombin LH, Rosendal S, and Mitchell WR. Evaluation of the complement fixation test for the
diagnosis of pleuropneumonia of swine caused by Haemophilus pleuropneumoniae. Can J Comp
Med 1982; 46: 109-14.

8. Müller E, Jeckstadt S und Schöss P Nachweis von komplementbindenden Antikörpern gegen
Haemophilus (Actinobacillu.s) pleuropneumoniae in einigen Schwcinebeständen Nordwest-Deutsch-
lands. Tierärztl Umschau 1987; 42: 356-62.

9. Nicolet J, de Meuron PA et Bachmann Ph. Sur l\'hémophilose du porc IV. L\'épreuve de déviation
du complement, un test dépostage des infections ä Haemophilus parahaemotyiicus. Schw Arch
Tierheilk 1971; 113: 191-200.

10. Nicolet J. Pleuropneumonia - Ideas for control. Pig International 1979; 9: 10-2.

11. Nielsen R. Serological and immunological studies of pleuropneumonia of swine caused by
Haemophilus parahaemotyiicus. Acta Vet Scand 1974; 15: 80-9.

12. Nielsen R, Thomsen AD, and Vesterlund SD. Pleuropneumonia caused by Haemophilus
parahaemotyiicus. An attempt to control the disease at two progeny testing station by serological
blood testing followed by removal of the seropositive animals and their litter mates. Nord Vet
Med 1976; 28: 349-52.

13. School ACM en Verhagen FAP. Haemophilus pleuropneumoniae-infecties bij mestvarkens. Een
onderzoek naar de invloed van de toeleverende fokbedrijven en van huisvestingssystemen op het
verloop en de ernst van de Hp-infectie op het mestbedrijf Scriptie Hogere Agrarische School
te \'s Hertogenbosch en Gezondheidsdienst voor Dieren in Noord-Brabant, 1982.

14. Schultz RA, Young TF, Ross RF, and Jeske DR. Prevalence of antibodies to Haemophilus
pleuropneumoniae in Iowa swine. Am J Vet Res 1982; 43: 1848-51.

Humane methods of killing fish, amphibians and birds
P. Zwart\', H. R. de Vriest J. E. Cooper^

SAMENVATTING Er wordt een overzicht gegeven van technieken die voor het op correcte
wijze doden van vissen, amfibieën, reptielen en vogels al of niet in aanmerking komen. Er
wordt een onderscheid gemaakt in mechanische, chemische en fysische technieken.
Van de mechanische technieken is decapitatie, na voorafgaand uitschakelen van het bewustzijn,
door een forse klap op de kop en mits snel uitgevoerd, acceptabel.

Van de chemische technieken komen inhalatie van halothane, CO2 O2 en eventueel ether
het meest in aanmerking. Absorptie via de huid in een bad met het anestheticum tricainesul-
fonaat (MS 222 ®) komt het meest in aanmerking voor vissen en amfibieën. Voor injectie
komen bij alle genoemde diergroepen T61® en pentobarbital-Na het meest in aanmerking.
Fysische technieken zoals onderkoeling, oververhitting of electrocutie zijn in de praktijk
moeilijk uitvoerbaar.

Aandacht wordt besteed aan de gevolgen van de techniek voor het dier en eventueel voor de
uitvoerder of de eigenaar. Voorts wordt ingegaan op enkele technische aspecten van de
uitvoering van het op correcte wijze van doden van dieren.

SUMMARY Methods, whether or not acceptable in the correct killing of jish, amphibians,
reptiles or birds, are reviewed. The acceptable or unacceptable character of each of these
techniques is commented upon. The techniques are differentiated into mechanical, chemical
and physical methods.

Of all mechanical techniques, rendering an animal unconscious by a sharp blow on the head,
followed by rapid decapitation is an acceptable method.

Of the chemical techniques, inhalation of Halothane, CO2 O2, or ether, are usually
acceptable. Cutaneous absorption by bathing in a solution of the anaesthetic tricaine sulphonate
(MS 222®) is the method of choice in fish and amphibians.

The injectable anaesthetics T61® and pentobarbital-Na are acceptable in all groups of animals.
Physical techniques such as supercooling, heating or electrocution are either unacceptable or
impracticable in veterinary practice.

Attention is paid to the effects of each of these techniques on the animal, the executing individual
and the owner. Technical details of the methods most preferable in the humane killing of animals
are discussed.

De beslissing om een vis, amfibie, reptiel of vogel te doden wordt betrekkelijk
vaak door dierenartsen genomen. Er heerst dan herhaaldelijk onzekerheid over
de te volgen techniek en de te gebruiken middelen. De onzekerheid is gerecht-
vaardigd; ook nu nog zijn er situaties waarvoor, in alle opzichten bevredigende,
oplossingen ontbreken.

I Prof. dr. P. Zwart, Vakgroep Pathologie, Afd. ziektekunde laboratorium- en bijzondere dieren,

Yalelaan 1, 3584 CL Utrecht.
^ Drs. H. R. de Vries, dierenarts. Hoogstraat 55, 4251 CJ Werkendam.

\' J. E. Cooper FRCVS, Royal College of Surgeons of England, Lincoln\'s Inn Fields 35-43, London
WC2A 3PN, Engeland.

Het zal duidelijk zijn dat niet in alle situaties sprake kan zijn van euthanasie en
dat het in veel gevallen gaat om het doden of afmaken van dieren. Moet men een
dier doden, dan doet zich vaak de vraag voor hoe men dit op een correcte wijze
kan doen. Dit overzicht beoogt een bijdrage te leveren tot het op correcte wijze
doden van gewervelde dieren, anders dan zoogdieren.
Van euthanasie zal slechts in een deel der gevallen sprake zijn.
Euthanasie betekent letterlijk een schone, zachte dood.

Eisen die volgens Schwink en Egger (15) gesteld worden aan euthanasie zijn: 1)
De methode moet pijnloos zijn. 2) Er moet snel bewusteloosheid optreden en de
dood moet binnen enkele minuten intreden. 3) Er mag geen paniek, afweerbe-
wegingen, spierspasme of ander blijk van abnormale activiteit optreden vóór
bewusteloosheid is ingetreden. 4) Bij juist gebruik moet steeds de dood intreden.
5) De techniek of het middel moet veilig zijn voor getrainde personen en eenvoudig
te gebruiken. 6) Doel en middel moeten tegenover de eigenaar verantwoord zijn
(misbruik moet uitgesloten zijn). 7) De methode moet ethisch verantwoord zijn.
8) Het middel mag geen weefselveranderingen veroorzaken die post-mortaal
onderzoek bemoeilijken of chemische testen beïnvloeden. 9) Het middel (indien
nodig) mag geen besmetting of verontreiniging van omgeving of personen
veroorzaken. 10) Het middel moet economisch in het gebruik zijn.
De hierboven genoemde eisen gelden niet alleen voor zoogdieren, maar zijn
evenzeer van toepassing voor vissen, amfibieën, reptielen en vogels.
Het zal duidelijk zijn dat niet alle hieronder te beschrijven technieken aan elk van
de gestelde eisen voldoet.

De technieken voor het doden zijn in principe te onderscheiden in twee
categorieën: mechanische en chemische. Eventueel kunnen ook fysische technie-
ken in aanmerking komen.

Voor het op correcte wijze doden van een dier zal men vaak het dier moeten
hanteren. Goed hanteren en een adequate fixatie zijn belangrijk om onnodige
opwinding, stress en mogelijk zelfs ongelukken te voorkomen. Het zijn voorts
voorwaarden voor een juiste uitvoering van de techniek. Goede en zorgvuldige
omgang met het dier is een belangrijk element in de veelal wat delicate situatie
rond het doden of afmaken.

a: Decapitatie. Deze leidt tot een volledige verbreking van de zenuwgeleiding van
het centrale zenuwstelsel naar de andere delen van het lichaam en tegelijkertijd
tot een verbreking van de bloedvoorziening naar de hersenen. Er zijn aanwijzingen
dat de hersenen, na decapitatie, nog pijnsensaties kunnen registreren die pas
zouden eindigen als er anemie van de hersenen is ingetreden (bij sommige reptielen
nog wel gedurende één uur (17)). Het verdient aanbeveling met deze mogelijkheid
rekening te houden.

Verbreking van het halsmerg terwijl de bloedtoevoer naar de hersenen intact blijft,
bijv. door het verbrijzelen van het halsmerg met een Burdizzo tang of het
doorsnijden met een mes, is dan ook niet acceptabel. Vooral bij vissen, amfibieën
en reptielen blijft het hart nog lange tijd (soms uren) kloppen, en duurt het geruime
tijd voor anemie in de hersenen optreedt. Deze methode is daarom slechts
acceptabel indien zij wordt gecombineerd met een heftig trauma van het centrale

zenuwstelsel (forse klap op de kop — ook bij vissen die met de hengel gevangen
zijn). Verbreking van het halsmerg door strekking of draaiing zou eventueel in
aanmerking komen voor dieren met een lange hals, zoals vogels; daarbij moet
dan echter ook de samenhang der bloedvaten verbroken worden,
b: Vernietiging of beschadiging van de hersenen, waardoor acuut bewustzijnsverlies
optreedt. Dit kan bij grotere dieren (grotere vissen, zeeschildpadden) met een
schietmasker (of een kogel). De methode dient bij voorkeur te worden gecom-
bineerd met direct aansluitende verhindering van bloedtoevoer naar de hersenen.
Daardoor treedt bij beschadiging van de hersenen een irreversibele, totale anemie
van het hersenweefsel op, voordat het bewustzijn of de pijnsensaties terugkeren.

b) Een neksnede, zoals aangegeven door Schäperclaus (14) en Amlacher (1) is niet
acceptabel daar het niet zeker is dat de bloedtoevoer naar de hersenen wordt
verstoord.

c) Een halssnede is een verantwoorde techniek, zeker als deze wordt voorafgegaan
door een zodanige klap op de kop, dat zekerheid bestaat dat het bewustzijn tijdelijk
is uitgeschakeld. Bij deze techniek fixeert men de vis, geeft hem een stevige klap
op de kop, direct achter de ogen en snijdt vervolgens de hals tenminste zover in
dat de zogenaamde afdalende slagader (Aorta descendens) die juist ventraal van
de wervels verloopt, doorgesneden wordt.

d) Decapitatie. Deze dient snel te worden uitgevoerd, doch is alleen verantwoord
na de reeds genoemde voorafgaande zware slag op de kop.

a) Schietmaskers komen niet in aanmerking wegens de geringe afmetingen van
de dieren.

b) Vernietiging van de hersenen, (steeds in combinatie met vernietiging van het
ruggemerg) door het inbrengen van een prepareernaald (of injectienaald) via de
occipitale opening leidt door de veelal geringe ervaring van de uitvoerder vaak
tot ernstige dierenmishandeling en moet daarom voor een praktijksituatie worden
afgewezen.

c) Decapitatie na een voorafgaande zware slag op de kop is, mits snel uitgevoerd,
verantwoord. Hierna dienen alsnog met behulp van een prepareernaald de
hersenen en het ruggemerg mechanisch vernietigd te worden.

a) Schietmasker in combinatie met doorsnijden van de hals komt bij grote tot zeer
grote dieren (zeeschildpadden, krokodillen, slangen) in aanmerking. Hoewel
vanuit ethisch oogpunt verantwoord, dient men er rekening mee te houden dat
de reflexen nog lang blijven bestaan en de autonoom kronkelende resten een
onesthetische indruk maken.

b) Decapitatie of andere vormen van mechanisch uitschakelen van het bewustzijn,
verhinderen de directe reflexen van delen van het lichaam niet. Deze verlopen nog
lange tijd (15 — 30 minuten) goed gecoördineerd.

Deze zijn in principe uitvoerbaar zoals bij reptielen. Doordat de directe reflexen
ook bij vogels nog lang blijven bestaan, zijn deze technieken uit esthetisch oogpunt
bedenkelijk.

Tabel 1. Overzicht van methoden om vissen, amfibieën, reptielen en vogels op correcte wijze te doden.

Chemische technieken berusten op het toedienen van een overdosis van een
anestheticum of een ander vergif

Een ver doorgevoerde ethernarcose leidt bij dieren met longademing tot de dood.
Het proces verloopt vrij geleidelijk en is in sommige gevallen een aanvaardbare
techniek die met zekerheid een aan de dood voorafgaande anesthesie met zich
meebrengt. Wel is van belang dat de dieren niet in een met ether verzadigd
gasmengsel worden gebracht, daar dan wegens zuurstofgebrek de dood intreedt
door verstikking (11). Daarenboven moet een direct contact van ether met de huid
of de slijmvliezen van het dier worden vermeden. Ether als vloeistof werkt sterk
prikkelend, terwijl de snelle verdamping een sterke afkoeling met zich meebrengt.
Ether is in dampvorm bij vissen, door het ontbreken van longen, niet toe te passen.
Wel kan men ether onder flink schudden oplossen in water (± 5%). Er dient voor
gezorgd te worden dat alle ether opgelost is (eventueel wat water toevoegen).
Goudvissen komen in deze oplossing snel onder narcose en sterven.

Bij volwassen amfibieën is in principe een ver doorgevoerde ethernarcose bruikbaar
en acceptabel. Larven (kikkervisjes) zijn te behandelen als vissen.
Bij reptielen leidt inbrengen van de dieren in een etherklok tot wisselvallige reacties
en is derhalve af te raden.

Slangen kunnen bij ethernarcose ofwel hun adem gedurende tenminste 20 minuten
inhouden, ofwel zeer geëxciteerd raken. In het laatste geval leidt dit tot
geforceerde, heftige bewegingen, opensperren van de bek en cyanose. Doden van

slangen met ether is dan ook niet verantwoord tenzij in geval van overmacht en
geen andere middelen beschikbaar zijn en bovendien praemedicatie met metomi-
daat (Hypnodil®) i.p. in een dosering van 8—10 mg/kg lichaamsgewicht, wordt
toegepast. De ademhaling gaat dan gewoon door. Een narcose treedt in en
tenslotte volgt de dood.

Schildpadden kunnen hun adem zeer lang inhouden, waardoor het doden met ether
wel 18 uur kan duren. Uit ethische en praktische oogpunten is het doden van
schildpadden met ether niet toelaatbaar.

Hagedissen zijn redelijk snel onder ethernarcose te brengen. Voor hagedissen is
ether een verantwoord middel om ze te doden.

Bij vogels leidt het inbrengen der dieren in een klok met een verzadigd mengsel
van lucht en ether tot enige excitatie. Indien desondanks ether als euthanasiemid-
del wordt toegepast dient de concentratie aan anestheticum niet zo hoog te zijn
dat de vogel door zuurstofgebrek stikt. Voor kleinere vogels voldoet een
narcosebox volgens Hinz (11). Zolang het narcosestadium niet bereikt is, dient
nog lucht te worden toegevoerd. De anesthesie treedt echter snel in en voert tot
de dood; hoofdzakelijk door passage via de longen van met ether vrijwel
verzadigde lucht uit de abdominale luchtzakken. Er is een klein risico dat een
vogel, mede door de lage dampspanning van ether, na uit de narcosebox te zijn
genomen, zoveel ether verliest dat hij weer bij zou komen ook al is een schijnbare
dood ingetreden. Het is verstandig een vogel nog tenminste 30 minuten in het
verzadigde gasmengsel te laten, respectievelijk hem pas daaruit te halen als de rigor
mortis is ingetreden.

De fysische-chemische eigenschappen van chloroform zijn vergelijkbaar met die
van ether. Doordat chloroform irriterend werkt op het dier en carcinogeen is voor
de uitvoerder, wordt het niet meer toegepast.

Halothane verdient voor het doden de voorkeur boven ether. Het kan op dezelfde
wijze en bij dezelfde diersoorten worden toegepast. Het werkt minder prikkelend
en geeft geen excitatie, zodat het narcosestadium rustig wordt bereikt.

Methoxyflurane is niet verantwoord te gebruiken. Dit ondanks het feit dat het
aanbevolen is bij vogels, met als argument dat het in combinatie met lucht veiliger
was dan ether (niet explosieO (11)- Bij nader onderzoek bleek dat de dood vooral
het gevolg was van verstikking.

CO2 (koolzuurgas) komt in aanmerking voor reptielen en vogels. Het kan uit een
cylinder in een container of in een doorzichtige plastic zak gelaten worden, waarin
het dier zich, al of niet in zijn kooi, bevindt. Omdat CO2 zwaarder is dan lucht
moet de toevoer ervan steeds onderin de narcosebox plaatsvinden (lange slang).
Wanneer men de dieren direct in 100% CO2 plaatst, treedt bijna 1 minuut lang
benauwdheid op, die mede aanleiding geeft tot excitatie (7). Om dit te voorkomen,
dient men eerst een mengsel van COj met lucht c.q. met zuivere zuurstof
(CO2 : O2 = 3 : 2) te laten inademen totdat bewusteloosheid is ingetreden.
Vervolgens wordt gedurende tenminste 15 seconden 100% CO2 in de container
gebracht. Men laat het dier, nadat de ademhaling gestopt is, nog gedurende 10
minuten in het koolzuurgas liggen (16). Wil men absoluut zeker zijn (vooral bij
reptielen), dan wordt tenslotte gedecapiteerd.

Absorptie via de kieuwen is mogelijk bij vissen. Larvale stadia van amfibieën
(axolotls en jonge kikkervisjes) zijn in het bezit van uitwendige kieuwen en
daardoor met vissen vergelijkbaar (3). Volwassen amfibieën en wat oudere
kikkervisjes absorberen verschillende stoffen via de huid.

Tricainesulfonaat (MS 222®) is een wit poeder dat in het licht binnen uren tot dagen
ontleedt en dus in het donker bewaard moet worden. Het is goed en snel oplosbaar
in water, waarbij een zure reactie optreedt. Om excitatie bij de dieren te vermijden,
wordt de oplossing geneutraliseerd met een gelijke gewichtshoeveelheid Na-
bicarbonaat (De laatste tijd zijn gegevens bekend geworden dat MS 222® tot
potentieel carcinogenen kan desintegreren). Men gebruikt een afzonderlijke
container die zo groot is dat de vis daarin in een natuurlijke houding kan
rondzwemmen, in water van ongeveer dezelfde temperatuur als in het dierverblijf
heerste. Nadat het poeder en het Na-bicarbonaat opgelost zijn, kan het dier in
de vloeistof worden geplaatst.

Vissen zullen bij een concentratie van tenminste 2 g tricainesulfonaat (MS 222®)
per liter warm water binnen 1 — 2 minuten onder narcose komen. De narcose
is te herkennen aan het verlies van stelreflexen, stoppen van de adembewegingen
van kieuwdeksels en bek.

De vis kan zonder reacties uit het water worden genomen en is dan ongevoelig
voor pijnprikkels.

Indien men het dier nog 20 ä 30 minuten in de oplossing laat, is de dood ingetreden.
Daarna wordt het dier uit de container genomen. Eventueel kan men vervolgens
de vis decapiteren.

Amfibieën (volwassen en in het wat oudere larvale stadium) nemen het tricaine-
sulfonaat (MS 222®) via de huid op. Het intreden van het narcosestadium duurt
daardoor wat langer dan bij vissen. Bij een concentratie van 2 g tricainesulfonaat
per liter water is na 5 — 10 minuten het narcosestadium bereikt. De narcose is
te herkennen aan het verlies van stelreflexen en het ontbreken van reacties op
pijnprikkels. De ademhaling zal gaan stilstaan. Men laat de dieren in de oplossing
gedurende tenminste drie uur (4) nadat de narcose is ingetreden.-
Voor reptielen en vogels komt het doden door baden niet in aanmerking. Wordt
een reptiel (ook een moerasschildpad) of een vogel in een bad onder water
gehouden, dan leidt dit tot verdrinking.

CO2 (koolzuurgas) kan in noodgevallen voor het doden van vissen of amfibieën
worden gebruikt bijv. in de vorm van commercieel sodawater (2), Alka Seltzer
tabletten (5). Voor het doden van vissen zijn hoge concentraties CO2 in water
nodig. Het water dient te worden geneutraliseerd met NaHCOj (3).

Na injectie van een chemische substantie dient een zeer snelle en voldoende locale
anesthesie op te treden.

Uit een depot in lichaamsweefsels of-vloeistoffen worden anesthetica, al dan niet
in combinatie met een curariserende substantie getransporteerd naar het centraal
zenuwstelsel.

De meest gangbare middelen worden hier besproken.
Pentobarbital-Na (onder andere Euthesate®, Nembutal®)

Pentobarbital-Na wordt als kant en klare injectievloeistof voor euthanasie
geleverd. Euthesate® is een waterige substantie met een pH van 11.5. De dosering
is voor alle diersoorten tenminste 200 mg (1 ml)/kg lichaamsgewicht, waardoor
een 4-7 voudige overdosering wordt bereikt.

Bij vissen wordt pentobarbital-Na bij voorkeur in de lichaamsholte ingespoten.
De vis wordt daartoe uit het water genomen. De naald wordt van de buikzijde
ingevoerd, ongeveer halverwege de afstand tussen kieuwen en anus (respectievelijk
begin van de anaalvin) en wel zo diep dat de punt ongeveer halverwege de
buikwanden de zijlijn komt. Een intramusculaire injectie is af te raden. Daar vissen
geen losmazig onderhuids bindweefsel hebben zal de geïnjiceerde vloeistof sterk
onder druk komen te staan, wat zeer pijnlijk is. Daar bovendien de huid weinig
elastisch is, kan de insteekopening open blijven staan en kan een onbekende
hoeveelheid (tot 25%) vloeistof weglekken. Een intramusculaire injectie is dus een
slecht alternatief. Na de i.p. injectie wordt de vis teruggeplaatst in de container.
Het narcosestadium wordt na 2 — 5 minuten bereikt. De vis kan vervolgens uit
het water worden genomen.

Bij amfibieën is pentobarbital-Na al geruime tijd als een optimaal middel voor het
doden van exemplaren bekend (10). Het kan in de lichaamsholte en (bij kikkers)
in de subcutane lymfzakken worden gespoten. De injectie in de lichaamsholte
wordt van ventraal gegeven, ongeveer op de plaats waar bij een zoogdier de navel
zou liggen, namelijk in de mediaanlijn, ongeveer halverwege de vóór- en
achterpoten. De lymfzakken van de kikkers liggen direct onder de huid.
Vooral de lymfzakken onder de rughuid zijn zeer goed toegankelijk. Men voert
de naald vrijwel evenwijdig met de huid in, zoals bij zoogdieren een subcutane
injectie gegeven wordt. De punt van de naald is dan vrij beweeglijk in de lymfzak.
Geïnjiceerde vloeistof wordt snel geresorbeerd en door het lymfhart naar het
hartebloed getransporteerd. Het anesthesiestadium wordt snel, geleidelijk en
zonder excitatie bereikt.

Bij reptielen is pentobarbital-Na door Lowe (10) als een geschikt middel voor het
doden beschreven. Zowel bij schildpadden als bij slangen, hagedissen en kroko-
dillen kan pentobarbital-Na worden toegepast. Vergelijkbare resultaten kunnen
worden bereikt met thiopental-Na (9). In aanmerking komt een injectie in de
lichaamsholte.

Bij schildpadden wordt de naald ingevoerd in het holletje vóór één van de
achterpoten en wel in de richting van het midden van het schild (daar waar het
lichaam zijn grootste hoogte en breedte heeft). De resorptie gaat vrij traag en de
narcose treedt pas na 20 — 30 minuten in.

Bij slangen kan pentobarbital-Na worden ingespoten in het achterste deel van de
lichaamsholte, craniaal van de cloacaalschub. Men voert de naald van ventraal
in, tot deze het midden van de omtrek van het lichaam bereikt. Bij deze techniek
wordt ingespoten in de grote lymfruimten rond de darm. Het transport gaat snel.
Na 2 — 5 minuten is, zonder excitatie, de anesthesie reeds bereikt.
Bij hagedissen wordt pentobarbital-Na eveneens van ventraal ingespoten en wel
halverwege tussen vóór en achterpoten. De naald wordt langzaam doorgeschoven
tot de punt ongeveer het midden van het lichaam heeft bereikt. Na 5 — 15 minuten
is het narcosestadium bereikt.

Bij vogels kan pentobarbital-Na goed worden toegepast. Het leidt, via een
narcosestadium, snel tot de dood. Er staan verschillende injectietechnieken ter
beschikking. De gemakkelijkste en bij vogels zeer effectieve, is een intramusculaire
injectie in de oppervlakkige borstspier (M. pectoralis superficialis). De resorptie
uit de spier verloopt zeer snel, zodat bijv. bij kanaries de narcose vrijwel even
snel intreedt als na intraveneuze injectie. Om de injectie lege artis te verrichten
wordt de naald van caudaal naar craniaal ingestoken; zij blijft vrij dicht onder
de huid. Op deze wijze wordt vermeden dat de grote bloedvaten tussen de M.
pectoralis superficialis en M. pectoralis profundus aangeprikt worden, waardoor
een hematoom kan ontstaan en de resorptie iets vertraagd wordt.

Injectie in de buiicholte is een andere mogelijkheid. De injectie wordt uitgevoerd
in de mediaanlijn, halverwege de afstand tussen de achterrand van de (te palperen)
spiermaag en de palpeerbare toppen van de legbeentjes.

Soms wordt een intrapulmonale injectie uitgevoerd. Deze leidt, vooral bij vogels
(11) tot opvallend weinig ongewenste reacties. Injectie in de longen is door de
localisatie en de soms geringe afmeting van de longen zeker niet gemakkelijk. In
werkelijkheid wordt veelal ingespoten in of in de nabijheid van het hart.

Intraveneuze injecties vereisen enige oefening. Men moet rustig en geconcentreerd
werken. Door de vrij hoge veneuze druk ontstaan gemakkelijke haematomen. Een
vereiste is dat in één keer raak wordt geprikt. Zoekende bewegingen met de naald
leiden onherroepelijk tot haematomen en maken een adequate injectie onmogelijk.
In aanmerking komen (in volgorde van bruikbaarheid) a) de vleugelvene (Vena
radialis), die over de binnenzijde van de elleboog loopt, b) de rechter Vena jugularis
(wegens een subcutaan veneus netwerk niet bij postduiven) en c) de vene aan de
binnenzijde van het loopbeen (Vena metatarsa plantaris superficialis medialis).
Door de huid te bevochtigen met alcohol 70% (al of niet met 10% glycerine)
worden de venen geprikkeld, raken sterker met bloed gevuld en worden ze
bovendien beter zichtbaar door het verdwijnen van lucht onder de huidschilfers.

Onder de injectiepreparaten voor het doden van dieren neemt T 61® (Hoechst)
een afzonderlijke plaats in. Het middel is bedoeld voor intraveneuze toediening
bij zoogdieren. Gebleken is echter dat het op dezelfde wijze als pentobarbital-Na
bruikbaar is voor het doden van vissen, amfibieën, reptielen en vogels. Het leidt
vrijwel zonder uiterlijke excitatie of pijnuitingen, via een soort narcosestadium,
tot een snelle dood. De dood treedt sneller in dan bij injectie van pentobarbital-
Na (bij roodwangschildpadden bij i.p. injectie, respectievelijk na ± 15 en ± 25
minuten).

Bij vissen, axolotls en reptielen wordt het bij voorkeur in de buikholte ingespoten
(zie onder Pentobarbital-Na). Bij kikkers leidt injectie in de dorsale lymfzakken
binnen enkele minuten tot de dood. Bij vele vogelsoorten wordt T 61® na i.m.
injectie in de M. pectoralis superficialis verrassend snel geresorbeerd — bij kanaries
en dergelijke lijkt het effect op een i.v. injectie. Een uitzondering vormen kippen
en hoenderachtigen in het algemeen, die beter met Euthesate® te doden zijn.
Chloroform

Chloroform per injectie wordt in de literatuur beschreven voor het doden van
kleine schildpadden (8). De vloeistof wordt in de lichaamsholte ingespoten in een
dosering van 8 ml per kg lichaamsgewicht. Voor vissen en amfibieën zou deze
techniek in noodgevallen in aanmerking kunnen komen. Er moet echter op
gewezen worden dat, evenals bij intraveneuze injectie van ether, snel haemolyse
kan optreden, waardoor de dood niet uitsluitend het gevolg is van een doorge-
voerde narcose.

Door hypothermie worden poikylotherme dieren (vissen, amfibieën, reptielen)
trager, waardoor zij gemakkelijker te hanteren zijn. Daarna kunnen zij worden
gedood door een injectie (reptielen, amfibieën) of absorptie (amfibieën, vissen)
van een narcoticum.

Bevriezen in een huishoudelijk diepvrieskist of -kast is niet acceptabel. Bij contact
met het vrieslichaam treedt een plaatselijke bevriezing van weefsels op, die
waarschijnlijk pijn en angst veroorzaken.

Snel invriezen van dieren in vloeibare stikstof, zoals besproken door het Panel
564

on euthanasia (13), vereist goed getrained personeel en geschikte apparatuur. Deze
methode wordt alleen toepasbaar verklaard voor dieren kleiner dan 40 g en dan
nog slechts na voorafgaande narcose.

Oververhitting leidt bij zoogdieren (hond, kat) en vogels (mus) tot ernstige
psychische en fysieke belasting (6). Er zijn geen aanwijzingen dat de reacties bij
andere diergroepen daarvan afwijken. Vooralsnog wordt de techniek door de
UFAW/WSPA Working party afgewezen (5).

Doorvoer van electrische stroom dient tot onmiddellijk verlies van bewustzijn te
leiden. Dit is slechts mogelijk door de stroom door de hersenen te leiden. Daarna
moet de dood worden veroorzaakt door het opwekken van hart-fibrillatie, door
decapitatie of door andere methoden (13).

Toepassing vereist een aangepaste, bedrijfszekere apparatuur die geen risico\'s
oplevert voor degene die hem gebruikt. Dieren moeten zodanig kunnen worden
gefixeerd dat zij niet meer aangeraakt hoeven te worden.

Op basis van deze beschouwing is een verantwoordde electrocutie een bewerke-
lijke, tijdrovende techniek die slechts in gespecialiseerde inrichtingen bij vogels
mogelijk is.

Met dank aan prof. dr. L. F. M. van Zutphen (Hoogleraar in de Proefdierkunde), prof
H. Rozemond (bijzonder Hoogleraar in de Relatie mens/dier) en prof dr. E. Lagerweij
(Hoogleraar in de veterinaire anesthesiologie) voor hun kritische hulp bij het tot stand
komen van deze publikatie.

1. Amiacher E. Taschenbuch der Fischkrankheiten. 4 druk. G. Fischer Verlag Jena, 1981.

2. Bell GR. guide to the properties, characteristics and uses of some general anaesthetics for fish.
Bull Fish Res Bd Can 1964; 148.

3. Bonath K. Narkose der Reptilien, Amphibien und Fische. P Parey, Berlijn 1977; 63.

4. Botcenbrood FC, Verhoeff-De Fremery R. !n: Handbook on care and manage.ment of laboratory
animals UFAW, London 1987; 532.

5. Cooper JE. Euthanasia of captive reptiles and amphibians; report of UFAW/WSPA working
party. In; Euthanasia of animals. Proceedings of UFAW Symposium. Gepubliceerd door
Universities Federation for Animal Welfare, Potters Bar, Engeland 1987; 34-9.

6. Fahrenheit DG 1732. In; Star, P.v.d., Fahrenheit\'s letters to Leibnitz and Boerhaave. Commu-
nication 218 of the Natl. Museum for History of Science and Medicine \'Museum Boerhaave\'
Rodopi, Amsterdam 1983; 180-3.

7. Hilbrich P. Tierschutzgerechtes Töten von Eintagskücken. In; Tierschutzgerechtes Töten von
Wirbeltieren. Schlütersche, Hannover 1972; 25-31.

8. Jackson OF. In; Cooper, J.E., Hutchison, M.F. (ed.) A manual on the treatment of children\'s
and exotic pets. Brit Small Anim Vet Assoc 1985.

10. Lowe CH. Nembutal as a killing agent for amphibians and reptiles. Copeia 1956; 2; 126.

11. Lüthgen W. Euthanasie in der Vogelpraxis. Prakt Tierarzt 1980; 61; Colloquim Vet; 128.

12. Report of the American Veterinary Medical Association Panel on euthanasia. J Am Vet Med
Assoc 1972; 160; 761-72.

13. Report of the American Veterinary Medical Association Panel on euthanasia. J Am Vet Med
Assoc 1986; 188; 252-68.

15. Schwink K, Egger FL. Methods of euthanasia. Iowa State Veterinarian 1980; 42; 78-81.

16. UFAW. Handbook on care and management of laboratory animals. Edited by the Universities
Federation for Animal Welfare, Longman, Harlow, 1987.

17. WSPA, Euthanasia of reptiles. Considerations of decapitation method. Scientific advisory panel
report. World Society for the Protection of Animals, London, 1985.

Een gerandomiseerd praktijkonderzoek naar
de therapie van niet-perforerende
tepelbetrappingen

A randomised field study of the treatment of non-perforating treads of the
teats

W. D. J. Kremer\', Y. H. Schukken\'.2, A. L. M. Cruijsen\',
C. J. M. van Engelen\'

SAMENVATTING In dit artikel wordt de behandeling van een niet-perforerende speenver-
wonding door middel van het tijdelijk droogzetten vergeleken met een behandeling met behulp
van een Bykanula®.

Een complicerende mastitis trad op in 11 van de 20 beschreven gevallen. Wanneer tevens het
slotgat beschadigd is. is de kans op het optreden van deze complicatie 5.4 keer zo groot (P
= 0.001).

De optredende mastitis bleek in de \'droogzet-groep\' in 5 van de 9 gevallen een reden het dier
binnen zes maanden af te voeren. In de \'Bykanula®-groep\' was de optredende mastitis in alle
gevallen goed te behandelen. Ook zal er worden ingegaan op de door ons ondervonden
problemen bij het uitvoeren van een therapie vergelijking in de praktijk.

SUMMARY Treatment of a lesion of the teats not associated with perforation of the teat
canal or teat cistern is discussed in the present paper. Treatment of the lesion of the teats
using a Bykanula® is compared with temporary drying off of the involved quarter.
In eleven out of the twenty cases reported, the process of healing was complicated by mastitis
in the involved quarter. When the outlet of the teat was involved in the lesion, this complication
was likely to be 5.4 times larger than it was when the teat opening was not involved.
In the \'temporary drying-off group\', the complicating mastitis was a reason for culling the
animal within six months after treatment had been initiated in five out of nine cases. On the
other hand treatment of the complicating mastitis in the \'Bycanula®-group\' was successful
in every case. Problems in carrying out this clinical trial are also discussed.

Tepelbetrappingen komen veel voor in de Nederlandse rundveehouderij. Grom-
mers et al. (2) schatten de incidentie (aantal gevallen per 100 koeien) op rond de
9% per lactatie. In een uitgebreide studie over 40.000 koeien in Zweden, vonden
Bendixen et al. (1) een incidentie van 0.5 koegevallen per 100 koemaanden at risk
in de eerste lactatie, die steeg tot 1.3 koegevallen per 100 koemaanden at risk voor
de vijfde en zesde lactatie. In de Zweedse studie bleek het aantal tepelbetrappingen
op grupstallen twee keer zo hoog te zijn dan in loopstallen. De hoogste incidentie
is in de eerste lactatiemaanden. Dieren met een betrapping bleken een twee keer
zo hoge kans te hebben op afvoer dan dieren zonder betrapping.
In het hiernavolgende wordt ingegaan op de mogelijke behandeling van de niet-
perforerende speenverwonding en de hierbij optredende complicaties. In een

2 Corresponderend auteur. Vakgroep Bedrijfsdiergeneeskunde en Voortplanting, Faeulteit Dierge-
neeskunde, Yalelaan 7, Postbus 80151, 3508 TD Utrecht.

recente uitgave van dit tijdsciirift was een panel van dierenartsen het niet eens
over de in te stellen therapie (Tijdschr Diergeneeskd 1987; 112: 868-9). In grote
lijnen kwamen de therapieën die door het panel van praktici gesuggereerd werden
neer op twee opties: 1) het droogzetten van het betreffende kwartier met
antibiotica, 2) het inbrengen van een canule totdat de wond genezen is.
Om de beide therapieën te kunnen evalueren werd besloten om een gerandomi-
seerd praktijkonderzoek te doen. Het doel van het onderzoek was de evaluatie
van de therapieën voor niet-perforerende speenverwondingen ten aanzien van
mastitis-incidentie en de prognose voor de middellange termijn (halfjaars over-
leving). Daarnaast werd de haalbaarheid van een gerandomiseerd onderzoek
onder praktijkomstandigheden beoordeeld.

Een koe met een speenbetrapping/kneuzing werd in het onderzoek opgenomen indien:

Om de behandelingsgroepen enigszins te kunnen vergelijken werden aan de groep dieren
die in het onderzoek werden opgenomen vrij strenge criteria gesteld. Dit betekent dat de
conclusies van dit onderzoek vooral tot deze groep dieren beperkt blijven.

Alle veehouders uit onze praktijk kregen een brief thuisgestuurd, waarin de proef werd
uitgelegd. Wanneer een speenbetrapping in overeenstemming was met de inclusiecriteria
werd een gratis behandeling in het vooruitzicht gesteld. In een dergelijk geval werd er een
gesloten enveloppe getrokken, waarin de toe te passen therapie stond vermeld. Enkele koe-
eigenschappen werden opgenomen en de verwonding werd getekend. De veehouder werd
verzocht bij eventuele complicaties contact op te nemen. Hervisites vonden plaats op dag
2 en dag 12, en daarbuiten indien noodzakelijk. Op zes weken en zes maanden na de aanvang
van de behandeling werd de veehouder telefonisch gevraagd over de toestand van het
kwartier en de koe.\'

1. Tijdelijk droogzetten. Het kwartier wordt drooggezet met een langwerkende uierinjec-
tor2; met het weer gaan melken wordt gewacht tot de speen niet meer pijnlijk is (in principe
na 12 dagen).

2. Bykanula®^. Na desinfectie wordt een Bykanula® zonder dopje (!) in de verwonde speen
gebracht. Antibacteriele profylaxe vindt gedurende twee dagen plaats met een uierinjector".
De Bykanula® wordt verwijderd wanneer de verwonding niet meer pijnlijk is (in principe
na 12 dagen). Na het verwijderen van de Bykanula® wordt er gedurende twee dagen
profylactisch intramammair antibiotica toegediend.

Zowel bij de droogzettherapie als de Bykanula®-therapie werden de gekneusde spenen na
het melken gedipt. De therapiekeuze bij eventuele complicaties werd volledig overgelaten
aan de behandelend dierenarts. Van elk klinisch mastitisgeval werd een melkmonster
verzameld. Vanaf het begin van de proef was het voor de veehouder mogelijk om op elk
gewenst moment de proef te beëindigen.

1 Een uitgebreid protocol en onderzoeksformulieren zijn bij de auteurs op verzoek te verkrijgen.

De kans op mastitis en de kans op afvoer in de beide groepen werd vergeleken met behulp
van de berekening van het relatieve risico (3). Statistische significantie werd berekend met
de Fisher exact test (4). De significantie grens werd op 0.05 gesteld.

De proef werd uitgevoerd tussen 1 augustus 1987 en 1 juni 1988. De praktijk omvat
ongeveer 18.000 stuks rundvee (MKZ-gegevens); in de genoemde periode werden
ongeveer 75 eerste bezoeken voor speenverwondingen afgelegd. Hiervan bleken
uiteindelijk 28 gevallen binnen de inclusiecriteria te vallen. Van deze 28 gevallen
zijn er 8 niet in de evaluatie betrokken; twee dieren werden binnen een week na
de verwonding verkocht, één vanwege mastitis in een ander kwartier, één vanwege
een te lage produktie (het dier was al driespeen). In zes gevallen werd het protocol
door de veehouder en/of dierenarts doorbroken. Het aantal uitvallers was in beide
groepen even groot. Uiteindelijk werden er 20 gevallen in de evaluatie betrokken
(11 gevallen in de Bykanula®-groep en 9 gevallen in de droogzetgroep).
De resultaten ten aanzien van het optreden van mastitis, de verwekker ervan en
de eventuele afvoer zijn vermeld in tabel 1.

Het optreden van mastitis was in beide therapiegroepen ongeveer gelijk, echter
het aantal Actinomyces pyogenes^-gevaWen was verschillend (P < 0.008). Dit had
ook een veel grotere afvoer tengevolge in de droogzetbehandelingsgroep (P <
0.005). Een opvallend verschil in afvoer en A. pyogenes-gtvzWtn werd gevonden
bij tepels met een slotgatbeschadiging ten opzichte van tepels zonder slotgatbe-
schadiging. De tepels met een slotgatbeschadiging hadden een 2.5 keer zo hoog
risico om Actinomyces pyogenes-masiiXAS te krijgen (P = 0.6), ook was de kans
op afvoer van het betrokken dier 1.5 keer groter (P = 0.17).
De proef was aanvankelijk opgezet om tenminste 25 dieren in elke groep te krijgen.
Echter na evaluatie van de eerste 28 gevallen werd in overleg met de collega-
praktici besloten dat het niet verantwoord was om de proef voort te zetten.

De behandeling van een (niet-perforerende) speenverwonding of-kneuzing welke
niet meer of moeilijk te melken is stelt de behandelende dierenarts voor een
moeilijke keuze. Voor de wondgenezing is rust belangrijk en het optreden van een
mastitis zal voorkomen moeten worden.

De rust voor de betrokken speen kan verkregen worden door het al dan niet
tijdelijk droogzetten van het betrokken kwartier (mede afhankelijk van het
lactatiestadium). Het inbrengen van een canule is een andere mogelijkheid, hierbij

kan de melk toch afvloeien en de speen wordt met rust gelaten. Profylaxe van
mastitis met behulp van antibiotica is bij beide methoden van groot belang.
Bij de door ons uitgevoerde vergelijking van deze twee methoden bleek een
complicerende mastitis vaak op te treden (11 van de 20 gevallen). De mastitis bleek
in de \'Bykanula®-groep\' in alle gevallen goed te behandelen. In de \'droogzet-
groep\' was de optredende mastitis in 5 van de 9 gevallen een reden het dier binnen
6 maanden na de betrapping af te voeren. Het hoge aantal mastitiden veroorzaakt
door Actinomyces pyogenes (\'wrang\') was hierbij opvallend.
Mogelijk kunnen beide methoden verbeterd worden door een betere antibioticum-
profylaxe. Bij het tijdelijk droogzetten kan het gebruik van een langer werkende
droogzetter, eventueel in combinatie met een kort werkende uierinjector overwo-
gen worden.

Bij de keuze van deze behandelingsmethode lijkt het al of niet betrokken zijn van
het slotgat bij de verwonding van belang (tabel 1). Wanneer het slotgat beschadigd
is, is de kans op het optreden van een complicerende mastitis 5.4 keer zo groot
(P = 0.001). Het tijdelijk droogzetten met een uitgebreide mastitisprofylaxe lijkt
niet verantwoord bij een verwonding of kneuzing waarbij het slotgat betrokken
is.

Bij de behandeling met behulp van een Bykanula® zou de mastitis profylaxe naast
een lokale moeten bestaan uit een parenterale toediening van antibiotica. Na het
verwijderen van de Bykanula® lijkt een lokale en eventueel parenterale toediening
van antibiotica eveneens van groot belang (tenminste 3 dagen). De slotgatfunctie
moet zich herstellen na verwijdering van de Bykanula®.

Voor aanvang van het experiment waren de onderzoekers in de overtuiging dat
de droogzettherapie de voorkeur verdiende boven het gebruik van de Bykanula®.
Dit werd echter gelogenstraft door de resultaten van deze klinische effectiviteits-
proef.

Bovenstaande onderstreept het nut van het uitvoeren in de praktijk van een
dergelijke therapie vergelijking. De uitvoering van de effectiviteitsproef onder
praktijkomstandigheden vergde veel tijd en inspanning, maar behoort in principe
tot dc mogelijkheden van elke (groeps)praktijk. De beschreven proef werd in
overleg met de collega-praktici voortijdig onderbroken. Na 20 gevallen bleek er
een klinisch en statistisch significant verschil te ontstaan in Actinomyces pyogenes-
mastitis en afvoer. Het was derhalve ethisch niet meer te verantwoorden om beide
therapie-opties aan de veehouder aan te bieden.

De medewerking van de veehouders is bijzonder gewaardeerd. De firma Beecham stelde
de preparaten ter beschikking, hiervoor onze dank.

1. Bendixen PH, Vilson B, Ekesbo I, Astrand DB. Disease frequencies in Dairy Cows in Sweden.
VI. Tramped teat. Prev Vet Med 1988; 6: 17-25.

2. Grommers FJ, Braak AE van de, Antonisse HW. Direct trauma to the mammary glands in dairy
cattle. Br Vet J 1971; 127: 271-82.

3. Izaks J, Schukken YH, Noordhuizen JPTM. Test uw kennis — Veterinaire Epidemiologie.
Tijdschr Diergeneeskd 1987; 1 12: 1472-3.

4. Snedecor GW, Cochran WG, Statistical methods. Iowa State University Press, Ames lO, 1988.

Canine mammary tumours: protective effect
of late ovariectomy and stimulating effect of
progestins

SUMMARY Ovariectomy, even when performed at an advanced age, was found to be to some
extent protective against mammary tumour development in dogs. Bitches treated with proges-
tins had a slightly higher risk for mammary tumours (alt types, benign and malignant) than
controls.

Progestin treatment did not increase the risk of mammary cancer. Benign tumours in (treated
and untreated) dogs appeared earlier than malignant ones. Progestin treatment resulted in
earlier appearance of both benign and malignant tumours than in controls. The ratio soli-
tary/multiple mammary tumours was not .significantly different between treated and untreated
dogs.

In dogs, as in women and in cats, little is known with certainty about the etiology
and pathogenesis of mammary tumours.

The protective effect of early ovariectomy (38) and the presence of steroid hormone
receptors (1, 15,21, 23, 25, 27, 35, 36, 37) in tumour tissue indicate that in the bach
hormonal factors may be involved in the development of mammary tumours.
However, no significant differences in the estrous cycle, pregnancy or p.seudo-preg-
nancy status between tumour-bearing and control dogs could be demonstrated (6
12).

Experimental studies using beagles treated with anticonceptional progestins show
that bitchcs treated with moderate or high doses are especially prone to develop
hyperplastic, benign neoplastic or even malignant lesions (4, 8, 17, 20, 22, 31, 32,
39). Even relatively low doses of progestins .seem to stimulate development of
hyperplasias and benign tumours in the canine mammary gland (18).
Very little is known about the tumorigcnic effect of progestins in dogs of different
breeds and ages, treated in veterinary practices.

1. Docs ovariectomy at advanced age offer any protection against mammary
tumour development?

2. Is injection at regular or irregular intervals of contraceptive progestins associat-
ed with mammary tumour development?

3. Is the ratio benign/malignant in progestin-treated dogs different from that in
untreated animals?

4. Is the ratio multiple/solitary tumours in progestin-treated dogs different from
that in untreated dogs?

5. Is there any difference in age distribution between dogs (progestin-treated and
untreated) bearing benign tumours and dogs bearing malignant mammary
tumours?

\' Dr. W. Misdorp, Professor of Veterinary Oncology, Faculty of Veterinary Medicine, State University
of Utrecht. Member of the Staff of The Netherlands Cancer Institute, Amsterdam, the Netherlands.

Eight veterinary practices in an around Amsterdam, co-operating with the Comparative
Oncology Group of The Netherlands Cancer Institute, provided us with data for a total of
2031 bitches (576 dogs with mammary tumours, 1455 control animals). Of the tumour-bear-
ing dogs, 442 were examined in the years 1976-1979 and 134 in 1980. All data on control
animals have been collected from animals seen in eight practices for any reason (treatment,
vaccination) in November 1980.
Inclusion was based on the following criteria:

1. All mammary lesions removed from dogs in the participating practices had to be
histologically classified in The Netherlands Cancer Institute.

2. A registration form for mammary tumour-bearing animals, to be completed by the
practitioner, had to contain data on age at ovariectomy (if carried out), age ate first
surgical treatment of mammary tumour(s), history of possible progestin-treatment
(regular/irregular intervals, type of progestin), number and type(s) of mammary tu-
mour(s). The form for control animals had to include data on age, status — intact or
ovariectomised — and history of progestin-treatment.

Of the dogs studied, 441 turned out to be ovariectomised, all after first oestrus. 350 of these
belonged to the control group. In almost all of the bitches ovariectomy had been performed
in combination with hysterectomy (ovariohysterectomy).

The type of progestational drug used in seven of the veterinary practices was medroxyproges-
terone-acetate (Anovulin®\'), Depopromone®^ and in only one practice proligestone (Del-
vosteron®^). Regularly treated bitches were injected with progestins twice yearly before the
onset of oestrus.

The tumour groups as well as the control group were subdivided into the following age
groups (at admission for operation or registration respectively): 0-3 years, 4-5 years, 6-7
years, 8-9 years, 10-11 years, and 12 years and older.

In order to answer the questions posed by this study the various data of tumour group 1980
and control group 1980 on the one hand, and the combined data of tumour groups 1976-1979
and 1980 and control data on the other, have been compared. The results of the latter
comparison must be considered with some caution, since no control data were available for
the period 1976-1979. Unless otherwise stated the statistical significance of all differences has
been assessed, using the method of Mantel and Haenszel (24) to correct for age and
differences between practices.

In tumour group 1980, 11 dogs were known to have been ovariectomised at
advanced age, 5-10 years: 10, > 10 years 1; the age at ovariectomy of 9 dogs was
unknown. In tumour group 1976-1979, seven dogs had been spayed between 1,5
and 5 years (1 with mammary cancer), 38 between 5-10 years (9 with mammary
cancer), and 10 after 10 years of age (8 with mammary cancer).
The interval between ovariectomy and first treatment for the mammary tumour,
known for 66 bitches, was less than 2 years in 45 of these animals. A smaller number
had longer intervals (2-4 years: 10; 4-6 years 7, > 6 years: 6).
Table 1 demonstrates the distribution of ovariectomised and intact bitches in
tumour group 1976-1980 and 1980 and the control group over the age groups.
When tumour group 1980 was compared with control group 1980, significantly
more ovariectomised bitches were found to be present in the control group (P =
0.02, relative risk: RR = 0.52). When the total tumour group (1976-1980) was
compared with the control group, the difference was more pronounced (P = < 1 x
10"^). There is an indication, but no statistical proof (P = 0.08), that castration
protects against malignant mammary tumours.

Table I. Distribution of ovariectomised and intact tumour-bearing and control bitches in the various
age groups and the incidence and relative risk (RR) for mammary tumours.

^ Number in brackets = animals bearing malignant mammary tumours.
2. Progestin treatment

The progestin-treatment status (regular, irregular, non-treatment), did not differ
significantly (P = 0.40) between ovariectomised and intact dogs (Table 2) present-
ing with mammary tumours (1976-1980). In the control group it was known that
262 dogs (19%) had been treated with progestin in a regular way, and 188
irregularly (14%), while 935 were untreated (67%).

Table 2. Progestin-treatment status in ovariectomised and intact dogs with mammary tumours
(1976-1980).

In tumour group 1980 these figures are 10 (11 %), 19 (22%), and 58 (67%) respect-
ively, and in the 1976-1980group, 110(21%), 116(22%),and 304(57%). From these
figures, it is evident that progestin-treatment is not evenly distributed over the
various groups.

Comparing both tumour groups with the control group it can be concluded (Tabic
3) that bitches after progestin-treatment are at a somewhat higher risk for

Table 3. Age-specific relative risk for mammary tumours in progestin-treated dogs.

mammary tumours (P = 0.032). Evidence for a dose-dependent response was
observed in tire (most reliable) 1980 tumour group (RR for regular treatment: 1.47
and irregular treatment 1.30).

No association was found between progestin (regular, irregular) treatment and the
occurrence of malignant mammary tumours (P = 0.92). The ratio malignant/
benign tumours did not differ (P = 0.87) between the various groups (regularly,
irregularly treated and untreated bitches (Table 4)).

Table 4. Age distribution of progestin-treated and non-treated bitches with malignant and benign
mammary tumours.

In the majority (n = 76) of dogs bearing a malignant mammary tumour, the tumour
developed solitarily. In 19 dogs, two or more malignant tumours (duplex cancers)
had developed and in a considerable number of dogs (n = 62), one or more benign
tumours had developed next to the malignant tumour.

Benign mammary tumours occurred in fairly equal proportion as solitary (189) or
as multiple (213) lesions. From Table 5 it can be seen that progestin-treatment had
not influenced the ratio of solitary to multiple lesions (P = 0.38).

Table 5. The relationship between solitary or multiple occurrence of mammary tumours and progestin-
treatment status.

The effect of progestins on tumour development was also evaluated for the various
veterinary practices. Comparing tumour group 1976-1980 with the 1980 control
group in practices using MPA-derivatives, progestin treatment and mammary
tumour development were positively associated in 5 practices (P-values ranging
from 0.043-1 x 10"). In two of the seven practices where MP A was used and in one
where proligestone was used, no such association was found.

Dogs with benign mammary tumours were, in general, younger than dogs with
malignant mammary tumours (Table 4). In the case of both malignant and benign
mammary tumours younger dogs had been treated more often with progestins than
older dogs (malignant P = 0.024, benign P = < 1 x 10"^).

Significantly fewer ovariectomised dogs bearing mammary tumours (benign or
malignant) entered the practices than would have been expected from the control
group.

The protective effect of late ovariectomy for mammary tumours in the dogs in our
study could be due to:

(a) inhibition of promotion of mammary tumours, if these tumours arose as
tumour ab initio;

(b) prevention of the continued growth of subclinical hormone-dependent mam-
mary tumours;

The growth of those mammary tumours found in the ovariectomised bitches was
apparently not dependent on ovary-associated hormones. Unfortunately, the hor-
mone receptor status of the mammary tumours was not determined. The relatively
short interval between ovariectomy and first treatment for the mammary tumour
noted in most bitches may suggest that a number of the tumours had been present
before ovariectomy, but definite proof is lacking.

Ovariectomised bitches were neither overrepresented nor underrepresented in the
progestin-group. This finding indicates that not many of the castrated bitches had
undergone ovariohysterectomy for the well-known (7, 29) progestin-associated
mucometra and endometritis. It is also unlikely, the the afore-mentioned protective
effect of ovariectomy in our dogs was biased by a relatively high percentage of
non-progestin-treated dogs in the group of ovariectomised dogs.
A comparison of the most reliable tumour groups 1980 and the larger group
1976-1980 with controlgroup 1980, indicated that progestin treatment was associat-
ed with a slightly higher mammary tumour risk. As both observations are in line
with each other (Table 3), a bias due to the \'cohort-effect\' due to a.o. changes in
injection habits during the long period of study, seems to be unlikely. Our data are
in line with experimental data in beagles showing a dose-related effect (2, 6, 10, 11).
The present knowledge would appear to justify the hypothesis that the mode of
treatment, the dosage and perhaps also the type of progestin (32) determine
whether greater, equal or fewer numbers of mammary tumours will develop in
treated dogs compared with a control group.

In one study in the Netherlands (31, 32) it was reported that mammary tumour
incidence in bitches medicated with recommended dosages of MPA, was higher
than in unmedicated controls and animals treated with proligestone. In a Danish
study (30), no difference in mammary tumour incidence between dogs treated with
MPA and controls was noticed.

It is not the aim of the present study, and also not feasible, to find out whether MPA
and proligestone differ with respect to their influence on mammary tumour forma-
tion in bitches.

Contrary to our expectation, progestin-treatment was not found to be associated
with the development of multiple tumours.

The mechanism of the tumourigenic action of progesteron and progestins is not yet
clear. The canine mammary gland tissue in the metoestrus (progesteron) phase
generally shows a very stimulated aspect. It is known that, in addition to
stimulation, MPA causes delay in involution (18). The reported elevated level of
circulating growth hormone (9, 13, 14, 19) after MPA application, especially after
estradiol priming, may be of etiologic importance. The observation that mammary
tumour induction by MPA was not affected by prior ovariectomy but was reduced
by prior hypophysectomy, suggests involvement of pituitary secretion in MPA-
induced lesions (10). It was speculated that the reported lowered cortisol-plasma
values (9, 19) after MPA-treatment is associated with an increased risk of mammary
tumourigenesis.

Benign rather than malignant mammary tumours were found in younger dogs. In
women and in cats also, benign mammary tumours (fibro-adenomas) tend to occur
in younger patients. These facts do not necessarily imply that benign tumours are
pre-malignant.

No difference was found between the incidence of various subtypes of mammary
tumours in progestin-treated and in non-treated dogs. Notably the basaloid
adenomas associated with contraceptive compounds in an earlier study (22) were
not overrepresented in our progestin-treated dogs.

With regard to canine mammary cancer, a disease showing many similarities to the
human counterpart (11, 26, 31), we found an indication (P = 0.08) of a protective
effect of late castration. The finding that in our low dose study no significant
association (P = 0.08) could be demonstrated between progestins and mammary
cancer incidence seems to be in line with observations in beagle studies (17, 22, 28,
40), indicating that only in moderately high and high dosage groups mammary
cancer is overrepresented. In 1977 Briggs (3) has stated \'as all the evidence to date
suggests that oral contiaceptives have a protective effect on the occurrence of breast
neoplasms in women, the beagle findings are irrelevant to the human\'.
It seems to be too early yet to agree with this statement. To date most studies on oral
contraceptive use and breast cancer in women have either shown no relationship
between the two factors or have suggested a weakly positive association for certain
subgroups of women.

Paffenbarger et al. (34) found that the use of oral contraceptives for more than two
years seemed to be associated with an increased risk of breast cancer (RR = 1.38; P
= 0.02). Moreover, Brinton et al. (5) and Black et al. (2) reported that oral
contraceptive usage seems to increase the risk of breast cancer among women with a
family history of breast cancer. It seems therefore worthwhile also from the
comparative point of view to study in more depth the promoting role of
progesteron and progestins in the dog, although there are distinct endocrinological
differences between the dog (and otheranimal models) on one hand, and women in
the other.

We are greatly indebted to the veterinary practitioners Drs. E. Holland, E. C. Osinga/J. Th.
Goverts, and G. M. Smits/D. Bultman-Auras, Amsterdam; Drs. U. E. Hommes, R. Mul-
ler/C. Mol, Hilversum, and Drs. F. J. van de Kamp, H. C. J. Schoenmaker, and E. P. Snuif
Zaanstad, for their excellent co-operation with our comparative oncology group.

We also thank Dr. A. A. van der Gugten and Dr. M. Sluijser, Amsterdam, and Professor E.
Cotchin, London, for criticism.

This study was only possible by the good co-operation of Ir. G. Hart, statistician of The
Netherlands Cancer Institute, Amsterdam.

L d\'Arville CN and Pierrepoint CQ. Tfie demonstration of oestrogen, androgen and progestagen
receptors in the cytosol fraction of canine mammary tumours. Eur J Cancer 1979; 15: 875-83.

2. Black MM, KwonCS, Leis HP, and Barclay THC. Family history and oral contraceptives. Cancer
1980; 46: 2747-51.

3. Briggs MH. The beagle dog and contraceptive steroids. A minireview Life Sci 1977; 21: 275-84.

4. Briggs MH. Progestins and mammary tumours in the beagle bitch. Res Vet Sci 1980; 281: 199-292.

5. Brinton LA, Williams RR, and Hoover RN. Breast cancer risk factors among screening program
participants. J Natl Cancer Hist 1979; 64: 37-44.

6. Brodey RS, Fidler IL, and Houson BA. The relationship of estrous irregularity, pseudopregnancy
and frequency to the development of canine mammary neoplasma. J Am Vet Med Assoc 1966; 149
(81): 1047-50.

7. Brodey RS and Fidler IJ. Clinical and pathologic findings in bitches treated with progestational
compounds. J Am Vet Med Assoc 1966; 149 (11): 1406-15.

8. Capel-Edwards K, Hall DE, Fellowes KP, Vallance DK, Davos ML, Lamb D, and Robertson WB.
Long-term administration of progesteron to the female Beagle dog. Toxicol Appl Pharmacol 1970;
24: 474-88.

9. Concannon PW, Altszuler N, Hamshire J, Butler, WR, and Hansel W. Growth hormone, prolactin
and Cortisol in dogs developing mammary nodules and an acromegaly-like appearance during
treatment with medroxy progesterone acetate. Endocrinol 1980; 106 (4): 1173-7.

10. Concannon PW, Spraker TR, Casey HW, and Hansel W. Gross and histopathologic effects of
medroxyprogesterone acetate and progesterone on the mammary glands of adult beagle bitches.
Fertil Steril 1981; 36: 373-87.

11. Chrisp CE and Spangler WL. The malignant canine mammary tumour as a model for the study of
human breast cancer. In: The canine as a biomedical research model: Immunological haematolo-
gical and oncological aspects. Techn Ing Centre US Dept Energy 1980; 17: 331-49.

12. Dorn CR, Taylor DON, Frye FL, and Hibbard HH. Survey of animal neoplasms in Alameda and
Contra Costa Counties. J Natl Cancer Inst 1968; 40: 295-305.

13. Eigenmann HE and Eigenmann RJ. Influence of medroxyprogesterone acetate (Provera) on
plasma growth, hormone levels and on carbohydrate metabolism. 11. Studies in the ovariohysterec-
tomised, oestradiol-primed bitch. Acta Endocrinol 1981; 98: 603-8.

14. Eigenmann JE and Rijnberk A. Influence of medroxyprogesterone acetate (Provera) on plasma
growth hormone level and on carbohydrate metabolism. 1. Studies in the ovariohysterectomised
bitch. Acta Endocrinol 1981; 98: 599-602.

15. Elling 11 and Ungemach FR. Simultaneous occurrence of receptors for estradiol, progesterone, and
dihydrotestosterone in canine mammary tumors. J Cancer Res Clin Oncol 1983; 105: 231-7.

16. Evans CR and Pierrepoint G. Tissue steroid interactions in canine hormone-dependent tumours.
Vet Ree 1975; 464-7.

17. Finkel MJ and Berliner VR. The extrapolation of experimental findings (animals to man). The
diletnma of the systemically adininistered contraceptives. Bull Soc Pharm and Envir Path 1973; 4:
13-21.

18. Fowler EH. Vaughan T, Gotasik F, Reichhard P. and Reed C. Pathologic changes in mammary
glands and uteri from Beagle bitches receiving low levels of medroxyprogesterone acetate: an
overview of research in progress. Pharm Ster Contraceptive Drugs 1977; 185-210.

19. Frank DW, Kirton KT, Murchison TE, Quinlani WJ, Coleman ME, Gilbertson TJ, Feenstra ES,
and Kimball FA. Mammary tumors and serumhormones in the bitch treated with medroxyprogeste-
rone acetate or progesteron for four years. Fertil Steril 1979; 31 (3): 340-6.

20. Giles RC, Kwapiem RP, Geil, RG, and Casey H W. Mammary nodules in Beagle dogs administered
investigational and contraceptive steroids. J Natl Cancer Inst 1978; 60: 1351-64.

21. Hamilton JM and Foreshaw P. Oestrogen receptors in canine mammary tumors. Vet Ree 1979; 101:
258-60.

22. Kwapiem RP, Giles RC, Geil RG, and Casey HW. Malignant mammary tumors in beagle dogs
dosed with investigational oral contraceptive steroids. J Natl Cancer Inst 1980; 65: 137-42.

23. MacEwen EG, Patnaik AK, Harvey HJ, and Panko WB. Estrogen receptors in canine mammary
tumors. Cancer Res 1982; 42: 2255-9.

24. Mantel N and Haenszel W. Statistical aspects of the analysis of data from retrospective studies of
di.sea,se. J Natl Cancer Inst 1959; 22: 718-48.

Martin PM, Cotard M, Mialot JP, AndréF,and Raynaud JP. Animal models for hormone-depen-
dent human breast cancer. Relationship between steroid receptor profiles in canine and feline
mammary tumors and survival rate. Cancer Chemother Pharmacol 1984; 12: 13-7.
Misdorp W and Hart AAM. Prognostic factors in canine mammary cancer. J Natl Cancer Inst
1976; 56: 779-86.

Monson BS, Malbica JO, and Hubben K. Determination of oestrogen receptors in canine tumors.
Am J Vet Res 1977; 38: 1937-9.

Nelson LW. Weikel JW and Reno FE. Mammary nodules in dogs during four years\' treatment with
megestrol acetate or Chlormadinone acetate. J Natl Cancer Inst 1973; 51:1303-11.
Nelson LW and Kelly WA. Progestogen-related and microscopic changes in female Beagles. Vet
Path 1976; 13: 143-56.

Ockens N. Der Einsatz von Medroxyprogesteronazetat (Perlutex) in Dänischen Kleintierkliniken.
Tierärtzl Umschau 1983; 2: 118-22.

Van Os JL, van Laar PH, Oldenkamp EP, and Verschoor JSC. Oestrus control and the incidence of
mammary nodules in bitches, a clinical study with two progestogens. Vet Quarterly 1981; 3: 46-56.
Van Os JL. Oestrus control in the bitch v/ith proligestone. Doct Thesis, Utrecht, 1982.
Owen LN. A comparative study of canine and human breast cancer. Invest Cell Pathol 1979; 2:
257-75.

Paffenbarger RS, Kempert JB, and Chang HG. Oral contraceptives and breast cancer risk. In:
Ministry of Health and the Family. The regulation of fertility, evoluation and perspective. Paris,
Inserm 1979; 93-114.

Parodi AL, Mialot JP, Martin PM, Cotard M, and Raynaud JP. Canine and feline mammary
cancers as animal models for hormone-dependent human breast tumors: relationships between
steroid receptor profiles and survival rates. Progress Cancer Res Ther 1984; 31: 357-65.
Raynaud JP, Cotard M, André F, Mialot JP, Rolland PH, and Martin PM. Spontaneous canine
mammary tumors: a model for human endocrine therapy? J Steroid Biochem 1981; 15: 201-7.
Ruttcman GR and Misdorp W. Steroid receptor determinations in malignant mammary tumours
and in non-affected mammary glands in the dog. Ann NY Acad Sei 1986; 464: 438-41.
Schneider R, Dorn C, and Taylor DON. Factors influencing canine mammary cancer development
and postsurgical survival. J Natl Cancer Inst 1969; 43: 1249-61.

Warner MR. Response of Beagle mammary dysplasias to various hormone supplements in viiro.
Cancer Res 1977; 37: 2062-7.

Weikel JH and Nelson LW. Problems in evaluating chronic toxicity of contraceptive steroid in
dogs. J Toxicol Environ Health 1977; 3: 167-77.

Roussel JD, Beatty JF, and Koonce K.
Gonatropin releasing hormone therapy in
functional infertility of dairy cattle. Theri-
ogenology 1988; 30: 1115-9.

Schrijvers hebben bij 379 repeat breeder
melkkoeien (meer dan 2 keer geïnsemi-
neerd, cyclus tussen 15 en 26 dagen en geen
groffe anatomische afwijkingen) op het mo-
ment van de inseminatie 100 /ug GnRH i.m.
ingespoten. De controlegroep bestond uit
96 vergelijkbare dieren.
Het drachtigheidspercentage was in de be-
handelde groep 16% hoger dan in de con-
trolegroep (respectievelijk 56 en 40%). Bo-
vendien bleek dat als GnRH werd
geïnjecteerd bij 2 opeenvolgende insemina-
tie het verschil tussen de beide groepen nog
groter werd. Het drachtigheidspercentage
(dus van 2 inseminaties) bedroeg in de
controlegroep 42% (26 dieren) en in de
behandelde groep zelfs 95% (42 dieren).
Bovengenoemde verschillen bleken alle
sterk significant te zijn.
De conclusie kan dan ook niet anders
luiden, dan dat in dit experiment GnRH-
toediening een duidelijk verhogend effect
heeft gehad op het drachtigheidspercentage.
(Alhoewel de literatuur niet eensgezind is,
kan toch wel worden besloten dat bij echte
repeat breeders toediening van GnRH op
het moment van de inseminatie een positief
effect heeft; ref.).

Het effect van het melken vóór het
kalven op melkproduktie en
gezondheidsaspecten

Greene WA, Galton DM, and Erb HN.
Effects of Prepartum Milking on Milk Pro-
duction and Health Performance. J. Dairy
Sci 1988; 71: 1406-16.

In een onderzoek, waarbij 5 groepen van 80
hoogproducerende Holstein runderen
(waarvan 30% vaarzen) waren betrokken is
het effect bestudeerd van het melken vóór
de partus. Hierbij werd speciaal gelet op de
produktie, gezondheidsaspecten en repro-
duktie. Iedere groep werd verdeeld in 40
dieren, die vanaf 14 dagen vóór de te
verwachten kalfdatum werden gemolken
(pre-partum groep) en een groep, die zoals
gebruikelijk na het kalven werd gemolken
(post-partum groep). (Zou de naam ante-
partum niet de voorkeur genieten boven
pre-partum?; ref).

