Dr. W. SYBESMA, Voorzitter,
Dr. J. M. de KRUIJF, Penningmeester,
Mw. Dr. I. VAN DER GAAG, Prof. Dr. W. MISDORP,
Prof. Dr. G. H. WENTINK, Drs. N. J. G. J. VAN DER WIELEN,
Dr. Tj. JORNA, Leden.

De informatie is in onderwerpen opgesplitst. Naslag van de index geschiedt hoofdzakelijk langs twee
hoofdgangen:

2. de onderwerpen, gebaseerd op trefwoorden afgeleid uit de titels van de publikaties, zoveel mogelijk
per hoofdonderwerp gegroepeerd.

S: verwijzing naar supplement (Proceedings \'Voorjaarsdagen 1990\');
vq: overgenomen uit The Veterinary Quarterly.

Baars, A. J., 720, 882
Back, R., 505, 765, 1076
Bakker, J., 745
Barneveld, A., 1004, 1162
Barrau, H., 342
Baumans, V., 625
Beek, H. van, 882
Beersma, R F. M., 673
Beest, H. J. van, 977
Beijer, H. A., 77, 749
Berg, R. H. van den, 419vq
Bertens, A. R G. M., 625
Bianchi, A. T. J., 1058
Biewenga, W. J., 6Ivq, 740
Blanksma, S. D., 285
Blitterswijk, H. van, 419vq
Boer, G. F de, 451
Boer, H. A. de, 570
Boevé, M. H., 470

Carrière-Bothof, M. E., 803, 852
Coops, W. J. R, 979, 1077
Cromwijk, W. A. J., 249
Coryn, M., 846
Coudert, S., 103S

Delhaes, L. M., 1065
Dijck, J. C. M. van, 918
Dijk, J. E. van, 1051
Dijkhuizen, A. A., 1031
Dijkstra-Lamberts, E., 1022
Dik, K. J., 1168
Donachie, W., 354
Dorrestein, G. M., 928, 995
Drijfhout, A. C., 1072

Eckhardt, H., 749
Edel, W., 90, 861
Eden, W. van, 16S
Egberink, H. F, 349, 850
Egberink-Alink, S. T., 471vq, 522vq
Elbers, A. R. W., 249
Embden, J. D. A. van, 649
Engelen, C. J. M. van, 463
Eysker, M., 891

Gaag, 1. van der, 797, 927
Garssen, G. J., 613
Gelling, G. W., 322
Genderen, H. van, 689
Giessen, J. W. B.van der, 1111
Giffel, T. W. te, 341
Gijsman, R H., 1066
Gilmour, N. .1. L., 354
Glorie, F S. G., 1072
Goebbels, J. H. G., 811
Goes, G. J. C. van der, 1072
Goudswaard, J., 996
Grauw, F M. de, 378
Groenland, G. J. R., 410
Groot, M. J., 163vq
Gruys, E. I63vq, 939
Gulden, W. van der, 799

Haar, G. van de, 882
Hage, M. H. van der, 928
Hagendijk, J., 1078
Halliwell, R. E. W., lOS, 15S
Hard, D. L., 84
Hartman, E. G., 805
Hartman, W., 625
Hartmans, J., 676vq
Hartog, J. M. R den, 163vq
Hasselt, H., 875

Hazewinkel, H. A. W., 285
Heezen, H. A. C., 865
Heijden, P. J. van der, 1041, 1058
Heijmans, J. F., 673
Heijn, A., 226

Hendriks, H. G. C. J. M., 1051
Hendrikx, W. M. L., 1092
Hens, I. M., 1072
Hesselink, J. W., 305, 789
Hilderink, P F, 1111
Hoek, A., 394
Holzhauer, C., 804
Hommes, U. E., 705
Hondelink, J. W., 803, 852
Hoogstraten, S. van, 16
Hordijk, S., 1072
Hovius, K. F., 9S
Hovius, M. Ph. J., 803, 852
Huitema, H., 374, 807
Hunneman, W. A., 223, 249, 299
Huurne, A. A. H. M. ter, 216
Huybert, M., 804

Jaartsveld, F H. J., 27, 1011
Jager, L. P., 727, 825
Jansen, E. H. J. M., 419vq
Jansen, J., 155, 463, 1042
Janssens, L. A. A., 199
Jong, M, F. de, 299
Jongejan, F., 49S
Jorna, Tj., 238, 882

Kamphuis, A., 84
Keene, B. W., 38S, 42S
Keus, R. J. A.,413
Kimman, T. G., 217vq
Kirby, R., 18S, 27S, 32S
Klein, W. R., 1149
Klooster, A. Th. van \'t, 322, 356
Knol, B. W., 471vq, 522vq
Koch, H, J., 12S,46S
Kok,A. G. G., 35,491,541
König, C. D. W., 357, 822
Koninkx, J. F J. G., 1051
Koopmans, W. T., 1076
Koornwinder, K., 705
Korstanje, C., 780
Kramer, M. F, 649
Kremer, W. D. J., 488, 852
Krogdahl, Ä., 935

Lautenbag, K., 882
Leeuw, W. A. de, 1041
Leeuwen, F. X. R. van, 774
Leeuwen, J. M. van, 133
Lezenne Coulander, P. A. de, 882
Lieben, G. W., 882
Lieben, N. H., 178
Limborgh, C. L. van, 325
Lom, H. B. van, 159
Lommerse, J., 299
Londen, J. van, 77
Loveren, H. van, 1085
Lubbers, A. J., 803, 852

Nabuurs, M. J. A., 700
Nap, R. C., 6S
Nederbragt, H., 382, 948
Németh, F, 1141, 1156
Netto, W. J., 7S
Nie, G. J. van, 624
Niel, M. H. Fvan, 948
Nieuwenhuijs, J. H. M., 882
Nieuwenhuis, H. U. R., 557
Nieuwstadt, R. A. van, 643
Nij Bijvank, H. A. E., 244
Nijland,G. J.,43
Nohlmans, M. K. E., 56S
Noort, R. van, 632, 642, 1126

Oirschot, J. T. van, 465
Oldenbroek, J. K.,613
Osterhaus, A. D. M. E., 30, 507
Otto, L. M., 343, 505, 1077
Oosterwoud, R., 540
Oostveen, E. J. J. C. van, 285
Overduin, L. M., 695, 797
Overduin, R., 852

Rutgers, L. J. E., 226, 275, 430, 431, 594,
687,697, 1012, 1200
Rutten, V. P. M. G., 357

Santen, F. van, 1066
Sap, R., 661
Schaftenaar, W., 825
Scheepens, C. J. M., 837
Scheepens-van Lipzig, F. M,, 27
Schetters, Th., 1102
Schirvel, C., 159
Schmidt, M. L., 8S
Schreuder, B. E. C., 175, 507
Schreurs, J. M., 649
Schrijver, R. S., 105, 159
Schrooyen, J. A. M., 84
Schure, R. A. M. M. ter, 653
Schuurmans, A. J., 262, 307
Seinen, W., 713
Seinhorst, J. W., 825
Simons, H. J., 982
Slappendel, R. J., 373
Sluijs, F.J. van, 999
Smak, J., 861, 1197
Smids, A., 262, 307
Smidt, W. J., 959
Smit, M. P, 371, 808
Soest, I. L. M. van, 1072
Sol, J., 217vq, 670
Staman, J., 182
Stephany, R. W., 419
Straver, P. J., 217vq

Weyden, G. C. van der, 489, 598
Wielen, N. J. G. J. van der, 177, 306
Wiepkema, P. R., 586, 837
Wijngaard, J. C. van den, 278
Willems, C. M., 1011
Willemse, A., 223
Williams, J. A., 959
Wit, J. J. de, 207, 673
Witkamp, R. F., 780
Woensel, P A. M van, 451
Wolvekamp, W. Th. C., 7IS, 75S
Wouda, W., 354, 739

Abomasum, 1142
Absidia sp., parkiet, 928
Actieprogramma\'s Veterinaire Inspectie, 963
Actinobacillus pleuropneumoniae, 299
ACTUALITETEN
Nieuwe voorzitter Produktschap voor Pluimvee en Eieren, 696
Benoeming, 696

Equine Veterinary Journal Open Award, 1131
Dr. J. G. van Bekkumprijs, 1132
Acute fase-eiwitten, 939
Afscheid prof. dr. A. W. Kersjes, 1141
Afscheid prof. dr. R Zwart,.927
Agonistic behaviour, 471vq
AIDS, vaccinontwikkeling, 29
Anabolics, 419vq

Androgens, agonistic behaviour, 471vq
Androgens, genital tract, heifers, 163vq
Anesthesie, intra-articulaire, paard, 1162
Anesthesie, non-opiaat, hond, 661
Animal behaviour, 471vq, 522vq
Antibioticumgebruik, veterinair, 487, 494, 1068
Antigeenkarakter, Haemonchus contortus, konijn, schaap, 1092
ANTIMICROBIËLE THERAPIE
Chlooramphenicol-gebruik, beperkingen, 148, 340, 541
Cloxacilline 600 mg, gewijzigde formulering, 670
Oxytetracycline, 825

Veterinair antibioticumgebruik, 487, 494, 1068
Zie ook BACTERIOLOGIE
Antinutrionele factoren, soyabonen, 935
Apotheek dierenartsen, 125, 143, 707
Aquacultuur, 935
Arteriosclerose, paard, 1156
Arthrodese, paard, 1162
Arthrodeses, hond, 426
Arthroluxyl®, 35, 77
Atomist, 1204

Aujeszky-vaccin, gl-negatief, 159
Aujeszky, ziekte van, hond en kat, 349
Aujeszky, ziekte van, varken, 1197
Aujeszky, ziekte van, vaccinatie, varken, 1204

BACTERIOLOGIE
Actinobacillus pleuropneumoniae, 299
Clostridium botulinum, 518
Pasteurella haemolytica, 354
Rhodococcus equi, 27
Salmonella dublin, 738, 847
Salmonella enteritidis, 87, 329, 857, 1005
Zie ook ANTIMICROBIËLE THERAPIE
Barbituraatvergiftiging, dierentuindieren, 241
BCG-injectie, paard, rund, 1149
Bedrijfssubfertiliteit, rund, 736

Behaviour, agonistic, 471vq
Behaviour, animal, 471vq, 522vq
Behaviour, problem, cats, dogs, 522vq
Bekkenosteotomie, bond, 31

BERICHTEN EN VERSLAGEN
De betekenis van spontane, heterogene tumorziekten bij huisdieren, 69
Reorganisatie binnen WVC, 76
Clinical trials, 137

Vier hoogleraren toxicologie oreren tegelijkertijd, 182
Gezondheidsdienst voor Dieren in Zuid-Nederland een feit, 183

Wereldwijde belangstelling voor onderzoek naar de wonderlijke relatie tussen mens en
dier, 226

Moderne epidemiologie integreren in diergezondheidszorg, 228
Oprichting Dutch Veterinary Dental Society, 228

Goede perspectieven voor welzijnsvriendelijke huisvestingssystemen, 275
Dr.Saal van Zwanenbergstichting, 278

Dr.Bart Rispens Research Award uitgereikt aan dr. Björn Engström, 278
Folinezuur en biotine in varkensvoer, 324
Gezonde dieren, veilig voedsel, gezonde mensen, 325
1992-Veterinary groups thriving, 326

Verslag 36. Internationale Fachtagung für Fortpflanzung und Besamung, 375
VSF-Europa vergadering beslist:samenwerking tussen projecten moet intensiever, 378
IVAS Grant, 378

Onderzoek naar relatie mens en huisdier verdient hoge prioriteit, 431
Travelling Scholarship, 433

Third International Ruminant Reproduction Symposium, 485
Veterinair antibioticumgebruik en volksgezondheid, 487
Wetenschappelijke prijs van kennelclub \'Cynophilia\' toegekend, 488
IHN-virus van forel nu ook in België, 489

Terughoudendheid nodig bij overbrengen van genen van de ene naar de andere diersoort,
530

Stichting Gezondheidszorg voor Dieren, 531
Cursus Dieren EHBO en verzorging, 531
Belangstellendenbank, 531

Staatscommissie bepleit \'nee, tenzij\' beleid voor biotechnologie bij dieren, 594
Vleessector heeft baat bij verbetering kwaliteitszorg en hygiëne, 597
Tussenrapport van de Coördinatie Werkgroep \'Vaccinatie ziekte van Johne\' (samenvat-
ting), 599

Ziekte, niet alleen bij mensen:symposium alleen voor veterinairen, 643
WRSA: aanmoedigingsprijs, 643

Waltham Award 1990 voor onderzoek naar ontstaan van mammatumoren bij kat, hond
en mens, 644

Sectie Experimentele Pathobiologie van de Nederlandse Vereniging voor Pathologie i.o.,

ESVNU travelling scholarship, 740
Watersport-recreatiedag, 740
NVVUafstudeerprijs, 741
Veterinaire Ruiterdag 1989, 803

Brussels presses on towards a Community Veterinary service, 803
Gezondheidsproblematiek in de zoogkoeienhouderij, 804
Schimmelonderzoek, 805

Resten van dierbehandelingsmiddelen in voedingsmiddelen van dierlijke oorsprong, 851
Design and analysis of clinical trials, 851
Veterinaire Ruiterdag, 852

Dierproeven:Advies gewetensbezwaren in dienstbetrekking, 1002
European College Veterinary Surgeons, 1003
Veiligheid van Boviene Somatotropine (BST) voor de mens, 1065
International Veterinary Student\'s Association, 1110

Bestrijdingsmiddelen, landbouwhuisdieren en vogels, 720
Bestrijdingsplan papegaaieziekte, 232
Bewegingsanalyse, paard, 1190
Biggenvoeders, zink-oxyde, 1050
Bijwerkingen diergeneesmiddelen, 695
BIJZONDERE DIEREN
Bruikikkers, 751, 847, 852, 959
Dierentuindieren, 241
Forel, 488
Hert, 155

Kikkers, 751, 852, 959
Laboratoriumdieren, 625
Lama, 176
Ree, 155
Salmoniden, 935
Sderkikkers, 847
Vleermuizen, 752
Wilde zwijnen, 754
Zie ook VOGELS
Biotechnologie, 553, 554, 558, 563, 570, 575, 586, 594, 696
Biotine, varkensvoer, 324, 436
Bloedwinning, slachtdieren, 962
Bodemverontreiniging, 105

BOEKBESPREKING
Animal Genetic Resources, Strategies for improved use and conservation, 430
Applied Veterinary Epidemiology, 529

Atlas van huisdierrassen, 220 gebruiksveerassen in woord en beeld, 133
Augenheilkunde Hund und Katze, 470
Chirurgie und Lahmheit beim Rind, 430

Ex situ cryoconservation of genomes and genes of endangered cattle breeds by means

The importance of animal experimentation for safety and biomedical research, 799
Toxicological pathology of quinoxaline-di-N-oxide feed additives for young pigs, 133

Virus infections of porcines, 223
Wild bird mortality in the Netherlands, 624
Boosaardige Kopziekte, 370, 806
Boviene somatotropine, 34, 78, 613, 780, 1065
Boviene spongiforme encefalopathie (BSE), 175, 183, 507, 603
Boviene Virus Diarree virus (BVD-virus), 1031
Bovine Respiratory Syncytial Virus (BRSV), 217vq
Bruikikkers, euthanasie, 751, 847, 852, 959
BTW-belastingplicht dierenarts, 192, 446

Clostridium botulinum type C intoxicatie, hond, 518
Cloxacilline 600 mg, gewijzigde formulering, 670
Cobaltgebrek, schaap, 789
Colistin residues, eggs, 479vq
CONGRESSEN/CURSUSSEN

21, 145, 184, 230, 279, 289, 295, 327, 381, 433, 445, 492, 532, 602, 645, 701, 719, 745, 808,

Diethylstilbestrol dipropionate (DES-DP) applicadon, bulls, 419vq
Discus hernia, cervicale, hond, 199
Distributie, diergeneesmiddelen, 22
DNA-amplificatie, 1111

37, 50, 91, 146, 153, 186, 235, 248, 296, 332, 385, 438, 449, 494, 503, 538, 550, 604, 611,

646, 659, 712, 755, 811, 862, 873, 915, 968, 978, 1008, 1029, 1082, 1128, 1139, 1198, 1209