Van de post-partum groep werd colostrum
diepbevroren bewaard ten behoeve van de
kalveren van de andere groep.
De produktie van de pre-partum groep zag
er op de dag van de partus als volgt uit: 36%
van de dieren, 4,5 kg, 33% 4,5-9,0 kg en 31%
9 kg. Er bleek uiteindelijk geen verschil in
de totale melkproduktie tussen de beide
groepen, evenmin als in het moment van het
bereiken van de piek van de produktie.
Opvallend was het lagere percentage paresis
puerperalis in de pre-partum groep: 6,1 vs
11,4%. Andere afwijkingen zoals lebmaag-
dislocatie, ketosis, ret. sec. en uterusinfec-
ties leverden geen verschillen op tussen de
beide groepen. Ditzelfde geldt voor de re-
produktie-aspecten. Het aantal gevallen van
mastitis in de eerste maand na de partus was
in de pre-partum groep beduidend lager (15
VS 37 gevallen). Het aantal gevallen van E.
co/;-mastitis was laag (1 vs 0).
Merkwaardig was het hoge aantal gevallen
van bact. neg. gevallen van mastitis (9 vs 15).
(Anaerobe bacteriën?; ref). De conclusie
van het onderzoek is, dat er geen bezwaren
bestaan tegen het melken vóór de partus,
mits dit op een normale wijze geschiedt met
de juiste hygiënische maatregelen, maar dat
men geen hogere totale produktie mag ver-
wachten.

Voorkomen van Bacillus cereus in
vleesprodukten, rauw vlees en vlees-
produkt-additieven

Hirota Konuma et al. Occurrence of Bacil-
lus cereus in Meat Products, Raw Meat and
Meat Product Additives. Journal of Food
Protection 1988; 51: 324-6.

Bacillus cereus is één van de in de natuur
meest verspreid voorkomende bacteriën. B.
cereus is een normaal optredende oorzaak
van voedselbederf en bij uitbraken van
voedsel-vergiftiging wordt zij vaak aange-
wezen als de veroorzaker.
Bij proces-controle is het van eminent be-
lang de hygiënische achtergronden te ken-

nen van de rauwe grondstoffen, de additie-
ven en de industriële proceslijnen.
Teneinde een basis-programma voor pro-
ces-controle en intoxicatie-preventie op te
stellen onderzochten Konuma el al. 1963
monsters rauw vlees, vleesprodukten en
additieven op het voorkomen van Bacillus
cereus.

Rauw vlees: 534 monsters, waarvan 35 po-
sitief; 20 x < 10\', 9 x 10\' - 102, 5 x 102 -
103, 1 x 103 - 10" (kip).
Vleesprodukten: 820 monsters waarvan 150
positief; 86 x < 10\', 39 x 10\' - 102, 21 x 10^

Bij vleesprodukten werden de laagste waar-
den gevonden in hamsoorten, de hoogste
waarden werden aangetroffen in hambur-
gers en worstsoorten.

Additieven: 609 monsters waarvan 238 po-
sitief; 46 x < 10\', 49 x 101 - 102, 21 x 102

Zout bleek volkomen negatief, suiker enkele
zeer lage waarden. Kruiden en dierlijk eiwit
vertoonden veelvuldig de hoogste waarden.
Volgens Konuma et al. is het aannemelijk
dat de vleesprodukten zijn besmet door de
additieven. Dat zij een hoger aantal posi-
tieve monsters vonden dan algemeen in de
literatuur vermeld worden, verklaren zij
door de gebruikte agarplaten (MYP-agar
en NGKG-agar en verrijkingsmethodieken,
waardoor zeer lage contaminatiewaarden
konden worden aangetoond.

Gast RK, Stephens JF, and Foster DN.
Effects of kanamycin Administration to
Poultry on the Interspecies transmission of
drug-Resistant salmonella. Poultry Sci
1988; 67: 699-706.

Gast RK, and Stephens JF. Effects of ka-
namycin Administration to Poultry on the
Proliferation of drug-Resistant salmonella.
Poultry Sci 1988; 67: 689-98.

Antibiotica-resistente stammen komen in
hoge frequentie voor in vlees van landbouw-
huisdieren. Dit is aanleiding voor een aantal
onderzoekers om te veronderstellen dat
multi-resistentie door conjugatie zou kun-
nen worden overgebracht op voor de mens
pathogene micro-organismen. Deze stam-
men zouden kunnen worden uitgeselecteerd
door antibiotica-toevoegingen aan het voe-
der en uiteindelijk op de consument van
dierlijke produkten. Zo zouden via deze weg
multi-resistente salmonellae op de mens
kunnen worden overgebracht. Bij het thera-
peutisch gebruik van een antibioticum in
geval van een gastro intestinale stoornis, is
dit antibioticum dan niet alleen niet werk-
zaam, maar kan daarnaast de ongeremde
groei der resistente pathogene stam bevor-
deren door de antibiotische werking op de
gevoelige flora.

De auteurs onderzochten in drie experimen-
ten de relatie tussen antibiotica-(kanamyci-
nejtoediening aan pluimvee en de over-
dracht van resistente salmonellae in een
gesimuleerde voedselketen. Kuikens werden
per os besmet met of een multi-resistente E.
coli en een gevoelige S. typhimurium-slam,
of een resistente 5. lyphimurium-stam. De
helft van de kuikens besmet met de gevoe-
lige S. lyphimurium-stam en alle kuikens
besmet met de resistente 5. typhimurium-
stam werden behandeld met kanamycine via
het drinkwater.

Leverweefsel van deze dieren werd gevoe-
derd aan ratten, waarvan de helft met
kanamycine werd behandeld. Het bleek dat
deze toediening van kanamycine resulteerde
in een veel grotere overdracht van de resis-
tente 5. lyphimurium-stam op de ratten. S.
lyphimurium werd alleen geïsoleerd uit rat-
ten die met kanamycine werden behandeld
en wel het meest indien zij gevoederd wer-
den met lever van met kanamycine behan-
delde kuikens.

Zij besmetten eveneens kuikens met een
multi-resistente E. co//-stam en een gevoe-
lige S. arizonae-siam. Behandeling der kui-
kens met kanamycine leverde een duidelijke
toename van het aantal resistente transcon-
jugaten van de oorspronkelijke gevoelige S.
arizonae-siam op.

De auteurs concluderen uit dit buitenge-
woon goed opgezette onderzoek dat de
kanamycine-toediening de kans op de over-
dracht van resistentie op pathogene micro-
organismen, de proliferatie van deze stam-
men en de overdracht van deze resistente
stammen via het voedsel op de consument
aanzienlijk vergroot.

Het boek omvat twee delen. Het eerste deel
bespreekt de systematiek, de morfologie en de
biologie van de verschillende wormen bij huisdie-
ren.

Eerst worden de helminthosen van de zoogdieren
besproken. Per orgaan (maagdarm-stelsel, adem-
halingstelsel, bloedvatenstelsel, zenuwstelsel,
uro-genitaalstelsel, buikholte, spierstelsel en
huid) worden achtereenvolgens de epidemiologie,
pathologie met symptomen, letsels, pathogenese,
diagnose en prognose en de controle beschreven.
Tenslotte worden volgens hetzelfde schema de
helminthosen van vogels besproken. Het boek is
vooral bestemd voor het onderwijs, vandaar ook
de schematische presentatie en de telegrafische
schrijfstijl. Voor studenten is het boek een (goede)
inleiding tot de veterinaire helminthologie. Voor
de dierenarts daarentegen is het boek door de
dikwijls theoretische opzet en het ontbreken van
referenties, van relatief weinig praktisch nut.
Hierbij komt nog dat de meer recente gegevens
en ontwikkelingen vooral wat betreft de epidemi-
ologie en de controle ontbreken. Zo is het hoofd-
stuk in verband met de controle van maag-
darmnematoden bij runderen (bladzijde 128 —-
129) bedroevend. Rotatie van weiden wordt ver-
noemd zonder een enkel gegeven van hoe en
wanneer. Het gebruik van calciumcyanamide op
de weiden wordt nog gepropageerd, alhoewel de
effectiviteit van deze techniek al meer dan 10 jaar
als waardeloos wordt beschouwd.
Verder beweren de auteurs dat kalveren nooit op
koeienweiden mogen geplaatst worden aangezien
deze zwaar besmet zijn. Dit is opnieuw in tegen-
spraak met de recente gegevens die aantonen dat
koeienweiden eerder als veilig kunnen worden
beschouwd.

B. N. Wilkie and P E. Shewen
symposium vond juist plaats voor het wereld
immunologie-congres in Canada.
Twee conclusies kunnen dan al onmiddellijk
worden gemaakt: 1) de veterinaire immunologie
heeft een grote en grootse ontwikkeling doorge-
maakt; alle (goede) lezingen beslaan immers 500
pagina\'s en 2) zoals gebruikelijk heeft het de
voorzitter van het symposium veel tijd gekost (1
\'/2 jaar!) om alle artikelen binnen te krijgen in de
door hem gewenste vorm en met de door hem
gewenste inhoud. Alle complimenten voor de
\'editors\'!

De hoofdstukken in het boek volgen de onder-
werpen, zoals deze op het Symposium waren
getransporteerd: 1. \'Immunoglobulin isotypes,
structure and function\', 2. \'Immune system cells\',
3. \'Immune response and related functions\', 4.
\'The major histocompatibility gene complex\', 5.
\'Gene transfer technology in Immunology\', 6.
\'Advances in Immunology of metazoan and pro-
tozoan infections\', 7. \' Immunity at mucosal
surfaces\', 8. \'New trends in immunodiagnostics\'
en 9. \'Immunologically mediated diseases and
immunodeficiency\'.

Wanneer men deze hoofdstukken bestudeert, valt
op, dat veterinaire immunologie zich inderdaad
tot een apart vakgebied heeft ontwikkeld. Tien
jaar geleden zouden de meeste artikelen nog de
serologische immuundiagnostiek van infectie-
ziekten betreffen. Thans werden maar 2 artikelen
(hoofdstuk 8) hierover ingediend.
Alle andere artikelen beschrijven wezenlijk, im-
munologisch veterinaire en vergelijkend-genees-
kundige problematiek. Het is ondoenlijk om alle
artikelen met een zo verschillende inhoud en
zulke uiteenlopende technieken in een korte
boekbespreking te behandelen. Veel artikelen zijn
geschreven door internationaal zeer bekende Im-
munologen (zoals Ambrosius, Morrison, Morein,
Wigzell, Husband) en bevatten deels nieuwe
gegevens, terwijl andersdeels (waarschijnlijk op
verzoek van de editors) overzichten over de thans
bekende literatuur worden gegeven.
Alle veterinair van belang zijnde diersoorten
komen aan de orde.

Kortom, het boek kan niet worden gemist in een
bibliotheek van veterinair-immunologische on-
derzoekers. Overigens is het boek ook verschenen
als volume 17 van het Tijdschrift \'Veterinary
Immunology andImmunopathology\'. De abonnees
van dit tijdschrift behoeven het boek derhalve niet
aan te schaffen.

\' Wat onderzoekt u en wat is uw even-
tuele therapie bij een paard met brok-
kelhoeven: ijzers kunnen niet bevestigd
worden.\'

Aan de hand van mijn ervaring en van vele
anderen is het aantal paarden met brokkel-
hoeven gering. Door het feit dat ik als
docent verbonden ben aan het Nederlands
Hippisch Centrum in Deurne heb ik deze
vraag voorgelegd aan cursisten van de Ne-
derlandse Draf- en Rensport, cursisten die
in opleiding zijn voor instructeur voor
maneges en cursisten die in opleiding zijn
voor hoefsmid.

Al deze mensen hadden dezelfde ervaring
als ik. Brokkelhoeven zie je vooral bij die
paarden die veel genageld moeten worden
als gevolg van de aard van hun sport
tuigpaard, menpaard.
In tegenstelling tot wat velen denken, is het
vele invetten van de hoeven vaak de oorzaak
van brokkelhoeven, omdat de vochtopname
verhinderd wordt. Om die reden adviseer ik
ook steeds tot beperkt invetten, misschien
twee keer per week.

Wanneer ik de indruk heb dat droogte van
de voeten de oorzaak is dan een tijd lang op
vochtig nat zaagsel zetten en zomers daarbij
eventueel met de voeten in een modderbad
buiten.

De betekenis van massage van de kroon-
rand, hoewel dit gebruik kennelijk onuit-
voerbaar is, wordt door mij in twijfel ge-
trokken.

Het ontstaan van rep (V.) is niet uitgesloten.
Ik meen positieve ervaringen te hebben met
het gebruik van biotine onder het voer,
hoewel het aantal nog te klein is om hier
zeker van te zijn. In dezen hecht ik ook veel
belang aan een goed overleg en samenwer-
kingsverband met de smid van de betrok-
kene en dat geldt natuurlijk nog voor meer-
dere gevallen.

Als iets belangrijk is, is dat een goede voet
en terecht zegt de Engelsman \'no feet, no
horse\'.

Naast het laten onderzoeken van het dieet
van de patiënt is het belangrijk om na te
gaan hoe het staat met de hoefverzorging
(kwaliteiten hoefsmid) in relatie tot de bo-
dem waar het paard op verblijft en werkt.
Aan de brokkelhoef kunnen wij therapeu-
tisch van twee kanten werken,
a) Zorgen dat de afslijting van de hoef tot
een minimum wordt teruggebracht en
zorgen dat de hoef niet kan brokkelen.
De beste remedie is een beslag. Het
komt zelden voor dat een ijzer niet
(meer) ondergenageld kan worden. Als
het toch zover gekomen is moet men het
zoeken in de tegenwoordig grote ver-
scheidenheid van hoefbeslag dat niet
met nagels maar met behulp van lijm
aan de wand wordt bevestigd.
Stimuleren van snellere groei van betere
kwaliteit hoorn door het dagelijks mas-
seren van de kroonrand met een hyper-
emiserend smeersel bijv. laurierzalf In
de literatuur wordt de laatste tijd posi-
tief bericht over een biotinehoudend
voer additivum ter verbetering van de
hoornkwaliteit.

Veterinary students may one day study
veterinary anatomy in their apartment or
home by touching the screen on a personal
computer instead of examining bones and
skeletons in a laboratory.
And in the not-too-distant future, veteri-
nary practitioners may participate in conti-
nuing education courses \'on-demand\' by
dialing a telephone number and linking up
with a continuing education network via
home computer.

The catalyst for all of this is interactive
video disc technology, a system which com-
bines personal computers and digital video
discs to create almost \'life-like\' simulations.
While this relatively new teaching techno-
logy is proving its effectiveness in a variety
of learning environments, it seems especi-
ally well-suited for medical and veterinary
medical education.

\'I\'m hoping that it may one day bridge the
gap between the classroom and the exami-
nation room\', said Dr. Peter Shires, a vete-
rinary surgeon and one of two faculty
members in the Virginia-Maryland Regi-
onal College of Veterinary Medicine produ-
cing a pilot interactive video instructional
program on \'The Neurological Examina-
tion in Small Animals\'.
While veterinary students study in conven-
tional classroom and laboratory environ-
ments during the first three years of the
professional curriculum, they spend their
fourth-year caring for patients in the Vete-
rinary Teaching Hospital. Interactive video
may help smooth that transition.
Shires and colleague Dr. Linda Shell, along
with staff members from the college\'s Bio-
medical Media Unit and Virginia Tech\'s
Learning Resources Center, hope their in-
teractive video program will prove a more
potent method for teaching the finer tech-
niques of conducting and interpreting neu-
rological examinations to veterinary stu-
dents.

The project is being produced in conjunc-
tion with CONVINCE, a national coalition
of veterinary medical educators attempting
to organize the production and storage of
a series of veterinary medical interactive
video discs on a national level. Several
programs have been completed and others
are in production at selected veterinary
colleges around the nation.
\'Interactive video can be remarkably power-
ful learning tool in medical and veterinary
medical environments\', agrees Dr. R. Lee
Pyle, the college\'s associate dean for opera-
tions and information systems. \'I believe it\'s
only a matter of time before these programs
are a common part of our professional
curriculum\'.

Shires\' and Shell\'s interactive video disc
program includes a tutorial component
which demonstrates proper technique for
conducting the examination and interpre-
ting the results, and ten case problems
students must solve.

As opposed to the passive integration of
facts characterised by many conventional
teaching methods, interactive video disc
programs help students organize and apply
the facts in a problem-solving environment.
\'It\'s active learning, not passive learning,
that\'s probably the biggest advantage of it\',
said Shires. \'It makes a game out of lear-
ning. You\'re interacting with a computer,
not just looking at a screen\'.
What makes interactive video such a power-
ful learning tool is its ability to present a vast
combination of visual, audio and textual
information on demand. One 12-inch video
disc, for example, is capable of storing and
presenting up to 52,000 2x2\' slides almost
instantly, according to Shires.
Another important advantage is its ability
to provide instant feedback. If a student
were to order on improper diagnostic test
in evaluating a patient portrayed via vide-
otape on interactive disc, for example, he or
she would be instantly corrected.
Shires also believes it reduces the inatc
psychological pressure of the traditional
professional/student teaching relationship
because the student is dealing with an
inanimate object as opposed to another
human being.

One of the primary goals of the pilot project
underway in the college of veterinary medi-
cine is to evaluate the investment of faculty
time required to produce an interactive
program and its effectiveness as a teaching
tool.

The actual production process involves as-
sembling a massive body of knowledge,
thousands of graphics, and creating a custo-
mised software program. Shires estimates

That labor-intensive process may also affect
the pace in which they are integrated in the
educational \'mainstream\', according to
Shires. Traditional \'academia\' has not yet
determined how to view the investment of
faculty time expended in their production
and the value ascribed to them in meeting
traditional criteria for academic promotion
and tenure.

Despite the logistical challenges posed by
their production, many experts believe they
will play an increasingly important role in
the future of veterinary education.

De Waltham Award is dit jaar toegekend
aan drs. G. J. Ubbink voor zijn afstudeers-
criptie \'Inzicht in inteelt\'. De heer Ubbink
studeerde af aan de Faculteit Diergenees-
kunde van de Rijksuniversiteit Utrecht. De
Waltham Award 1989, een voortzetting van
de jaarlijkse Effem-prijs, werd op 14 april
1989 te Amsterdam uitgereikt tijdens de
\'Voorjaarsdagen 1989\' een internationaal
congres voor dierenartsen.

De bekroonde studie \'Inzicht in inteelt\' richt
zich voornamelijk op de lijnenteelt, een veel
in de kynologie gebruikte fokmethode. Over
lijnenteelt spreekt men wanneer dieren bij-
voorbeeld dezelfde grootvader of over-
grootmoeder hebben. De term wordt ge-
bruikt bij verwantschap tot zes generaties
terug.

Volgens Ubbink gaat de uit lijnenteelt
voortvloeiende verhoogde homozygotie
(raszuiverheid, met gelijke erfelijkheidsfac-
toren) bij muizen gepaard met een vitali-
teitsdaling. Ubbink: \'Dit fenomeen, inteelt-
depressie genaamd, is uitvoerig beschreven
bij laboratoriumdieren. Het depressieve ka-
rakter van de verhoogde homozygotie uit
zich in een vermindering van vooral die
eigenschappen die door meerdere genen
worden bepaald, zoals vruchtbaarheid, vi-
taliteit en weerstand\'.

Het onderzoek \'Inzicht in inteelt\', dat vol-
gens de jury een goede leidraad kan zijn
voor vervolgonderzoek, werd opgezet om
na te gaan in hoeverre de lijnenteelt, zoals
die wordt toegepast in de kynologie, depres-
sieve verschijnselen oproept. Tot dit doel
vergeleek Ubbink een aantal zieke en ge-
zonde bouviers. Ziekte bleek wel degelijk
verband te houden met de mate van inteelt.
De nulhypothese — inteelt heeft geen in-
vloed op ziektefrequenties — werd daarom
verworpen. Ubbink kwam tot de conclusie
dat inteelt en lijnenteelt ook bij de hond een
depressief karakter hebben. \'De inteelt-af-
hankelijkheid van tumoren, auto-immuun-
ziekten, botstofwisselingsziekten, voedings-
allergie en te nauwe luchtpijpen geldt
vooralsnog echter alleen voor de bouvier\'.

Op de tweede plaats eindigde het referaat
\'Enterosarine®\'\', een bruikbare pijnstiller
bij de hond?\' van de onderzoekers drs. D.
J. Breen en drs. T. J. G. M. Lam. In dit zelf
opgezette onderzoek naar het passagege-
drag van Enterosarine® komen zij tot een
aantal conclusies die van belang zijn voor
de praktische bruikbaarheid van deze pijn-
stiller.

De derde plaats was voor twee onderzoe-
ken. Allereerst voor het referaat over kost-
prijsberekening door mevrouw drs. H. M.
G. van Beers-Schreurs.
Dit referaat werd bekroond vanwege de
originaliteit van het onderwerp en de grote
hoeveelheid eigen onderzoek. Op veterinair
gebied was tot dusverre over dit onderwerp
nauwelijks informatie voorhanden.

De andere winnaar van de derde prijs, drs.
.1. Kirpensteijn, kwam door literatuuron-
derzoek naar hoektandfracturen bij honden
en door nader onderzoek van reeds toege-
paste behandelingen tot aanbevelingen voor
de beste behandeling.

De Waltham Award is een initiatief van
Effem, (bekend op diervoedingsgebied in
Europa en producent van onder meer Pal en
Whiskas). De Award, waaraan een bedrag
van 1500 gulden is verbonden, heeft tot doel
de studie naar en het onderzoek van het
gezelschapsdier te bevorderen. De prijs
wordt elk jaar toegekend aan de student
diergeneeskunde met de beste afstudeer-
scriptie over de geneeskunde van het gezel-
schapsdier. De inzendingen worden beoor-
deeld door een deskundige jury, bestaande
uit prof. dr. J. E. Gajentaan, prof dr. A. Th.
van \'t Klooster en dr. H. A. W. Hazewinkel
— allen van de Utrechtse Faculteit Dierge-
neeskunde — en mevrouw drs. M. H. M.
Bos, dierenarts van Effem.
De winnaar van de Waltham Award wordt
tevens uitgenodigd voor een tweedaags be-
zoek aan het Waltham Studiecentrum voor
Diervoeding in Engeland. In dit wereldwijd
erkende researchcentrum wordt het weten-
schappelijk onderzoek verricht op basis
waarvan de Effem-produkten worden ge-
maakt. Alle Europese winnaars van de
Waltham Award komen daar bijeen voor de
presentatie van hun onderzoeksresultaten.

Naar aanleiding van vragen van praktici over de
eventuele risico\'s verbonden aan het gebruik van
Zoletil® bij honden, en dan met name ten behoeve
van sectio\'s, is door Animed/Virbac een artikel
samengesteld waarin één en ander uitvoerig be-
schreven wordt.

In bovenbedoeld artikel wordt uitgebreid inge-
gaan op ervaringen met het gebruik van Zoletil
bij honden in zowel wetenschappelijk onderzoek
als in de praktijk. Het gebruik ten behoeve van
sectio\'s wordt als volgt omschreven: \'Zoletil is in
het kader van wetenschappelijk onderzoek ge-
bruikt voor sectio\'s bij honden in een groot aantal
gevallen waarvan een 6-tal uitvoerig is gerappor-
teerd. In deze gevallen werden geen specifieke
complicaties of problemen waargenomen (Fieni,
F et Coli., 1986). Hierbij dient te worden opge-
merkt dat men nooit het feit dat het anestheticum
de placenta passeert, en derhalve de pups bereikt,
uit het oog mag verliezen.

In deze gevallen dient het gebruik van Zoletil
zorgvuldig overwogen te worden en dient de
dosering van het anestheticum te worden aange-
past aan de status praesens van de hond in partu.
Alléén de prakticus kan per geval beoordelen of
de dosering in negatieve of positieve zin ten
opzichte van het gemiddelde moet worden bijge-
steld\'.

Naast bovengenoemd artikel zijn met betrekking
tot Zoletil nog een tweetal publikaties versche-
nen:

2. Dissertatie Fréderique Ponce-Berthoux, DVM
\'Contribution a l\'etude de l\'anesthesie gene-
rale chez le chien et le chat: utilisation du
Zoletil par la voie intraveineuse\' (Lyon, 16
maart 1989).

Praktici die interesse hebben in één of meerdere
van bovengenoemde publikaties kunnen zich
wenden tot: Animed/Virbac, tel. 03420-92544.

\'Het bloed\' bij schapen is een veelvuldig voorko-
mend probleem, waar zeer regelmatig tegen
wordt gevaccineerd.

Miloxan® is het nieuwste C/ostridium-vaccin van
Rhône Mérieux, dat naast Clostridiumperfringens
type B, C en D, C. septicum, C. novyi, C. tetani
en C. chauvoei ook nog anatoxinen van C.
sordellii bevat.

C. sordelUi speelt een rol bij wondontstekingen,
die met gasvorming gepaard gaan.
Naast deze extra stam bezit het vaccin het voor-
deel van een duidelijk verminderde kans op
spuitplekken door toepassing van een speciaal
adjuvans. Het vaccin is geschikt voor toepassing
bij volwassen runderen (1 dosis = 4 ml) en bij
kalveren, schapen en geiten. Bij kalveren, schapen
en geiten bedraagt de dosis altijd 2 ml.
Het vaccin is bij uitstek geschikt om de schade
door verschillende Clostridium-\'mitcùts. in te
dammen. Het vaccin is beschikbaar in flacons van
50 en 250 ml (deze laatste met houder) en wordt
uitsluitend via de dierenarts geleverd.

Apharmo BV te Arnhem breidde zijn huidpakket
uit met Lidosoft steriele huidgel voor pijnlijke,
niet ernstige huidaandoeningen.
Naar ideeën van dierenartsen gaf Apharmo het
preparaat de volgende eigenschappen;

Lidosoft steriele huidgel bevat per gram kleurloze
gel; Lidocaine Hydrochloride 50 mg en Neomy-
cine Sulfaat 5 mg.

— Lidosoft gel heeft een lokaal anesthetische
werking en voorkomt en bestrijdt infecties.

— De werkzame bestanddelen zijn reeds in op-
geloste en actieve vorm in de gel aanwezig.
Hierdoor is de farmaceutische beschikbaarheid
verbeterd en verzacht Lidosoft de pijn sneller.

— Lidosoft is transparant en bevat geen vette
bestanddelen, zodat de gel geen vlekken veroor-
zaakt.

Apharmo levert Lidosoft in een tube van 50 gram.
Natuurlijk uitsluitend verkrijgbaar bij de dieren-

Door de Minister van Landbouw en Visserij
is op maandag 24 april j.1. de \'Commissie
van Advies Ethiek en Biotechnologie bij
Dieren\' geïnstalleerd.

1. de omschrijving van huidige en toe-
komstige probleemvelden van toepas-
singen van biotechnologie bij land-
bouwhuisdieren en gezelschapsdieren,
waarvoor normering noodzakelijk ge-
acht wordt;

De commissie zal haar bevindingen en voor-
stellen neerleggen in een rapport dat uiter-
lijk op 1 januari 1990 moet verschijnen. Tot
voorzitter van de adviescommissie is be-
noemd prof. dr. E. Schroten, hoogleraar
aan het Theologisch Instituut van de Rijks-
universiteit Utrecht. Naast de voorzitter
nemen de volgende deskundigen op per-
soonlijke titel deel aan de com.missie:
Prof. dr. A. Brand (Rijksuniversiteit
Utrecht)

Prof. dr. ir. E. W. Braskamp (Landbouwu-
niversiteit Wageningen)
Prof. dr. L. Laeyendecker (Multidisciplinair
Centrum voor Kerk en Samenleving)
Prof. dr. L. Reijnders (Stichting Natuur en
Milieu)

Dr. W. Sybesma (Instituut voor Veeteelt-
kundig Onderzoek \'Schoonoord\')
Dr. H. Verhoog (Rijksuniversiteit Leiden)
Prof. dr. P. R. Wiepkema (Landbouwuni-
versiteit Wageningen).
Het secretariaat voor de commissie berust
bij dr. ir. A. J. van der Zijpp van de
Nationale Raad voor Landbouwkundig On-
derzoek, het adjunct-secretariaat bij mr.
drs. J. Staman van de Veterinaire Dienst.
In zijn korte rede bij de installatie van de
commissie werd door de Minister onder-
meer het volgende gesteld:

\'Biotechnologie biedt de agrarische sector
veel mogelijkheden. Ik noem bijvoorbeeld:

— meer doelmatige produktie.\'
Volgens de Minister heeft elke technologi-
sche ontwikkeling perspectieven, maar
brengt ook risico\'s met zich mee. De toepas-
sing van biotechnologie bij dieren leidt tot
vragen over de gezondheid en het welzijn
van dieren en\'over de ethische aspecten.
De kernvraag luidt naar de mening van de
Minister: \'Mag alles wat kan?\' en in vervolg
daarop: \'Wat is de rol van de overheid
daarbij?\' In het parlement zijn vragen op dit
gebied al indringend aan de orde gesteld.
Het beleid van het Ministerie van Land-
bouw en Visserij is gericht op het waarbor-
gen en waar nodig verbeteren van de ge-
zondheid en het welzijn van dieren. \'Met het
parlement vindt op dit moment de discussie
plaats over een voorstel voor de Gezond-
heids- en Welzijnswet voor Dieren\'. In dit
wetsvoorstel worden, naast regels op het
gebied van gezondheid en welzijn, ook re-
gels aan handelingen met dieren of met
genetisch materiaal van dieren gesteld
Daarbij kan gedacht worden aan:

— het veranderen van het functioneren van
het dier als gevolg van het toedienen van
bepaalde stoffen.

De Minister stelde vervolgens dat er alom
nog onvoldoende kennis aanwezig is over:

— de wijze waarmee in de beleidsvoorbe-
reiding ethische aspecten gewaardeerd zou-
den moeten worden;

— de methoden waarmee een belangen-
afweging van ethische aspecten naast so-
ciale, economische, gezondheids- en milieu-
belangen zou kunnen plaatsvinden.
Daarom werd door de Minister bij deze
gelegenheid de \'Commissie van Advies Et-
hiek en Biotechnologie bij Dieren\' geïnstal-
leerd. Hij stelde dat de commissie een om-
vangrijke en niet gemakkelijke taak heeft.
De instelling van de commissie komt vol-
gens de Minister tegemoet aan een veelge-
hoorde wens naar een breed samengestelde

studiecommissie ethiek en biotechnologie.
Hij wenste vervolgens de leden van de
commissie en in het bijzonder de voorzitter,
prof. Schroten veel wijsheid en succes toe,
zei dat hij de rapportage met veel belang-
stelling tegemoet ziet en verklaarde de com-
missie voor geïnstalleerd.

In Nederland kwamen in het tijdvak van I t/m
15 april de volgende gevallen van besmettelijke
dierziekten waarvan aangifte verplicht is voor:

De betekenis van spontane,
heterogene tumorziekten bij
huisdieren. Mini-Symposium

Dit Mini-Symposium wordt georganiseerd door
Het Nederlands Kanker Instituut en de K.W.F.-
Werkgemeenschap Veterinaire Oncologie en
vindt plaats ter gelegenheid van het 25-jarig
jubileum en de vervroegde uittreding van prof. dr.
W. Misdorp. Het wordt gehouden op dinsdag
27 juni 1989, in de Gehoorzaal, 2e verdieping, van
het Nederlands Kanker Instituut, Plesmanlaan
121, 1066 CX Amsterdam.
Voorzitter: dr. H. Nederbragt.
Programma

13.30: Therapy of cancer metastasis by activated
macrophages: Recognition of altered self;
dr. 1. J. Eidler, The University of Texas,
M.D. Anderson Cancer Center.
14.15: Nieuwe mogelijkheden voor immuno-
therapie bij kanker bij mens en dier; prof.
dr. E. J. Ruitenberg, Rijksinstituut voor
Volksgezondheid en Milieuhygiëne, Fa-
culteit der Diergeneeskunde, Utrecht.
14.40: Molecular biology of feline leukemia virus
(FeLV); prof. dr. O. Jarrett, University of
Glasgow.
15.30: Theepauze.

16.00: Infectie en eliminatie van kattenleukemie-
virus (FeLV); dr. K. Weijer, Nederlands
Kanker Instituut, Amsterdam.

16.20: DNA-ploïdie-onderzoek bij mens en huis-
dier; dr. C. Cornelisse, Rijksuniversiteit,
Leiden.

16.45: Het mammacarcinoom van de hond als
tumormodel; dr. G. R. Rutteman, Facul-
teit der Diergeneeskunde, Utrecht.
17.05: Het mammacarcinoom van de kat als
tumormodel; drs. J. M. H. M. Minke,
Faculteit der Diergeneeskunde, Utrecht.
Vanaf 17.30 uur receptie.

Voor dit Mini-Symposium is een aantal collega\'s
apart uitgenodigd. Diegenen, die niet zijn uitge-
nodigd, maar toch willen deelnemen aan het
symposium en/of de receptie, worden verzocht
dit aan het Secretariaat Veterinaire Pathologie,
N.K.I., Plesmanlaan 121, 1066 CX Amsterdam
mee te delen (tel. 020-5122361) voor 1 juni a.s.

Het Nederlands Instituut voor Praeventieve Ge-
zondheidszorg/TNO organiseert in samenwer-
king met de Stichting Postakademisch Onderwijs
Gezondheidstechniek en Milieutechnologie van
de Technische Universiteit Delft het 18e Seminaar
Milieukunde in het academisch jaar 1989-1990.
Bestemd voor: Het seminaar is multidisciplinair;
het verschaft een volledig overzicht over de
verschillende aspecten van de milieuproblema-
tiek. Het is vooral geschikt voor hen die zich op
een efficiënte en doelmatige manier willen oriën-
teren op het zich steeds uitbreidende milieuveld.
Deelnemers waren de afgelopen jaren afkomstig
van het bedrijfsleven, de overheid en onderzoeks-
instellingen.

Opzet: Het seminaar wordt gehouden in confe-
rentie-oorden in vier perioden van vier dagen;
elke periode is gewijd aan één thema.

De inleidingen worden gegeven door circa 50
docenten van universiteiten en researchinsti-
tuten, overheidsinstellingen en industrie.
Inschrijving: Het aantal deelnemers is beperkt
tot 25. Deelnemers worden ingeschreven in
volgorde van aanmelding.
Kosten: f A.indien aanmelding plaats-
vindt vóór I augustus 1989. In geval van
aanmelding na deze datum, is het bedrag van
deelneming ƒ 4.200,-. In genoemde bedragen
zijn de verblijfkosten, alsmede een excursie in
de laatste periode, inbegrepen.
Inlichtingen: Voor nadere informatie wende
men zich tot het Nederlands Instituut voor
Praeventieve Gezondheidszorg/TNO, afde-
ling Onderwijs, Wassenaarseweg 56, 2333 AL
Leiden; tel. (07l)-178888, de heer A. R. J.
Stumpel of de heer W. R M. Dols.

Op dinsdag 28 februari 1989 overleed zeer
onverwacht onze beste vriend Jan den Daas,
bijna 72 jaar oud.

Jan werd geboren op 29 maart 1917 als
oudste zoon in het dierenartsgezin Den Daas
te Druten.

Na de H.B.S. te Tiel met succes te hebben
doorlopen, was het bijna vanzelfsprekend
dat Jan zich liet inschrijven aan de Faculteit
der Diergeneeskunde te Utrecht.
Daar de propaedeuse niet geheel verliep zo-
als hij zich had voorgesteld, kwam hij feite-
lijk terecht in het studiejaar 1938, waar wij
Jan heel goed leerden kennen als een gezel-
lige, opgewekte en trouwe vriend. Onze
vriendschap zou dan ook meer dan 50 jaar
voortduren.

In 1939 kwam ook voor Jan de mobilisatie,
hetgeen echter voor de studie maar een
korte onderbreking gaf omdat deze al spoe-
dig in militiair verband vervolgd kon wor-
den. Natuurlijk weigerde Jan in 1943 de
Duitse loyaliteitsverklaring te tekenen met
als consequentie dat hij moest onderduiken.
Aanvankelijk deed hij dat thuis en kon daar-
bij zijn vader in de praktijk behulpzaam
zijn. Maar na verloop van tijd werd dit te
gevaarlijk en moest hij verdwijnen. Vanuit
zijn schuilplaats bij een boer in het Duitse
Kranenburg, juist over de grens, wist hij
toen nog meerdere mensen naar Nederland
te smokkelen. Enige tijd later is hij met een
zogenaamde \'vergunning\' weer naar huis ge-
gaan om in de praktijk te helpen.

Na de bevrijding trad hij op 10 juli 1945 in
het huwelijk met Dike Lans, die hij al in het
begin van zijn studie had leren kennen. Uit
dit huwelijk werden vijf kinderen geboren.
De studie werd in de zomer van 1945 zo
spoedig mogelijk hervat en Jan behaalde
zijn dierenartsdiploma al op 10 augustus
1946. In dit korte tijdsbestek heeft Jan ook
nog een kans gezien om als eerste na-
oorlogse voorzitter van de D.S.K, deze ver-
eniging weer op het spoor te zetten.
Druten werd natuurlijk de vestigingsplaats
om samen met vader de praktijk uit te oefe-
nen in zijn zo geliefde land van Maas en
Waal

Vader Den Daas heeft 43 jaar in zijn prak-
tijk gewerkt, van 1909 - 1952. Zoon Jan
deed dat 41 jaar van 1946 - 1987.
In de jaren 1952 - 1954 werkte Jan alleen in
de steeds drukker wordende praktijk. In
1954 werd een deel van de praktijk opge-
splitst ten behoeve van broer Guus. Jan\'s
zoon Herman kwam in 1975 in de praktijk
met Jan samenwerken. Pas na zijn 70e ver-
jaardag in april 1987 is Jan gestopt met zijn
praktijkwerkzaamheden.
Veel van de \'achtendertigers\' zagen Jan en
Dike aanwezig op de jaarlijkse reünie. Hij
was altijd present en manifesteerde zich als
één van de laatste \'oude stijl praktici\'.
Hij leefde voor \'zijn\' boeren, de praktijk en
het gezin en daarbij vond hij vele jaren tijd
om zich in te zetten als president kerkvoogd
van de N.H. Kerk en als groot animator
voor de restauratie van de kerk.
Ook sport had zijn grote interesse. Voetbal-
len bij Kampong in Utrecht en later in Dru-
ten, alsmede ook tennissen waarbij hij
vooral zeer geïnteresseerd was in de presta-
ties van de kinderen.
Met zijn opgeruimde geest was hij een
plichtsgetrouw mens en een zeer zorgzaam
huisvader, die vele vrienden had, getuige de
bijzonder grote belangstelling bij zijn begra-
fenis vanuit de N.H. Kerk te Druten.
Dike en de kinderen zullen de gedachte be-
waren aan een goede man en vader.
Jan, rust in vrede, wij zijn dankbaar je
vrienden te zijn geweest.

Het Hoofdbestuur van de KNMvD deelt
mede, dat collega M. Bosman, secretaris
van de KNMvD, heeft besloten de Maat-
schappij te verlaten. Dit vertrek zal waar-
schijnlijk per 1 juli a.s. geëffectueerd wor-
den.

Het Hoofdbestuur heeft met belangstelling
kennis genomen van de oprichting van de
schadeverzekeringsmaatschappij ZOO NV
die het risico van Ziekte-, Ongevallen- en
Overlijdens/crematiekosten voor honden
en katten gaat dragen. Het Hoofdbestuur
staat in principe positief tegenover elke
ontwikkeling die tot een goede ziektekos-
tenverzekering voor gezelschapsdieren kan
leiden. Hoe één en ander zich in dit geval
zal ontwikkelen moet worden afgewacht.
Iedere dierenarts zal in deze zelf zijn
standpunt moeten bepalen.

De Commissie PR zal worden aangevuld
met een vertegenwoordigster van de Com-
missie VDA. De eerste vergadering van de
Commissie PR heeft plaatsgevonden. Het
is de bedoeling op niet al te lange termijn
met een raamwerknota met betrekking tot
de PR te komen, waarin concreet zal wor-
den weergegeven op welke wijze het ma-
ken van PR zou kunnen plaatsvinden.
Mogelijk dat te zijner tijd bij de uitvoering
deskundige hulp zal moeten worden inge-
schakeld.

Recent heeft een overleg met vertegen-
woordigers van het Ministerie van Onder-
wijs en Wetenschappen plaatsgevonden.
Bij deze gelegenheid is afgesproken dat de
KNMvD nog eens beknopt haar standpun-
ten in relatie tot de veterinaire opleiding
op papier zou zetten. De volgende punten
zijn vervolgens nogmaals onder de aan-
dacht van het Ministerie van Onderwijs en
Wetenschappen gebracht:

1. De numerus fixus blijft de aandacht
houden van het Hoofdbestuur. De re-
cente beleidswijzigingen in deze worden
dan ook met belangstelling gevolgd.
Het wordt betreurd dat deze wijzigin-
gen zich hebben voorgedaan zonder
enig vooroverleg met de beroepsorgani-
satie.

3. De veterinaire opleiding moet door
middel van verdere differentiatie markt-
gericht worden gehouden.

4. Het is niet wenselijk de huidige oplei-
ding, mede gezien de Europese eenwor-
ding en het streven naar veterinaire op-
leidingen van een vergelijkbare
kwaliteit drastisch te veranderen.

5. Het verdient aanbeveling de onder-
zoekskant meer aandacht te geven. In
de huidige situatie worden hoogbegaaf-
den binnen de opleiding slecht begeleid.
In het buitenland worden centres d\'ex-
cellence gevormd. Ook in Nederland
moet er naar gestreefd worden hoogbe-
gaafden beter te kunnen begeleiden.

6. Er zal naar worden gestreefd, om de
ontwikkelingen op de arbeidsmarkt
tijdig te (doen) signaleren, om het con-
tact tussen de KNMvD en de Faculteit
Diergeneeskunde verder te versterken.

7. De KNMvD is bereid de kwaliteit van
de opleiding en de aansluiting hiervan
op de arbeidsmarkt te toetsen, maar is
van mening geen directe verantwoorde-
lijkheid voor de invulling van het on-
derwijs te moeten nemen.

Het Geneesmiddelenbulletin wordt
niet meer kosteloos aan de dieren-
artsen-praktici toegestuurd. Het
Hoofdbestuur overweegt een collec-
tief abonnement te nemen voor die le-
den praktici die er prijs op stellen het
blad te blijven ontvangen. Diegenen
die er prijs op stellen het blad via de
KNMvD te ontvangen worden dan
ook verzocht dat vóór 1 juni kenbaar
te maken bij het secretariaat van de
KNMvD (opgeven bij mevr. E. Las-
terie).

Na 1 juni zal beslist worden of en zo
ja op welke voorwaarden een collec-
tief abonnement zal worden genomen.

In 1984 is de discussienota over de structu-
rering van de veterinaire verzorging van ge-
zelschapsdieren verschenen. Deze is, vaak
zeer uitvoerig, besproken in de Afdelingen
en Groepen.

Na de landelijke discussie heeft de Commis-
sie Structurering Veterinaire Verzorging
Gezelschapsdieren de reacties geïnventari-
seerd en hierover rapport uitgebracht aan
het Hoofdbestuur. Een samenvatting van de
landelijke discussie is hieronder weergege-
ven.

Om tot een inventarisatie van de landelijke
discussie te kunnen komen heeft de Com-
missie de volgende procedure gehanteerd:

3. aangeven van de elementen waarvan
in de discussienota is uitgegaan met
een omschrijving van de meningen, ge-
voelens en standpunten welke deze in
de landelijke discussie hebben opge-
roepen;

4. formuleren van de vragen/opmerkin-
gen welke uit deze discussie naar vo-
ren komen;

5. scherp omschrijven van de belang-
rijkste probleemstellingen welke uit
deze vragen/opmerkingen naar voren
komen.

De punten 1 tot en met 3 zijn hieronder in-
tegraal weergegeven.
De punten 4 en 5 zijn in de oorspronke-
lijke rapportage weergegeven in de vorm
van adviezen, vragen en stellingen. Een
vorm die zich leent voor interne discussie
maar als zodanig ter informatie ongeschikt
is. Dit verslag beperkt zich dan ook tot de
discussie zelf

Het bevorderen van de kwaliteit van de
diergeneeskunde door middel van het aan-
reiken van een structuur voor de veteri-
naire verzorging van gezelschapsdieren die
enerzijds voldoende kracht heeft om tot
verschillende praktijkvormen voor de ver-
zorging van gezelschapsdieren te komen,
maar die aan de andere kant voldoende
ruimte laat om op vrij eenvoudige wijze
aan te sluiten op de bestaande situatie,
waarna in de tijd de bovenstaande struc-
tuur zich steeds sterker zal kunnn profile-
ren.

Een aantal ontwikkelingen dat er op duidt
dat het zinvol is te gaan denken over een
nadere structurering van de veterinaire
verzorging van gezelschapsdieren.

a. Een driedeling AP-GP-S, respectieve-
lijk de in de reacties op de nota ge-
noemde alternatieven.

e. Herkenbaarheid voor het publiek van
de combinatie GP-kliniek door middel
van een vignet.

f Een aanloopfase PAO voor elke die-
renarts die zich als gezelschapsdieren-
prakticus wil profileren.

g. Een definitie van de gezelschapsdieren-
prakticus waarbij er van wordt uitge-
gaan dat dit een dierenarts betreft die
in hoofdzaak gezelschapsdieren be-
handelt en getoetst is op kennis, vaar-
digheden en outillage.

h. Een aantal criteria die bepalen of een
dierenarts een bepaalde (be)handeling
wel of niet behoort uit te voeren.

i. Een globale verdeling van de werk-
zaamheden tussen de AP-GP-S.
j. Standaard stappen plannen (protocol-
len) welke de basis kunnen leggen
voor een rationeel verwijzingsbeleid.
k. Een systeem van door-en-terug-verwij-
zing op basis van onderlinge afspraken
aan de hand van normale, voorspel-
bare min of meer protocollair vastlig-
gende handelingen.
1. Tarieven die zijn berekend op basis
van de exploitatiekosten van de ver-
schillende praktijkvormen.
m. De functie van een ziektekostenverze-
kering voor honden en katten in de
structurering,
n. Een wetgeving die een ondersteuning
kan betekenen van de voorgestane
structuur, waarbij met name van het
tuchtrecht een ordenende en structure-
rende werking zal uitgaan.

a: In de discussienota is een driedeling in
Algemeen Prakticus (AP), Gezelschapsdie-
renprakticus (GP) en Specialist (S) ge-
maakt. Bij een groot aantal voornamelijk
kleine huisdieren praktici bestaat de angst
om — in de ter discussie gestelde structuur
— bij ontbreken van een aan de eisen van
de Koninklijke Nederlandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde beantwoordende
kliniek, als AP te moeten blijven werken.
Deze angst werd nog versterkt omdat veel
dierenartsen de discussie in gingen met de
oude kliniekeisen in hun achterhoofd die
een stuk hoger lagen dan de uiteindelijk in
de KNMvD-publikatie nr. 85-2 opgeno-
men eisen. Dit wordt als een onderwaarde-
ring van de eigen capaciteiten gezien.
Voorgesteld werd dan ook een GP zonder
kliniek in te voeren.

b: In de discussienota is de opleiding afge-
stemd op de AP, de GP en de S. De alge-
mene bevoegdheid blijft onaangetast.
Het opleidingsniveau van de GP is afge-
stemd op het opleidingsniveau van de die-
renarts die de differentiatie gezelschapsdie-
ren, zoals deze in de huidige opleiding tot
dierenarts is opgenomen, heeft gevolgd.
De dierenartsen kunnen de kwalificatie GP
verwerven door of de differentiatie gezel-
schapsdieren of het aanloop PAO te vol-
gen. De opleidingsniveau\'s van het aan-
loop PAO en de differentiatie
gezelschapsdieren moeten hiertoe op
elkaar afgestemd zijn.
Behalve de eisen aan de GP moet de kli-
niek waarin de GP werkt voldoen aan de
kliniek eisen. Landelijk is men van mening
dat door aan het geheel, de GP plus kli-
niek, eisen te stellen weliswaar impliciet
een kwaliteitsgarantie wordt gegeven maar
dat tegelijkertijd de vraag gesteld kan wor-
den in hoeverre dit terecht is. Daarnaast
wordt opgemerkt dat de in de discussie-
nota aangegeven inrichtingseisen hoger
zijn dan de opleidingseisen.
Verder wordt opgemerkt dat de beoogde
structuur volledig geënt is op het twee-fa-
sen-curriculum. Verandert dat dan hangt
de structuur in de lucht. In de nota wordt
teveel van de huidige opleiding uitgegaan.

c: Er wordt ten onrechte vanuit gegaan
dat elke dierenarts PAO volgt. Er is geen
wettelijke verplichting. De groep dieren-
artsen die zichzelf aanmeldt als dierenarts
voor kleine huisdieren (GP) zal meer ge-
motiveerd zijn tot het \'up to date\' houden
van kennis en kunde dan een groep gese-
lecteerd op een wijze zoals voorgesteld in
de nota. Postacademische studie behoeft
overigens niet noodzakelijkerwijs via het
PAO te worden gekanaliseerd. PAO op
specialistenniveau zal gezien de geringe
omvang van de groep specialisten, waar-
schijnlijk nooit van de grond komen. Con-
trole op de prakticus die zelf moet regelen
hoe het vak wordt bijgehouden is moeilijk.
Wel kan geconstateerd worden dat er veel
animo is voor het volgen van PAO. In de
nota vindt erkenning van de GP plaats als
of de differentiatie gezelschapsdieren of
het aanloop PAO is gevolgd. Na zijn/haar
erkenning behoort de GP zijn kennis en
kunde bij te houden door het volgen van
PAO gericht op de gezelschapsdieren prak-
ticus.

Niet duidelijk is wat de inhoud en de kos-
ten zijn van het aanloop PAO, dit zal dui-
delijker moeten worden aangegeven. Het
in het leven roepen van een procedure
voor de de facto erkenning van de GP is
onontkoombaar. Deze zal noodzakelijker-
wijs een toetsing in zich moeten bergen.

d: Het aanpassen van de praktijkinrich-
ting aan de kliniekeisen werkt kostenver-
hogend. Vooral bij een vrije vestiging
loopt de GP daardoor meer risico door de
noodzakelijke hogere investering. Dit laat-
ste is alleen op te vangen door een doel-

treffend vestigingsbeleid. Daarnaast rijst
de vraag of er niet eerst een marktonder-
zoek moet plaatsvinden om na te gaan hoe
de cliënt denkt over een kosten verhogend
systeem. Eveneens zal berekend moeten
worden wat de invloed op de kosten is van
een erkende kliniekinrichting in relatie tot
een normale praktijkinrichting.
Het stellen van hoge eisen aan de erkende
kliniek met als gevolg dat er hiervan min-
der zullen ontstaan, wordt door sommigen
die meer zien in een beperkt aantal grote
regionale klinieken als een voordeel ge-
zien. Anderen beschouwen de koppeling
van een GP aan een erkende kliniek als
kunstmatig.

Een naar kennis en vaardigheid werkende
dierenarts moet in zijn mogelijkheden niet
beperkt worden als de praktijkinrichting
niet aan de kliniekeisen voldoet. Niet alle
specialismen behoeven onder kliniekom-
standigheden uitgevoerd te worden om
toch een goede kwaliteit te garanderen.
Bovendien kan een niet-lid van de
KNMvD zonder vignet een veel groter
bord ophangen en behoeft zich nergens
iets van aan te trekken. Zij stellen voor de
koppeling GP - erkende kliniek te laten
vervallen.

Als andere opzet wordt voorgesteld;
AP voor de gemengde praktijk;
GP voor de gezelschapsdierenpraktijk;
GP voor de gezelschapsdierenpraktijk met
erkende kliniek;

Een andere suggestie die gedaan is;
AP zou GP kunnen gaan heten, de GP
werkzaam in een erkende kliniek: specia-
list gezelschapsdieren.
Opgemerkt is dat de inrichtingseisen voor
een erkende kliniek niet overeen zouden
komen met de opleidingseisen gesteld aan
de prakticus; de eerste zouden te hoog lig-
gen.

Een vraag die in de discussie naar voren
kwam, was hoe de relatie komt te liggen
tussen de dierenarts en de erkende kliniek.
Hierop is geantwoord dat men geen eige-
naar behoeft te zijn van een erkende kli-
niek; men kan ook in samenwerking met
anderen zo\'n kliniek tot zijn beschikking
hebben. Ook vroeg men zich af hoe de
toetsing van de kwaliteit van zo\'n erkende
kliniek in de toekomst zal plaatsvinden. In
het \'Rapport Kliniekeisen\' wordt uitge-
gaan van een toetsing middels visitatie
ééns in de vijfjaar.

Tevens heeft men zich afgevraagd hoe de
relatie komt te liggen tussen de erkende
klinieken en de verzekeringsmaatschappi-
jen.

Zullen de verzekeringsmaatschappijen aan
deze klinieken de voorkeur geven?
Redelijkerwijs mag verondersteld worden
dat de verzekeringsmaatschappijen hun ri-
sico zoveel mogelijk zullen willen beper-
ken. Hierover is echter op dit moment
geen concrete informatie beschikbaar.

1. verbetering van de kwaliteit van de
diergeneeskunde van de gezelschaps-
dieren;

2. verbetering van de doorzichtigheid
van de structuur van de veterinaire
verzorging van de gezelschapsdieren
naar het publiek toe.

Het eerste doel wordt onder andere nage-
streefd door een koppeling te maken tus-
sen de kliniek (welke moet voldoen aan de
kliniekeisen) en de GP. Het tweede door
de combinatie kliniek/GP herkenbaar te
maken voor het publiek. Men is van me-
ning dat er nu reeds klinieken zijn welke
aan de kliniekeisen voldoen. De gedachte
de combinatie van kennis, kunde en outil-
lage tot uitdrukking te brengen wordt in
zijn algemeenheid wel als zinvol ervaren.
De voorlichting over het vignet naar het
publiek toe wordt echter als een groot pro-
bleem gezien. Het vignet wordt vooral ge-
zien als een middel waarmee reclame ge-
maakt kan worden, waardoor een
\'oneerlijke concurrentie\' in de hand wordt
gewerkt.

Daarnaast leeft de gedachte dat de gezel-
schapsdicrenpraktijken enerzijds middels
het vignet wel reclame voor de praktijk
kunnen maken, maar anderzijds niet in
staat zullen zijn hun kwalitatief hoger
staande diergeneeskundige service 24 uur
per etmaal ter beschikking van het publiek
te stellen, zodat voor de nacht- en week-
enddiensten toch een beroep op de buurt-
collegae gedaan zal moeten worden. Deze
dragen daarmee wel de lasten, maar delen
niet mee in de lusten.
Een ander probleem dat men signaleert is
dat de kwaliteitseisen die de Maatschappij
stelt en die naar het publiek toe kenbaar
gemaakt mogen worden middels een vig-
net in hun betekenis worden ondergraven

door de niet-leden van de Maatschappij,
die elke kwaliteit naar buiten kunnen
brengen zonder zich daarbij aan de spelre-
gels van de Maatschappij gebonden te we-
ten. Vooral bij de kleine huisdieren prak-
tici leeft verder de angst dat, als niet aan
de kliniekeisen voldaan kan worden en het
vignet dus niet wordt verkregen, een situa-
tie ontstaat waarbij zij als tweederangs
praktici zullen worden beschouwd. De
aanduiding \'algemeen prakticus\' wordt
door deze groep in dit verband als denigre-
rend ervaren. Een ander gevaar dat men
signaleert is dat, hoewel in de discussie-
nota van een goed systeem van door- en
terugverwijzing tussen de AP en de GP
wordt uitgegaan, van de GP een aantrek-
kende werking uit zal gaan, waardoor een
deel van de patiëntenstroom van de AP
naar de GP zal worden afgebogen. Een ge-
suggereerde oplossing voor dit probleem
was om het vignet (voorlopig) alleen voor
interne herkenning te gebruiken. Hiertoe
zou eventueel (als overgangsfase) het vig-
net in het jaarboek geplaatst kunnen wor-
den op dezelfde manier als de letters HD.
In zijn algemeenheid kan nog opgemerkt
worden dat men van mening is dat onder-
zoek zal moeten uitwijzen of de markt de
voorgestelde structuur zal kunnen dragen
en tevens of de behoefte aan duidelijkheid
van de structuur wel leeft bij de consu-
ment.

f; Dit punt heeft in de discussie weinig
aandacht gekregen. Het geringe aantal re-
acties rechtvaardigt derhalve nauwelijks
conclusies ten aanzien van dit punt.

1. Er bestaat onduidelijkheid over de
vereiste kennis en vaardigheden van de
GP en de inhoudelijke relatie tot een
aanloopfase PAO.

2. De indruk bestaat dal het volgen van
een aanloopfase PAO voor dieren-
artsen vigerend binnen een groeps-
praktijk gemakkelijker te verwezenlij-
ken zal zijn dan voor dierenartsen in
een eenmanspraktijk.

3. De toetsingscriteria voor de de facto
GP worden onduidelijk geacht respec-
tievelijk dienen volgens de Raad voor
Specialisatie te liggen op het niveau
van het aanloop PAO.

g: Algemeen wordt erkend dat er toetsing
dient plaats te vinden indien het niveau
van de GP wordt ingevoerd.

De landelijke discussie heeft op dit laatste
punt weinig controversiële meningen laten
horen.

h: Het al dan niet behoren uit te voeren
van een (be-)handeling wordt bepaald, res-
pectievelijk aangegeven door:

Als rechtstreekse kritiek op bovenstaande
en als zijdelings commentaar op de kern-
vraag zijn de volgende opmerkingen gere-
gistreerd:

— er bestaal angst voor ondermijning
van de algemene bevoegdheid respec-
tievelijk bevoogding van bovenaf;

— men is van mening dat een zichzelf
respecterend dierenarts zelf zijn gren-
zen kan aangeven.

i: De algemene bevoegdheid van respectie-
velijk de AP de GP en de S staat in dit
deel van de discussie centraal.
De globale verdeling van de werkzaamhe-
den wordt in de nota niet geconcretiseerd;
in de discussie wordt hier wel naar ge-
vraagd.

De onderwerpen algemene bevoegdheid,
een tuchtwet, de tarieven, protocollen en
zelfdiscipline komen in de discussie over
dit onderwerp steeds terug.
Wat de GP betreft gaat de voorkeur uit
naar een hoog opleidingsniveau. Bij een
laag opleidingsniveau voor de GP zullen er
veel GP\'s komen. Het gevolg hiervan zou
kunnen zijn dal de gemengde praktici hun
cliëntele zullen verliezen. Een ander gevolg
is dat op teveel plaatsen in dure outillage
geïnvesteerd zal worden. Dit is niet renda-
bel en levert een enorm kapitaalverlies op.
Indien van een laag opleidingsniveau van
de GP wordt uitgegaan valt niet te ver-
wachten dat van veel niveau verbetering
op diergeneeskundig gebied sprake zal
zijn. Bij een hoog opleidingsniveau van de
GP komen de zaken veel duidelijker te lig-
gen.

Slechts een beperkte groep zal gaan inves-
teren in dure outillage. De structuur wordt
duidelijker en het wordt voor de algemene
praktici beter haalbaar om te verwijzen.

j: Uit de discussie komt sterk naar voren
dat het begrip protocollaire diergenees-
kunde nog onvoldoende bekendheid ge-
niet. Zij die er wel mee vertrouwd zijn stel-
len zich in hoofdzaak positief op. De vrees
die bestaat is dat door het hanteren van
protocollen teveel diagnostiek zal worden
gaan bedreven waardoor de diergenees-
kunde onnodig duur wordt. En verder dat
zich een situatie zou kunnen gaan voor-
doen waarbij het hanteren van protocollen
niet meer de vrije keuze is van de prakticus
maar dat dit van buiten zal worden opge-
drongen.

k: Veel prakdci verwijzen al. Een ieder
heeft hiervoor zijn eigen criteria en kana-
len ontwikkeld. Wel bestaat er het nodige
wantrouwen of wel op correcte wijze
wordt terugverwezen. Het algemeen gevoel
is dan ook dat het zinvol is het verwij-
zingsbeleid nader uit te werken.

1: De discussienota gaat er vanuit dat zo-
wel de AP, de GP als de S kostendekkend
moet kunnen werken. Dit vraagt om een
reële kostprijsberekening. De vraag is of
de markt dit kan dragen, kortom of het
publiek er geld voor over heeft.
Het is niet onmogelijk dat het publiek ge-
voeliger is voor een lagere kostprijs dan
voor een kwalitatief betere diergenees-
kunde.

Anderzijds is het berekenen van een reële
kostprijs eerlijker ten opzichte van de eige-
naar van de patiënt en van jezelf De vraag
is dan ook of hier niet geleidelijk naar ge-
streefd moet worden.
Voorgesteld wordt in een marktonderzoek
te toetsen of een speciale tariefstelling voor
de GP en de S realiseerbaar is.
Voordat een structurering zoals in de dis-
cussienota beoogd met succes kan worden
ingevoerd, zal het echter noodzakelijk zijn
dat er een zodanige presentatie van het
diergeneeskundig dienstenpakket komt,
dat de consument objectief kan bepalen op
welk niveau en tegen welke prijs de ver-
schillende beroepsbeoefenaren werkzaam
zijn.

Voorlopig wordt betwijfeld of de tariefstel-
ling, zoals in de discussienoU weergege-
ven, voor de GP en de S wel haalbaar is.
Met name beginnende praktici, die zich als
GP willen profileren, zullen extra moeten
investeren om aan de kliniekeisen te vol-
doen. Deze extra investering zal een renda-
bele praktijkvoering al gauw in de weg
staan, want algemeen wordt toch wel ver-
wacht dat de cliënt naarmate de kosten
hoger worden steeds eerder van behande-
ling zal afzien.

Het is niet onwaarschijnlijk dat de huidige
situatie waarbij voor kleine ingrepen een
grote marge en voor grote ingrepen een
kleine marge wordt gehanteerd in stand
gehouden zal moeten worden. Deze situa-
tie voldoet daarbij naar de opvatting van
velen goed. Deze \'interne\' verzekering
wordt door velen geprefereerd boven een
commerciële verzekering.

m: Een belangrijk deel van de KNMvD-
leden meent dat een ziektekostenverzeke-
ring voor honden en katten een bijdrage
kan leveren aan de realisering van een
structuur als genoemd in de discussienota.
Een deel van hen is beducht voor een on-
gewenste invloed van assuradeuren zowel
bij de structuur als bij het selecteren van
dierenartsen waar verzekerde verrichtingen
al dan niet zouden mogen worden uitge-
voerd en — een gering deel — voor een
prijsopdrijvend effect van een ziektekos-
tenverzekering.

Een ander deel adviseert tot overleg tussen
KNMvD en assuradeuren over de verzeke-
ringsvoorwaarden.

n: Enerzijds wordt geconstateerd dat bij
het ontbreken van wettelijke sancties een
niet-lid van de KNMvD binnen de be-
voegdheid die hij aan zijn dierenarts-
diploma ontleent vrijheid van handelen
heeft, anderzijds komt uit de reacties de
vraag naar voren welke wettelijke sancties
er mogelijk zijn op het overtreden van de
in de structuurnota vast te leggen normen.
Opgemerkt wordt dat de ondersteuning
van de wetgever van de voorgestane struc-
tuur uiterst gering zal zijn. Tuchtrechte-
lijke uitspraken zullen mogelijk nieuwe
grenzen trekken die voor iedere beroepsbe-
oefenaar gelden.

Als zodanig zou het tuchtrecht een orde-
nende en structurerende functie kunnen
hebben.

o; In verschillende vergaderingen heeft
men zich afgevraagd of er een maatschap-
pelijke behoefte is aan structurering. Zo-
wel in Engeland als in Nederland is, mid-
dels een enquête, de diereigenaar gevraagd
naar zijn/haar mening over zijn/haar die-
renarts. Beide enquêtes geven vrijwel ge-
lijke cijfers. Bijna 80% is (zeer) tevreden
over de dierenarts, 15 tot 20% is matig te-
vreden. Een marktonderzoek heeft na het
Langendijk onderzoek dan ook geen
prioriteit. Vooralsnog zal eerst een inven-
tarisatie onder de collegae-praktici moeten
plaatsvinden om te peilen hoe groot de be-
hoefte is aan en de economische haalbaar-
heid van de voorgestelde structuur.

Na het verschijnen van de rapportage van
de Commissie Structurering Veterinaire
Verzorging Gezelschapsdieren heeft het
Hoofdbestuur hierop zijn voorlopige visie
gegeven en deze in overleg met de Com-
missie besproken met het Bestuur van de
Groep Geneeskunde van het Kleine Huis-
dier. Met het Bestuur van de Groep is af-
gesproken voor wat betreft de verdere
voortgang van de discussie de volgende
procedure te volgen: \'Een verslag van de
landelijke discussie zal in het Tijdschrift
voor Diergeneeskunde worden geplaatst.
De in het verslag nog aanwezige discussie-
punten zullen door het Hoofdbestuur wor-
den becommentarieerd en vervolgens met
het Bestuur van de Groep Geneeskunde
van het Kleine Huisdier worden bespro-
ken. Hierna kan eventueel de discussie
hierover verder worden gevoerd in de
Groepen en Afdelingen\'.
Een inventarisatie van de nog aanwezige
discussiepunten vindt op dit moment
plaats.

In één aflevering van ons lijfblad, het Tijd-
schrift voor Diergeneeskunde d.d. 1 april
1989, staan onder de rubrieken \'Voorzit-
terscolumn\', \'Van het Hoofdbestuur\' en
\'Ingezonden\' (pagina\'s 412, 413 en 403),
een aantal onderwerpen waarvan het on-
derling verband rechtstreeks te maken
heeft met de apotheekpositie van de Ne-
derlandse prakticus.

In genoemde \'voorzitterscolumn\' ventileert
de voorzitter van de KNMvD dat zijn or-
ganisatie \'er alles aan zal doen om het
apotheekrecht voor de dierenarts te be-
houden\'.

Europa 1992 werpt haar schaduwen voor-
uit en het is te prijzen dat de KNMvD dit
onderkent. Minder gerust ben ik op de
wijze waarop een actief beleid gevoerd
gaat worden. Het distributiepatroon in de
12 EG-landen is immers uitermate divers.
Apothekers en dierenartsen zijn daarbij el-
kaars concurrent en hebben belangen die
vaak diametraal tegenover elkaar staan.
Het vinden van een gemeenschappelijk dis-
tributiepatroon voor de hele EG zal
daarom niet eenvoudig zijn. Er zal wel ac-
tief aan gewerkt moeten worden, als we de
positie van de Nederlandse prakticus veilig
willen stellen.

Als dan onder het hoofd FVE (Federation
of Veterinarians of the EC) blijkt dat er
voor de komende cruciale periode van een-
wording in de EG, voor twee perioden van
twee jaar een voorzitter èn secretaris door
Nederland geleverd mag worden, dan is
het onbegrijpelijk dat zo\'n belangrijk
lobby-instrument in Brussel niet met beide
handen aangegrepen wordt. Het valt te ho-
pen dat de aangekondigde \'aanpassing van
de huidige structuur\' van de FVE, voor
het Hoofdbestuur reden zal zijn, haar
standpunt te herzien.
De \'aanzienlijke financiële consequenties\'
mogen nooit als argument gebruikt wor-
den om deze kans te laten lopen.
De financiële consequenties van de be-
roepsbeoefenaren zullen vele malen groter

zijn als we niet een maximale inspanning
plegen voor behoud van onze apotheek.
Het bezetten van het FVE vormt daarbij
slechts een onderdeel van het opzetten van
een goede Brusselse lobby.

In dezelfde aflevering van het Tijdschrift
voor Diergeneeskunde levert collega F. J.
Grommers commentaar op het FIDIN-
symposium van 1 juni a.s. getiteld \'Zit de
dierenarts op het juiste paard?\'.
De FIDIN zou \'niet op de stoel van die-
renartsen mogen gaan zitten waar het gaat
om de toekomst van ons beroep\'! Het valt
de schrijver niet euvel te duiden dat hij,
niet werkzaam in het veld van de dierge-
neesmiddelen en apotheek, blijk geeft van
een beperkte visie. Uit eigen ervaring spre-
kend, durf ik te stellen dat de FIDIN zeer
vaak \'het beroep\' heeft ondersteund. Ook
nu via een symposium waar terdege reke-
ning wordt gehouden met het dierenart-
senbelang, ook al doet de titel van het
symposium misschien anders vermoeden.
De dierenartsen zijn immers de klanten
van de FIDIN en wie zijn praktijk goed
wil uitoefenen houdt rekening met de
klant. Zo ook de FIDIN. In plaats van el-
kaar (KNMvD en FIDIN) in de hoek te
zetten, zou ik willen pleiten voor samen-
werking.

Een multidisciplinaire aanpak ter handha-
ving van de dierenartsenapotheek is meer
dan ooit geboden. KNMvD, FIDIN, Fa-
culteit en overheid, zullen gezamenlijk
moeten opereren om te proberen de belan-
gen van u veilig te stellen. AUV is ten volle
bereid een actief beleid, in het belang van
onze gezamenlijke leden, te ondersteunen
en waar nodig te initiëren.
Gezamenlijk opereren kan echter alleen
maar gestalte krijgen als de belangengroe-
peringen elkaar vertrouwen en Grommers
heeft gelijk als hij door zijn commentaar
blijk geeft dat het daar (in brede gelede-
ren?) aan schort.

Aan alle voorzitters van de veterinaire ge-
lederen opdracht om daar iets aan te doen
\'tot heil van onze dieren en ons zelf.

Deze cursusmiddag is door omsiandigheden ver-
ptaarsl naar donderdag 25 mei 1989.
De tijden, plaats en onderwerp (cardiomyopa-
thie en moderne behandelingen van hartpatiën-
ten door dr. A. A. StokhoQ blijven onveran-
derd, dus:

van 14.00-17.00 uur; Janssen Pharmaceutica,
Dr. Paul Janssenweg 150, Tilburg, tel. 013-
370275.

N.B.: Bovengenoemde patiënten demonstratie
(89/42) zal 21 november in plaats van 29 no-
vember gehouden worden.