Immunotherapie van mammacarcinomen van de kat, 140
Is uw kennis over de studie diergeneeskunde up to date?, 140
Epilepsie onderzoek hond, 695
Spreekuur Neurologie, 695
Oproep, 695, 741

Registratie bijwerkingen diergeneesmiddelen, 695
Afscheidsreceptie prof. dr. A. W. Kersjes, 1004
Afscheidscadeau prof. dr. P. Zwart, 1004
Medewerking gevraagd, 1065
Zelf samenstellen voeding hond en kat, 1065
Farmacologie, 689
Fasinex®-residuen, melk, 875
Fertiliteitsstoornissen, varken, 410
Folinezuur, varkensvoer, 324, 436

Forel, Infectious Haematopoietic Necrosis Virus (IHNV), 488
Fotosensibiliteit, schaap, 789

Ganganalyse, paard, 1182, 1190
GEIT
Rhodococcus equi, Tl
Zie ook LANDBOUWHUISDIEREN
GELEZEN
Bescherming van dieren tijdens vervoer, 33

Brussels tackels problems posed by reunification of Germany, 1123
Reunification problems aired at Munich bicentenary, 1123
Nederlanders werden op twee na het meest geciteerd, 1155
Hormone restrictions to be eased, 1161
Zie ook BERICHTEN EN VERSLAGEN
Genital tract, histology, heifers, 163vq
Genetische manupilatie, kip, 451
Genetische manupilatie, landbouwhuisdieren, 554
Gewijzigde formulering cloxacilline 600 mg, 670
GEZELSCHAPSDIEREN
Antibioticumgebruik, 487, 494
Cataract, 224
Euthanasie, 625, 751

Trombose, postoperatieve, 373
Tumorziekten, 69
Zie ook HOND en KAT
Gezondheidsstatus, varkens, 837
Glutathion-peroxidase, cattle, 676vq
Good Veterinary Practice, 125
Groeistoornissen, schaap, 789
Grondreactiekrachten, paard, 1182
Gumboro, ziekte van, slachtkuikens, 207

Haemonchus contortus, konijn, schaap, 1092
Haptoglobine (Hp), 939
Hartworm, 1066
Helminthologie, 1041, 1085
Hernia, cervicale discus, hond, 199
Herpesvirus suis-initcùes, hond en kal, 349
Hen, Dictyocaulus eclcerti, 155
Hexachloorcyclohexaan (HCH), 105
Heupdysplasie, hond, 31

Histochemie, mucinen slijmbekercellen, rat, 1051
Histology, genital tract, heifers, 163vq
Hitteshock, hond, 1118
HOND
Anesthesie, non-opiaat, 661
Arthrodeses, 426
Arthroluxyl®, 35, 77
Bekkenosteotomie, 31
Castration, 522vq
Cervicale discus hernia, 199
Clostridium botulinum type C intoxicatie, 518
Corticosteroïdtherapie, 850
Diarree, 632, 640, 1125
Endoscopie, 795
Epilepsieonderzoek, 695
Exocriene pancreasinsufTiciëntie, 632, 1125
Hartworm, 1066

Hernia, cervicale discus, 199
Herpesvirus juw-infecties, 349
Heupdysplasie, 31
Hitteshock, 1118

Referaten, 30, 134, 221, 684
Tetanus, 749
Vaccinaties, 850
Voer, 911
Winderigheid, 911
Ziekte van Aujeszky, 349
Zie ook GEZELSCHAPSDIEREN
Hondsdolheid, 438
Huidverschuiving, paard, 1190
Huisvestingssystemen, welzijnsvriendelijke, 275, 862
Humaan Immunodeficiëntie virus (HIV), 29
Hyperadrenocorticism, pituitary-dependent, dogs, 61vq

Identificate en registratie, landbouwhuisdieren, 10
IL2-injectie, paard, 1149
Import levende dieren, 10
Immuniteit, mucosale, 1058
Immunologie, 357, 1041, 1085
Immunotherapie, mammacarcinomen, kat, 140
Immunotherapie, paard, rund, 1149

Immuunrespons, Haemonchus contortus, konijn, schaap, 1092
Infectious Haematopoietic Necrosis Virus (IHNV), forel, 488
Influenza, paard, 272
Influenza H|Ni virus, zeugen, 211
INGEZONDEN
Arthroluxyl®, eerst informeren!, 35

Arthroluxyl® - De patiënt als proefobject? -H Noot van de Redactie, 77
Boviene somatotropine; een overzicht, 78

Uitslag van een onderzoek naar het functioneren van dierenartsenpraktijken, 35
Dierenarts nog apotheek-houdend na(ar) 1992?, 141
Solidariteit?, 143

Mycobacteriose en het keuringsregulatief -I- Naschrift, 374
De landbouwpolitiek, 491
Verkiezingen, 491

Euthanasie van (brul)i<ikkers, 751, 852, 959
Boosaardige kopziekte en vleeskeuring Naschrift, 807
Enquête?, 808

De Manders-Brada Stichting, 959
Huiskat kort-, respectievelijk langhaar, 959
Hoezo geen hartwormen in Nederland?, 1066
Ivermectine-intoxicatie, 1066

Exocriene pancreasinsufficiëntie bij de hond Naschrift, 1125
Inseminatietijdstip, varken, 410

Barbituraatvergiftiging, dierentuindieren, 241
Bestrijdingsmiddelen, landbouwhuisdieren en vogels, 720
Clostridium botulinum type C intoxicatie, hond, 518
Intoxicaties, landbouwhuisdieren, 713, 720
Ivermectine-intoxicatie, hond, 1066
Loodintoxicaties, rundvee, 882
Nitraatintoxicatie, parkiet, 928
Intra-articulaire anesthesie, paard, 1162
Inzagerecht, röntgenfoto\'s, 179
Ivermectine-intoxicatie, hond, 1066
Ixodes hexagonus, paard, 463

Jaarboek, Diergeneeskundig, 659, 1028, 1074
Johne, ziekte van, 599
Jubilea 1990,47

Kalkoen zie PLUIMVEE
KAT
Castration, 522vq
Herpesvirus ^w/i-infecties, 349
Huiskatbenaming, 959
Immunotherapie, 140
Mammacarcinomen, 140
Mammatumoren, 948
Problem behaviour, 522vq
Progestagen administration, 522vq
Ziekte van Aujeszky, 349
Zie ook GEZELSCHAPSDIEREN
Kersjes, afscheid prof. dr. A.W., 1141
Keuringsregulatief, 132, 374
Kikkers, euthanasie, 751, 852, 959
Kip zie PLUIMVEE
Klantgerichtheid, dierenarts, 262, 307
KNMvD-Actualiteiten
Collega C. L. van Limborgh neemt afscheid van Trouw, 194
Professor Van der Kaay 70 jaar dierenarts, 243
Afscheid A. P. Wijgergangs, 443
Benoemingen tot hoogleraar, 1204
KNMvD-Algemeen
Gebruik van electrische veedrijvers ook voor dierenartsen toegestaan, 41
Een veterinair \'lo Vivat\' in Zwitserland, 42

(PROK) meewerkende dierenartsenpraktijken, 96, 195, 392, 542, 764
Dierenartsen weldra BTW-belastingplichtig, 192

XXIV World Veterinary Congress, 288, 340, 766, 1074
Verbod chloramphenicol bij varkens, 340
Bijeenkomst van oud-dierenartsen in Bunnik, 342
Veterinair Golfkampioenschap, 343, 392, 505, 820
Help - help - help, 394

Cursus Presentatietechniek Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde, 442, 542

Policy statement on Animal Welfare, Well-being and Ethology, 497
Dienstverlening door de vrije beroepsoefenaar:persooniijke aandacht, 541
40th Meeting of the Permanent Committee of the World Veterinary Association, 819
European Association of State Veterinary Officers (EASVO), 919
Beroepsaansprakelijkheid, 974

Weekendienstregeling voor orthopedische spoedgevallen Zuid-West Nederland, 977
Assistentie tijdens de jaarlijkse enting van runderen tegen mond- en klauwzeer in de
periode 1990/1991, 1130

Vooroordelen over vrouwelijke dierenarts moeten worden weggenomen, 1200
Wat is een Besturendag, 1202
Sluitingsdagen Bureau KNMvD, 1207
KNMvD-Commissies
Commissie Public Relations, 651
Commissie Statistiek, 95
Commissie Vrouwelijke Dierenartsen, 1025
Contact Commissie Diergeneeskunde FIDIN, 240
KNMvD-Ereraad
Van de Ereraad, 708
Jaarverslag 1989, 865

De telefoonkaart en artikel 10 van de Code voor de Dierenarts, 1205
KNMvD-Grocpen
Groep Dierenartsen werkzaam In het Bedrijfsleven, 43, 97
Groep Geneeskunde Gezelschapsdieren, 655, 708, 868, 1074
Groep Geneeskunde van het Rund, 43, 392, 505, 708, 820, 1024
Groep Gezondheids- en Kwaliteitszorg, 920, 1024
Groep Paardenpraktici, 1024

Groep Veterinaire Homoeopathie, 98, 244, 288, 445, 541, 764, 977
Groep Veterinaire Specialisten, 867

KNMvD-Hoofdbestuur
Rapport van het RIVM inzake de beperking veterinair antibiotica-arsenaal, 95
Voorontwerp van het besluit Paraveterinairen, 95, 190, 391
NRLO-rapport \'Programmering Onderzoek Gezelschapsdieren\', 95
Bijeenkomst dierenartsen in het landbouwonderwijs, 95

Benoeming van collega dr. Tj. Jorna tot algemeen secretaris van de Koninklijke
Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde, 238

Wet op de Uitoefening van de Diergeneeskunde aangenomen door de Eerste Kamer, 338
XIV

Uitreiking certificaten aan de specialisten Veterinaire Pathologie, 760
Reacties op de Jaarrede 1990, 1072
Commentaar Hoofdbestuur, 1073
Besturen en commissies, 1130
Enten tegen ziekte van Aujeszky met Atomist, 1204
Weigering lidmaatschap, 1205
KNMvD-ln Memoriam
Berg, C. van den, 1011
Blaak, H., 865
Bosgra, Dr. O., 705
Bruin, Dr. J. J. M. de, 1010
Eisenga, F. J., 388
Giskes, P G., 758
Guinée, Dr. R A. M., 648
Hellinga, T., 540
Jonker, H., 389

Kaay, Prof dr. F. C. van der, 970
Lamers-Vrij, A. E., 704
Oord, E. A.,94
Pille, L. C., 284
Sjollema, R, 336
Veenendaal, W., 498

Jaarcongres 1989; Congresthema: \'De diergeneeskunde na(ar) 1992\',
3, 10, 16, 22

Jaarcongres 1990; Congresthema: \'Het Nationaal Milieubeleidsplan\'
41, 192, 286, 499,814,868, 1013

- Openingstoespraak van de staatsecretaris van Welzijn, Volksgezondheid en cultuur, 982

- Uitreiking Jaarprijs van het Tijdschrift voor Diergeneeskunde voor 1989, 996, 1015

KNMvD-Nederlandse Vereniging van Dierenartsvrouwen
Dagje Uit, 98, 192,287,341,543
Jaarvergadering NVvD, 393
KNMvD-NOVAD

46, 100, 150, 196, 246, 291, 345, 396, 447, 501, 546, 608, 656, 710, 767, 821, 870, 923,
976, 1026, 1079, 1134, 1207

KNMvD-Postacademisch Onderwijs
Cursussen 1990, 45, 98, 149, 195, 245, 290, 345, 395, 446, 500, 545, 607, 655, 709, 771.
822, 869,921,975, 1025

PAO-D cursus Immunologie, 357, 362, 413, 465
\'Zeister Dagen\', Inlegger T.v.D. 1 september 1990
Het PAO-D m 1989, 821

Intercollegiaal overleg tussen beleidsmakers en praktici op PAO-Zeist, 975
Cursussen najaar 1990 en voorjaar 1991, 1079, 1082, 1133, 1138, 1206, 1208
PAO-D verhuist, 1205
KNMvD-Raad voor Specialisatie Diergeneeskunde
Raad voor Specialisatie/Registratie Commissie, Jaarverslag 1988-1990, 761
Openstelling Registers, 819
KNMvD-Stichtingen
Numan Stichting, 341

Stichting Pensioenfonds voor Dierenartsen, 764
KNMvD-Studenten verenigingen
Cerberus, Professorenborrel, 244
Cerberus, 29e dies, 921
Cerberus, bestuurssamenstelling, 1135
DSK Symposium, 97
DSK, Peerdepieten, 148, 394
DSK, 12e Veterinaire Studenten Almanak, 287
DSK, bestuurssamenstelling, 1135

Veterinaire Studenten Kegelclub \'Duim in \'t gat\', bestuurssamenstelling, 396
Veterinaire Studenten Kegelclub \'Duim in \'t gat\', dies, 977
Veterinaire Studenten Rijvereniging \'De Solleysel\', lezing, 343
Veterinaire Studenten Rijvereniging \'De Solleysel\', bestuurssamenstelling, 1135
KNMvD-Vacatures

545 Vacatures in het buitenland, 44, 244, 294, 347, 449, 549, 610, 652, 766, 823, 1132
KNMvD-Vereniging van Dierenarts Assistenten
Vedias Kleine Huisdierendag, 153
Bestuurssamenstelling, 345
KNMvD-Voorzitterscolumn
40,918

Konijn, Haemonchus contortus, 1092
Koninklijke Onderscheiding
Drs. R. G. Detmers, 546
Dr. F. H. J. Jaartsveld, 546
Dr. A. Osinga, 537, 546
Koppelbehandeling, 825
Krachtenplatform, paard, 1182
Kynologie, Werkgroep Veterinaire, 140, 434

LANDBOUWHUISDIEREN
Antibioticumgebruik, 487, 494, 1068
Bestrijdingsmiddelen, verkeerd gebruik, 720
Biotechnologie, 553, 554, , 558, 563, 570, 575, 586, 594, 696
Chlooramphenicol-gebruik, beperkingen, 148, 340, 541
Clenbuterol, 332

Diergeneesmiddelen, 22, 125, 148, 249, 332, 340
Dierziektesituatie EG, 10
Electrische veedrijvers, 41
Ethiek, 5,70, 575, 696

Functioneren, dierenartspraktijken, 35, 262, 307
Genetische manupilatie, 554
Huisvestingssystemen, 275, 862
Identificatie en registratie, 10
Import, 10

Intensieve veehouderij, 699
Intoxicaties, 713, 720
Koppelbehandeling, 825
Landbouwbeleid, 3
Landbouwpolitiek, 491
Oxytetracycline, 825
Röntgentoestellengebruik, 383
Transgenese, 570
Tumorziekten, 69
Veedrijvers, electrische, 41
Voedermedicatie, 825
Welzijn, 570

Welzijnsvriendelijke huisvestingssystemen, 275, 862
Zie ook GEIT, PAARD, PLUIMVEE, RUND, SCHAAP, VARKEN en
VLEESKALVEREN
Landbouwpolitiek, 491
Lebmaagdislocatie, rund, 1142
Lectinen, soyabonen, 935
Lensextracties, gezelschapsdieren, 224
Lensluxatie, gezelschapsdieren, 225
Levende dieren, vrij verkeer, 10
Logboekregistratie, vleesvarkensbedrijven, 249
Loodintoxicaties, rundvee, 882

Mammacarcinomen, immunotherapie, kat, 140
Marek, ziekte van, opfokleghennen, 673
Marketing, 262, 307
Marktgerichtheid, dierenarts, 262, 307
Medicijngebruik, vleesvarkensbedrijven, 249
Meeneemrecht, röntgenfoto\'s, 179
Meldingsplicht dierenartsen, 754
Melk, residuen triclabendazol (Fasinex®), 875
Melkproduktie, rund, 613
MICROBIOLOGIE
Referaten, 86, 176
Zie ook BACTERIOLOGIE
Milieuverontreiniging, 105
Miltextirpatie, hond, 999
Mucinen slijmbekercellen, histochemie, rat, 1051
Mucosale immuniteit, 1058
Muis, T-cel-gemedieerde overgevoeligheid, 1085
Muis, Trichinella spiralis, 1085
Mycobacteriose, 132, 374

84, 145, 186, 379, 436, 493, 700, 747, 856, 1004, 1068
Nipposlrongylus f)rasiliensis-in{ecüe, rat, 1051
Nitraatintoxicatie, parkiet, 928
Non-opiaat anesthesie, hond, 661

ONCOLOGIE
BCG-injectie, rund, paard, 1149
Extracellulaire matrix, 948
IL2-injectie, rund, 1149
Immunotherapie, kat, 140
Immunotherapie, paard, rund, 1149
Mammacarcinomen, kat, 140
Mammatumoren, 948
Plaveiselcelcarcinoom, rund, 1149
Sarcoid, paard, 1149
Tumorcellen, 948
Tumorziekten, huisdieren, 69
OP VERWIJZING
Arthrodeses en \'nil nocere\', een contradictie, 426
Hond met persisterende diarree, 640
Endoscopic bij maagdarmproblemen bij de hond, 795
Een geval van hitteshock bij de hond, 1118
Organogram, Veterinaire Hoofdinspectie, 282
Osteoarthrose, paard, 1162
Osteoporose, paard, 1156
Overgevoeligheid, T-cel-gemedieerde, muis, 1085
Oxytetracycline, 825

Anesthesie, intra-articulaire, 1162
Arthrodese, 1162
Arteriosclerose, 1156
BCG-injectie, 1149
Bewegingsanalyse, 1190
Carpus, 1168
Castratie, 399

Epidemiologie Strongylidae-infecties, 891
Equine Herpes Virus (EHV), 272
Ganganalyse, 1182, 1190
Grondreactiekrachten, 1182
Huidverschuiving, 1190
Immunotherapie, 1149
Influenza, 272

Intra-articulaire anesthesie, 1162
Ixodes hexagonus, paard, 463
Krachtenplatform, 1182
Osteoarthrose, 1162
Osteoporose, 1156
Pathogenese, spat, 1162
Podothrochleose, 1156
Polyarthritis, veulen, 1175

Weke delen letsels, carpus, 1168
Zie ook LANDBOUWHUISDIEREN
Pancreasinsufficiëntie, exocriene, hond, 632, 1125
PANEL REACTIES
Röntgenfoto\'s. Geen meeneemrecht, 179

Recidiverende diarree gedurende lange tijd op een groot mestvarkensbedrijf, 742
Papegaaieziekte, bestrijdingsplan, 232
Papovavirus, parkiet, 928
Paratuberculose, 599
Parkiet zie VOGELS
Partusinductie, rund, 598
Parvovirusvaccinatie, zeugen, 211
Pathogenese, spat, 1162

Pasteurella haemolytica-stroiypmng, schaap, 354
Persistent polyuria, dogs, 61vq
PLUIMVEE
Colistin residues, eggs, 479vq
Cryptosporidiose, opfokleghennen, 673
Gumboro-vaccin, 208
Genetische manipulatie, 451
Kalkoen, 272, 489
Retrovirale vectoren, 451
Referaten, 176, 272, 371, 489, 637
Salmonella enteritidis. 87, 329, 857, 1005
Transgene kippen, 451
Vaccins, 451
Watervogels, 371

Ziekte van Gumboro, slachtkuikens, 207
Ziekte van Marek, opfokleghennen, 673
Ziekteresistentie, 451
Zie ook LANDBOUWHUISDIEREN
Pituitary-dependent hyperadrenocorticism, dogs, 61vq
Plaveiselcelcarcinoom, rund, 1149
Podothrochleose, paard, 1156
Polyarthritis, veulen, 1175
Polymerase kettingreactie (PCR), 1111
Polyuria, persistent, dogs, 6Ivq
Postoperatieve trombose, gezelschapsdieren, 373
Problem behaviour, cats, dogs, 522vq
Produktgerichtheid, dierenarts, 262, 307
Proefdierdeskundige, 145
Progestagen administration, cats, dogs, 522vq
Progestagens, agonistic behaviour, 471vq

Project Röntgenologisch Onderzoek KWPN-merries (PROK), 96, 195, 392, 542, 764
Prostaglandines, dosering, rund, 279, 1174
Protease-remmer, soyabonen, 935
Public Reladons, 651

Rat. Nippostrongylus brasiliensis-infecüt, 1051
Recombinant-DNA vaccins, 413
Rectificaties, 381, 393, 436, 822, 847, 1135
Ree, Dictyocaulus eckerti. 155
Registratie, diergeneesmiddelen, 22
Relatie mens-(huis)dier, 226, 431
RESIDUEN
Colistin, eggs, 479vq
Dierbehandelingsmiddelen, 851

Diethylstilbestrol dipropionate (DES-DP), bulls, 419vq
Fasinex®, melk, 875 Hexachloorcyclohexaan (HCH), 105
Lood, dierlijke produkten, 882
Triclabendazol, melk, 875
Zie ook ANTIBIOTICA en VLEESKEURING
Respiratory tract disease, calves, 217vq
Retrovirale vectoren, 451
Rhodococcus equi, geit, 27
Röntgenfoto\'s, 179
Röntgenologie, paard, 1168

Röntgentoestellengebruik, dierenartspraktijken, 383
RUND
Abomasum, 1142
Androgens, 163vq
BCG-injectie, 1149
Bedrijfssubfertiliteit, 736
Boosaardige Kopziekte, 370, 807
Boviene somatotropine, 34, 78, 613, 780, 1065
Boviene spongiforme encefalopathie (BSE), 175, 183, 507, 603
Boviene Virus Diarree virus (BVD-virus), 1031
Bovine Respiratory Syncytial Virus (BRSV), 217vq
ß-Caroteen, 229

Cloxacilline 600 mg, gewijzigde formulering, 670
Detorsion bar, 489
Dictyocaulus viviparus, 155
Dosering Prostaglandines, 279, 1174
Droogzetten, 670

DUMPS, erfelijk gebrek, rundvee, 958
Economische schade, BVD-virusinfectie, 1031
Endometritis, 51

Immunologie, trichostrongylose, 1042
Immunotherapie, 1149
Lebmaagdislocatie, 1142
Loodintoxicatie, 882
Melkproduktie, 613
Mycobacteriose, 132
Paratuberculose, 599
Partusinductie, 598
Plaveiselcelcarcinoom, 1149
Prostaglandines, dosering, 279, 1174
Rachitis, pink, 321

Referaten, 135, 177, 221, 273, 322, 372, 428, 490, 593, 638, 685, 848, 1000
Respiratory tract disease, calves, 217vq

Salmonella dublin, melkvee, 738, 847
Selenium blood content, 676vq
Stofwisseling, 613 Torsio uteri, 489
Trichostrongylose, 1042
Triclabendazol-residuen, melk, 875
Urine-afname, koe, 305
Vaccinatie ziekte van Johne, 599
Vruchtbaarheid, 229, 736
Witte Vaarzenziekte, 736
Ziekte van Johne, 599
Zoogkoeienhouderij, 804

Salbutamol (een bèta-agonist), 36
Salmonella dublin, melkvee, 738, 847
Salmonella enteritidis, 87, 329, 857, 1005
Salmoniden, 935
Sarcoid, paard, 1149
SCHAAP

Epidemiologie, trichostrongylose, 1042
Fotosensibiliteit, 789
Groeistoornissen, 789
Haemonchus contortus, 1092
Immunologie, trichostrongylose, 1042
Immuunrespons, Haemonchus contortus, 1092
Pasteurella haemolytica, 354
Referaten, 323, 637, 848
Trichostrongylose, 1042
Vitamine Bi2-gebrek, 789
White liver disease, 789
Selenium blood content, cattle, 676vq
Serotypering, Pasteurella haemolytica, 354
Serum amyloïd-A (SAA), 939
Sesamoidose, paard, 1156
Soyabonen, antinutrionele factoren, 935
Spanzaagmechanisme, paard, 1190
Spat, pathogenese, 1162
Specific Stress Free (SSF)-systeem, varken, 837
Springen, paard, 1182

Stichting Diergeneeskunde In Ontwikkelingslanden, 531
Stierkikkers, euthanasie, 847
Stofwisseling, rund, 613
Strongylidae-infecties, paard, 891
STUDENTENREFERATEN
Een vergelijking tussen de ziekte van Crohn en de ziekte van Johne, 800
Mammatumoren bij de kat;een retrospectief, 800
Epidemiologische aspecten van Lyme borreliose, 801

Exercise-induced pulmonary haemorrhage (EIPH), 802 \'Von Willebrand\'s Disease\', een

De computeropslag van bloednormaalwaarden van met name bijzondere dieren, 912
De strijd tegen Pasteurella multocida, 913

De gastro-entero-pancreatische-endocriene cel in relatie tot diarree, 961
Problematiek rond Bovine Spongioforme Encephalopathie (BSE), 1001
Sylvatische hondsdolheid, 438

T-cel-gemedieerde overgevoeligheid, muis, 1085
Tetanus, hond, 749
Therapeutische experimenten, 136
TIJDSCHRIFT voor DIERGENEESKUNDE
Hoofdredactie, 2, 773
Rectificaties, 381, 392, 436, 822, 847, 1135
Redactionele kolom, 1, 773
Ten geleide, 713, 837, 927, 1041, 1141
Van de redactie, 709
Van de Hoofdredactie, 920, 1023
Torsio uteri, rund, 489
Toxicologie, 689, 713, 720, 727, 774, 780
Transgene kippen, 451
Transgenese, landbouwhuisdieren, 570
Trichinella spiralis, muis, 1085
Trichinenonderzoek, wilde zwijnen, 754
Trichostrongylose, rund, schaap, 1042
Triclabendazol-residuen, melk, 875
Trombose, postoperatieve, gezelschapsdieren, 373
Tumorcellen, 948
Tumorziekten, huisdieren, 69

Vaccinatie ziekte van Johne, 599
Vaccinatie ziekte van Aujeszky, 1204
Vaccinades, hond, 850
Vaccinaties, varkens, 465
Vaccinbereiding, 362

Vaccingebruik, vleesvarkensbedrijven, 249
Vaccinologie, 357
VACCINS
AIDS-vaccin, 29
Aujeszky-vaccin, gl-negatief, 159
Gumboro-vaccin, 208
Maag-darmwormen-vaccins, 1102
Parvovirusvaccin, zeugen, 211
Recombinant-DNA vaccins, 413
Sub-unitvaccin, 159
Vaccins, kip, 451
VARKEN
Actinobacillus pleuropneumoniae. 299
Atomist, 1204
Aujeszky, ziekte van, 1197
Aujeszky, ziekte van, vaccinatie, 1204
Aujeszky-vaccin, gl-negatief, 159
Biotine, varkensvoer, 324, 436

Chlooramphenicolverbod, 340
Dekmanagement, 410
Diarree, mestvarkens, 742
Fertiliteitsstoornissen, 410
Folinezuur, varkensvoer, 324, 436
Gezondheidsstatus, 837
Influenza HiNi virus, zeugen, 211
Inseminatietijdstip, 410

Vaccingebruik, vleesvarkensbedrijven, 249
Welzijnsstatus, 837
Ziekte van Aujeszky, 1197
Zink-oxyde, biggenvoeders, 1050
Zie ook LANDBOUWHUISDIEREN
Varkensvoer, 324, 436
VD-Besmettelijke Dierziekten

37,91, 143, 235,604, 646, 755,811,862, 968, 1067, 1198
VD-Bovine Spongiform Encephalopathy (BSE)

Verslag bezoek Directeur VD aan Japan 29 januari - 3 februari 1990, 437
Aanbieding rapport \'Ethiek en Biotechnologie bij Dieren\' aan minister Braks, 533
Benoemingen en een koninklijke onderscheiding, 535

Jaarvergadering van het Bundesverbamd der beamtete Tierärzte in Duitsland, 538
Wijziging Regeling meldingsplicht dierenartsen 1979, 754
Project;demonstratie welzijnsvriendelijke huisvestingssystemen, 862
Voortgang veterinaire wetgeving in de EEG, 965

Vijfde \'International Consultation on Veterinary Drug Registration\', 1067
Ziekte van Aujeszky, 1197
VD-Rabies

Klassieke Varkenspest in België, Inlegger T.v.D. 1 juni 1990
Veedrijvers, electrische, 41
VEEHOUDER EN DIERENARTS

44, 348, 711,920
Vergiftigingen zie INTOXICATIES
Veterinair antibioticumgebruik, 487, 494
Veterinaire volksgezondheid, 115
THE VETERINARY QUARTERLY
Overgenomen artikelen 1989, 61, 163, 217, 419, 471, 479, 522, 676
Samenvattingen 1989, 66
Samenvattingen 1990, 482, 682, 908
VHI-Mededelingen
Actieprogramma Salbutamol (een bèta-agonist), 36
WVC-prijs alternatieven dierproeven, 36
Wetenschappelijke Vergadering VHI/RIVM, 87

Eerste certificaat nieuwe opleiding proefdierdeskundige ex artikel 14, Wet op de
dierproeven, 145

BSE:Geen aanwijzingen voor infectiegevaar bij de mens, 183
Bestrijdingsplan Papegaaieziekte, 232

Actieprogramma\'s van de Veterinaire Inspectie van de Volksgezondheid, 234
Reorganisatie van de Veterinaire Inspectie van de Volksgezondheid per 9-12-1989 een
feit, 280

Gevolgen van open grenzen voor veterinaire controles van voedingsmiddelen van
dierlijke oorsprong, 809

Ontwikkeling van GMP-code bij de winning van bloed van slachtdieren voor humane
consumptie, 962

Intrekking aanwijzing van een aantal bijzondere slachtplaatsen, 964
Salmonella-onderzoek en in het bijzonder onderzoek naar S.enteritidis bij Nederlands
pluimvee, 1005

Rationeel antibioticagebruik in de diergeneeskundige praktijk is een noodzaak, 1068
VIRUSSEN
Boviene Virus Diarree virus (BVD-virus), 1031
Bovine Respiratory Syncytial Virus (BRSV), 217vq
Equine Herpes Virus (EHV), 272
Herpesvirus jww-infecties, hond en kat, 349
Humaan Immunodeficiëntie Virus (HIV), 29
Infectious Haematopoietic Necrosis Virus (IHNV), forel, 488
Influenza HiNi virus, zeugen, 211
Papovavirus, parkiet, 928
Vissen, 488, 935

Vitamine Bi2-gebrek, schaap, 789
Vleermuizen, rabies, 752
VLEESKALVEREN
Bovine Respiratory Syncytial Virus (BRSV), 217vq
Diethylstilbestrol dipropionate (DES-DP) application, bulls, 419vq
Respiratory tract disease, 217vq
Zie ook LANDBOUWHUISDIEREN
VLEESKEURING
Boosaardige Kopziekte, 370, 807

Diethylstilbestrol dipropionate (DES-DP) applicadon, bulls, 4l9vq
Keuringsregulatief, 132, 374
Mycobacteriose, 132, 374
Trichinenonderzoek, wilde zwijnen, 754
Zie ook ANTIBIOTICA en RESIDUEN
Voedermedicatie, 825

Voedingsmiddelen van dierlijke oorsprong, vrij verkeer, 16, 809
VOEDINGSMIDDELENHYGIËNE
Actieprogramma\'s Veterinaire Inspectie, 963
Bloedwinning, slachtdieren, 962

Referaten, 86, 135, 222, 273, 274, 323, 372, 373, 429, 490, 529, 593, 686, 798, 849, 1000
Salmonella enteritidis, 87, 329, 857, 1005
Vrij verkeer, voedingsmiddelen van dierlijke oorsprong, 16
Voer, honde-, 911
VOGELS
Ahsidia sp., parkiet, 928
Bestijdingsmiddelen, verkeerd gebruik, 720
Nitraatintoxicatie, parkiet, 928
Papegaaieziekte, bestrijdingsplan, 232
Papovavirus, parkiet, 928
Vogelsterfte, 720

Proceedings, Voorjaarsdagen 1990, contents, 3S
Voorjaarsdagen 1990, 193, 342, 651
VRAAG EN ANTWOORD

Vruchtbaarheid en B-caroteen, 229
Dosering prostaglandines, 279
Postoperatieve diepe veneuze trombose, 373
\'Detorsion bar\', 489

Partusinductie en eventuele gevolgen, 598
Enten tijdens corticosteroidtherapie, 850
Winderigheid in verband met voer, 911
Grote milt bij maagtorsie, 999

Kunnen prostaglandinen ook lager worden gedoseerd?, 1174
Vrij verkeer, levende dieren, 10

Vrij verkeer, voedingsmiddelen van dieriijke oorsprong, 16, 809
Vrouwelijke dierenarts, 1200
Vruchtbaarheid, rund, 229

Weke delen letsels, carpus, paard, 1168
Welzijn, 570, 837
Welzijnsstatus, varkens, 837
Welzijnsvriendelijke huisvestingssystemen, 275, 862
Werkgroep Veterinaire Kynologie, 140, 434
WETGEVING
EEG, veterinaire wetgeving, 965
Gezondheids- en Welzijnswet voor Dieren, 440
Keuringsregulatief, 132, 374
Voorontwerp Besluit Paraveterinairen, 95, 190, 390
Wet op de Uitoefening van de Diergeneeskunde, 338
Wijziging Regeling meldingsplicht dierenartsen 1979, 754
White liver disease, schaap, 789
Wilde zwijnen, trichinenonderzoek, 754
Wille Vaarzenziekte, 736

Ziekte van Aujeszky, hond en kat, 349
Ziekte van Aujeszky, vaccinatie, varken, 1204
Ziekte van Aujeszky, varken, 1197
Ziekte van Gumboro, slachtkuikens, 207
Ziekte van Johne, vaccinatie, 599
Ziekte van Marek, opfokleghennen, 673
Ziekteresistentie, kip, 451
Zink-oxyde, biggenvoeders, 1050
Zoogkoeienhouderij, 804
ZOÖNOSEN

Vindt u verzekeringen en financieringen ondoorzichtig^ Da\'s
jammer. Maar nog spijtiger wordt \'t als u zich daarbij neer-
legt. Want dan mist u — bijvoorbeeld — de deskundige
diagnose van Dix & Co. Een diagnose, die uitmondt in haar-
scherpe adviezen.