Nadere informatie over de cursussen PAO-D
kunt u vinden in ons cursusoverzicht van het
voorjaar en najaar 1989 (deze komt eind mei
uit).

Inlichtingen: secretariaat PAO-Diergeneeskunde,
Postbus 140.31, 3508 SB te Utrecht.
Telefoon: 030-517374, bij geen gehoor: 030-
5I01II.

Voor het lidmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Dijk, J. H. C. van; 1989; 3521 CR Utrecht, Bolksbeekstraat 8 bis.
Kroes, Prof. Dr. K.; 1964; U-1970; 3721 AP Bilthoven, Prins Hendriklaan 63.
Rijks, Mevr. J. M.; 1988; 6705 BE Wageningen, Hollandseweg 384.
Theijse, L. F. H.; 1989; 3581 LK Utrecht, lepstraat 31.

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen:

Barbier, Mevr. G. P; Gent-1986; 2718 AK Zoetermeer, 3e Stationsstraat 322.
Cassenaar, R.; 1989; 3641 BG Mijdrecht, J. van Lichtenbergstraat 2.
Elzen, G. B. M. van den; 1985; 8431 JR Oosterwolde (Fr.), De Hegen 59.
Janssen. Mevr. G. A. A.; 1988; 1000 Bedin-62 (W.-Duitsland), Gustav Freytagstrasse
I,

Mensinga, J. H. J,; 1985; 7908 KA Hoogeveen, De Plecht 2.
Nijhuis, J. van; 1989; 6921 EA Duiven, Eikenlaan 15.

Als kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde
heeft het Hoofdbestuur aangenomen:

Horssen, Mevr. A. E. van; 1218 BK Hilversum, Pluimenmeent 28.
Kouffeld, Mevr. M.; 3524 ZJ Utrecht, Furkabaan 32.
Waard, G. J. de; I23I ND Loosdrecht, Oud-Loosdrechtsedijk 114 A.

W. A. Hermans te Langbroek
J. H. Santema te Tzummarum
S. Piersma te Hemelum
J. Hoving te Hardenberg
F. van der Veen te Bolsward

(afwezig) 35 jaar
(afwezig) 35 jaar
(afwezig) 35 jaar
(afwezig) 35 jaar
(afwezig) 35 jaar
(afwezig) 40 jaar
(afwezig) 40 jaar
(afwezig) 40 jaar
(afwezig) 40 jaar
(afwezig) 30 jaar
(aanwezig) 30 jaar
(afwezig) 30 jaar
(afwezig) 30 jaar
(afwezig) 30 jaar
maar: aanwezig op

p. de Jong te Velp
M. Gaakeer te Goes
W. J. Nijhof te Winterswijk
J. A. I. M. Peters te Oldenzaal
M. C. J. Priems te Maastricht
H. L. L. van Werven te Zwolle

203 Akkermans. P. A.: 1957; 5502 RK Veldho-
ven, De Uilenburg 36; tel. 040-536563; d.

205 Barbier. Mevr. G. P: Gent-1986; 2718 AK
Zoetermeer, 3e Stationsstraat 322; tel. 079-
163170 (privé), 163039 (prakt.); p., ass. bij
A. A. P. Groenewegen, J. J. de Groot, C.
M. de Haan, J. G. T. Krijnen en J. in \'t Veld
(toevoegen als lid).

206 *Bariels. G. J. H. C.: 1989; 3572 VB
Utrecht, Klaverstraat 45; tel. 030-716299;
wnd. d.

218 Bussink. M. J. W.; 1984; 7271 EJ Borculo,
Kuipers-Rietberglaan 19; tel. 05457-74386
(privé), 71270 (prakt.); p., ass. bij L. de
Haan, P. den Hartog, G. Moolhuizen, J.
Prins, J. C. v. d. Sar, G. J. Stegehuis en L.
F. V. d. Velde.
218 Cassenaar. R.: 1989; 3641 BG Mijdrecht, J.
van Lichtenbergstraat 2; tel. 02979-81907;
wnd. d. (toevoegen als lid).
218 \'Caslel. O. van de: 1987; 3582 XR Utrecht,
Ina Boudier Bakkerlaan 125; tel. 030-
515020; k.d. R.V.V kr. Breda.
218 *Claus. P T: 1988; 1216 AZ Hilversum,
Hazenstraat 36; tel. 035-235966 (privé),
48528 (prakt.); p., geass. met mevr. M. E.
Kentgens.

223 Dongen. F. J. M. van: 1980; 5427 RE Boekei,
Molenakker I; tel. 04922-3652 (privé),
04132-72025 (prakt.); p., geass. met J. G.
Hemmink, J. J. G. Rosegaar, G. J. Veld-
horst en W. J. H. Verstraaten.

224 Doormalen. P J. M. van; 1977; 1018 KV
Amsterdam, Grote Wittenburgerstraat 27;
tel. 020-207041 (privé), 206611 (prakt.); p.,
kl. huisd.

227 Elzen. G. B. M. van den: 1985; 8431 JR
Oosterwolde (Fr.), De Hegen 59; tel. 05160-
6691 (privé), 2742 (prakt.); p., ass. bij Th.
T. Adamse, H. J. J. Boerrigter, F. L. P. C.
Donders, H. Eggink, S. D. Feitsma en H.
Jorritsma (toevoegen als lid).
234 Gorkom. L. P van: 1985; 3765 GE Soest,
Nieuweweg 36 A; tel. 02155-25195 (privé),
02940-17776 (prakt.); p.
331 Groolenhuis. Dr. J. G.: 1971; U-1979; Nai-
robi (Kenya), ILRAD P.O. Bos 30709, Vet.
Res. Lab., PO. Kabete Kenya; tel. 09-254-
(afwezig) 30 jaar 29 mei 1989
(afwezig) 55 jaar 1 juni 1989
(afwezigHOjaar 3junil989
(afwezig) 40 jaar 3 juni 1989
(afwezig) 40 jaar 3 juni 1989
(afwezig) 55 jaar 14 juni 1989

2-582645 (privé), 592231 ext. 3 (bur.); Int.
Lab. for Animal Diseases (ILRAD).
*Hajer. Dr. R.; 1971; U-1979; 3972 GE
Driebergen, Rosariumlaan 27; tel. 03438-
17555 (privé), 030-531111 (bur.); wet. hfd.
medew. R.U. (F.D., vkgr. Inw. Z. der Gr.
Huisd.).

Jansen. Mevr. M. S. E. H.: 1988; zie: Kate-
jansen, Mevr. M. S. E. H. ten.
Janssen. Mevr. G. A. A.: 1988; 1000 Berlin-
62 (W.-Duitsland), Gustav Freytagstrasse
1 ; tel. 0949-30-7844439 (privé), wet. medew.
Freie Universität Berlin, Kliniek voor Kl.
Huisd. (toevoegen als lid).
Karelse, W. H.: 1951; 3822 DN Amersfoort,
Stradivariusstraat 103; tel. 033-552375; vet.
inspec. v. d. V.G. B.D.
Kate-Jansen, Mevr. M. S. E. H. ten: 1988;
3981 ZL Bunnik, Vletweide 32; tel. 03405-
64525; wnd. d.

Kentgens, Mevr. M. E.: 1986; 1216 AZ
Hilversum, Hazenstraat 36; tel. 035-235966
(privé), 48528 (prakt.); p., geass. met R T.
Claus; d. bij Livestock Control B.V.
\'Kloosterboer, H.: 1947; 8096 BK 01de-
broek, Zuiderzeestraatweg 247; tel. 05253-
2072; r.d.

Kramer. Prof. dr. M. F: 1954; U-1960; 3731
EP De Bilt, Park Arenberg 85; tel. 030-
201554 (privé), 394481 (bur.); hlr. en dek-
aan, Fac. Geneesk. Utrecht; voorz. Alg.
Bestuur Hogeschool Midden-Nederland te
Utrecht.

Kreek. F W. van der: 1951; 2341 TT Oegst-
geest. Prinses Irenelaan 42; tel. 071-176145
(privé), 070-466971/793137 (bur.); wet. me-
dew. bij Min. v. landbouw, V.D. (part-
time); O.O.N.

Lende. R. van der: 1967; 8388 ND Ooster-
streek, Oosterstreek 38; tel. 05613-1764
(privé), 1999 (prakt.); p., geass. met E. J.
Hamburger, G. Nijhof, A. E. Schuring en
A. A. van Unen.

Lunenburg. Mevr. W. van: Gent-1986; 8471
WB Wolvega, Lepeltjesheide 21 ; tel. 05610-
14009; d.

Mensinga. J. H. J: 1985; 7908 KA Hooge-
veen, De Plecht 2; tel. 05280-76209 (privé).

275 Nahuijsen. H.: 1988; 3583 JD Utrecht, Stad-
houderslaan 47; tel. 030-540561; wnd. d.

276 Nijhuis. J. van: 1989; 6921 EA Duiven,
Eikenlaan 15; tel. 08367-66028 (privé),
63167 (prakt.); p., ass. bij R. Pouw (toevoe-
gen als lid).

277 Oldenburg. Mevr. S.: 1987; 3436 XG Nieu-
wegein, Landauerdrift 16; tel. 03402-49971;
d.

278 Ooslerbaan. J.: 1966; 3886 PJ Garderen,
Koudhoornseweg 31; tel. 05776-1042
(privé), 033-19841 (bur.); dir. Kon. Ned.
Jagersver.

284 Pouwels. W. J.: 1983; 7694 TC Klooster-
haar, Breeslootdijk 9; tel. 05234-1988
(privé), 05232-61598 (prakt.); p., geass. met
A. G. W. Bax.

287 Rijksen. Dr. H. D.: 1971; Wageningen-1978;
6705 BB Wageningen-Hoog, Sparrenbos
19; tel. 08370-24786; h. afd. intern, betrek-
kingen R.LN.; R.O. v. d. Gouden Ark.

288 Romijnders. Mevr. E. M. M.; 1986; 5841 CJ
Oploo, Deurnseweg 14; tel. 08858-3433; p.,
ass. bij H. M. J. Bekkers, L Th. J. A.
Bertels, A. J. Derks, K. K. Kadijk en M.
H. J. M. Rutten.

291 *Sanlen. R.: 1987; 1447 AM Purmerend,
Grevelingenmeer 177; tel. 02990-40252
(privé), 48000 (prakt.); p., kl, huisd.

295 Siereveld Mevr K.: 1987; 1447 AM Purme-
rend, Grevelingenmeer 177; tel. 02990-
40252 (privéO, 48000 (prakt.); p. (zelfst.);
lerares M.L.S. en ass. bij K. Bijleveld.

296 Slotboom. R R: 1981; 5752 PT Deurne,
Kievitweg 5; tel. 04930-20110 (privé), 12582
(prakt.); p., geass. met J. H. S. H. M. van
Gylick en J. P. G. Vermeer.

298 Souverein. M.; 1989; 7558 MG Hengelo
(Ov.), Noordelijke Esweg 106; tel. 074-
422687 (prakt.); p., ass. bij H. H. H.
Zanderink.

299 Staßeu. E R.: 1982; 3524 CK Utrecht,
Boven Zevenwouden 9; tel. 030-883973
(privé), 532033 (bur.); wet. medew, R.U.
(F.F, vkgr. Proefdierkunde)/centrum voor
Bio-ethiek en Gezondheidsrecht; onder-
wijscoördinator opleiding dierverzorgers
Biotechnici Ghijsseninst. Utrecht.

312 *Vis. H. R. J.: 1989; 3581 SZ Utrecht,
Vlietstraat 1; tel. 030-520325; wnd. d.

315 * Vries, Mevr. Y. E de: 1989; 3931 LJ Wou-
denberg, Frans Halslaan 28; tel. 03498-
4910; wnd. d.

323 *Wormgoor, Mevr. E. A.: 1983; 3563 HC
Utrecht, Haïtidreef 7 B; tel. 030-660373;
wnd. d.

17—18 PHLO-cursus \'Varkenshouderij\', Den
Bosch (inl.; ing. F. Appel, tel. 08370-84093).

17—19 PHLO-cursus \'EG-landbouwpolitiek\',
Wageningen (inl.: ing. F. Appel, tel. 08370-
84093).

19 \'Klimaatsnormen voor varkens\', studiemid-
dag, Proefstation voor de Varkenshouderij,
Rosmalen (inl. 04192-19026).

20—21 Röntgenfachtagung der Internat. Ge-
sellsch. für Veterinär-Radiologie, Bad Pyrm-
ont. Inl. tel. 04264-2277.

22—2 juni Workshop Moleculaire Biologie en
Recombinant-DNA Technologie, Utrecht.

23 Klinische Avond \'De Wagenrenk\'. Plaats:
Motel \'West End\', Arnhem; aanvang 20.00
uur.

23—26 3rd Internat. Conf. on quantitative lu-
minescence spectrometry in biomedical
sciences. RU Gent. Inl. tel. 09-32 91218951.

24—27 23. Internat. Symposion über Ge-
schichte der Veterinärmedizin (A), Skara
(Zweden).

24—28 31. Internationales Symposium über die
Erkrankungen der Zoo- und Wildtiere,
Dortmund.

25—27 20. Jahresversammlung Schweizerische
Vereinigung für Kleintiermedizin, Biel (inl.
red.secretariaat).

29—2 juni Internationale Mastitustagung, St.
Georgen (Längsee). Inl.: Med. Universitäts-
klinik der Universität Wien.

30 \'Voedselveiligheid van teelt tot consument\';
Symposium (Stichting Voeding Ned.; inl. tel.
05908-16043).

30 Afd. Zuid-Holland KNMvD. Ledenvergade-
ring. Motel \'Bijhorst\', Wassenaar; 20.30 uur.

1 Contactdag voor de Pluimveehouderij, pri-
maire sector. \'Het Spelderholt\', Beekbergen
(inl. tel. 05766-6242).

I Jubileumcongres FIDIN: \'Zit de dierenarts
op het juiste paard?\'; RAI Congres Centrum,
Amsterdam (pag. 1330 (1988), 526).

7 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Ledenverga-
dering, Rest. \'Molenwijk\', Boxtel; 20.00 uur
(pag. 362).

7 Ned. Ver. Parasitol. Themadag \'Nematoda
in relatie tot ziekten bij mens, dier en plant
en in milieustudies\'. Utrecht (pag 526).

8 10e Ned. Kampioenschappen Kleiduiven-
schieten voor dierenartsen. Organisator
Boehringer Ingelheim B.V. Vetmedica.

12—13 Management Forum \' Detailed aspects
of European Animal Health Registration\',
London. (Inl.: red. secr.)

13 Symposium Ned. Ver. Microbiol \'Immuno-
chemische- en DNA-hybridisatietechnie-
ken\', Wageningen (pag. 527).

18—21 4th International DLG Poultry Sympo-
sium: \'Poultry Production in Hot Climates\',
Hameln (BRD).

21 Internationales DLG-Seminar \'Wirtschaft-
liche Qualitätsfleischerzeugung mit Schwei-
nen\', Hannover (inl. tel. 069-71680).

21—24 Internationale Fachausstellung für Ge-
flügel- und Schweineproduktion und -Verar-
beitung \'Hühn und Schwein \'89\', Hannover.

25—27 Eur. Conference on Health and Social
Aspects in Swine Production, Kopenhagen.

27 \'De betekenis van spontane heterogene tu-
morziekten bij huisdieren\', Mini-Sympo-
sium, Amsterdam (pag. 586).

2—7 WAVFH Xth (Jubilee) International
Symposium, Stockholm (pag. 115, inl. tevens
op het redactiesecretariaat).

23—27 4. Weltkongreß über angewandte Gene-
tik in der Tierzucht, Edinburgh (UK).

5—7 1st Congress of the Eur. Soc. for Vet.
Virology. Lüttich. Inl. tel. (0511) 8568841.

25—30 4th International Congress of Veteri-
nary Anaesthesia, Utrecht (inl. Vkgr. Radio-
logie Fac. D.).

28—31 40th Annual Meeting of the European
Assoc. for Animal Production (EAAP Stu-
diedagen). Dublin, Ierland (inl. vet. secreta-
riaat).

28—1 sept. 6th Conference on \'Livestock Pro-
duction and Diseases in the Tropics\', Wage-
ningen (pag. 900, 1988, 473).

28—I sept. Vllth Internat. Symposium on the
Ruminant Physiology, Sendai (Japan).

7—9 15th Annual Internat. Congress on Vet-
erinary Acupunture, Seattle, Washington,
USA (inl.: Dr. M. Shader, Box 216, Chester
Springs, Pennsylvania 19425, tel. 215-827-
7742).

9—14 15th Conference of European Compa-
rative Endocrinologists, Leuven, België (inl.
tel. 091-233765 en red.secr.).

14—17 EVT-Symposium über Produktions-Sy-
steme in der Rinderzucht, Slusovice (CSSR).

16 Wereldkampioenschap Marathon voor Me-
dici in Nederland (inl.: 070-617 441 of red.
secretariaat).

20 Afd. Gelderland KNMvD. Ledenvergade-
ring. Motel \'West-End\', Arnhem; 20.15 uur.

26—27 PHLO Wageningen: cursus Hoger
Management, Congres Centrum Papendal,
Arnhem (inl. tel. 08370-84093/84094).

27—28 PHLO Wageningen: Structuur, fysische
stabiliteit en reologische eigenschappen van
levensmiddelen (inl. tel. 08370-84093/
84094).

27—30 Deutscher Tierärztetag und BpT Kon-
gress 1989, Karlsruhe. Inl. tel. 069-703003.

28—30 \'Open Dagen PR\', Proefstation Rund-
veehouderij, Schapenhouderij en Paarden-
houderij, Lelystad. Inl.: tel. 03200-22514.

2—6 llth International Symposium World
Assoc. of Vet. Microbiologists in Infectious
Diseases (WAVMI), Perugia-Mantova, Italy
(pag. 527).

3—5 3rd International Conference on Food
Science and Technology Information, Buda-
pest (pag. 224).

4—5 PHLO Wageningen: Structuur, fysische
stabiliteit en reologische eigenschappen van
levensmiddelen (inl tel. 08370-84093/
84094).

Overwegend kleine huisdierenpraktijk met inventaris in Zeeland.
Brieven onder nummer 27/89 aan de redactie van het Tijdschrift
voor Diergeneeskunde, Postbus 14031, 3508 SB Utrecht.

Een effektief middel bij behandeling
van aandoeningen van de luchtwegen.
Snel resultaat en zeer geringe resl-
stentle-induktie, zijn enkele van de op-
merkelijke eigenschappen van
Kitasamycine.

for small animal w/ork in approved
hospital practice with resident
nursing staff and one branche
surgery.

Follow-through of own medical
and surgical cases encouraged
with full support from colleages.

Continuing education supported.
1 in 4 duty rota for evenings and
weekends. No telephone duties.
4 weeks annual holiday. Salary to
be discussed. Car and accommo-
dation, or allowance provided.
Please write to:

Cathcarts & Winn, Leyton House
Veterinary Hospital, Hale Road,
Farnham, Surrey GU9 9RB.

Als uw laboratorium
niet over de faciliteiten voor
bepaald specialistisch onderzoek
beschikt of met capaciteitspro-
blemen kampt, kunt u uw onder-
zoek het beste bij BCO onder-
brengen. Wij zijn op die assis-
tentie ingespeeld: u krijgt van

zendmateriaal en wij zetten onze monster-
ophaaldienst in. Wij zijn gewend aan tempo
en desgewenst bellen wij de uitslag of het
advies door U krijgt evengoed alles in rap-
portvorm, met conclusies en referentiewaar-
den. Ook administratief behandelen wij uw
opdracht zeer zorgvuldig. Onder uiterste
geheimhouding uiteraard.

Zo vergroot BCO Centrum voor
Onderzoek de armslag van uw laboratorium,
zonder dat u investenngen hoeft te doen.
En wat het dan wel kost? Dat weet u van
tevoren, want we werken met vaste tarieven.

Daarom is het goed BCO te ken-
nen. Vraag dus onze documentatie aan.
Of bel ons voor een rondleiding in onze labo-

BCO Centrum voor Onderzoek - Divisie Veterinair
onderzoek - Postbus 2176, 4800 CD Breda.
Telefoon 076-789011

De RUU telt op dit moment ruim 23.000 studenten en ca 8.000 medewer-
kers, waarvan bijna de helft behoort tot de wetenschappelijke staf. De
RUU is een universiteit met aantrekkingskracht. Dat blijkt uit de groeiende
stroom van studenten naar het brede scala van onderwijsmogelijkheden.
Tevens neemt de belangstelling van bedrijven en andere instanties naar
het onderzoek op topniveau van de RUU toe.

t.b.v. de Faculteit der Diergeneeskunde, vakgroep Infectieziekten en Immunologie,
afdeling Tropische Diergeneeskunde & Protozoölogie.

Onderzoek en ondenwijs in de protozoaire parasitologie, m.n. van protozoaire infecties/in-
fectieziekten bij nuts- en gezelschapsdieren en van zoonosen, zowel van de tropen en
subtropen als van de gematigde klimaatzones. De onderwijstaak omvat participatie in het
1e-fase onderwijs (colleges en practica) en in het 2e-fase onderwijs (keuze-blokcursus
"Tropische Diergeneeskunde")aan veterinaire studenten, in het onderwijs (keuze-
blokcursus "Parasitologie", begeleiding van stagiaires) aan studenten in de Medische
Biologie, RUU, en/of in het onderwijs (keuze-cursus "Parasitologie") aan studenten van de
LU Wageningen. Het onderzoek van de afdeling (voorwaardelijk beschermde financie-
ringsprogramma) zal zich de eerstkomende 5 jaar m.n. richten op de celbiologie/molecu-
laire biologie/biochemie van malaria-parasieten, trypanosomen en coccidiën. Tot de taak
van de UD behoort tevens deelname aan organisatorische werkzaamheden binnen
afdeling en vakgroep en aan werving van additionele steun uit de 2e en 3e geldstroom.

Dierenarts, arts of bioloog; kennis van het vakgebied; ervaring in het onderzoek op het
vakgebied, ondermeer blijkend uit een proefschrift en/of wetenschappelijke publicaties,
tenminste gebaseerd op 4 postdoctorale ervaringsjaren en uitzicht biedend op promotie
binnen 2 jaar; enige ervaring in en gebleken geschiktheid voor het geven van wetenschap-
pelijk onderwijs; vermogen om in teamverband te werken.

1 Universitair-Docent in tijdelijk dienst met uitzicht op een vast dienstverband en 1 Univer-
sitair-Docent in tijdelijke dienst voor de duur van minimaal 1 jaar, maximaal tot aan de
definitieve herbezetting van de formatieplaats na de benoeming van een nieuwe
hoogleraar in de parasitologie.

minimaal ƒ 3231,— tot maximaal ƒ 7063,— bruto per maand (schaal 10, 11 of 12 BBRA
•84)

aan de Personeelsafdeling van de Faculteit der Diergeneeskunde, t.a.v. dhr. R. Bouw-
meester, Yalelaan 1, de Uithof, 3584 CL Utrecht

• Salariëring vindt plaats volgens Rijksregeling en is afhankelijk van leeftijd, opleiding en ervaring.

• Sollicitaties voorzien van een curriculum vitae worden schriftelijk onder vermelding van het vacature-
nummer, binnen 14 dagen na verschijnen van deze advertentie ingewacht bij de in de vacature
genoemde personeelsdienst.

• Met het oog op het streven meer vrouwen in dienst van de RUU te nemen, wordt bij gebleken gelijke ge-
schiktheid de voorkeur gegeven aan een vrouw.

• Tenzij anders wordt aangegeven in de advertentie kan de functie parttime worden vervuld.

De RUU telt op dit moment ruim 23.000 studenten en ca 8.000 medewerkers,
waarvan bijna de helft behoort tot de wetenschappelijke staf. De RUU is een univer-
siteit met aantrekkingskracht. Dat blijkt uit de groeiende stroom van studenten naar
het brede scala van onderwijsmogelijkheden. Tevens neemt de belangstelling van
bedrijven en andere instanties naar het onderzoek op topniveau van de RUU toe.

- het initiëren, verrichten, begeleiden van en leiding geven aan het wetenschappelijk onderzoek;

- het coördineren en verrichten van werkzaamheden ten behoeve van de patiëntenzorg;

• deskundig is en hiervan blijk heeft gegeven in de vorm van publicaties van hoog gehalte, en

• vertrouwd is met het brede terrein van de geneeskunde van gezelschapsdieren;

- indien op één van de twee terreinen niet gekwalificeerd, bereid en in staat is om zich binnen redelijke
termijn op dat gebied te bekwamen;

- indien hij/zij geen Nederlands kent, bereid is zich binnen redelijke termijn in deze taal te leren uitdrukken.
De functie staat beschreven in een voor de kandidaat beschikbare profielschets.

Telefonische inlichtingen kunnen worden ingewonnen bij de heer prof.dr. G.H. Huisman, voorzitter van de
benoemingsadviescommissie (030-535307/535252).

Sollicitaties, vergezeld van curriculum vitae en lijst van publicaties, dienen vertrouwelijk binnen vier weken
na verschijnen van dit blad te worden gericht aan de decaan van de Faculteit Diergeneeskunde, prof.dr.
S.G. van den Bergh, p/a Bureau Faculteit Diergeneeskunde, Postbus 80.163, 3508 TD Utrecht, onder
vermelding van bovenstaand vacaturenummer.

Degenen die de aandacht willen vestigen op naar hun mening geschikte kandidaten wordt gevraagd zich
daartoe schriftelijk tot de decaan te richten.

Met het oog op het streven van de RUU om meer vrouwen in dienst te nemen, wordt bij gebleken gelijke
geschiktheid de voorkeur gegeven aan een vrouw.

SAMENVATTING De schade veroorzaakt door het afzwoerden en opknappen van varkens-
karkassen met \'ontstoken huid\', wordt geschat op 2,5 a 3 miljoen gulden per jaar. Daarnaast
veroorzaakt deze afwijking ook logistieke problemen voor de slachterij. Het proefproject
Integrale Keten Beheersing (1KB) houdt zich onder andere bezig met onderzoek naar een
optimalisering van de keuring. Hiervoor worden door de keurmeesters een aantal pathologische
bevindingen geregistreerd, waaronder \'ontstoken huid\'. Bij de levende keuring werden echter
geen klinische symptomen waargenomen en het beeld dat na de post-mortem keuring
geregistreerd werd als \'ontstoken huid\' was aspecifiek. Er wordt een verband verondersteld
tussen deze huidaandoening en het voorkomen van schurft CSarcoptes scabiei var. suisj op
de boerderij. Om na te gaan in hoeverre \'ontstoken huid\' veroorzaakt werd door schurft, is
een pathologische en histologisch onderzoek uitgevoerd bij twintig dieren met ontstoken huiden.
Daarnaast zijn de registraties van de keurmeesters geanalyseerd. Histopathologisch onderzoek
wijst op een parasitaire infectie, mede omdat bekend is dat Sarcoptes-iW/ec/zej gepaard gaan
met allergische reacties. In 1987 werd \'ontstoken huid\' in een slachterij geregistreerd bij 5712
van de 722273 onderzochte dieren (0,79%). De verdeling over de seizoenen was als volgt: 1855
(1,27%) in de winter. 1790 (0,96%) in de lente, 1357 (0,65%) in de zomer en 710 (0,39%)
in de herfst. Met uitzondering van winter en lente verschillen de opeenvolgende seizoenen
significant (p < 0,01). Van 69 boerderijen, die deelnamen aan het IKB-project, werden 136434
dieren onderzocht. Het voorkomen van \'ontstoken huid\' varieerde van O tot 6,3% per boerderij,
met een gemiddelde van 0,66%. De bevindingen van dit onderzoek wijzen op een causaal
verband tussen schurft en \'ontstoken huid\' zoals geregistreerd door de keurmeester.

SUMMARY The economic loss resulting from the skinning and trimming of pig carcases is
estimated at from 2.5 to 3 million Netherlands guilders per annum. In addition, this dermatitis
also gives rise to logistic problems. The pUot project \'Integrated Quality Control\' (IQC) is
concerned, among other things, with studies designed to result in an optimum method of
inspection. Eor this purpose, the meat inspectors recorded a number of pathological findings
on ante-mortem inspection, including \'dermatitis\'. Living animals did not show any clinical
symptoms, and the dermatitis recorded by the meat inspectors was non-specific. There was
believed to be a relationship between scabies (Sarcoptes scabiei var. suis infection) on the
farm and the prevalence of dermatitis on the carcases of pigs. To determine whether this
dermatitis was due to scabies, pathological and histological investigations were carried out
in twenty animals. The recordings of the meat inspector were also analysed. Histopathological
findings suggested parasitic infection, also in view of the fact that sarcoptic infection is known
to coincide with allergic reactions. Dermatitis was detected in 5,712 out of 722,273 carcases
(0.79 per cent) examined in a single plant in 1987; 1,855 cases (1.27 per cent) occurring in
the winter. 1,798 cases (0.96per cent) in the spring, 1,357 cases (0.65 per cent) in the summer
and 710 cases (0.39 per cent) in the autumn. With the exception of the winter and spring,
the consecutive seasons differed significantly (p<0.01). 136,434 animals of sixty-nine pig
farms which took part in the IQC programme, were examined in 1987. The prevalence of
carcases showing dermatitis on these farms varied from 0 to 6.3 percent, averaging 0.66
per cent. The pathologicalfindings in these investigations suggest a causal relationship between
scabies and \'dermatitis\' as recorded by the meat inspector.

1 Vakgroep Voedingsmiddelen van Dierlijke Oorsprong, Faculteit Diergeneeskunde, Postbus 80175,
3508 TD Utrecht.

In het kader van het proefproject Integrale Keten Beheersing (IKB) worden bij
het slachten een aantal pathologische afwijkingen geregistreerd. Het betreft de
volgende afwijkingen: \'ontstoken poot, arthritis, atrofische rhinitis, ontstoken
staart, ontstoken huid, parasitaire leverontsteking (white spots), pneumonie,
abcessen long en pleuritis\'. Een van de doelstellingen van het project is door
terugkoppeling van deze keuringsbevindingen van slachterij naar boerderij de
bedrijfsvoering op de boerderij verder te optimaliseren.

De afwijking \'ontstoken huid\' veroorzaakt financiële schade omdat varkens met
een duidelijke dermatitis afgezwoerd moeten worden; met name voor de slachterij
ontstaat hierdoor een aanzienlijke schadepost.

Door een van de slachtbedrijven die deelnemen aan het IKB-project, is in de laatste
twee ä drie jaar een toeneming in het voorkomen van deze slachtbevinding
geconstateerd. De indruk bestond dat de afwijking vooral \'s winters voorkwam.
Mede op grond van deze indruk willen we nagaan of er seizoensverschillen zijn.
Daarnaast is het belangrijk om te weten of er verschillen tussen varkensmesters
bestaan.

De afwijking \'ontstoken huid\' zoals die in het IKB-project geregistreerd werd, was
niet karakteristiek voor schurft of een ander typisch ziektebeeld (3,4,9). Derhalve
is, om meer inzicht te verkrijgen in de oorzaken van de \'ontstoken huid\', een
macroscopisch en histologisch onderzoek uitgevoerd.

Naast het voorkomen en het (histo-)pathologisch onderzoek zal de economische
schade van deze slachtbevinding worden nagegaan.

Gedurende het jaar 1987 werden in een EG-slachterij slachtbevindingen van 722273 dieren
verzameld. De keurmeesters van de Rijksdienst voor de keuring van Vee en Vlees (RVV)
registreerden met behulp van terminals een aantal slachtbevindingen, waaronder \'ontstoken
huid\'. Voor deze \'ontstoken huid\' werd de volgende omschrijving gehanteerd: verdikking
of plooivorming en/of roodverkleuring van de huid als gevolg van schurft of een
schurftachtige aandoening, waardoor het dier geheel of gedeeltelijk afgezwoerd moet
worden. De door de keurmeesters geregistreerde gegevens werden in de bedrijfs-computer
opgeslagen. De informatie van zogenaamde IKB-boerderijen (mestvarkensbedrijven die
deelnemen aan het IKB-project) waaronder de gegevens met betrekking tot \'ontstoken
huid\', werd opgestuurd naar het Proefstation voor de Varkenshouderij te Rosmalen. Alle
IKB-gegevens werden daar opgeslagen in een micro-computer (microVAX). Hierdoor was
het mogelijk gegevens van 136434 varkens geleverd in 1987 door 69 IKB-boerderijen te
betrekken in het onderzoek. Deze IKB-boerderijen hebben het hele jaar door koppels ter
slachting aangeboden.

Het aantal ontstoken huiden en het aantal geleverde dieren is in de genoemde periode per
week gesommeerd. Daarnaast vond er een sommatie per IKB-boerderij plaats. Om een
mogelijke seizoensinvloed aan te tonen, werden de gegevens per week, per maand en per
seizoen geanalyseerd en getoetst met behulp van de verdelingsvrije Kruskal-Wallis test (7).
De gebruikte kwartalen zijn klimatologische kwartalen winter (december, januari, febru-
ari), lente (maart, april, mei), zomer (juni, juli, augustus) en herfst (september, oktober,
november).

Met behulp van een kurkboor, scalpel en pincet werden bij 20 varkens huidmonsters van
5 cm2 en 1 cm dikte genomen. Per onderzocht varken werd van 1 ä 3 verdachte huiddelen
direct na het verbloeden maar vóór het ontharen een monstei genomen. De bemonsterde
dieren werden na het ontharingsproces opnieuw geïnspecteerd, vooral omdat de laesies dan
beter te zien waren. Van 5 dieren werd ook na ontharing een monster van de veranderde
huiddelen genomen. Uiteindelijk werden 20 dieren bemonsterd waarvan 5 zowel voor als

na het ontharen. De monsters werden direct gefixeerd en bewaard in een 4% formaldehyde-
oplossing. Na inbedding in paraffine zijn coupes van deze monsters gekleurd met
haemaluin-eosine.

Tabel 1 geeft een overzicht van het aantal geregistreerde ontstoken huiden. Het
percentage ontstoken huiden was over het gehele jaar laag. Het voorkomen van
\'onstoken huid\' bleek per week (figuur 1) en per boerderij (figuur 2) sterk te
variëren.

Tabel I. De frequentie van ontstoken huiden in 1987 voor de onderzochte slachterij en voor 69 IKB-
boerderijen.

Uit figuur 1 is een seizoensgebonden voorkomen af te lezen. Het aantal
geregistreerde ontstoken huiden was in de eerste helft van het jaar relatief hoog;
in de winter werden van 145541 onderzochte dieren 1855 ontstoken huiden
geregistreerd (1,27%), in de lente 1790 van 186524 dieren (0,96%), in de zomer
1357 van 208646 dieren (0,65%) en in de herfst 710 van 181562 dieren (0,39%).

Figuur I. Het aantal ontstoken huiden zoals deze per week geregistreerd waren in de slachterij,
weergegeven als percentage van het aantal beoordeelde dieren per week.

Figuur 2. Het percentage varkens met ontstoken huiden berekend over de leveringen van 69 IKB-
boerderijen.

Tabel 2. Incidentie van ontstoken huiden per seizoen in 1987. Ad a, b en c: percentages met
verschillende letters verschillen significant (p < 0,01). Het verschil tussen winter en lente tendeert naar
significantie (0.05 < p < 0,1).

Tussen lente en zomer, tussen zomier en herfst en tussen herfst en winter zijn
significante verschillen aanwezig (p < 0,01). Hoewel er per week nogal wat variatie
was, is er een hogere incidentie in de weken 5 tot en met 9 waargenomen.
Een deel van de onderzochte varkens was afkomstig van IKB-boerderijen. Uit
tabel 1 blijkt dat er procentueel minder ontstoken huiden voorkwamen bij de
varkens van de IKB-boerderijen ten opzichte van het slachterijgemiddelde. Het
verschil is echter klein. De boerderijen die deelnemen aan het IKB-project zijn
de grotere bedrijven met minimaal 500 ligplaatsen. Deelname aan het genoemde
project is vrijwillig. Het is dan ook te verwachten dat de IKB-boerderijen de betere
bedrijven zijn, hetgeen een verklaring kan zijn voor het gevonden verschil in
percentage ontstoken huiden. Uit figuur 2 blijkt dat een beperkt aantal boerderijen
een grote invloed hadden op het percentage ontstoken huiden. Vijf leveranciers
(7,3%) bleken geen dieren met \'ontstoken huid\' te hebben geleverd. Voor 16
boerderijen (23,2%) was meer dan 1 % ontstoken huiden geregistreerd. Het hoogste
percentage \'onstoken huid\' was 6,3%. Het aantal geleverde dieren van de
betreffende boerderij bedroeg 777.

De laesies die bij \'ontstoken huid\' waar te nemen zijn, zijn te omschrijven als enkele
mm tot 1 cm grote, ronde bruine tot roodbruine, iets verheven haardjes, die met
name aan de laterale zijde van het dier voorkwamen, vanaf de kinnebakken
(omgeving mandibula) tot aan de achterpoten (foto 1). Deze plekjes waren zowel
op pas geslachte als op gekoeld bewaarde karkassen te zien. Sommige varkens
vertoonden enkele plekjes, bij andere dieren kwamen deze over vrijwel het gehele
lichaam voor. Vóór het ontharen waren de veranderingen moeilijk vast te stellen,
erna waren ze beter te herkennen. Een juiste interpretatie van de monsters die
werden verzameld na het ontharingsproces, werd evenwel bemoeilijkt, omdat door
dit procédé de epidermis en daardoor ook de mijten verwijderd werden.

Microscopisch waren de laesies gekenmerkt door een oppervlakkige lokale
dermatitis. Deze was dikwijls purulent van karakter en bevatte eosinofiele
granulocyten (foto 2). Ook vaathyperemie en marginatie van leukocyten waren
aanwezig (foto 3). Het proces was dus als \'nog actief te kenmerken, hoewel er
ook aanwijzingen waren voor een langer bestaan: de epidermis was namelijk
verdikt, vertoonde in wisselende mate acanthose en hyperkeratose. Ter plekke van
de ontstekingsinfiltraten was een hydropische degeneratie van de opperhuid waar

Foto 2. Histologisch beeld (250x) van een ontstoken huid met Infiltraten met neutrofiele en eosinofiele
granulocyten.

te nemen. Specifiek aetiologisch belangrijke micro-organismen, vormsels of
veranderingen zijn niet aangetoond. De coupes van de monsters die na het broeien
verzameld zijn, waren uiteraard gekenmerkt door het ontbreken van de opperhuid.
Dit is een direct gevolg van het broei- en ontharingsproces. Het pathologische
beeld van deze monsters, voorzover te beoordelen, kwam overeen met dat van
de intacte huid.
Differentiaal diagnose

De afwijking is een haardvorminge purulente dermatitis met wisselende hoeveel-
heden eosinofiele granulocyten. Dikwijls zijn groepjes bloedvaten omgeven door
louter eosinofiele granulocyten. Dit wijst op een parasitaire en/of een allergische
aandoening als oorzaak voor de ontstekingen. Hierbij kan eventueel een secun-
daire bacteriële infectie mee spelen. Mogelijke primaire oorzaken zouden kunnen
zijn (2, 3, 4, 6, 8, 9):

De oorzaken genoemd onder 2, 4 en 5 zijn minder waarschijnlijk omdat de
eosinofiele infiltratie hierdoor niet verklaard is; desondanks zijn deze oorzaken
niet geheel uit te sluiten. Hoewel een eosinofiele reacties beschreven is in het
regressiestadium van oppervlakkige mycosen (2), is ook deze oorzaak minder
waarschijnlijk, omdat het macroscopische beeld niet overeenkomt met dat van
een oppervlakkige mycose. Een parasitaire infectie is dan ook waarschijnlijk. Van
de parasieten genoemd onder 1, is Sarcoptes de belangrijkste mogelijkheid, niet
in de laatste plaats omdat bekend is dat de dermatitis bij schurft voor een
belangrijk deel op allergie berust (5, 6, 8). De uitgebreidheid èn het voorkomen
van de afwijkingen die werden vastgesteld in dit onderzoek, maken het minder
waarschijnlijk dat er sprake is van een infectie door Demodex, Strongyloides
ransomi of Haematopinus suis.

De veranderingen van de huid zijn pas goed te zien na het ontharen. Het ligt voor
de hand dat de afwijking op de boerderij niet wordt opgemerkt. Toch moet gedacht
worden aan de mogelijkheid dat door deze afwijking een groeivertraging en een
verhoging van de voederconversie (ratio kg voer/kg groei) optreedt (1, 10, 11,
12). In dit onderzoek, dat geheel in de slachterij is uitgevoerd, zijn groei,
voederconversie en klinische symptomen zoals jeuk, echter buiten beschouwing
gelaten.

De karkassen van de dieren waarbij deze afwijking bij het slachten geregistreerd
wordt, moeten worden afgezwoerd. Dit heeft een aantal consequenties: ten eerste
verliest het karkas zijn waarde voor de export, ten tweede kost het afzwoerden
arbeid en ten derde wordt de huid afgekeurd. Dit betekent volgens opgave van
het slachtbedrijf een verlies van ongeveer ƒ25,- per aangetast varken. Geëxtra-
poleerd naar 15 miljoen Nederlandse slachtvarkens per jaar zou een percentage
ontstoken huiden van 0,79%, een geschatte schade van 2,5 k 3 miljoen gulden per
jaar betekenen. Daarnaast kan een groot aantal \'afzwoerders\' ten gevolge van
\'ontstoken huid\' logistieke problemen veroorzaken, doordat de slachterij niet meer
kan voldoen aan de eisen van de afnemers (bestelde hoeveelheden, kwaliteit van
het produkt). Overigens merkt de varkenshouder niets van deze schade, omdat
deze voor een deel vergoed wordt door het Centraal Bureau Slachtveeverzeke-
ringen (CBS) en voor de rest wordt gedragen door het slachtbedrijf

De afwijking ontstoken huid wordt \'s winters relatief frequenter geregistreerd dan
in de zomer en herfst. Gebleken is dat \'ontstoken huid\' bij de meeste IKB-
boerderijen voorkomt. Van slechts 5 IKB-boerderijen (7,2%) werden geen
ontstoken huiden geregistreerd, daarentegen zijn er 16 (23,2%) bedrijven aan te
wijzen waarvoor meer dan 1% ontstoken huiden bij de geleverde varkens is
geregistreerd.

Er zijn duidelijke aanwijzingen gevonden bij het pathologisch onderzoek en in
het verdelingspatroon, dat een parasitaire infectie een rol speelt waarbij infectie
met Sarcoptes scabiei var. suis een niet onwaarschijnlijke oorzaak is.
De economische schade die door deze afwijking veroorzaakt wordt, kan aanzien-
lijk zijn, daarnaast kunnen er voor de slachterij logistieke problemen ontstaan.
In een vervolg-onderzoek kan, door een aantal boerderijen te betrekken in dit
onderzoek, worden nagegaan of schurft de feitelijke oorzaak is van \'ontstoken
huid\', zoals deze door de keurmeesters wordt geregistreerd.

Dit onderzoek is mede mogelijk geworden door de medewerking van de betreffende
integratie en van een aantal RVV-medewerkers. Voor statistische advisering gaat onze dank
uit naar ir. A. H. M. Harbers.

L Dijk WPJ van, Klaver J en Verstegen MWA. Frequentie van enkele aandoeningen bij
slachtvarkens en de effecten op groei en slachtkwaliteit. Tijdschr Diergeneeskd 1984; 109: 539-
48.

2. Cornelisse JL. Bacteriële ziekten en mycotische aandoeningen bij dieren. Wetenschappelijke
uitgeverij Bunge, Utrecht, 1988; 242-7.

3. Eich KO. Handbuch Schweinekrankenheiten (hrsg. von). Kamlage Verlag, München, 1985; 150-
1 und 154-65.

4. Leman AD. Diseases of swine (Ed. by). Iowa State University Press, Ames, Iowa, 1986; 767-
79.

5. Miller WH. Diseases of domestic animals. In: Mammalian diseases and arachnids; ed. by WB
NuUing. CRC Press, Inc. Boca Raton, Florida, 1984; 115-26.

6. Nickel EA. Experimentelle Untersuchungen über Verlauf und Auswirkungen der Grabmilben-
raude der Schweine. Arch Exp Vet Med 1983; 37; 617-21.

8. Sheahan BJ. Pathology of Sarcoptes scabiei infection in pigs. 1. Naturally occurring and
experimentally induced lesions. 2. Histological, histochemical and ultrastructural changes at skin
test sites. J Comp Pathol 1975; 85: 87-95 and 97-110.

9. Taylor DJ. Diseases of pigs (Ed. by). The Burkington Press Ltd, Cambridge, Foxton, 1986.

10. Tielen MJM. De frequentie en zoötechnische preventie van long- en leveraandoeningen bij
varkens. Dissertatie Wageningen, Veenman, Wageningen, 1974.

11. Tielen MJM, Brus DHJ en Truijen WT. Cijfermatige benadering van de gezondheidstoestand
op varkensbedrijven III. Tijdschr Diergeneeskd 1972; 97: 1497-1507.

12. Willeberg P. Epidemiologische analyse van een databank van slachtvarkens. Tijdschr Dierge-
neeskd 1986; 111: 62.3-33.

Coccidiose bij lammeren: waarnemingen bij
het preventieve gebruik van een amprolium
bevattend gemedicineerd krachtvoer

Coccidiosis in lambs: observations on preventive efficacy of concentrates
containing amprolium

SAMENVATTING In een praktijkproef, uitgevoerd op een bedrijf waar jaarlijks klinische
coccidiose voorkwam, werd getracht het effect van amprolium bevattend krachtvoer (2000
ppm) op het optreden van klinische coccidiose bij lammeren na te gaan. Noch in de
controlegroep, noch in de proefgroep werd evenwel klinische coccidiose waargenomen. De
gedachte wordt geopperd dat verstrekking van krachtvoer op dit bedrijf een voldoende preventie
heeft gegeven tegen coccidiose. Wel werd een significant verschil in oöcystenuitscheiding tussen
proef- en controlegroep waargenomen. Een uitbraak van klinische coccidiose bij een ander
koppel lammeren op dit bedrijf werd met succes bestreden door een eenmalige \'drench\'-
behandeling (50 mg amprolium kg-\' gevolgd door dit gemedicineerde voer. De stabiliteit van
amprolium in krachtvoer, bewaard onder praktijkomstandigheden gedurende ruim twee
maanden, bleek zeer goed te zijn.

SUMMARY The efficacy of preventive in-feed medication with amprolium (2000 ppm) was
studied on a farm where clinical coccidiosis in unweaned lambs at pasture has been a problem
for the past seven years.

Both treated and untreated control lambs had access to the concentrates through creep feeding.
In this clinical trial neither the treated group (15-17 mg of amprolium per kg body weight
per day for three weeks) nor the control group showed clinical symptoms of coccidiosis. It
seems likely that this is attributable to the feeding of concentrates. Nevertheless, the excretion
of oocysts by the animals of the treated group was significantly lower than that of the control
group. An outbreak of ciinical coccidiosis in another group of lambs on this farm was successfully
controlled by single drenching, 50 mg.kg-i, followed by the medicated feed. The pharmaceutical
availability of amprolium in the concentrates was 95 ± 1% immediately after preparation
and the stability during storage under field conditions for two months was 100% ± 2%.

Klinische coccidiose bij lammeren is in Nederland, waarschijnlijk ten gevolge van
gewijzigde houderij-omstandigheden, in toenemende mate een probleem gewor-
den. Intensivering van de schapenhouderij, toeneming van het aantal lammeren
per ooi en toegenomen beweidingsdichtheid, zouden hierbij een rol kunnen spelen.
Individuele orale behandeling van alle lammeren in de koppel met een amprolium
bevattend preparaat (50 mg.kg \' gedurende 5 dagen) is een effectieve behande-
lingsmethode van klinische coccidiose (4). Deze wijze van behandelen is echter
zeer arbeidsintensief; verstrekken van het geneesmiddel door krachtvoer zou de
farmacotherapie kunnen vereenvoudigen. Een nadeel van voedermedicatie is dat
de opname per individu sterk kan variëren, zeker wanneer het gemedicineerde
voeder wordt verstrekt aan lammeren die tevens zogen en grazen.

Bovendien zal het enige tijd duren voordat lammeren, die lijden aan coccidiose
en voorheen niet gewend waren aan bijvoedering, voldoende gemedicineerd
krachtvoer opnemen. Ter overbrugging van een dergelijke gewenningsperiode
kunnen de dieren individueel behandeld worden. Een gemedicineerd voeder leent
zich echter wel goed voor een prophylactische therapie, indien het optreden van
de ziekte voorspelbaar lijkt te zijn. In onze opzet werd getracht zowel een
preventief als een curatief effect vast te stellen van een amprolium bevattend
gemedicineerd krachtvoer wanneer dit wordt gebruikt conform het advies van de
Receptuur Commissie Gemedicineerd voeder (1) en zoals neergelegd in het
gebruiksvoorschrift bij het standaard gemedicineerd voeder LI (8). Berichten over
een minder goede stabiliteit van amprolium in krachtvoer vormden de aanleiding
om de stabiliteit van de formulering onder praktijkomstandigheden te vervolgen.

Het onderzoek werd uitgevoerd op een bedrijf waar in de periode 1979 tot en met 1984
ieder jaar ernstige coccidiose onder de lammeren een curatieve behandeling noodzakelijk
maakte. In deze zes jaren vond de klinische uitbraak steeds plaats in de maand april, de
vroegste gesignaleerde uitbraak op 4 april, de laatste op 26 april, bij slechts geringe
verschillen in het aflampatroon in deze jaren. De 111 voor deze proef beschikbare ooien,
met hun 212 lammeren geboren tussen 17 februari en 30 maart 1985, werden at random
verdeeld over proefgroep en controlegroep, na eerst gedurende 1 week gemeenschappelijk
geweid te zijn. De periode hieraan voorafgaand brachten de dieren in een gemeenschap-
pelijke stalruimte door. Bij de vorming van beide groepen op 25 april bedroeg het
gemiddelde gewicht van de lammeren in de proef- en controlegroep 20,48 ± 4,42 kg,
respectievelijk 20,05 ± 4, 32 kg. Getracht werd de bedrijfsvoering ongewijzigd te laten,
echter met dit verschil dat het gebruikelijke bijvoederen van de ooien achterwege werd
gelaten, terwijl de lammeren die in het verleden niet werden bijgevoerd, in deze proef apart
krachtvoer kregen. Door het traag op gang komen van de grasgroei in het voorjaar ten
gevolge van de strenge en langdurende winter werden de ooien met hun lammeren later
dan gebruikelijk in de weide gebracht, namelijk op 18 april. Met de bedoeling de lammeren
aan bijvoedering te wennen werd zodra de dieren in de weide kwamen ongemedicineerd
krachtvoer verstrekt via voederbakken alleen toegankelijk voor lammeren, aanvankelijk
in geringe hoeveelheid, gemiddeld 50 gram per dier per dag. Op 25 april werden de groepen
geformeerd. De aanvankelijke door de gehele koppel benutte weide werd in twee gelijke
percelen verdeeld waarop beide groepen tot het moment van spenen op 20 mei werden
geweid.

De dieren in de proefgroep ontvingen het gemedicineerde krachtvoer, met een berekend
gehalte van 2000 ppm amprolium. Aan de controlegroep werd hetzelfde voeder verstrekt
in gelijke hoeveelheid, echter zonder amprolium. In de periode van 18 april tot 20 mei
werden alle lammeren driemaal gewogen.

Naast de dagelijkse controle door de dierverzorger werden beide groepen tweemaal per
week klinisch beoordeeld, waarbij in het bijzonder gelet werd op consistentie en kleur van
de faeces in de weide, de mate van bevuiling van de achterhand en het al of niet persen
door de lammeren. De dierenarts, die de klinische controle uitvoerde, was niet geïnformeerd
welke van beide groepen het gemedicineerde krachtvoer ontving.

Op grond van de voorgeschiedenis van het bedrijf en onder aanname van de effectiviteit
van het gemedicineerde voeder werd verwacht dat bij de dieren waaraan het gemedicineerde
voeder werd verstrekt geen coccidiose zou optreden maar wèl bij de dieren in de
controlegroep, en dat de coccidiose bij laatstgenoemde dieren effectief bestreden kon
worden door vervanging van het controle krachtvoer door gemedicineerd krachtvoer. In
dat geval zouden de klinisch ernstig zieke dieren éénmaal \'gedrencht\' worden.
Het voer

Het gebruikte voer had de samenstelling zoals gebruikelijk voor aanvullende lammerkorrel,
met een berekende VEM-waarde van ± 984, vre ± 160. Aan het voeder bestemd voor de
proefgroep werd amprolium toegevoegd tot een berekende concentratie van 2000 ppm.

Voor de bereiding van controle en gemedicineerde voeders werden procedures gebruikt
zoals beschreven door Jager et al. (7). Van het onder praktijkomstandigheden droog
opgeslagen gemedicineerde voeder werd wekelijks een monster genomen en bij -18°C
bewaard tot het moment van onderzoek. Voor ieder monster werd een nog niet geopende
zak gemedicineerd voeder aangebroken. Het controle voeder en het gemedicineerde voeder
werden beiden analystisch gecontroleerd op het amproliumgehalte met twee methoden: de
colorimetrische methode volgens AOAC 00) en een niet gepubliceerde HPLC-methode
(6). Op het laboratorium waar de analyses uitgevoerd werden, gaf de colorimetrische
methode een standaarddeviatie van 1,3% (n = 10) en de HPLC-methode 1,8% (n = 10).
Alle gepresenteerde gehalten werden gecorrigeerd voor de recovery die bij elke meting apart
bepaald werd. De monsters van het controle voeder bleken geen amprolium te bevatten.
Het krachtvoer werd dagelijks vers verstrekt en niet opgenomen resten werden verwijderd
en gewogen. De krachtvoergift werd geleidelijk verhoogd en na 13 dagen bedroeg de
verstrekte en ook opgenomen hoeveelheid voor elk van beide groepen 25 kg, hetgeen
overeenkwam met een berekende hoeveelheid verstrekt amprolium aan de lammeren van
de proefgroep van 17,4 mg.kg \'LG.dag-i. Daarna werd besloten de krachtvoergift niet
verder te verhogen.

Door de in het verdere verloop gelijkblijvende hoeveelheid krachtvoer bij toenemend
gewicht van de lammeren nam de hoeveelheid verstrekt amprolium af van 17,4
mg.kg-iLG.dag-I tot 15,2 mg.kg iLG.dag-\' op het moment van spenen op 20 mei (zie figuur
!)•

Figuur I. Verloop van de gemiddelde voeropname en de gemiddelde amproliumopname in de
proefgroep. De voederopname in de controlegroep was overeenkomstig.

Vanaf 24 april, dus de eerste keer nog voor de splitsing in twee groepen, werd eenmaal
per week faeces verzameld van 30 lammeren uit iedere groep. Hierbij werden verse
faecesmonsters van de grond opgenomen. Gelijke hoeveelheden van 6 individuele monsters
werden samengevoegd tot een mengmonster, waarin het aantal oöcysten per gram faeces
volgens een gewijzigde McMaster-methode werd bepaald. Hierna werd het rekenkundig
gemiddelde bepaald van het aantal oöcysten per gram faeces (opg) van de vijf mengmonsters
per groep. Op basis van de morfologie van de oöcysten werd bepaald in welke mate de
verschillende Eimeria-soov\\&n, die zijn beschreven voor schapen, voorkwamen in beide
groepen.

Naast het opg werd ook het aantal maagdarmwormeieren per gram faeces (epg) bepaald.
Gezien het lage epg (150) werd geen differentiatie van larven uitgevoerd.

Gedurende de waarnemingsperiode werden noch m de proefgroep noch in de
controlegroep klinische verschijnselen van coccidiose waargenomen, noch sym-
ptomen van enige andere aandoening.

Ook in de periode na het spenen, dus in feite na afloop van de proefperiode, waarin
de lammeren van beide groepen nog wel gescheiden werden geweid en klinisch
vervolgd, werd geen klinische coccidiose waargenomen.

Gegevens uit deze laatste periode van 20 mei tot 10 juni, voornamelijk betrekking
hebbend op oöcystentellingen en krachtvoeropname waren helaas niet bruikbaar
voor verwerking omdat niet alle lammeren tegelijk gespeend werden, maar vooral
ook omdat 56 in januari geboren lammeren, die tengevolge van een te groot
leeftijdsverschil niet in de proef- en controlegroep waren opgenomen, na 20 mei
gelijkelijk verdeeld aan beide groepen gespeende lammeren werden toegevoegd.
Wel werd het voerregime van de proef gehandhaafd.

De spreiding van de lichaamsgewichten van de lammeren in proef- en controle-
groep vertoonde gedurende de waarnemingsperiode geen noemenswaardige
verschillen. Het verschil tussen de gemiddelde groei van de lammeren in proef-
en controlegroep bleek niet significant te zijn (zie tabel 1). Dit bleek niet te
veranderen na correctie voor verschil in opgenomen hoeveelheid krachtvoer per
lam, namelijk 225,2 gram per dag voor de proefgroep en 247,5 gram voor de
controlegroep. Evenmin bracht een uitgevoerde regressie-analyse ten aanzien van
sexe van de lammeren, worpgrootte en aantal gezoogde lammeren per ooi daarin
verandering.

Het uitscheidingsniveau van oöcysten bij de eerste monstername, 5 dagen na het
uitscharen, bleek laag te zijn: opg 4300 (2900 — 7500). Hierna vertoonde de
proefgroep, na een aanvankelijke stijging van het opg tot 3.10\'\', een daling naar
het oorspronkelijke uitgangsniveau. De controlegroep vertoonde een sterke,
kortdurende stijging tot ± 9.10^, maar ook bij de laatste monstername was er nog
een significant verschil tussen de opg\'s van beide groepen (zie figuur 2). Bij
differentiatie van de oöcysten werden er in de proefperiode geen wezenlijke
verschillen gevonden tussen beide groepen.

Figuur 2. Verloop en verspreiding van
de oöcysten uitscheiding in de proef- en
controlegroep.

De Eimeria-soonen E. ovinoidalis en E. parva domineerden in beide groepen. E.
ovinoidalis wordt algemeen als een pathogene soort beschouwd (1). In de
controlegroep behoorde gemiddeld 20% van de uitgescheiden oöcysten tot E.
ovinoidalis, in de proefgroep was dit 23%.

Het epg van beide groepen kwam tijdens de proefperiode niet hoger dan 150.
De amproliumgehalten van het gemedicineerde voeder zijn samengevat in tabel
2. Op grond van de analyseresultaten kan geconcludeerd worden dat het in dit
onderzoek gebruikte voeder met amprolium, opgeslagen onder niet gecondition-
eerde omstandigheden, stabiel was gedurende minstens 10 weken. De spreiding
van de gevonden waarden moet als normaal beschouwd worden voor diervoeders.
De HPLC-methode leverde iets lagere gehalten op dan de colorimetrische methode
door de grotere specifiteit van de eerste. Het met de HPLC-methode bepaalde
gehalte aan amprolium van de gebruikte premix Amprolsol® 20% bedroeg 20,3%,
dientengevolge was de theoretische concentratie van amprolium in het krachtvoer
2030 ppm in plaats van de beoogde 2000 ppm. De gevonden afwijkingen hebben
echter geen relevantie voor de uitkomst van dit onderzoek.
DISCUSSIE

Omdat noch in de proefgroep, noch in de controlegroep klinische coccidiose werd
waargenomen, kon geen oordeel gegeven worden omtrent de preventieve of
curatieve effectiviteit van voeder met 2000 ppm amprolium ten aanzien van
klinische coccidiose.

Opmerkelijk was dat in de groep van 56 oudere lammeren op 7 mei klinische
coccidiose optrad: meer dan de helft van de dieren vertoonde diarree, enkele dieren
hadden waterdunne ontlasting en verscheidene dieren bleven na defaecatie
langdurig persen. Faecesonderzoek ondersteunde de klinische diagnose. Aan deze
lammeren werd geen krachtvoer verstrekt.

Na éénmaal \'drenchen\' van de ziekste dieren met Amprovine in een dosering van
50 mg amprolium per kg, werd aan dat koppel het amprolium bevattend
krachtvoer verstrekt. Na de 10 dagen durende behandeling werden geen klinische
symptomen van coccidiose meer waargenomen.

Gezien de coccidiose-historie van het bedrijf en het feit dat op hetzelfde bedrijf
een niet in het onderzoek opgenomen koppel lammeren wel klinische coccidiose
doormaakte, zou geconcludeerd kunnen worden dat het verstrekken van kracht-
voer op dit bedrijf alleen al een preventief effect heeft gehad. Het was namelijk
op dit bedrijf niet gebruikelijk aan niet gespeende, weidende lammeren krachtvoer
te verstrekken.

Uit de gemiddelde gewichtstoename van de lammeren gedurende de proefperiode,
zowel in de proefgroep als in de controlegroep (> 350 g/lam/dag) blijkt ook dat
de groei aanmerkelijk sterker was dan de groei van vergelijkbare lammeren van
deze leeftijd (250 — 300 g/lam/dag) in voorgaande jaren op dit bedrijf Een
neveneffect van de snelle groei, en dus een jongere speenleeftijd, was dat de
aanvankelijk geplande proefperiode met meer dan 3 weken werd verkort.
Het amprolium in het gemedicineerde krachtvoer blijkt bij de in dit onderzoek
gebruikte dosering wel te leiden tot een significante verlaging van de oöcysten-
uitscheiding. Wanneer het gemedicineerde krachtvoer reeds vroeg na de geboorte
beschikbaar is en tevens de opname een relatief hoog niveau bereikt, kan een
nadelige beïnvloeding van de immuniteitsopbouw ten opzichte van coccidiën niet
worden uitgesloten. Uit eigen onderzoek en uit de literatuur (9, 12) is bekend dat
de oöcystenuitscheiding een zeer grillig verloop kan hebben, waarbij van dag tot
dag grote verschillen kunnen optreden. Tevens is bekend dat enerzijds lammeren
zonder waarneembare ziekteverschijnselen meer dan lO^ oöcysten per gram faeces
kunnen uitscheiden, terwijl anderzijds lammeren dood kunnen gaan aan cocci-
diose bij een uitscheiding van 10\'* oöcysten per gram faeces (3, 11). Het gevonden
patroon van de oöcystenuitscheiding dient dus, mede gezien de lage bemonste-
ringsfrequentie en de korte proefperiode, met enige voorzichtigheid te worden
beoordeeld.

Uit de differentiatiegegevens blijkt dat het amprolium geen invloed heeft gehad
op de mate waarin de verschillende Eimeria-soontn worden uitgescheiden. Op
Nederlandse schapenbedrijven blijkt E. ovinoidalis vaak te domineren. Uitschei-
dingspercentages van 25 — 45% worden regelmatig waargenomen. Het is niet
mogelijk om op verantwoorde wijze een relatie aan te geven tussen enerzijds de
mate van aanwezigheid van de verschillende Eimeria-soorXen en anderzijds het
ontbreken van klinische symptomen. Er is onvoldoende bekend over de patho-
geniteit van E. ovinoidalis onder natuurlijke omstandigheden. Omtrent de patho-
geniteit van de andere f/wer/a-species verschilt men van mening.

1. Op dit bedrijf leek bijvoedering van niet-gespeende weidende lammeren bij te
dragen in de preventie van coccidiose.

2. Krachtvoeder met 2000 ppm amprolium kan de oöcystenuitscheiding verlagen
en lijkt, in combinatie met een drenchbehandeling een bruikbare therapie bij
klinische coccidiose.

3. De farmaceutische beschikbaarheid van amprolium in krachtvoer en de
houdbaarheid van dit voeder lijken te voldoen aan de daaraan te stellen
normen, namelijk ± 5% en 3 maanden.

1. Anonymus, LI als farmacotherapeutisch gereedschap. Tijdschr Diergeneeskd 1984; 109: 641.

2. Baker NF, Walters GT, Fisk RA. Amprolium for control of coccidiosis in feedlot lambs. Am
J Vet Res 1972; 33: 83-6.

4. Horak IG, Raymond SM, Louw JP. The use of Amprolium in the treatment of coccidiosis in
domestic ruminants. J S Afr Vet Med Assoc 1969; 40: 293-9.

5. Horton GMJ, Stockdale PHG. Effects of Amprolium and Monensin on oocyst discharge, feed
utilization, and ruminal metabolism of lambs with coccidiosis. Am J Vet Res 1979; 40: 966-70.

7. Jager LP, Aerts MML, Sloetjes H, Graaf GJ de. Gemedicineerde voeders: mengen met gif. De
Molenaar 1985; 88: 1003-1107.

8. Klapper Gemedicineerd Voeder, 1987, Produktschap voor Veevoeder, Den Haag: LI: Amprolium,
14.16.

9. Mason P. Naturally acquired coccidia infection in lambs in Otago. N Z Vet J 1977; 25: 30-3.

10. Official methods of analysis, 14th edition 1984, AOAC: Amprolium in feeds, no. 42.011-42.015.

11. Pout DD, Ostler DC, Joyner LP, Norton CC. The coccidial population in clinically normal sheep.
Vet Rec 1966; 78: 455-60,

12. Pout DD. Coccidiosis of lambs. 1. Observations on the naturally acquired infection. Br Vet J
1973; 129: 555-67.

SAMENVATTING De oorzaak van het optreden van botulisme bij runderen, die weiden in
de omgeving van pluimveebedrijven wordt in verband gebracht met slachtkuikenmest, die is
gecontamineerd met toxinen bevattend karkasmateriaal.

SUMMARY The cause of botulism in cattle grazing in the environs ofpoultry farms is related
to broiler droppings contaminated by carcase material containing toxins.

In de zomer van 1988 zijn in het gebied Heide-Hollander in de gemeente
Heythuysen en eveneens in de Noordlimburgse gemeente IJsselsteyn op diverse
bedrijven herhaalde malen bij runderen ziekteverschijnselen en sterfte (in totaal
± 25 dieren) waargenomen die worden veroorzaakt door opname van toxinen
geproduceerd door Clostridium botulinum-b&citn&n.

In verband met het voortduren van het probleem is in de gemeente Heythuysen
bij de door ziekte en sterfte getroffen rundveebedrijven en op de in deze omgeving
liggende pluimveebedrijven een inventariserend onderzoek gedaan naar de
herkomst en de overdracht van de besmetting.

In de bacteriologie wordt bij de bacterie Clostridium botulinum een onderscheid
gemaakt tussen verschillende typen en wel de typen A, B, C, D, E, F en G. Voor
ons van belang in dit verband zijn de Clostridium botulinum-typen C en D.
Opname van de bacterie zelf is zonder nadelige gevolgen. De problemen worden
veroorzaakt doordat dieren de toxinen die door deze bacteriën worden geprodu-
ceerd, opnemen. Deze gifstoffen belemmeren in het dier de functie van de zenuwen,
zodat bij een patiënt uitvalsverschijnselen worden waargenomen zoals verlamming
van de spieren (van de achterhand) van de ademhaling (knijpende uitademing)
en van het slikmechanisme en de tong. Vooral in het beginstadium van de ziekte
lijken de symptomen bij het rund op die van kalfziekte.

Clostridiumbacteriën komen in de natuur veel voor. Of de bacterie groeit en
toxinen produceert hangt onder meer af van de temperatuur (optimum tempe-
ratuur 27-33° C), vochtigheid in zijn omgeving en van de beschikbaarheid van
voedingsstoffen (met name dierlijke eiwitten). Uitermate geschikt voor het groeien
van de bacterie en voor de produktie van gifstoffen zijn kadavers van gestorven
dieren ingebed in warme mest. Hierin is het milieu warm-vochtig en voedingsrijk.
De toxineproduktie door de bacterie is hierin veelal zo hoog, dat opname van
slechts 1 gram kadavermateriaal voldoende kan zijn om een koe eraan te laten
doodgaan.

In het bloed van een koe kunnen de toxinen maar gedurende een beperkte tijd
worden aangetoond, omdat ze snel uit de bloedbaan treden om zich te hechten
aan de zenuwuiteinden.

\' Drs. M. P. H. M. Roumen, Stichting Gezondheidsdienst voor Dieren in Limburg, Postbus 3100,
6093 ZJ Heythuysen.

In het dierenrijk bestaat een verschillende gevoeligheid voor de Clostridium
botulinum-typen:

— Pluimvee is gevoelig voor type C. Bij infectie met dit type zal de pluimvee-
houder dan ook sterfte in de koppel opmerken. Botulisme onder watervogels in
natuurgebieden wordt bijna altijd veroorzaakt door Clostridium botulinum type
C. Voor type D zijn kippen en kalkoenen ongevoelig.

Een rund, gestorven in een weiland grenzend aan een moerasachtig natuurgebied
met veel watervogels, bleek te zijn besmet met Clostridium botulinum type C. De
oorzaak voor deze besmetting wordt hier gezocht in het natuurgebied. De op de
andere adressen bezweken en onderzochte dieren bevatten steeds Clostridium
botulinum type D.

Vervolgens zijn op de pluimveebedrijven, gelegen te midden en in de directe
omgeving van de rundveebedrijven, monsters genomen van kadavermateriaal en
pluimveemest in en/of buiten de hokken.

Het overwegend gekweekte type uit dit materiaal is Clostridium botulinum type
D geweest.