Maak geen brokken en kies tijdig één adviseur, niet meer. Eén
adviseur, die onafhankelijk is en uw héle financiële bescher-
ming verzorgt. En die daardoor uw persoonlijke situatie op
spannende momenten helder en snel in beeld kan brengen.
Omdat hij het totale overzicht heeft.

voor ± 10 weken verspreid over de periode 1 maart t/m 1 november.
Vereisten: — enige ervaring (zelfstandig kunnen werken)

— cliëntvriendelijke benadering
Brieven met referenties onder nummer 5/90 aan de redactie van het Tijdschift voor
Diergeneeskunde, Postbus 14031, 3508 SB Utrecht.

Er is werk voor IV2 dierenarts, de bedoeling is dit werk met twee dierenartsen te
doen en dit eventueel samen uit te bouwen tot een volwaardige 2-mans praktijk.

— Hij/zij moet voorkeur hebben voor minder werken (er is werk voor 1 Vi dierenarts),
met als gevolg een lager inkomen maar meer vrije tijd.

Handgeschreven sollicitaties met C.V., evt. referenties en een eigen visie over hoe
hij/zij een twee-mans praktijk wil laten functioneren en eventueel uitbreiden.
Brieven onder nummer 1/90 aan de redactie van het Tijdschrift voor Diergenees-
kunde, Postbus 14031, 3508 SB Utrecht.

Na de succesvolle introductie
bij grote huisdieren, is ®Baytril
(enrofloxacin), het revolutio-
naire anti-infectivum, nu ook
speciaal ontwikkeld voor kleine
huisdieren.Dankzij het unieke
werkingsmechanisme kent
Baytril geen kruisresistentie,
werkt al in lage concentraties
bactericide, heeft een breed
antibacterieel spectrum en
wordt goed verdragen. De re-
sultaten van een behandeling

met Baytril zijn snel zichtbaar.
Baytril heeft een eenvoudige
éénmaal daagse dosering: een
injectie (2^%) voor de initiële
behandeling en kleine,gemak-
kelijk in te geven tabletten van
15, 50 en 150 mg voor thuis.
Zo biedt Baytril u de beste ga-
ranties voor een snelle, efTec-
tieve behandeling. Daarom;
Kies Bayer. Gebnaik Baytril.

Werkzame stof Enrofloxacin. Indicaties
Infecties met voor Baytril gevoelige
micro-organismen bij honden en katten,
met name infecties van het maagdarm-
kanaal, de luchtwegen, de urinewegen,
de geslachtsorganen, de huid, het buiten-
oor en wonden. Contra-indicatie Honden
jonger dan 1 jaar niet behandelen omdat
gedurende de fase van intensieve groei,
rasspecifiek bij grote hondenrassen,
beschadiging van gewrichtskraakbeen op
kan treden. Om veiligheidsredenen wordt
bij zeer grote hondenrassen, vanwege de

Bayer Nederland B.V
Agro Chemie - Veterinair,
Nijverheid sweg 26,
3641 RR Mijdrecht.
Telefoon: 02979-80666.

langere groeifase, geadviseerd tot een
leeflijd van 18 maanden niet te behande-
len. Dosering De gebruikelijke dosering
is 5 mg/kg lichaamsgewicht/dag verdeeld
over een of twee giften. Doseringsduur
Vijf tot tien dagen. Verpakkingen Injectie
met 24% enrofloxacin (toelatingsnummer
NL 3144), tabletten met 15.50 en 150 mg
enrofloxacin (loelalingsnummers
NL 3904, NL 3864 en NL 3860).

Er zullen weinig redactionele voorwoorden c.q. commentaren voor nieuwe jaargangen
van tijdschriften worden gepubliceerd, die niet beginnen met de stormachtige ontwik-
kelingen in Oost-Europa. Overigens, gebeurtenissen op velerlei gebied volgen elkaar
in een verbijsterend snel tempo op. De Europese éénwording die vlak voor de deur staat
met de daarmee gepaard gaande uitdagingen (zie ook de op dit onderwerp betrekking
hebbende voordrachten gehouden tijdens het afgelopen Jaarcongres elders in dit
nummer). Het gevecht tegen het AIDS-virus, waar recentelijk enige bemoedigende
resultaten schijnen te zijn geboekt bij proefdieren (apen) in de VS en Frankrijk (zie
pagina 29), een gevecht waarin ook veterinaire wetenschappers een belangrijke rol
spelen. Zaken als biotechnologie, ethiek, relatie mens/dier: het zijn allemaal aspecten,
waarmee de dierenarts anno 1990 steeds indringender wordt geconfronteerd.
Nieuws\', rapportage, resultaten van wetenschappelijk onderzoek, vinden hun neerslag
in het Tijdschrift voor Diergeneeskunde (TvD) en in The Veterinary Quarterly (VQ).

In de traditionele \'voorwoorden\', die de redactie telkenjare aan het begin van iedere
jaargang pleegt te schrip/en wordt naast een terugblik, tevens een blik vooruit geworpen.
In de redactionele kolom van vorig jaar werd in het 1 januari nummer 1989 van destijds
een aantal zaken aangeroerd, die thans net zo actueel zijn als een jaar geleden. Het
is wellicht interessant hier enkele aspecten uit te lichten en na te gaan welke
ontwikkelingen zich hebben voorgedaan.

Waar in 1989 voor de publikatie van artikelen nog een gemiddelde wachttijd van ± 6
maanden werd genoemd, zijn deze voor wat betreft het TvD vrijwel geheel opgelost.
Op zichzelf is dit een verheugende ontwikkeling. De keerzijde is helaas, dat navenant
het kopij-aanbod voor het TvD schraler wordt. Dit is jammer want. zoals reeds door
de voorzitter van de Hoofdredactie in zijn inleiding ter gelegenheid van de Jaarprijs-
uitreiking begin november jl. werd gesteld \'is in ons land een groot veterinair
auteurspotentieel aanwezig doch door allerlei al of niet reële argumenten onttrekt een
deel daarvan zich - naar de mening van de Hoofdredactie - aan haar verantwoorde-
lijkheid. Er is grote behoefte aan klinische lessen, goede overzichtsartikelen en aan
artikelen uit en voor de praktijk. Met name via de Redactie Advies Raad doet de
Hoofdredactie regelmatig een beroep op potentiële auteurs\'. In dit verband is het goed
nogmaals te herhalen dat de Hoofdredactie de praktici-schrijvers graag bij het op schrift
stellen en het verwerken tot artikel behulpzaam wil zijn. Gezien het belang van goede
overzichtsartikelen, heeft de Hoofdredactie een ambitieus verzoekartikelenprogramma
opgezet. Het verheugt de Hoofdredactie te kunnen meedelen, dat zij reeds vele positieve
toezeggingen van verschillende auteurs tot het schrijven van overzichtsartikelen over
actuele onderwerpen heeft ontvangen.

Het aanbod van kopij voor de VQ is nog steeds overvloedig te noemen, al zullen hier
de wachttijden van ca. 6 maanden, ook al gezien het specifieke karakter van een
dergelijke periodieke uitgave nog wel enige tijd blijven bestaan. De VQ heeft de
afgelopen jaren op de Science Citation Index hoog weten te scoren. Ook volgens de
laatste gegevens verkeert de VQ (op de 24e plaats in een totaal van 94 vermelde
tijdschriften!) in de hogere regionen van deze internationale index. Het abonnements-
bestand van de VQ wordt voor een deel gevormd door de belangrijke bibliotheken in
de wereld. Op deze wijze kunnen wetenschappers in binnen- en buitenland kennis nemen
van de in de VQ gepubliceerde artikelen. Bovendien is de VQ opgenomen in de voor-
naamste internationale databanken als Current Contents. MEDLARS/Index Medicus,
Veterinary Bulletin, etc., met andere woorden, de VQ heeft hierdoor een groot,
wereldwijd lezersbereik. Kluwer Academie Publishers die de internationale distributie
van de VQ verzorgt, heeft onlangs haar Public Relations-activiteiten met betrekking
tot de VQ opgevoerd, hetgeen hopelijk een aantal extra abonné\'s op zal leveren.

Een jaar geleden stelde de Hoofdredactie reeds dat de kwantiteit van Wetenschappelijke
produkten niet mag gaan prevaleren over kwaliteit. Het is de taak van redacties en
\'reviewers\' om de stortvloed van wetenschappelijke artikelen die jaarlijks ter publikatie
worden ingediend op kwaliteit te beoordelen. De Hoofdredactie wil hier gaarne het
volgende aan toevoegen: De afgelopen I1I2 jaar klinken vanuit het buitenland steeds
meer geluiden door waarin gepleit wordt voor \'kwaliteit boven kwantiteit\'. Om enkele
aspecten te noemen. Het ontwikkelen van strengere criteria, ook ter voorkoming van
gevallen van fraude of vergissing. Het genezen van het \'Multi paper, multi author
syndrome\'. Het zoeken naar oplossingen ter vermindering van de publikatiedruk
(\'Publish or Perish\') waaronder de universitaire wereld in de V.S. en Europa gebukt
gaan. De problematiek rondom contract research, en dergelijke. Het beoordelingssy-
steem (Peer Review\') wordt in toenemende mate aan kritiek onderworpen (vragen over
de waarde van het beoordelingsproces werden op recente congressen in de V.S. en onder
andere op het congres: \'Editing into the nineties\' te Ottawa in Canada, september 1989,
aan de orde gesteld.

Het thema \'kwaliteit boven kwantiteit\' ligt de Hoofdredactie zeer na aan het hart. Zij
zal de hierboven gesignaleerde ontwikkelingen in binnen- en buitenland nauwlettend
blijven volgen.

De redactie stelde in haar Redactionele Kolom vorig jaar de ethische aspecten van
publikaties van dierexperimenteel onderzoek aan de orde en noemde de sterk
veranderende tijd waarin het dier en samenleving elkaar in toenemende mate
beïnvloeden: welzijn en rechten van het dier versus biotechnologie/genetische manipu-
latie.

Het lijkt nu alsof de ontwikkelingen op het gebied van de biotechnologie steeds meer
in een stroomversnelling geraken. In wetenschappelijke artikelen, via de nieuwsmedia,
TV, op verschillende congressen, etc. wordt de samenleving bijna dagelijks met berichten
over deze ontwikkelingen en nieuwe technieken overspoeld. Termen als klonen,
genetische modificatie, embryosplitsing, DNA-fingerprinting, etc. zijn niet van de lucht.
Voor onze samenleving lijken de mogelijkheden schier onbegrensd. Maar waar liggen
de grenzen? Wat mag wel en wat mag niet? Wat is gewenst en wat niet?
\'De dierenarts zal in toenemende mate betrokken worden bij de biotechnologie en de
bijbehorende problematiek, zowel op technisch als ethisch gebied.\' Dit staat te lezen
in het recente verslag over het onlangs (november jl.) door de KNMvD georganiseerde
Symposium over Biotechnologie. In hetzelfde nummer van 15 december jl. is eveneens
een artikel gepubliceerd \'Veterinaire zorg(en) en intensieve veehouderif (Tijdschr
Diergeneeskd 1989: 114: 1237-49) waarin een aantal problemen met betrekking tot het
veterinaire handelen in de intensieve veehouderij wordt belicht, problemen waarvoor
de diergeneeskunde oplossingen moet aandragen met het oog op een duurzame en
aanvaardbare veehouderij.

Het is duidelijk dat de dierenarts in deze zaken zijn standpunt zal moeten bepalen en
dat de ethiek hier een duchtig woord in mee zal spreken. De redactie zal de
ontwikkelingen op dit gebied eveneens nauwlettend volgen en trachten door middel van
het doen publiceren van artikelen hier zo actueel mogelijk op in te spelen. (In dit verband
zij vermeld, dat de redactie in principe in het voorjaar een \'Biotechnologie-nummer\'
waarin de voordrachten van het eerdergenoemde symposium worden opgenomen, denkt
uit te brengen.)

Het zijn boeiende en interessante tijden. De redactie hoopt op een goede wisselwerking
tussen redactie, auteurs en de lezers en vertrouwt erop dat lezers en auteurs in de
komende jaren hun steentje - naar zij hoopt in de vorm van vele artikelen en bijdragen
- aan een bloeiend Tijdschrift voor Diergeneeskunde en Veterinary Quarterly zullen
bijven bijdragen.

Hiermee wensen Hoofdredactie en Wetenschappelijke Redactie de lezers, auteurs en
medewerkers een voorspoedig 1990 toe!

Ruim een week geleden haalde de land-
bouw weer eens de voorpagina\'s van de
landelijke pers. Niet vanwege al dan
niet vermeende fraudes of milieupro-
blemen. Niet naar aanleiding van de
zoveelste miljoen kilo kaas of vlees
welke werd geëxporteerd. Nee, het was
naar aanleiding van het reguliere over-
leg tussen het Landbouwschap en de
Minister van Landbouw.
\'Compensatie akkerbouwers inzet van
schreeuwpartij\', \'ongenuanceerde en
ongefundeerde schreeuwpartij van het
Landbouwschap\', volgens de woord-
voerder van de Minister.
Zwakker begaafden in de maatschappij
plegen hun meningsverschillen met
schreeuwen en vechten te beslechten.
Hier is iets anders aan de hand. Hier
zijn we beland in een spiraal van elkaar en zichzelf overvragende partijen: de
achterban — de akkerbouwers en hun plaatselijke en regionale vertegenwoordi-
gers —, het georganiseerde bedrijfsleven, de politiek en de overheid. Hoe groot
de problemen ook zijn — en die zijn best groot —, de geloofwaardigheid van de
betrokken partijen — bedrijfsleven. Minister en politiek — is op het spel gezet.
Dat mag niet gebeuren. Dat is niet goed voor de toekomst van de Nederlandse
akkerbouw. Daar prikt overigens de achterban ook zo doorheen.
Ik kom hier straks nog op terug.