Op grond van bovenstaande waarnemingen kan, naar analogie van vergelijkbare
situaties in andere delen van Nederland, op goede gronden worden aangenomen
dat de rundveebedrijven besmet raken vanuit de pluimveehouderijen. Daartoe
wordt met toxinen en bacteriën besmet kadavermateriaal door vogels, knaagdie-
ren, wild en/of huisdieren versleept naar de weilanden van de rundveehouders.
Opname hiervan door onder andere runderen kan nu plaatsvinden.
Uiteraard zal verspreiding ook mogelijk geweest zijn door het uitrijden van droge
mest of kippedrijfmest op weilanden en/of akkerlanden in het betreffende gebied.
De rundveebedrijven in dit onderzoek hebben zelf echter geen dergelijke mest
aangewend.

De aanpak moet gericht zijn op het elimineren van de bacterie of in elk geval
op het voorkómen dat toxine wordt gevormd in besmette kadaverresten. Daardoor
komt geen toxine in de omgeving van gevoelige dieren.

In het betreffende gebied moet worden gestreefd naar een verlaging van de
infectiedruk door het nemen van hygiënische maatregelen op de pluimveebedrij-
ven.

— het voorkómen van versleping van kuiken(s)(resten) vanuit het hok naar buiten
door vogels, ongedierte etc.;

— wanneer een hoek wordt schoongemaakt alle kippemest (ook kleine restanten!)
afvoeren van het bedrijf. Versleping hieruit is namelijk nauwelijks te voorkomen.

— als tijdelijke maatregel het rundvee te vaccineren tegen Clostridium botulinum
type D (en C).

SUMMARY Chronic active hepatitis with cirrhosis and increased liver copper levels in 8
female (3 spayed) Doberman Pinschers is described. The response to immunosuppressive
therapy in two dogs was poor Laboratory results were not specific for the disease in the
Doberman Pinscher and may occur in other liver diseases. The increased copper levels are most
probably secondary to hepatocellular cholestasis. Although the pathogenesis is unknown, the
disease in the Doberman Pinscher may be regarded as a separate entity.

A form of chronic active hepatitis (CAH) with increased liver copper levels has
been described in the Doberman Pinscher (1,2). The disease differs from CAH in
other dogs with respect to the poor prognosis and the almost exclusive occurrence
in females. Authors disagree on the role of copper in the pathogenesis (1,2,3,4,5).
This form of CAH has been well recognised in the Netherlands. The aim of this
paper is to describe in detail the clinical, biochemical and morphological
characteristics of the disease. The specificity of the disease and the role of copper in
the pathogenesis will also be discussed.

Chronic active hepatitis with cirrhosis was diagnosed in 8 female (3 spayed) Doberman
Pinschers. All dogs were examined at the Small Animal Clinic. Laboratory analysis
consisted of haematocrit, leukocyte count and differentiation, total serum protein and
electrophoresis, plasma activities of alkaline phosphatase (AP), aspartate aminotransferase
(AST), alanine aminotransferase (ALT), gamma glutamyl transferase (7GT), total and
percentage direct reacting bilirubin, and fibrinogen. In dogs with a low haematocrit also a
Coombs test was done. All tests were performed using standard methods.
Liver specimens were obtained by percutaneous biopsy or during laparoscopy using the
Menghini aspiration technique (6). In two dogs surviving for a longer time respectively 5 and
6 repeated liver biopsies were taken. Six of the dogs became available for postmortem
examination. Biopsies and necropsy specimens of the liver were fixed in 10% buffered
formalin, embedded in paraffin and stained with haematoxylin and eosin (HE), Von
Gieson\'s stain and the reticulin stain according to Gordon and Sweet. The hepatic copper
concentration was semiquantitatively assessed by histochemistry using the rubeanic acid
staining technique (7). The concentration was graded in a scale from 0-5, used by us for the
morphologic quantitation of copper in inherited copper toxicosis in Bedlington Terriers, i.e.
0: no copper present, 1: solitary liver cells and/or RHS cells containing some copper positive
granules, 2: small groups of liver cells and/or RHS cells containing small to moderate
numbers of copper positive granules, 3: larger groups or areas of liver cells and/or RHS cells
containing moderate numbers of copper positive granules; 4: large areas of liver cells and/or
RHS cells with many copper positive granules and 5: diffuse presence of liver cells and/or
RHS cells with many copper positive granules.

\' Department of Veterinary Pathology and Small Animal Clinic, State University Utrecht, Faculty of
Veterinary Medicine Yalelaan I, 3508 TD Utrecht, The Netherlands.

For comparison, liver biopsies from 12 male and 5 female Doberman pinschers without
CAH or cirrhosis were investigated in the same way. Histological examination revealed no
abnormalities in seven of these dogs, non-specific reactive hepatitis in eight cases, acute
hepatitis in one dog and cholestasis secondary to Coombs positive haemolysis in one case.

The age of the dogs varied from 2 to 8 years (median 4 years). At admission, the
duration of clinical signs was 2 weeks to 5 months (mean 7 weeks). In one dog, with
complaints for 4 weeks, the disease deteriorated acutely two days before
admission.

The main signs were weight loss (7/8), anorexia (6/8), decreased exercise tolerance
(6/8), apathy (3/8), vomiting (4/8) and polydipsia (5/8).

Physical examination revealed jaundice (6/8), ascites (5/8) and hepatoencephal-
opathy (3/8). Hyperbilirubinaemia was present in all dogs. Six of the dogs were
presented in the terminal stage of the disease and died or were euthanised within 1-
14 days after their first presentation. One dog was euthanised after unsuccessful
treatment with prednisone (1 mg/kg/day) for 24 months. In the other dog
medication with both prednisone (1 mg/kg/day) and azathioprine (Imuran®,
Wellcome Ltd, London, U.K.: 1 mg/kg/day) resulted in temporary improvement.
Subsequently, this dog deteriorated gradually and died after 28 months.
Comparison of the pedigrees revealed no intimate familial relationship between the
dogs.

The leukocyte number and differentiation were in the normal range for all dogs.
The haematocrit was normal in six dogs and decreased in two (0.33 and 0.31%
respectively). The latter 2 dogs both had Coombs positive haemolysis. The total
protein was in the normal range in all cases. The albumin concentration was in the
normal range for all dogs but one, in which hypoalbuminaemia (19 g/1) coincided
with Coombs positive haemolysis and hepatic bridging fibrosis (see under
pathomorphology). The fibrinogen concentration was under the lowest reference
value in all dogs (median value 0.6 g/1). The liver enzymes AP, AST, ALT and yGT
and the concentration of total bilirubin were markedly increased. Range, median
values and reference values for the latter parameters and for albumin and
fibrinogen are given in Table 1. Serum bilirubin was mainly of the direct type in all
cases (median 80%, range 70-88%).

In the treated dogs albumin and fibrinogen did not increase, and the values for AP,
AST, ALT, yGT, and total and direct reacting bilirubin varied considerably but
remained markedly elevated.

fable 1. Range and median values for liver enzymes (AP, ALT, AST, yGT), total bilirubin, albumin
and fibrinogen in 8 Doberman Pinschers with CAH.

The liver architecture was abnormal in all dogs. In six dogs the abnormal architec-
ture was due to the presence of small hyperplastic liver nodules and fibrous septa
with disintegration of the original liver acini. In one dog only hyperplastic liver
parenchyma and some venous structures were seen; at subsequent laparoscopy
macronodular cirrhosis was found. In the last dog the architecture was quite
different, with centro-central bridging fibrosis and hyperplasia of the periportal
hepatocytes.

Acidophilic bodies, diffuse hypercellularity, focal aggregates of inflammatory cells
and piece meal necrosis were clear evidence for the activity of the process in all
biopsies. The cellular infiltrate consisted of lymphocytes, pigment laden macro-
phages, neutrophils and some plasma cells. (Fig. 1) Hepatocellular cholestasis was
present in all dogs but one. In one of the treated dogs the liver histology showed no
improvement. In the other dog there was a transient decrease in the number of
inflammatory cells and the degree of necrosis.

Copper was present in the hepatocytes at the periphery of the hyperplastic nodules
and in macrophages and solitary hepatocytes in the fibrous septa (Fig. 2). The
copper concentration was graded as 3 in seven dogs, whereas in one dog copper was
only found in cells around hepatic vein radicles (grade 1).

Two livers showed micronodular cirrhosis (nodules <3 mm) (Fig. 3), in 3 other
livers with micronodular cirrhosis there were some larger hyperplastic nodules (>3
mm and <1 cm). In one liver predominantly larger hyperplastic nodules were
present i.e. macronodular cirrhosis. Splenorenal, mesocolonic and oesophageal
portosystemic collaterals secondary to portal hypertension were found in all dogs.
Ascites was present in 5 dogs.

Fig. 2. Doberman Pinscher. Chronic active hepatitis (CAH). Copper positive granules (black) in
hepatocytes and macrophages at the periphery of the hyperplastic nodules. Rubeanic acid stain for
copper, 275 x.

Histological findings in the livers were similar to those observed in the liver
biopsies. The copper quantity and distribution were also identical. In the dog with
centro-central bridging fibrosis there was almost complete coagulation necrosis of
the larger hyperplastic nodules. This dog also had severe tubulonephrosis of the
kidneys. Polymicrocavitation and Alzheimer type II reaction as morphologic
evidence for hepatoencephalopathy were seen in four dogs.

In one dog, in which the hepatic copper concentration was grade 3, the concentra-
tion as determined by standard atomic absorbtion spectrophotometry was 1017
/xg/g dry weight.

In the 17 Doberman Pinschers exhibiting neither CAH nor cirrhosis the gradation
of the hepatic copper concentration ranged from 0-2. Copper was detected only in
hepatocytes surrounding the terminal hepadc veins.

Because of the limited number of dogs and the asymmetric distribution of some of
the parameters, results are given as median values and range (highest and lowest
value).

Clinical sign? and biochemical abnormalities were in accordance with canine
CAH/cirrhosis and were not specific for the disease in Doberman Pinschers (8).
Many clinical signs and biochemical abnormalities are not specific for CAH/
cirrhosis, but are also present in other liver diseases (9,10). The very high values for
AP, ALT, AST and total bilirubin indicating severe liver cell damage and
cholestasis were compatible with the histological findings. The extremely high AP
values observed in two of the dogs resulted in a highly asymmetric distribution of
this parameter. This was most probably due to steroid induction of this enzyme by
the previous corticosteroid medication of these dogs (11). In the present study most
dogs had clinical signs (ascites, hepatoencephalopathy) of advanced liver disease at
initial examination and they died shortly afterwards. The two treated dogs showed
no, or only temporary, improvement; the liver histology parallelled the clinical
course. The observation that only female Doberman Pinschers were affected with
CAH/ cirrhosis and the poor response to immunosuppressive therapy are in
agreement with the literature (1,2). Histologically there were two different patterns
in the livers with CAH/cirrhosis. In seven dogs the morphological changes were
consistent with previous descriptions of CAH/cirrhosis in the Doberman Pinscher
(1,2). In the other dog the clinical course, the Coombs positive anaemia, the centro-
central bridging fibrosis and the coagulation necrosis in the larger hyperplastic
liver nodules were different. This may be the result of prior and recent bouts of
ischaemic hepatitis due to autoimmune haemolytic anaemia.
In five of the six necropsied Doberman Pinschers the cirrhosis was micronodular,
whereas from our experience cirrhosis in other breeds is predominantly of the
macronodular (post-necrotic) form. The over-representation of micronodular
cirrhosis in the Doberman Pinscher, the tendency of micronodular cirrhosis to
proceed into macronodular cirrhosis, the relatively high occurrence of CAH/
cirrhosis in Doberman Pinschers (1,2), and the almost exclusive incidence in
females, may indicate a different pathogenesis of CAH/cirrhosis in Doberman
Pinschers. Therefore the disease in the Doberman Pinscher may be regarded as a
separate entity.

Normal canine copper concentrations in liver are 100-400 ppm DW, corresponding
with histochemically assessed degrees 0-1 (authors\' unpublished observations). In
some normal dogs copper levels up to 800 ppm DW (grade 2) may be found. This
agrees with the variation in copper concentration in the 17 unaffected Doberman
Pinschers, which varied from 0-2. Markedly elevated copper levels in the liver
occur in inherited copper storage diseases in man (Wilson\'s disease, 12) and dogs
(inherited copper toxicosis in Bedlington terriers, 13). In Bedlington terriers,
copper accumulates with age in the hepatocytes within lysosomes to a toxic excess
followed by liver cell necrosis and a subsequent inflammatory reaction. In livers
with evident liver cell necrosis and inflammation very high copper values (4,000-
624

12,000 ppm DW; grade 4-5) are seen (13). In man, moderately increased liver
copper levels are seen in chronic cholestatic disease such as primary biliary
cirrhosis, Indian childhood cirrhosis, biliary tract disorders and CAH (14). The
Doberman Pinschers in this and other reports (1,2,4,5,15) all had moderately
increased liver copper levels (300-2000 ppm DW; grade 2-3), never reaching
quantities comparable to those in inherited copper toxicosis in Bedlington terriers.
Both in the present and previously reported (1,2) Doberman Pinschers clinical
and/or morphologic evidence for cholestasis was a characteristic feature. So the
increased hepatic copper levels in Doberman Pinschers with CAH/cirrhosis are
most probably secondary to cholestasis. Therefore, hepatic copper accumulation is
not unique for Doberman Pinschers with CAH/cirrhosis and increased levels
occur frequently in chronic liver diseases in other breeds (60-2202 ppm D W; mean
801 ppm DW; (15. In CAH/cirrhosis copper is generally stored in intracytoplasmic
granules, probably lysosomes, both in hepatocytes and macrophages. The
presence of copper is not intimately related to liver cell necrosis; even moderate
quantities of copper may occur in inactive cirrhosis (authors\' unpublished
observations).

Therefore, copper is not likely to play a crucial role in either the initiation of CAH
in Doberman Pinschers or in the maintenance of the inflammatory process.
Although D-penicillamine (a copper chelating agent) therapy will decrease the
hepatic copper content, a beneficial effect on the course of the disease is unlikely.
This is further stressed by the abscence of improvement after penicillamin medica-
tion in humans with primary billiary cirrhosis (16).

The pathogenesis of this special, sex-linked form of CAH/cirrhosis in Doberman
Pinschers remains to be elucidated.

1. Johnson GF, Zawie DA, Gilbertson SR and Sternlieb 1. Chronic active hepatitis in Doberman
Pinschers. J Am Vet Med Assoc 1982; 180; 1438-42.

2. Crawford MA, Schall WD, Jensen RK and Tasker JB. Chronic active hepatitis in 26 Doberman
Pinschers. J Am Vet Med Assoc 1985; 187; 1343-9.

3. Thornburg LP, Rottinghaus G, Koch J and Hause WR. High liver copper levels in two Doberman
Pinschers with subacute hepatitis. J Am Anim Hosp Assoc 1984; 20; 1003-5.

4. Thornburg LP, Polley D, and Dimmitt R. The diagnosis and treatment of copper toxicosis in dogs.
Canine Pract 1984; 11; 36-9.

5. Thornburg LP, Dennis GL, Olwin DB, McLaughlin CD, and Gulbas NK. Copper toxicosis in dogs
Part 2; The pathogenesis of copper associated liver disease in dogs. Canine Pract 1985; 12; 33-8.

7. Bancroft JD and Stevens A. Theory and practice of histological techniques. 2 nd ed. Churchill
Livingstone, Edinburgh, 1982.

8. Strombeck DR and Gribble D. Chronic active hepatitis in the dog. J Am Vet Med Assoc 1978; 173;
380-6.

9. Rothuizen J, Van den Ingh TSGAM, Voorhout G, van der Luer RJ T, and Wouda W. Congenital
portosystemic shunts in sixteen dogs and three cats. J Small Anim Pract 1982; 23; 67-81.

10. Van den Ingh TSGAM, Rothuizen J, and Van den Brom WE. Extrahepatic cholestasis in the dog
and the differentiation of extrahepatic and intrahepatic cholestasis. Vet Quarterly 1986; 8; 150-7.

11. Teske E, Rothuizen J, Bruijne JJ de, and Mol JA. Separation and heat-stability of the
corticosteroid-induced and hepatic alkaline phosphatase isoenzymes in canine plasma. J
Chromatography 1986; 369; 349-56.

12. Ishak KG and Sharp HL. Metabolic errors and liver disease In; Pathology of the liver. Eds RNM
Macsween, PP Anthony, and PJ Scheuer. Churchill Livingstone, Edinburgh 1979; 127-31.

13. Meulenaar H, Van den Ingh TSGAM, and Rothuizen J. Koperstapeling in de lever, een erfelijk
probleem bij de Bedlington terrier. Tijdschr Diergeneeskd 1983; 108; 916-9.

14. Goldfischer S, Popper H and Sternlieb 1. The significance of variations in the distribution of coppcr
in liver disease. Am J Pathol 1980; 99; 715-21.

15. Thornburg LP and Rottinghaus G. What is the significance of hepatic copper values in dogs with
cirrhosis. Vet Med/Small Anim Clin 1985; 80; 50-4.

16. Janssens AR. Copper metabolism in primary biliary cirrhosis. Thesis. Leiden, The Netherlands,
1983.

De Gezondheidsdienst voor Dieren in West-
en Midden Nederland wordt steeds vaker
geconfronteerd met problemen wijzend op
BVD. Het BVD-virus wordt in deze geval-
len veelvuldig geïsoleerd. In het najaar 1987
werd besloten om projectmatig de zoog-
koeienpopulatie te screenen. Het doel van
dit onderzoek was tweeledig:

— inzicht krijgen in het percentage seropo-
sitieve dieren in de zoogkoeienpopula-
tie;

Bij de Gezondheidsdienst was niet bekend
op welke rundveebedrijven zoogkoeien
worden gehouden. De praktici in het werk-
gebied zijn gevraagd, voor hun praktijk aan
te geven op welke bedrijven zoogkoeien
worden gehouden. Deze bedrijven is toe-
stemming gevraagd de bloedmonsters van
het jaarlijkse Brucellose-onderzoek te mo-
gen gebruiken voor BVD-screening.
Na ontvangst werden de monsters gesloten
gecentrifugeerd en werd 0,1 ml serum ge-
bruikt voor directe enting op de cellijn. Na
vijf dagen incubatie werd gekleurd volgens
de Immuno Peroxidase Monolayer Assay en
werd de reactie macroscopisch en microsco-
pisch afgelezen. Was een monster viruspo-
sitief, dan werd de prakticus gevraagd om
een tweede monster in te zenden. Runderen
die tweemaal viruspositief waren, zijn als
drager van het BVD-virus aangemerkt. De
titerhoogte werd bepaald door middel van
de El,ISA. Een titer groter dan 1:5 werd als
positief aangemerkt.

In totaal zijn 3572 monsters van 302 bedrij-
ven onderzocht. Op 82% van de bedrijven
kwamen dieren voor met antistoffen tegen
het BVD-virus. Het percentage runderen
met antistoffen bedroeg 89%. Op 5,6% van
de bedrijven kwamen één of tneer dieren
voor waarbij virus in het bloed aantoonbaar
was. Het betrof 21 runderen, of 0,6% van
het totaal aantal dieren.
Van deze 21 runderen bleken er 13 drager
te zijn. Drie dieren waren voor het tweede
onderzoek gestorven, twee dieren bleken
geen drager te zijn.

Van de drie overige dieren werd geen tweede
monster ingestuurd. Voor zover nagegaan
kon worden, zijn de dragers inmiddels ge-
slacht of gestorven.

Uit deze screening blijkt dat BVD-virusin-
fecties in de bemonsterde zoogkoeienpopu-
laties veelvuldig voorkomen. Een volledig
beeld van de BVD-situatie in deze populatie
werd niet verkregen, omdat het onderzoek
zich beperkte tot de runderen van 1 jaar en
ouder.

Fox MW. Genetic Engineering and Animal
Welfare. Appl Anim Behav Sci 1989; 22:
105-13.

Velen vragen zich af of genetische manipu-
latie bij dieren ten koste gaat van hun
gezondheid en welzijn. Michael Fox, dieren-
arts-etholoog, werkzaam bij The Humane
Society of the United States, een van de
bekendste dierenbeschermingsorganisaties
in de Verenigde Staten, meent dat de erva-
ring tot nu toe heeft geleerd dat genetische
modificatie (genetic reprogramming) leidt
tot gezondheidsbenadeling en welzijnsver-
mindering bij dieren. Naarmate meer dieren
onderworpen zullen worden aan genetische
modificatie zullen de problemen alleen maar
toenemen. Fox baseert deze mening op een
aantal ervaringsgegevens.
In de eerste plaats leidt gentransplantatie in
het genoom van hel dier vaak tot stoornis-
sen in de embryonale ontwikkeling, hetgeen
embryonale sterfte, abortus of aangeboren
afwijkingen tot gevolg heeft. Soms manife-
steren de afwijkingen zich pas op latere
leeftijd. Het optreden van dergelijke afwij-
kingen is niet te voorspellen, dus kan men
een goede gezondheid en welzijn van trans-
gene dieren bij voorbaat ook niet garande-
ren, aldus Fox.

Voorts kan gentransplantatie leiden tot on-
gewenste pleiotropie. De term pleiolropie
heeft betrekking op de invloed van een of
meer genen op het fenotype van het dier. Zo

heeft de transplantatie van het humane
groeihormoongen in het genoom van het
varken geleid tot ontstaan van afwijkende
transgene varkens (arthritis, lethargisch, ge-
stoorde visus, abnormale schedelgroei, ver-
hoogte mortaliteit). Dergelijke afwijkingen
hebben zich niet voorgedaan bij transgene
muizen, waarbij hetzelfde gen was getrans-
planteerd. Transplantatie van hetzelfde gen
in verschillende diersoorten heeft dus ver-
schillende effecten.

Transgene dieren eisen een optimale verzor-
ging en voeding. Omdat de veterinaire ken-
nis vooralsnog ontoereikend is om tegemoet
te komen aan de specifieke eisen die trans-
gene dieren stellen aan de veterinaire zorg,
zal dit leiden tot nieuwe gezondheids- en
welzijnsproblemen.

Biotechnologen denken met behulp van
genetische modificatie de weerstand tegen
bepaalde ziekten te kunnen verhogen. Vol-
gens Fox is deze gedachte wetenschappelijk
naief. Weerstandsverhoging tegen één be-
paalde ziekte beschermt het dier namelijk
niet tegen andere ziekten en stress. Het zijn
juist de stressfactoren, zoals transport en
overbevolking, die het dier gevoelig maakt
voor ziekten.

Biotechnologen menen ook dat met behulp
van genetische manipulatie erfelijke aan-
doeningen bij dieren kunnen worden ver-
holpen. Deze belofte doen zij ondanks het
feit dat er reeds 200 aandoeningen van
genetische oorsprong zijn geïdentificeerd bij
rashonden waarbij een ver doorgevoerde
inteelt heeft plaatsgevonden. Ook bij land-
bouwhuisdieren zijn dergelijke aandoenin-
gen bekend.

Volgens Fox dient de preventie van erfelijke
afwijkingen te berusten op het stoppen van
de inteeltpraktijken en het nalaten van fok-
ken met dieren die een erfelijke afwijking
hebben.

Een van de doelstellingen van genetische
manipulatie is het verhogen van de produk-
tie en het verbeteren van het produktiepro-
ces (groei, melkproduktie, vleeskwaliteit,
etc.). Dit leidt volgens Fox tot toenemende
gezondheids- en welzijnsproblemen. De tra-
ditionele fokkerij met zijn ver doorgevoerde
selectie op produktiekenmerken heeft ons
immers al geconfronteerd met een grote
verscheidenheid aan zogenaamde \'produc-
tion-related diseases\'.

Gezondheids- en welzijnsproblemen bij de
nutsdieren, die het resultaat zijn van de
traditionele fokkerij en de moderne inten-
sieve wijze van huisvesting en verzorging,
hebben ons afhankelijk gemaakt van vac-
cins en andere biologische produkten om
hun verzwakt immuunsysteem te bescher-
men. Toepassing van biotechnologie met
het doel ziekteresistentie te verhogen zal
volgens Fox geen wezenlijke bijdrage leve-
ren aan het welzijn van dieren zolang men
niets doet aan het verbeteren van de ziek-
temakende huisvestingssystemen in de in-
tensieve veehouderij.

Linskens M. Transgene landbouwhuisdie-
ren: het overwegen waard? Rapport nr. 31
een uitgave van de Landbouwuniversiteit
Wageningen, 1989.

De biotechnologie maakte revolutionaire
tijden door. De moleculair-biologen die zich
bezighouden met de DNA-technologie be-
loven ons gouden bergen: lagere produktie-
kosten, produktieverhoging, produktverbe-
tering, nieuwe produkten, snelle en
efficiënte fokprogramma\'s en betere ziekte-
bestrijding. De DNA-technologie is zo
nieuw en zo ingrijpend, en ontwikkelt zich
zc snel, dat de buitenstaander het geheel niet
meer kan overzien en de ontwikkelingen als
een bedreiging gaat ervaren. Daarom is het
goed dat er regelmatig goede overzichten
van de biotechnologische ontwikkelingen
worden gepubliceerd. Een daarvan is het
rapport \'Transgene landbouwhuisdieren;
het overwegen waard?\'. Het rapport is een
neerslag van een onderzoek naar genetische
manipulatie bij landbouwhuisdieren. Het
onderzoek is uitgevoerd aan de Landbouw-
universiteit Wageningen door de bioloog
Michiel Linskens op verzoek van de Neder-
lands Christelijke Plattelandsjongeren
(CPJ). De CPJ had zich in een eerder
stadium al uitgesproken tegen genetische
manipulatie. Een belangrijke onderzoek-
vraag van het CPJ was dan ook hoe het door
haar gewenste verbod juridisch of anders-
zins te realiseren zou zijn. Naar aanleiding
van de onderzoekresultaten zal de CPJ haar
standpunt aanscherpen.
Het 140 pagina\'s tellende rapport is opge-
splitst in drie delen.\'

Deel 1 schetst een globaal overzicht van de
ontwikkelingen in de landbouw in relatie tot
een aantal technologische ontwikkelingen.
Tevens wordt het beleid van de overheid
beschreven.

Deel 2 is in zijn geheel gewijd aan transgene
landbouwhuisdieren. Beschreven worden
de huidige situatie in het onderzoek en de
toepassingen, de toekomst, de mogelijke
gevolgen en de wetgeving.
Deel 3 bevat een inventarisatie van stand-
punten en visies van betrok\'ken groeperin-
gen zoals de Overheid, onderzoekers, land-
bouworganisaties, bedrijfsleven, politieke
partijen, kerkelijke organisaties, dierenbe-
schermings-, milieu- en consumentenorga-
nisaties. Bovendien wordt ingegaan op de
positie van al deze groeperingen in het
besluitvormingsproces over genetische
manipulatie. Deel 3 wordt afgesloten met
een hoofdstuk met conclusies en aanbeve-
lingen.

Het rapport is prettig leesbaar, overzichte-
lijk ingedeeld en bevat veel betrouwbare
feitelijke informatie over de vele aspecten
van genetische manipulatie. Dierenartsen
ontkomen er niet aan zich uit te spreken
over de toelaatbaarheid van genetische
manipulatie bij landbouwhuisdieren. Rap-
porten als die van Linskens kunnen een
waardevolle bijdrage vormen aan een afge-
wogen oordeelsvorming.

Hopper SA and Mawer S. Salmonella ente-
ritidis in a commercial layerflock. The Ve-
terinary Record 1988; 123: 351.

De auteurs maken melding van een geval
van Salmonella e«/m7irf!i-voedselvergifti-
ging bij de mens veroorzaakt door het
consumeren van rauwe eieren.
Het koppel leghennen waarvan deze eieren
afkomstig waren kon worden getraceerd;
het betrof een koppel van 60.000 dieren
waarbij uit de mest en stalstof 5\'. enteritidis
faagtype 4 kon worden geïsoleerd. Ondanks
de aanwezigheid van deze infectie bleven de
uitval en de eiproduktie op het normale
niveau.

Om een indruk te krijgen van het voorko-
men van de 5. enteritidis binnen het koppel
werden tweemaal per week de op het bedrijf
gestorven dieren verzameld voor sectie en
nader bacteriologisch onderzoek van lever,
blindedarm, eileider en eifollikel. Boven-
dien werd van eventueel in de eileider aan-
wezige eieren bacteriologisch onderzoek
verricht van eischaal, dooier en eiwit en
indien mogelijk werd hartebloed gebruikt
voor de S. pullorum-cigglulinnlie. Tot nu toe
werden 50 dieren onderzocht; 13 dieren van
de 50 dieren bleken besmet te zijn met S.
enteritidis. Van deze dertien bleken 6 dieren
een infectie van de eierstok te hebben, 3 van
de 6 hadden misvormde en bloedrijke fol-
likels, bij drie andere dieren was sprake van
eiperitonitis.

Bij de 7 dieren waarbij de 5. enteritidis niet
in de eierstok kon worden aangetoond werd
deze gekweekt uit de blindedarm en/of uit
de eileider. Bij 4 van de 13 besmette dieren
werd een infectie van de lever vastgesteld.
Bij één dier werd 5. enteritidis geïsoleerd uit
de eidooier afkomstig van een ei dat zich in
de eileider bevond, dit dier vertoonde geen
afwijking bij sectie en bovendien kon de S.
enteritidis uit geen enkel ander orgaan wor-
den gekweekt. De S. p«//or«/n-agglutinatie
werd uitgevoerd bij 31 bloedmonsters. Geen
van de Salmonella-vrije dieren gaf een po-
sitief resultaat en slechts drie van de tien
geïnfecteerde dieren waren wel positief. Het
lijkt er dus op dat met de pullorum-agglu-
tinatie slechts een klein deel van de geïnfec-
teerde dieren is op te sporen.
Het onderzoek van dit koppel wordt nog
voortgezet.

Bostedt H, Lehmann, Peip D. Zur Proble-
matik des Mastitis bei Stuten. Tierärztl Prax
1988; 16: 367-71.

Schrijvers hebben 33 merries met mastitis
nader onderzocht. Het bleek dat bij 27%
van deze merries (alle rassen; 4 — 14 jaar
oud) de mastitis al vóór de partus was
ontstaan. Bij 25% was dit het geval de eerste
drie dagen postpartum, bij 12% gedurende
de lactatie, bij 10% bij het spenen en in 26%
der gevallen ontstond de mastitis bij een niet
drachtige merrie. Bij de meeste merries
(64%) waren beide uierhelften aangetast.
Vaak betrof het een infecüe met Streptokok-
ken (52%). Stafylokokken en coliformen
werden in gelijke mate aangetroffen (15%).
Bij 10% van de aangetaste merries vediep
het B.0. negatief, doch deze dieren waren
reeds met antibiotica behandeld geweest.
De merries werden zowel parenteraai als
intramammair behandeld met penicilline óf

met een combinatie van ampicilline-oxacil-
line. De meeste merries (85%) konden met
deze therapie worden genezen. Bij vijf mer-
ries kwam het echter tot abcederingen.
Geadviseerd wordt om bij de intramam-
maire behandehng gebruik te maken van
een injector met een dunne nozzle, zoals die
ook bij vaarzen wordt gebruikt (uiteraard
behandelen in beide tepelkanalen!). Tevens
werd bij 30 gezonde merries, die pas hadden
geveulend, bacteriologisch onderzoek van
de melk verricht. Waarvoren kwam dat 21%
van deze melkmonsters kiemen (meestal
Streptokokken) bevatte.
Schrijvers concluderen dat ook bij gezonde
merries bacteriën in de uier aanwezig zijn,
doch dat deze alleen dan aan kunnen slaan
als begunstigende factoren, zoals een veulen
dat onvoldoende zuigt, tepelbeschadigingen
of stress-situaties, aanwezig zijn.

Hajer R. The effects of clenbuterolhydro-
chloride on the pulmonary function of cal-
ves with subacute and chronic broncho-
pneumonia. Vet Rec 1988; 123: 370-2.

Dit onderzoek werd ingesteld om na te gaan
of clenbuterolhydrochloride (Ventipulmin;
Boehringer Ingelheim) in staat is de alge-
mene conditie van kalveren met broncho-
pneumonie te verbeteren.
Elf kalveren van 3 — 6 maanden, afkomstig
van 7 bedrijven, met verschijnselen van
bronchopneumonie werden individueel ge-
huisvest en kregen gedurende 14 dagen vóór
de toediening van clenbuterol geen antibio-
tica. Vóór en 1,2, 3, 4, 5, 6, en 24 uur na
de i.V.-toediening van 0.8 ßg clenbuterol/kg
werden longfunctiebepalingen uitgevoerd.
Vóór de toediening verschilden de waarden,
verkregen met deze testen, met die van 11
normale controle-kalveren; vooral de waar-
den van de maximale verschillen tussen de
pieken in de curven (maximale weerstand
van de luchtwegen; Ppl); de totale long-
weerstand (Rl) en de slijmverplaatsing per
1. (W/1.) waren twee keer zo hoog als bij de
controledieren. Dit wijst erop dat vooral de
voorste luchtwegen zijn aangetast.
Na de behandeling vertoonden de hierboven
genoemde waarden een sterke daling bij
dieren met een subacute broncho-
pneumonie, terwijl bij de dieren met een
chronische bronchopneumonie geen daling
werd vastgesteld. De dalingen vertoonden
een maximum tussen 2 en 5 uur na de
behandeling; 24 uur na de behandeling
waren alle waarden weer terug op het oor-
spronkelijke niveau.

Andere waarden van de longfunctiebepa-
ling als ademfrequentie, inspiratievolume,
minimale en maximale druk varieerden na
de behandeling per individu sterk en ver-
toonden geen consistent beeld.
De uitkomsten bevestigen de dilaterende
werking van clenbuterol op de voorste
luchtwegen bij kalveren met een subacute
bronchopneumonie. Het geringere effect bij
dieren met een chronische bronchopneu-
monie hangt mogelijk samen met accumu-
latie van bronchiaal secreet en hyperplasie
van het bronchiale epitheel.

Collins-Thampson DL, Wood DS, and
Thomson IQ. Detection of Antibiotic resi-
dues in Consumerm milk supplies in North
America using the Charm test II Procedure.
J Fd Prot 1988; 51: 632-3.
De auteurs vergeleken de opsporings effi-
ciency van de Charmtest II (competatieve
RIA) met de bio-assay (papierschijfjes me-
thode, niet sulfonamide gevoelig) met B.
stearothermophilus. Zij onderzochten 174
monsters consumptiemelk afkomstig uit 16
staten en 48 monsters uit Canada. Honderd-
vijftig monsters uit de USA en 40 uit Canada
waren positief Hiervan bevatten 82 respec-
tievelijk 12 Sulfonamiden, 48 respectievelijk
12 tetracyclines, 9 respectievelijk 2 penicil-
lines, 8 respectievelijk 2 erytromycine, 2
respectievelijk O chlooramfenicol en 1 res-
pectievelijk 1 novobiocine. Geen van de
sulfa, chlooramphenicol, novobiocine en
slechts 8 van de tetracycline residuen waren
eveneens opspoorbaar met de bio-assay. De
auteurs vonden bij de tetracycline- en ma-
croliden-residuen de bio-assay moeilijk af-
leesbaar.

(Hoewel is aan te nemen dat met de Euro-
pese versie van de bio-assay meer positieven
waren opgespoord, is vooral de gevoelig-
heid van de charmtest voor chlooramfeni-
col, tetracyclines en macroliden een groot
winstpunt. Het verdient aanbeveling deze
test uitgebreid te beproeven voor zijn bruik-
baarheid onder Nederlandse omstandighe-
den; ref).

Dit boek is een publikatie in de reeks \'Develop-
ments in Veterinary Virology\'. Het bevat een
verzameling van 29 artikelen die ieder een be-
paald virus of groep van verwante virussen als
onderwerp hebben. De auteurs werken in Oost-
en West-Europa, de Verenigde Staten en Japan.
De hoofdstukken zijn over het algemeen goed
geschreven en informatief. Wel moet de lezer
enigermate zijn ingevoerd in moderne virologi-
sche en met name moleculair biologische en
genetische technieken zoals de bepaling van re-
strictie endonuclease-splitsingspatronen en oli-
gonucleotide-mapping, die bij de taxonomie en de
epidemiologie van virussen en virusziekten van
groot nut zijn gebleken. Er worden 5 hoofdstuk-
ken besteed aan pokkenvirussen, 10 aan herpes-
virussen en 3 aan hepadnavirussen (hepatitisvi-
russen bij marmotten, grondeekhoorns en
eenden). De overige hoofdstukken worden ver-
deeld over adenovirussen, papillomavirussen,
parvovirussen, retrovirussen, picornavirussen
(mond- en klauwzeer), rhabdovirussen (rabies),
paramyxovirussen (influenza), reovirussen en
hantavirussen. Deze lijst van bij wilde en labora-
toriumdieren voorkomende virusziekten is verre
van compleet. Over de reden van deze selectie laat
de samensteller de lezer in het ongewisse. Ook de
wijze van behandeling van de onderwerpen door
de verschillende auteurs is zo verschillend dat het
lezen van het boek een bezigheid vol verrassingen
is. Nu eens wordt een ziekte uitgebreid besproken
met kliniek, pathologie en mogelijkheden voor
vaccinatie, dan weer stuit de lezer op een over-
zicht van de antistofniveaus tegen het AIDS-virus
bij allerlei in het wild levende primaten. Veel
verhalen geven interessante informatie over de
nieuwe inzichten aangaande de infectiositeit en de
Pathogenese van een bepaalde virusziekte die op
basis van moleculair biologische bevindingen zijn
verworven. Het is jammer dat in de literatuur-
lijsten aan het eind van ieder hoofdstuk niet de
titel van de geraadpleegde artikelen wordt ver-
meld, waardoor de waarde van deze lijsten af-
neemt. Wel is aan het eind van het boek een
bruikbare index opgenomen.
De opmaak van het boek is weinig aantrekkelijk:
De afzonderlijke hoofdstukken zijn \'camera
ready\' afgedrukt hetgeen een grote verscheiden-
heid aan lettertypes en bladindelingen tot gevolg
heeft. Bovendien beklaagt de redacteur zich er in
het voorwoord over dat hij twee toegezegde
hoofdstukken niet heeft mogen ontvangen, zodat
de lezer al vanaf het begin de indruk krijgt dat
hij een inferieur boek in handen heeft.
Op het redaktionele werk aan dit boek is meer aan
te merken. Zo zijn de hoofdstukken vaak verschil-
lend ingedeeld. Vele beginnen met een samenvat-
ting, sommige niet. Meestal gaat het om over-
zichtsartikelen, maar enkele hoofdstukken geven
slechts de resultaten van een enkele experimentele
studie. Het is de auteurs blijkbaar niet duidelijk
geweest wat er precies van hen werd verwacht.
Daarnaast is een aantal storende onvolkomenhe-
den in de hoofdstukken achtergebleven zoals
ontbrekende vergrotingsfactoren bij microscopi-
sche plaatjes, slecht lopend Engels en typefouten.
Enige malen wordt verwezen naar de ontbre-
kende hoofdstukken (voor de aandachtige lezer
valt daaruit op te maken dat deze hadden moeten
gaan over pokken en over T-cel lymfotrope
retrovirussen bij apen).

Samenvattend is dit boek een bonte en incomplete
verzameling van op zich interessante maar spe-
cialistische artikelen over moderne ontwikkelin-
gen in de diervirologie, opgehangen aan virussen
die bij wilde en laboratoriumdieren kunnen wor-
den aangetroffen. Geen naslagwerk dus, zoals de
titel wel doet vermoeden, maar zeker lezenswaar-
dig voor wie zich in de diervirologie en de
virusziekten in het algemeen interesseert.

Mc Ilwraith CW. Turner AS. Lea & Febiger.
Philadelphia, 1987, 391 biz., prijs 2.700 B.fr.

Het boek begint met een interessante doch iets te
beperkte inleiding over de selectie van patiënten
waarvoor een chirurgische behandeling aangewe-
zen is en de grondige bespreking van het probleem
met de eigenaar. Daarna volgen de voorbereiding
van het paard voor de operatie en de bespreking
van complicaties waaronder kliniekinfecties. On-
geveer 150 bladzijden handelen over diverse ort-
hopedische ingrepen met inbegrip van arthrosco-
pische chirurgie. In een 60-tal bladzijden komen
actuele en soms ook wel controversiële technie-
ken voor operaties van de bovenste luchtwegen
aan bod, terwijl de chirurgie van het maagdarm-
stelsel en het urogenitaalstelsel in respectievelijk
90 en 30 bladzijden beschreven worden. Er wordt
ook telkens verwezen naar recente literatuur. Het
boek biedt geen volledig overzicht van de chirur-
gie van het paard; het is eerder een selectie van
diverse operaties. Bij de bovenste luchtwegen
ontbreekt bijv. het ethmoid hematoom en wordt
aan de sinussen en neusschelpen weinig aandacht
besteed. Sommige tekeningen onder andere van
epiglottis entrapment zijn minder duidelijk; soms
is voor een minder gelukkige tussenoplossing
gekozen tussen een naturalistische en een schema-
tische weergave. De tekening van de fistelopening
van een ectopische tand is bovendien irreëel.
Globaal gezien is dit werk als een interessante
aanvulling te beschouwen van bestaande hand-
boeken. Het boek leest vlot.

Met ingang van 10 mei 1989 heeft het
bestuur van de Stichting Agrarisch Compu-
tercentrum \'Agridata\' een nieuwe voorzit-
ter. Ter opvolging van de op deze datum
teruggetreden heer D. J. Jonkmans is be-
noemd de heer prof dr. ir. J. A. Renkema.
De heer Renkema is als hoogleraar Agrari-
sche Bedrijfseconomie vanaf 1982 verbon-
den aan de Landbouwuniversiteit te Wage-
ningen en voorzitter van de gelijknamige
vakgroep van die universiteit. Onder zijn
leiding wordt onderwijs gegeven en onder-
zoek gedaan naar management-ondersteu-
ning van veehouderij-, akkerbouw- en tuin-
bouwbedrijven, de bedrijfseconomische
gevolgen van technologische en instituti-
onele ontwikkelingen in veehouderij en ak-
kerbouw en de economische aspecten van
produktie, gezondheid en vervanging van
landbouwhuisdieren.

Vanaf 1972 tot 1982 was de heer Renkema
eerst als lector en daarna als hoogleraar
verbonden aan de Faculteit der Diergenees-
kunde te Utrecht.

NSAID\'s aid in relief of pain,
fever and inflammation
associated with disease
conditions in the dog

Non-steroidal, anti-inflammatory drugs
(NSAIDs) have been proven effective in
reducing symptoms of acute trauma, mus-
culoskeletal problems, ophthalmic dis-
orders, and other disease conditions in small
animals, according to a group of re-
searchers.

Speaking at a symposium at the 13th World
Congress of the World Small Animal Vet-
erinary Association in Barcelona, four small
animal disease specialists from Canada, the
United Kingdom and the United States
exchanged views on therapeutic measures
and presented the latest findings from their
research.

The event was sponsored by Schering-
Plough Worldwide Animal Health.
Quentin A. McKellar, BVMS, Ph.D.,
MRCVS, Department of Veterinary Phar-
macology, Glasgow, noted that the use of
NSAIDs, such as aspirin, phenylbutazone
or fiunixin, when used in inflammatory
conditions, relieves overall pain, swelling,
and fever associated with acute and chronic
problems.

While all NSAIDs act in a similar manner,
it is not clear why certain NSAIDs such as
flunixin are more efficacious than others —
especially in the case of flunixin at soft tissue
sites. McKellar said varied degrees of bind-
ing to enzymes at tissue sites and altered
levels of accumulation of NSAIDs at certain
sites were possible reasons for these differ-
ences.

Michael J. Kelly, DVM, Main Street Vet-
erinary Hospital, San Diego, California,
reviewed results of clinical trials conducted
in the United States. Results of the open
evaluation study, which measured such pa-
rameters as locomotion, pain and general
attitude, demonstrated that dogs given flu-
nixin at a dosage of 1.1 mg/kg (0.5 mg/
pound) for three days, showed dramatic
improvement in these clinical signs from
day 1 to day 4, according to Kelly.
\'Treatment with flunixin meglumine is safe
and, because of its once daily dosage, it
should enjoy better client compliance than
a drug which requires a multiple dosage per
day\', says Kelly.

Stanley I. Rubin, DVM, MS, Western Col-
lege of Veterinary Medicine, Saskatoon,
Canada, noted that asperin, phenylbuta-
zone and fiunixin are all potent NSAID
agents.

\'NSAIDs are widely used in the treatment
of arthritis (degenerative joint diseases, im-
mune-mediated disease), myositis, tendini-
tis, post-surgical inflammation and other
soft tissue and osseous inflammatory con-
ditions\', says Rubin.

\'The analgesic properties of flunixin are
superior to those of aspirin or phenylbuta-
zone\', notes Rubin.

William A. Vestre, DVM, MS, Veterinary
Ophthalmic Consultants, Indianapolis, In-
diana, reported that efficacious usage of
NSAIDs to treat ocular disease is possible
by using these products alone, or in com-
bination with other drugs.
\'Ocular inflammatory conditions which can
be treated successfully with NSAIDs in-
cludes conjunctivitis, keratitis, anterior
uveitis, chorioretinitis and panophthalmi-
tis\', reports Vestre.

Infecties met maagdarmwormen en long-
wormen zijn, na de voeding, de belang-
rijkste oorzaak voor de verschillen in groei
van jongvee die optreden tussen de verschil-
lende bedrijven. In tegenstelling tot wat
meestal gedacht wordt, treden de grootste
economische verliezen niet op bij kalveren,
maar bij pinken en jonge koeien.
Dit zijn de belangrijkste conclusies in het
proefschrift \'De invloed van nematodenin-
fecties op de produktiviteit van rundvee op
melkveehouderijen\' van ir. H. W. Ploeger,
die op 8 maart 1989 aan de Landbouwuni-
versiteit Wageningen op dit onderzoek pro-
moveerde.

Het onderzoek van Ploeger is van bijzon-
dere betekenis omdat er honderd praktijk-
bedrijven bij betrokken waren. Tot nu toe
was over de relatie tussen infectieniveau en
groei van jongvee en de melkproduktie van
melkkoeien alleen wat bekend uit experi-
menteel onderzoek of onderzoek op een
klein aantal bedrijven of proefbedrijven.
Bovendien lag de nadruk van het onderzoek
in het verleden op kalveren. In het onder-
zoek van Ploeger werd een groot stuk van
de aandacht gericht op oudere dieren, dus
pinken en koeien. Hij kreeg bij zijn onder-
zoek behalve de vakgroep Veehouderij van
de LUW, medewerking van de Rijksuniver-
siteit en het Centraal Diergeneeskundig In-
stituut in Lelystad.

Het onderzoek van Ploeger omvatte acht
afzonderlijke studies, waaraan in totaal
honderd bedrijven deelnamen. Het werd
uitgevoerd in twee opeenvolgende jaren.
Waar mogelijk werden op elk bedrijf zowel
kalveren in het eerste weideseizoen, pinken
in het tweede weideseizoen als koeien in het
onderzoek betrokken. Om het voorkomen en
het niveau van wormeninfectie vast te stel-
len werden larven in de mest geteld en
gedetermineerd. Er werden bloedmonsters
genomen om de na een infectie gestegen
antistoffen in het bloed vast te stellen en ook
de zogenaamde pepsinogeenwaarden die
duiden op perforaties van de bloedvaten in
de maagwand waardoor deze stof in ver-
hoogde mate in het bloed aangetroffen
wordt.

Verder werd gelet op lichaamsgewicht,
borstomvang en melkproduktie.
Tenslotte werden middels enquêteformulie-
ren en bedrijfsbezoeken gegevens verzameld
over de bedrijfsvoering.
Uit de resultaten van het mestonderzoek,
uitgevoerd in de herfst en tijdens de stalpe-
riode, werd vastgesteld dat worminfecties
op elk bedrijf voorkomen, ongeacht de
leeftijd van het vee. Bij koeien werden het
meest maagdarmwormen aangetroffen, bij
pinken zowel maagdarm- als longwormen
en bij kalveren ook maagdarmwormen en
longwormen. Longwormlarven werd in
20% van de mestmonsters van koppels
kalveren en in 6% van koppels pinken
aangetroffen.

Het bloedonderzoek toonde aan dat, wat de
worminfecties betreft, er grotere verschillen
zijn tussen bedrijven onderling dan binnen
het bedrijf zelf Dit gold vooral voor kalve-
ren, maar ook bij koeien waren de verschil-
len nog duidelijk aantoonbaar. De grootste
verschillen tussen bedrijven traden op in de
weideperiode. Met andere woorden: als er
binnen een bedrijf één dier geïnfecteerd is
dan is het zeker dat de hele kudde besmet
is. Maar op het ene bedrijf kan de infectie-
graad laag en op het andere hoog zijn.

Onder invloed van de worminfecties kan het
gewicht van de dieren sterk achterblijven.
Bij het onderzoek werd een normgewicht
voor een bepaald dier op een bepaalde
leeftijd gehanteerd. Voor een eenjarig kalf
is dat 320 kg. Er werden grote verschillen
in gewicht aangetroffen. Bij ka|veren kon
dat variëren van 68 kg onder de norm tot
84 kg er boven. Bij pinken werden afwijkin-
gen aangetroffen van 64 kg onder de norm
(van 500 kg) tot 94 kg er boven.

Als de kalveren en pinken na het opstallen
met een ontwormingsmiddel behandeld
werden, werd de groei verbeterd. Ontwor-
men van vaarzen en koeien resulteerde op
een aantal bedrijven in een duidelijke toe-
name van de melkproduktie in de daarop
volgende lactatieperiode. Maar ook de be-
drijfsvoering, zoals bijvoedering met
krachtvoer had invloed op het infectieni-
veau en de produktie.

Uit tiet onderzoek komt naar voren dat de
meeste economische verliezen, veroorzaakt
door worminfecties, in ons land optreden bij
ouder vee, maar ook dat de omvang van de
schade moeilijk vast te stellen is omdat er
andere zaken dan worminfecties een rol
kunnen spelen. Toch wordt wel gedacht dat
de verliezen in ons land in de buurt van 180
miljoen gulden per jaar komen.
Op basis van het onderzoek van Ploeger zou
ook geconcludeerd kunnen worden dat
wormbestrijding in het eerste levensjaar van
kalveren niet nuttig is, maar dat is niet juist.
Wel moet er meer aandacht komen voor
bestrijding in het tweede en latere jaren.
Wormbestrijding is kostbaar en daarom kan
het economisch beter uitpakken als er tij-
dens het eerste levensjaar minder en in de
latere jaren meer aan wormbestrijding
wordt gedaan.

Op de Algemene Ledenvergadering van 13
april 1989 zijn de volgende besluiten geno-
men;

Vice Voorzitter: Elly Hoevenaars (tel.
01623-12783), 12 jaar werkzaam in een
kleine praktijk.

Secretaris: Nicole Duijm (tel. 01640-36275),
5 jaar werkzaam in een gemengde praktijk.
Penningmeester: Tineke Smulders (tel.
01623-14749), 5 jaar werkzaam in een ge-
mengde praktijk.

Redacteur: Nicole van de Kamp (tel. 013-
333087), 4 jaar werkzaam in een gemengde
praktijk.

Lid: Jan Heennga (tel. 05198-1251), 9 jaar
werkzaam in een grote huisdierenpraktijk.
Lid: Orly von Brucken Fock (tel. 01658-
3616), 6 jaar werkzaam in een gemengde
praktijk.

Correspondentie-adres van VEDIAS: Ni-
cole Duijm, Kazerneplein 11, 4611 WC
Bergen op Zoom.

2. Er is met algehele stemmen een kascom-
missie benoemd bestaande uit: Maaike Rie-
mersma, Marly Meester en Ati Bos.

De vereniging van dierenartsassistenten
(VEDIAS) is op 17 oktober 1981 mede op
initiatief van de KNMvD opgericht.
De VEDIAS stelt zich tot doel het bevor-
deren van een goede uitoefening van het
beroep dierenartsassistent in het algemeen
en ten aanzien van zijn leden in het bijzon-
der.

— het verstrekken van op de beroepsuitoe-
fening betrekking hebbende informatie aan
de leden mede door middel van een door de
VEDIAS uit te geven orgaan, genaamd de
■Info\';

—- verbetering en erkenning van de oplei-
dingen van de dierenartsassistenten;

— samenwerking met en aansluiting bij
overeenkomstige nationale en internati-
onale organisaties;

— het verstrekken van informatie over on-
der andere de arbeidsvoorwaarden, advies-
salarisschaal, ziektekosten en ongevallen-
verzekering voor de dierenartsassistenten.
De VEDIAS kent gewone leden, buitenge-
wone leden, aspirant-leden, ere-leden en
donateurs. Als gewone leden kunnen wor-
den aangenomen allen die als dierenartsas-
sistent werkzaam zijn, of zijn geweest.

De jaarcontributie bedraagt slechts ƒ 60,-.
Als lid krijgt men korting op de te organi-
seren cursussen, excursies en evenementen.
Bovendien wordt tenminste viermaal per
jaar het verenigingsblad de \'Info\' toegezon-
den.

Het gevoeligheidspatroon
van Staphylococcus aureus
geïsoleerd uit kwartiermelk
van runderen

Met interesse heb ik het artikel \'Het gevoe-
ligheidspatroon van Staphylococcus aureus
geïsoleerd uit kwartiermelk van runderen\'
door collega U. Vecht et al. gelezen
(Tijdschr Diergeneeskd 1989; 114: 260-9).
Zoals in andere recente studies naar resi-
stentie van bacteriën die geïsoleerd worden
uit infecties bij mens en dier blijkt het
grootste deel der stammen niet alleen goed
gevoelig te blijven voor geschikte antibio-
tica, maar blijkt de resistentie zelfs wat af
te nemen. Dit wordt waarschijnlijk veroor-
zaakt doordat (dieren)artsen zich steeds
meer bewust worden van de risico\'s van
resistentie ontwikkeling en daarom maatre-
gelen genomen worden, (waaronder ade-
quate toepassing van geschikte antibiotica)
om het ontstaan van resistentie te voorko-
men en verspreiding van resistente bacteriën
tegen te gaan. Een regelmatige peiling van
de resistentie ontwikkeling via steekproeven
zoals in voornoemd artikel is hierbij van
groot belang en ik hoop dan ook, dat de
resultaten over 1988 spoedig(er) gepubli-
ceerd zullen worden.

In de discussie (laatste alinea) trekken de
auteurs echter een conclusie en doen een
aanbeveling, die niet door de resultaten van
hun onderzoek worden onderbouwd (im-
mers resistentie ontwikkeling is nauwelijks
een probleem) en dus niet ter zake doet,
maar politiek wel uiterst gevaarlijk is. Af-
gezien nog van het feit, dat men zich moei-
lijk voor kan stellen hoe, zolang de normale
regels van de melkhygiëne in acht worden
genomen, mastitis-stafylokokken de consu-
ment kunnen koloniseren, behoren dierpa-
thogene S. a«re«5-stammen tot andere faag-
typen dan menspathogene en zijn ze niet of
nauwelijks infectieus voor de mens. In de
jaren zestig veroorzaakte resistente S.
aureus-slammcn veel nosocomiale infecties
bij de mens. Nadat de epidemiologie van
deze infecties was duidelijk geworden, is dit
probleem door voornamelijk hygiënische
maatregelen onder controle gebracht. De
thans bij de mens voorkomende stafylokok-
ken-infecties worden veroorzaakt door sta-
fylokokken die tot de endogene flora van de
patiënt zelf behoren.

Bovendien worden de resistentie problemen
bij de behandeling van infecties van ernstig
zieke patiënten in ziekenhuizen voorname-
lijk veroorzaakt door andere potentieel pa-
thogene bacteriën uit de eigen flora van de
patiënt: vooral (facultatief) aerobe Gram-
negatieve staven en multipel-resisente coa-
guXast-negatieve stafylokokken. In mindere
mate vormen ook methicilline resistente S.
aureM.s-stammen een probleem. Methicilline
resistentie is echter bij 5. aureus geïsoleerd
uit runderen nog nooit overtuigend aange-
toond. Het is derhalve niet aanneembaar te
maken, dat het adequaat gebruik van
(nieuwe) antibiotica voor de behandeling
van stafylokokken-mastitis bij koeien een
gevaar voor de mens zou kunnen opleveren
en voor mij derhalve onbegrijpelijk, waar-
om de auteurs aan het einde van hun arti-
kel met positieve resultaten menen een
dergelijke \'waarschuwing\' te moeten plaat-
sen. Een dergelijke niet door de literatuur
of eigen onderzoek gestaafde bewering is
mijns inziens ongewenst, omdat deze los van
de context als citaat een eigen leven kan
gaan leiden en politiek onterecht gebruikt
kan worden om nieuwe therapeutische mo-
gelijkheden aan de diergeneeskunde te ont-
houden.

Naar aanleiding van de kritiek van collega
Van den Bogaard op het genoemde artikel
passen een paar opmerkingen.
Collega Van den Bogaard verwijst naar een
conclusie/aanbeveling genoemd in het
einde van de discussie. Hij verzuimt daarbij
deze aanbeveling aan te halen. Wat staat er
nu letterlijk? Ik citeer: \'Gezien de goede
gevoeligheid van het overgrote deel van de
S. auA-ei/i-stammen voor de meest gangbare
antbiotica, is er geen aanleiding om in de
routine therapie en preventie van mastitis
uit te wijken naar nieuwe generaties breed-
spectrum antibiotica\'. Waarom collega Van
den Bogaard dit een conclusie noemt die

niet door de resultaten van ons onderzoek
wordt onderbouwd, blijft volstrekt ondui-
delijk. Ons onderzoek toont immers aan dat
de gangbare antibiotica geen resistentiepro-
blemen opleveren, en dus dienaangaande
een goede keuze zijn. Heel bewust hebben
wij, daar het een steekproef, betreft onze
aanbeveling beperkt tot de routine preventie
en therapie. Een uitspraak voor probleem-
bedrijven waar men op grond van diagno-
stisch onderzoek wel wil uitwijken naar
nieuwe generaties breed-spectrum antibio-
tica wordt niet gedaan. Maar juist met het
oog op de beschikbaarheid over goed werk-
zame middelen op probleembedrijven dient
men in de routine niet onnodig gebruik te
maken van nieuwe generaties antibiotica.
Voor wat betreft de relatie tussen de resi-
stentie-problematiek in de humane genees-
kunde en de diergeneeskunde het volgende:
Resistentie-ontwikkeling bij humane stafy-
lokokken wordt beschouwd als een groot
probleem met kwalijke consequenties voor
de volksgezondheid.

Het is waar dat de humane S. aureus-
stammen tot andere faagtypen behoren dan
bovine stammen. Toch betekent dat niet dat
resistentie-overdracht uitgesloten zou zijn.
Hopelijk maken de volgende onderzoekbe-
vindingen dat duidelijk. Al sinds 1959 (5)
wordt in vele studies aangetoond dat in vitro
door middel van resistentie(R)-plasmiden,
transposons en bacteriofagen resistentie van
S. aureus overgebracht kan worden. Voor
tetracycline en erythromycine is aange-
toond dat in vivo overdracht van resistentie
van S. aureus in muizen mogelijk is. Op het
huidoppervlak is resistentie voor neomy-
cine, penicilline, erythromycine, tetracy-
cline, chloramphenicol en gentamycine
overgedragen (1).

Ook coagulase negatieve stammen kunnen
een rol in de mastitisproblematiek spelen.
Overdracht van R-plasmiden zowel in vitro
als in vivo is aangetoond tussen coagulase
negatieve stafylokokken en S. aureus (2, 6).
Juist de huid schijnt een geschikte omgeving
te zijn voor overdracht van R-plasmiden.
Voor Enterobacteriaceae is overdracht van
resistente stammen van dier op mens aan-
getoond (4). In dit verband is het tekenend
dat Van Leeuwen et al. (3) een afname van
het aantal tetracycline resistente Salmonella
typhimurium-iso\\aitn bij de mens registreer-
den, die samenviel met het tijdstip waarop
het gebruik van tetracycline als voeder ad-
ditivum voor het varken niet meer was
toegestaan.

Het zou in het belang van de volksgezond-
heid niet verantwoord zijn om beslissingen
betreffende toelating van diergeneesmidde-
len op te schorten omdat er wetenschappe-
lijk nog zoveel vragen onbeantwoord zijn.
Het ware evenmin billijk om aan de fabri-
kant van een willekeurige antimicrobieel
diergeneesmiddel bewijsmateriaal te vragen
waaruit blijkt dat toepassing van het pro-
dukt niet zal leiden tot een voor de mens
onaanvaardbaar resistentie risico. In dit
stadium is er een beleid nodig dat gebruik
maakt van bestaande kennis betreffende
resistentie overdracht en inzichten in moge-
lijke risico\'s voor de volksgezondheid. Dit
heeft een Ad Hoe werkgroep van deskun-
digen op het gebied van de humane en
veterinaire antimicrobiële therapie dan ook
neergelegd in haar conceptadvies inzake
inperking van het veterinair antibiotica ar-
senaal (dat overigens verder gaat dan de
beperkte aanbeveling die wij deden).
Evenmin als bevestigd kan worden dat
resistentie-inductie bij mastitis-stafylokok-
ken van het rund gevaar voor de mens zou
kunnen opleveren, kan dat op dit moment
weerlegd worden. Echter, ik hoop hiermee
de context te plaatsen waarin deze proble-
matiek behandeld moet worden. Deze
vraagt om een genuanceerde benadering,
met zowel verantwoordelijkheidsgevoel
voor de volksgezondheid als voor dierge-
neeskundige belangen, — en nadrukkelijk
in deze volgorde — zonder elkaar van meet
af aan van politieke gevaarlijke uitspraken

1. Easmon SCF and C. Adlam. Staphylococci
and Staphylococcal infections. Acad Press
London Ltd 1983; 64-119.

2. Jaffe HW, Sweeney HM, Nathan C, Weins-
tein RA, Kabins SA, and Cohen S. J Infect
Dis 1980; 141; 738-47.

3. Leeuwen WJ van, Embden J van, Guinée
PAM, Kampelmacher EH, Manten A,
Schothorst M van en Voogd CE. Tijdschr
Diergeneeskd 1979; 104; 923-7.

4. Linton AH. Animal to man transmission of
Enterobacteriaceae. Roy Soc Health J 1977;
97: 115-8.

7. Ad Hoc werkgroep Beperking Veterinair
Antibiotica Arsenaal. Advies inzake beper-
king van het arsenaal antimicrobiële midde-
len voor veterinaire toepassing. Utrecht 21
maart 1988.

De belangstelling van diergeneeskundig Ne-
derland voor ZOO NV (i.o.), de nieuwe
schadeverzekeringsmaatschappij voor hon-
den en katten, die het risico van Ziektekos-
ten-, Ongevallen- en Overlijdens/crematie-
verzekeringen voor honden en katten gaat
dragen, is groot. Dat is de eerste conclusie
die getrokken kan worden aan de hand van
het aantal deelnemers die onze ZOO NV
(i.o.)-presentaties hebben bijgewoond, de
vele telefoontjes die we hebben ontvangen
en de getekende contracten die inmiddels in
ons bezit zijn.

Maar evenzeer ervaren we een zekere angst
onder een grote groep van dierenartsen/
(deel)specialisten om het contract met ZOO
NV (i.o.) te tekenen. Deze mensen maken
zich duidelijk zorgen over de eerlijke bedoe-
lingen van ZOO NV (i.o.) en wel om de
volgende redenen:

1. de dierenarts/(deel)specialist(e) is bang
om zijn/haar vrijheid te verliezen;

2. het moeten aangaan van een zakelijke
overeenkomst met een commerciële
organisatie. Vooral de \'machtspositie\'
van ZOO NV (i.o.) ten opzichte van
de individuele dierenarts/(deel)specia-
list(e) wordt dik onderstreept;

3. de vrije keuze van dierenarts/(deel)spe-
cialist(e) voor de eigenaar wordt door
ZOO NV (i.o.) beperkt tot alleen de bij
ZOO NV (i.o.) aangesloten dieren-
artsen/(deel)specialisten;

4. de sluitdatum 1 juni 1989.
Hieronder geven wij een toelichting op deze
4 punten:

a. In het contract dat met ZOO NV (i.o.)
moet worden getekend staat onder andere
in artikel 6.1 het volgende:

\'De door ZOO NV (i.o.) vastgestelde tarieven zijn
gebaseerd op en afgeleid van de minimumtarieven
zoals vastgelegd in de meest recente tarievenpu-
blikatie van de KNMvD, en zullen derhalve niet
lager zijn dan deze minimumtarieven.\'

Onduidelijkheden in de tariefstructuur zul-
len met vertegenwoordigers van de beroeps-
groep worden besproken. Conclusie: ten
aanzien van de tariefstructuur accepteert
ZOO NV (i.o.) de spelregels van uw be-
roepsgroep.

b. ZOO NV (i.o.) geeft de dierenarts/
(deel)specialist(e) de volledige vrijheid in de
keuze van onderzoek, behandeling en de
voor te schrijven medicijnen. De enige limie-
ten die van toepassing zijn, kunnen in de
polisvoorwaarden van ZOO NV (i.o.) wor-
den teruggevonden bij \'uitsluitingen\' en \'de
verzekerde bedragen\'.

c. ZOO NV (i.o.) geeft de dierenarts/
(deel)specialist(e) de vrijheid om zijn/haar
eigen patiënten te keuren en de medische
acceptatie te bepalen.

Iedere zelfstandige ondernemer moet zelf
kunnen beoordelen en beslissen of een over-
eenkomst zinvol is voor zijn of haar bedrijf
In het ZOO NV (i.o.) geval kunnen de
redenen hiervoor zijn:

— dat een zinvolle bijdrage in de ontwik-
keling van de diergeneeskunde van het
gezelschapsdier wordt geleverd;

Uitgangspunt van ZOO NV (i.o.) is, dat
gestreefd wordt om samen te werken met zo
veel mogelijk dierenartsen/(deel)speciali-
sten, die vertrouwen hebben in ZOO NV
(i.o.). Hierbij willen wij nogmaals duidelijk
maken dat tenminste 200 dierenartsen/
(deel)specialisten de overeenkomst gete-
kend moeten hebben. Er geldt geen maxi-
mum waardoor in de toekomst elke eigenaar
vrij is in de keuze van dierenarts/(deel)spe-
cialist(e).

Omdat de tarieven voor medicijnen en ver-
richtingen, en de schade-afwikkeling volle-
dig in het geautomatiseerde systeem zullen
worden opgenomen, moet de bij ZOO NV
(i.o.) aangesloten dierenarts/(deel)specia-
list(e) over de daarvoor benodigde compu-
ter-, randapparatuur en software beschik-
ken. Het budget bij aanvang is gebaseerd op
200 dierenartsen/(deel)specialisten.
Pas nadat een inventarisatie onder degenen
die de overeenkomst hebben getekend heeft
plaatsgevonden, zal het mogelijk zijn te
beoordelen of er budgettair meer dan 200
dierenartsen/(deel)specialisten van de be-
nodigde hard- en/of software kunnen wor-
den voorzien.

Het laatste punt dat een zeker argwaan/-
\'overvalsgevoel\' oproept is, waarom op zo\'n
korte termijn door de dierenartsen/(deel)-
specialisten moet worden beslist of zij zich
bij ZOO NV (i.o.) willen aansluiten.
Het antwoord hierop is simpel. Financiers
en herverzekeraars zijn van mening dat er
thans een goed doordacht produkt aan de
dierenartsen/(deel)specialisten is gepresen-
teerd. In het verleden is gebleken, dat on-
danks de inspanning van vele commissies
een soortgelijk produkt niet van de grond
kon komen. Teneinde niet opnieuw in \'de
discussie\' te geraken, is deze datum door
hen genoemd.

Op de veel gestelde vraag: \'wat gebeurt er
als ZOO NV (i.o.) op 1 juni a.s. niet in het
bezit is van tenminste 200 ondertekende
contracten?\' kunnen wij als antwoord ge-
ven:

1. de verdere ontwikkeling van ZOO NV
(i.o.) wordt stopgezet en ZOO NV (i.o.)
is geaborteerd;

2. indien blijkt dat een beperkt aantal
handtekeningen ontbreekt, dan zal een
verdere voortgang bespreekbaar zijn.

Uit de hierna genoemde data waarop ZOO
NV (i.o.)-presentaties kunnen worden bijge-
woond kunt u opmaken dat de termijn is
verlengd tot 9 juni 1989. Dit in verband met
het feit dat op dinsdag 6 juni a.s. een ZOO
NV (i.o.)-presentatie wordt georganiseerd,
waarbij tevens de hardware, inclusief de
randapparatuur kan worden gedemon-
streerd. Bovendien vindt op 8 juni a.s. voor
de kring Amsterdam, de regio Noord-Hol-
land en andere geïnteresseerden de slotpre-
sentatie plaats.

Het is van cruciaal belang dat de dieren-
artsen/(deel)specialisten niet op elkaar
wachten. Immers, het innemen van een
afwachtende houding kan leiden tot het niet
oprichten van ZOO NV (i.o.). Ons advies in
deze is dan ook, teken het contract, net als
velen van uw collegae en spreek daarmee uw
vertrouwen uit, net zo goed als ZOO NV
(i.o.) het vertrouwen aan u geeft.
Wellicht heeft u, om wat voor reden dan
ook, geen persoonlijke uitnodiging ontvan-
gen tot het bijwonen van een ZOO NV (i.o.)-
presentatie. Dit is één van de redenen van
deze publikatie, om een ieder die alsnog
geïnteresseerd is een ZOO NV (i.o.)-presen-
tatie bij te wonen, uit te nodigen voor één
van de volgende data:

2. 8 juni 1989, Amsterdam, Hotel Belfort, Suri-
nameplein 53; aanvang 20.30 uur.

Eén of meer plaatsen kunt u telefonisch
reserveren (010-4244474) bij mevrouw Inge
de Ruiter van Schreuder Management Insu-
rances BV. Dat nummer kunt u tevens bellen
voor het inwinnen van inlichtingen over de
inhoud van de ZOO NV (i.o.)-presentatie.
Wij als initiatiefnemers kunnen helaas niet
meer doen dan hetgeen in de afgelopen jaren
is ontwikkeld en aan presentaties is of nog
zal worden gegeven, teneinde u als dieren-
arts/(deel)specialist(e) voor ZOO NV (i.o.)
te interesseren, waarvoor wij begrip vragen.
De heer Heuthorst en ik maken van deze
gelegenheid gebruik, ongeacht of ZOO NV
(i.o.) wel of niet wordt opgericht, om een
ieder te bedanken die zijn vertrouwen, tijd
en medewerking geeft of heeft gegeven aan
ZOO NV (i.o.).

In het nummer van 1 februari (Tijdschr
Diergeneeskd 1989; 114(3): 174) staat een
mededeling van het Hoofdbestuur van de
KNMvD met opschrift \'RVV\', waarin het
Hoofdbestuur er zijn bezorgdheid over uit-
spreekt, dat de RVV in België dierenartsen
vraagt. De mededeling begint met de woor-
den dat er een permanent groot aantal
vacatures is bij de RVV. Mijns inziens zijn
deze een gevolg van het ontstaan van de
RVV, die in 1984 begon met reeds aanwezige
dierenartsen op de goede lokaties en de
nieuwkomers (dierenartsen) moesten voor
een aanzienlijk lager salaris worden inge-
schaald. Bij een bedrijf met veel vacante
plaatsen op de werkvloer zijn twee mogelijk-
heden als oorzaak: geen doorstromingsmo-
gelijkheid of een onrustige (dus onplezie-
rige) werksfeer. De RVV heeft in ruime mate
voor beiden gezorgd, waarbij nog komt dat
de arbeid steeds eentoniger wordt, onder
andere door steeds meer band-werk en
vermindering van arbeidslokaties: een bijna
dubbele taak.

Men moest zich prioriteiten stellen heet het
nu, dat wil zeggen in nuchtere ouderwetse
vleeskeuringstaal: een deel van de wettelijk

voorgeschreven taken niet uitvoeren. Het is
nog altijd zo, dat wanneer de overheid goede
veterinairen wil hebben, ze een salaris moe-
ten bieden om hen uit het vrije beroep weg
te halen. Dat voor de vacante plaatsen bij
de RVV nauwelijks Nederlandse dieren-
artsen te interesseren zijn, lijkt mij na het
vorige duidelijk. Men gaat nu in België
adverteren. Voor de ouderen, die de Belgi-
sche vleeskeuring van voor 1984 meemaak-
ten, een \'verontrustende\' gedachte.
Men moet dus in de eerste plaats werkom-
standigheden en financiële omstandigheden
verbeteren en niet proberen ook de vlees-
keuring in Wageningse handen te spelen,
want dat is, waar ik het Hoofdbestuur mee
zou willen verontrusten en hun bezorgdheid
over zou willen opwekken.
Meppel B. Roem

Naar aanleiding van het artikel \'Bloedaf-
name bij het varken\' door J. R H. Oskam
(Tijdschr Diergeneeskd 1989; 114: 376-80)
zou ik gaarne langs deze weg van een
ingezonden brief reageren. Dit zeer duide-
lijk geschreven en met fraaie foto\'s geïllu-
streerde overzicht van de methoden van
bloedafname bij het varken wordt onnodig
vertroebeld door verkeerd gebruik van de
term \'in caudo-ventrale richting\'. De woor-
den caudaal, ventraal en dorsaal komen uit
het latijn en zijn afgeleid van cauda = staart,
venter = buik en dorsum = rug.
Ook al ligt een varken op de rug en bevindt
zijn rug zich dus aan de onderzijde, dan
wordt het nog geen buik en kan men niet
van de ventrale zijde spreken als men de dan
de onder liggende kant bedoelt.
Deze storende fout in het artikel, die zowel
in de tekst als in het onderschrift bij foto 2
voorkomt, had door een actieve redactie
onderkend en rechtgezet kunnen worden.
Ondanks de zwaarte van de Hoofdredactie
en van de Wetenschappelijke Redactie is dit
niet gebeurd. Misschien kan dit eens aanlei-
ding vormen eens de hand in eigen boezem
te steken en \'dor hout te kappen\'. Van een
kleine actieve groep is meer te verwachten
dan van een grote groep klinkende namen.

De inzender heeft vollcomen gelijk, waar het
het eerste gedeelte van zijn brief betreft. Op
zijn enigszins zure opmerkingen aan het adres
van de Redactie in het laatste gedeelte van zijn
brief wil de Redactie allereerst stellen, dat zij
het op hoge prijs stelt, dat zoveel druk bezette
collegae als lid van de Wetenschappelijke
Redactie het Tijdschrift en de Veterinary
Quarterly wetenschappelijk ondersteunen, en
vervolgens antwoorden met twee spreekwoor-
den: \' Wijslaan de hand aan de ploeg\' en \' Waar
gehakt wordt vallen spaanders\' - Red.

Data: 26, 27 september en 11, 12 oktober 1989.
Plaats: Arnhem (Congres Centrum Papendal).
Groepsgrootte: maximaal 20 personen.
Kosten: f 1800,- per persoon.

Het doel van de cursus is de deelnemers inzicht
te geven in de kwaliteiten die nodig zijn voor goed
management en ze te bekwamen in sociale vaar-
digheden en managementdisciplines.
Het is gewenst dat de deelnemers tenminste vijf
jaar in de praktijk werkzaam zijn geweest.

Nadere inlichtingen: Bureau PHLO (St. Post-
Hoger Landbouwonderwijs), Wageningen, tele-
foon 08370-84093/84094.

The VI International Conference on Wildlife
Diseases sponsored by the Wildlife Disease As-
sociation will be held in Berlin, GDR, in the first
half of August 1990. The GDR Acadamy of
Sciences, Center of Vertebrate Research (at Tier-
park Berlin), Division for Diseases of Zoo and
Wild Animals, Berlin-Friedrichsfelde, will be the
local organisers.

Health monitoring, care and diseases of animal
species threatened by extinction, and issues re-
lated to the effects of environmental pollution on
wildliving animals will be the main topics for
scientific sessions. A Key-Note symposium en-
titled \'Introduced diseases into wildlife in the old
and new world\' will be held during the confer-
ence. Papers on additional subjects may be sub-
mitted on topical problems and interesting dis-
eases of wildlife.

Information: Prof. dr. Rudolf Ippen, Abteilung
Für Zoo- und Wildtiererkrankungen der For-
scbungstelle für Wirbeltierforschung (im Tier-
park Berlin), der Akademie der Wissenschaften
der DDR.

De Solvay-Groep deelt mede dat haar Italiaanse
dochteronderneming Solvay Veterinaria de vete-
rinaire onderneming Prochena S.p.A. in Parma
heeft overgenomen.

Prochena is opgericht in 1938. De onderneming
produceert en verkoopt voornamelijk farmaceu-
tische specialité\'s voor veterinair gebruik. Haar
omzet was in de afgelopen jaar 7,2 miljard lire
(ongeveer 11 miljoen gulden).
Prochena staat momenteel op de tiende plaats van
de marktsector in Italië. De veterinaire markt in
Italië vertegenwoordigt ongeveer 12% van de
Europese markt. Italië staat op de vierde plaats
na Frankrijk, West-Duitsland en Engeland. Italië
neemt een voorname plaats in op de markt voor
kippen, kalkoenen, schapen en varkens.
De produkten van Prochena sluiten goed aan op
de vaccins van Solvay Veterinaria, die voorname-
lijk veterinaire produkten van Duphar B.V. in
Weesp en van Salsbury Laboratories Inc. in
Charles City (Iowa, USA), beide dochteronder-
nemingen van Solvay, op de markt brengt.
De nieuwe onderneming, die ontstaat door de
integratie van Prochena en Solvay Veterinaria,
zal ook de vitamines van Duphar op de markt
brengen in Italië.

De Solvay-Groep is reeds één van de belangrijkste
ondernemingen op veterinair gebied in de wereld
met haar aanwezigheid in Europa, de Verenigde
Staten, Brazilië en Azië. Door de huidige over-
name versterkt de Solvay-Groep haar aanwezig-
heid op de Italiaanse veterinaire markt aanzien-
lijk.

Vetiprost is de naam van een nieuw prostglan-
dine-preparaat, geproduceerd door Virbac.
Vetiprost bevat etiproston een nieuw, F2a-ana-
loog prostaglandine-molecuul. Etiproston werd
ontwikkeld met als hoofddoel een Prostaglandine
te verkrijgen die langer werkzaam zou zijn dan
de bestaande F2c(-analoge Prostaglandines.
De halfwaardetijd van etiproston is 6 uur langer
dan die van natuurlijk PGF2 alfa en sommige
andere synthetische Prostaglandinen.
Mede door de langere halfwaardetijd wordt eti-
proston gekenmerkt door een zeer krachtig luteo-
lytische activiteit.

Onderzoek heeft aangetoond dat de resultaten
behaald met etiproston bij toepassing bij rundvee
aantoonbaar beter zijn dan die behaald met
enkele andere Prostaglandinen. Daarnaast blijkt
toepassing van etiproston binnen 24 uur na
afkalven, in geval van het niet afkomen van de
nageboorte, tot belangrijke verbetering van de
vruchtbaarheidsresultaten te leiden.

Vetiprost is verkrijgbaar: per individuele dosering
(2 ml) verpakt in een flacon, met daarbij een
steriele spuit/naald combinatie. Deze presentatie
garandeert een onder alle omstandigheden cor-
recte dosering alsmede zuiverheid en steriliteit
van de injectie.

Documentatie over Vetiprost is verkrijgbaar bij:
Animed/Virbac, Postbus 313, 3770 AH Barne-
veld.

Allergie is een van de meest voorkomende klach-
ten bij het langdurig en vaak dragen van (opera-
tie)handschoenen. De hieruit voortkomende der-
matosen kunnen een korte of zelfs langdurige
arbeidsongeschiktheid veroorzaken. Echter be-
halve klachten als allergie is het dragen van een
conventionele handschoen bij het werken met
agressieve stoffen in sommige gevallen een han-
dicap om bepaalde werkzaamheden goed te ver-
richten.

In deze gevallen kan de Safe Skin Onzichtbare
Handschoen, het nieuwste produkt van Feed
Farm B.V., dienen als alternatief voor de conven-
tionele handschoen.

Het biedt een optimale bescherming van 3 — 4
uur; een perfecte vingergevoeligheid kan blijven
gehandhaafd; het voorkomt transpirerende han-
den; het hydrateert de huid en het kan uitstekend
gedragen worden ondereen normale handschoen.
De handen kunnen normaal met water en zeep
gewassen worden, het verwijdert de handschoen
niet; desinfecterende middelen beschadigen de
handschoen niet; de handschoen wordt opgelost
door de natuurlijke zuren van de huid.

Gebruik Safe Skin: Een hoeveelheid schuim ter
grootte van een walnoot in de hand masseren;
2 — 3 minuten laten drogen.

Inlichtingen: Feed Farm B.V., Lissenveld 7, 4941
VK Raamsdonksveer, telefoon: 01621-14550.

Reeds een aantal jaren werden er van de
zijde van de Veterinaire Inspectie en ook
door de inspecteurs van de Europese Com-
missie belast met het toezicht op de naleving
van Richtlijn 64/433/EEG kritische kantte-
keningen geplaatst ten aanzien van de
slachthygiëne in de Nederlandse runder- en
kalverslachterijen.

Tijdens de inspecties door de EEG in sep-
tember 1987 bleken de hygiënische proble-
men dermate groot te zijn dat op een van
de bezochte runderslachterijen van een
acuut gevaar voor de volksgezondheid
sprake was.

Deze gebeurtenis leidde ertoe dat ook het
bedrijfsleven inzag dat er op korte termijn
maatregelen moesten worden genomen.
Ook de Rijksdienst voor de keuring van Vee
en Vlees (RVV) besloot direct maatregelen
te nemen.

Dit alles leidde tot een bijeenkomst van
bedrijfsleven, RVV, VHI en Onderzoeksins-
tituten die resulteerde in het opstellen van
een code voor het hygiënisch slachten van
runderen en kalveren. In deze code werd een
aantal aanbevelingen gedaan die ertoe
moest leiden dat het slachtproces hygiënisch
zou verlopen. Tevens werd tussen bedrijfs-
leven en overheid afgesproken dat alle
EEG-erkende bedrijven en de binnenlandse
slachterijen uiterlijk in het najaar van 1988
volgens deze code zouden werken.
Teneinde na te gaan of er daadwerkelijk
verbetering is opgetreden ten aanzien van
het hygiënisch werken in de runder- en
kalverslachterijen heeft de Veterinaire In-
spectie een actieprogramma \'controle hygië-
nisch slachten runderen en kalveren\' uitge-
voerd in het eerste kwartaal van 1989.
Hierbij werd gecontroleerd of er structureel
zichtbare bezoedeling optrad bij het slacht-
proces (overtreding van artikel 22a, lid 4 van
het Eisenbesluit, Vleeskeuringswet). In to-
taal werden 92 slachterijen geïnspecteerd.

Bij 24 bedrijven was de slachthygiëne onvol-
doende, waarbij er structureel zichtbare
bezoedeling met faeces, haren en dergelijke
optrad. Deze bedrijven kregen een schrifte-
lijke waarschuwing. Tevens werden door de
medewerkers van de RVV alle bezoedelde
karkassen onthouden van goedkeurings-
merken totdat de bezoedeling naar het oor-
deel van de RVV voldoende was verwijderd.
De bezoedeling trad met name op bij het
uitslachten van de achtervoeten, de schou-
ders en het uithalen van het maag-darmpak-
ket. Ten aandien van het handenwassen en
ontsmetten van het gereedschap bleek dat
door geen enkel bedrijf voor 100% aan de
opgestelde code werd voldaan. In het kader
van dit actieprogramma werden er echter
alleen maatregelen genomen indien er struc-
tureel zichtbare bezoedeling van de karkas-
sen optrad.

Na enkele weken zijn de bedrijven die een
schriftelijke waarschuwing hadden ontvan-
gen weer geïnspecteerd. Bij 6 bedrijven was
de hygiëne van het slachtproces nog onvol-
doende, zodat er proces-verbaal werd opge-
maakt waarna de RVV weer de hierboven
vermelde maatregelen nam.
Resumerend kan men stellen dat ten aanzien
van het hygiënisch runder- en kalverslach-
ten een aanzienlijke verbetering is opgetre-
den maar dat het hygiëne-gedrag van de
medewerkers nog verbeterd moet worden.
De hygiëne wordt nog ondergeschikt ge-
maakt aan het slachttempo zodat het ont-
smetten van werktuigen en het handenwas-
sen in de knel komt met alle gevolgen voor
de hygiëne. Er zal door het bedrijfsleven ook
nog veel aandacht moeten worden besteed
aan de discipline van de medewerkers, zodat
er constant een hygiënische werkmethode
wordt toegepast.

De Veterinaire Inspectie is bijzonder erken-
telijk voor de goede samenwerking met de
R VV-medewerkers in de slachthuizen. Mede
daardoor heeft dit actieprogramma een bij-
drage kunnen leveren aan de noodzaak om
de slachthygiëne op een hoger peil te bren-
gen in Nederland.

Naar aanleiding van de inspectieresultaten
in 1988 heeft de Veterinaire Inspectie een
actieprogramma uitgevoerd waarbij de con-
trole op de naleving van artikel 58 van het
Vleeskeuringsbesluit (Vleeskeuringswet)
centraal stond.

In dit actieprogramma is gekozen voor een
waarschuwingsperiode van 3 maanden,
waarbij 180 waarschuwingen werden gege-

ven. De meeste waarschuwingen werden
gegeven ten aanzien van \'bouwtechnische\'
tekortkomingen van de voertuigen en het
onhygiënisch vervoer van vlees. De vlees-
temperatuur bleek meestal te voldoen aan
de wettelijke eisen, hetgeen waarschijnlijk
een gevolg was van de actie van de RVV
terzake.

In april was de waarschuwende fase voorbij
en bij geconstateerde tekortkomingen werd
er verbaliserend opgetreden. Er is in 21
gevallen proces-verbaal opgemaakt.
Gelet op de omvang van het vleesvervoer en
de consequenties voor de volksgezondheid
zal de Veterinaire Inspectie ook in de toe-
komst hieraan aandacht blijven besteden en
dan met name aan het vervoer van het
slachthuis naar de slagers omdat met name
bij dit vervoer de voorschriften nogal eens
werden overtreden.

In juni zal het actieprogramma reinheid bij
aanvang van de werkzaamheden in pluim-
veeslachterijen en -uitsnijderijen van start
gaan.

Hierbij wordt geïnspecteerd of de bedrijven
voldoende gereinigd zijn na afloop van de
werkzaamheden. Mocht blijken dat een be-
drijf onvoldoende schoon is bij de inspectie
dan zal er een schriftelijke waarschuwing
worden gegeven. Indien bij hercontrole van
de gewaarschuwde bedrijven mocht blijken
dat het bedrijf weer onvoldoende rein is dan
zal er proces-verbaal worden opgemaakt.
Tevens zal in alle gevallen waar de reinheid
onvoldoende is, het bedrijf eerst moeten
reinigen alvorens met de werkzaamheden
kan worden aangevangen. Een en ander zal
in samenwerking met de RVV plaatsvinden.

De bepaling en het voorkomen
van residuen van tranquillizers en
de /3-blokker carazolol bij
slachtvarkens

In opdracht van de Veterinaire Hoofdin-
spectie is door het Rijksinstituut voor
Volksgezondheid en Milieuhygiëne (RIVM)
onderzoek verricht naar de bepaling en het
voorkomen van residuen van veterinaire
tranquillizers (kalmeringsmiddelen) en van
de /3-blokker carazolol bij slachtvarkens.
Bij de produktie van varkensvlees werd in
het verleden doelbewust geselecteerd op een
welbevleesd type varken met een dunne
speklaag. Door deze selectie werd ongewild
een zeer stress-gevoelig type varken ontwik-
keld. Deze stress-gevoeligheid, anders ge-
zegd het onvermogen tot aanpassing, uit
zich niet alleen bij bijv. verhokken van
dieren, maar vooral bij het transport van de
slachtrijpe varkens naar het slachthuis. De
hierbij optredende stress — gevolg van
opdrijven, hergroeperen met vreemde die-
ren en het transport zelf — kan leiden tot
een aanzienlijke schadepost voor de var-
kensmesterij en wel door;

2. kwaliteitsverlies van het varkensvlees.
Teneinde deze zogenaamde transportschade
te voorkomen of althans te beperken wor-
den bovengenoemde middelen aan varkens
toegediend. Aangezien deze middelen en-
kele uren voor het slachten worden toege-
diend kan dit aanleiding geven tot residuen
ervan in het varkensvlees.

Voor het opsporen van deze residuen wer-
den varkensnieren onderzocht en daarvoor
is nu een analysemethode ontwikkeld geba-
seerd op hogedruk vloeistofchromatografie
(HPLC) met UV-spectrum identificatie. De
identificatiegrenzen variëren van minder
dan 1 tot 2,5 Mg/kg afhankelijk van het
residu. Dit onderzoek naar residu dient
plaats te vinden in het kader van de EG-
richtlijn met betrekking tot de aanwezigheid
van residuen van dierbehandelingsmiddelen
in dieren en vers vlees.
De uitvoering van deze richtlijn is beschre-
ven in het \'Nationaal Plan overige stoffen
Nederland 1989\'. Hierin wordt uitgegaan
van onderzoek met een door het Rijkskwa-
liteitsinstituut voor Land- en Tuinbouwpro-
dukten (RIKILT) ontwikkelde methode.
Bevestigingsonderzoek van verdachte en
positieve monsters vindt plaats met de bo-
vengenoemde, door het RIVM ontwikkelde,
methode.

In het kader van een oriënterend onderzoek
werden door het RIKILT 1003 monsters
onderzocht. Hiervan kwamen 31 monsters
in aanmerking voor vervolgonderzoek door
het RIVM. Geconcludeerd wordt dat in
2,6% van de Nederlandse slachtvarkens
residuen van tranquillizers of carazolol aan-
wezig zijn en wel in 2,0% azepromazine,
0,2% azaperon, 0,2% carazolol en 0,2%
azepromazine gecombineerd met carazolol.
Halperidol, xylazine, propiopromazine en
chloorpromazine werden bij dit onderzoek
niet aangetoond.

Overeenkomsten met Japan en
de VS betreffende wederzijdse
erkenning van het toezicht op
Goede Laboratorium Praktijk

In december 1988 zijn drie overeenkomsten
gesloten betreffende de wederzijdse erken-
ning van het toezicht op de naleving van
Goede Laboratorium Praktijk (GLP) bij
laboratoriumonderzoek in Nederland ener-
zijds en in de Verenigde Staten en Japan
anderzijds.

GLP is een systeem van kwaliteitsbewaking
van laboratoriumonderzoek. De toepassing
van GLP is in veel landen voorgeschreven
voor het veiligheidsonderzoek aan stoffen
en preparaten in het kader van hun toelating
of registratie. Het gaat daarbij met name om
geneesmiddelen, diergeneesmiddelen, be-
strijdingsmiddelen en industriële chemica-
liën. Op de naleving van GLP door labora-
toria wordt in Nederland toezicht gehouden
door het Staatstoezicht op de Volksgezond-
heid, Veterinaire Hoofdinspectie, namens
alle Ministeries die betrokken zijn bij de
beoordeling van de genoemde stoffen en
preparaten.

— Een \'Memorandum of Understanding\'
met de Amerikaanse Food and Drug Admi-
nistration (FDA), betreffende met name de
toepassing van GLP bij het onderzoek aan
geneesmiddelen en diergeneesmiddelen.

— Een overeenkomst met het Japanse Mi-
nistry of Health and Welfare (MHW) betref-
fende de toepassing van GLP bij het onder-
zoek aan geneesmiddelen.

— Een overeenkomst met het Japanse Mi-
nistry of International Trade and Industry
(MITI) en het MHW betreffende de toepas-
sing van GLP bij het onderzoek aan indu-
striële chemicaliën.

In oktober 1988 werd al een Memorandum
of Understanding gesloten met het Ameri-
kaanse Environmental Protection Agency
(EPA) betreffende het onderzoek aan be-
strijdingsmiddelen en industriële chemica-
liën.

B. wederzijdse aanvaardbaarheid van on-
derzoekgegevens die in het andere land
voor de beoordeling van de veiligheid
geproduceerd zijn als laboratoria aan de
GLP-eisen voldoen, en

C. afspraken voor informatie-uitwisseling
en verdere samenwerking tussen de lan-
den.

— de instanties die de veiligheid van de
genoemde stoffen en preparaten beoordelen
kunnen door deze overeenkomst een beter
inzicht krijgen in de kwaliteit van Ameri-
kaanse en Japanse laboratoria die hiervoor
onderzoek hebben uitgevoerd.

— onderzoek dat in Nederland is uitge-
voerd en voldoet aan de GLP-eisen zal
onder gebruikelijk voorbehoud van de Ne-
derlandse inspecties aanvaardbaar zijn voor
de genoemde Japanse en Amerikaanse
autoriteiten.

De noodzaak van afzonderlijke buiten-
landse inspecties is hiermee komen te ver-
vallen.

Een EG-regeling met als doel het
verminderen van het aantal
gevallen van voedselinfecties en
voedselvergiftigingen bij de mens

Het aantal gevallen van bacteriële voedsel-
infecties bij de mens is in vele landen
aanzienlijk en toenemende, waarbij hoofd-
zakelijk voedingsmiddelen van dierlijke
oorsprong als infectiebron kunnen worden
aangemerkt. In 1988 werd in de internatio-
nale pers met name aan de problemen rond
Listeria monocytogenes in kaas (Frankrijk)
en Salmonella enteritidis in eieren (Enge-
land) nogal wat aandacht besteed met als
gevolg optredende handelsbelemmeringen.
Het één en ander was voor de EG-Commis-
sie aanleiding een EG-regeling te ontwikke-
ling ter vermindering van het aantal geval-
len van voedselinfecties en voedselvergif-
tigingen bij de mens. Hiertoe moest met
name de besmetting van produkten van
dieriijke oorsprong en dus ook de infectie
bij de dieren worden teruggedrongen. Rap-
portering, monitoring en bewaking stonden
hierbij de EG-Commissie voor ogen.
Een concept-voorstel voor een Raadsveror-
dening werd opgesteld, dat momenteel in
bespreking is in de Commissie Werkgroep-
vergaderingen.

De verordening heeft als titel: \'Council
Regulation concerning the controls for the

prevention of zoonoses and of zoonotic
agents in animals and products of animal
origin in order to prevent outbreaks of
foodborne infections and intoxications\'.
In het kader hiervan wordt verstaan onder;

— \'zoonoses\'; die ziekten en infecties die op
natuurlijke wijze tussen gewervelde dieren
en mensen kunnen worden overgebracht;

— \'zoonotic agent\'; elke bacterie, virus of
parasiet die een zoönose kan veroorzaken;

— \'animal product\'; eetbare en oneetbare
produkten van dierlijke oorsprong.
Hieronder volgt zeer in het kort de essentie
van hetgeen het conceptvoorstel inhoudt.
Het bevat de regels ter bewaking van zoön-
osen en hun verwekkers in de Lid-Staten.
Gegevens dienen te worden verzameld over
het aantal ziektegevallen per zoönose bij
mens en dier en voor wat betreft het laatste
niet alleen huisdieren. Tevens dienen gege-
vens verzameld te worden over het voorko-
men van de verwekkers van zoönosen bij
huisdieren en andere dieren, in dierlijke
produkten, in de omgeving van het dier en
in diervoeders.

Acties kunnen worden ondernomen op
plaatselijk, nationaal of communautair ni-
veau ter bewaking van de zoönosen en hun
verwekkers. Iedere Lid-Staat dient zorg te
dragen voor een goede coördinatie binnen
zijn land tussen de volksgezondheid en
dierengezondheid en eventuele andere in-
stanties en moet één instantie aanwijzen
voor het doorzenden van de verzamelde
benodigde gegevens naar de EG-Commis-
sie.

Met het oog op epidemiologisch onderzoek
is registratie en identificatie van dieren
noodzakelijk. Laboratoria voor onderzoek
naar en identificatie van zoönose-verwek-
kers dienen door de Lid-Staat te worden
aangewezen. Tevens zal een communautair
reference laboratorium door de EG-Com-
missie moeten worden aangewezen.
Teneinde een begin te maken denkt de EG-
Commissie aan het geïnformeerd worden
over het voorkomen bij mens en dier van
momenteel een gering aantal ziekten, te
weten: campylobacteriose, listeriose, Salmo-
nellose, toxoplasmose en yersiniose alsmede
de verwekkers ervan. Daarnaast dient, aan-
gegeven in een nationaal plan, een monito-
ring plaats te vinden bij dieren op bedrijven
ten aanzien van Campylobacter coli/jejuni,
Salmonella en Toxoplasma; in diervoeders
ten aanzien van Salmonella; en ter plekke
van de produktie van voedsel van dierlijke
oorsprong een keuze uit Campylobacter
coli/jejuni. Listeria, Salmonella en Yersinia
enterocolitica, het een en ander ter beoorde-
ling van de Lid-Staat doch in relatie tot het
directe gevaar voor de mens, de mate van
voedselprocessing en controle op hygiëne en
juiste wijze van produceren.
De wijze waarop en de mate waarin moni-
toring dient plaats te vinden alsmede de te
nemen maatregelen ter wering en bestrijding
van zoönosen en hun verwekkers worden
eveneens in het document vastgelegd, doch
moeten thans nog nader worden uitgewerkt.

Op 3 mei jl. werd in België het eerste geval
van varkenspest sinds 27 juli 1988 gecon-
stateerd. Het betrof een bedrijf te Wuustwe-
zel. Provincie Antwerpen, met 122 zeugen.
Alle op het bedrijf aanwezige dieren die
vatbaar voor varkenspest zijn, zijn afge-
maakt en gedestrueerd. Een verplaatsings-
verbod is ingesteld. Voor de provincie Ant-
werpen is de varkenspest-vrij status opge-
schort.

In Nederland kwamen in het tijdvak van 16 t/m
30 april de volgende gevallen van besmettelijke
dierziekten waarvan aangifte verplicht is voor:

1 Contactdag voor de Pluimveehouderij, pri-
maire sector. \'Het Spelderholt\', Beekbergen
(inl. tel. 05766-6242).

1 Jubileumcongres FIDIN: \'Zit de dierenarts
op het juiste paard?\'; RAI Congres Centrum,
Amsterdam (pag. 1330 (1988), 526).

6 ZOO NV (i.o.). Presentatie, Capelle a/d
IJssel, Stationsplein 14; 20.30 uur (pag. 636).

7 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Ledenverga-
dering, Dierenartsenpraktijk te Etten-Leur;
20.00 uur.

7 Ned. Ver. Parasitol. Themadag \'Nematoda
in relatie tot ziekten bij mens, dier en plant
en in milieustudies\', Utrecht (pag 526).

8 ZOO NV (i.o.). Presentatie, Amsterdam,
Hotel Belfort, Surinameplein; 20.30 uur
(pag. 636).

8 10e Ned. Kampioenschappen Kleiduiven-
schieten voor dierenartsen. Organisator
Boehringer Ingelheim B.V. Vetmedica.

12—13 Management Forum \' Detailed aspects
of European Animal Health Registration\',
London. (Inl.: red. secr.)

13 Symposium Ned. Ver. Microbiol \'Immuno-
chemische- en DNA-hybridisatietechnie-
ken\', Wageningen (pag. 527).

18—21 4th International DLG Poultry Sympo-
sium: \'Poultry Production in Hot Climates\',
Hameln (BRD).

21 Internationales DLG-Seminar \'Wirtschaft-
liche Qualitätsfleischerzeugung mit Schwei-
nen\', Hannover (inl. tel. 069-71680).

21—24 Internationale Fachausstellung für Ge-
flügel- und Schweineproduktion und -Verar-
beitung \'Hühn und Schwein \'89\', Hannover.

23—25 Homöopathie für Tierärzte, Zeil
(Main). Informationen Tel. (07221) 64029
Karlsbad (Begrenzte Teilnehmerzahl).

25—27 Eur. Conference on Health and Social
Aspects in Swine Production, Kopenhagen.

27 \'De betekenis van spontane heterogene tu-
morziekten bij huisdieren\', Mini-Sympo-
sium, Amsterdam (pag. 586).

2—7 WAVFH Xth (Jubilee) International
Symposium, Stockholm (pag. 115, inl. tevens
op het redactiesecretariaat).

23—27 4, Weltkongreß über angewandte Gene-
tik in der Tierzucht, Edinburgh (UK).

5—7 Ist Congress of the Eur. Soc. for Vet.
Virology. Lüttich. Inl. tel. (0511) 8568841.

25—30 4th International Congress of Veteri-
nary Anaesthesia, Utrecht (inl. Vkgr. Radio-
logie Fac. D.).

28—31 40th Annual Meeting of the European
Assoc. for Animal Production (EAAP Stu-
diedagen). Dublin, leriand (inl. vet. secreta-
riaat).

28—I sept. 6th Conference on \'Livestock Pro-
duction and Diseases in the Tropics\', Wage-
ningen (pag. 900, 1988, 473).

28—1 sept. Vllth Internat. Symposium on the
Ruminant Physiology, Sendai (Japan).

7—9 15th Annual Internat. Congress on Vet-
erinary Acupunture, Seattle, Washington,
USA (inl.: Dr. M. Shader, Box 216, Chester
Springs, Pennsylvania 19425, tel. 215-827-
7742).

9—14 15th Conference of European Compa-
rative Endocrinologists, Leuven, België (inl.
tel. 091-233765 en red.secr.).

Een van de consequenties van het praktize-
ren als dierenarts is het in dienst hebben van
personeel.

Of men nu praktizeert als eenling, of in een
groepspraktijk, er zal op zijn minst al gauw
een dierenartsassistente nodig zijn en naar-
mate een groepspraktijk groter wordt neemt
het aantal werknemers toe. In die arbeids-
verhoudingen wil nog weieens iets fout gaan
en dat zijn vaak problemen die voorkomen
kunnen worden.

Om die reden heeft de KNMvD in 1986 de
publikatie \'Het in dienst nemen van perso-
neel\' doen uitgaan. Verder beschikt de
KNMvD over een tweetal modelcontracten:
voor assisterende en waarnemende dieren-
artsen, welke ter beschikking staan van
onze leden. Ook heeft de KNMvD in overleg
met VEDIAS (Vereniging van dierenartsas-
sistenten) een modelcontract opgesteld,
waarbij tevens adviezen voor primaire en se-
cundaire arbeidsvoorwaarden worden gege-
ven.

De basis van veel conflicten wordt namelijk
reeds gelegd bij het sluiten van een arbeids-
overeenkomst. Er worden met name geen
duidelijke afspraken gemaakt omtrent: te
verrichten taken, arbeidstijden, vakanties,
overuren, salaris en toekomstige ontwikke-
ling daarvan, vrije dagen bij bijzondere gele-
genheden enz. Soms worden die afspraken
wel gemaakt, maar niet schriftelijk vastge-
legd. Als er dan een situatie komt waarin de
partijen het niet eens kunnen worden, dan is
Leiden in last.

Hoewel een arbeidsovereenkomst mondeling
kan worden gesloten, verdient het dus alle
voorkeur om een dergelijke overeenkomst
op schrift te stellen.

Als men geen gebruik maakt van modelcon-
tracten, dient men rekening te houden met
het feit dat men zich. ook als dierenarts, te
houden heeft aan een aantal wetten.
Dat zijn op de eerste plaats de Wet op de
Loonbelasting en de Sociale verzekerings-
wetten. Voor de fiscus en de Bedrijfsvereni-
ging is de feitelijke situatie bepalend en niet
hetgeen al of niet schriftelijk is afgesproken.
Indien blijkt dat een contract niet overeen-
komt met de feitelijke situatie, zijn de kos-
ten (navordering loonbelasting en premies
plus eventuele boetes) voor rekening van de
werkgever. Wat dit betreft vormen afspra-
ken over diverse onkostenvergoedingen te-
genwoordig een extra risico omdat die, als
de inspecteur ze bij controle achteraf niet
acceptabel vindt, de werkgever op een forse
navordering kunnen komen te staan.
De dierenarts-werkgever heeft verder ook
nog te maken met wettelijke bepalingen om-
trent: minimum lonen, aantal vakantieda-
gen, vakantiegeld, duur van de proeftijd, op-
zegtermijnen, opzegmogelijkheden en
onmogelijkheden enzovoorts.
Deze gehele materie is zo complex, dat het
verstandig is om zich te houden aan model-
contracten of zich goed te laten adviseren op
dit gebied. Het secretariaat van de KNMvD
beschikt over voldoende informatie om u
adequaat te ondersteunen.
Behalve deze materiële kant van een ar-
beidsovereenkomst, is de sociale kant van
nog grotere importantie. Ook in de dieren-
artsenpraktijk geldt dat arbeidsvreugde
minstens zo belangrijk is als de financiële
beloning voor de geleverde prestatie.
Veel reacties van werknemers, zoals apathie
en gebrek aan werklust, vinden hun oor-
sprong niet in die werknemer zelf, maar in
het slechte werkklimaat.
De dierenarts-werkgever bevindt zich in de
plezierige omstandigheid dat een groot aan-
tal sterk gemotiveerde jonge mensen staat te
trappelen om in onze ondernemingen aan de
slag te kunnen gaan.
Durf die positief ingestelde jongelui een
kans te geven, geef ze leiding en geef ze de
mogelijkheid om zich als mens te ont-
plooien.

In The Veterinary Record w&n 15 april 1989
is een samenvatting opgenomen van een
toespraak van Mr. John Foster, aftredend
president van de BSAVA (British Small
Animal Veterinary Association). Betref-
fende het voorschrijven en distribueren
van geneesmiddelen in de veterinaire prak-
tijk zegt Mr. Foster het volgende:

\'The rights of the veterinarian to prescribe
and dispense veterinary medicines in the
new market (bedoeld wordt de komende
Europese Gemeenschap) are by no means
assured. IVe must be above reproach and
criticism on our standards of dispensing.
The accusation that \'veterinary surgeons are
unfit to handle medical products\' must be
turned aside.\'

In verband met deze opmerking heeft de
voorzitter van de KNMvD de volgende
brief aan Mr. Foster gestuurd:

I have read with interest the summary of
your \'State of the Union\' message as pub-
lished in \'The Veterinary Record\' of April
15, 1989.

My interest was especially directed to your
remarks with regard to the rights of the
veterinarians to prescribe and dispense med-
ical products. This problem is a topic in our
country too and we fully share your view,
that these rights should be maintained.
I sincerely hope that the BSAVA as well as
the BVA, together with the Royal Nether-
lands Veterinary Association and probably
associations of other countries, will support
the national delegations within the F. VE. in
order to defend our rights of prescription
and dispension of medical products.
Please find enclosed an editorial, translated
into English, which was published in our
Veterinary Journal of April I, 1989.
1 believe that this summarises our position
and fully underlines your association\'s view-
point, which, as I hope, will be defended
strongly in the future.

Tijdens de eerste vergadering is geïnventa-
riseerd welke gegevens voorhanden waren.
Vervolgens heeft de Commissie Statistiek
zich bezig gehouden met de vraag welke b

gegevens verzameld moeten worden en
waarom. In de volgende vergadering zal
hier verder op worden ingegaan.
KONINKLIJKE NEDERLANDSE MAATSCHAPPIJ VOOR DIERGENEESKUNDE

Helaas is het bestaan van de Stichting Ge-
zondheid en Welzijn Gezelschapsdieren
aan te weinig dierenartsen bekend.
Daarom een kort overzicht van hoe de
Stichting georganiseerd is en wat zij doet.
De Stichting is in 1979 opgericht als Com-
missie en sinds 1 januari 1989 omgezet in
een Stichting.

Het bestuur wordt gevormd door leden
van de:

— Koninklijke Nederlandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde;

— Nederlandse Vereniging tot Bescher-
ming van Dieren;

— Dibevo;

— Nederlandse Vereniging van Fabrikan-
ten en Importeurs van samengesteld
voedsel voor kleine huisdieren;

en heeft als adviseurs vertegenwoordigers
van:

— het ministerie van Landbouw en Visse-
rij;

— het ministerie van W.V.C.;

— de Faculteit der Diergeneeskunde.

d. het publiceren van adviezen en het
verstrekken van informatie met be-
trekking tot gezondheid en welzijn van
gezelschapsdieren;

e. het uitbrengen van adviezen inzake
wetgeving met betrekking tot gezel-
schapsdieren.

Structuur en werkwijze
Om organisaties die met betrekking tot ge-
zelschapsdieren landelijk werkzaam zijn,
bij het werk te betrekken, is gekozen voor
een organisatie waarbij door de Stichting
werkgroepen, waarin de landelijk werk-
zame organisaties vertegenwoordigd zijn,
zijn ingesteld, welke ieder bepaalde catego-
rieën gezelschapsdieren omvatten. Via een
in de werkgroep zelf opgestelde prioritei-
tenlijst worden diverse problematieken be-
handeld en eventuele adviezen aan de
Stichting voorgelegd. De wijze van hande-
len met deze adviezen is redelijk uiteenlo-
pend. In een aantal gevallen wordt het ad-
vies aan de Overheid doorgegeven, in
andere gevallen wordt gekozen voor voor-
lichting aan het publiek.
Op dit moment heeft de Stichting de vol-
gende werkgroepen:
Werkgroep Honden;
Werkgroep Katten;
Werkgroep Vissen;
Werkgroep Vogels;
Werkgroep Reptielen en Amfibieën;
Werkgroep Knaagdieren en Konijnen.
De volgende folders zijn door de
S.G.W.G. uitgebracht:

Deze folders en leaflets kunt u (tegen ver-
goeding van de portokosten) aanvragen bij
de coördinator van de Stichting Gezond-
heid en Welzijn Gezelschapsdieren: me-
vrouw drs. T. A. Noorman-Beulink, Post-
bus 10271, 7301 GG Apeldoorn; telefoon
055-661266.

Op 28 februari jl. werd een zeer geani-
meerde en druk bezochte vergadering ge-
houden; 98 leden waren aanwezig.

Prof dr. A. de Kruif, Gent, (Endometritis
bij de merrie) haalde diverse punten naar
voren omtrent onderzoek en behandeling;
onder andere de waarde van het cytolo-
gisch onderzoek; vergelijkende cijfers.
Drs. E. Welling, Blaricum, (Orthopedie bij
het paard) bracht enige patiënten uit hun
kliniek in het beeld; ook de ostheosynthese
kwam hierbij ter sprake.
Een uitstalling van de bij de onderwerpen
benodigde apparatuur werd verzorgd door
Instruvet.

Het vaccinatieboekje voor paarden, een
zelfde soort model als bij de gezelschaps-
dieren, werd geïntroduceerd; Dopharma
sponsorde de eersten.

De Jaarvergadering volgde hierna.
Naast de groepsorganisatorische zaken
werd er onder andere gediscussieerd over
KWPN-merriekeuring, specialisatie, PAO-

D, internationale grensverlegging bij het
dopingonderzoek, herfstexcursie naar Nor-
mandië.

P. W. Th. Stolk, Leersum, penningmeester
(C. en E. Bank te Utrecht, 69.94.62.444,
giro bank: 75651; contributie: ƒ65,— en
ƒ 10.— (lustrumfonds); rustende dieren-
artsen: ƒ40,—)

H. W. F. Swart, Doetinchem, lid
Collega R. van den Hoven trad reglemen-
tair af als penningmeester; met hem ver-

trok een gezellig en waardevol bestuurslid,
inventief, humoristisch; onder applaus
nam hij het traditionele herinneringsca-
deau in ontvangst.

De herfstexcursie van de Groep Paarden-
praktici naar Normandië vindt plaats op 2,
3 en 4 oktober 1989 (voornamelijk gynae-
cologie). De leden ontvangen een uitge-
breide mailing.

Het bestuur van de Nederlandse Vereni-
ging van Dierenartsvrouwen is na de jaar-
vergadering van 14 maart 1989 als volgt
samengesteld:

In het kader van 125-jarig bestaan
van de KNMvD organiseerde de
NVvD op 2 september 1987 een
\'dagje Uithof voor oudere collega\'s
en hun partners en voor weduwen
van collega\'s. Dit initiatief viel toen
zo in de smaak, dat het bestuur van
de NVvD met de hand op het hart
moest beloven nog eens zo\'n bijeen-
komst te organiseren. Dat zal gaan
gebeuren in mei 1990. Geprobeerd
zal worden weer een \'veterinaire
plaats\' te bezoeken. Houdt u dus nu
alvast de meimaand van het volgend
jaar vrij.

De oudere dierenartsen kennen de tijd nog
dat de praktijk echt bestond uit zware li-
chamelijke arbeid. Geleidelijk aan is dit
wat minder geworden. In vergelijking tot
een niet-praktizerende dierenarts heeft de
prakticus echter nog steeds niet te klagen
over een gebrek aan lichaamsbeweging.
Spuitend of niet-spuitend, verlossend of
niet-verlossend, de dierenarts staat onder
druk.

Andere disciplines staan klaar om het
werk, dat steeds door dierenartsen gedaan
is, over te nemen. De dierenarts moet zich
dus waar maken, zoals trouwens iedere
discipline dat moet.

Er staat druk op de ketel die er af en toe
eens af moet. Ontspanning, hobbies, sport,
feesten enz. geven je de kans weer eens wat
energie op te laden.

Zoals gebruikelijk zullen er vier sporten
beoefend worden: hockey, voetbal, tennis
en bridge.

De voetbalvelden bevinden zich op korte
afstand van het congrescentrum \'De Brug\',

Daardoor is het gemakkelijk het terrein te
bereiken. Juist omdat het zo dichtbij ligt is
het eenvoudig voor die supporters, die
even iets anders willen, gebruik te maken
van de alternatieven die er zijn. De afde-
ling Noord-Brabant is groot en we ver-
wachten dan ook een grote deelname. Wij
bieden u de unieke gelegenheid om uw
minder collegiale collega op vriendschap-
pelijke manier \'een pootje te lichten\'. Als u
over de streep gaat, wordt u dit keer niet
door hoge instanties, maar slechts door de
scheidsrechter teruggefloten.
Tussen de middag kunt u in het clubhuis
lekker onder elkaar van de lunch genieten.

De hockey-activitcitcn vinden op enkele
kilometers van \'De Brug\' plaats in Hel-
mond. De vereniging HUAC heeft haar
velden ter beschikking gesteld. Voor het
eerst in de geschiedenis zullen wij de be-
schikking hebben over twee kunstgras-
velden. Een prettig idee omdat wij hierdoor
vrijwel onafhankelijk zijn van de weersom-
standigheden. Ook hier is de lunch in het
clubhuis, met als voordeel een wat intie-
mere sfeer. Andere jaren was de hoeveel-
heid sporters wel eens zo groot dat de
pauze tussen de middag wat rommelig ver-
liep. Dit risico heeft u in elk geval deze

Deze activiteiten vinden plaats in \'De
Brug\'. U bent gelijk op de plaats van be-
stemming en hebt alles bij de hand. De
ideale situatie naar ons idee!

Omdat alles zo dicht bij elkaar ligt, heeft u
steeds de mogelijkheid om er voor korte of
langere tijd \'tussenuit te knijpen\'. Een
frisse duik in het zwembad van \'De Brug\'
doet wonderen. Een middagdutje is geen
probleem.

Bovendien hebben wij fietsroutes voor u
klaarliggen; dus u kunt even een fiets hu-
ren en van de mooie omgeving van Mierlo
genieten.

\'s Avonds is er voor alle deelnemers een
warm buffet in \'De Brug\' en natuurlijk de
prijsuitreiking. Om ongeveer half tien
loopt het buffet over in de warming-up
party. Daar zal de Veterinaire Blaaskapel
historie maken met haar eerste optreden;
een ware première dus! Tevens zal één en
ander muzikaal omlijst worden om aan het
gebeuren een ontspannen sfeer te geven.
Na afloop kunt u vroeg of laat naar bed
zonder bezorgd te zijn dat u onverant-
woord het verkeer in duikt. U bent al
thuis!

De ziektekostenverzekering
van ZOO NV voor honden
en katten is niet zinvol
en op sommige punten
onaanvaardbaar

In dit voorjaar heeft de Schadeverzeke-
ringsmaatschappij ZOO N.v. (i.o.) (hierna
te noemen ZOO N.V.) bij monde van col-
lega H. J. A. J. Heuthorst en de heer R. L.
Schreuder, makelaar in assurantiën, aan
een aantal collegae een verzekering gepre-
senteerd voor honden en katten. Het be-
treft een verzekering tegen kosten ten ge-
volge van ziekte, ongevallen en overlijden.
Aan de ene kant is de verzekering, voorzo-
ver wij kunnen beoordelen, technisch en
commercieel voor de verzekeringsmaat-
schappij een goed doordacht produkt.
Echter er zal juridisch nog wel het een en
ander bijgeschaafd moeten worden.
Aan de andere kant willen wij een be-
schouwing geven waaruit blijkt, dat de
verzekering niet zinvol en op sommige
punten onaanvaardbaar is. We doen dit
aan de hand van de volgende vragen:

1. Is deze ziektekostenverzekering voor de
eigenaar zinvol? (De ongevallen- en
overlijdensverzekering laten we buiten
beschouwing).

2. Is de wijze waarop de prakticus bij deze
ziektekostenverzekering betrokken is
aanvaardbaar?

Ad I. De grondgedachte van verzekeren
is, dat de verzekerde (in casu de diereige-
naar) geen risico loopt op financiële uitga-
ven, die niet of zeer moeilijk te dragen
zijn.

Heeft de eigenaar dan ook een groot finan-
cieel risico bij de dierenartskosten van zijn
hond of kat?

Naar onze mening is dit niet het geval zo-
als blijkt uit het volgende onderzoekje.
In vijf gezelschapsdierenpraktijken die al-
len Ie- en 2e-lijns diergeneeskunde bedrij-
ven, is nagegaan hoe hoog de dierenarts-
kosten per dier waren in 1987.
Het betreft voor iedere praktijk tien hon-
den en tien katten, waarvan de eigenaar
ook in 1986 en 1988 dezelfde praktijk con-
sulteerde. Het zijn dus honden en katten,
waarvan de eigenaar, naar men mag aan-
nemen, een goede relatie heeft met de be-
treffende praktijk. De steekproef werd
vanzelfsprekend aselect genomen.
De totaal gemiddelden moeten worden
verhoogd met ƒ 10,- voor de honden en
ƒ 40,- voor de katten om te corrigeren op
inflatie, niet berekende waarnemingsko-
sten en entingen. Namelijk niet elk dier

Tabel 1. Dierenartsenkosten (in guldens) in 1987. Per praktijk is het gemiddelde aangegeven over
10 honden en 10 katten. De getallen tussen haakjes geven aan het dier met de laagste respectievelijk
hoogste kosten.

Praktijk	Honden	Katten
	gemiddelde	gemiddelde
1	120 (56-173)	60(27-104)
11	203 (82-409)	113 (35-349)
111	396 (45-529)	165 (35-410)
IV	114 (43-195)	53 ( 0-439)
V	117 (50-228)	87 (11-165)
Totaal gemiddelde over 50 honden/katten	190,	97
Gecorrigeerd (zie tekst)	200	140
NIPO enquête 1984	96	72

was geënt en dat wordt wel verplicht door
ZOO N.V. Dus de jaarlijkse dierenartskos-
ten zijn ƒ200,- voor een hond en ƒ 140,-
voor een kat in praktijken waar le- en 2e-
lijns diergeneeskunde wordt bedreven.
Landelijk gezien was dit in 1984 in alle
praktijken ƒ96,- respectievelijk ƒ 72,- (zie
tabel).

ZOO N.V. berekent een premie per jaar
van circa ƒ 300,- voor honden en circa
ƒ250,- voor katten. De verzekering moet
afgesloten worden voor een periode van
minimaal driejaar. Dus het kost de eige-
naar minimaal ƒ900,- respectievelijk
ƒ750,-.

Uit de tabel blijkt dat het zeer onwaar-
schijnlijk is, dat een eigenaar in 3 jaar een
dergelijk bedrag moet neertellen voor dier-
geneeskundige behandeling.
Immers hoge bedragen die de eigenaar be-
taalt, zijn bedragen voor behandelingen
die in verreweg de meeste gevallen één-
maal plaatsvinden in een dierenleven. Ie-
dere eigenaar doet er verstandiger aan een
enkele keer enige honderden guldens op te
brengen, dan zich te verzekeren. In elk
huishouden bestaan dergelijk incidentele
uitgaven voor mens, huis of auto.
En als deze bedragen een enkele keer niet
op te brengen zijn, dan rijst de vraag of
ƒ900,- per 3 jaar wel te betalen zijn.
In elk geval is duidelijk, dat ziektekosten-
premies evident hoger liggen dan de die-
renartskosten. Dit zou ook niet anders
kunnen omdat de verzekeringsmaatschap-
pij vanzelfsprekend winst moet maken.
Gevolg is dat geneeskunde van het gezel-
schapsdier onnodig duurder wordt. In
deze tijd van beheersing van uitgaven is
dat een ongewenste situatie.
Hoge bedragen (bedoeld wordt van ƒ700,-
tot ƒ 3000,-) ten gevolge van kostbare chi-
rurgische ingrepen zoals bijvoorbeeld her-
nia-, maagtorsie- en gecompliceerde ortho-
pedische operaties zaten niet in onze
steekproef. ZOO N.V. zou hiervoor een ca-
lamiteitenverzekering met eigen risico kun-
nen opzetten.

Ad 2. ZOO N.V. vindt het essentieel dat de
prakticus achter de verzekering staat.
Daarom is ZOO N.V. van mening dat de
prakticus de polissen aan de man moet
brengen. Hiertegenover staat dat de prak-
ticus een computer van ZOO N.V. te leen
krijgt. Eén en ander wordt vastgelegd in

een samenwerkingscontract. Hoeveel po-
lissen \'verkocht\' moeten worden, wordt
niet vastgelegd. Dus het \'bezit\' van deze
computer heeft een wankele basis. Daarbij
moet de prakticus zich afvragen hoe hoog
de servicekosten zijn van deze computer.
Bovendien zal het voor de prakticus een
probleem zijn een verzekering aan te ra-
den, waarvan de premie in vrijwel alle ge-
vallen hoger is dan de dierenartskosten.
Immers het stelt de vertrouwensrelatie tus-
sen dierenarts en eigenaar op de proef
Aan de prakticus wordt door ZOO N.V.
een omzetstijging voorgespiegeld. De ver-
onderstelling is dat de verzekerde frequen-
ter de dierenarts zal bezoeken.
Als dat zo is, dan zal de verzekeraar een
grotere invloed uit gaan oefenen op de ta-
rieven. Gevolg is dat de omzet niet of
nauwelijks zal toenemen, maar wel het
aantal patiëntencontacten.
De prakticus zal een wezenlijk stuk van
zijn vrijheid inleveren. Zijn tariefbeleid zal
niet meer getoetst worden aan de opvattin-
gen van de eigenaar of (buurt)-collegae,
maar mede aan de inzichten van de verze-
keringsmaatschappij. We moeten hier met
name denken aan de tarieven die niet vast-
gesteld zijn door de tarievencommissie van
de KNMvD.

Tevens zal het diagnostisch en therapeu-
tisch handelen van de dierenarts door
ZOO N.V. onder meer op commerciële ba-
sis getoetst worden. Naar onze mening is
het beter dit te toetsen aan hetgeen binnen
PAO, op congressen of in de literatuur
wordt gebracht of aan het oordeel van de
Ereraad dan wel Tuchtcollege. Dit laatste
in het kader van de nieuwe Wet Uitoefe-
ning Diergeneeskunde.

Ad 3. Dierenartsen die geen polissen aan
de man brengen, omdat ze niet gebonden
willen zijn aan een verzekeringsmaatschap-
pij en omdat ze vinden dat de diergenees-
kunde onnodig duur wordt, vallen buiten
de boot. Een eigenaar die zich toch zou
willen verzekeren, kan niet ingeschreven
worden in de praktijken van deze collegae.
De keuze van de eigenaar zal dan niet
meer alleen gebaseerd zijn op de kennis en
kunde van de dierenarts, maar op de vraag
of deze collega aangesloten is bij (afhanke-
lijk is van) één verzekeringsmaatschappij.
Dit vinden wij voor een vrije beroepsgroep
onaanvaardbaar.

Een ander gevolg voor de beroepsgroep is
dat 200 dierenartsen (dit is het minimale
aantal dat nodig is voor ZOO N.V. om te
kunnen starten) geautomatiseerd worden
op een wijze die niet zal sporen met de ad-
viezen in de nabije toekomst van de Com-
missie Automatisering van de Groep Ge-
neeskunde van het Kleine Huisdier.
Bovendien worden tijdstip en tempo van
computerisering opgedrongen.

1. Voor een eigenaar de diergeneeskunde
onnodig duurder maakt en vrijheid van
dierenartsenkeuze aanzienlijk beperkt.

3. Voor de beroepsgroep de individuele af-
hankelijkheid van een commerciële in-
stelling onaanvaardbaar is.

Ondergetekenden hadden de behoefte deze
gedachte neer te leggen bij hen die een sa-
menwerkingsverband overwegen met ZOO
N.V. en bij de betrokken besturen binnen
de KNMvD die hun standpunt zullen gaan
bepalen.

MADERA (Mission d\'Aide au Développement
des Economies Rurales en Afghanistan), een in
Parijs gevestigde organisatie welke zich bezig
houdt met diverse hulpprojecten in Afghani-
stan, zoekt voor één van haar activiteiten een

voor een periode van 2 jaar. Accent van werk-
zaamheden ligt op het gebied van veldwerk: het
organiseren van preventieve veterinaire zorg het
begeleiden van een 20-tal veterinaire assistenten
en zoötechnische activiteiten.

— redelijke schriftelijke en mondelinge beheer-
sing van de Franse en Engelse taal.

Nadere inlichtingen te verkrijgen bij B. E. C.
Schreuder, Lelystad, tel. 03200-48636 (privé),
73359 (bureau).

An der Vet.-med. Fakultät der Universität Bern
ist auf den L April 1990 die Stelle des

Leiters der neu zu schaffen Abteilung für
Lebensmittelhygiene und Professors für
tierärzUiche Lebensmittelhygiene

durch eine(n) habilitierte(n) oder gleichwertig
qualifizierte(n) Kandidatin(en) zu besetzen.

— Er (Sie) ist verantwortlich für die Ausbil-
dung und Weiterbildung (Unterrichtssprache
deutsch und französisch).

Bewerbungen mit Curriculum vitae, Verzeichnis
der Publikationen, Angaben über bisherige
Lehrtätigkeit, langfristige Forschungsabsichten
und Referenzen sind bis spätestens 30. Septem-
ber 1989 zu richten an: Erziehungsdirektion des
Kantons Bern, Sulgeneckstrasse 70, CH-3005
Bern, Schweiz.

Nadere informatie over de cursussen PAO-D
kunt u vinden in ons cursusoverzicht van het
voorjaar en najaar 1989 (deze komt eind mei
uit).

Inlichtingen: secretariaat PAO-Diergeneeskunde,
Postbus 140.31, 3508 SB te Utrecht.
Telefoon: 030-517374, bij geen gehoor: 030-
510II1

14—17 EVT-Symposium über Produktions-Sy-
steme in der Rinderzucht, Slusovice (CSSR).

16 Wereldkampioenschap Marathon voor Me-
dici in Nederland (inl.: 070-617 441 of red.
secretariaat).

20 Afd. Gelderland KNMvD. Ledenvergade-
ring. Motel \'West-End\', Amhem; 20.15 uur.

26—27 PHLO Wageningen: cursus Hoger
Management, Congres Centrum Papendal,
Arnhem (inl. tel. 08370-84093/84094).

27—28 PHLO Wageningen: Structuur, fysische
stabiliteit en reologische eigenschappen van
levensmiddelen (inl. tel. 08370-84093/
84094).

27—30 Deutscher Tierärztetag und BpT Kon-
gress 1989, Karlsruhe. Inl. tel. 069-703003.

28—30 \'Open Dagen PR\', Proefstation Rund-
veehouderij, Schapenhouderij en Paarden-
houderij, Lelystad. Inl.: tel. 03200-22514.

2—6 lith International Symposium World
Assoc. of Vet. Microbiologists in Infectious
Diseases (WAVMI), Perugia-Mantova, Italy
(pag. 527),

3—5 3rd International Conference on Food
Science and Technology Information, Buda-
pest (pag. 224).

4—5 PHLO Wageningen: Structuur, fysische
stabiliteit en reologische eigenschappen van
levensmiddelen (inl. tel. 08370-84093/
84094).

7—8 Röntgenfachtagung der Intern Ges. für
Veterinär-Radiologie (IVRA)(A), Frem-
denstadt.

Voor het lidmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde heeft zich aangemeld de volgende collega:

Huiskamp, Mevr. M. J.; Gent-1988; 3732 DE De Bilt, Lathyrusstraat 12.
Koninklijke Onderscheiding:

Ir. C. J. Janmaat te Voorschoten, benoemd tot Officier in de Orde van Oranje-Nassau.

Drs. J. H. G. van Wijhe te Gouda, benoemd tot Ridder in de Orde van Oranje-Nassau.

Drs. B. C. Kruijt te Bosch en Duin, benoemd tot Officier in de Orde van Oranje-Nassau.

Op 20 januari 1989 overleed drs. K. K. van Hellemond te Wageningen.
Op 25 april 1989 overleed dr. J. M. Dijkstra te Leeuwarden.

M. Gaakeer te Goes
W. J. Nijhof te Winterswijk
J. A. I. M. Peters te Oldenzaal
M. C. J. Priems te Maastricht

(afwezig) 55 jaar
(afwezig) 40 jaar
(afwezig) 40 jaar
(afwezig) 40 jaar
(afwezig) 55 jaar
(afwezig) 25 jaar
(afwezig) 35 jaar
(afwezig) 35 jaar
(afwezig) 65 jaar
(aanwezig) 35 jaar
(afwezig) 30 jaar
(afwezig) 60 jaar
(aanwezig) 50 jaar
(afwezig) 40 jaar
(afwezig) 60 jaar

E. J. Havik
B. M. Holtkamp
Mevr. K. A. Kappen-Gay
A. Th. J. M. Leijten
Mevr. H. A. Nodelijk

204 Austie. Mevr. B. A. M; 1985; 3524 WX
Utrecht, Vesuvius 98; tel. 030-897637
(privé), 531040 (bur.); wet. medew. R.U.
(F.D., vkgr. Bedrijfsdierg. en Voortpl.).
212 Bonestroo, S.: 1981; 6114 RD Susteren,
Oude Rijksweg Zuid 32; tel. 04499-3084
(privé), 2530 (prakt.); p., geass. met Th. G.
J. H. Hendrickx, W. E. H. van Herten, K.
H. Kremer en P T. M. Lankveld.
212 Bonestroo-van Steenis, Mevr. J. A. L.; 1981;
6114 RD Susteren, Oude Rijksweg Zuid 32;
tel. 04499-3084, 2530; d.
217 Burg, S. van der; 1950; 8408 JC Lippenhui-
zen, Marten Janswei 16; tel. 05133-5173;
r.d.; oud-h. vl. k. dnst.

C. A. M. Peeters
Mevr. K. 1. Slingerland
Mevr. C. M. J. Verheijden
P. J. M. Wijnen
J. J. de Wit

330 Burgt, Mevr. G. M. van der; 1987; High-
worth, Wiltshire SN6 7DB (Engeland), 22,
The Green; tel. 0793-764138 (privé), 0367-
52312 of 52422 (prakt.); p., ass. bij Baxter
& Davies.

220 Cuppen, W. J. M.; 1987; 5408 RD Volkel,
Antoniusstraat 64; tel. 04132-74390; p., ass.
bij F. J. M. van Dongen, J. G. Hemmink,
J. J. G. Rosegaar, G. J. Veldhorst en W. J.

330 Eggink, G. J.; 1953; St. Paul, Alberta TOA
3A0 (Canada), P.O. Box 1396; tel. 403-645-
2129; distr. vet.; agriculture Canada, F.P. &

226 Ekdom. Dr. L. T. S. van: 1959 (Geneesk.)
Leiden-1985; 2318 VC Leiden, Hommel-
veld 28; tel. 071-220485 (privé), 276717
(bur.); wet. medew. R.U. Leiden.

331 "Gerritsen. Mevr. C. E. A.: 1989; Aspatria,
Cumbria CA5 3DU (Engeland), 21 Spring-
kell; tel. 06973-21984 (privé), 20242
(prakt.); p., ass. bij J. Buchanan.

331 *Havik, E. J.: 1989; Markdale, Ontario
NOC IHO (Canada), P.O. Box 453; tel.
519-986-2800 (prakt.); p., ass. bij F. L.
Wieringa.

243 Hermans. P. A.: 1988; 3214 AB Zuidland,
Boomgaardstraat 3; tel. 01881-3179 (privé),
3056 (prakt.); p., ass. bij H. Westerveld.

243 Hermans. W. A.: 1954; 3947 BA Langbroek,
Langbroekerdijk B 11; tel. 03435-76431;
oud-wet. medew. R.U. (F.D,).

243 \'Heutink. H. J.: 1985; 3381 KM Giessen-
burg, Muisbroekseweg 27; tel. 01845-1249
(privé), 1599 (prakt.); p., geass. met mevr.
N. J. J. M. Heutink-Mastenbroek.

243 Heutink-Mastenbroek. Mevr. N. J. J. M.:
1985; 3381 KM Giessenburg, Muisbroekse-
weg 27; tel. 01845-1249 (privé), 1599
(prakt.); p., geass. met H. J. Heutink.

245 "Holtkamp. B. M.: 1989; 3512 EM Utrecht,
Nobelstraat 113; tel. 030-312703; wnd. d.

247 How. K. t.: 1987; 3981 ZJ Bunnik, Secr. de
Jonglaan 26; tel. 03405-70282 (privé), 030-
533621 (bur,); wet. medew. R.U, (F.D.,
vkgr. Geneesk. van Gezelschapsd.).

252 Jong. I. E de: 1986; 7511 CE Enschede,
Espoortstraat 71; tel. 053-308159; wnd. d.

254 Kamphuis. A.: 1973; 6721 CR Bennekom,
Schoolstraat 43; tel. 08389-18268 (privé),
08380-36802 (bur.); Upjohn Technical Ser-
vice Coordinator Europe.

254 *Kappen-Gay. Mevr. K. A.: 1989; 3762 HB
Soest, W. Beckmanstraat 54; tel. 02155-
21873; d.

258 "Kokernoot. Mevr. E. A. H: 1979; 3564 HX
Utrecht, Hanoidreef 11; tel. 030-660469.

265 "Leijten. A. Th. J. M.: 1989; 3524 RZ
Utrecht, Elzas 74; tel, 030-886775; wnd. d.

265 *Liere. Mevr. J. J. van: 1986; 8701 ZN
Bolsward, De Dammen 29; tel. 05157-4649
(privé), 5888 (prakt.); p., ass. bij S. Swier-
stra.

267 "Lokhorst. Dr H. M.; 1971; (Geneesk.) U-
1989; 3512 HJ Utrecht, Kromme Nieuwe
Gracht 42; tel. 030-316880; d.

276 "Nodelijk, Mevr. H. A.: 1989; 3512 ED
Utrecht, Lange Jufferstraat 22 bis; tel. 030-
314328; d.

281 "Peeters. C. A. M.: 1989; 3524 BN Utrecht,
Fivelingo 247; tel. 030-896258; wnd. d.

335 Probst. J: Gent-1983; D-4270 Dorsten 12
- Lembeck (W.-Duitsland), Heuberg 35; tel.
02369-76531; p.

287 "Rijks. Mevr. J. M.: 1988; 6705 BE Wage-
ningen, Hollandseweg 384; tel. 08370-
12370/08380-20484; d.

296 "Slingerland Mevr. K. /.; 1989; 3581 MD
Utrecht, Homeruslaan 47 B; tel. 030-
516133; d.

297 Smit. J. E.; 1953; 4681 RH Nieuw-Vosse-
meer, Veerweg 17 D; tel. 01676-2966; p., kl.
huisd.

299 "Stam. Dr J. W. E.: 1958; U-1965; 3763 LH
Soest, Wieksloterweg WZ 3 B; tel. 02155-
22006; oud-wet. medew. R.U. (F.D.); ere-
kruis in de huisorde van Oranje.

299 "Starcke. Mevr. L M. A.: 1985; 3911 AD
Rhenen, Cuneralaan 100; tel. 08376-16594
(privé), 08389-16500 (prakt.); p., ass. bij R
J. Arends en P J. Kool.

303 Swierstra. iV.: 1986; 8701 ZN Bolsward, De
Dammen 29; tel. 05157-4649 (privé), 5888
(prakt.); p., ass. bij S. Swierstra.

304 Thywissen. Mevr R H. M.: 1985; 8401 BD
Gorredijk, Dwersfeart 20; tel. 05133-1576
(privé), 3313 (prakt.); p,, geass. met S. J.
Henstra, J. R. de Nooij, J. T. Siebinga en
J. B. Velema.

336 "Valks, M. M. H.: 1989; 5582 HS Aalst-
Waalre, Eindhovenseweg 28 A; tel. 04904-
14457 (corr. adres); werkzaam in Pakistan.

307 Valstar, Mevr. C. P M.: Gent-1986; 2624 PG
Delft, Adema van Scheltemaplein 48; tel.
015-617454 (privé), 01804-25253 (prakt.);
p., ass. bij P. van der Eijk, W, van Erk, P,
J. H. M. Meeus en R. de Rooij.

310 "Verheijden. Mevr C. M. J.: 1989; 3981 ZL
Bunnik, Vletweide 30; tel. 03405-63853;
wnd. d.

311 Vernooij. G. M. C.: 1987; 3603 EB Maars-
sen, Maarssenbroeksedijk Oost 38; tel.
03465-75178; wet. medew. R.U. (F.D. vkgr.
Bedrijfsdierg. en VoortpL).

313 Volkers, V: 1986; 7329 CG Apeldoorn,
Gijsbrechtgaarde 416; tel. 055-428527
(privé), 08850-13124 (bur.); k.d. R.V.V.

318 "Wemmenhove, R.: 1957; 3732 GS De Bilt,
Kapelweg 2A2; tel. 030-202169; oud-wet.
medew. R.U. (FD.).

321 "Wijnen. P J. M.: 1989; 3581 PM Utrecht,
Schoolstraat 7; tel. 030-310945; d.

324 Zantinge. J W.: 1988; 8166 AN Emst, Ds.
van Rhijnstraat 66; tel. 05787-2315; wnd. d.

In deze raad zijn vertegenwoordigd alle Afdelmgen en
Groepen van dc Koninklijke Nederlandse Maatschappij
van Diergeneeskunde.

Voor niet-dierenartsen bedraagt dc abonnementsprijs
ƒ245.— pcr^ar voor het binnenland en ƒ 285,— per jaar
voor het buitenland. De abonnementsprijs voor dieren-
artsen niet-leden van de Koninklijke Nederlandse Maat-
schappij voor Diergeneeskunde wordt vastgesteld door het
Hoofdbestuur. (Een abonnement op The Veterinary Quar-
lerly bedraagt ƒ 120,— per jaar, exclusief verzendkosten
(/■26,—)en 6% BTW).