Er is mij gevraagd enkele woorden tot u te richten over het \'landbouwbeleid naar
en na 1992\'. Met veel genoegen heb ik de uitnodiging aanvaard. We leven immers
in een zeer dynamische tijd, zeker ook op het gebied van het landbouwbeleid. Zo
dynamisch dat ik vrees slechts aan een gedeelte van mijn opdracht toe te komen.
Namelijk het \'landbouwbeleid naar 1992\'. Dat ik relatief weinig aandacht zal
besteden aan het landbouwbeleid na 1992 heeft enkele redenen. In de eerste plaats
de vele problemen waarmee het beleid nu wordt geconfronteerd. In de tweede
plaats het feit dat 1992 op zich voor het reeds lang geïntegreerde gemeenschap-
pelijk landbouwbeleid weinig nieuws brengt. In de derde plaats dat op het vlak

\' Voordracht gehouden op 6 oktober 1989, ter gelegetiheid van het Jaarcongres 1989, tevens 136e
Algemene Vergadering van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde te
Mierio (N. Brab.). Congresthema: \'De diergeneeskunde na(ar) 1992\'.
2 Ir. R. J. Tazelaar, Voorzitter van het Produktschap voor Vee en Vlees.

van de wettelijke harmonisatie op veterinair gebied bijvoorbeeld — wel degelijk
van belang voor onze veehouderij! — u vanmiddag inleidingen te horen krijgt
van ter zake zeer deskundige sprekers. Ik zal mij in mijn bijdrage dan ook beperken
tot een poging de huidige situatie enigszins te analyseren. Om vandaaruit enkele
lijnen te trekken naar de toekomst. Ik zal daarbij ingaan op de volgende drie
onderwerpen.

In de eerste plaats het huidige EG-beleid, en problemen die dat beleid oproept
voor de Nederlandse land- en tuinbouw en de huidige discussie over de wereldwijde
afspraken in GATT-verband over het toekomstige landbouwbeleid.
In de tweede plaats wil ik stilstaan bij de milieu- (de mest- en verzurings)proble-
matiek. En in de derde plaats bij de consument. Want voor hem of haar doen
we het uiteindelijk allemaal. Het gaat in mijn bijdrage vandaag om de vragen:
wat zijn de bedreigingen voor de Nederlandse veehouderij?; wat doen we eraan?;
wat zouden we nog meer moeten doen?

Overheidsbeleid — ook op het gebied van de landbouw — kent vele vormen. \'Géén
beleid, is ook beleid\'. Dat geldt, Europees gesproken, voor een voor ons land niet
onbelangrijk produkt, namelijk aardappelen. Voor aardappelen (en voor agrari-
sche alcohol) bestaat geen Europese regelgeving. Niet dat nooit geprobeerd is om

de verschillende lidstaten te ver uiteenliggen. Sommigen, zoals Nederland en
Duitsland, willen het liefst niets, maar in ieder geval zo weinig mogelijk regelen:
hooguit wat kwaliteitsnormen en verder vrijheid-blijheid. Zeker geen vaste of
gegarandeerde prijzen. Dat laatste is nu precies de wens van sommige andere
lidstaten en de rest bevindt zich daar min of meer tussen. Meestal wordt dan op
een bepaald moment de knoop doorgehakt, maar voor aardappelen is dat tot nu
toe uitgebleven.

Het EG-landbouwbeleid kent allerlei vormen. De zogenaamde lichte marktorga-
nisatie met slechts kwaliteitsnormen en soms lichte overheidssteun bij erg, — heel
erg — lage marktprijzen. Die steun wordt gegeven bijvoorbeeld voor tijdelijke
opslag van overproduktie. Er bestaan regelingen voor in- en uitvoer, maar het
kenmerk van dit type beleid is de afwezigheid van gegarandeerde prijzen. Een lichte
marktorganisatie bestaat in het algemeen met name voor de zogenaamde niet-
grondgebonden produkties. Bijvoorbeeld voor de tuinbouw en de intensieve
veehouderij. Ruim de helft van de Nederlandse agrarische produktie valt eronder.
Europees gezien is dat duidelijk minder dan de helft. Weinig of geen ingrepen
betekenen lagere kosten, betekenen ruim baan voor specialisatie. Kortom, zo\'n
systeem heeft nogal wat voordelen, maar je moet de concurrentie wèl aankunnen.
Nederland kon en kan dat en was en is dus een duidelijk voorstander van een
dergelijk beleid. Tuinbouw en intensieve veehouderij zijn dan ook niet de minste
sectoren van agrarische bedrijvigheid van ons land.

Voor de grondgebonden produkten is in het algemeen een zware marktorganisatie
in het leven geroepen: gegarandeerde prijzen. Toen de kosten daarvan uit de hand
begonnen te lopen werd voor die produkten waarvoor dat mogelijk was, de
prijsgarantie beperkt tot een maximum hoeveelheid. De produktie werd gecontin-
genteerd; eerst voor suiker en toen voor melk. Dat kän ook voor die produkten
omdat de primaire produkten — om tot waarde te worden gebracht — een bepaald
station moeten passeren: de suikerfabriek en de zuivelfabriek. Voor granen is dat
laatste niet nodig. Een groot gedeelte van de graanproduktie wordt niet verhan-
deld. Maar graanboeren weten hoe goed het suikersysteem werkt en zien hoe
fantastisch het werkt bij melk. \'Weet u wat het is, Tazelaar?\' riep laatst een boze
Friese akkerbouwer me toe. \'HML!\' HML? \'Het melkt lekker!\' Dus dat willen
de akkerbouwers ook wel.

Helaas, daar kunnen we kort over zijn: graancontingentering is oncontroleerbaar
en dus onwerkbaar. Toch moest er wat gebeuren, want de kosten van het
graanbeleid rezen de pan uit. \'Marktconformiteit\' riep Nederland in koor. Zowel
de georganiseerde landbouw als de overheid en een meerderheid in de Tweede
Kamer. Toen men inzag dat dat wel eens zou kunnen uitmonden in hele lage
prijzen, werd het \'méér marktconform\' en dat betekende dus lagere prijzen, maar
niet al te laag. En toen begonnen de prijzen echt te dalen. Zo\'n 25% in een paar
jaar tijd. De toestand in de akkerbouw werd kritiek en men kwam, goed
georganiseerd als men is, daartegen in opstand. Dan doet de Minister een
uitspraak: de marktprijs voor graan zal zeer waarschijnlijk dit jaar niet lager
komen. De politiek komt te hulp (en er waren toen nog niet eens verkiezingen
in het vooruitzicht!) en eist compensatie, als de marktprijs wèl lager uit zal vallen.

Motie Blauw. Met grote meerderheid aanvaard in de Tweede Kamer. De achterban
komt in opstand. Het Landbouwschap eist prijscompensatie. De Minister zegt dat
dat niet kan; daartegen verzetten zich de EG-regels. Terecht. Iedereen wéét dat
de Minister gelijk heeft, maar men blijft prijscompensatie eisen. De Minister biedt
inkomenssteun aan; maar wel met een vermogenstoets. Niet onlogisch, maar dat
wordt verontwaardigd afgewezen. Dan is er nog één mogelijkheid: met een premie
braak leggen van landbouwgrond. Maar de maximale premie die door Brussel
is vastgesteld, is voor Nederland nog te oninteressant. Dus die zou verhoogd
moeten worden. De Nederlandse Minister van Landbouw die zich in Brussel altijd
heeft verzet tegen de regelingen voor inkomenssteun en braakleggen, moet nu naar
datzelfde Brussel om te vragen om haast te maken met die regelingen en de premies
te verhogen. Dat verhoogt daar zijn geloofwaardigheid niet. De politiek en de
standsorganisaties blijven vragen om prijscompensatie. Dat verhoogt hun geloof-
waardigheid niet. In het overleg zijn er geen argumenten meer en wordt er
geschreeuwd. Einde verhaal? In ieder geval einde episode.

Ik hoop dat Minister, bedrijfsleven èn politiek snel om de tafel gaan zitten en
serieus zullen gaan zoeken naar oplossingen. Bouwstenen daarvoor zijn wellicht
te vinden in de door de Minister onlangs uitgebrachte Structuurnota Landbouw.
En wellicht in de hopelijk binnenkort uit te brengen nota van het Landbouwschap
door de Commissie Van der Stee.

Dames en heren, ik ben mij bewust van het feit dat ik zelf geen oplossing aandraag
voor de akkerbouwproblematiek. Contingentering kan mijns inziens niet, ver-
plicht braaklegging in de gehele EG acht ik voorlopig ook uitgesloten, vrijwillige
braaklegging zou iets kunnen betekenen en dat geldt ook voor een vorm van
tijdelijke inkomenssteun. Toch is het belangrijk om een oplossing voor de
akkerbouwproblematiek te vinden. Al was het alleen maar opdat voor- en nadelen
van mogelijke oplossingen voor de gehele Nederlandse landbouw in alle objec-
tiviteit worden bekeken. En dat men zich dus verre zal houden om met voorstellen
te komen die het gewraakte probleem nauwelijks oplossen maar wel problemen
kunnen veroorzaken in andere sectoren. Ik doel hier natuurlijk op het voorstel
gedaan door een werkgroep van het Landbouwschap om te komen tot een regeling
van verplichte bijmenging van graan in het voer. Dat heeft met \'marktgerichtheid\'
of met \'méér marktgerichtheid\' overigens ook al heel weinig te maken.

Toch blijft waakzaamheid hier geboden, want ook in het kader van de GATT-
onderhandelingen duikt dit fenomeen weer opvallend vaak op. Daar gebeurt dat
dan onder de naam \'rebalancing\'. Rebalancing: het weer in balans brengen. De
achtergrond is simpel: in het kader van de GATT-onderhandelingen wordt de
wederzijdse protectie voor landbouwprodukten aanzienlijk teruggebracht. Dat is
het compromis tussen de VS die iedere protectie wilden uitbannen en de EG, die

eigenlijk niets wilde. Maar als we dan wat doen aan verlaging van de protectie,
zegt de Europese landbouwcommissaris MacSharry en met hem een groot aantal
lidstaten, dan moet het mogelijk zijn om de protectie voor sommige produkten
wat méér te verlagen en dan die voor andere produkten juist weer iets te verhogen.
Lees: bemoeilijken van de invoer van graansubstituten.

De betekenis van de invoer van graansubstituten voor de Nederlandse intensieve
veehouderij is nog steeds groot. Misschien niet meer zo groot als het geweest is,
maar het voordeel schat ik nog altijd op zo\'n 20% van de gemiddelde marge van
de varkenshouderij. Waakzaamheid blijft hier dus geboden.

Samenvattend voor dit onderdeel van mijn inleiding, kom ik tot het volgende
weinig verrassende beeld. Na de saneringsoperatie van het Europese landbouw-
beleid door en onder de heer Andriessen, acht ik belangrijke wijzigingen van het
beleid voor de komende jaren zo goed als uitgesloten. Dat betekent het continueren
van de contingentering voor melk en voor suiker, dat betekent een terughoudend
prijsbeleid voor graan. Dat betekent een mogelijkheid voor inkomensondersteu-
ning onder strikte voorwaarden en een vrijwillige braaklegging met een voor
Nederland misschien nèt acceptabele premiehoogte. Weinig tot geen wijzigingen
verwacht ik voor de intensieve veehouderij.

De problemen voor de intensieve veehouderij vloeien voort uit de milieuproble-
matiek. Daarover wil ik nu een enkele opmerking maken.

In feite hebben alle sectoren van de Nederlandse land- en tuinbouw te maken met
milieuproblematiek. De meeste van die problemen zijn technologisch oplosbaar.
Zijn ze ook bedrijfseconomisch op te lossen? Voor de sectoren met goede tot zeer
goede inkomenspositie — zoals tuinbouw en de melkveehouderij — kan die vraag
waarschijnlijk bevestigend worden beantwoord. Voor de akkerbouw ligt dat,
gegeven de inkomenssituatie maar vooral ook gegeven de huidige bedrijfsstructuur
— met name de bedrijfsgrootte — veel moeilijker. De nadruk zal daarom moeten
liggen op een herstructureringsbeleid voor de akkerbouw: veel grotere, extensie-
vere bedrijven. Maar dat betekent nogal wat op het sociale vlak, dus zonder
problemen zal het nauwelijks kunnen gaan. Voor de sectoren met een doorgaans
veel minder goede inkomenspositie zoals de intensieve veehouderij is het nog maar
de vraag of dc technologische oplossingen ook bedrijfseconomisch mogelijk zullen
zijn. Tot nu toe moet die vraag waarschijnlijk ontkennend worden beantwoord.
Daarmee ligt er een gevaar op de loer; de redenering is vrij simpel. De vervuiler
moet betalen. De overheid zal dus geen structurele bijdragen verstrekken. Wel
investeringssteun en overgangsfinanciering. Dus, als het bedrijfseconomisch niet
opgebracht kan worden en als men vaststelt dat de invoer van mineralen in
Nederland de uitvoer daarvan sterk overtreft, dan ligt de simpelste oplossing voor
de hand: volumebeleid, inkrimpen van de veestapel dus. Maar ik heb het al vaker
gezegd: zo simpel als de oplossing, zo gevaarlijk is ze tevens. Een substantiële
reductie van de intensieve veehouderij kost vele tienduizenden arbeidsplaatsen in
de gehele kolom en vele miljarden guldens voor onze handelsbalans. Daarmee
is niet gezegd dat het dus voor altijd uitgesloten moet worden of dat we de
milieuproblemen maar voor lief moeten nemen. Maar wel: dat we er alles aan
moeten doen — gezamenlijk, bedrijfsleven en overheid — om een goede en
betaalbare oplossing te vinden. Dat zou grootschaliger verwerking kunnen zijn.
Daarbij zou ook een Mineralen Aan- en Afvoer Registratiesysteem kunnen helpen,
zoals nu wordt voorgesteld. Maar dat zou net zo goed iets nieuws kunnen zijn.
Wat te denken van het onlangs in de publiciteit gekomen systeem om varkens te
houden op een 70 cm dikke laag zaagsel? Er zijn natuurlijk tientallen vragen en
problemen te bedenken. Ik ben vorige week eens gaan kijken bij zo\'n bedrijf en
antwoorden op alle vragen waren nog niet mogelijk. Maar wel: geen stank, geen
ammoniak, geen mestprobleem, gezond ogende spelende varkens. Alleen al uit

welzijnsoogpunt een lust voor het oog. Zou dit systeem niet kunnen (bijv. in
verband met dierziektesituatie of rentabiliteit), dan vinden we wellicht wat anders.
Voorlopig houd ik het erop dat de sector — met de hete adem van een koude
sanering in de nek — in staat zal zijn om oplossingen te vinden. Aan meston-
derzoek wordt veel gedaan. In de afgelopen 31/2 jaar werd doorvoor door overheid
en bedrijfsleven — in een 2/3-I/3 verhouding — al ƒ 50 miljoen geïnvesteerd.

We moeten zeker voor de varkens- en kalvermesterijsector, positief blijven denken.
Maar zeker is dat een mogelijke oplossing, in ieder geval tijdelijk, een druk op
de kostprijs zal betekenen; en daarmee een vermindering van de concurrentie-
positie. Dit is dan ook de reden, reeds vaak uitgesproken door de huidige Minister
van Landbouw om snel te komen tot versterking van de bestaande bedrijfsstruc-
tuur. Dat betekent een zo snel mogelijk van kracht worden van de Verplaatsings-
wet. En of de mestquota daarbij verhandelbaar of overdraagbaar worden, zal me
worst wezen, als die wet er nu maar snel komt!

Soms wordt door bedrijfsgenoten gewezen op het feit, dat milieumaatregelen niet
nationaal maar Europees moeten worden opgenomen. Ik wil hen er echter op
wijzen dat nergens de situatie thans zo nijpend is als in ons land en voorts dat
bijvoorbeeld in Denemarken scherpere normen van kracht zijn dan bij ons. Maar
dat neemt niet weg dat Europese regelgeving wenselijk zou kunnen zijn. Laat men
echter niet menen dat zo\'n Brusselse regeling wel wat soepeler zou kunnen worden
dan de huidige Nederlandse wetgeving. Integendeel: alles wijst er momenteel op
dat men in Brussel meer en meer de richting opgaat van grondgebonden
veehouderij; als voorbeeld noem ik onder andere bij mogelijke investeringssteun
de beperking tot bedrijven met een maximum aantal GVE/ha; voorstellen die nu
ter discussie zijn bij de herziening van het gemeenschappelijk structuurbeleid.
Tenslotte dames en heren, vraag ik nog kort uw aandacht voor de consument.
De wensen van de consument. Om met een paar open deuren te beginnen: de
consument wordt steeds kritischer, eist een steeds betere kwaliteit, wil geen
hormonen of andere toevoegingen, wil geen doorstraling van produkten, wil dat

het dierlijk welzijn niet in de knoei komt en..... de consument blijft prijsbewust.

In de eerste plaats over het dierwelzijn. Dierwelzijn kan nationaal geregeld worden,
maar alleen wanneer het de sociaal-economische positie van de betrokken
bedrijfstak niet onmogelijk maakt. Nationaal overgaan van de legbatterij op het
kipvriendelijke etagesysteem is mogelijk wanneer de kostprijs per ei niet of
nagenoeg niet verschilt, wanneer de arbeidsomstandigheden voor de boer niet
verslechteren en wanneer het milieu niet extra wordt belast. Dat nu is thans —
helaas — niet het geval. De kostprijs per ei schijnt 0,8 cent hoger uit te komen
en dat betekent voor een \'gemiddelde\' eierproducent op jaarbasis zo ongeveer
ƒ750.000,-. Einde verhaal 1. De arbeidsomstandigheden voor de producent zijn
met name vanwege de stofoverlast ronduit slecht en de milieubelasting —
ammoniakuitstoot — is hoger. Einde verhalen 2 en 3! Het is duidelijk: er is
momenteel — nog! — geen alternatief ontwikkeld voor de legbatterij, en invoering
van het etagesysteem druist in tegen de geest van de betrokken wetgeving - waarvan
ik me nog wel iets meen te herinneren. Wat nu? Over en uit? Zeker niet. Ik vind
dat op drie fronten moet worden verdergewerkt; 1. proberen het huidige
etagesysteem te verbeteren, dan wel eventueel een nieuw systeem te ontwikkelen;
2. discussie op gang houden/weer opstarten in Europees verband (Braks) en 3.
tenslotte nagaan op welke wijze het huidige systeem nog verbeterd kan worden.

Een tweede facet betreffende de consument of de kwaliteit, gaat over eventuele
toevoegingen door voer of spuit. Hormonen, clenbuterol of salbutamol enz. De
bekende Duitse boerenvoorman, de heer Heereman von Zuidwijck heeft vorige
week nogal fel uitgehaald naar de \'Clenbuterolisten of Salbutamolisten\'; mensen

die door toediening van die middelen, al is het slechts op beperkte schaal, een
hele bedrijfstak in de verdachtenhoek plaatsen en haar bestaan gedeeltelijk op het
spel zetten. Dat verwijt geldt sommigen, gelukkig weinig boeren, sommige
gelukkig weinig veevoerproducenten en -handelaren en sommige gelukkig zéér
weinig dierenartsen. Maar ze zijn er; in ieder geval ze waren er en kwamen dat
op de televisie ook nog eens ronduit verklaren. Maar met de heer Heereman en
met al die anderen die het gaat om het welzijn van de totale dierlijke sector, neem
ik met kracht afstand van die praktijken. Hoe groot een enkeling het economisch
belang van zijn apotheekhoudende praktijk ook moge achten. De dierenarts is
een onmisbare en onmiskenbare schakel in de produktie van kwalitatief onbe-
rispelijke dierlijke eindprodukten. Niet alleen ten aanzien van de hiervoor
genoemde produkten maar ten opzichte van zijn hele handelen heeft hij daarbij
een zeer specifieke eigen verantwoordelijkheid. Ook — of eigenlijk: vooral — naar
de totale sector toe.

De taak van de dierenarts is om een breed pakket diensten aan te bieden aan de
veehouders. De gezondheidsdienst voor dieren heeft hierbij een ondersteunenede
rol, waarbij een voortdurende wisselwerking moet optreden tussen die activiteiten
die de dierenartsen ook voor laboratoriumonderzoek zelf kunnen verrichten en
de activiteiten die bij de gezondheiddiensten kunnen plaatsvinden.
Vanzelfsprekend dient hier de afspraak gemaakt te worden dat informatie die voor
de gezondheidszorg noodzakelijk is, beschikbaar komt zodat nationale plannen
zoals het nationaal programma varkensgezondheidszorg optimaal kan functione-
ren. Ook op dit terrein zie ik een verschuiving van activiteiten waarbij de
praktizerende dierenarts zijn dienstenpakket steeds verder zal optimaliseren.

Tenslotte met betrekking tot dit punt een opmerking over IKB - Integrale
Ketenbeheersing. Met name in de varkenssector moet mijns inziens IKB aangepakt
worden op bedrijfsniveau. Het past duidelijk in een verticaal kwaliteitsbeleid en
het kan aldus uitmonden in een merkenbeleid voor produkten welke tot nu toe
akelig lang anoniem zijn gebleven. Wel zou overheidsbeleid een dergelijke
benadering kunnen bevorderen. Bijvoorbeeld door bedrijven met een aanvaard-
baar IKB-systeem lagere keuringskosten in rekening te brengen.
En met een opmerking over keuringskosten wil ik afsluiten.
Ik heb u gesproken over het weinig ingrijpende nieuws dat ik op het gebied van
landbouwbeleid uit Brussel of GATT verwacht. Hoewel waakzaamheid blijft
geboden. Ik heb u deelgenoot gemaakt van de naar mijn mening enorme
inspanningen die nodig zijn om de milieuproblematiek goed op te lossen en hoe
we daarmee bezig zijn. En tenslotte hoe we als verticale produktiekolom om
moeten gaan met het vervaardigen van een kwalitatief onberispelijk eindprodukt.
Het is voor dit alles van belang dat alle onderdelen van die kolom zo sterk mogelijk
zijn. Niet alleen de primaire sector maar ook de verwerkende sector.
Daar loert echter nog een gevaar. Namelijk een mogelijke lastenverzwaring door
een verhoging van de keuringskosten. Keuringskosten maken nu al \'A deel uit
van de kostprijs voor de slachterijen. In de SNL schreef de Minister het heel simpel
op: het bedrijfsleven is verantwoordelijk voor dc kwaliteit van de produktie, ik
(Minister) ben verantwoordelijk voor de controle op die kwaliteit en het
bedrijfsleven betaalt de controlekosten. Ik heb toen meteen gezegd — en ik herhaal
dat vandaag — dan voegen we er nog iets aan toe: dan krijgt dat bedrijfsleven
voldoende inspraak in de organisatie en efficiency van die controle. Dan moet
het — bijvoorbeeld — onmogelijk zijn dat het bedrijfsleven uit de krant verneemt
dat bij de RVV ruim 100 nieuwe medewerkers zijn aangetrokken.
Ik heb er ook nog begrip voor dat de uiteindelijke verantwoordelijkheid voor de
keuring, inclusief de organisatie daarvan, bij de overheid berust. Het minste dat
het bedrijfsleven mijns inziens dan mag verlangen is dat zij haar op- en

aanmerkingen, haar adviezen over alles wat met de keuring te maken heeft, in
een duidelijk omschreven procedure kenbaar kan maken en dat de overheid slechts
met redenen omkleed van een dergelijk advies zou moeten kunnen afwijken.
Eindverantwoordelijkheid voor de keuring bij de overheid is voor mij uitgangs-
punt. Maar dat zou ook kunnen bij een geprivatiseerde keuringsdienst en toezicht
door Veterinaire Dienst en Veterinaire Hoofdinspectie.

In ieder geval zal duidelijk zijn dat efficiencyvoordelen welke bij de keuring in
bepaalde slachtplaatsen worden behaald, hun weerslag moeten vinden in de
tarieven welke toegepast worden voor die betreffende keuring. In de internationale
concurrentiestrijd moet zo\'n beleid voorop staan.
De tijd voor politieke toegiften is, dunkt mij, definitief verleden tijd.
Dames en heren, we leven in een moeilijke maar razend interessante tijd. Zeker
ook voor de sector die u en mij het meeste bezighoudt. Alleen gezamenlijk zullen
we in staat zijn de gehele kolom zo goed mogelijk tot dienst te zijn. Voor uw grote
inzet daarbij wil ik u vanaf deze plaats hartelijk danken.

N.B. Dc door drs. J. Janssen, hoofd afdeling Wetgeving op Diergeneeskundig Gebied inzake de
Veehouderij, van het Directoraat-Generaal VI der Europese Commissie te Brussel gehouden inleiding;
\'EG-beleid en wetgeving na(ar) 1992\', was bij het ter perse gaan van dit nummer niet beschikbaar.
De betreffende inleiding zal in principe op een later tijdstip worden gepubliceerd.

Graag complimenteer ik de voorberei-
dingscommissie van dit congres met het
thema van het wetenschappelijk pro-
gramma van dit Jaarcongres.
Regeren is vooruitzien en daar u van-
daag de dierenartsen vooruit wil laten
kijken heeft u mij en een aantal van mijn
collega\'s uit de overheidssferen uitge-
nodigd om een tip van die toekomstige
sluier op te lichten zodat we er eens
onder kunnen kijken. Dit zal naar mijn
mening niet voldoende zijn want de
lopende ontwikkelingen gaan pijlsnel
en spelen zich naar mijn mening af
zonder voldoende betrokkenheid van
degenen die op het terrein van de ge-
zondheidszorg voor de dieren bezig
zijn.

Dus kom op, zie ik u denken. Voor de
draad met die ontwikkeling. Weg die sluier en zeg het ons maar wat ons te doen
staat. Wij willen en kunnen aan de slag.

Helaas blijkt dat niet altijd gemakkelijk te zijn. Regelmatig valt waar te nemen
hoe weinigen van onze collega\'s op de hoogte zijn van de lopende ontwikkelingen
en de huidige stand van zaken binnen de EG. Het magische jaar 1992 kennen
we allemaal wel, maar het merendeel koestert zich en ons met de gedachte dat
we op het terrein van de landbouw en veehouderij leidinggevend in Europa zijn
en dat de andere landen ons wel zullen volgen.

— We hebben een goede Faculteit in Utrecht die goedgeschoolde dierenartsen
oplevert.

— Een interessant organisatiepatroon voor de diergezondheidszorg van de le,
2e en derdelijns diergeneeskunde en een goed gestructureerd overheidsapparaat
en daar kunnen we het wel mee klaren.

— Ook de gezondheidssituatie geeft geen aanleiding tot klagen met of zonder
vaccinaties zijn we vrij van een aantal gevreesde dierziekten zoals mond- en
klauwzeer, varkenspest en NCD.

Er zijn echter wel enkele donkere wolken waar te nemen. Onze hoofdinleider van
vanmorgen en het hoofd van de afdeling Veterinaire Wetgeving van de EG-

\' Voordracht gehouden op 6 oktober 1989, ter gelegenheid van het Jaarcongres 1989, tevens 136e
Algemene Vergadering van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde te
Mierio (N. Brab.). Congresthema: \'De diergeneeskunbde (na(ar) 1992\'.
2 Drs. C. C. .1. M. van der Meijs, directeur van de Veterinaire Dienst.

Commissie hebben gesproken over het wegvallen van de binnengrenzen en de
technische harmonisatie in de veterinaire sector binnen de EG.
Prima zullen we denken, dan kunnen onze dieren en produkten nog beter en
gemakkelijker worden afgezet op de Europese markt. Maar hebt u er al aan
gedacht dat van elders afkomstige dieren ook gemakkelijker binnen kunnen
komen en mogelijk dierziekten binnen brengen die wij juist verbannen hebben
of niemand van ons ooit in Nederland heeft waargenomen? Denk maar eens aan
de gevallen van Abortus Bang bij het rundvee zoals die steeds vanuit het buitenland
binnen komen. Kan dit nu ook makkelijk plaats vinden voor Afrikaanse
varkenspest, infectieuze Pleuropneumonie bij runderen etc.?

Mijns inziens heeft het vrije verkeer enorme gevolgen voor de beheersing van de
diergezondheidssituatie in ons land. Want kunnen we zonder grenzen nog wel
controleren waar de dieren vandaan komen en waar ze naar toe gaan. In ons land
kunnen we dat voor bepaalde dieren nog wel maar voor anderen weer niet We
zijn juist begonnen aan een miljoenenproject in de veehouderij ter voorbereiding
van een integrale I&R-regeling voor runderen en voor varkens worden juist de
eerste stappen gezet voor het starten van een doelstellingen-analyse.
Wanneer dergelijke systemen toegepast worden zullen we de gangen van dieren
kunnen volgen en niet geïdentificeerde dieren opsporen. Hopelijk zijn ze dan niet
afkomstig van bedrijven met besmettelijke ziekten. Van dit soort ontwikkelingen
in de EG zullen alle geledingen van de veehouderij de veranderingen ondervinden.
De overheid, de publiekrechtelijke bedrijfsorganisaties, de onderzoeks- en oplei-
dingsinstituten, de veehouder, de veehandel, de verwerkende industrie en de
dienstverlenende sector. U, geachte aanwezigen, hoort ergens in dit rijtje thuis.
Het betreft dus ook u.

Laten we nog eens kort terugzien en nagaan welke ontwikkelingen zich de
afgelopen jaren hebben voorgedaan.

In het Europa van de oude zes, u kent ze nog wel, Nederland, België en Luxemburg,
de Bondsrepubliek, Frankrijk en Italië bevonden we ons in de omstandigheid dat
de dierziektesituatie zich in de verschillende lidstaten op een weliswaar gelijk, maar
tevens laag niveau bevond. Ziekten als mond- en klauwzeer, klassieke varkenspest,
brucellose en tuberculose bij rundvee, NCD, Salmonella pullorum en CRD
kwamen nog algemeen voor.

Na en deels door het gefaseerde toetreden van de nieuwe zes, is de dierziektesituatic
ongelijker geworden, waardoor het verkeer minder vrij geworden is en harmoni-
satie gecompliceerder.

Die ongelijkheid is veroorzaakt door het voorkomen van nieuwe dierziekten in
delen van de Gemeenschap we denken dan aan Pleuropneumonie in Portugal,
schapen- en geitenpokken in Griekenland, AVP in enige lidstaten waaronder een
uitbraak in Nederland in 1986, die ons in het geheugen gegrift is, en onlangs nog
BSE in het Verenigd Koninkrijk en Ierland - maar ook de afwezigheid van de
ziekten die voorkwamen of komen bij de zes lidstaten van het eerste uur.
De dierziektesituatie is echter wel op een hoger niveau gebracht door de uitvoering
van versnelde uitroeiingsprogramma\'s van ziekten zoals brucellose, tuberculose
en leucose bij runderen en door het bereiken van de situatie dat enige klassieke
veewetziekten grotendeels uit de gemeenschap verdwenen zijn en ik noem dan
klassieke varkenspest, mond- en klauwzeer en Newcastle disease. Bijna zouden
we ze exotisch kunnen noemen.

Tevens is de ongelijkheid teweeg gebracht door verschillen in vaccinatiebeleid
tussen de lidstaten en ik noem het mond- en klauwzeer vaccinatiebeleid. Het
Verenigd Koninkrijk, Ierland en Denemarken vaccineren niet tegen deze ziekte,
de overige lidstaten wel. Maar dit geldt niet uitsluitend voor deze enting. Ook
weigeren de Engelsen levende varkens uit Nederland. Niet alleen vanwege het
voorkomen van de ziekte van Aujeszky maar ook vanwege ons vaccinatiebeleid
tegen deze ziekte. In Europa zal tenslotte geen handelsverkeer in varkens meer
mogelijk worden als de EG zou besluiten dieren die gevaccineerd zijn tegen
Aujeszky van het communautaire handelsverkeer uit te sluiten.

Hetgeen bereikt zal moeten worden is een gelijke dierziektesituatie in de EG op
een hoog niveau. Dan pas kan een, met voldoende garanties omgeven, gezond
vrij verkeer van dieren in de Gemeenschap plaatsvinden. Ik verwijs hierbij naar
de voordracht van de heer Janssen. Ook mijn dienst heeft dit uitgangspunt in
diverse publikaties en lezingen onderstreept. Derhalve zal een blijvende inspanning
moeten worden geleverd om de uitroeiing en bestrijding van diverse in de
Gemeenschap voorkomende dierziekten, waaronder ook enige voor ons niet
aangifteplichtige ziekten zoals IBR, de ziekte van Aujeszky en Salmonella
enteritidis te bewerkstelligen. Tevens zullen we voor een veelheid van dierziekten
een communautair vaccinatiebeleid moeten formuleren. Dit beleid omtrent
bestrijding en vaccinatie zal een regionaal of een bedrijfsgebonden karakter
hebben.