BANK Algemene Bank Nederland N.V., Postbus 30, 3500
AA Utrecht, nr. 55 50 48 861 en Crediet en Effectenbank
N.V., Postbus 85100, 3508 AC Utrecht, nr. 69 93 61 443.

Door het inzenden van kopij verklaart de auteur, dat hij
het recht van publikatie aan dit tijdschrift overdraagt;
de auteur verklaart tevens impliciet dat het manuscript
niet tezelfdertijd aan een ander tijdschrift is aangeboden
en dal hij/zij ermee accoord gaat, dat de Redactie zijn/
haar kopij aan haar adviseurs voorlegt.
Zend het artikel en illustraties in drievoud; sluit een
aanbiedingsbrief in met de nodige toestemmingen. De
kopij dient voorzien te zijn van een duidelijke samen-
vatting in het Nederlands en het Engels (de Redactie kan
indien nodig bemiddeling verlenen voor een Engelse
vertaling) die niet langer dan 5% van het artikel mag zijn
tot een maximum van 150 woorden.
Literatuurverwijzingen in de tekst dienen te geschieden
d.m.v. cijferaanduidingen, die strikt moeten correspon-
deren met de genummerde literatuur-opgave aan het
eind van het artikel. (De Redactie geeft de voorkeur aan
een alfabetische volgorde van de literatuurlijst.)
De volgende gegevens dienen te worden vermeld: I)
naam en voorletters van de auteur(s); 2) titel van de
publikatie; 3) naam van het tijdschrift, het jaar van uit-
gifte, jaargang, begin- en eindpagina. Bij boeken dienen
ook plaats en naam van de uitgever te worden vermeld.
Als voorbeeld raadplege men een willekeurige aflevering
van dit tijdschrift.

Voor een goede weergave dienen grafieken, diagrammen
en tabellen reproduceerbaar, d.w.z. duidelijk getekend
resp. getypt en puntgaaf te worden ingediend (in be-
paalde gevallen kan door de Redactie bemiddeling
worden verleend), zodat hiervan langs fotografische weg
reprodukties kunnen worden gemaakt (offset-procédé);
voorts dienen foto\'s (foto\'s, microfoto\'s, röntgenfoto\'s)
op glanzend wit papier te worden ingediend.
Tabellen en figuren dienen op afzonderlijke bijlagen te
worden ingediend, compleet met opschriften en voetno-
ten. Bij letters en tekens in tabellen en figuren rekening
houden met verkleining (kolombreedte of zetspiegel-
breedte).

Benoem nauwkeurig alle gebruikte geneesmiddelen en
chemicaliën; geneesmiddelen bij de algemene — gene-
rieke — naam. (Als de merknaam vermeld moet worden,
dan gebeurt dat door deze éénmaal te noemen; bijv.
onder \'Materiaal en methoden\' in de vorm van een
voetnoot).

In het Engels gestelde artikelen bestemd voor The Vet-
erinary Quarterly gelieve men door een deskundige op
taal en stijl te laten nagaan. De Redactie behoudt zich
het recht voor een in het Engels ingediend artikel, in
overleg met de auteur, alsnog door een onafhankelijke
door haar aan te wijzen deskundige op zijn Engelse
mérites (grammatica, woordkeus, etc.) te laten beoorde-
len c.q. te laten corrigeren.

De Redactie aanvaardt geen aansprakelijkheid voor
schade welke — direct of indirect — het gevolg mocht
zijn van gebleken onjuistheden in de inhoud van dc in
dit tijdschrift opgenomen artikelen waarbij de auteur is
vermeld of in de inhoud van de in dit tijdschrift
geplaatste advertenties.

Bastion 20% is het dubbelgeconcentreerde ijzerpreparaat van Hoechst
Holland N.V. ter voorkoming van biggenanemie, opfokziekten en ter
ondersteuning van de therapie bij opfokziekten en allerhande infectie-
ziekten.

Bastion 20% is alléén verkrijgbaar in een 100 ml verpakking bij de dierenarts.

HOECHST HOLLAND N.V. AGRO ANIMAL HEALTH • HOGEHILWEG 21 1101 OB AMSTERDAM-Z.O. TEL. 020-5908882

De Nederlandse Vereniging tot
Bescherming van Dieren heeft tot
doel het beschermen van het dier
in de meest uitgebreide zin van
het woord. De Vereniging is het
overkoepelend orgaan van 134
afdelingen, verspreid over het ge-
hele land, met een totaal leden-
en donateursbestand van ca.
100.000.

De Centrale Asielraad is een ad-
viesorgaan van het hoofdbestuur
van de Vereniging inzake beleids-
voering met betrekking tot asielen.

Het landelijk bureau, gevestigd te \'s-Gravenhage, zoekt op korte
termijn ten behoeve van de Centrale Asielraad een

— coördineren, stimuleren en uitvoeren van beleidsvoorbereiding,
-ontwikkeling en -evaluatie inzake de Nederlandse asielen en de
gezelschapsdierenproblematlek in het algemeen;

— overleg voeren met overheid, dierenbeschermingsorganisaties,
asielbesturen e.d.;

Sollicitaties kunt u binnen 14 dagen na verschijning van dit blad,
richten aan de Nederlandse Vereniging tot Bescherming van Dieren,
Postbus 85980, 2508 CR \'s-Gravenhage, t.a.v. mevrouw drs. H. M. van
Veen, tel. 070 -423 423.

Veteol® is een anthelminticum met een
uitzonderlijk breed spectrum. Het is werkzaam
tegen alle stadia van wormen bij runderen,
schapen en geiten. In hogere dosering pakt
Veteol® ook de volwassen stadia van leverbot
aan. A.U.V. brengt Veteol® in vijf presentaties.
Daarmee beschikt u over een uitgekiend
pakket voor de effectieve bestrijding van
wormen. Voor runderen is Veteol® verkrijgbaar
in pasta-injectoren en suspensie 10% (500 ml).
Voor schapen en geiten als bolus en suspensie
1,9% (500 ml en 1000 ml).
Exclusief voor uw apotheek
Zoals gebruikelijk levert A.U.V.
Veteol® uitsluitend via de dierenarts.
Uw verzoek om méér Informatie ziet u met
een telefoontje naar 08850-94444 direct
gehonoreerd.

Samenstelling: Bevat 300 mg albendazole per gram = 3000 mg
albendazole per injector a 10 g.
Veteol® bolus.

Samenstelling: Bevat per bolus van 4,5 g: 200 mg albendazole.
Indicaties: Ter bestrijding van maagdarmwormen, longwormen,
lintwormen en leverbot. Doseringen: Zie produktinformaties.
Toediening: Oraal. Wachttijd: Melk4dagen. Vlees 12dagen

De toepassing van het pendelsysteem bij de
inhalatie-anesthesie van paarden en pony\'s

Use of the to-and-fro system in inhalation anaesthesia produced in horses
and ponies

SAMENVATTING Met behulp van het halfgesloten pendelsysteem werd zuurstof-halothane
narcose toegediend aan paarden en pony\'s. Geconcludeerd wordt dat het beschreven systeem
de paardenprakticus de mogelijkheid biedt om de wat langer durende operaties (tot ± 2 uur)
op een verantwoorde en relatief veilige manier uit te voeren.

SUMMARY Using the semi-closed to-and-fro system, oxygen-halothane anaesthesia was
produced in horses and ponies.

It is concluded that the system described enables the equine veterinary practitioner to carry
out moderately prolonged surgery (up to approximately 120 minutes) by a justifiable and
relatively safe method.

Kortdurende chirurgische ingrepen bij paarden en pony\'s kunnen zonder bezwaar
uitgevoerd worden onder lokale verdoving of na intraveneuze toediening van
relatief kortwerkende anesthetica. Voor de laatst genoemde methode kan gekozen
worden uit een breed scala van intraveneus toe te dienen anesthetica (1,2). Ook
de combinatie van een centraalwerkend spierrelaxans (guaiacol-glycerine-ether)
met een kortwerkend barbituraat (thiopentone-Na) wordt veelvuldig gebruikt bij
het immobiliseren van paarden (3, 4, 5). Ter verlenging van de anesthesieduur
kunnen vervolgens kleine hoeveelheden van het gebruikte anestheticum regelmatig
worden nagedoseerd zodat langer durende operaties uitgevoerd kunnen worden.
Aan deze methode kleven echter belangrijke bezwaren.

In de eerste plaats treedt vaak hypoxemic op bij paarden die zich langer dan
ongeveer 30 minuten in zij- of rugligging bevinden en daarbij buitenlucht ademen
(5, 6, 7, 8). Cyanosis hoeft hierbij niet zichtbaar te zijn. In niet ernstige gevallen
verlengt genoemde hypoxemic de recovery-periode, terwijl in het ongunstigste
geval lethaal hersenoedeem het gevolg kan zijn.

Ten tweede bestaat er een reële kans dat een geringe overdosering van het
anestheticum een ademdepressie veroorzaakt die een (eventuele) hypoxemic kan
verergeren. Ook heeft het regelmatig intraveneus bijspuiten van een anestheticum
tot gevolg dat de recovery-periode onevenredig wordt verlengd; de combinatie van
hypoxemic en langdurige zijligging kan resulteren in postoperatieve spier- en
zenuwbeschadigingen (zie discussie).

Tenslotte is het herhaald intraveneus toedienen van een anestheticum aan zeer
jonge dieren gecontra-indiceerd omdat deze patiënten nog niet beschikken over
voldoende leverenzymen die het anestheticum efficiënt kunnen afbreken.
Wegens het bestaan van bovengenoemde potentiële complicaties is nagegaan in
hoeverre inhalatie-anesthesie met een pendelsysteem een relatief goedkoop en
praktisch alternatief kan bieden aan de paardenprakticus die langer durende
operaties wil uitvoeren.

1 Dr. R W. Th. Stolk, Vakgroep Algemene Heelkunde en Heelkunde der Grote Huisdieren, Faculteit
der Diergeneeskunde, Yalelaan 12, Postbus 80153, 3508 TD Utrecht.

2 Prof. dr. E. Lagerweij, Werkgroep Veterinaire Anaesthesiologie, Faculteit der Diergeneeskunde,
Yalelaan 12, Postbus 80153, 3508 TD Utrecht.

De zuurstof-halothane anesthesie werd met behulp van het halfgesloten pendel-
systeem beproefd bij proefpony\'s alsmede bij patiënten onder praktijkomstandig-
heden.

1) Eén groep bestond uit 43 paarden die onder praktijkomstandigheden werden geanes-
theseerd en waarbij vervolgens diverse chirurgische ingrepen werden uitgevoerd. De leeftijd
van deze patiënten varieerde van 3 maanden tot 15 jaar (gemiddelde leeftijd 51/2 jaar) terwijl
het lichaamsgewicht varieerde van 85 tot 730 kg (gemiddeld gewicht 411 kg).

2) De andere groep bestond uit 11 proefpony\'s welke werden gebruikt ten behoeve van
heelkundig onderwijs aan veterinaire co-assistenten (ten behoeve van het verkrijgen van
chirurgische handvaardigheid). Aan het einde van de praktische oefeningen werden deze
dieren geëuthanaseerd zonder uit de narcose bijgekomen te zijn. De leeftijd van deze dieren
varieerde van 3 tot 15 jaar (gemiddelde leeftijd 9.6 jaar) en het lichaamsgewicht lag tussen
175 en 270 kg (gemiddeld gewicht 205 kg).

Figuur 1. Het pendel-
systeem met toebehoren.
Links van het ademkalk
reservoir met gaszak staat
een verrijdbare houder
met twee flessen zuurstof
Op deze cilinderhouder
zijn een flowmeter en een
halothane-verdamper ge-
monteerd. Zuurstof met
het daarin aanwezige ha-
lothane worden aan het
pendelsysteem toegevoegd
met behulp van een lange
toevoerslang (voorgrond).

De werking van het pendelsysteem berust op het principe dat de door de patiënt
uitgeademde gassen via een reservoir met ademkalk terecht komen in de gaszak (figuur
2). Tijdens de passage door de ademkalk wordt het geëxpireerde CO2 hieraan gebonden.
Hierdoor ontstaat tijdens de uitademing een gasvoorraad in de gaszak, welke bij de
eerstvolgende inspiratie weer gebruikt kan worden.

De door de pariënt \'verbruikte\' hoeveelheid gas (dat wil zeggen zuurstof met daarin
aanwezige halothane-damp) wordt via de toevoer van vers gas weer aangevuld.

Nadat voedsel geduretide 18 uur was onthouden werden de paarden en pony\'s gesedeerd
met acetylpromazinemaleaati (0,1 mg.kg.lich.gew. \') en methadon^ (0,1 mg.kg.lich.

Een half uur na deze intraveneuze premedicatie werd de mond gespoeld met water ter
verwijdering van eventueel aanwezige voedselresten. Vervolgens werd de anesthesie
geïnduceerd door intraveneuze toediening van een mengsel van guaiacol-glycerine-ether^
(100 mg.kg.lich.gew.-i) en thiopentone-Na\'\' (5 mg.kg.lich.gew. i)- Zodra het paard zich in
zijligging bevond werd via de mond een tube in de trachea geschoven en de cuff op juiste
spanning gebracht. Vervolgens werd deze endotracheale tube aangesloten op het pendel-
systeem en de gaszak met 100% zuurstof gevuld waarna de zuurstofïlow gereduceerd werd
tot 1 à 3 liter min \' (afhankelijk van de grootte van het dier).

Nadat de initiële depressie van de ademhaling (welke veroorzaakt wordt door thiopentone-
Na) verdwenen was, werd de halothane-verdamper (type Loosco TILC®) op stand
\'maximum\' gezet. Bij het bereiken van het chirurgische stadium (dat wil zeggen regelmatige
pols- en ademfrequentie, geen reactie op pijnprikkels, verminderde spiertonus, afwezigheid
van nystagmus en sterk vertraagde ooglidreflex) werd de halothane-toevoer gereduceerd
(stand \'1\' of \'11\') waarna met de chirurgische ingreep werd begonnen. Regelmatig werd de
diepte van de anesthesie gecontroleerd en eventueel bijgesteld door verandering van de
halothaneconcentratie van de verdamper. Af en toe werd het overdruk-ventiel (figuur 2)
even dicht gehouden om het paard passief diep te laten \'zuchten\' door middel van het
krachtig leegdrukken van de gaszak.

Aan het einde van de operatie werd de halothane-toevoer afgesloten (stand \'O\'), de gaszak
werd leeggedrukt en de inhoud vervangen door 100% zuurstof; de tube werd verwijderd
zodra slikbewegingen zichtbaar werden.

Direct na inductie van de anesthesie alsmede elk daarop volgend half uur werden
bloedmonsters genomen uit de Arteria facialis of Arteria coccycica. Hiervoor werden plastic
injectiespuiten\' gebruikt waarvan de conus gevuld was met heparine^ (1000 U. ml \').
De bloedmonsters werden genomen over een periode van tenminste drie adembewegingen.
Na het vullen werd de injectiespuit luchtdicht afgesloten. Analyse van bloedmonsters van
de proefpony\'s vond plaats binnen 1 minuut na afname, terwijl de monsters die in de
praktijk genomen waren onmiddellijk na afname in ijswater (0°C) werden geplaatst en
binnen 4 uur werden geanalyseerd\'. Voor de laatste groepmonsters werd een tijdscorrectie
aangebracht (9), terwijl bij beide groepen monsters de bloed-gasfactor niet werd gecom-
penseerd (10).

De gemiddelde anesthesieduur van de \'in de praktijk\' geanestheseerde dieren
bedroeg 114 minuten (45 — 175 minuten), terwijl het gemiddeld 24 minuten (15
— 45 minuten) duurde eer de paarden na beëindiging van de anesthesie weer \'in
de benen\' waren. Tijdens de inductie en het onderhoud van de anesthesie alsmede
in de recovery-periode traden bij deze patiënten geen complicaties op.
De anesthesie van de proefdieren duurde gemiddeld 326 minuten (270 — 390
minuten). Ook bij deze dieren traden geen complicaties op tijdens de inductie en
het onderhoud van de anesthesie.

Bij alle geanestheseerde dieren bleven de pols- en ademhalingsfrequenties binnen
normale grenzen. De gemiddelde waarden van het arteriële bloedgasonderzoek
(x) en de standaarddeviaties (S.D.) zijn weergegeven in figuur 3.

Voor het toedienen van een inhalatie-anesthesie aan paarden en pony\'s kan
gebruik gemaakt worden van a) het cirkelsysteem en b) het pendelsysteem welke
beide \'half-gesloten\' of \'gesloten\' gebruikt kunnen worden; in het laatste geval
dient dan wel het gebruik van lachgas achterwege gelaten te worden (11).
Aangezien de apparatuur die bij het eerst genoemde systeem behoort betrekkelijk
omvangrijk is, lijkt het pendelsysteem voor gebruik onder praktijkomstandighe-
den de voorkeur te verdienen.

Als voordeel van het pendelsysteem ten opzichte van het cirkelsysteem kan worden
genoemd: a) het systeem is eenvoudig van constructie, compact en relatief
goedkoop, b) het apparaat is makkelijk verplaatsbaar en c) delicate in- en
expiratiekleppen ontbreken. Tegenover deze voordelen staan zeker ook nadelen:
tijdens het gebruik zal de ademkalk in het reservoir aan de \'patiënt-zijde\' het eerst
met CO2 verzadigd — en dus geïnactiveerd — worden, derhalve neemt de dode
ruimte van het pendelsysteem toe naarmate de anesthesie langer duurt waardoor
de C02-absorbtie zal afnemen. De ademkalk zal dus frequent ververst moeten
worden, zeker bij de wat lichtere dieren waarbij de dode ruimte ten opzichte van
het ademvolume relatief sterker toeneemt. Een ander potentieel gevaar kan
optreden bij het gebruik van een \'liggend\' in plaats van een \'staand\' ademkalk-
reservoir (figuur 4). Indien het \'liggend\' reservoir niet volledig gevuld is met
ademkalk dan ontstaat een dode ruimte tussen de wand van het reservoir en de
ademkalk. Het geëxpireerde gas zal de weg van de minste weerstand kiezen en
niet via de ademkalk maar via de loze ruimte boven in het reservoir terecht komen

Figuur 3. De gemiddelde arteriële bloedgaswaarden (x ± 1 S.D.) van paarden geanestheseerd onder
praktijkomstandigheden (o—o) en van proefpony\'s^»-—•).

N.B. DepH-waarden | x—(x-l-lS.D.) | en [ x—(x —IS.D.) | zijn niet identiek maar vallen bmnen
de nauwkeurigheid van de grafiek.

Figuur 4. Een staand (A) en een liggend
(B) ademkalkreservoir. Indien het reser-
voir niet volledig gevuld is met ademkalk
dan bestaat bij het liggende systeem de
kans op kanalisatie welke de effectiviteit
van C02-absorptie belangrijk kan reduce-
ren.

in de gaszak. Dit resulteert in een sterke vermindering van de C02-absorptie uit
de geëxpireerde lucht. Derhalve moet de voorkeur gegeven worden aan het staande
ademkalkreservoir.

Voor een optimale functie moet het pendelsysteem aan bepaalde voorwaarden
voldoen. Ten eerste dient de dode ruimte van het apparaat zelf minimaal te zijn,
dus de afstand tussen patiënt en ademkalkreservoir moet tot het minimum
gereduceerd zijn. Bovendien moet de stromingsweerstand van het apparaat ten
opzichte van van de gasflow gering zijn, hetgeen impliceert dat de inwendige
diameters van de endotracheale tube en het bijbehorende aansluitstuk zo groot
mogelijk moeten zijn. Tevens moet de ademzak voldoende capaciteit hebben (±
20 liter) teneinde de vitale longcapaciteit te kunnen bevatten. Tenslotte moet het
reservoir minimaal 4 kg ademkalk bevatten om een optimale COj-eliminatie
tijdens de anesthesie te kunnen garanderen.

Bij het onderzochte systeem werd voor de halothane een Loosco TILK®
verdamper gebruikt. Deze verdamper is relatief goedkoop, eenvoudig van
constructie, robuust en heeft voldoende vermogen voor gebruik bij grote
huisdieren. Meer nog dan de modernere (en dus veel duurdere) verdampers heeft
deze verdamper evenwel ook belangrijke nadelen: het afgegeven vermogen (lees:
halothane-concentratie) is sterk afhankelijk van a) de gasflow uit de rotameter,
b) de gebruiksduur, c) de omgevingstemperatuur, d) de vullingsgraad en e)
drukschommelingen in het systeem (11, 12). Bovendien kan het vermogen van de
verdampers onderling beduidend verschillen. Persoonlijke ervaring heeft echter
geleerd dat de voordelen van deze verdamper zeker opwegen tegen de nadelen.

Nadat het respiratie- en circulatieapparaat waren onderzocht werd het dier
gepremediceerd met acetylpromazinemaleaat en methadon. Deze combinatie
potentieert de werking van halothane, \'stabiliseert\' het autonome zenuwstelsel en
bestrijdt pijn. De toevoeging van atropine aan de premedicatie kan bij paarden
achterwege gelaten worden omdat salivatie en overmatige bronchiale secretie bij
paarden nauwelijks voorkomt (11).

De combinatie van guaiacol-glycerine-ether en thiopentone-Na werd verkregen
door 2,5 gram Nesdonal® in ± 20 cc steriele aqua dest. op te lossen en vervolgens
te voegen bij 500 cc Gujatal®. Van het aldus verkregen mengsel werd 100 ml per
100 kg lichaamsgewicht gebruikt voor inductie van de algemene anesthesie.
Aangezien Gujatal® en Nesdonal® sterk weefselprikkelend zijn dient toediening
strikt intraveneus te geschieden.

Direct na inductie van anesthesie wordt de trachea geïntubeerd. Het op spanning
brengen van de cuff van de endotracheale tube dient met omzichtigheid te
geschieden. Indien de cuff te hard wordt opgeblazen bestaat het gevaar dat door
een te hoge druk het lumen van de tube aanzienlijk gereduceerd wordt hetgeen
belangrijke adembezwaren tot gevolg heeft (figuur 5A en B). Bovendien kan een
te hard opgeblazen cuff lokale ischemische necrose van het tracheaslijmvlies
veroorzaken.

Teneinde de conditie van het paard (of pony) onder algehele anesthesie naar
waarde te kunnen schatten lijkt het zinvol de longfunctie tijdens anesthesie nader
te beschouwen.

Bij het rustig staande paard bestaat tussen de longblaasjes en het arteriële bloed
een verschil in partiële zuurstofspanning ((A — ajPoj) van slechts ± 2 kPa (13).
De hoogte van deze (A — a)Po2 is dus een maat voor de effectiviteit van de
longfunctie. Tijdens zuurstof-halothane anesthesie wordt bijna 100 procent
zuurstof ingeademd, hetgeen onder ideale omstandigheden zou kunnen resulteren
in een partiële zuurstofspanning in de longblaasjes van ± 70 kPa en een arteriële
Poj van 70 — 2 = 68 kPa. Echter, uit figuur 3 blijkt dat 1 uur na inductie van
de anesthesie de gemiddelde Pao2 slechts 29 kPa (patiëntengroep), respectievelijk
40 kPa (proefpony\'s) bedraagt. Derhalve is de (A — a)Po2 opgelopen van 2
kPa naar 41 respectievelijk 30 kPa. Hieruit kunnen twee conclusies worden
getrokken: a) Bij de pony en het paard onder algehele anesthesie treedt direct na
inductie een duidelijke reductie op van de normale longfunctie en b) In de groep
dieren met een hoger lichaamsgewicht (dat wil zeggen de patiënten, x 441 kg)
is de vermindering van de normale longfunctie meer geprononceerd dan in de
groep met lichtere dieren (proefpony\'s, x 205 kg).

De stijging van de partiële CO2 spanning in het arteriële bloed (Paco2) illustreert
eveneens de verminderde longfunctie; uit figuur 3 blijkt dat na 1 uur de Paco2
(normaalwaarde 5.3 kPa) is opgelopen tot 8.2 respectievelijk 8.0 kPa. Nadere
analyse leert tevens dat de toenemende verzuring van het arteriële bloed (pHa,
normaalwaarde 7.35 — 7.45) nagenoeg geheel te wijten is aan de C02-retentie en
dus aan de gedeprimeerde longfunctie. Tijdens algehele anesthesie worden vooral
de ventraal gelegen longdelen het meest in hun functie geremd, omdat tijdens de
inspiratie het laagst gelegen deel van het diafragma niet voldoende kracht kan
ontwikkelen om de buikorganen \'naar achteren\' te drukken (13, 14). Erger nog,
het ventrale deel van het diafragma wordt door de buikorganen naar craniaal
verplaatst en comprimeert het daar gelegen longweefsel (figuur 6).

Dit verklaart waarom bij grotere paarden (met zwaardere buikorganen) de
normale longfunctie tijdens de algemene anesthesie meer geremd is dan bij kleinere
pony\'s (met een lichtere buikinhoud).

Uit figuur 3 blijkt ook dat de bloedgaswaarden verslechteren naarmate de
anesthesieduur toeneemt. De waarden van de volwassen paarden (patiënten)
blijken na 21/2 uur nog binnen aanvaardbare normen te liggen, terwijl de waarden
van de groep lichtere dieren (pony\'s) geleidelijk sterk verslechteren. De bedenke-
lijke lage Pao2- en pHa- en hoge Paco2-waarden over de laatste IVi uur in
de laatst genoemde groep geven in zeker zin zelfs een relatief gunstig beeld: indien
het volwassen paarden had betroffen zouden deze waarden dramatisch slechter
zijn geweest.

Uit het voorafgaande moge blijken dat tijdens de anesthesie de prioriteit moet
liggen bij het bereiken van een longfunctie die onder de gegeven omstandigheden
optimaal is. Om een zo hoog mogelijke Pao2-waarde te bereiken werd 100%
zuurstof toegediend. Het weglaten van lachgas uit een zuurstof/lachgas/halothane
mengsel heeft als nadeel dat het analgetische effect van lachgas ontbreekt. Dit zal
door een geringe verhoogde halothane concentratie gecompenseerd dienen te

Figuur 6. Histologisch beeld van de beide longen van een paard in zijligging, een half uur na inductie
van de anesthesie. Figuur 6A toont de bovenliggende long waarvan de alveoli een normaal volume
hebben. Figuur 6B geeft een beeld van de onderliggende long waarin alle alveoli zijn dichtgedrukt
door het diafragma dat tot ver in de onderste thorax helft indringt. (H en E kleuring; vergroting 380
maal).

worden. Bij klinisch gezonde paarden is het effect hiervan op de circulatie niet
groot (8). Bovendien werden de-dieren in een licht chirurgisch stadium gehouden
om onnodige depressie van het circulatie-apparaat te voorkomen; de anesthesie-
diepte werd voornamelijk beoordeeld aan de hand van de polskwaliteit, de
ooglidreflex en de afwezigheid van nystagmus; de overige oogreflexen schijnen
minder betrouwbaar te zijn (11).

Bij het staande paard komen met regelmatige tussenpozen fysiologische \'diepe
zuchten\' voor (8, 13). Deze inspiraties verhogen de stabiliteit van de longblaasjes
en zodoende wordt voorkomen dat instabiele alveoli gaan collaberen (15).
Dergelijke zuchten werden ook tijdens de anesthesie nagebootst. Het moet echter
sterk betwijfeld worden of dergelijke geforceerde inspiraties enig effect hebben op
het reeds volledig gecollabeerde ventrale longparechym omdat de ontwikkelde
druk in de luchtwegen waarschijnlijk onvoldoende hoog is om deze gecollabeerde
alveoli \'op te blazen\' (16).

De aan het half-gesloten pendelsysteem toe te voegen hoeveelheid zuurstof hangt
geheel af van de 02-consumptie van het geanestheseerde dier: de minimum O2-
flow moet zodanig zijn dat aan het einde van een volledige inspiratie de gaszak
niet volledig gecollabeerd is. Een maximale 02-flow is nauwelijks aan te geven:
mocht de 02-flow te hoog zijn dan zal tijdens de expiratie-fase de gaszak \'vol\'
raken en het resterende ademvolume zal het systeem verlaten via het overdruk-
ventiel. Een te hoge gasflow maakt dus het systeem alleen minder economisch in
gebruik (namelijk verlies van zuurstof en halothane).

Uit de onderzoeksresultaten zou geconcludeerd kunnen worden dat paarden en
pony\'s ongestraft langdurig ( 4\'/2 uur) met behulp van het pendelsysteem
geanestheseerd kunnen worden. Het tegendeel is waar. Ongeacht de methode van
anestheseren bestaan er factoren die de lengte van een relatief veilige anesthesie
bij het paard sterk beperken. Deze factoren (waaronder het lichaamsgewicht, de
liggingspositie, de waarden van de arteriële zuurstof- en koolzuurspanning en de
mate van bloeddrukdaling veroorzaakt door de anesthetica) kunnen aanleiding
zijn tot vermindering van de lokale doorbloeding van onderliggende spiergroepen
en zenuwbanen, hetgeen kan resulteren in post-anesthetische neuromyopathie
welke de recovery in belangrijke mate kan bemoeilijken (11, 17). Derhalve is het
essentieel dat de duur van iedere anesthesie tot een minimum beperkt wordt.
Persoonlijke ervaring heeft geleerd dat onder praktijkomstandigheden met het
beschreven systeem een anesthesie-duur van ongeveer 2 uur aangehouden moet
worden.

Aan het einde van de anesthesie wordt de endotracheale tube pas verwijderd als
slikbewegingen te zien zijn. Na het extuberen kan soms een inspiratoire dyspneu
waargenomen worden welke veroorzaakt wordt door het palatum molle. Dit
zachte verhemelte bevindt zich onder normale omstandigheden cranio-ventraal
van de epiglottis, maar tijdens het intuberen wordt het door de endotracheale tube
opgelicht. Na het extuberen echter blijft het palatum — door de verminderde
spiertonus — op de epiglottis liggen alwaar het een inspiratoire dyspneu kan
veroorzaken. Deze dyspneu kan eenvoudig worden opgeheven door een kleine
endotracheale tube (diameter ± 16 mm) in de onderste neusgang aan te brengen:
het einde van de concave tube drukt het palatum molle dan naar ventraal.
De auteurs hebben volgens bovenbeschreven methode ± 240 klinisch gezonde
paarden en pony\'s onder praktijk-omstandigheden geanestheseerd. Bij geen der
dieren werden complicaties ten gevolge van de anesthesie waargenomen.
Geconcludeerd mag worden dat het gebruik van het pendelsysteem voor het
toedienen van inhalatie-anesthesie de prakticus de mogelijkheid biedt om op een
verantwoorde en relatief veilige manier de wat langer durende chirurgische
ingrepen uit te voeren.

Nadrukkelijk zij vermeld dat voor dit onderzoek klinisch gezonden paarden en
pony\'s werden gebruikt. Voor het anestheseren van patiënten waarbij afwijkingen
in de vochtbalans, de electrolietenhuishouding en/of het zuur-base evenwicht
verwacht worden, moeten criteria worden gebruikt die buiten het kader van dit
artikel vallen. Het onder praktijkomstandigheden anestheseren van laatstge-
noemde patiëntencategorie met behulp van het pendelsysteem zonder aanvullende
analyse-apparatuur moet dan ook sterk ontraden worden.

1. Crispin SM. Methods of equine anaesthesia in clinical practice. Eq Vet J 1981; 13: 19-26.

2. Hall LW and Taylor PM. Clinical trial of xylazine with ketamine in equine anaesthesia. Vet Rec
1981; 108: 489-93.

3. Jackson LL and Lundvall RL. Observations on the use of glyceryl-guaiacolate in the horse. J
Am Vet Med Assoc 1970; 157: 1093-5.

4. Schatzmann U. The induction of general anaesthesia in the horse with glyceryl-guaiacolate. Eq
Vet J 1974; 6; 164-9.

5. Brouwer GJ. Use of guaiacol glycerine ether in clinical anaesthesia in the horse. Eq Vet J 1985;
17; 133-6.

6. Hall LW, Gillespie JR, and Tyler WS. Alveolar-arterial oxygen tension differences in anaesthetized
horses. Br J Anaesth 1986; 40: 560-8.

7. Schatzmann U. The respiration of the horse under different anaesthetic medications. Proc 1" Int
Congr Vet Anaesth, Cambridge (U.K.), 1982; 112-8.

8. Stolk PWT. The effect of anaesthesia on pulmonary blood flow in the horse. Proc 1" Congr Vet
Anaesth, Cambridge (U.K.), 1982; 119-29.

9. Nunn JF. Factors influencing the arterial oxygen tension during halothane anaesthesia with
spontaneous respiration. Br J Anaesth 1964; 36; 327-41.

10. Adams AP and Morgan-Hughes JO. Determination of the blood-gas factor of the oxygen electrode
using a new tonometer. Br J Anaesth 1967; 39: 107-13.

11. Hall LW and Clarke KW. Veterinary anaesthesia. 8\'i> ed. Bailliere Tindall, London 1983.

12. Atkinson RS, Rushmann GB, and Lee JA. A synopsis of anaesthesia. 8"\' ed. John Wright Ltd.,
Bristol 1979.

13. McDonell WN. The effect of anaesthesia on pulmonary gas exchange and arterial oxygenation
in the horse. Proefschrift. Universiteit van Cambridge 1974.

14. McDonell WN, Hall LW, and Jefcott LB. Radiographic evidence of impaired pulmonary function
in laterally recumbent anaesthetised horses. Eq Vet J 1979; 11: 24-32.

15. Post M. Pulmonary surfactant synthesis in the alveolar type II epithelial cell from rat lung.
Proefschrift. Universiteit van Utrecht 1982.

16. Hall LW and Trim CM. Positive end-expiratory pressure in anaesthetized spontaneously breathing
horses. Br J Anaesth 1975; 47: 814-24.

17. Lindsey WA, McDonell WN, and Bignell W. Equine postanaesthetic forelimb lameness:
intracompartmental muscle pressure changes and biochemical patterns. Am J Vet Res 1980; 41;
1919-24.

De relatie tussen erfelijke kenmerken in het
bloed (Phi-Po2-Pgd) en stressgevoeligheid
bij varkens

The relationship between hereditary characteristics in the blood
(Phi-Poy-Pgd) and susceptibility to stress in pigs
A pilot study

SAMENVATTING Transportdood en een afwijkende vleeskwaliteit hij varkens vormden de
aanzet tot studie naar het verschijnsel stressgevoeligheid gedurende de laatste 20 jaar. Het
is gebleken dat dit verschijnsel enkelvoudig recessief vererft.

Als voor de praktijk geschikte test, werd in 1974 in Nederland de halothaantoets ontwikkeld,
die sindsdien als enige vorm van onderzoek op stressgevoeligheid wordt toegepast. Een nadeel
van deze test is dat heterozygoten niet worden opgespoord.

Sinds 1986 werd het stressgevoeligheidsonderzoek uitgebreid met onderzoek van de erfelijke
kenmerken Phi, Po2 en Pgd. Dit onderzoek werd uitgevoerd bij tomen waarvan tenminste één
big halothaangevoelig was.

Bloedonderzoek, uitgevoerd bij 533 dieren van 4 lijnen, van de fokkerijgroepering Cofok te
Oosterhout bleek zeer effectief om heterozygoten op te sporen. Bij 15,5% der nakomelingen
kon geen uitspraak gedaan worden of het genotype Hal^^ dan wel Hal^" was, omdat beide
haplotypen van één of beide ouders identiek waren en er sprake is van Nn x Nn paring.
In de onderzochte populatie blijkt het haplotype Phi^-Po2^-Pgd\'< in sterke male (72-89%)
gekoppeld te zijn met het Hat"-allel.

SUMMARY Deaths during transport and the incidence of a poor quality of the meat in pigs
were the most important reasons for studying the stresssyndrome (MHS) during the past twenty
years. MHS is controlled by an autosomal Hal locus with two alleles N and n. Only pigs of
genotype nn are sensitive to halothane and susceptible to stress.

As a standard test for use in practice, the halothane test was developed in the Netherlands
in 1974 and only this test is used to detect MHS. Heterozygotes can not be detected using
this test.

Since 1986, additional blood typing was carried out for the .systems Phi, P02 en Pgd in litters
including at least one halothane-positive reactor.

Blood typing was carried out in 533 pigs of four different lines of breeding company Cofok
in Oosterhout and was found to be very successful (using the linkage groups) in identifying
the heterozygotes. In 15,5 per cent of the offspring, it could not be stated whether the genotype
was Hal\'^^ or Haf^". This was due to the fact that in these Nn x Nn matings the two haplotypes
of one or both parents were identical.

In this population, the haplotype PhiX-Por\'^-Pgd« was strongly (72-89 per cent) linked to the
Hah-allel.

- Mevr. drs. A. Dings, bioloog, destijds studente KU Nijmegen, nu medewerkster Livestock Control
B.V

\' Dr. H. van Haeringen, dierenarts, directeur van Dr. Van Haeringen Laboratorium B.V.
668 Tijdschr Diergeneeskd. deel 114, ajl. 12, 1989

In de laatste decennia is door selectie op bespiering en groei de produktie van
mager vlees per varken sterk gestegen. De stijging van het percentage vlees in het
karkas ging onder andere gepaard met meer \'transportdood\' en een slechte
vleeskwaliteit bij varkens (1,2, 3).

Bij gevoelige varkens kunnen in stress-situaties verschijnselen optreden van
musculaire tremor, rigor, acidosis, hyperthermie, tachycardie en sterfte. Econo-
mische verliezen ten gevolge van transportdood en een slechte vleeskwaliteit
vormden de aanzet tot veel onderzoek.

In dit onderzoek zijn twee testen gebruikt ter onderkenning van stressgevoelige
dieren en heterozygoten.

In 1974 werd deze test door Eikelenboom en Minkema (I) geïntroduceerd. De
test is eenvoudig en praktisch en wordt in de varkensfokkerij in Nederland vrij
algemeen toegepast.

Het principe van de halothaantest berust op het feit dat stressgevoelige biggen
tijdens anesthesie met halothaan onder andere spierkrampen (MHS 4) gaan
vertonen. Niet stressgevoelige biggen raken volledig in narcose.
De gevoeligheid voor halothaan is genetisch bepaald door één autosomaal gen
(Hal-locus), met twee allelen N en n (5, 6, 7).

Varkens met het genotype -NN èn -Nn zijn niet gevoelig voor halothaan
(phenotype Hal ). Dieren met genotype nn zijn stressgevoelig (phenotype Hal ).
Dragers of heterozygoten (genotype -Nn) kunnen niet door middel van halothaan-
onderzoek worden opgespoord.

Het allel n dat verantwoordelijk is voor stressgevoeligheid, is recessief. Het gaat
dus om een enkelvoudig recessief verervend kenmerk.

Een verband tussen het bloedgroepensysteem H en stressgevoeligheid werd voor
het eerst in 1976 aangetoond door Rasmusen en Christian (8). Later werd ook
met andere genetische kenmerken in het bloed een verband aangetoond (5, 9, 10,
II, 12).

Het blijkt dat het halothaangen op het chromosoom gelocaliseerd is binnen een
groep van bloedgroep- en enzymgenen; tussen deze genen is een koppeling
vastgesteld.

Er wordt gesproken van de zogenaamde \'Hal-koppelingsgroep\', die voor het eerst
door Andresen in kaart gebracht is (13, 14, 15, 16).

Karakteristiek voor een koppelingsgroep is het gezamenlijk vererven van bepaalde
eigenschappen, omdat de kenmerken binnen een dergelijke groep zeer dicht bij
elkaar op één chromosoom zijn gelocaliseerd. In Zweden ontstond begin 80-er
jaren het idee om het genotype van individuele varkens voor het Hal - locus (NN
- Nn - of nn), af te leiden uit het genotype van de gekoppelde bloedgroep- en
enzymgenen (17, 18, 19) onderzocht binnen complete families (ouders en
nakomelingen).

Vaststellen of bij enkele varkenslijnen in Nederland de bepaling van het Phi, Poj
en Pgd systeem gebruikt kan worden ter detectie van heterozygoten (dragers van
het Hal" allel) in tomen met één of meer stressgevoelige biggen.

Het onderzoek is uitgevoerd bij biggen van het basisfokbedrijf van Cofok B.V. te
Oosterhout, van de lijnen:

N-lijn = het Cofok Noors Landvarken, sinds 1970 in zuivere teelt in eigen beheer gefokt.
Uijn = het Cofok Nederlands Landvarken, sinds 1969 in zuivere teelt in eigen beheer
gefokt.

F-lijn = het Cofok Fins Landvarken, sinds 1980 in zuivere teelt in eigen beheer gefokt.
X-lijn = een Cofok experimentele berenlijn, gebaseerd op Belgisch landvarken en Duroc,
een synthetische lijn sinds 1977.

Binnen deze lijnen wordt al jarenlang een \'gesloten fokkerij\' bedreven, hetgeen betekent
dat geen fokdieren van andere origine worden ingebracht.

De biggen worden getest op een leeftijd van 8 weken met een mengsel van 5% halothaan®\'
in medicinale zuurstof (2,5 liter 02/minuut), dat via een masker geïnhaleerd wordt (7).
Biggen die gedurende 4 ä 5 minuten ontspannen blijven, worden als halothaanongevoelig
(Hal ) beoordeeld, terwijl biggen die verstijven als halothaangevoelig (Hal ) beoordeeld
worden (7).

De test wordt direct gestopt indien spierkrampen en verstijving begint op te treden.
Deze halothaantoets wordt vanaf 1979 op het basisfokbedrijf te Oosterhout van Cofok
B.V. uitgevoerd bij alle biggen van 8 weken oud.

Van 64 tomen met tenminste één halothaangevoelige big wordt van alle biggen èn de beide
ouders bloed afgenomen. Per dier zijn twee buisjes bloed getapt; 1 Na-heparinebuis en 1
silicone coated buis^.

De bloedmonsters zijn in het Dr. van Haeringen Laboratorium te Wageningen onderzocht.
Bepaald zijn de genetische varianten van de enzymen Phi, Pgd en het serumeiwit P02.
Phi: Phi is de afkorting voor het enzym phosphohexose-isomerase, dat onder andere
wordt gevonden in erythrocyten (20). Het Phi-locus kent twee allelen Phi*^ en Phi".
Pgd: Het Pgd-locus, met twee allelen Pgd^ en Pgd", codeert voor electroforetisch te
onderscheiden vormen van het enzym 6 phosphogluconaatdehydrogenase. Dit
enzym wordt gevonden in witte en rode bloedcellen (20).
P02: Het P02-I0CUS met twee allelen P02\'\' en Po2^ codeert voor het plasma-eiwit
\'Postalbumine-2\' (12).

De allelen van het Phi-, Pgd- en P02-I0CUS zijn codominant. In dit onderzoek is de
koppelingsgroep Phi-Hal-Po2-Pgd (16, 19) nader bestudeerd en zijn de frequenties van de
haplotypen (koppelingsfasen) vastgesteld bij 4 varkenslijnen N, L, X en F.
Het onderzoek is uitgevoerd met behulp van de agarosegel-electroforese van de rode
bloedcel-enzymen Phi en Pgd en de tweedimensionale electroforese van het serumeiwit P02.
De gedetailleerde beschrijving van deze technieken is in 1985 gepubliceerd door Gahne
en Juneja (19).

Deze test is vanaf 1979 bij alle biggen uitgevoerd met uitzondering van de F-lijn
waar sinds 1981 deze test wordt uitgevoerd.

Tabel 1 geeft een overzicht van het aantal getoetste biggen en het percentage
halothaangevoelige biggen.

1 Halothaan: 2 broom - 2 chloor - 1:1:1 trifluorethaan; 0,01% W/W thymol; Trofield Surgicals A.G.
Zwitserland.

Er is bij geen van de lijnen F, N, L en X een significant verschil gevonden tussen
de sexen in het percentage stressgevoelige biggen (Chi-kwadraat toets, p < 0,05).
In totaal zijn in deze 4 lijnen in genoemde periode 30.559 biggen onderzocht,
waarvan 15.266 beerbiggen en 15.293 zeugbiggen. Het gemiddelde percentage
stressgevoelige biggen was 5,42% bij de beerbiggen en 5,51% bij de zeugbiggen.
Halothaan-positieve tomen (een toom met tenminste I positief big), zijn in deze
periode compleet uit de fokkerij genomen. Fokzuiver ongevoelige biggen werden
dus ook uitgeselecteerd. Selectie op deze wijze heeft het Haln-allel in de populaties
doen afnemen, hetgeen resulteert in daling van het percentage stressgevoelige
biggen (tabel 1).

Een vergelijkbare daling is beschreven voor het Zwitserse Landvarken (21) en het
Nederlands Stamboek Landvarken (2, 22).

De gegevens zijn verzameld van 64 tomen waarvan tijdens de halothaantest
minstens één big gevoelig (Hal"") was. Omdat beide ouders in de halothaantest
ongevoelig waren, kan op grond hiervan geconcludeerd worden dat beide ouders
heterozygoot (Hal^") zijn.

De toom en de ouders zijn bloedgetapt en vervolgens is het mogelijk het haplotype
voor de \'marker loei\' Phi, P02 en Pgd in verband te brengen met de uitslag van
de halothaantoets (19).

Een en ander wordt stapsgewijs verduidelijkt aan de hand van een voorbeeld van
een toom (zie tabel 2).

Tabel 2. Toomgegevens m.b.t. de uitslagen van de halothaantest, de \'markers\' Phi - P02 - Pgd, de
haplotypen en het genotype.

De haplotypen met betrekking tot \'de koppelingsgroep Hal-Phi-Poj-Pgd\' zijn
afgeleid uit de uitslagen van het halothaanonderzoek en de electroforese voor Phi,
P02 en Pgd. Voor de bepaling van de haplotypen per toom worden in eerste
instantie die dieren gekozen, die zoveel mogelijk homozygoot zijn voor de markers.
In het voorbeeld van tabel 2 zijn dit zeug B en big 4. Op deze manier zijn 3
haplotypen af te leiden, namelijk BSA (2 x), BFA en BSB. Het ontbrekende
haplotype van beer A is dus AFB.

Big 1 heeft het genotype Hal"", gezien de positieve uitslag in de halothaantest.
De haplotypen van big 1, BSB en BFA, zijn dus gekoppeld aan n. Op deze manier
kan voor elke big het Hal-genotype bepaald worden, namelijk big 2: HalNN; big
3: HalN"; big 4: HalN".

Oriënterend zijn 64 tomen op deze manier door ons geanalyseerd (totaal 533
dieren, waarvan 95 zeugen en beren en 438 nakomelingen).
In totaal was er bij 21 nakomelingen (van 438) sprake van recombinatie (4,8%);
bij 1 nakomeling (0,2%) komt de uitslag van het bloedonderzoek niet overeen met
die van de halothaantoets. Bij 17 nakomelingen (3,9%) is ofwel recombinatie

opgetreden ofwel de halothaantoets foutief. Voor deze categorie is het gewenst,
het halothaanonderzoek te herhalen.

Dergelijke percentages zijn ook uit de literatuur (7, 23, 24) bekend. Bij 68
nakomelingen (15,5%) kon geen uitspraak gedaan worden met betrekking tot het
HalNN of HalNn (dus drager) zijn. Deze 68 dieren waren afkomstig uit 18 tomen.
Dit wordt verduidelijkt aan de hand van tabel 3, waarbij bij big nr. 5 het genotype
niet met zekerheid is vast te stellen, namelijk NN of Nn (zie tabel 3).

Tabel 3. Toomgegevens van paring C x D, waarbij de zeug homozygoot is voor de erfelijke kenmerken
(markers) Phi, P02 en Pgd.

Vervolgens zijn de toomgegevens verwerkt en zijn de haplotype-frequenties
berekend bij 4 varkenslijnen. Deze frequenties van haplotypen zijn bepaald door
het tellen van de combinaties van haplotypen van ouders en nakomelingen (zie
tabel 4).

Van de acht mogelijke haplotypen (Phi-Poj-Pgd) komen er bij de N-lijn en de
experimentele lijn X zeven voor, terwijl er zes in de L-lijn en vier in de F-lijn
voorkomen (tabel 4).

Tabel 4. Hal - Phi - P02 - Pgd-haplotypefrequenties (%) in 4 varkenslijnen. Het aantal dieren is tussen
haakjes vermeld.

In de N-lijn is het PhiB-allel geassocieerd met 90% van de Haln-haplotypen en het
PhiA-allel is geassocieerd met 10% van de Hal"-haplotypen. Voor de L- en F-lijn
en de experimentele lijn X zijn deze waarden respectievelijk: 92%:8% en 100%:0%
en 97%:3%;

Deze resultaten stemmen overeen met die van andere auteurs. In het Zweedse
landras is het PhiB-allel geassocieerd met 93% van de Hal"-haplotypen (Gahne
et al., 19). In het Deens landras is dit 100% (Nielsen et ai, 23) en in het Zwitserse
landras 93% (Vögeli et ai, 24).

Tabel 4 laat ook zien dat het haplotype BSB vaak gekoppeld is met het Hal"-allel;
in de N-lijn is 46% van het Hal^-allel gekoppeld aan het haplotype BSB, voor
de L-lijn is dit 43%, voor de experimentele lijn X 48% en voor de F-lijn 47%.
Omgekeerd kan men concluderen dat bij de N-lijn 89% van de BSB haplotypen
geassocieerd is met Hal", 88% bij de L-lijn, 83% bij de experimentele lijn X en
72% bij de F-lijn.

Dit wil dus zeggen dat in dit materiaal een varken met de haplotypen PhiB-P02^-
PgdB/PhiB-Po2S-Pgd8, waarschijnlijk het Hal-genotype nn heeft en stressgevoelig
is.

Het PhiA-allel wordt bij de F-lijn niet aangetroffen. Het marker haplotype ASB
komt bij de N- en de L-lijn niet voor, bij de experimentele lijn X geldt dit voor
het marker haplotype AFB. De haplotypen BFA en AFA zijn bij de X-lijn altijd
gekoppeld aan Hal^; het marker haplotype BSA is bij de N-lijn altijd gekoppeld
aan HalN.

Hoewel de halothaantoets zijn praktische nut heeft bewezen, kent de toets enkele
nadelen:

— heterozygoten, dat wil zeggen dragers van het halothaangen (Hal^n) worden
niet opgespoord;

— halothaan kan schadelijk zijn (25) voor de uitvoerders van de toets (onder
andere levertoxisch);

— vals negatieve uitslag bij biggen met verminderde conditie ten gevolge van
ziekten (diarree).

Met name het feit dat heterozygoten niet door middel van de halothaantoets
opgespoord kunnen worden, is de reden van dit onderzoek.
Dit onderzoek heeft aangetoond dat bij de lijnen N, L, F en X de bepaling van
de allelen van het Phi, P02 en Pgd systeem gebruikt kan worden ter detectie van
heterozygoten (HalNn). Bij 68 nakomelingen (15,5%) kon geen uitspraak gedaan
worden met betrekking tot het HalNN of HalNn (dus drager) zijn. De reden dat hier
het genotype niet exact kan worden bepaald, is dat in dit geval sprake is van een
Nn X Nn paring, waarbij de haplotypen van één of beide ouders identiek zijn (in
tomen met één of meer stressgevoelige biggen). Dit betekent echter niet dat
heterozygoten uit de fokkerijpopulatie geweerd moeten worden.
Via consequente en gerichte paring met fokzuiver halothaanongevoelige dieren
(deze worden namelijk óók herkend), is het vervolgens mogelijk de frequentie van
het n-allel nog verder te verlagen. Dit betekent ook dat wanneer van ouders de
koppelingsgroepen bekend zijn, in een aantal gevallen de halothaantoets bij de
nakomelingen achterwege kan blijven. Tevens blijkt het haplotype BSB in sterke
mate gekoppeld (72-89%) te zijn aan het Hal"-allel.

Daarnaast kan de electroforese-uitslag ook gebruikt worden als controle op de
afstamming van de dieren. (In het voorbeeld van tabel 2 zijn beer A en zeug B
beide homozygoot (B en A) in het Pgd-systeem; alle nakomelingen moeten dan
heterozygoot AB zijn voor Pgd.)

Bij het Fins Landvarken zijn alle dieren identiek in het Phi-systeem, namelijk alle
PhiBB. Dit betekent dat bij deze Finse populatie het Phi-systeem niet onderschei-
dend werkt. Nagegaan zou kunnen worden of hier de toepassing van het
bloedgroepensysteem H en/of S wel effectief is.

In dit onderzoek was op basis van het bloedonderzoek slechts bij 1 dier (0,2%)
de uitslag niet in overeenstemming met de afstamming. Dit pleit voor een goede
registratie en een goed management op dit fokbedrijf.

1. Eikelenboom G and Minkema D. Prediction of pale, soft, exsudative muscle with a non-lethal
test for the halothane-induced malignant hypothermia syndrome. Tijdschr Diergeneeskd 1974;
99; 421-6.

2. Eikelenboom G. Ways to improve meat quality in pigs. Stress susceptibility and meat quality
in pigs. EAAP Publication no. 33, 1985; 68-79.

3. Lampo Ph. Stressgevoeligheid bij het varken: diagnose, erfelijke grondslag, zoötechnische effecten
en mogelijke foktechnische behandeling. Vlaams Diergeneeskd Tijdschr 1987; 56: 77-88.

4. Sybesma W and Eikelenboom G. Malignant hyperthermia syndrome in pigs. Netherlands J Vet
Science 1969; 2: 155-60.

5. Andresen E and Jensen P. Close linkage established between the Hal-locus for halothane sensitivity
and the Phi (Phosphohexose isomerase)-locus in pigs of the Danish landrace breed. Nordisk Vet
Med 1977; 29: 502-4.

6. Smith C and Bampton PR. Inheritance of reaction to halothane anesthesia in pigs. Genetical
Research, Cambridge 1977; 29: 287-92.

7. Zeveren A van. Genetic investigations based on blood marker systems in Belgian pig populations
and their applicability in pig breeding. Dissertation, Rijksuniversiteit Gent, 1987.

8. Rasmusen BA and Christian LL. H blood types in pigs as predictors of stress susceptibility. Science
1976; 191: 947-8.

9. Jorgensen PF, Hyldgaard-Jensen J, Moustgaard J, and Eikelenboom G. Phosphohexose
isomerase (Phi) and porcine halothane sensitivity. Acta Veterinaria Scandinavia 1976; 17: 370-
2.

10. Rasmussen BA. Linkage of genes for Phi, halothane sensitivity, A-O inhibition, H red blood cell
antigens and 6-Pgd variants in pigs. Animal Blood Groups and Biochemical Genetics 1981; 12:
207-9.

11. Hoyny J. Further contribution to the H-bloodgroup system in pigs. Animal Blood Groups and
Biochemical Genetics 1983; 15: 29-36.

12. Juneja RK, Gahne B, Edfors-Lilja I, and Andresen E. Genetic variation at a pig serum protein
locus Po2 and its assignment to the Phi, Hal, H, Pgd linkage group. Animal Blood Groups and
Biochemical Genetics 1983; 14: 27-36.

13. Andresen E. Linkage between the H and 6 Pgd locus in pigs. Acta Veterinaria Scandinavica 1970;
11: 126-37.

14. Andresen E. Close linkage between the locus for phosphohexosesisomerase (Phi) and the H blood
group locus in pigs. Animal Blood Groups and Biochemical Genetics 1970b; 1: 171-2.

15. Andresen E. Linear sequence of the autosomal loci Phi, H and 6-Pgd in pigs. Animal Blood Groups
and Biochemical Genetics 1971; 2: 119-20.

16. Archibald AL and Imlah P. The halothane sensitivity locus and its linkage relationships. Animal
Blood Groups and Biochemical Genetics 1985; 16: 253-63.

17. Jorgensen PF. Blood types and other biochemical markers forstress susceptibility and meat quality
in pigs. Porcine Stress and Meat Quality 1980; 146-7.

18. Imlah P. Linkage studies between the halothane (Hal), phosphohexose isomerase (Phi) and the
S (A-O) and H red cell loci of Pietrain, Hampshire and landrace pigs. Animal Blood Groups
and Biochemical Genetics 1982; 13: 245-62.

19. Gahne B and Juneja RJ. Prediction of the halothane (Hal) genotype of pigs by deducing Hal,
Phi, PO2, Pgd haplotypes of parents and offspring: results from a large scale practice in Swedish
breeds. Animal Blood Groups and Biochemical Genetics 1985; 16: 265-83.

20. Saison R. Serum and red cell enzyme systems in pigs. Proceedings of the 1 Ith European Conference
on Animal Blood Groups and Biochemical Polymorfism, Warsaw 1970; 321-8.

21. Rebsamen A, Blum J und Schwörer D. Jahresbericht 1983 der Schweizerischen Mast- und
Schlachtleistungsprüfungsanstalt (HLP), Sempach. Der Kleinviehzüchter 1984; 32: 390-425.

22. Varkens. Het Halothaanonderzoek bij het Nederlands landvarken. Varkens 1/1987; 12-3.

23. Nielsen PB, Hyldgaard-Jensen J, and Jorgensen PF The Phi - Hal - S - H - P02 - Pgd systems
in Danish pig breeds. Arsberetning Institut Sterilitetsforskning 1984; 27: 45-56.

24. Vögeli P und Schwörer D. Kopplungsgewicht zwischen dem Malignen Hyperthermie Syndrom
(MHS, Halothanempfindlichkeit) und den Phänotypen des H-Blutgruppensystems und des Phi-
Enzymsystems beim Schweizerischen veredelten Landschwein. Züchtungskunde 1982; 54: 124-
30.

25. Tonnaar L. Narcosegassen in operatiekamers. Een oriënterend onderzoek naar expositie aan
narcosegassen van operatiepersoneel in het Sint Radboudziekenhuis, Nijmegen, 1980.

SUMMARY Clinical, radiographic and pathological findings in two young dogs with spinal
cord ependymoma in the thoracic region are described.

Neoplasms of the spinal cord may be extradural or intradural (1) in animals, but
have been reported infrequently (5).

Intradural neoplasms can be situated outside the spinal cord parenchyma (extra-
medullary) or within it (intramedullary). Intramedullary tumours are encountered
even more infrequendy than extramedullary ones. Gliomas are the most common
intramedullary neoplasms (1). Only a small number of canine spinal cord epen-
dymomas have been reported (2-8). Ependymomas are more commonly intra-
cranial (7) and are mainly related to the ependymal surfaces of the ventricles (9-12).
In man, most ependymoma are intracranial and topographically related to epen-
dymal surfaces (9, 13). In man, spinal cord ependymoma is more common than in
anim.als and mostly occurs in the caudal part of the cord and particularly in the
filum terminale (4, 14, 15). This paper describes the clinical, radiographic and
pathological findings in two young dogs with spinal cord ependymoma in the
thoracic region.

The dogs were presented at the University Small Animal Clinic of Utrecht. The
clinical and radiographic findings are summarised in Table 1. Physical examination
revealed a distinct posterior paresis and ataxia of the right hind leg in Case 1 and of
the left hind leg in Case 2. Clinical examination was indicative of a focal spinal
lesion, located between the second thoracic and third lumbar spinal cord segments.
The myelograms were suggestive of an intradural mass at the level of T,, and T,2 in
Case 1 and at the level of T, to T,o in Case 2. Both dogs were euthanised.
In Case 1 autopsy revealed, a small demarcated, soft, grey-white, slightly bulging
tumorous mass in the thoracic part (T,,/T|2) of the spinal cord. The mass was
intramedullary and surrounded the nerve root. In Case 2 an intramedullary grey
mass was found in the spinal cord extending from T, to T.q. In both cases the
surrounding spinal cord was severely compressed, and especially in Case 2 the
adjacent cord was almost entirely replaced by tumorous tissue.
Spinal cord tissue specimens were fixed in 4% buffered formalin embedded in
paraffin, cut at 6 /um and stained with haematoxylin and eosin, periodic acid-Schiff
(PAS), and phosphotungstic acid haematoxylin (PTAH). On microscopic examin-
ation both tumours appeared to be ependymomas. They were highly cellular and
showed only slight differences in their histological appearance. The tumours were
well vascularised and although demarcated macroscopically, showed slight in-

\' General Practitioner, Hoogstraat 53, 4251 CJ Werkendam, The Netherlands.
^ Department of Veterinary Pathology, State University of Utrecht, Yalelaan 1, 3508 TD Utrecht, The
Netherlands.

RHL =right hind leg; LHL = left hind leg; = present; — = absent; RHP= right hind paw; LHP = left
hind paw; F = female.

filtrative growth (Fig. 1). The most striking feature was the presence of a number of
rosettes composed of tumorous cells surrounding lumina of varying size (Fig. 2). In
Case 1 these cells incidentally showed blepharoblasts in their apical cytoplasm
(Fig. 3). There were also glandular structures lined by cuboidal or flattened
epithelial cells occasionally containing an intraluminal homogenous or granular
substance which was PAS positive (Fig. 4). However, the tumour cells were mostly
arranged in solid cords showing vesicular round to oval nuclei containing one or
more prominent nucleoh. Moderate nuclear pleomorphism was noted and a small
number of mitoses. Incidentally solitary cell necrosis appeared to be present. In
Case 2 focal calcification was seen. In the surrounding spinal cord severe degenera-
tion of nerve fibres was found.

The clinical signs in both cases can be fully explained by the pathological findings.
Canine spinal cord ependymomas apparently are rare in view of the small number
of cases reported in the literature (2-8), relevant data of which are are summarised
in Table 2. Remarkably, most spinal cord ependymomas are found in young dogs.
Also in man these tumours are reported to occur mostly in childhood and in young
adults (4,13, 14). In dogs there tends to be a preference for the thoracic and lumbar
segments, whereas in man the tumours mostly occur in the lumbar and sacral
segments, the filum terminale or conus medulläre (13, 15, 16).

HL = hind limb; RHL =right hind leg; = present; — = absent; NM = not mentioned; m. = months;
y. =years; M = male; F = female.

The described histological features of the spinal cord tumours are in accordance
with ependymomas of dogs described previously (2-8). Rosettes are not always
mentioned (3) and attempts to demonstrate blepharoblasts, the basal bodies of
ependymal cilia (13), are mostly unsuccessful (4, 7, 16). Although the presence of
blepharoblasts in tumour cells is of special diagnostic importance (10, 12, 14, 15),
inability to demonstrate them does not preclude the diagnosis of ependymoma
(15). Glandular structures resembling thyroid follicles as in the described cases
have also been reported (4). The intraluminal substance may be excreted by the
tumorous ependymal cells, probably resembling protein secretion by the epen-
dymal cells of the choroid plexus (1).

Infdtrating ependymoma have also been reported (4, 5), but metastases have not
been described. In man spinal ependymomas have the same histological appear-
ance as those in dogs (9, II, 14, 15, 16) and occur more frequently than in the dog
(7). Ependymomas are sometimes referred to as neuroepithelioma (1).
Ependymoma must be considered in the differential diagnosis of focal spinal
lesions, especially those in the thoracolumbar region in young dogs.

1. De La Hunta A. Veterinary neuroanatomy and clinical neurology. 2nd ed. Philadelphia: WB
Saunders, 1983; 30-3, 189, 194.

2. Chaffee VW. Spinal ependymoma in the dog. Vet Med Small Anim Clin 1977; 72: 1857-94.

3. Hayes KC, Schiefer B. Primary tumours in the CNS of carnivores. Vet Pathol 1969; 8; 94-116.

4. Luttgen PJ, Bratton GR. Spinal cord ependymoma: A Case report. J Am Vet Med Assoc 1976; 12:
788-91.

5. Teuscher E, Cherrstrom EL. Ependymoma of the spinal cord in a young dog. Schweiz Arch
Tierheilkd 1974; 116: 461-6.

6. Wright JA. The pathological features associated with spinal tumours in 29 dogs. J Comp Pathol
1985; 95.

7. Zachary JF, O\'Brian DP, Ely RW. Intramedullary spinal ependymoma in a dog. Vet Pathol 1981;
18 (5): 697-700.

8. Clark DM, Picut CA. Neuroepithelioma in a middle-aged dog. J Am Vet Med Assoc 1986; 10:
1330-1.

9. Fankhauser R, Luginbuhl H, McGrath JT. Tumours of the nervous system. Bull WHO 1974; 50:
53-69.

10. Savage A, Isa JM, Fischer W. Malignant ependymoma in a dog. Cornell Vet 1962; 52: 68-70.

11. Moulton JE. Tumours in domestic animals. 2nd ed. Berkeley, California: University of California
Press, 1978; 433.

12. Jubb KVF, Kennedy PC. Pathology of domestic animals. 2nd ed. New York: Academic Press,
1985, 1: 316-7.

13. Evans RW, Ashley DJB. Histological appearance of tumours. 3rd ed. New York: Churchill
Livingstone, 1978; 453-7.

14. Innes JRM, Saunders LZ. Comparative neuropathology. New York: Academic Press, 1962; 734-5.

15. Hughes JT. Pathology of the spinal cord. 2nd ed. London: Lloyd-luke (Medical Books) LTD, 1978;
222-5.

16. Rubinstein LJ. Atlas of tumour pathology. 2nd series. Article 6. Washington DC: Armed Forces
Institute of Pathology, 1972; 104-26.

Plans for the construction of a $ 272,000
large animal isolation unit at the Virginia-
Maryland Regional College of Veterinary
Medicine\'s Veterinary Teaching Hospital at
Virginia Tech are well underway, according
to Dr. Jim Bowen, head of the college\'s
department of large animal clinical sciences,
and one of the key planners of the facility.
\'This facility will enable us to efficiently
isolate and quarantine any large animal
species suffering from infectious disease\',
said Bowen. \'We wille be able to provide
better care for those animals, better protec-
tion for others, and an improved public

\' Virginia Tech news (March 16, 1989) Univer-
sity Public Affairs Office, Blacksburg, VA
24061-0229(703)961-6668

health environment for our clinicians, our
staff and our veterinary students\'.
As planned, the approsimately 1400 square-
foot facility will be constructed about fifty
feet from the hospital\'s southeastern side
and enclosed in a fence, ensuring effective
quarantine conditions.
The large animal isolation unit\'s ventilation
systems will contain special filters te prevent
the distribution of infectious organisms and
each stall will be equipped with hoists to
maintain patients in an upright position if
required. The unit will possess easy vehicu-
lar access for loading and unloading and
special mechanisms will prevent any danger
of contamination during feeding and waste
removal.

The project is expected to be bid in June or
July, according to Dr. R. Lee Pyle, associate
dean for operations and information sys-
tems, and a contract for construction of the
facility should be awarded by August 1.
Construction is expected to take about five
months and the facility is expected to open
on January, 1990, he said.

SUMMARY The plasma disposition of ciprofloxacin was studied in carp, African catfish and
trout after intravenous (IV) and intramuscular (IM) administration at a dose rate of 15 mg/
kg. Pharmacokinetic analysis of IV data showed that ciprofloxacin was well distributed
(distribution volume Vjfareaf 3.08 - 5.59 litre/kg) and exhibited a similar elimination half-life
of about 14hin these 3 fish species. After IM administration to carp and trout a rapid absorption
was noticed; the maximum ciprofloxacin plasma concentrations (mean: 3.49 and 2.37 fxg/ml,
respectively), were achieved within I h after injection. At the dose level applied, ciprofloxacin
has potential therapeutic value for 2-5 days especially against gram-negative bacterial fish
pathogens.

For control of diseases in fish farming, the usual methods are zootechnical and
hygienic measures, vaccination, and administration of disinfectants and antimi-
crobials for prophylactic and therapeutic purposes. Important bacterial fish
pathogens include Aeromonas spp., Pseudomonas spp., Edwardsiella spp., which
can be treated with "antimicrobial agents like tetracyclines, aminoglycosides,
nitrofurans and trimethoprim/sulphonamide (3). Recently it has been shown that
OTC is poorly absorbed after oral administration and that during parenteral OTC
application an immuna-suppressive effect occurs (6, 7). The aminoglycosides are
poorly absorbed after oral application, the nitrofurans are unstable in water and
rapidly degraded by light, whereas sulphonamide resistance can be rapidly induced
during treatment with sulpha/trimethoprim combinations. Therefore other thera-
peutic agents may become useful.

Ciprofloxacin is a so-called \'third generation\' fluoroquinolone derivative and
possesses a superior activity against gram-negative bacteria {Aeromonas spp.: MIC
< 0.01/0.02 Mg/ml; Pseudomonas spp.: MIC: 0.25-0.5 ixg/ml), and is to a lesser
extent active against gram-positive bacteria (13). In man and mammals (13)
ciprofloxacin is well distributed in the body and possesses good oral bioavail-
ability, and thus may also have clinical utility for gram-negative systemic infections
in fish farming.

The purpose of the present study was to describe the pharmacokinetics of
ciprofloxacin following intravenous administration to carp, African catfish, and
trout, and intramuscularly to carp and trout.

2 Cell Biology, Department of Experimental Animal Morphology & Cell Biology, Agricultural
University, Wageningen. The Netherlands.

Ciprofloxacin-1% solution (lot no. Pt 974516) and two of its metabolites, namely Bay R
3964 (Ml), ring-opened derivative, and Bay Q 3542 (Mj), 4-oxo-ciprofloxacin, were donated
by Bayer Ltd (Leverkusen, BRD) (Fig. 1).

Carp (Cyprinus carpio) and African catfish (Clarias gariepinus) were bred in the laboratory
of the Cell Biology Division (Wageningen) and kept individually in aquaria with aerated
tap water at a temperature of 20°C and 25°C, respectively. Outbred rainbow trout (Salmo
gairdneri) were kept individually in tanks with aerated tap water at a temperature of 12°C.
The animals were fed daily with pelleted dry food (carp: Kjo; trout and catfish: Trouvit
no. 03; both feeds from Trouw & Co, Putten, The Netherlands) by means of a \'Scharflinger\'
automatic feeder.

Ciprofloxacin was administered intravenously (caudal vein) to 4 carps, 3 trouts and 3
African catfishes and intramuscularly (dorsal region) to 4 carps and 3 trouts; the dose level
was 15 mg/kg.

Heparinised blood samples (0.2 ml) were taken from the caudal vein at regular time intervals
and centrifuged for 10 min at 800 g. The plasma was deep frozen at -20° C pending HPLC-
analysis (13). The HPLC analysis was performed with and without beta-glucuronidase
pretreatment of the samples. Plasma protein binding was determined as described
previously (13). Standard procedures were followed in calculation of pharmacokinetic
parameters after IV (two-compartment model) and IM (one-compartment model) admin-
istration (4).

Fig. 2. Mean plasma concentration-time pro-
files of ciprofloxacin in carp following intra-
venous and intramuscular administration of 15
mg/kg (tip = half-life).

Fig. 3. Mean plasma disposition of ciproflox-
acin in trout after an intravenous and intramus-
cular dosage of 15 mg/kg (t|/2 = half-life).

In Figures 2 and 3 the mean plasma concentration-time profiles are illustrated
for carp and trout following IV and IM ciprofloxacin administration. Figure 4
shows the mean ciprofloxacin plasma disposition for 3 catfishes after IV drug
administration.

The plasma protein binding of ciprofloxacin in carp, African catfish and trout
was 21.6 ± 2.1 (n=5), 20.2 ± 3.4 (n=6), and 23.1 ± 1.8 (n==4), respectively.

Fig. 4. Mean plasma concentrations of cipro-
floxacin following intravenous administration to
African catfish at a dosage of 15 mg/kg (tip =
half-life).

In Table 1 the pharmacokinetic parameters derived from IV data are summarised
for carp, African catfish and rainbow trout. In the three species ciprofloxacin was
well distributed in the body (large distribution volume: Vd(area)) and their
elimination half-lives (Ti/2b about 14 h) were in the same order of magnitude. In
trout the diffusion rate constants (K12 and K21) were slowest. In catfish the diffusion
rates (K12 and K21) were equal and the drug distribution equilibrium was
established within 7 h p.i., being 2-fold faster than in trout and carp. Following
IM administration to carp and trout, ciprofloxacin was rapidly absorbed,
achieving its maximum plasma concentration (Cn,ax) within 1 h after administra-
tion, followed by a sharp decline in plasma drug concentration. A convex type
of elimination phase was noticed with final mean ehmination half-lives of 20 h
(carp) and 23 h (trout) (Table 1; Figures 2 and 3).

Neither the metabolites Mi and M2 (Fig. 1) nor glucuronide derivatives of the
parent drug and of its metabolites could be detected in plasma of the species
investigated.

Table 1. Pharmacokinetic parameters for ciprofloxacin administered intravenously to carp, African
catfish and trout (two-compartment open model).

In contrast to mammals, fish are ectothermic animals adapted to relatively low
temperatures. Extreme temperature differences due to geographical location and
seasonal variations occur. The optimal environmental temperature for trout, carp
and catfish is approximately 12, 20 and 25°C, respectively. Most ectothermic
animals are capable to adapt their biochemical and physiological functions to
varying temperatures.

Changes in the saturation of the lipid components of cell membranes are an
important homeostatic mechanism to preserve plasmatic viscosity ensuring
optimal physiological processes (1,9, II).

Water distribution in fish is species and temperature dependent, which changes
the nature of some physiological compartments accordingly (10). Furthermore,
marked differences were observed with respect to tissue composition, blood
perfusion and mode of life. In fish, vascularisation correlates with the type of
muscle; white, pink and red (2, 5, 12). The ratio white/red muscle varies and is
related to the mode of life of each species. For instance, the muscles of pike {Esox
lucius) and perch {Perca fluviatilis) have nearly exclusively broad white muscle
fibres, whereas, in carp and trout a fairly high amount of narrow red muscle fibres
have been demonstrated (5), which means a better vascularisation. Unfortunately,
data on African catfish are not available.

Our study shows striking differences in pharmacokinetic behaviour, especially the
distribution volume (V^jfgrea)} and distribution rates (K|2 and K21), of ciprofloxacin
between the three fish species involved. It is most likely that the parmacokinetic
differences between the three species are related to physiological diversity.
Unfortunately specific data concerning vascularisation, intercellular water con-
tent, tissue permeability at 25°C and type of muscle fibres of catfish are lacking.
We can thus only speculate on the origin of these pharmacokinetic species
differences. For ciprofloxacin the largest distribution volume and fastest tissue
distribution rates (K|2 and K21) were noted in the African catfish. The opposite
was observed for the pharmacokinetics of oxytetracycline (OTC) in carp and
catfish. Accumulation of OTC occurred in the carp (especially bones, pronephros
and scales), but was limited in catfish revealing a smaller distribution volume in
the latter species (7,8). In man and mammals there is no indication of ciprofloxacin
accumulation in specific tissues, and it is just as unlikely in fish. It is noteworthy
that in catfish the extent of central compartment (V,) for ciprofloxacin (V,: 2.44
litre/kg) was 2 to 3 times larger than for carp; the same was observed for OTC
(8).

The difference of maximum drug plasma concentration between carp and trout
following IM ciprofloxacin administration can be related to the difference in its
distribution volume: Cn,^^ and Vj,arca) in the carp are both about 66-68% of those
in trout. The convex elimination curves after IM drug administration to carp and
trout may be explained by prolonged drug absorption from the injection site due

Table 2. Pharmacokinetic parameters for ciprofloxacin following a single intramuscular dosage of
15 mg/kg to carp and trout.

to the poor vascularisation. Employing the AUC obtained after IV administration
of ciprofloxacin as reference, the IM bioavailabilities in carp and trout are about
61 and 87% respectively. The relatively low bioavailability may be caused by a
temporary diffusion of ciprofloxacin via the injection channel or through the skin,
localised at the injection site, into the surrounding water.

In fish, drugs like ciprofloxacin are eliminated by passive diffusion processes at
the glomerular site and the gills. In mammals ciprofloxacin is eliminated
predominantly by active renal processes (tubular secretion) resulting in a short
elimination half-life of about 2.5 h in man, pigs and calves. In the present study
no indication of metabolic conversion (Fig. 1) of ciprofloxacin could be obtained.
In mammals the metabolism of ciprofloxacin is still not fully elucidated and an
alternative metabolic pathway was assumed, which may also exist in fish (13).
Parental administration reveals potentially therapeutic plasma concentrations
against gram-negative bacterial pathogens such as Pseudomonas and Aeromonas
spp (exceeding the MIC value of 0.5 to 0.01 ^g/ml) for 2 to 5 days. In mammals
the oral bioavailability is about 50% of the dosage. Although this good oral
bioavailability may be also anticipated in fish and the oral route via pelleted feed
may be an attractive; this issue deserves further research.

In conclusion, ciprofloxacin is well distributed in the fish (large Vj), depending
on the species involved. Ciprofloxacin has potential clinical utility for the
treatment of bacterial fish diseases.

1. Abruzzini AF, Ingram LO and Clem LW. The temperature mediated processes in teleost immunity:
homeoviscous adaptation in teleost lymphocytes. In: Proceedings of the Society for Experimental
Biology and Medicine 1982; 169: 12-8.

2. Akster HA. Ultrastructure of muscle fibres in head and axial muscles of perch (Perca fluvialilis).
A quantitative study. Cell and tissue Research 1981; 119: 111-31.

3. Austin B. The control of bacterial fish diseases by antimicrobial compounds. Antimicrobials in
aquaculture. Woodbine M (éd.), Butterworths, London 1984; 255-68.

4. Baggot JD. Principles of drug disposition in domestic animals. W. B. Saunders Co, Philadelphia/
Toronto/London 1977.

5. Boddeke R, Slijper EJ and Van der Stelt A. Histological characteristics of the body-musculature
of fishes in connection with their mode of life. Proceedings of the Royal Dutch Society of Sciences,
Serie C, 1959; 62; 576-88.

6. Grondel JL, Nouws JFM and Muiswinkel WB van. The influence of antibiotics on the immune
system IV Immuno-pharmacokinetic investigations on the primary anti-SRBC respon.se in carp
[Cyprinus carpio) after oxytetracycline injection. J Fish Diseases 1987; 10: 35-44.

7. Grondel JL, Nouws JFM, Schutte AR and Driessens F. Comparative pharmacokinetic inves-
tigations in rainbow trout {Salmo gairdneri) and African catfish {Clarias gariepinus) following
oxytetracycline administration. J Fish Diseases, submitted.

8. Grondel JL, Nouws JFM, Jong M de, Schutte AR and Driessens F. Pharmacokinetics and tissue
distribution of oxytetracycline in carp {Cyprinus carpio) following different routes of adminis-
tration. J Fish Diseases 1987; 10; 153-63.

9. Hochachke PW and Somero GN. Strategies of biochemical adaption. W. B. Saunders & Co,
Philadelphia, 1973.

10. Houston AH. Environmental temperature and the body fluid system of the teleost. In: Chavin
W (ed.) Responses of fish to environmental changes. Thomas Co, Springfield, 1973.

11. Knipprath WG and Meats JF. The effect of environmental temperature on the fatty acid
composition and on the in vivo of I-\'\'\'C acetate in goldfish {Carassius auratus). J of Comparative
Physiology 1968; 124; 111-6.

12. Mosse PRL. The distribution of capillaries in the somatic musculature of two vertebrate types
with particular reference to teleost fish. Cell and Tissue Research 1978; 187; 281-303.

13. Nouws JFM, Mevius DJ, Vree TB, Baars AM and Laurensen J. Pharmacokinetics, renal clearance
and metabolism of ciprofloxacin following intravenous and oral administration to calves and pigs.
The Veterinary Quarterly 1988: 10.

Adams GP and Ginther OJ. Efficacy of
intrauterine infusion of plasma for treat-
ment of infertility and endometritis in ma-
res. J Am Vet Med Assoc 1989; 194 (3): 372-

Enkele jaren geleden verscheen er een pu-
blikatie (zonder controlegroep; ref.) waarin
beschreven werd dat intra-uteriene toedie-
ning van bloedpiasma bij merries met een
endometritis de genezing van de uterus sterk
bevorderde. Sindsdien hebben vele collegae
deze therapie op endometritis merries \'los-
gelaten\' waarbij weinig kritisch te werk is en
wordt gegaan.

Bovenstaande publikatie is een voorbeeld
van een goed opgezet onderzoek naar het
effect van een intra-uteriene therapie met
bloedpiasma bij 43 subfertiele merries. De
merries werden ingedeeld in 3 groepen:

2. groep behandeld met fysiologische NaCl
oplossing (14 dieren) gedurende 5 dagen;

Bij de merries uit groep 2 en 3 werden
slijmmonsters en biopsies genomen voor
cytologisch, bacteriologisch en histologisch
onderzoek. Voordat behandeling plaats
vond werd de uterus van deze merries
gespoeld met 3 liter NaCl 0,9%.
Inseminatie vond plaats tijdens de 2e oes-
trus na de behandeling.

De volgende drachtigheidsresultaten wer-
den verkregen: controlegroep 61% (8/13),
fysiol. NaCl groep 36% (5/14) en de plasma-
groep 31% (4/13). Uit deze resultaten kan
slechts één conclusie worden getrokken en
dat is dat bij de hier beschreven groep
subfertiele merries de therapie met bloed-
piasma volledig heeft gefaald. (Toch moet
ook bij dit gedegen uitgevoerde experiment
een kanttekening worden geplaatst en wel
deze: waren de gebruikte merries wel sub-
fertiel? Dit gezien het hoge drachtigheids-
percentage (61%) van de controlegroep;
ref).

Barth D, and Preston JM. Efficacy of topi-
cally administered ivermectine against cho-
rioptic and sarcoptic mange of cattle. Vet
Rec 1988; 123: 101-4.

Vijf studies werden uitgevoerd met in totaal
68 koeien die een infectie met Chorioptes
bovis of Sarcoptes scabiei bezaten. Steeds
werd de helft van het aantal dieren uitwen-
dig behandeld met een 0,5% ivermectine-
oplossing (500 mcg/kg). De applicatie ge-
schiedde zowel op de huidlesies als op de
normale huid.

In de aangegeven dosering was ivermectine
volledig effectief tegen C. bovis. Dezelfde
dosering had ook een volledig effect tegen
S. scabiei indien aangebracht op de intacte
huid. Het resultaat was niet volledig indien
de ivermectine-oplossing werd aangebracht
op die delen van de huid die door de schurft-
aantasting waren veranderd. Waarschijnlijk
is dit slechtere resultaat het gevolg van een
verminderde resorptie door die aangetaste
huid.

Bij het behandelen van runderen met C
bovis- of S. 5cöè/e(-infecties moet de iver-
mectine-oplossing dus op de normale huid
worden aangebracht.

Bij geen van de behandelde dieren werd een
nadelige invloed op de huid waargenomen.

Het toedienen van hormonen in de post-
partum periode en de latere
vruchtbaarheid

Stevenson JS and Call EP. Fertility of
Postpartum Dairy Cows After Administra-
tion of Gonadotropin-Releasing Hormone
and Prostaglandine Via. A Field Trial. J
Dairy Sci 1988; 71: 1926-33.

De schrijvers onderzochten in een groot,
goed opgezet onderzoek de invloed van het
toedienen van gonadotropine releasing hor-
monen en Prostaglandinen tijdens de eerste
weken post-partum op de latere fertiliteit.
(Er is al veel onderzoek op dit gebied
gepubliceerd, maar de resultaten spreken
elkaar nogal eens tegen; ref.)
Op een groot melkveebedrijf (800 stuks),
waar de koeien 3 x daags werden gemolken,
werden 200 dieren tussen 11 en 25 dagen
post-partum (p.p.) ingespoten met 100

GNRH, werden 200 dieren tussen 11 en 25
dagen p.p. met 25 mg PGF20 ingespoten en
werden 200 dieren met PGF2tt behandeld
tussen 25 en 40 dagen p.p. De resterende 200
koeien dienden als controle.

Geen enkele van de hormonale behandelin-
gen was in staat de fertiliteit te verbeteren.
Dit gold zowel het drachtigheidspercentage
van de eerste inseminatie, het aantal insemi-
naties per conceptie als het interval partus-
eerste oestrus. Er werd zelfs een negatieve
invloed van de hormoonbehandelingen op
het interval partus-conceptie gevonden.
De schrijvers wijten de slechte resultaten
(tegen hun verwachting in!) gedeeltelijk aan
het 3 X daags melken (verklaring hiervoor
ontbreekt; ref.).

(Uit de resultaten van dit onderzoek blijkt
opnieuw dat het \'voor de voet weg\' inspui-
ten van koeien post-partum met één of
ander hormoonpreparaat zinloos is en in
sommige gevallen de fertiliteit zelfs negatief
kan beïnvloeden; ref).

Eraser D. Mineral deficient diets and the
pig\'s attraction to blood: implications for
tail-biting. Can J Anim Sci 1987; 67: 909-
18.

Gedurende een week kregen 16 biggen in de
leeftijd van 9 tot 10 weken een voer, waar-
aan 3% mineralen (zout, calcium, fosfor,
Fe, Zn, Mn, Cu en Se) was toegevoegd,
daarna vier weken een voer zonder minera-
len en vervolgens weer het voer met 3%
mineralen. De biggen hadden in de \'mine-
ralen-deficiënte periode\' meer belangstel-
ling voor met bloed besmeurde kunststaar-
ten dan de controledieren.

In het tweede experiment werden 32 biggen
na een week te zijn gevoerd met een stan-
daardvoer in vier groepen verdeeld: één groep
kreeg het standaardvoer en de andere drie
groepen kregen respectievelijk een voer zon-
der zout, een voer zonder mineralen en een
voer met alleen zout. De groepen biggen die
het zout- en het mineralen-deficiënte voer
kregen toegediend hadden meer belangstel-
ling voor de met bloed besmeurde kunst-
staart.

Uit dit onderzoek komt naar voren dat een
zouttekort in voeders aanleiding kan zijn tot
meer staartbijten (of in feite tot meer be-
langstelling voor bebloede staarten).
Dit betekent niet dat staartbijten hierdoor
wordt veroorzaakt.

Oorzaken voor het staartbijten zijn mana-
gement-factoren (stress, overbevolking,
geen stro, monotoon dieet). Tengevolge
hiervan wordt het exploratieve gedrag van
deze biggen omgericht naar soortgenoten.
Een zout- en/of mineralen-arm dieet kan de
ernst van de gevolgen beïnvloeden.

Claus R, Mahler G, and Münster E. Deter-
mination of the boar taint steroid 5a-an-
drost-16-en-3-one in adipose tissue of pigs
with a rapid microtitre plate enzyme-immu-
noassay (MTE). Arch Lebensmittelhyg
1988; 39: 87-90.

Het mesten van beren levert een betere
vleeskwaliteit op in vergelijking met het
mesten van borgen en gelten. Sommige
consumenten hebben problemen met het
berevlees vanwege de door androstenon
veroorzaakte beregeur. Bij de meeste bewer-
kingen van het berevlees in de vleeswaren-
industrie blijft het androstenon onvermin-
derd aanwezig.

De aanwezigheid van het androstenon kan
middels de niet altijd betrouwbare sensori-
sche weg opgespoord worden. Daarnaast
zijn er (de duurdere; ref.) chemische metho-
dieken: GCMS en RIA.
Schrijvers hebben een enzym-immunoassay
ontwikkeld die voldoende specifiek is voor
routinematige bepalingen van androstenon
in vet. De laagste gevoeligheid ligt op 100
ppb. Deze bepalingsmethode duurt 41/2 uur.
Volgens de schrijvers wordt er in vetmon-
sters van borgen en gelten geen androstenon
en in monsters van beren en binnenberen
wel androstenon aangetoond.
De concentratie androstenon bij binnenbe-
ren en beren ligt op vergelijkbaar niveau
(over hermafrodieten wordt niets gemeld;
ref).

(Gelet op de resultaten bij het onderzoek
van exportvlees op de aanwezigheid van
androstenon is verder uittesten van de me-
thodiek gewenst; ref.)

Op de voor hem zo kenmerkende wijze zingt de
auteur in tien hoofdstukken de lof van de hond.
De lezer wordt bij voortduring aangespoord toch
vooral van die hond te genieten en er worden
wegen gewezen om dat te realiseren. Maar de
schrijver vergeet niet aan te stippen dat honden-
haters hun recht van spreken vooral ontlenen aan
de tekortkomingen bij liefhebbers. Dit thema
duikt meerdere malen op, maar komt expliciet in
het elfde, en laatste, hoofdstuk aan de orde.
Het boek geeft een kaleidoscopisch overzicht van
voor eigenaren relevante implicaties van honden-
bezit, vanaf de eerste overwegingen betreffende
aanschaf tot de laatste emoties bij het afscheid.
In dat overzicht past een hoofdstuk over \'het
samenwonen\' (vrij vertaald; ref.), waarin behalve
onze houding tegenover de (jonge) hond in zowel
immaterieel als materieel opzicht, de hebbelijkhe-
den en onhebbelijkheden van deze viervoeter
worden besproken. Verder zijn er hoofdstukken
over voeding en huisvesting. En is er een over
attributen als halsbanden, riemen en tuigjes
(waarin de slipketting niet geheel terecht wordt
gediscrimineerd, en het pleidooi voor het meevoe-
ren van een karwats tijdens de wandeling met de
hond wat retorisch aandoet; ref).
Uiteraard is de verzorging van de hond niet
vergeten. Daarbij is onderscheid gemaakt tussen
verzorging die eigenaren zelf geven en \'het grote
onderhoud\', waar deskundigheden van anderen
voor worden ingeschakeld. In dat hoofdstuk,
maar ook in andere, pleit de auteur ervoor
vaklieden in de arm te nemen: gediplomeerde
trimmers, erkende handelaren in dierbenodigdhe-
den en dierenartsen (hetgeen onze volledige in-
stemming verdient; ref). De hoofdstukken over
aanschaf en opvoeding, maar ook over de hond
op gevorderde leeftijd, geven nuttige informatie.
Bijvoorbeeld over de optimale leeftijd waarop een
pup het nest moet verwisselen voor zijn nieuwe
omgeving, de behandeling van de pup gedurende
de eerste dagen na aankomst en over zindelijk-
heidstraining. De auteur is echter het best op
dreef (en hoe kan het anders; ref.) in de hoofd-
stukken over gezondheidszorg en fokken van een
nest.

Natuurlijk is er ook kritiek: Herhaald adviseren
om een teef pas na de derde oestrus aan ovario-
hysterectomie te onderwerpen past niet in een
streven de kans op mammatumoren te minima-
liseren. De bijdragen over alternatieve geneeswij-
zen en fysiotherapie vallen qua stijl en benadering
over de problematiek nogal uit de toon. Verder
is het aantal herhalingen in de tekst opvallend
groot. Dit punt van kritiek verkeert echter in zijn
tegendeel als wordt bedacht dat het boek waar-
schijnlijk vooral als naslagwerk zal worden ge-
bruikt.

Samenvattend, een waardevol boek, onderhou-
dend geschreven, informatief en nog fraai uitge-
voerd ook. Een waardig opvolger van Het Grote
Hondenboek. Samen met de nieuwe uitgave van
ToepoeI\'s Hondenencyclopedie, biedt het werk de
praktizerende dierenarts een uitstekende moge-
lijkheid het publiek, op de onderhavige gebieden,
adequaat te informeren.

Na het uitkomen van de tweede druk van het
klassieke veterinaire embryologieboek van
Zietzschmann-Krölling (1955) heeft het tot 1985
geduurd voor er weer embryologieboeken op de
markt zijn verschenen die ook geschikt zijn voor
diergeneeskunde-studenten. Dat zijn het Engels-
talige boek van Noden en De Lahunta: \'The
embryology of domestic animals\' (Williams &
Wilkins) en het nu te bespreken Duitstalige boek
van Schnorr: \'Embryologie der Haustiere\' (Enke
Verlag). Dit 244 pagina\'s tellende boek is geïllu-
streerd met 212 duidelijke schematische tekenin-
gen en foto\'s, bevat 14 tabellen en kost ± ƒ90,-

De auteur, hoogleraar aan de universiteit van
Giessen, geeft in zijn voorwoord aan dat hij de
beschrijving van misvormingen (teratologie) niet
heeft opgenomen, omdat die volgens hem in de
pathologieboeken thuishoort. Maar deze keuze
vormt hierdoor juist het zwakke punt van dit
boek, omdat in een embryologiecursus tijdens de
bespreking van de organogenese vooral de relatie
met de anatomie en de teratologie een extra
motivatie geeft om de ontwikkelingsprocessen te
bestuderen.

Het boek begint met een uitgebreide beschrijving
van de gametogenese en de vroeg-embryonale
ontwikkeling. Daarna volgt een uitstekend en
goed geïllustreerd hoofdstuk over de placentatie:
ten eerste de indeling van de diverse placentaty-
pen en vervolgens de beschrijving van de placen-
ta\'s van paard, varken, herkauwers, hond en kat,
mens en laboratoriumdieren en tenslotte de
vruchtvliezen bij vogels.

De laatste helft van het boek geeft een beknopte
beschrijving van de organogenese. Vooral de
hoofdstukken over de ontwikkeling van het ze-
nuwstelsel en het cardio-vasculaire systeem geven
te weinig informatie. Verder zijn in de beschrij-
ving van de ontwikkeling van de gonade en de
testisafdaling alleen de klassieke theorieën en niet
de nieuwste inzichten vermeld.
Het boek wordt afgesloten met een vrij uitvoerige
literatuurlijst en een trefwoordenregister.
Samenvattend is het een (soms te) beknopt, maar
goed geïllustreerd embryologieboek, dat door het
ontbreken van een beschrijving van misvormin-
gen toch wel een essentieel aspect mist.

\'Op een melkveebedrijf blijken in juli
en augustus 7 van de 8 oudere koeien
die afkalven kalfziekte te krijgen. De
rest van het jaar vormt kalfziekte op
dit goed geleide, 100 melkkoeien tel-
lende bedrijf geen probleem. Wat is de
oorzaak en wat kan gedaan worden ter
preventie (opstallen wil de eigenaar
niet)?\'

arm gevoerd dienen te worden, overgaand
naar Ca-rijk kort voor de partus. Direct
voor de partus neemt normaliter de voerop-
name af, zeker ook bij deze dieren in
overmatige conditie, waardoor een daling
van het bloed-Ca-gehalte ontstaat. Dit fe-
nomeen zal zich zeer zeker ook voordoen bij
genoemde probleemdieren.
Een eerste vereiste is dus dat de dieren in de
droogstandperiode niet in een overmatige
voedingstoestand verkeren. Schraal weiden
dus. Daarnaast vereist de interactie tussen
Ca en Mg een adequate Mg-voorziening.
Deze Mg-voorziening is voor droogstaande
koeien steeds vaker marginaal zodat het
verstrekken van extra Mg noodzakelijk is.
Dit kan op korte termijn bereikt worden
door \'top-dressing\' met magnesiet, op
langere termijn door het gebruik van Mg-
houdende meststoffen.

Produktiebeperkende maatregelen, een zeer
groeizame zomer en zo\'n 400 kg zuivere
stikstof per hectare per jaar zijn tezamen
verantwoordelijk voor een te overdadig
menu met een verkeerde Ca-P verhouding
voor droge koeien.

Ook de naweide is meestal zo goed, dat
bijvoeren nauwelijks lukt.
De droge koeien moeten op stal en aan de
norm gevoerd worden.
Als de eigenaar dat niet wil, kiest hij voor
risico\'s en een hoge rekening van de dieren-
arts.

Het door vraagsteller beschreven probleem
komt op zeer veel bedrijven voor.
Een aantal bedrijfs- en seizoenfactoren zul-
len hierbij een rol spelen.
Relatief veel van deze runderen zullen fer-
tiliteitsproblemen hebben gehad, resulte-
rend in een langere lactatieperiode, een
verlengde droogstand en een overmatige
conditie (fat cow syndrome: paresis puerpe-
ralis-retentio secundinarum-ketosis).
Het grasaanbod voor de droogstaande wei-
dende koeien is in normale jaren bijna steeds
te groot met een relatief hoog aanbod aan
Ca, terwijl juist droogstaande drachtige
dieren ter voorkoming van kalfziekte Ca-

Dieren moet je niet vermenselijken, wordt
er altijd gezegd. Welnu, laten we ons daar
dan in de terminologie ook een beetje aan
proberen te houden! Een beest laten \'over-
lijden\', zoals in de Panelreacties in het
Tijdschrift van 15 dezer (Tijdschr Dierge-
neeskd 1989; 114), het klinkt me als een
soort vloek in de oren.
Sterven, doodgaan, succumberen, ter zake
zijn het alle drie volkomen aanvaardbare
uitdrukkingen. Vanwaar dan dat sentimen-
tele, on-dierlijke \'overlijden\'?
Grappig trouwens, dat geen van de gecon-
sulteerde \'veebonken\', maar uitgerekend de
jurist in het gezelschap het woord kadaver
in de mond neemt.

P.S. Datje met het werkwoord overlijden zelfs ten
aanzien van mensen nog moet oppassen, moge
het volgende dorpsverhaal illustreren.
— Ergens op het Friese platteland schafte zich
in de jaren 20 een jongeman een \'stoomfiets\' aan.
Zulks tot groot ongenoegen van zijn vader, die
tegen ieder die het maar horen wilde, klaagde:
\'Die jongen brengen ze nog eens overleden thuis\'.
Deze profetie is voorzover ik weet niet vervuld,
maar wel hield \'die jongen\' er de naam Simon
Overledenthuis aan over.

Op 7 april j.1. vond te Utrecht de oprich-
tingsvergadering plaats. Op de oproep in dit
tijdschrift (15 maart 1989, p. 355) werden 56
positieve reacties ontvangen, respectievelijk
afkomstig van 44 dierenartsen, 7 niet-die-
renartsen en 5 studenten diergeneeskunde.
De voorzitter van het voorlopig bestuur,
prof H. Rozemond, gaf in zijn openings-
woord een overzicht van de beoefening van
de geschiedenis der diergeneeskunde in Ne-
derland. Hij wees erop dat het vak van 1851
tot 1956 deel uitmaakte van het curriculum.
Buiten de publikaties bij jubilea van de
opleiding (in 1921 en 1971) en van de
Maatschappij (laatstelijk in 1987) en het
historisch overzichtswerk van Wester (1939)
zijn er nauwelijks studies op dit gebied
verricht. In het buitenland zijn er diverse
centra van activiteit, zowel in verenigings-
verband: World Association for the History
of Veterinary Medicine, gevestigd te Hanno-
ver, de Veterinary History Society in Enge-
land en de Japanse Society for the History
of Veterinary Medicine (de laatste twee
geven tijdschriften uit), als rond de leerstoe-
len in de veterinaire geschiedenis te Hanno-
ver en te München, en rond het in Kopen-
hagen uitgegeven tijdschrift Historia
Medinicae Veterinariae. Hij spreekt de ver-
wachting uit dat er ook in Nederland, gezien
de respons, voldoende draagvlak is om
historisch onderzoek binnen het eigen vak-
gebied te verrichten. Juist in een tijd dat de
beoefening van de diergeneeskunde aan
zulke sterke veranderingen onderhevig is, is
het gewenst zich te bezinnen op de ontwik-
kelingslijnen en om vast te leggen wat
anders voor goed verloren dreigt te gaan.

Het is een gelukkige samenloop dat onge-
veer terzelfdertijd als deze bijeenkomst werd
voorbereid, nog twee initiatieven zijn geno-
men van verwante strekking, namelijk de
oprichting van de Numan Stichting tot
instandhouding van het Diergeneeskundig
Museum en de stichting van het Doornap-
pelfonds voor de bevordering van de studie
van de geschiedenis van de toxicologie.

Vanuit de internationale vereniging is de
oprichting van een Veterinair Historisch
Genootschap in Nederland met enthou-
siasme begroet. Haar voorzitter, prof dr. E.
H. Lochmann, deed zijn gelukwens verge-
zeld gaan met de uitnodiging om het vol-
gende internationale symposium, te houden
in 1990, in ons land te laten plaatsvinden.
De vergadering was echter van mening dat
het, gezien de vrij hoge\' ermee verbonden
kosten, niet wel mogelijk zou zijn om op
zulk een korte termijn de organisatie op ons
te nemen.

Van de secretaris van de Vereniging voor
Landbouwgeschiedenis werd, naast een ge-
lukwens, de uitnodiging ontvangen te over-
leggen over de behandeling van een geza-
menlijk interessegebied, namelijk de
veeteeltgeschiedenis. Nagegaan zal worden
of in de nabije toekomst een gemeenschap-
pelijke vergadering, gewijd aan dit thema,
kan worden belegd.

De vergadering kon instemmen met de
doelstelling van het op te richten gezelschap:
\'het bijeenbrengen van geïnteresseerden in
de ontwikkeling van de veterinaire weten-
schappen met het doel de belangstelling
voor en de beoefening van de geschiedenis
van de diergeneeskunde te bevorderen\'. Een
multidisciplinaire inbreng hierbij werd voor
noodzakelijk gehouden.
De intentie om in voorjaar en najaar een
bijeenkomst te beleggen zal alleen verwe-
zenlijkt kunnen worden bij een voldoende
aanbod van voordrachten. Het bestuur
houdt zich ten zeerste aanbevolen voor
suggesties.

Vanuit de vergadering werd erop gewezen
dat dit jaar de 200ste sterfdag van Petrus
Camper herdacht wordt, onder andere met
een tentoonstelling in het Groningse Uni-
versiteitsmuseum. Getracht zou moeten
worden zijn betekenis voor de diergenees-
kunde te doen belichten. Ook de geschiede-
nis van de diergeneeskunde in het voorma-
lige Nederlands-Indië werd als een thema
genoemd, dat, nu er nog dierenartsen zijn
die uit eigen ervaring mededelingen kunnen
doen, in studie genomen zou moeten wor-
den.

Samenwerking met het reeds sinds 1913
bestaande Genootschap voor de Geschiede-
nis van de Geneeskunde, de Natuurweten-
schappen, de Wiskunde en de Techniek
(GeWiNa) werd bij monde van de ter ver-
gadering aanwezige voorzitter van dit ge-
nootschap, dr. R. P. W. Visser toegezegd.
Het voorlopige bestuur zal een voorstel
uitwerken voor een verenigingsstatuut. Ook
zal een voorstel worden gedaan voor de
jaarlijks van de leden te vragen geldelijke

bijdrage. Er werd zowel gepleit voor een
lage financiële toegangsdrempel als voor een
zodanige contributie dat het mogelijk zou
zijn buitenlandse sprekers uit de nodigen en
publikaties uit te geven. Door de zeer geap-
precieerde steun van de KNMvD en de
Stichting Dier en Maatschappij kunnen
aanloopkosten in 1989 bestreden worden,
zodat eerst in 1990 contributie geheven zal
worden. De heer E. P. Oldenkamp toonde
zich bereid voorlopig het penningmeester-
schap op zich te nemen.
Het ligt in de bedoeling een communicatie-
blad uit te geven ter publikatie van de
voordrachten en van een lopende bibliogra-
fie op het gebied van de veterinaire geschie-
denis.

Uit de discussie over de naamgeving kwam
naar voren dat men de voorkeur gaf aan het
woord \'genootschap\' boven het voorge-
stelde \'gezelschap\'.

Tenslotte werd de aandacht gevestigd op het
van 24-27 mei te Skara (Zweden) te houden
23rd international \'Symposion on the his-
tory of veterinary medicine\'. Ons medelid
P. A, Koolmees, medewerker van VVDO,
zal aldaar een samen met dr. C. Offringa
voorbereide voordracht houden over \'The
emancipation of the veterinary profession in
the Netherlands\'.

Na dit huishoudelijk gedeelte kreeg prof. dr.
M. J. van Lieburg, hoogleraar in de geschie-
denis van de geneeskunde aan zowel de V.U.
als een de Erasmus Universiteit, het woord.
Hij behandelde in een levendig betoog in
tien punten de betekenis van de geschiede-
nisbeoefening voor de medische weten-
schappen en de beroepspraktijk. Spreker
besloot met erop te wijzen dat naast de
professionele beoefenaren van de medische
geschiedenis, beoefening door amateurs on-
der de medici noodzakelijk blijft; zij bren-
gen de klinische ervaring mee, die de vak-
historicus niet heeft. Kenmerkend voor de
amateurhistoricus is zijn enthousiasme,
maar dit mag nooit gaan ten koste van de
kwaliteit. Ook voor de amateur is kennis
van de literatuur en van talen een noodzaak.
Vervolgens gaf prof. dr. M. T. Frankenhuis
een met veel dia\'s geïllustreerde causerie
over de studie der oude huisdierrassen. Na
bespreking van het domesticatieproces, de
domesticatiegeschiktheid en de domestica-
tiekenmerken, gaf hij een overzicht van de
professionele onderzoekstechnieken zoals
karyotypering, bloedgroepenonderzoek,
hybridisatie-experimenten en archaeolo-
gisch onderzoek. Door de geïnteresseerde
leek kunnen bijdragen geleverd worden
door de bestudering van de talrijke kunst-
voorwerpen, waarop huisdieren voorko-
men, in combinatie met de studie van de
oude vakliteratuur en de vaderlandse ge-
schiedenis. Door het afnemen van inter-
views met oudere veehouders en -verzor-
gers, die de omwenteling in de veehouderij
hebben meegemaakt, kunnen gegevens wor-
den achterhaald en vastgelegd die anders
voor goed verloren dreigen te gaan. Hij
illustreerde dit met langs deze weg verkre-
gen informatie over de Hollandse landgeit,
het mergellandschap en de witborst-,
spreeuwkop- en krombekeenden.
De teksten van beide voordrachten zullen in
de eerste aflevering van het ledenbulletin
worden opgenomen. Belangstellenden kun-
nen dit bij ondergetekende, p/a Bibliotheek
Diergeneeskunde, aanvragen en zich daar
aanmelden als lid.

ESVNU (= European Society of Veterinary
Nephrology and Urology) and Messrs. Al-
brecht, Aulendorf, offer a visting scholar-
ship for the best scientific publication in the
field of veterinary nephrology and urology
with special consideration given to dietary
control and/or management of nephrolog-
ical and urological problems, particularly
urolithiasis.

The award is given for a travelling scholar-
ship to a relevant institution in the USA or
Europe (max. $ 5.000,-).
The paper should be a basic amelioritation
in the described area.

Applications can be made by the author
himself or through recommendations of
third parties. The paper must be an original
one, but need not necessarily be a recent
publication.

Deadline for application is August 30th.
For further information, please contact secretary
of ESVNU, Dr. med. vet. Fritz Albrecht, 8960
Kempten, Fruhlingsstr. 26, West-Germany, Tel.
0831/26686.

If interested in membership of ESVNU please
contact Dr. W. J. Biewenga, Small Animal Clinic,
State University Utrecht, Postbox 80.154, 3508
TD Utrecht, The Nethedands.

Het genus Listeria als beschreven in Ber-
gey\'s Manual (1986) bevat vijf species: L.
monocytogenes, L. ivanovii (beide pathogeen
voor mens en dier), L. innocua, L. seeligeri
en L. welshimeri. De laatste drie species
worden als apathogeen beschouwd.
Van drie andere taxa (L. grayi, L. murrayi
en L. denitrificans) heeft recent RN A-onder-
zoek uitgewezen dat L. grayi en L. murrayi
(apathogenen)tot het genus Listeria beho-
ren en dat L. denitrificans kan worden
geclassificeerd in een nieuw genus, Jonesia,
genoemd naar dr. Dorothy Jones (Leicester
University) die zeer verdienstelijk taxo-
nomische studies over Listeria heeft ver-
richt.

Een onderzoek naar het overleven van Lis-
teria monocytogenes type 1 en 4b-stammen
bij verschillende temperaturen en zuurgra-
den heeft uitgewezen dat bij een pH van 4,4
bij 30°C na 7 dagen en bij 20°C na 14 dagen
nog groei optrad. Bij een pH van 5,2 bij 4°C
kunnen LwreWa-kiemen na 28 dagen in een
vloeibaar medium nog worden aangetoond.
In tien en twaalf jaar oude melk die steeds
is bewaard bij 4°C (pH 4,2) blijft Listeria
monocytogenes in leven (eigen onderzoek).
Een pH van ^ 3 (maagzuur) doodt Listeria
binnen enkele minuten, doch meestal pas-
seert de kiem de maag in kortere tijd.
In rundermelkmonsters van natuurlijk geïn-
fecteerde uiers is het kiemgetal vaak niet
hoog (10^ a lO\'\' kiemen/ml); geheel anders
is het bij schape- en geitemelk.
Een experimentele chronische Listeria-mas-
titis bij een rund ontstond na driemaal
achtereen met een tussenperiode van tien
dagen circa 100 ml melk intramammair te
injiceren met respectievelijk 10\\ 10\' en 10\'
kiemen/ml. De melkgift daalde met 25% en
de uitscheiding van Listeria-kitmtn persis-
teerde gedurende acht maanden in hoeveel-
heden van 103 tot 105 kiemen/ml. Er trad
geen migratie op van kiemen naar de gra-
vide uterus. Agglutinaite-titers stegen van
1:160 (±) tot 1:10280 (sterk positieO- Nor-
male pasteurisatie (15 seconden 72°C in
plaat-pasteurs) doodde alle kiemen. Dier-
proeven bewezen dat melk en melkproduk-
ten de penetratie bevorderen van gastro-
intestinale mucosa door L. monocytogenes,
en dat ook de leeftijd en het drachtig zijn
hierbij een rol spelen.

Door verbeterde isolatietechnieken en door
het nuttigen van met Listeria besmet voedsel
neemt het aantal gevallen van listeriosis bij
de mens toe.

Denemarken: tussen 1981 en 1987 138 geval-
len, in 1986 0,9 per 10\' inwoners. Meningo-
encephalitis (45x), septicaemie (30x), abor-
tus (13x). De mortaliteit was ongeveer 45%.
Oostenrijk: in 1986 39 gevallen, waarvan
20% gestorven. Als infectiebron diende on-
gepasteuriseerde melk, alsmede het nuttigen
van rauwe ongewassen groente uit biologi-
sche tuinen.

Frankrijk: in 1984 125 gevallen, 1985 215
gevallen (50% perinatale listeriosis met hoge
mortaliteit) en 1986 11,4 per 10\' inwoners
(hoog aantal!).

Verenigde Stalen: 3,6 per 10\' inwoners per
jaar (ongeveer 800 gevallen) met een mor-
taliteit van 20%. Brond van infectie: melk-
produkten, meestal zachte kazen.
Als therapie is ampicilline het aangewezen
antibioticum: 12 a 16 g per dag oraal
gedurende tien tot veertien dagen. Hoe
sneller ampicilline wordt toegediend, hoe
groter de kans op herstel is (geldt ook voor
het dier). Na een besmetting kan de mens
gedurende enige maanden tot wel vier jaar (!)
Listeria-kitmen met de faeces uitschei-
den. Vooral bij personeel van slachthuizen
(beroepsinfectie) komen hoge percentages
voor: 25,6% in Spanje (1980) en 13,2% in
Frankrijk (1986).

In Zuideuropese landen wordt een toename
van listeriosis bij herkauwers, met name
kleine herkauwers, geconstateerd. Silage
van inferieure kwaliteit (hoge pH, schimme-
lig) is over het algemeen de infectiebron. In
een koppel schapen trad bij 17,1% abortus
op, drie weken na voeding met schimmelige
sinaasappelschillen die in plasticzakken wa-
ren bewaard. Elders aborteerde 11,7% van
de runderen na het nuttigen van beschim-
melde artisjokken-silage (Spanje). In Oost-
Europa in 1985 bij schapen ongeveer 15%
abortus na het nuttigen van besmette silage,
bij geiten in Frankrijk 8%.
Zo kunnen menselijke voedingsmiddelen
van dierlijke oorsprong besmet raken. Het
Bundesgesundheitsamt te Berlijn trof Liste-

ria monocytogenes aan in een hoog percen-
tage bij kuikens; varkensvlees en gehakt
waren voor 30% besmet (n = 76) en zachte
kaas voor 9% (n = 89). Lw/ena-kiemen
kunnen voorkomen in alle voedselproduk-
tieprocessen, in pijpleidingen, in aircondi-
tioning (droge lucht bij kaasdrogerij), in
afvalprodukten en in rioolwater. Er dienen
thans extreem hygiënische en controle-
maatregelen te worden getroffen bij de berei-
ding van voedselprodukten (GMP!) om een
100% eliminatie van Lwrer/a-kiemen te ver-
krijgen.

De overlevingstijd vanLwZen\'a-kiemen in de
bodem is afhankelijk van pH en tempera-
tuur. In zure grond bijft de kiem 160 dagen
in leven en in neutraal tot zwak alkalisch
milieu tenminste 1300 dagen. De overle-
vingstijd neemt toe bij lage temperatuur
(circa 4°C).

Het vóórkomen van Listeria monocytogenes
in vlees en vleesprodukten varieerde zeer
sterk per land: in gehakte bief 61/149 =
41%, in rauwe vleesprodukten 8/37 = 22%
(103 kiemen/g) en na kort grillen of braden
12/120 = 10%. In Oost-Europa in 33/47
monsters pluimveevlees (70%), in 26/27
rauwe worsten van de boerderij (ongeveer
1000 kiemen/g) en in 27/46 gerookte wors-
ten (ongeveer 100 kiemen/g). Na grillen
bleven Listeria-k\\tmtr\\ in leven in de worst.
Gesteriliseerde ham in 3% NaCl is kiemvrij.
Vóórkomen in melk en melkprodukten: in
vele landen komtL. monocytogenes\\n rauwe
melk voor in percentages van 4 tot wel 45%,
doch het aantal kiemen per ml melk is over
het algemeen niet hoger dan 10^ tot lO"". De
standaardpasteurisatie (15 seconden op
72°C) overleven deze niet. Experimenteel is
gebleken dat indien melk meer dan 10«
L/i7ena-kiemen/ml bevat niet alle kiemen
worden gedood door de standaardpasteuri-
satie in een platen-pasteur. Zo\'n hoog kiem-
getal overleeft 15 seconden op 78°C niet.
Het overleven in yoghurt en roomkaas is
ook weer afhankelijk van de pH. Is in
yoghurt de pH = 3,5 dan overleeft Listeria
bij 4°C veertien dagen, doch na drie weken
is ze niet meer aantoonbaar. Daar in room-
kaas de pH veelal niet beneden 6 komt, kan
L. monocytogenes zich bij circa 4°C verme-
nigvuldigen.

In harde kazen (Edammer, Gouda) komt
geen Listeria voor, in semi-harde kazen
ongeveer voor 3% en in de zachte kazen
varieert de besmettingsgraad van 4,5 tot
20%. Oorzaak is het gebruik van rauwe
melk en/of recontaminatie na pasteurisatie
door de apparatuur en/of de mens. Het
vóórkomen van L;jrena-kiemen (meestal
onder de korst van de kaas) is met name
afhankelijk van de pH tijdens het rijpings-
proces. Bij een pH van 5,0 tot 7,0 konden
in experimenteel besmette kaas lx lO^i kie-
men/g worden aangetoond en bij een pH
van 4,8 tot 5,0 25 kiemen/g. De binnenste
delen van de kaas waren kiemvrij. Ook in
schape- en geitekaas kan Listeria vóórko-
men (circa 5% in landen in het Nabije
Oosten).

De laatste jaren hebben zich geen enkele
epidemieën van listeriosis bij de mens voor-
gedaan, met name na het nuttigen van
besmette melk of zachte kaas.
In 1981: Nova Scotia. Oorzaak: het nuttigen
van rauwe koolsla die was bemest met L.
monocytogenes-houdende schapefaeces. Ge-
volg: 41 mensen ziek met encephalitis en
abortus, en een mortaliteit van 44%.
In 1983: Boston. Na het nuttigen van Liste-
r;a-houdende melk werden 49 personen
ziek, waarvan 29 stierven.
In 1985: Los Angeles. Oorzaak: besmette
\'Mexican style\' zachte kaas (Jelisco, Caci-
que, Cotya). Circa 75% van de monsters
kaas bevatte een hoog kiemgetal aan L.
monocytogenes type 4b. Van de 142 perso-
nen met een Lwreno-encephalitis c.q. abor-
tus stierf 33%.

In 1986-1987 hebben zich in verschillende
delen van Europa kleine epidemieën voor-
gedaan na het nuttigen van rauwe melk,
zachte kaas of rauwe salades. Van de 39
besmette zieke personen stierf 17%.
De kosten van een listeriosis-epidemie kun-
nen aanzienlijk zijn. De epidemie in Boston
in 1983 kostte 1.892.092 US dollar, dat is
gemiddeld 38.614 dollar per ziektegeval
(72% van de kosten bedroeg smartegeld
voor de 14 overledenen, 20% verpleging van
de patiënten, 4% laboratoriumonderzoek
en 3% door de zuivelfabriek geleden
schade).

De epidemie in Los Angeles kostte aan
onderzoek 617.204 US dolaar; er wacht nog
700 miljoen dollar aan schadeclaims.
De meerdere gevallen van listeriosis onder
mensen ontstaan door grotere contactmo-
gelijkheden, meer mensen in risicogroepen
(onder behandeling met cytostatica, immu-
nosuppressiva, alcoholisme) en grotere pro-
duktie-eenheden van voedsel van dierlijke
oorsprong door meer mensen geconsu-
meerd (contaminatie tijdens de fabricage en
ophoping van kiemen bij langdurig bewaren
bij 4°C).

Levensmiddelenindustrieën dienen uiterst
hygiënisch volgens strak doorgevoerde

GMP (= good manufacturing practice) hun
produkten te bereiden ter voorkoming van
infecties bij de mens.

Wat de preventie van listeriosis bij schapen
betreft heeft men in Noorwegen en Honga-
rije goede resultaten bereikt met vaccinatie-
schema\'s. In Noorwegen zijn meer dan 1000
koppels schapen waar regelmatig listeriosis
voorkwam geïmmuniseerd met een ver-
zwakt levend vaccin van L. monocytogenes
type 1 en 4b. Het percentage gevallen van
listeriosis daalde van 4% vóór vaccinatie tot
1,5% na vaccinatie, met name het aborteren.
In Hongarije komt listeriosis onder schapen
voor in 1,29% (462/35880). Op 24 van deze
bedrijven daalde het percentage tot 0,85%
(273/32124) na vaccinatie met een geïnac-
tiveerd vaccin. Een vaccinatie in de acute
fase van de ziekte heeft na zeven tot tien
dagen een daling van het optreden van
listeriosis in de koppel tot gevolg. De mor-
taliteit bij niet-gevaccineerde dieren be-
droeg 2,56% (251/9781), bij gevaccineerde
dieren 0,57% (59/10303).
Een dood vaccin is wel geschikt, doch er
ontstaan doorbraken; een geïnactiveerd
vaccin geeft betere immuniteit.
Aldus een globale weergave van wat op het
symposium is besproken.
Was vroeger listeriosis bij de mens een
sporadisch optreden, de laatste jaren ont-
staan er kleine epidemieën veroorzaakt
door besmet (gecontamineerd!) voedsel van
dierlijke oorsprong. Is listeriosis bij de mens
\'man-made\'?

Mijn aandeel in dit symposium bedroeg
onder andere de preventie en bestrijding van
listeriosis. Aangezien Listeria-bactenèn in
oppervlaktewater en in de bodem kunnen
persisteren, kan er van een totale uitroeiing
van listeriosis geen sprake zijn. Specifieke
maatregelen moeten zich concentreren op
het voorkómen van een ongewenste verme-
nigvuldiging van de kiem en verspreiding
van de infectie. De preventie en de bestrij-
ding dienen zich te richten op dierlijke
produktie en op de voedselbereiding.
Preventieve maatregelen ter voorkoming
van listeriosis:

— gras uit weilanden met molshopen niet
ensileren (cyclomaaiers vermengen gras met
grond);

— voorkom dat dode vogels of resten daar-
van terechtkomen in gras dat is bestemd
voor silage;

— de runderen met een dreigende abortus
apart zetten en goed desinfecteren, melk van
deze runderen niet rauw consumeren;

— géén water waarin effluenten van riool-
waterzuiveringsinstallaties uitmonden ge-
bruiken voor veedrinkwater;

— géén onverwarmd rioolslib als meststof
over het land of gebruiken als materiaal om
sloten te dempen.

— opsporen en elimineren van faecale
smetstofuitscheiders in verband met de in-
fectiekansen voor de andere dieren op stal,
besmetting van de melk tijdens melkwin-
ning en contactinfectie van mensen.

— mensen met een verhoogd risico tot het
krijgen van listeriosis (cytostatica, immuno-
suppressiva-patiënten, alcoholisten, zwan-
gere vrouwen) dienen naast het betrachten
van hygiëne voorzichtig te zijn met het
nuttigen van niet-verhitte levensmiddelen
gefabriceerd uit rauwe produkten van dier-
lijke afkomst en ook ongewassen landbouw-
produkten bemest met onverhitte of onbe-
handelde dierlijke faecaliën en/of effluenten
van rioolwaterzuiveringsinstallaties;

— optimalisering van hygiënische maatre-
gelen, desinfectie en sterilisatie-procedures
in levensmiddelenverwerkende industrieën
(melk en vleesprodukten), onder andere de
slachthuizen, de melkwinning en de melk-
produktenfabricage.

Bijzondere Wetenschappelijke
Vergadering ter gelegenheid
van het afscheid van
prof. dr. E. J. Ruitenberg

Titel: \'Ruitenberg, Bruggebouwer par excellence\'.
Plaats: Rijksinstituut voor Volksgezondheid en
Milieuhygiëne, Bilthoven.
Programma

14.00 Welkom en opening; prof. dr. R. Kroes,
Hoofddirecteur Farmacologie en Toxico-
logie.

15.45 Van opdracht tot eindprodukt; dr. J. G.
Kreeftenberg, Hoofd Laboratorium voor
Controle Bacteriële Vaccins.
16.15 Afscheidstoespraak; ir. drs. R. B. J. C. van

Noort, Directeur-Generaal.
17.00 Afscheidsreceptie. Tijdens de receptie kunt
u kennismaken met de opvolger van prof.
dr. E. J. Ruitenberg, prof. dr. B. Sangster.
18.15 Sluiting.

PHLO-cursus \'Structuur,
fysische stabiliteit en reologische
eigenschappen van
levensmiddelen\'

Kosten: ƒ1190,- per persoon (inclusief kosten
syllabi, lunches, diner op 27 september en 4
oktober, koffie/thee).

De cursus beoogt inzicht te verschaffen in de
toepassing van deze fysische en fysisch-chemische
kennis bij de fabricage van levensmiddelen met
gewenste eigenschappen.

De cursus is bestemd voor levensmiddelentechno-
logen. Een ruime onderzoekervaring zal de beste
aansluiting geven op de in de cursus behandelde
stof.

De inschrijving eindigt op 30 augustus 1989.
Nadere inlichtingen kunnen worden verkregen bij

het bureau PHLO (secretariaat of ing. F. Appel),
Postbus 8130, 6700 EW Wageningen, tel. 08370-
84093/84094.

Het doel van de cursussen is het bijbrengen van
inzicht in recente ontwikkelingen op het terrein
van de automatisering en het aanbrengen van
vaardigheden met betrekking tot de informatie-
voorziening in de agrarische sector.

Afgestudeerde hbo-ers en voor andere belangstel-
lenden van hbo- of wo-niveau, voor wie informa-
tica in land- en tuinbouw een essentiële rol in de
functievervulling speelt of gaat spelen.

Data: 9, 10 en 23, 24 oktober 1989.
Plaats: Agrarische Hogeschool Friesland, Leeu-
warden.

Het aansluiten van een project op het beleid en
de financieringsstromen van het wetenschappe-
lijk onderzoek in Nederland.
De techniek van het mondeling \'verkopen\' van
een project.

Data: 23, 24, 25 en 26 oktober 1989.
Plaats: Conferentiecentrum de Hoorneboeg, Hil-
versum.

De kosten voor de cursus bedragen ƒ 950,- (inclu-
sief cursusmap en volledige verzorging en over-
nachting in conferentie-oord).

Proceedings van het FIDIN-
Jubileumcongres \'Zit de dierenarts op
het juiste paard?\'

Voor diegenen die niet in de gelegenheid waren
op I juni j.1. het FIDIN-Jubileumcongres bij te
wonen zijn ter compensatie, voor het vele dat men
gemist heeft, proceedings tegen kostprijs te ver-
krijgen.

Na overmaking van ƒ15,- op postrekening
2031116 t.n.v. FIDlN-Jubileumcongres, te Er-
melo, wordt u toegezonden: het onderzoeksrap-
port van de Rabobank \'Visie op Dierenartsen\',
samenvatting van het onderzoeksverslag \'De die-
renarts als marktgerichte dienstverlener\', de inlei-
ding van prof. dr. D. A. A. Mossel \'De dierenarts,
werkzaam op het terrein der veterinaire volksge-
zondheid, op weg naar 2000\' en de inleiding van
prof. A. S. J. P. A. M. van Miert \'Diergeneesmid-
delen en Good Veterinary Practice\'.

Het is de uitgever van het Repertorium Dierge-
neesmiddelen, de FIDIN, een groot genoegen dat
dit jaar de vijfde uitgave van het Repertorium
Diergeneesmiddelen gerealiseerd kan worden.
Door de ontwikkelingen op het gebied van de
wetgeving diergeneesmiddelen heeft deze vijfde
editie langer op zich laten wachten dan de wens
van de uitgever was. Nu de Diergeneesmiddelen-
wet een feit is en meer duidelijkheid is geschapen
over enerzijds de positie van de gebruikers van
diergeneesmiddelen en anderzijds die van de
fabrikanten/importeurs van deze middelen, werd
een nieuwe uitgave verantwoord geacht.
De FIDIN is met de vijfde editie des te meer
verheugd daar deze uitgave samenvalt met het 25-
jarig bestaan van de Vereniging. Het was het
bestuur van de FIDIN dan ook een eer, tijdens
het FIDIN-Jubileumcongres \'Zit de dierenarts op
het juiste paard?\', het eerste exemplaar aan te
bieden aan Zijne Excellentie, de minister van
Landbouw en Visserij, ir. G. J. M. Braks.
De leden van de FIDIN hebben het mogelijk
gemaakt het Repertorium Diergeneesmiddelen,
tegen een beperkte bijdrage in de kosten, ter
beschikking te stellen aan alle in Nederland
gevestigde praktizerende dierenartsen. Derde-
jaars studenten diergeneeskunde komen eveneens
voor toezending in aanmerking. Aan een aantal
Vakgroepen van de Faculteit Diergeneeskunde
wordt het Repertorium diergeneesmiddelen be-
schikbaar gesteld. Verzending hiervan zal plaats-
vinden in de tweede helft van juni.
Degenen die meer exemplaren van het Reperto-
rium Diergeneesmiddelen wensen te ontvangen.

bijvoorbeeld voor een afzonderlijke praktijk-
ruimte, kunnen deze bestellen door overma-
king van ƒ 47,- (inclusief ƒ 4,50 verzendkos-
ten) per exemplaar op bankrekening nummer
49.84.91.749 (girorekening AMRO-Bank Nijme-
gen: 848700) t.n.v. Repertorium FIDIN, Cuyk,
onder vermelding van toezending \'Repertorium
Diergeneesmiddelen\'.

Door toename van het aanbod van werkzaamhe-
den in de specifiek veterinaire richting, met name
de registratie van diergeneesmiddelen, is per I
juni 1989 in dienst getreden de dierenarts G. J.
C. Wennink.

De heer Wennink is na afstuderen enige tijd in de
gemengde praktijk werkzaam geweest en heeft
daarna drie jaar farmaceutisch-industriële erva-
ring opgedaan.

Voor vragen aangaande produkten, veldproeven
en andere technische zaken betreffende onze
produkten wordt u verzocht contact op te nemen
met drs. G. J. C. Wennink, telefoon 020-459801.

Geskalone, het levende Aujeszkyvaccin van
Rhône Mérieux, is vanaf heden Gpl (glycopro-
teïne I-negatief). In een gevaccineerd bestand
kunnen daardoor geïnfecteerde en niet-geïnfec-
teerde varkens worden onderscheiden. Geskalone
Gpl past daardoor volledig in Aujeszky bestrij-
dingsprogramma\'s op basis van de Gpl-deletie
volgens het systeem van het CDI (prof. dr. J. T.
van Oirschot).

Het vaccin is gebaseerd op de Alfort 26 stam en
bevat een hoge concentratie Aujeszkyvirus.
Geskalone Gpl kan aan gezonde varkens zowel
intramusculair als intranasaal worden toegediend
vanaf een leeftijd van 10 weken. Bij aanwezigheid
van maternale antilichamen en/of bij een hoge
infectiedruk wordt een tweemalige vaccinatie
geadviseerd met vier weken tussentijd, de eerste
bij voorkeur intranasaal.

Geskalone Gpl is verkrijgbaar in verpakkingen
met 10 of 50 doseringen en wordt uitsluitend
geleverd aan de dierenarts.
Voor meer informatie: telefoon 020-5473911.

Van 22 t/m 26 mei 1989 heeft in Parijs de
57ste Algemene Vergadering van het inter-
nationale dierziektenbureau, het Office In-
ternational des Epizootics (OIE), plaatsge-
had. Van de 110 lidstaten waren er 81
vertegenwoordigd, terwijl tevens waarne-
mers van diverse internationale organisaties
aanwezig waren.

Naast de technische discussies over be-
paalde dierziekten zoals Mond- en Klauw-
zeer, Afrikaanse Varkenspest, Afrikaanse
Paardenpest en een nieuwe ziekte, te weten
Virale Bloedziekte bij konijnen en hazen,
zijn de volgende algemene onderwerpen
besproken:

Dr. Blancou (Frankrijk) en dr. Glosser
(USA) rapporteerden over het gebruik van
en de controle op biotechnologie in de
veterinaire wetenschap. Op internationaal
niveau moeten principes worden vastgesteld
voor die controle in verband met onge-
wenste risico\'s. Vooral dr. Glosser hield een
uitstekend verhaal over de situatie in de
USA, hoe alles daar geregeld is via onder
andere de Ministeries van Landbouw en van
Milieu en de Food and Drug Administra-
tion.

Commerciële activiteiten op het gebied van
de biotechnologie zijn in principe onder-
worpen aan voorschriften ten aanzien van
de produktie, die in goedgekeurde bedrijven
moet plaatsvinden. Behalve de technische
aspecten kwamen in de discussie ook de
welzijns- en ethische kanten aan de orde.
Een resolutie is aangenomen, waarin de
lidstaten onder meer verzocht worden één
en ander — inclusief het onderzoek — onder
overheidstoezicht te brengen en de prakti-
sche ontwikkelingen en de bepaalde wetge-
ving ter kennis van het OIE te brengen.
Ook het Britse verhaal over de relatie tussen
parasitologie en immunologie was van hoog
niveau. Een heel ander bestrijdingssysteem
kan het resultaat zijn.

Bij de behandeling van de Werelddierziek-
tensituatie is vooral gesproken over MKZ,
varkenspest en runderpest.
Naast de situatie in de afzonderlijke lidsta-
ten werden ook de algemene ontwikkelin-
gen belicht.

Zoals te verwachten is, zijn de dierziekten-
situaties in de landen van Europa, de Vere-
nigde Staten, Canada, Australië en Nieuw-
Zeeland stabiel en bevredigend. Dat geldt
niet voor Afrika waar veelal per regio geen
samenhang bestaat tussen ziekten-inciden-
tie en bestrijdingsprogramma\'s. In de Ani-
mal Health Code Commission is veel aan-
dacht besteed aan Virale Bloedziekte bij
konijnen en hazen.

Tenslotte is overeengekomen dat Nederland
in oktober 1990 in Den Haag een interna-
tionaal symposium over diergeneesmidde-
len registratie zal organiseren.

Als in het Tijdschrift voor Diergeneesicunde
van I juni gemeld, is op 5 mei j.1. in België
te Wuustwezel, provincie Antwerpen, var-
kenspest geconstateerd.
Aangrenzend aan het Belgische gebied is in
Nederland een zogenaamd \'aandachtsge-
bied\' gecreëerd, waar klinisch onderzoek
plaats vond.

Rond Zundert is dinsdag 30 mei een onder-
zoek van start gegaan met 6 ploegen, nadat
de varkenshouders eerst schriftelijk waren
geïnformeerd. De ploegen bestonden elk uit
een dierenarts, een RW-opzichter en een
AID-er. De donderdag erop reeds waren
alle bedrijven op één na bezocht. Van de 144
zijn er 2 mondeling ingesloten voor nader
onderzoek. Overtredingen van de swill-re-
geling zijn niet geconstateerd, maar in 7
gevallen is nader onderzoek in verband met
het niet voldoen aan de I & R-regeling
ingesteld.

In Nederland kwamen in het tijdvak van I t/m
15 mei de volgende aantallen gevallen van be-
smettelijke dierziekten waarvan aangifte ver-
plicht is voor:

18—21 4th International DLG Poultry Sympo-
sium: \'Poultry Production in Hot Climates\',
Hameln (BRD).

21 Internationales DLG-Seminar \'Wirtschaft-
liche Qualitätsfleischerzeugung mit Schwei-
nen\', Hannover (inl. tel. 069-71680).

21—24 Internationale Fachausstellung für Ge-
flügel- und Schweineproduktion und -Verar-
beitung \'Hühn und Schwein \'89\', Hannover.

23—25 Homöopathie für Tierärzte, Zeil
(Main). Informationen Tel. (07221) 64029
Karlsbad (Begrenzte Teilnehmerzahl).

25—27 Eur. Conference on Health and Social
Aspects in Swine Production, Kopenhagen.

27 \'De betekenis van spontane heterogene tu-
morziekten bij huisdieren\', Mini-Sympo-
sium, Amsterdam (pag. 586).

28—29 Animal Health Industry Conference
\'1992 - Challenge and opportunity\', Brussels
(Inl. Phone: (0483) 225398, UK).

29 Bijzondere Wetenschappelijke Vergadering
t.g.v. het afscheid van prof dr. E. J. Ruiten-
berg, Bilthoven (RIVM) (pag. 697).

2—7 WAVFH Xth (Jubilee) International
Symposium, Stockholm (pag. 115, inl. tevens
op het redactiesecretariaat).

23—27 4. Weltkongreß über angewandte Gene-
tik in der Tierzucht, Edinburgh (UK).

5—7 1st Congress of the Eur. Soc. for Vet.
Virology. Lüttich. Inl. tel. (0511) 8568841.

7—11 13th Conference of the World Associa-
tion for the Advancement of Vet. Parasito-
logy, Berlin.

25—30 4th International Congress of Veteri-
nary Anaesthesia, Utrecht (inl. Vkgr. Radio-
logie Fac. D.).

28—31 40th Annual Meeting of the European
Assoc. for Animal Production (EAAP Stu-
diedagen). Dublin, Ierland (inl. vet. secreta-
riaat).

28—1 sept. 6th Conference on \'Livestock Pro-
duction and Diseases in the Tropics\', Wage-
ningen (pag. 900, 1988, 473).

28—1 sept. Vllth Internat. Symposium on the
Ruminant Physiology, Sendai (Japan).

29—I sept. 1st Congress of World Union of
Professions, Montreal (Canada) (Inl. Phone
(514) 485-0855, Canada).

7—9 15th Annual Internat. Congress on Vet-
erinary Acupunture, Seattle, Washington,
USA (inl.: Dr. M. Shader, Box 216, Chester
Springs, Pennsylvania 19425, tel. 215-827-
7742).

9—14 15th Conference of European Compa-
rative Endocrinologists, Leuven, Belgie (inl.
tel. 091-233765 en red.secr.).

14—17 EVT-Symposium über Produktions-Sy-
steme in der Rinderzucht, Slusovice (CSSR).

16 Wereldkampioenschap Marathon voor Me-
dici in Nederiand (inl.: 070-617 441 of red.
secretariaat).

20 Afd. Gelderiand KNMvD. Ledenvergade-
ring. Motel \'West-End\', Arnhem; 20.15 uur.

De Koninklijke Nederlandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde doet met grote droef-
heid melding van het overlijden van haar
oud-algemeen secretaris, erelid en collega
M. A. Moons.

De KNMvD bewaart dankbare herinnerin-
gen aan deze markante persoonlijkheid die
zeer veel voor de diergeneeskunde heeft be-
tekend. Na zijn afscheid als algemeen secre-
taris, heeft hij de beroepsorganisatie nog ja-
renlang als adviseur gediend.
Kenmerkend daarbij was zijn blijvende be-
langstelling voor het beroep. Zijn heengaan
betekent voor de gehele beroepsgroep een
zwaar verlies.

Dit wordt nog eens onderstreept door onder-
staande woorden, die de voorzitter van de
KNMvD heeft uitgesproken tijdens de uit-
vaartdienst op maandag 29 mei 1989.

\'Diergeneeskundig Nederland begeleidt
vandaag, hetzij hier persoonlijk aanwezig,
hetzij in gedachten, onze oud-algemeen
secretaris, onze collega en voor velen onze
goede vriend Thijs Moons naar zijn laatste
bestemming.

Met gevoelens van verdriet heeft de Ko-
ninkijke Nederlandse Maatschappij voor
Diergeneeskunde zich gedurende het laat-
ste jaar stap voor stap moeten voorberei-
den op het sterven van onze oud-secretaris
en het enige lichtpuntje dat vandaag gezien
kan worden, is het feit, dat aan dit lijden
voor de mens Thijs Moons en aan dit leed
voor velen in zijn naaste omgeving een
einde is gekomen.

Vijftien jaar, te weten van 1967 tot 1982 is
Thijs Moons algemeen secretaris van onze
KNMvD geweest. Dit ambt heeft hij met
zulk een inzet en met zulk een toewijding
vervuld, dat men reeds vrij snel na zijn te-
rugtreden van het \'tijdperk Moons\' in onze
gelederen is gaan spreken.

Bij zijn, op grootse wijze gevierd, afscheid
in 1982, waarbij hem het erelidmaatschap
van de KNMvD is aangeboden, heeft de
oud-voorzitter, wijlen collega Van Riessen,
op de hem zo typerende manier de ver-
diensten van Thijs Moons als volgt samen-
gevat: \'Het grondmotief voor onze Maat-
schappij\', zei Van Riessen bij deze
gelegenheid, \'ooit helder en niet voor
tweeërlei uitleg vatbaar door onze oprich-
ters geformuleerd luidt: \'De bevordering
van de diergeneeskunde\'. Dat is fundamen-
teel iets anders dan \'De verdediging van de
belangen van de dierenarts\'. Moons is er in
geslaagd — met het geduld, de scherpzin-
nigheid en de vasthoudendheid van een
schaker — aan de gaande en komende
voorzitters en bestuursleden duidelijk te
maken dat tussen de twee formuleringen
een verschil ligt. Het eerste integreert, het
tweede desintegreert, omdat het per defini-
tie in \'groepsbelang\' zal ontaarden\'. Tot
zover de woorden van Van Riessen.

Een betere omschrijving van de kwaliteiten
en verdiensten van Thijs voor de KNMvD
is moeilijk te geven. Deze gaven, gepaard
met zijn rijke ervaring, waren aanleiding
voor de Hoofdbesturen na 1982 collega
Moons te verzoeken als adviseur te blijven
functioneren.