De voorwaarden waaronder een vrij verkeer van dieren na 1992 kan plaats vinden
zijn door de Commissie geformuleerd en bevinden zich nu in een vergevorderd
stadium van bespreking tussen de lidstaten.

De basisgedachte is dat de gehele verantwoordelijkheid berust bij de verzendende
lidstaat en niet meer zoals thans het geval is een gedeelde verantwoordelijkheid
bij de verzendende en de ontvangende lidstaat. De dienst die de export verzorgt
moet derhalve de gehele produktieketen controleren.
De consequenties die hieruit voortvloeien zullen zijn dat:

— in een vrije markt instrumenten zoals vrijwaringsmaatregelen en regionalisatie
bij het optreden van de belangrijke dierziekten de voortgang van een gezond vrij
verkeer moeten garanderen;

— de bestrijding van ziekten geschiedt middels gemeenschappelijke programma\'s,
gebaseerd op regionalisatie, stamping out en beperkte vaccinatiemogelijkheden;

— de bestrijding van bedrijfsgebonden ziekten dient te geschieden via beperkende
maatregelen op bedrijfsniveau;

— de garantieverschaffmg ten behoeve van het handelsverkeer mede gebaseerd
IS op bedrijfserkenning waarvoor de bedrijfsgezondheidsstatus een criterium is;

Terwille van een uniforme uitvoering en controle leidt een en ander tot meer
bevoegdheden van de Europese Commissie, zoals bijvoorbeeld de goedkeuring
van ziektebestrijdingsprogramma\'s in de Lidstaten en het toezicht daarop.

Wat betekent dit nu in werkelijkheid voor de lidstaat, dus ook voor Nederland?
I. Vrijwaringsmaatregelen moeten toegepast worden door de door een ziekte
getroffen lidstaat van verzending, zodanig dat de overige lidstaten gevrij-
waard worden van de ziekte. Deze maatregelen komen in de plaats van de
klassieke vrijwaringsclausule die de lidstaat van bestemming momenteel nog

de mogelijkheid geeft de grenzen te sluiten. Een fundamenteel andere
benadering.

n. De regionalisatie opent de mogelijkheid deze beperkende maatregelen alleen
van toepassing te doen zijn voor slechts een deel van één of meer lidstaten:
de getroffen regio.

Regionalisatie zien we al toegepast bij de beperkingen bij uitbraken van bijv.
MKZ, KVP en NCD, maar vorig jaar ook, en dat is nieuw, bij het endemisch
voorkomen van ziekten in een deel van een lidstaat. Ik heb het dan over AVP
in een deel van Spanje.

Zoals gezegd zullen bij bedrijfsgebonden ziekten beperkende maatregelen op
bedrijfsniveau getroffen worden.

Al deze beperkende maatregelen, of ze nu regionaal, of op bedrijfsniveau
genomen zijn, vragen om een uiterst gedisciplineerde controle van de dan
denkbeeldige grenzen rondom de regio of het bedrijf.

Hier ligt een uitdaging voor met name de RVV en de Gezondheidsdiensten
in een onderling samenwerkingsverband. Bij de bestrijding van dierziekten,
middels de communautair vastgestelde programma\'s, zal samenwerking
gezocht moeten worden met de buurlanden daar waar de getroffen regio\'s
grensoverschrijdend zijn.

III. Vaccinatie zal slechts in uiterste noodzaak toegepast kunnen worden. Bij de
KVP-bestrijding gaan we hiervan nu ook al uit.

Een zelfde werlcwijze zal ook bij de MKZ bestrijding en eventueel ook bij
de NCD bestrijding toegepast worden, als we in communautair verband
besluiten de vaccinaties tegen deze ziekten te beperken of te beëindigen. De
Commissie zal trachten dit kalenderjaar nog een beslissing over het vacci-
natiebeleid voor MKZ vast te stellen. Voor ons land zal dit een beëindiging
inhouden van de jaarlijkse MKZ-entingen.

De garanties ten behoeve van het handelsverkeer in dieren worden gebaseerd
op de keuring op de plaats van verzending en de bedrijfserkenning van het
veehouderijbedrijf. Het belangrijkste criterium voor bedrijfserkenning is de
gezondheidsstatus en eventueel de welzijnsstatus van het veehouderijbedrijf.
Daarnaast zullen ook criteria als bedrijfsinrichting, bedrijfshygiëne, de wijze
van administratie, produktievoorwaarden en het toezicht gelden.
Een dergelijk erkenningssysteem, dat we reeds kennen voor slachthuizen, zal
ook gaan gelden voor veehouderijbedrijven ten behoeve van het handelsver-
keer in levende dieren, sperma, embryo\'s en dierlijke produkten. Deze
erkenning zal geschieden door de nationale autoriteiten volgens communau-
tair vastgelegde normen. Via communautaire inspectie wordt door de
Commissie toezicht gehouden op het nationale erkenningsbeleid.

V. De gezondheidsstatus van het bedrijf en eventueel de regio zal moeten worden
gegarandeerd door een Screenings- en monitoringssysteem van ziekten. Ook
hiervoor is een sluitend I&R-systeem onontbeerlijk en zal een vergaande
samenwerking tussen VD, RVV, SGD, de fokkerijgroeperingen en de
prakticus tot stand moeten komen.

VI. Zeker is dat op termijn de intracommunautaire voorwaarden ook nationaal
zullen gelden. Maar ook vóór die tijd hebben de intracommunautair geldende
voorwaarden invloed op het nationale beleid, immers het exporterende
veehouderijbedrijf zal gedwongen zijn om geen besmette of van besmetting
verdachte dieren aan het bedrijf toe te voegen. Het moet als het ware een
exportblokkade voorkomen en zal dus voorwaarden stellen.

Zo zien we, vooruitlopend op het op nationaal niveau van toepassing worden
van intracommunautaire regels, een spin-off effect van intracommunautaire
regels op de nationale praktijk.

Dit gezegd hebbende zal ik trachten de consequenties te schetsen voor de
veterinaire wereld in Nederland, in al haar geledingen. Sleutelwoorden zijn:

Gevolgen binnen veterinair Nederland voor de VD, R VV, SGD en de prakticus
Om met mijn eigen dienst, de Veterinaire Dienst te beginnen:

— De veterinaire dienst zal haar beleidsverantwoordelijkheid hoe langer hoe meer
moeten uitoefenen binnen de door de Gemeenschap afgebakende grenzen.

— Samenwerking met de VD\'s van andere lidstaten is noodzakelijk. Het kennis
nemen van eikaars structuren en werkwijzen zal bijdragen aan een toenemend
onderling vertrouwen.

— Structuren zullen geschapen moeten worden zodat een verantwoorde garan-
tieverschaffmg \'nieuwe stijl\' mogelijk is.

— De Europese Commissie zal toezicht houden op de nationaal geldende
systemen.

— De Nederlandse beleidsvisie zal naar \'Brussel\' uitgedragen worden met name
op gebieden als keuringsbeleid, de IKB-gedachte, de epidemiologie, de automa-
tisering en het welzijn.

Het spreekt voor zich dat het opheffen van de controles aan de binnengrenzen,
het verleggen ervan naar de plaats van verzending en de verscherping van controles
aan de buitengrens van de EG consequenties heeft voor de structuur en de inzet
van personeel van de RVV.

Voor een organisatie als de RVV is het van belang dat, zoals gezegd de
garantieverschaffmg in een ander jasje gestoken wordt. De klassieke fysieke
keuring zal in toenemende mate worden vervangen door een keuring van
bedrijfsgegevens waarvan de verleende bedrijfserkenning een fundamenteel on-
derdeel vormt naast gegevens die worden aangeleverd door de prakticus, de
veehouder en de gezondheidsdienst. Dit sluit aan op de IKB-gedachte.

Voor de SGD en de regionale Gezondheidsdiensten liggen er nogal wat verande-
ringen in het zicht.

Haar positie zal een andere worden. Het zal weliswaar een organisatie blijven van
de primaire sector, maar voor de gehele sector. Dus haar verantwoordelijkheid
zal toenemen. Zij zullen immers de gezondheidsstatus van de bedrijven moeten
bewaken en eventueel de regiostatus, met behulp van daartoe te ontwikkelen
monitorings- en screeningssystemen. De regio kan grensoverschrijdend zijn. Zij
zullen dus met organisaties in de buurlanden samenwerking moeten zoeken.
Bij het erkennen van bedrijven, ten aanzien van het vrij zijn van ziekten, moet
worden gedacht aan een systeem zoals dat nu reeds door de Stichting Gezond-
heidsdienst voor Dieren wordt gehanteerd (erkenningen van rundveebedrijven die
officieel vrij zijn van brucellose en tuberculose en vrij zijn van leucose en
pluimveebedrijven die vrij zijn van Salmonella pullorum en CRD). Een dergelijk
systeem zou dan moeten gelden voor ziekten genoemd in de diverse Europese
regelgevingen. Tevens zal bij bedrijfserkenning rekening moeten worden gehouden
met reeds genoemde criteria als bedrijfsinrichting, produktievoorwaarden, welzijn
etc.

Vanwege deze centrale rol in de bewaking van de gezondheidssituatie kan het niet
anders zijn dan dat de SGD tevens in de dierziektebestrijding een belangrijke rol
toebedeeld zal krijgen.

Voor de onderzoeksinstituten is het van belang te weten dat in het kader van het
intracommunautaire verkeer ten behoeve van de diagnostiek per lidstaat referen-
tie-laboratoria worden aangewezen.

De prakticus, in dit forum wellicht het zwaarst vertegenwoordigd, is traditioneel
gezien en dat geldt in zekere zin tot op heden, als vrije beroepsbeoefenaar, een
ongebonden mens.

Uit hetgeen ik u schetste blijkt dat dit hoe langer hoe minder het geval zal zijn.
Bij de beroepsuitoefening zal hij of zij in toenemende mate beperkingen
ondervinden van een terughoudend vaccinatiebeleid, een strenger residubeleid en
dierwelzijnsbeleid, voortvloeiend uit de communautaire handelsrichtlijnen en -
verordeningen. In de bewaking van de gezondheidsstatus van het bedrijf zal de
prakticus een belangrijke rol spelen. Dit laatste eventueel in de hoedanigheid van
door de overheid aangewezen dierenarts, een tot nu toe in Nederland onbekend
begrip.

De dierenarts houdt dan (dagelijks) toezicht op het erkende produktiebedrijf De
taken samenhangend met deze functie kunnen in het verlengde liggen van de taken
behorend bij de bedrijfsbegeleidingssystemen. De aangewezen dierenarts zal
samen met de gezondheidsdienst de gegevens ten behoeve van gezondheidsstatus,
hygiëne, produktievoorwaarden, vaststelling van ziekten en diergeneesmiddelen-
gebruik nodig voor de garantieverschaffmg, aan moeten leveren aan de certifi-
cerende instantie en zal dus ook rechtstreeks betrokken zijn bij een eventuele
intrekking van bedrijfserkenning.

Overigens is het zeer wel mogelijk dat een dergelijke functie uitgeoefend wordt
door de aan het bedrijf verbonden dierenarts, bijv. een dierenarts in dienstbetrek-
king bij een Kl-station of broederij of door de dierenarts van de SGD.
In het kader van de bewaking van de gezondheidsstatus van bedrijf en regio wil
ik graag nog eens wijzen op het belang van de aangifte- en meldingplicht, waarvan
de laatste nog wel eens in het vergeetboekje staat.

In het geschetste systeem van garantieverschaffing met betrekking tot dierziekten,
maar niet in de laatste plaats met betrekking tot residuen en zoönosen, is de IKB
een belangrijk instrument. De veehouder en de veevoederindustrie maar vooral
de prakticus staan aan het begin\'van een keten, de RVV en de verwerkende
industrie aan het eind, centraal staan dan de SGD en de Gezondheidsdiensten.
Concluderend mogen we dus stellen dat in toenemende mate bij de overheid, de
publiekrechterlijke bedrijfsorganisaties, de praktijkuitvoering en in het bedrijfs-
leven rekening dient te worden gehouden met de ontwikkelingen in de hele EG:
de regionale dierziektesituatie, de ontwikkelingen in andere Lidstaten en dierziek-
tebestrijdingsprogramma\'s onder verantwoordelijkheid van het bedrijfsleven.
Tevens dient in toenemende mate rekening gehouden te worden met de IKB, het
terughoudend vaccinatiebeleid, de dierziektepreventie anders dan door vaccinatie,
monitoring en screeningsprogramma\'s, het residubeleid en het welzijn van dieren.
Door een dergelijke inkadering van de taken van de prakticus en de Gezondheids-
diensten in nauw samenwerkingsverband met de overheid, kan naar mijn mening
een aanzienlijke kwaliteitsverbetering in de bewaking van de gezondheidssituatie
van de gehele Nederlandse veestapel gerealiseerd worden. Daardoor kan het
handelsverkeer veterinair gezien zonder beperkingen voortgang vinden.

Als vijfde spreker van deze dag wordt
mij de gelegenheid geboden uw aan-
dacht te vragen voor een uiteenzetting
rond het thema van Europa \'92. \'Wat
betekent Europa \'92 voor de dierenarts\'
is uw centrale vraagstelling, en mij is
vriendelijk verzocht speciaal te spreken
over de consequenties van een vrij ver-
keer van voedingsmiddelen van dier-
lijke oorsprong. Ik zal dat doen, in de
wetenschap dat wat ik zal zeggen onge-
twijfeld al is aangeroerd door andere
sprekers. Daarom beperk ik me tot de
hoofdlijnen.

Laat ik beginnen met te stellen dat 1992
in de wereld van de voedingsmiddelen
van dierlijke oorsprong geen nieuw be-
grip behoort te zijn. De interne markt
is voor het vrije goederenverkeer een
begrip dat nauwelijks anders is dan de gemeenschappelijke markt volgens het oude
Verdrag van Rome. En iedereen weet dat de gemeenschappelijke markt al jaren
geleden juridisch was voltooid, en feitelijk ook had behoren te zijn voltooid. Het
feit dat de Europese partners een nieuwe datum hebben genoemd, namelijk
voltooiing van de interne markt per eind 1992, is vanuit die achtergrond eigenlijk
verwarrend. We krijgen iets dat er al had moeten zijn, en dat er juridisch ook
al was.

Ik illustreer dit aan de hand van de zaken die het EG-Hof in inmiddels vaste
rechtspraak heeft gewezen. Bekende namen als Cassis de Dyon, de Belgische
jenever, Reinheitsgebot, zijn hiervan sprekende getuigen. Wat rechtmatig is
geproduceerd en in de handel gebracht in de ene lidstaat, moet ook vrij kunnen
verkeren in andere lidstaten. Dat is de kern van de visie van het Hof over de
artikelen 30-36 van het EG-verdrag. Zo ook de Edammer kaas die in Duitsland
in een magere variant wordt gemaakt (30 ). Het Hof bevestigde dat dit produkt
— hoewel afwijkend van de traditionele variant van 40% — vrij van de BRD naar
Frankrijk moest kunnen worden verhandeld, mits een goede etikettering verzekerd
is. Dit ondanks de Codex Alimentarius, en zelfs ondanks de Conventie van Stresa,
die internationale eisen voor kazen formuleert en de Edam op 40% heeft gesteld.
Edam, aldus het Hof, is een bepaald type kaas dat niet aan een vast vetgehalte

\' Voordrachl gehouden op 6 oktober 1989, ter gelegenheid van het Jaarcongres 1989, tevens 136e
Algemene Vergadering van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde te
Mierlo (N. Brab.). Congresthema: \'De diergeneeskunde (na(ar) 1992\'.
2 Mr. S. van Hoogstraten, Directeur Voedings- en Veterinaire Aangelegenheden en Produktveiligheid
van het Ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur.

mag worden verbonden. Voorschriften terzalce voor nationale producenten zijn
in orde, als ze de import maar niet belemmeren. Het Hof bevestigde hiermee haar
filosofie over het vrije goederenverkeer, maar liet ook de pleidooien om tradi-
tionele produkten te eerbiedigen in buitenspel-positie staan. Als de EG dat
belangrijk vindt moet de Raad het maar regelen, valt tussen de regels te lezen.
Al eerder had de Belgische jenever van 30% alcohol op deze wijze de weg naar
de Nederlandse markt gevonden. Ook daar was de vrije markt met voorrang
behandeld boven het respect voor een traditionele produktie.
Naar mijn mening valt tenminste deze conclusie te trekken dat het Hof veel meer
voor de interne markt heeft gedaan dan menigeen denkt. Het Hof heeft resultaten
geboekt, die tot voor kort in de EG-Raad ondenkbaar waren geweest. Het Witboek
van de Commissie bouwt voort op dit fundament en gelukkig heeft de EG de weg
vooruit nu goed te pakken.