Het is moeilijk te omschrijven welke posi-
tieve invloeden zijn adviezen in de achter
ons liggende jaren hebben gehad.

Met een even grote inzet als getoond tij-
dens zijn ambtsperiode, heeft Thijs Moons
zich na zijn penionering gestort op het uit-
bouwen van het Museum Diergenees-
kunde. Dat de voorzitter van de \'Numan
Stichting\' hem in bijzijn van Annie enkele
maanden geleden tijdens een sobere, maar
toch indrukwekkende plechtigheid het mu-
seumboekje kon overhandigen, zal allen
die hierbij betrokken zijn geweest met
dankbaarheid vervullen.
Nog eenmaal — helaas voor het laatst —
konden wij onze dank aan de conservator
van het museum drs. M. A. Moons tot uit-
drukking brengen.

Vijftien, neen 22 jaar heeft Thijs Moons
zich voor de KNMvD ingezet, onze belan-
gen behartigd, een stuk van onze historie
voor komende generaties bewaard en
daarmede diergeneeskundig Nederland on-
schatbare diensten verleend. Wij zijn er
trots op een man van dit kaliber in ons
midden te hebben gehad en wij danken
hem als KNMvD hiervoor van harte.

Bij mijn niet geringe aarzeling het voorzit-
terschap op mij te nemen, heeft de belofte
van Thijs, om mij als adviseur terzijde te
staan, voor een zeer groot deel de doorslag
gegeven.

Het feit, dat wij overburen waren, heeft
het contact gedurende de laatste anderhalf
jaar sterk bevorderd.

Tot op zijn sterfbed heeft Thijs interesse
getoond voor het KNMvD-gebeuren en
mij met goede raad gesteund. Daarvoor
ben ik hem zeer, zeer dankbaar. In deze
dank wil ik zeker ook Annie betrekken,
die zo moeilijke weken en dagen achter de
rug heeft en die mijn gesprekken met Thijs
heeft gestimuleerd, nadat wij beiden steeds
met verbazing zagen hoe hij opleefde, een
kleurtje op de wangen kreeg en ineens heel
spraakzaam werd, als het over zijn
KNMvD ging.

Bedankt Thijs voor je onontbeedijke hulp.
Bij je afscheid waren je laatste woorden:
\'Dank Heer, dat ik hier mag staan, om
deze woorden uit te spreken\'.

Daarop aansluitend zeg ik, mede namens
alle beroepsgenoten: \'Dank Heer voor al-
les, wat Thijs Moons tijdens een zeer ar-
beidzaam leven heeft mogen doen.
Rust in vrede.\'

In één van de komende afleveringen van
het Tijdschrift voor Diergeneeslcunde zal in
een In Memoriam uitvoerig ingegaan wor-
den op de betekenis van collega Moons
voor de Koninklijke Nederlandse Maat-
schappij voor Diergeneeskunde.

In verband met de discussie, die op dit
ogenblik in verschillende geledingen van
onze beroepsorganisatie aan de gang is,
heeft het Hoofdbestuur behoefte enkele
zaken recht te zetten c.q. nader toe te lich-
ten.

1. Het concept van een nieuwe voorzitter
en secretaris voor de FVE, waarvoor Ne-
derland in aanmerking kwam, is gedu-
rende de laatstgehouden FVE-vergadering
nog onverwacht van tafel geveegd. Daar-
voor in de plaats is een nieuw concept in-
gediend met een inkomende, uitgaande en
zittende voorzitter, een voorstel, dat nog
in detail zal worden uitgewerkt. Hiermede
is zowel een voorzitterschap gedurende
vier jaar als ook een combinatie te leveren
voorzitter plus secretaris niet meer actueel.
Hiermede komt tevens het aspect van de
financiële ondersteuning voor het over-
grote deel te vervallen. De Nationale Com-
missie van de FVE zal in de komende
maanden het nieuwe voorstel bestuderen
en vervolgens een nieuwe strategie ontwik-
kelen.

Uiteraard zal, gezien de gewijzigde om-
standigheden, het Hoofdbestuur een nomi-
natie in het leidinggevende comité van de
FVE met inzet blijven nastreven.

2. Het is nog maar zeer de vraag of
\'Brussel\' een harmonisatie van de wijze
van aflevering van diergeneesmiddelen na-
streeft, laat staan dit als prioriteit op de
agenda zal zetten. De nationale regelingen
bedreigen de handel in diergeneesmiddelen
niet en vormen tevens geen belemmering
in het onderling verkeer. Als deze visie
juist is, is het nu onverstandig om het
vraagstuk in de FVE aan de orde te stel-
len.

Het lijkt ons bijzonder onverstandig om
binnen de FVE een zaak aan de orde te
stellen, die vooralsnog niet, om welke re-
den dan ook, op de agenda is geplaatst.
Contacten met andere beroepsorganisaties
(zie bijvoorbeeld de briefwisseling met En-
geland, Tijdschrift voor Diergeneeskunde
van 1 en 15 juni 1989) lijken ons gewenst
teneinde zoveel mogelijk tot gemeenschap-
pelijke frontvorming te komen.

3. Volgend op hetgeen onder 2 is gezegd,
meent het Hoofdbestuur, dat het apotheek-
recht vooralsnog gebaseerd is op een
goede onderbouwing van dit recht, dat wil
zeggen opdoen van adequate kennis op dit
gebied tijdens de opleiding, permanente
nascholing en bovenal correcte en niet
voor enige kritiek vatbare wijze van han-
delen in de dagelijkse praktijk.

In aansluiting op de reeds gepubliceerde
correspondentie met Mr. J. Foster van de
British Small Animal Veterinary Associ-
ation (BSAVA) volgt hieronder het ant-
woord van Mr. Foster op het schrijven van
de voorzitter van de KNMvD van 10 mei
jl. (Tijdschr Diergeneeskd 1989; 114: 647).

Very many thanks indeed for your letter of
the 10th of May and the enclosed article
\'Rattling on Our Door\' which you have
kindly translated into English.

fVe are very concerned about the continuing
privilege to dispense and the right to pres-
cribe medicines the veterinary profession
currently holds. The Royal Pharmaceutical
Society of Great Britain backed by their
membership have a considerable political
power in this country. There has been much
said by them along the lines detailed in your
1st. of April article which indicates their
considerable interest in taking over our en-
tire dispensing activity, at least. The BSAVA
through its parent body the British Veterin-
ary Association is hoping to mount a cam-
paign to defend this essential function of our
profession. It will need much concerted ef-
fort and it will need to go on vigorously and
continuously for the next several years. We
will certainly press for a strong defence, if
not attack, on this grossly monopolistic atti-
tude by the pharmacists in Europe.

We look forward to considerable coopera-
tion with you within FVE. Please let us be
determined we will stay in contact if not de-
cide to generate specific meetings to discuss
this one subject.

Met ingang van de datum van deze publi-
katie is het register voor het specialisme
Chirurgie der Gezelschapsdieren openge-
steld.

Diegenen die voor de de facto erkenning
als specialist in aanmerking wensen te ko-
men hebben de gelegenheid zich hiervoor
tot 15 juni 1991 aan te melden. Deze aan-
melding dient schriftelijk onder gelijk-
tijdige overlegging van de gevraagde infor-
matie plaats te vinden bij het Bureau van
de Koninklijke Nederlandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde, Postbus 14031,
3508 SB Utrecht.

Voor wat betreft de gevraagde informatie
kan worden verwezen naar de publikaties
over de de facto erkenning in het Tijd-
schrift voor Diergeneeskunde van respectie-
velijk 15 februari en 1 juni 1988.
Applicanten voor de de facto erkenning
kunnen zich voor nadere informatie over
de toetsingscriteria wenden tot:
Dr. H. A. W. Hazewinkel, Postbus 80154,
3508 TD Utrecht. Telefoon: 030-539411/
531680.

N.B. De registers voor de specialismen Ve-
terinaire Pathologie, Veterinaire Radiolo-
gie, Interne Geneeskunde der Gezelschaps-
dieren, Dermatologie der
Gezelschapsdieren en Oogheelkunde der
Gezelschapsdieren zijn reeds opengesteld
op I oktober 1988.

Voor wat betreft hel inwinnen van nadere
informatie over de toetsingscriteria zie
Tijdschr Diergeneeskd 1988; 113: 1097.

De banden voor het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde 1988 zijn verkrijg-
baar tegen betaling van / 22,50 op
postrekening nr. 511606 ten name van
KNMvD te Utrecht. Wilt u in de om-
schrijving vermelden \'Banden 1988\'.

De Landelijke Bijeenkomst van alle
Vrouwelijke Dierenartsen, georganiseerd
door de Commissie VDA, wordt gehouden
op 16 september 1989 te Utrecht.

Er zal een inleiding gehouden worden over
de EG-Richtlijnen inzake Gelijke Behande-
ling van mannen en vrouwen.
Ter verduidelijking: deze (5) EG-Richtlij-
nen hebben niets te maken met de Euro-
pese Economische Eenwording in 1992,
waarbij de grenzen tussen de lidstaten on-
derling worden opgeheven (Interne
Markt).

De EG-Richtlijnen Gelijke Behandeling
behoren tot het sociale beleid van de EG,
en hebben, zoals alle EG-besluiten en
richtlijnen een bindend karakter voor de
lidstaten.

Het EG-recht geldt boven nationaal recht.
Nationale wetten die in strijd zijn met een
EG-Richtlijn moeten worden aangepast of
nietig verklaard.

Tweede Richtlijn - Gelijke behandeling in
het arbeidsproces; 1976 aangenomen, 1978
in werking getreden.

Derde Richtlijn - Gelijke behandeling in
de sociale zekerheid; 1978 aangenomen,
geleidelijke tenuitvoerlegging (6 jaar).

Vierde Richtlijn - Gelijke behandeling in
de beroepsregelingen bijvoorbeeld pen-
sioenregelingen.

Vijfde Richtlijn - Gelijke behandeling van
zelfstandigen; aangenomen 1986, treedt
medio 1989 in werking.

Naast dit onderwerp, belangrijk voor wer-
kende en niet-werkende vrouwen, belang-
rijk voor in loondienst werkenden en zelf-
standigen, belangrijk voor gehuwden,
samenwonenden en alleenstaanden,
kortom voor alle VDA, zullen twee
vrouwelijke collega\'s, werkzaam bij res-
pectievelijk de Farmaceutische Industrie
en het RVV, u informeren omtrent de mo-
gelijkheden in deze sectoren.
Noteert u alvast de datum in uw agenda!

Deze zal worden gegeven op 3 juli 1989
om 16.00 uur (duur l\'/2 a 2 uur, geen kos-
ten).

Degenen die zich hebben opgegeven, heb-
ben hier bericht van ontvangen.
Het is nog mogelijk zich op te geven bij:
Secretariaat Vakgroep Inwendige Ziekten
en Voeding, t.a.v. mevrouw I. Alfrink,
Yalelaan 16, 3584 CM Utrecht, tel. 030-
531234.

De Werkgroep Veterinaire Aquacultuur
organiseert voor leden en belangstellenden
(dierenartsen en studenten diergenees-
kunde) een werkbijeenkomst met als on-
derwerp \'Visziektendiagnostiek in de prak-
tijk\'. U kunt zelf sectie op vissen doen.
Datum: 22 juni 1989.

Spreker: Mevrouw ir. O. L. M. Haenen,
hoofd sectie visziekten C.D.I.
Tijdstip: 13.30 — ± 16.30 (lunch voor ei-
gen rekening bij het C.D.I. is mogelijk).
Kosten: gratis voor leden van de werk-
groep; niet-leden ƒ 15,- te voldoen bij de
zaal.

Deelname: uitsluitend na aanmelden bij de
secretaris van de Werkgroep mevrouw drs.
A. M. J. van den Dop te Valkenswaard, te-
lefoon 04902-44130.

Eenmaal een bul, altijd dierenarts. Maar
het staat vast dat verreweg de meeste die-
renartsen zich bezighouden met werk waar
ze tijdens de studie niet of nauwelijks voor
opgeleid zijn. Kennelijk ontwikkelt de
diergeneeskunde zich nogal snel en kenne-
lijk weet de eenmaal afgestudeerde zich
aan te passen. Het is al vaker gesteld: dier-
geneeskunde is een dynamische weten-
schap, er verandert voortdurend van alles.

Naarmate er meer groepspraktijken ont-
staan wordt ook de kennisverspreiding be-
ter. Men krijgt eenvoudig geen kans stil te
staan. Enerzijds zijn er de collega\'s die
nieuwe zaken vermelden, anderzijds zijn er
de cliënten die bepaalde nieuwe inzichten
en/of medicaties met een collega al be-
sproken hebben en daarover verder willen
praten. In een groepspraktijk kan een
prakticus zich dus gewoon niet permitte-
ren (vaak) iets niet te weten.

Wat in de groepspraktijk geldt, geldt ook
voor de hele beroepsgroep. Nieuwe ont-
wikkelingen die op een bepaalde lokatie
aanslaan zullen vroeger of later ook elders
ingevoerd moeten worden. Een voorbeeld
is de echoscopie.

Het is dus van groot belang dat er moge-
lijkheden bestaan voor de individuele die-
renartsen om systematisch op de hoogte te
blijven van de nieuwste ontwikkelingen.

Sinds jaar en dag kennen de dierenartsen
het PAO. Voordat van overheidswege de
verplichting tot het organiseren van PAO
tot stand kwam is door de dierenartsen al
vele jaren zelf post-academiaal onderwijs
georganiseerd in de vorm van de \'Zeister
Dagen\'; vierdaagse cursussen waarbij men
verbleef in het Henry Dunanthuis in Zeist.
Naast het PAO kreeg men zodoende de
kans met oude bekenden weer eens bij te
praten en de gelegenheid nieuwe kennissen
op te doen. \'Zeist\' was en is behalve na-
scholing voor velen ook een ontmoetings-
plaats. Hele jaarclubs volgen PAO met dit
doel.

Het PAO kent behalve de \'Zeister Dagen\'
steeds meer cursussen, meestal kortdurend
en specifiek van aard. Er zijn imiddels tal-
loze gelegenheden voor de dierenartsen om
op één dag of één middag nascholing te
doen op één deelgebied.
Het grote verschil tussen \'Zeist\' en de an-
dere PAO-activiteiten is het scala van de
onderwerpen en de mate van onderling
contact.

In Zeist komt een reeks onderwerpen aan
de orde, waarbij als leidraad geldt: men
moet het volgende week in de praktijk
kunnen gebruiken. Praktici die zichzelf be-
schouwen als algemeen prakticus worden
zo breed geïnformeerd. Ook dierenartsen
van Gezondheidsdiensten en het Ministerie
schrijven zich jaarlijks in om op de hoogte
te blijven van wat er leeft in de eerste lijn.
Afgezien van de diergeneeskundige waarde
is er de manier van bijeen zijn: men logeert
in een moderne accommodatie, heeft eens
tijd om met vrienden bij te praten, kan
eens ouderwets naar Utrecht en doet
nieuwe contacten op. Dat aspect van de
\'Zeister Dagen\' blijkt elk jaar weer van
grote betekenis.

Aan het eind van de cursus 1988 is de cur-
sist gevraagd schriftelijk een oordeel te ge-
ven over de \'Zeister Dagen\'. Per onderdeel
werd een schoolcijfer gevraagd voor in-
houd en voor prestatie. In 1988 was ge-
middeld de waardering voor de inhoud 7,4
en voor de presentatie 7,8. Uitschieters wa-
ren er alleen naar de bovenkant. Het be-
wijs dat de vernieuwde aanpak goed is was
geleverd. Goede verhalen gebracht door
goede sprekers — dat was het motto en
dat is het motto dit jaar weer. Praktijkge-
richte informatie. PAO-Zeist blijft PPAO:
Praktijkgericht Post Academiaal Onder-
wijs.

In de herfst van 1989 worden de \'Zeister
Dagen\' wederom georganiseerd. Voor het
eerst bevat het programma de mogelijk-
heid een parallelsessie bij te wonen. Ook
worden op de Faculteit weer demonstra-
ties georganiseerd. En evenals vorige jaren
geldt: \'wie het eerst komt wie het eerst
maalt\'. Dierenartsen die zich nu al opge-
ven bij het bureau PAO-D kunnen opge-
ven in welke week zij de cursus wensen te
volgen. Vooral wanneer een hele vrienden-

Het is opvallend dat elk jaar meer jonge
collega\'s het nut en de charme van de \'Zei-
ster Dagen\' ontdekken. Vroeger werd de
eerste paar jaar na het afstuderen niet of
nauwelijks PAO gevolgd, maar dat is aan
het veranderen. Praktijkgericht PAO, dat
is nodig voor iedere prakticus. Vandaar
het advies aan iedere prakticus: maak ge-
bruik van de \'Zeister Dagen\'!

N.B. Tijdens de zomermaanden (vanaf ± 16 juni
t/m eind augustus 1989) is het PAO-D beperkt
bereikbaar en alleen tijdens de ochtenduren.

Nadere informatie over de cursussen PAO-D
kunt u vinden in ons cursusoverzicht van het
najaar 1989.

Inlichiingen: secretariaat PAO-Diergeneeskunde,
Postbus 140.31, 3508 SB te Utrecht.
Telefoon: 030-517374, bij geen gehoor: 030-
510111.

Voor het lidmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Bartels, G. J. H. C.; 1989; 3572 VB Utrecht, Klaverstraat 45.
Beerens, J. M.; 1989; 3581 GK Utrecht, Kruisstraat 130.
Raamsteeboers, G. H. M.; 1988; 4921 TD Made, Van Coehoornstraat 17.
Robben, J, H.; 1988; 3513 EV Utrecht, Oudenoord 92,

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen:

Bois, Prof. dr. dr. h.c. C. H. W. de; 1951; U-1961; 3723 DX Bilthoven, Beetslaan 6.
Frens, Dr. J.; 1964; U-1971; 3991 BR Houten, Pr. Willem de Zwijgerlaan 20.
Ham, Mevr. L. J. van der; 1986; 2596 HE \'s-Gravenhage, Breitnerlaan 110.
Hollanders, W. J. G.; Gent-1985; B-9000 Gent (België), Spiegelhofstraat 38.
Meulen, H. R A. van der; 1989; 3706 GJ Zeist, Laan van Vollenhove 1759.
Oosterhout, L C. A. M. van; 1986; 4872 NB Etten-Leur, Lage Neerstraat 1.
Schie, J. Th. M. van; 1972; 2245 BG Wassenaar, Raaphorstlaan 18 B.
Ubbink, G. J.; 1988; 3583 HD Utrecht, Willem de Zwijgerstraat 56.
Zweeden, R H. E. van; 1983; 4827 AH Breda, Jan van den Domstraat 3.

Als kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde
heeft het Hoofdbestuur aangenomen:

Op 26 april 1989 overleed drs. H. J. Oosting te Assen.
Op 20 mei 1989 overleed drs. G. R A. Frijlink te Bilthoven.
Op 24 mei 1989 overleed drs. M. A. Moons te Bilthoven.

Op 11 mei 1989 drs. J. G. Küsters (bioloog) te Utrecht.
Op 11 mei 1989 mevr. drs. G. J. Vos te \'s-Gravenhage.
(Diergeneeskunde, vrije studierichting)

Dr. Th. S. Zwanenburg te Schiedam
(afwezig) 25 jaar 16 juni 1989
(afwezig) 35 jaar 19 juni 1989
(afwezig) 35 jaar 19 juni 1989
(afwezig) 65 jaar 19 juni 1989
(aanwezig) 35 jaar 19 juni 1989
(afwezig) 30 jaar 20 juni 1989
(afwezig) 60 jaar 22 juni 1989
(aanwezig) 50 jaar 25 juni 1989
(afwezig) 40 jaar 30 juni 1989
(afwezig) 60 jaar 30 juni 1989

J. J. Meiessen te Koog a/d Zaan
J. A. Meursinge te Velp
A. D. van Tuinen te Vlagtwedde
H. S. van der Meulen te Ruurlo

A. Heuff te Zeilberg-Deurne
Dr. F. A. de Zeeuw te Doorn
P. van Schaik te Rotterdam
P. J. Borm te Terneuzen

(afwezig) 40 jaar
(afwezig) 25 jaar
(afwezig) 35 jaar
(afwezig) 35 jaar
(afwezig) 35 jaar
(onbekend)60 jaar
(afwezig) 55 jaar
(afwezig) 35 jaar
(aanwezig) 25 jaar
(afwezig) 30 jaar

205 Bakker, S.: 1953; 3956 NL Leersum, De
Verezyk, Bremweg 10; tel. 03434-56981; p.,
wnd. h. vl.k.dnst.; r.k.

207 Bekhoven, Mevr. H. C. M. van: 1986; 3402
ZP IJsselstein, Lanceerplaats 48; tel. 03408-
87279 (privé), 01807-22336 (prakt.); p., ass.
bij H. van der Knoop.

207 Berg, G. van den: 1969; 2821 VX Stolwijk,
Hofstede 13; tel. 01824-1833 (privé), 01825-
1695 (prakt.); p., geass. met R. de Haas en
A. C. de Zeeuw.

208 Bergs, G. H. H.: 1980; 5768 AN Meijel,
Schoolstraat 15; tel. 04766-2116; p., geass.
met B. J. H. M. Slaats.

2// Bois, Prof. dr. dr. h.c. C. H. W. de: 1951; U-
1961; 3723 DX Bilthoven, Beetslaan 6; tel.
030-284600; r.d.; oud-hir. R.U. (F.D.) (toe-
voegen als lid).

216 Brombacher. B. T. C: 1986; 8102 LJ Raalte,
De Heerd 27; tel. 05720-55646 (privé),
53334 (prakt.); p., ass. bij M. v. d. Berg, H.
P. Quist, S. Reindersma en J. W. Zuurhout.

33/ Gees/, N. L. van: 1982; Bow Island, Alberta
TOK OGO (Canada), R O. Box 578; tel.
403-545-2484; p.. Island Vet. Clinic Ltd. en
Taber Animal Clinic.

231 Frens, Dr. J.: 1964; U-197!; 3991 BR Hou-
ten, Pr, Willem de Zwijgerlaan 20; tel.
03403-71521 (privé), 08855-87600 (bur.); d.
bij Intervet International (toevoegen als
lid).

239 Ham. .Mevr. L. J. van den: 1986; 2596 HE
\'s-Gravenhage, Breitnerlaan 110; tel. 070-
244133 (privé), 010-473819 (prakt.); p., ass.
bij mevr. I. van Eerd-van Toor (toevoegen
als lid).

332 Hollanders, W. J. G.: Gent-1985; B-900Ü
Gent (België), Spiegelhofstraat 38; tel. 091-
258430 (privé), 02-3734367 (bur.); Man.
Field Technical Services Benelux & Den-
mark en wet. medew. MSD AGVET, Di-
vision of Merck Sharp & Dohme B.V.
(toevoegen als lid).

245 Holle, R.: 1986; 5966 NP America, Kerk-
bosweg 13; tel. 04764-2119 (privé), 04709-
2169 (prakt.); p., ass. bij J. C. M. van Dijck,
H. J. P Geurts, G. R. P de Muinck, P. W.
A. Seuren en P. J. A. G. Verstraelen.

245 Holtkamp. J.: 1978; 5481 RA Schijndel, Van
Tuyilaan 7; tel. 04104-77693 (privé), 04116-
75915 (bur.); Vet. Service Manager bij Aes-
culaap B.V.

245 *Holtkamp-Florschütz, Mevr. M. J.: 1978;
5481 RA Schijnsel, Van Tuyilaan 7; tel.
04104-77693; wnd. d.

245 Honig, Mevr. E.: 1977; 6598 BZ Heijen,
Dennenlaan 9; tel. 08851-16019 (privé),
08855-87674 (bur.); wet. medew. bij Inter-
vet Nederland B.V.

247 Huchshorn, R: 1953; 3771 CE Barneveld,
Schoutenstraat 19-C; tel. 03420-13775; r.d.

249 Va«jé>/i, £ G. A/..1981;3648CTWilnis,De
Krom 2; tel. 02979-86195; p., ass. bij G.
Molenaar en S. de Vries.

332 Janssen, J.: 1958; 1980 Tervuren (België),
Arboretumlaan 44; tel. 09-32-2-7672809
(privé), 2353143 (bur.); Chef de Division
Legislation Vet. et Zootechn. Communauté
Européenne Bruxelles.

254 Keereweer, R. M. G.: 1986; 9642 JP Veen-
dam, \'t Wad 10; tel. 05987-19070 (privé),
22234 (prakt.); p., geass. met B. Prins.

256 Klarenbeek, S. R.: 1948; 3703 HL Zeist,
Couwenhoven 61-52; tel. 03404-52460;
oud-i. V.G.

261 \'Kruit, L. K.: 1989; 7201 HL Zutphen,
Kattenhavenstraat 38; tel. 05750-12716;
wnd. d.

266 Lipman, L. J. A.: 1988; 3532 ED Utrecht.
Queridostraat 20-11; tel. 030-944619
(privé), 534992 (bur.); wet. medew. R.U.
(F.D., vkgr. Infectieziekten en Immunolo-
gie, afd. Bacteriologie).

271 Meulen, H. P A. van der: 1989; 3706 GJ
Zeist, Laan van Vollenhove 1759; tel.
03404-55620 (privé), 030-5311 1 1 tst. 1139
(bur.); wet. medew. R.U. (F.D., vkgr. Inw.
Ziekten en Voeding der Gr. Huisd.); wnd.
d. (toevoegen als lid).

272 Mevius, D. J.: 1980; 3994 MA Houten,
Poeldijk 2; tel. 03409-1289 (privé), 030-
531111 (bur.); wet. medew. R.U. (F.D.,
vkgr. Inw. Ziekten en Voeding der Gr.
Huisd.).

275 Nap, Mevr. A. M. R: 1988; 3512 EB Utrecht,
Keizerstraat 206; tel. 030-319327 (privé),
531696 (bur.); wet. medew. R.U. (F.D.,
vkgr. Geneesk. van Gezelschapsd.).

278 Ooslerhoul. /. C. A. M. van: 1986; 4872 NB
Etten-Leur, Lage Neerstraat 1; tel. 01608-
14711/37991 (privé), 12928 (prakt.); p., ass.
bij J. H. A. M. Bartels, K. H. J. Lambeek,
J. F. G. Maathuis en M. A. B. van Ooster-
hout; wet. medew. R.U. (F.D., vkgr. Ge-
neesk. v. Gezelschapsd.) (toevoegen als lid).

279 Ouwerkerk. H.; 1943; 2957 RB Nieuw-
Lekkerland, Hoge Boezem 14; tel. 01848-
4156; r.d.; oud-adj. i. V.D. en oud-adj. i.
V.G.; plv. i.

281 *Peelers. C. A. M.: 1989; 8096 BH Olde-
broek, Zuiderzeestraatweg 177; tel. 05253-
1312; p., ass. bij J. W. Masman, M. Smit
en E. Statema.

281 *Peters, Prof. dr. P W. J.; 1971; (Geneesk.)
U-1981; 3582 JH Utrecht, Rubenslaan 133;
tel. 030-511273 (privé), 742146 (bur.); wet.
medew. R.I.V.M.; hlr. R.U. (Med. Fac.),
functie: Teratoloog.

284 *Prins. B.: 1980; 9641 KD Veendam, E. E.
Stolperiaan 28; tel. 05987-12289 (privé),
22234 (prakt.); p., geass. met R. M. G.
Keereweer.

285 Putten. W. J. M. van der: 1970; 3411 AC
Lopik, Wielsekade 48 A; tel. 03485-1729
(privé), 1612 (pakt.); p.

290 Sanders. R. H. J. M.: 1984; 6005 LH Weert,
Peelbeemd 13; tel. 04950-43904 (privé),
04958-5023 (prakt.); p., a.ss. bij J. J.
Kooken.

292 Schie J. Th. M. van; 1972; 2245 BG Wasse-
naar, Raaphorstlaan 18 B; tel. 01751-77707
(prakt.); p. (toevoegen als lid).

292 Scholma. L. O.: 1979; 6031 AJ Nederweert,
Bud.schop 14; tel. 04951-25460 (privé),
32957 (prakt.); p., gea.ss. met G. H. Meevis
en M. Sinke.

293 Scholten. D.: 1977; 8531 NP Lemmer, Ge-
mini 54; tel. 05146-5341 (privé), 030-531040
(bur.); wet. medew. R.U. (F.D., vkgr. Be-
drijfsdierg. en Voortpl.).

335 »Slingerland. Mevr. K. l: 1989; 3581 MD
Utrecht, p/a Homeruslaan 47 B; tel. 030-
516133; werkzaam in Engeland: ass. bij
Spinney Lodge Vet. Hospital (Nort-
hampton).

296 Smeenk. Mevr. G. IV.: 1984; 7037 DE Beck
(gem. Bergh), Kerkhuisstraat 18 A; tel.
08363-2056; p., paarden.

298 Soethout. A. E. E.: 1974; 5431 KJ Cuijk,
Hermelijnkwartier 58; tel. 08850-13147
(privé), 04922-3182/04120-22178, 25955
(bur.); h. k.d. R.V.V.; adj. i. VD.; hfd.
Lokatie Boekel/Oss.

298 Souverein. M.: 1989; 7558 MG Hengelo
(Ov.), Noordelijke Esweg 106; tel. 074-
771674 (privé), 422687 (prakt.); p., ass. bij
H. H. H. Zanderink.

301 »Stelling. J. A.: 1985; 1054 KM Amsterdam,
Saxenburgerstraat 1-111; tel. 020-836415
(privé), 361743 (prakt.); p., ass. bij D.
Hendriks/M. R. J. Heun.

301 »Stok. Mevr. M. M. van der; 1987; 3572 CR
Utrecht, Frederikastraat 31; tel. 030-
732416 (privé), 03494-60305 (prakt.); p.,
ass. bij H. Th. Hafkamp, M. A. C. Lugt,
E. van Veldhuizen en mevr. C. M. Wessel.

305 »Timmers. C. P: 1986; 4835 KG Breda,
Burg. Pastoorsstraat 48; tel. 076-652517
(privé), 650960 (prakt.); p.

306 Ubbink. G. J.: 1988; 3583 HD Utrecht,
Willem de Zwijgerstraat 56; tel. 030-517822
(privé), 531696 (bur.); wet. medew. R.U.
(F.D., vkgr. Geneesk. v. Gezelschapsd.)
(toevoegen als lid).

313 Vissink. C. J. M.: 1986; 6902 AJ Zevenaar,
Schaapsdrift 20; tel. 08360-23901 (privé),
08362-21231 (prakt.); p., ass. bij P
Strooker.

321 »Wijnen. P J. M.: 1989; 3581 PM Utrecht,
Schoolstraat 7; tel. 030-310945; produkt-
specialist pluimvee bij Duphar.

322 »Wit. J. J. de: 1989; 6828 BK Arnhem,
Bloemstraat 57 A; tel. 085-511074 (privé),
629304 (bur.); d. bij G.v.D. Gelderiand,
afd. Pluimvee.

325 Zikken. Dr. A.: 1970; U-1978; 7533 BZ
Enschede, Gronausestraat 169; tel. 053-
324292; p.

325 Zwanenburg, Dr. r/i. S. 1934; U-1937; 3723
BM Bilthoven, Rubenslaan 1, flat 178; tel.
030-250480; r.d.

325 Zweeden. R H. E. van: 1983; 4827 AH
Breda, Jan van den Domstraat 3; tel. 076-
876585 (privé), 415030 (prakt.); p., ass. bij
J. E. G. Lutz en C. J. C. Vincenten (toe-
voegen als lid).

26—27 PHLO Wageningen: cursus Hoger
Management, Congres Centrum Papendal,
Arnhem (inl. tel. 08370-84093/84094).

27—28 PHLO Wageningen: Structuur, fysische
stabiliteit en reologische eigenschappen van
levensmiddelen (inl. tel. 08370-84093/84094)
(pag. 697).

27—30 Deutscher Tierärztetag und BpT Kon-
gress 1989, Karlsruhe. Inl. tel. 069-703003.

28—30 \'Open Dagen PR\', Proefstation Rund-
veehouderij, Schapenhouderij en Paarden-
houderij, Lelystad. Inl.: tel. 03200-22514.

28—30 Symposium Tierexperimentelle Ernäh-
rungsmodelle in der Medizin, Frankfurt am
Main.

2—3 llth International Symposium World
Assoc. of Vet. Microbiologists in Infectious
Diseases (WAVMI), Perugia, Italy (pag.
527).

3—5 3rd International Conference on Food
Science and Technology Information, Buda-
pest (pag. 224).

4—5 PHLO Wageningen: Structuur, fysische
stabiliteit en reologische eigenschappen van
levensmiddelen (inl. tel. 08370-84093/
84094).

7—8 Röntgenfachtagung der Intern Ges. für
Veterinär-Radiologie (IVRA)(A), Frem-
denstadt.

9—10 PHLO Wageningen: Informatica in de
rundveehouderij (inl. tel. 08370-84093/
84094),

10—13 Internat-Fachmesse für Fischfang,
Fischverarbeitung, Aquakultur, Maritimer
Umweltschutz, Cuxhaven.

11 —12 Internat. Seminar on the Pharmacoki-
netics of Vet. Drugs. Fougères (Fr.).

12—14 Jahrestagung 1989 der DVG-Fach-
gruppe Kleintierkrankheiten, Gießen. Inl.
tel. (0641) 70214736.

23—24 PHLO Wageningen: Informatica in de
rundveehouderi, Leeuwarden (inl. tel.
08370-84093/84094).

24—25 PHLO Wageningen: Besturen en orga-
niseren (inl. tel. 08370-84093/84094).

27—28 A.A.C.-VZ.W. Bijscholingsweekend
wondbeh., plast, chirurg,, reconstr. huid- en
wondchirurgie, drainage en bandage tech-
nieken, Antwerpen. Inl. tel. 323-8274950/
323-8300678.

2—3 PHLO Wageningen: Informatica in de
varkens-en pluimveehouderij, Deventer (inl.
tel. 08370-84093/84094).

16—17 PHLO Wageningen: Informatica in de
varkens- en pluimveehouderij, Deventer (inl.
tel. 08370-84093/84094).

voor ± 8 maanden in gemengde praktijk in het oosten van het land.
Ervaring in zowel grote als kleine huisdieren is vereist.
Sollicitaties naar: Dierenartscombinatie Zutphen/Laren
Dr. Visserstraat la, 7204 KM ZUTPHEN

One to work primarily with large animals.
Two small/companion animals.
Please contact: Sarah van der Walt, (day) England (403)64667,
(night/weekend) England (7988)2973.

with a view to long-term association. House, plus car in semi-rural good
residential area with easy access to London by road and rail.
Contact John Hughes MRCVS, 58 Lower Road, Chalfont St. Peter, Bucks,
SL9 9AA or telephone after 8 p.m. 084 44-5513.

Een Belgische Dierenartsenassociatie (Prov. Antwerpen) met hoofdzakelijk
grote huisdierenpraktijk vraagt:

Schriftelijke sollicitaties met curriculum vitae binnen 30 dagen na het
verschijnen van deze advertentie onder nummer 31/89 te richten aan de
redactie van Tijdschrift voor Diergeneeskunde, Postbusl4031, 3508 SB
Utrecht.

Met spoed in Loudeac 22600 in een grote 2-mans Melkvee-, Paarden- en
Kleine Huisdierenpraktijk (in een modern opgezette nieuwe kliniek). Belang-
stelling voor Bedrijfsbegeleiding en Chirurgie vereist.

Kontakt via J. Wilten of F. B. M. Geels, La Grange, La Chèze 22210. Telefoon
09-33.96266280; na 21.00 uur: 96289823.

Strangulation	no. of cases	horse/ pony	age	female male	gelding	unknown
ileocaecal
intussusception	25	19/ 6	3m - I5y	17 6	2
internal hernia	38	31/ 7	3m - 23y	18 7	10	3
incarcerated inguinal
hernia	30	30/ 0	3y- I6y	30
other strangulations
or impaired
circulation\'	24	22/ 2	3y- 18y	13 3	8
Obturation
impaction	83	73/10	5m - 33y	48 9	24	2
Totals 200 175/25 96 55 44 5 \' Fibrous bands (8); adhesive peritonitis (3); volvulus (7); intramural haematoma (2); ileojejunal intussusception (1); mesenteric thrombosis (1); strangulation by tumour (1); rupture of ileal serosa (1). Midline coeliotomy was carried out under general anaesthesia, which was induced with

surgical method main finding	jejuno- caecostomy	other anastomosis	reduction	bypass	enterotomy	"kneading through"	Totals
(Hypovolaemlc) Shock	2	1					3
Strangulation	6		2		1		9
Haemorrhage	4				1	1	6
Necrosis/infarct ion	3			1			4
Adynamic ileus	3	1		2	A	1	11
Gastric rupture	2			1	1	1	5
Peritonis/adheslons	7	2		2	5	2	18
Obstipation					1		1
Septicaemia	1					1	2
Post-anaesth. myopathy	1						1
Negative	3						3
No post-mortem	8	1	2	5	3	2	21
(slaughtered, destruction)
Totals	40	5	4	11	16	8	84

Table 7. Compari.son Author	of mortality and recovery rates. Mortality at surgery	Overall survival	Survival of cases allowed to recover
Ducharme ei al. (4)	24%	489;.	63%,
Pascoe el al. (3)	19-23%	50%	63%
Huskamp (1)	22%	68%	88%.,
Hunt et al. (5)	17%	51%	61%.
This study	25%,	51%	68%
Kersjes el al. (9)	29%	i5%	50%

KONINKLIJKE NEDERLANDSE MAATSCHAPPIJ VOOR DIERGENEESKUNDE
Julianalaan 10, Utrecht. Postbus 14031, 3508 SB Utrecht. Telefoon 030-51 01 11.
Hoofdbestuur	Prof. dr. E. H. Kampelmacher, voorzitter; J. C. M. van Dijck, vice-voorzitter; Mevr. E. Lindenhovius-Zijderveld, penningmeester; C. W. M. Augustijn, lid; A. Mostert, lid; Dj. P. Teenstra, lid; M. A. Moons, adviseur.
Secretariaat	A. P. Wijgergangs, algemeen secretaris; M. Bosman, secretaris; T. W. te Giffel, secretaris.
Chef de Bureau	Marij van Oostrum-Schuurman Hess.
Bureau Waarnemingen	Alex Boshuis.
Administrateur	S. L. Oostindiën.

KONINKLIJKE NEDERLANDSE MAATSCHAPPIJ VOOR DIERGENEESKUNDE
Julianalaan 10, Utrecht. Postbus 14031, 3508 SB Utrecht. Telefoon 030-51 01 11.
Hoofdbestuur	Prof. dr. E. H. Kampelmacher, voorzitter; J. C. M. van Dijck, vice-voorzitter; Mevr. E. Lindenhovius-Zijderveld, penningmeester; C. W. M. Augustijn, lid; A. Mostert, lid; Dj. R Teenstra, lid; M. A. Moons, adviseur.
Secretariaat	A. P. Wijgergangs, algemeen secretaris; M. Bosman, secretaris; T. W. te Giffel, secretaris.
Chef de Bureau	Marij van Oostrum-Schuurman Hess.
Bureau Waarnemingen	Alex Boshuis.
Administrateur	S. L. Oostindiën.

Schema 1. Dag na dekking	Aantal dieren	Aantal dieren > 50 ngr/ml	Percentage
21-37	53	39	74%
22-35	49	38	78%
22-33	42	35	83%
22-31	39	34	87%
22-29	28	26	93%
24-29	25	23	92%

			0	R.		0.	K.	R.	V.	R.	E.	Lyslne	Ueth.	Vit	. A	Vit. D,	AS	Ca	P		Ca/P	E
							(%)	(%)	(lU/kg)	(lU/kg)	(%)	(%)				(kJ/g)
voeder	A	9	7	15	7	36	5	21	3	14	1	0.44	0.25		0	0	2,	.7	0,	.11	0,	.37	0	.30	15.8
voeder	B	9	.3	17,	.3	34,	.1	22,	.3	14,	.2	0.46	0.33		0	0	2.	,8	0.	.11	0,	.38	0	.29	16.3
voeder	C	8	.8	17,	.0	30,	.3	26	.5	14	. 8	0.46	0.28		0	0	2.	.5	0.	,13	0,	.41	0	.32	17.6
voeder	D	10	.6	13,	.0	42,	.1	17,	.6	13	.8	0.43	0.24		0	0	2.	.9	0.	,10	0,	.46	0	.22	15.0
voeder	E	11	.0	20.	,0	38,	.0	16,	.0	12.	.5	0.44	0.25		0	0	2,	,5	0.	,12	0,	.38	0	.32	*
voeder	F	10,	.0	4.	,7	58.	.8	5,	.0	16,	.5	0.76	0.38	15,	.000	1.500	5,	.0	1,	,2	0,	.90	1,	.33	»
voeder	G	7,	. 5	9.	,2	49,	,9	13,	.8	15,	,8	♦	*	20,	.000	2.000	3.	,8	1.	,0	0,	.65	1	.54	*
voeder	H	7.	, 1	10.	,9	55.	,3	16,	.7	12.	.9	*	*	20.	,000	2.000	2.	,7	0.	,24	0,	.41	0	.59	14.9
voeder	I	8.	,0	9.	,0	58,	.9	7,	.3	13.	6	*	*	6,	,500	700	3.	.2	0.	,35	0.	,40	0	.88	*

Stomach	5	0.7
■lejunum	293	38.3
Ileum	200	26.1
Caecum and large colon	176	23.0
Small colon and rectum	65	8.5
Unknown	26	3.4

Table 3. Surgical colic and re,sults of operative treatment 1976/1985.
Location of disorders	No. of cases	Death at surgery (incl. euth.)	Amenable to surgery (-100%)	Post operative mortality during hospi- talization	Survivors (dischargi hospital) No.	ed from 7.
Stomach	5	4	1	1	0	0
Jejunum	293	106	187	73	114	61.0
Ileum	200	16	184	56	128	69.6
Caecum & large colon	176	53	123	44	79	64.2
Small colon i rectum	65	7	58	9	49	84.5
Unknown	26	It	22	4	18	81.8
Totals	765	190	575	187	388	67.5

Diagnosis	Surgical procedure	No. of cases	At surgery (incl. euth.)	Posr in hospital	operative after discharge	Follow-up 6 m	Follow-up Totals* 6 m (to and 8 yrs) %
Ileocaecal	jejunocaecostomy	18	2	9	3
intussusception	reduction	3	1				2
	bypass	i,		3	1		6/22 = 27.	3%
Internal hernia	jejunocaecostomy	25	2	13	h
	reduclrlon	7		1	1		5
	bypass	6			2	1	3 15/36 = Al.	77.
Incarcerated	jejunocaecostomy	4		2			2
inguinal hernia	other anastomosis	8	1	3			A
	reduction	15	1	1	1	3
	bypass	3					3 21/28 = 75.	0%
Other strangu-	jejunocaecostomy	11		8			3
lations i.e.	other anastomosis	4		2		1	1
Impaired	enterotomy	3		1		2
circulation	bypass	6		1	1		A 11/2A = A5.	8%
Obturation by	kneading through	22	1	3	5	1	12
impaction	enterotomy	A3	3	r	8	7	18
	jejunocaecostomy	2		1			1
	other anastomosis	1					1
	bypass	10		2	1	2	5
	no therapy	5	5				A7/7A = 63.	5%
Totals		200	16	57	27	17	83 100/184*= 5A.	3%

			Aanwezig,
	Plaats	Datum	afwezig
25 jaar(1964)
M. E. J. Gielen	Venlo	9 januari	afwezig
Mevr. W. Pol-van Dongeren	Langelo	5 februari	afwezig
Dr. J. W. Gunnink	Bilthoven	24 maart	afwezig
J. Kuipers	Hattem	24 maart	afwezig
J. H. Hoogendoorn	Ouderkerk a/d IJssel	6 april	aanwezig
H. Hemminga	Kornhorn	29 april	afwezig
J. A. M. Sehrooyen	Liempde	29 april	afwezig
G. Vass	Nieuw Beijerland	29 april	aanwezig
P. Fontijne	Bilthoven	16 juni	afwezig
J. A. Meursinge	Velp	- juli	afwezig
B. W. Reerds	Gouda	6 juli	aanwezig
J. W. G. M. Thuring	Heesch	8 september	afwezig
H. F. G. M. Meijer	Boxtel	10 september	afwezig
Dr. A. J. Breeuwsma	Venray	22 september	aanwezig
Dr. D. Lüttieken	Boxmeer	28 september	afwezig
J. A. Droppers	Arnhem	30 september	afwezig
Dr. P J. M. M. van Gulick	Elsensdorp	30 september	afwezig
C. Hennis	Garijp	3 november	afwezig
F. in \'t Hout	Hardegarijp	3 november	aanwezig
Dr. F. Muurling	Leiden	3 november	afwezig
A. S. Spruit	Rotterdam	3 november	afwezig
K. Schipper	Hoevelaken	- december	afwezig
Dr. A. W. Helden	Leiden	15 december	afwezig
C. C. J. M. van der Mcijs	Leiderdorp	15 december	afwezig
L. R Reudink	Staphorst	18 december	afwezig
30 Jaar(1959)
W. J. Bruckwilder	Ravenstein	9 januari	afwezig
J. S. Witteveen	Delft	19 januari	afwezig
Dr. F. J, Grommers	Bilthoven	12 februari	afwezig
A. Annema	Winschoten	28 februari	afwezig
G. Hofland	Bodegraven	28 februari	aanwezig
Prof. dr. E. Lagerweij	Bunnik	28 februari	aanwezig
S. Hamstra	De Büt	29 april	afwezig
H. F. Matthijsen	Heino	29 april	aanwezig
H. E. M. Eberson	Heiloo	27 mei	afwezig
H. Eil	Hengelo	27 mei	afwezig
H. A. V. C. Ke.ssel	Zundert	27 mei	afwezig
L. A. van Langeraad	Giessenburg	27 mei	aanwezig
P. H. A. M. van Maanen	Cuijk	27 mei	aanwezig
P. de Jong	Velp	29 mei	afwezig
H. van der Knoop	Krimpen a/d Lek	lOjuli	afwezig
M. J. M. Driessen	Teteringen	21 september	afwezig
Mevr. P H. B. Seekles	Groningen	21 september	afwezig
C. P Visser	Hardinxveld-Giessendam	21 september	afwezig
J. C. Knijn	Velp	6 oktober	afwezig
Th. T. Adamse	Haulerwijk	17 oktober	afwezig
Mevr. R. Dijkstra	Delft	17 oktober	afwezig
P. Eenhoorn	Vries	17 oktober	afwezig
Dr. L. T. S. Van Ekdom	Leiden	17 oktober	afwezig
Dr. R. J. Feddema	\'s-Gravenhage	17 oktober	afwezig
U. E. Hommes	Putten	17 oktober	afwezig
R B. Saathof	Diever	17 oktober	afwezig
A. A. Smorenburg	Woerden	17 oktober	afwezig

G. van de Kieft	Rosmalen	19 november	afwezig
Mevr. E. M. Meijer-Schalienberg	\'s-Gravenhage	19 november	afwizig
L. M. Otto	Halfweg	19 november	afwezig
35 jaar(1954)
H. B. M. Overhaus	Ouderkerk a/d Amstel	11 januari	afwezig
S. Levy	Eist (Gld.)	13 januari	afwezig
J. C. de Graaf	Groningen	9 februari	afwezig
Dr. C. Holzhauer	Rozendaal	9 februari	afwezig
Dr. F. H. J. Jaartsveld	Boxtel	9 februari	afwezig
H. Meijer	Velden	9 februari	afwezig
C. Brakman	Deil	6 maart	afwezig
J. G. M. Claessens	Udenhout	6 maart	afwezig
G. A. Zeelen	Bussum	6 maart	onbekend
L. C. Blanken	Bennekom	6 april	afwezig
Prof. dr. W. Misdorp	Amsterdam	13 april	afwezig
G. K. Roek	Eefde	13 april	afwezig
J. B. Wichers	Beilen	13 april	afwezig
Prof. dr. D. Zwart	Bilthoven	13 april	afwezig
Dr. M. F. Kramer	De Bilt	20 april	afwezig
K. Schuiling	Barendrecht	6 mei	afwezig
W. A. Hermans	Langbroek	18 mei	afwezig
J. Hoving	Hardenberg	18 mei	afwezig
S. Piersma	Hemelum	18 mei	afwezig
J. H. Santema	Tzummarum	18 mei	afwezig
F. van der Veen	Bolsward	18 mei	afwezig
G. Bloem	Leiden	19juni	afwezig
L P. Risseeuw	Schoonhoven	19 juni	afwezig
H. S. van der Meulen	Ruurlo	3juli	afwezig
A. D. van Tuinen	Vlagtwedde	3juli	afwezig
A. Heuff	Zeilberg-Deurne	4 juli	afwezig
R J. Borm	Terneuzen	5 juli	afwezig
H. Blaak	Doesburg	8 oktober	afwezig
M. Engelen	Vught	8 oktober	afwezig
J. M. M. Goossens	Sint Anthonis	8 oktober	afwezig
J. E. Hage	Heiloo	8 oktober	afwezig
F. Koppen	Middelburg	8 oktober	onbekend
F. Ph. Talmon	Lelystad	8 oktober	afwezig
Dr. M. J. Dobbelaar	Wassenaar	30 oktober	afwezig
J. Hoogerwerf	Arnhem	7 december	afwezig
W. P Terlouw	Leiderdorp	7 december	afwezig
Y. Venema	Heerenveen	7 december	afwezig
J. L. Vlasblom	Vlist	7 december	afwezig
J. G. Crone	Udcn	15 december	afwezig
J. B. de Jong	Sambeek	15 december	aanwezig
H. A. C. Heezen	Laag-Keppel	22 december	aanwezig
40 jaar (1949)
P. Feenstra	Zwolle	20 mei	afwezig
W. M. Gotink	Zwolle	20 mei	afwezig
A. N. Leermakers	Helvoirt	20 mei	afwezig
B. S. Postma	Bolsward	20 mei	afwezig
W. J. Nijhof	Winterswijk	3 juni	afwezig
J. A. 1. M. Peters	Oldenzaal	3 juni	afwezig
M. C. J. Priems	Maastricht	3 juni	afwezig
D. van den Akker	Zwolle	30 juni	afwezig
J. J. Meiessen	Koog a/d Zaan	1 juli	afwezig
R. J. Bakema	Zuidlaren	30 september	afwezig
W. van der Eijk	Soest	28 oktober	afwezig
P Kleinjan	Wolvega	28 oktober	afwezig

T. van der Laan	Dokkum	28 oktober	afwezig
G. H. P J. Gouda Quint	Renkum	30 oktober	afwezig
A. J. van Groenland	Oudenbosch	12 november	afwezig
J. M. de Jong	Heerenveen	16 november	afwezig
G. J. Nijland	Vlaardingen	16 november	afwezig
F. K. Zandstra	Uitwellingerga	16 november	afwezig
G. Boneschanscher	Kruiningen	19 december	afwezig
F. Nijhoff	Aalten	19 december	afwezig
T. van Roon	Aardenburg	19 december	afwezig
Dr. G. D, van der Werff	Leeuwarden	19 december	afwezig

	Oslertagia	Cooperia	Oslertagia	Cooperia	Oslertagia	Cooperia
		oncophora		oncophora		oncophora
June	9	91	_♦	—	—	—
July	30	70	—	—	8	92
August	21	79	35	65**	0	100**
September	29	71	49	51	13	87»*
October 2	80	,9...	75	25	—	—
October 29
1-5 group	70	30	87	13**	15	85
6-13 group	85	15	68	32	39	61**

Regio	Aantal	Aantal	% pos.	% pos.	% pos.rund/	categorie\'
	bedrijven	runderen	bedrijf	rund	pos.bedrij f
Oenkerk	22	1728	68	36	50	(1-92)2	verdacht
Marum	20	1162	65	27	46	(1-88)	verdacht
Oosterwolde 11	591	45	19	35	(A-77)	verdacht
Noordwolde	15	878	53	10	17	(2-43)	niet-verd.
Wolvega	14	1020	14	4	27	(18-38)	niet-verd.

	►
	-1-1--j i

		/
		—\|/		_	-X\'
		f	M	ï
H	i	1
1
	i		1	■■■■ ■■■■
■	■			i

/ \\

	\\ -	J/>i		1\'iguur 1. Aantal gcregi- .streerde hantjo-posixicvc rundveebedrijven met aga- lactie- of abortusgevallen in 1985 en 1986.
1 1 J F	—T I ■ 1 MAM	1 1 1 J J A ■ MAAND-^	1 1 1 f S O N D

Age at vaccination	Weeks after vaccination 0 I 3	7	9
4 weeks	immune seropos.		11/20^	14/20 11/20"	13/20 12/15
controls	immune seropos.		O/IO	I/IO O/IO	O/IO 0/10
8 weeks	immune seropos.		19/20	20/20 16/16		16/16
4 and 8 weeks	immune"- seropos.\'-	8/15	20/20	20/20 16/18		16/20
controls	immune seropos.		2/10	0/10 O/IO		O/IO 0/10

Bedrijfs-	Aantal pos.	% pos.	% pos. dieren/
grootte	bedrilven	bedrilven	DOS. bedrijf
26-50 runderen	22	41	13
51-75 runderen	36	56	28
> 75 runderen	2A	63	37

vaccinates Expt. 1	immune seropositive	0/20^-^ 0/20®			1/10 1/28
vaccinates Expt. 2	immune seropositive	3/20 1/20	9/20 5/19	10/19 10/21
controls Expt. 1	immune seropositive	0/4 0/6	0/4 0/4	0/3 0/4
controls Expt. 2	immune seropositive	0/4 0/4	0/4 0/5	0/4 0/4

Kalf	Horen-	Temp.	in ° C in de dermis t.h.v. de horenaanleg
nr.	aanleg			Tijd in seconden
		0	10	20	30	40
1	links	38	42	56	62	66
	rechts	40	42	50	58	61
2	links	40	42	50	60	64
	rechts	40	40	45	58	58
3	links	40	42	47	60	63
	rechts	42	43	50	58	62
4	links	42	43	52	62	65
	rechts	40	43	48	62	65
Gemiddeld:		40	42	50	60	63

	NV			HK	IK	GD
Parameter x	SEM	X	SEM	X SEM	X	SEM
calcium mmol/1 2.38	0.040	2.	.36	0.045	2.32 0.036	2.36	0.049
magnesium " 1.02	0.031	1,	.04	0.045	1.02 0.027	0.99	0.031
koper /imol/1 10.90	0.7G	11	.81	0.85	11.32 0.81	11.16	0.86
glucose mniol/1 2.57	0.085	2	.42	0.125	2.61 0.085	2.48	0.094
BHBZ " 0.66	0.103	0	.78	0.130	0.53 0.089	0.67	0.080
ureum " 5.70	0.344	5	.76	0.398	5.32 0.367	5.63	U.2Ö2
	DR
Parameter	X	SEM
totaal eiwit (g/1)	71.44	1.35		X :	gemiddelde waarden
albumine (%)	49.4	2.00		SEM :	standard error of mean.
alfa-glob. (%)	10.6	0.78		(gemidd. fout v/h gemiddelde)
beta-glob. (%)	9.0	0.45		DR :	droogstaande dieren
gamma-glob. (%)	30.4	1.22		NV :	nieuwmelkte vaarzen
GOT (ASAT) (U/L)	32.3	2.57		IK :	Indikator koeien
tot. bilirubine (/imol/L)	4.9	1.27		OD :	oudmelkte koeien
glucose (mmol/L)	2.51	0.10
BHBZ (mmol/L) (a)	0.46	0.06		BHBZ	: betahydroxyboterzuur
NEFA (mmol/L) (b)	0.18	0.03		NEFA	: non-esterified fatty acids (vrije	vetzuren)

		A	B	C	SEM
DR	69	.3a	70.1a	74.4b	1.65
DR	53	.9a	45.0b	49.2c	1.83
DR	9	.la	12.8b	9.9a	0.89
DR	8	.Oa	9.5b	9.0b	0.42
DR	28.4a	30.6ab	31.6b	1.17
DR	33	.4	31.4	35.7	4.65
DR	9	.2a	4.6b	4.2b	1.08
DR	0	.19	0.22	0.16	0.04
DR	2	.55	2.45	2.45	0.09
NV	2	.68	2.56	2.48	0.12
NK	2	.36	2.38	2.37	0.13
IK	2,	.71	2.41	2.36	0.14
OD	2,	,59	2.41	2.42	0.11
DR	0,	.44	0.49	0.44	0.07
NV	0,	.56	0.70	0.67	0.15
NK	0.	.68	0.87	0.76	0.13
IK	0.	,52	0.75	0.76	0.13
OD	0.62	0.71	0.63	0.10
NV	5.	,61	5.81	5.79	0.64
NK	5.	41	6.00	5.99	0.59
IK	5.	03	6.20	5.91	0.59
OD	5.	20	6.19	5.51	0.65
NV	2.	36	2.36	2.37	0.04
NK	2.	32	2.34	2.35	0.04
IK	2.	31	2.29	2.34	0.04
OD	2.35	2.34	2.35	0.04
NV	0.97ab	1.05a	G.98b	0.03
NK	1.00	1.04	1.02	0.04
IK	0.95	1.03	0.98	0.03
OD	0.97	1.02	0.97	0.04
NV	12.6a	9.8b	10.8ab	0.88
NK	12.7		10.3	11.2	0.85
IK	11.5		9.3	12.3	1.00
OD	13.1a	9.7b	10.9c	0.95

ureum		I	II	III
gehalte					totaal
<5.77	mmol/1	11	12	7	30 koeien
>5.77	mmol/1	12	2	6	20 koeien
totaal		23	14	13	50 koeien
p < 0.05
OD	tijdsinterval tussen voeren en bloedafname
ureum	I	II	III
gehalte					totaal
<5.75	8	10	6		24 koeien
>5.75	11	3	7		21 koeien	1= continu
Totaal	19	13	13		45 koeien

	variantie				P
	totaal	bedrijf	groep	rest	bedrijf	groep
Ca	1	.548	1.064	0.028	0.443	0.001	0.054
Mg	0,	.969	0.666	0.030	0.274	0.001	0.005
Cu	685.	.2	468.2	7.76	211.5	0.001	0.214
Gluc	13,	.666	9.141	0.748	3.773	0.001	0.001
BIIBZ	15,	.154	8.201	0.574	6.407	0.001	0.017
ureum	336.	,4	278 .0	1.065	57.17	0.005	0.516

Antibioticum	oplosmiddel	laagste conc.	hoogste conc.	lading disc
		(mg/L)	(mg/L)	(Mg)
cloxacilline	aqua dest	0.04	2.56	10
cephalonium	aqua dest	0.0025	0.64	30
Oxytetracycline	1/9 O.IN HCl	0.125	128	30
quinaldofur	1/4 formamide	0.16	5.12	30
neomycine	aqua dest	0.04	1.28	30
kanamycine	aqua dest	0.32	5.12	30
ampicilline	aqua dest	0.01	1.28	10
lincomycine	aqua dest	0.08	10240	2
penicilline	aqua dest	0.01 (E/ml)	2.56 (E/ml)	10(U)
rifamycine S.V.	aqua dest	0.005	0.32	30
spiramycine	aqua dest	0.125	2048	100
streptomycine	aqua dest	0.64	5120	10
novobiocine	aqua dest	0.01	20.48	30
dapson	DMSO\'	8	128	100

	spreiding\'	spreiding\'	spreiding\'	MIC,o^
	1974	1980	1986	1986
cloxacilline	0.16-0.32	0.08-0.16	0.08-0.32	0.32
cephalonium	-	0.04-0.08	0.005-0.04	0.04
Oxytetracycline	-	-	2-64	8.00
quinaldofur	-	0.64-1.28	0.32-1.28	1.28
neomycine	0.16-0.32	0.32-0.64	0.32-1.28	0.64
kanamycine	-	0.64-1.28	0.64-2.56	2.56
ampicilline	-	-	0,04-0.16	0.16
lincomycine	0.32-0.64	0.32-0.64	0.32-1.28	1.28
penicilline	0.04-0.08;	0.04-0.08;	0.04-0.32	0.16
	0.32-0.64	0.32-0.64
rifamycine S.V.	0.02-0.04	0.005-0.01;	0.08-0.32	0.16
		0.16-0.32
spiramycine	-	-	4-8	8.00
streptomycine	1.28-2.56	2.56-5.12	2.56-5.12	5.12
novobiocine	0.08-0.16	0.04-0.08	0.08-0.16	0.16
dapson	-	-	8-128	128

Antibioticum	grenswaarde	1974	1980	1986
	>(mg/L)	%	%	%
cloxacilline	0.64	1.5	0.6	0.0
cephalonium	0.32	—	0.9	0.0
oxytetracycline	4\'	—	—	21.2
quinaldofur	2.56	—	0.3	0.0
neomycine	0.64	0.3	6.4	6.7
neomycine	1.28	0.0	0.0	0.0
kanamycine	2.56	—	2.8	0.0
kanamycine	5.12	—	0.0	0.0
ampicilline	16\'	—	—	0.0
lincomycine	1.28	1.5	5.6	0.7
penicilline	0.16	35.6	34.9	9.9
rifamycine S.V.	0.08	8.2	5.0	26.3
rifamycine S.V.	0.16	—	—	1.6
spiramycine	8	—	—	0.7
streptomycine	5.12	11.5	15.3	11.5
streptomycine	10.24	10.3	6.9	11.2
novobiocine	0.32	1.8	2.5	0.4
dapson	64	—	—	15

KONINKLIJKE NEDERLANDSE MAATSCHAPPIJ VOOR DIERGENEESKUNDE
Julianalaan 10, Utrecht.	Postbus 14031, 3508 SB Utrecht. Telefoon 030-51 01 11.
Hoofdbestuur	Prof. dr. E. H. Kampelmacher, voorzitter; J. C. M. van Dijck, vice-voorzitter; Mevr. E. Lindenhovius-Zijderveld, penningmeester; C. W. M. Augustijn, lid; A. Mostert, lid; Dj. R Teenstra, lid; M. A. Moons, adviseur.
Secretariaat	A. P. Wijgergangs, algemeen secretaris; M. Bosman, secretaris; T. W. te Giffel, secretaris.
Chef de Bureau	Marij van Oostrum-Schuurman Hess.
Bureau Waarnemingen	Alex Boshuis.
Administrateur	S. L. Oostindiën.

	spiervlees	lever	urine	gal
gemiddeld	1,1	23	55	88
standaard deviatie	2,5	42	34	40
laagste waarde	<0,2	1,7	11	42
hoogste waarde	13,0	200	132	212
correlatie t.o.v. vlees	1	0,92	0,40	0,59

Categoriën:	histologische beoordeling		(%) van het totaal
				onderzochte karkassen
Urine (n=40)
aangetoonde verbinding	aantal		/-
17 a-Estradiol	10	9	1	8.7
b-Testosteron	3	1	2	2.6
17 a-Estradiol/Testosteron	1	1		0.9
17 a-Ethynyl estradiol	2		2	1.6
Analyse uitslag negatief	24	4	20	21.0
Implantaat in oorbasis (n=38)
aangetoonde verbinding	aantal		/-
Estradiol/Testosteron	13	8	5	11.4
Estradiol/Progesteron	21	21		18.4
Analyse uitslag negatief	4	2	2	3.5
Spuitplaatsen (n=36)
aangetoonde verbinding	aantal		/--
Estradiol	1		1	0.9
Estradiol/Testosteron	3	1	2	2.6
Estradiol/Nortestosteron	3	3		2.6
Nor./Estradiol/esters	4	I	3	3.5
Nortestosteron/Nor.esters	10	3	7	8.9
Nor./Testosteron/Estradiol	2		2	1.7
Medroxyprogesteronacetaat	1		1	0.9
Analyse uitslag negatief	12	3	9	10.6
TOTAAL	114			100%

	controle voer	verdacht voer	controle voer	verdacht voer
Aantal biggen	8	8	8	8
Begin gewicht (kg)	9,7	9,6	9,0	9,0
Week J
Groei (g/dier/dag)	283	-20	282	78
Voerconversie (kg voer/kg groei)	1,31	>10	1,24	2,61
Wee/c II
Groei (g/dier/dag)	471	120	g.w.**	g.w.
Voerconversie (kg voer/kg groei)	1,33	2,53	g.w.	g.w.
Week I t/m IV
Groei (g/dier/dag)	531	328	475	421

Desinfectans	concentratie		effectief tegen
		parvo	calici	herpes	corona	FeLV
Alcoholen^
methanol	35%	0	0		-l-l-l-
ethanol	50%	0	-h	7	7	7
Halogeen houdende
betadine		0/			-I-I-	-1-1-4-
Na-hypochloriet\'	0.1-0.5%		-H-l-l-	-(--(--l-		4-4-4-
Phenolen
cresol	1-5%	0		-l-l-l-	4-4-1-	•4-4-
verbindingen\'\'
Aldehyden^
formaldehyde	4%	-l-l-l-	-l-l-l-	-1-1-1-	-l-l-l-	4-4-4-
glutaardialdehyde	1%	-l-l-l-	-l-l-l-	-l-l-t-	-l-t-l-	4-4-4-
waterstofperoxide	1.5%	-1-		?	7	7

8401	WPN	10	metaphysitis, path, fracture Mt3	Proteus fracture site
8410	WPN	4	polyserositis, meningitis polyarthritis, omphalitis	E.coli bones/organs
8411	WPN	11	polyarthritis	E.coli T-T joint
8412		12	omphalitis, polyarthritis	culture negative
8419	mini Shet	28	osteomyelitis tibia	E.coli distal tibia
8507	WPN	10	polyserositis	E.coli organs
8512	WPN	14	polyarthritis	E.coli 2 joints
8521	WPN	30	bronchopneumonia osteo- myelitis L&R dist. femurs and R ulna	BHS lung, C.equi lung abscess
8602	WPN	24	bronchopneumonia poly- osteomyelitis	E.coli 4 joints
8603	WPN	21	polyosteomyelitis	E.coli 2 joints; several bones
8309	WPN		omphalophlebitis, persistent urachus, polyarthritis, rib osteomyelitis	BHS navel, E.coli femur, ulna, rib
793	WPN	11	omphalitis, broncho- pneumonia, polyosteo- myelitis	E.coli bones/organs
8004	WPN	28	osteomyelitis proximal humerus	not done
8037	WPN	150	DJD radiocarpal joint	synovia negative*
8119	pony	19	polyarthritis	not done
8123	WPN	120	physitis Mt3, arthritis MtPJ	synovia culture negative
8127	WPN	13	polyarthritis/osteomyelitis omphalophlebitis, endo- carditis	Klebsiella bones
8510	WPN		polyosteomyelitis	not done

		8419L 2	E*	8419L2-	3 P*
		R5-6	E*	R 3	P*
8512R2-3	P	8512R2-4	E*
		8521R2-4	E*
		L2-4	E*
		8309R6-8	E*
		R 2	E*
		L2-3	E*
		L2-3	E*
		L 6	E*
8507R 2	P/E*			8507L 4	E	8507R 6	P*
R 7	P*			L 5	E*	R 3	P*
L3-4	P/E					R 4	E
8507LB 2	P*					Ll-2	P
8602L 2	P*	8602L2-3	E*	8602L 4	P*	8602L 2	P*
L2-4	P/E*	L8-9	E*			L 5	P*
8603L 5	E*	8603R2-3	E*	8603L 4	E*	8603L 3 E* 8603L 2	P*
L2-4	P/E*	R6-7	E*	L 7	E*	L 5 E* L 4	E*
R3-4	E/P*	L 6	P*	R 4	E*	L 5 E* L 4	E*
R 5	E*	L6-7	E*			R 7 E* L 6	P*
		L2-3	E*			R 4 E* L 7	P*
		8510L 2	E*	8510 4	E/P*	8510R 3 E*
		R 2	E*

				8410R 3	E*
84UL 4	E			84UR1-2	P*	8411L	8	E
R4-6	E			R 10	P*
				Ll-3	P*
				L 13	P
				R 9	P
8412L 3	E/P*	8412L 7	P*	8412L 6	P*
8419L2-3	P*	8419R5-7	E*	8419L 8	E	8419R	6	P*
		L5-8	E*	R 7	E	R	4	P*
			8512L 5 E*
			8309R 1	8309L 2	E*
				R8-9	P*
				R 8	E*
				L 8	P*
				L 8	E*
8507L 3	E/P*	8507R 3	E/P* 8507L 6 P*	8507R 3	P*	8507R	4	P*
8507R 3	E*			L 3	E	L	4	P
				R 8	E*
				L 8	E*

8603L2-6	P/E*	8603R 3	E*	8603L P*	8603L 2	P*
R2-5	P/E*	R 9	E*	R P*	L 8	E*
		R 2	E*		R 2	P*
		L 6	E*		R 2	E*
		L 6	E*		R 8	E*
					R 7	P*
					R 8	P*
					7903R 2	E*
o					L 7	P*
ö					8004R 2	P*
					8037R 6	P*
					8119L 2	P*
					L 7	P*
					R7-8	P*
					8123R 5	P*
					8127L 7	P*
		10		1 4	34
340

		Morbiditeit	Mortaliteit
SCT	scr	0,0004	0,0001
	crypt	0,009	0,003
SEM	scr	0,00005	0,00005
	crypt	0,0009	0,001
ICT	scr	0,001	0,0001
	crypt	0,001	0,0001
TOTAAL	scr	0,001	0,0003
	crypt	0,01	0,004