De Commissie stelt in een mededeling over het vrije verkeer van levensmiddelen
van juli 1989 nog eens kernachtig wat haar globale strategie is. Communautaire
regels voor de horizontale onderwerpen — die dus alle levensmiddelen raken —
en een wederzijdse erkenning van nationale voorschriften voor al het andere. De
Commissie streeft slechts een harmonisatie na van de essentiële vereisten terzake
van veiligheid en van gezondheid, en de rest wordt als het ware aan de markt
overgelaten waarbij de wederzijdse erkenning een sleutelwoord is. Op deze manier
zal de consument binnen de gehele Gemeenschap eenzelfde niveau van bescher-
ming aantreffen en blijft de regelzucht toch binnen de perken.

Dit brengt mij dan bij een vraagstuk dat in het hart van de beleidsafweging staat.
Moeten we terzake van gezondheidsvoorwaarden nu streven naar een harmoni-
satie van de diverse nationale vereisten, of verlaten we ons inderdaad op de
wederzijdse erkenning van nationale regelingen.

Het laatste is — zoals gezegd — het parool van de Commissie, maar ik vrees dat
aan het eerste, de harmonisatie, niet te ontkomen is. Het grote probleem is
namelijk dat de visies over wat precies de essentiële gezondsheidseisen zijn per
lidstaat sterk uiteenlopen.

Neem het voorbeeld van de nematoden in vis, een probleem waarmee de BRD
twee jaar geleden acuut werd geconfronteerd. Een TV-programma had het
innerlijke van een gevangen vis — overigens wel na schoonmaak — over de Duitse
buis laten gaan, en er volgde prompt een bijna totale kopersstaking. De nematoden
(kleine wormen) die in de natuur in vissen aanwezig zijn, schoven in meer dan
volle omvang over het scherm. Het gevolg was een overdreven strenge nationale
wetgeving, die een onnodige en eerlijk gezegd belachelijke last op het bedrijfsleven
legt. Met de details zal ik u niet vermoeien, maar u zult inzien dat de Duitse
overheid eigenlijk alleen maar nematoden-vrije vis wil importeren, hetgeen in zich
zelf onmogelijk is. Het is in dit verband niet goed denkbaar dat de Duitse
autoriteiten de huidige wetgeving van andere lidstaten op het vlak van de
behandeling van vis zomaar zullen erkennen. Die is in hun ogen veel tc soepel.
Harmonisatie op EG-niveau is dan het enige bruikbare antwoord, willen
handelsbelemmeringen vermeden kunnen worden. Van wederzijdse erkenning zal
in die gevallen geen sprake zijn. De harmonisatie-arbeid terzake van de nema-
toden, is nu overigens in een vergevorderd stadium, al blijft de BRD meer vragen
dan andere lidstaten kunnen toezeggen.

Een vergelijkbaar moeilijk geval waar de visies van lidstaten ernstig uiteenlopen
is dat van de voedseldoorstraling. Te denken dat dit met wederzijdse erkenning
valt af te doen, staat gelijk aan dagdromerij van het ergste soort.
Ik geef nog een andere zaak ter overdenking. Toen de kerncentrale in Tsjernobyl
in het voorjaar van 1986 in brand raakte, en een radioactieve neerslag over heel

Europa neerdaalde, was er in de verste verten geen sprake van erkenning van
nationale wetgevingen.

Tot op het hoogste niveau is gestreden over de toelaatbare stralingsbelasting van
voedingsmiddelen. Een gemeenschappelijk besluit viel niet te nemen. Het beste
dat ten aanzien van het intracommunautaire verkeer kon worden vastgelegd —
in een raadsverklaring, en niet eens in de richtlijn — was dat de lidstaten op
produkten van andere lidstaten geen strengere normen zouden toepassen dan op
nationale produkten. Maar in die tijd werd Nederlandse sla uit Duitsland
teruggestuurd wegens een te hoog becquerel-gehalte, terwijl diezelfde sla in ons land
kon worden verhandeld. Alles werd gedaan door de lidstaten in het belang van
de veiligheid van de consument, maar over de toelaatbare niveaus werd men het
in de verste verten niet eens. Op de achtergrond konden zichtbaar de belangen
van de kernenergie worden waargenomen.

Wat hieruit te leren valt is dat het soms onwaarschijnlijk moeilijk is om
gemeenschappelijke veiligheids- of gezondheidsnormen te bereiken, en dat het dus
nog veel moeilijker zal zijn om op die terreinen een wederzijdse erkenning van
nationale wetgevingen te verwachten. Ik wacht met spanning de verdere aanloop
tot 1993 af, maar ben eerlijk gezegd niet volledig gerust op de goede afloop.
Geduldig blijven doorgaan is hier ongetwijfeld het meest bruikbare advies.

Het hoeft niet te verbazen dat juist degenen die met de bescherming van de
volksgezondheid zijn belast, met meer dan gewone aandacht — en sommigen: met
argwaan — het vrijmakingsproces gadeslaan. De voorbeelden die zijn aangehaald
laten zien dat nationale autoriteiten zich in dit soort gevoelige aangelegenheden
niet gauw gewonnen geven. Bij de hormonenkwestie in de BRD bleek dat de
autoriteiten besloten juist aan de grenzen scherper te gaan controleren. De
zakelijke argumenten waren op z\'n minst te begrijpen, maar de stelselmatige
controles waren en zijn nu reeds in strijd met de Europese rechtsorde. Een vrije
interne markt betekent uiteraard dat ook bij publicitair gevoelige zaken het respect
voor de open grenzen blijft gehandhaafd.

Dit is een moeilijke, en misschien wel een nooit te realiseren opgave. Het is onder
gewone omstandigheden al lastig genoeg. Wanneer Nederland het thuispellen van
garnalen verbiedt, en dat moment komt, mogen dan de in Duitsland thuisgepelde
garnalen aan de grens worden geweerd? Met of zonder certificaten, dat wordt een
lastige afweging.

Op de vraag wat er met de wetgeving moet gebeuren, hoe die in de toekomst zal
moeten worden ingericht valt in het licht van het bovenstaande niet zo eenvoudig
een eenduidig antwoord te geven. Primair zal de wetgeving in overeenstemming
dienen te zijn met de geharmoniseerde EG-regels; indien een dergelijke harmoni-
satie niet tot stand is gekomen zal de wetgeving zo moeten worden ingericht dat
produkten die voldoen aan gelijkwaardige eisen als de nationale ook het
handelsverkeer worden toegelaten. Hier moet ook het probleem van de gereser-
veerde wettelijke benamingen worden genoemd, dat tot breinbrekende exercities
aanleiding zal blijven geven. In de kern komt het erop neer dat vele wettelijk
beschermde benamingen niet te handhaven zijn, a) omdat deze niet op geïmpor-
teerde goederen kunnen worden toegepast en b) omdat toch al veel meer aan de
industrie kan worden overgelaten. Tegelijkertijd bestaat bij de regering het streven
om voor basislevensmiddelen wel met gereserveerde benamingen te blijven
werken, dit uit oogpunt van consumentenbescherming. Ook bestaat de mogelijk-
heid de naamsregelingen alleen op de nationale producenten toe te passen, en niet
op de markt als geheel. Bij het bedrijfsleven is dit laatste echter niet zo\'n populaire
maatregel.

Overigens is de Commissie op het terrein van de dierlijtce produkten erg actief.
Diverse belangrijke voorstellen liggen nu op tafel, onder andere terzake van
hygiëne-eisen. De Commissie wil één en ander zelfs bij verordening regelen, omdat
het proces van nationale implementatie van richtlijnen verre van voorspoedig
verloopt. De Commissie heeft hierover onlangs officieel haar beklag gedaan, maar
heeft — dit ter geruststelling — het vizier gericht op andere lidstaten dan
Nederland. De vertaalslag van gemeenschapsrecht naar nationaal recht is een
moeilijke, zeker wanneer binnen de nationale rechtssfeer zware procedures moeten
worden doorlopen.

In dit verband moet ook worden gewezen op een kwestie van bevoegdheden: moet
de Commissie onder de Europese regels het recht krijgen om algemeen geldende
maatregelen voor de gehele Europese markt te nemen? Het is duidelijk dat hier
een enorme bevoegdheidsverlegging naar Brussel in schuilt. In het algemeen is
de Nederlandse regering zeer vriendelijk tegenover grotere beheersbevoegdheden
voor de Commissie, maar de effecten van zo\'n stap zouden toch enorm zijn indien
hij aan de nationale autoriteiten het recht zou ontnemen om nog zelf in
bedreigende situaties op te treden. Mijn persoonlijke inschatting is dan ook dat
het nooit zover zal komen dat nationale overheden hun recht van handelen aan
Brussel zullen afstaan. Het antwoord zal gezocht moeten worden in een goed
samenspel van nationale en Europese procedures.

Eén en ander laat zich ook nog zien aan de hand van de manier waarop de
meerderheidsbesluitvorming voor dit soort zaken uiteindelijk tot stand is geko-
men. Zowel het UK, als de BRD hadden de grootste moeite met het neerleggen
van deze gedachte in het EG-Verdrag. Hij is ook slechts aanvaard — in de
Europese Akte — met een weinig fraaie uitzonderingsmogelijkheid voor de
lidstaten. Deze komt erop neer dat de lidstaten zich onder een EG-besluit tot
harmonisatie van een bepaald terrein uit kunnen werken indien grote gezondheids-
of milieubelangen op het spel staan. Dit onder uiteindelijke controle van de
Commissie en het Hof in Luxemburg.

Een vrij verkeer van levensmiddelen van dierlijke oorsprong is een fraai begrip.
Nog fraaier is de gedachte dat de twaalf landen van de Gemeenschap gezamenlijk
beschikken over één ondeelbare vrije binnenruimte waarin alles kan bewegen ook
vrij kan verkeren. Dat het allemaal zo mooi niet is en ook niet wordt, moge blijken
uit de manier waarop een geharmoniseerd regime voor een dierlijk produkt nu
feitelijk is ingericht.

Als voorbeeld heb ik genomen de zeer recente richtlijn (nr. 83/437/EEG) inzake
hygiëne- en gezondheidsvraagstukken bij de bereiding en het in de handel brengen
van eiprodukten. Het hoofddoel van deze richtlijn is te verzekeren dat bij het
bereiden en verhandelen van eiprodukten goede hygiënische en gezondheidsvoor-
waarden in acht worden genomen. Daartoe moeten alle inrichtingen waar
eiprodukten worden vervaardigd een officiële erkenning krijgen. Indien evenwel
het land van bestemming een reëel vermoeden heeft dat er onregelmatigheden zijn
begaan, mag het om te beginnen de produkten inspecteren en — als het een
bepaalde inrichting zelve verdenkt — verlangen dat tegen de inrichting ook
maatregelen worden genomen door de lidstaat van produktie. Komen de beide
lidstaten er niet uit, dan wordt de zaak aan de Commissie voorgelegd. Uiteindelijk
mag de ontvangende lidstaat na een machtiging van de Commissie verbieden dat
nog importen vanuit die inrichting (dat wil zeggen verwerkende fabriek) plaats-
vinden. Kortom, de ontvangende lidstaat heeft en houdt een noodrem om
verdachte importen te weren.

Wat valt hieruit te leren, zult u zich afvragen. Ik kom tot de volgende twee punten.

— Gezondheidsbescherming is nog steeds in essentie een nationale aangelegen-
heid. Zelfs indien de EG een sector harmoniseert, zoals in dit geval, levert dit een
verfijnd regime op waarin de bevoegdheden van lidstaten weliswaar worden
ingekaderd maar toch ook in belangrijke mate onverlet blijven.

— De lidstaten vertrouwen elkaar toch nog onvoldoende om te volstaan met het
formuleren van algemene gezondheidsvoorwaarden op het niveau van de EG. Als
het nodig is, moet de grens gewoon kunnen worden gesloten.

Met andere woorden, een vrije interne markt is op z\'n best een georganiseerd
samenspel van twaalf nationale markten.

Overigens wijkt het beeld terzake van de eiprodukten niet af van andere richtlijnen
op veterinair gebied. Belangrijk onderscheid is wel dat bij de eiprodukten geen
gezondheidscertificaten zijn voorgeschreven, waarop de bevoegde dierenarts dient
te verzekeren dat de produkten geschikt zijn voor de menselijke consumptie. Dat
is in veterinaire kringen wel algemeen gebruikelijk, maar — uit oogpunt van een
liberalisering van het goederenverkeer — ook een onnodige belasting die waar
mogelijk zou moeten worden afgeschaft. Waar het op aankomt is dat binnen de
EG het vertrouwen groeit dat alle lidstaten min of meer hetzelfde niveau van
bescherming willen geven aan hun burgers, zonder allerhande administratieve
verzekeringen. Die zijn ook niet nodig bij transporten van levensmiddelen tussen,
zeg, Groningen en Den Haag.

Ik had aangekondigd nog iets te zullen zeggen over de dioxine-affaire. Niet dat
ik inhoudelijk op deze gecompliceerde materie wil ingaan, maar denkt u zich eens
in dat de afvalverbranding niet in Nederland staat en de gevolgen zich wel in ons
land doen gevoelen.

Niet zo heel erg lang geleden zou dit nog worden beschouwd als een bij uitstek
diplomatiek en volkenrechterlijk probleem (vergelijk Rijnzout). Nu hopen we dat
de EG daar een snelle en effectieve oplossing voor kan bieden. Dat zou inderdaad
een ongelofelijke stap vooruit zijn.

Dit brengt mij ook op een volgend punt waarnaar uw belangstelling zal uitgaan.
Hoe zit het nu met het toezicht en de controles op voedingsmiddelen? De principes
van de levensmiddelencontrole zijn inmiddels vastgelegd in een Europese richtlijn
(nr. 89/379/EEG).

Eén van de belangrijkste daarvan luidt dat de controle op waren bestemd voor
de uitvoer op dezelfde voet dient te geschieden als de controle op de binnenlandse
verhandeling van dezelfde voedingsmiddelen. Eén controle voor één Europese
markt, is duidelijk het leitmotiv in deze zaak. Voor onze Nederlandse vleeskeuring
werpt deze filosofie ook haar schaduwen vooruit. Het bestaande wettelijke
onderscheid tussen de binnenlandse keuringen onder de Vleeskeuringswet, en de
export-keuringen onder de Veewet zal moeten komen te vervallen. Er zal één
wettelijk kader voor de vleeskeuring moeten komen, in een nieuwe Vleeskeurings-
wet.

Keuring voor het binnenland is tevens keuring voor het buitenland, dat is de
hoofdgedachte. De voornemens hiertoe zijn al jaren geleden aangekondigd, maar
met de tenuitvoerlegging ervan wil het nog niet zo vlotten. Het is duidelijk dat,
waar het gaat om een gezondheidsoordeel ten behoeve van de consument, dit
wettelijk kader ook onder de primaire verantwoordelijkheid van de gezondheids-
minister zal moeten vallen.

De nieuwe wet zal uiteraard ook de basis moeten geven voor het implementeren
van Europese voorschriften. Op die manier kan een doorzichtig en open systeem
ontstaan, dat daadwerkelijk vorm geeft aan het principe dat de keuring wordt
uitgevoerd in het land van produktie, en dat in de verhandelingsfase — ook in
andere lidstaten — nog slechts steekpoefsgewijze wordt gecontroleerd. In dit

verband mag niet onvermeld blijven dat de ontwerprichtlijn over veterinaire
controles in de EG-Raad grote moeilijkheden ondervindt, en dat in het bijzonder
het afstaan van bevoegdheden aan de EG-Commissie problematisch is.

Ik heb een tour d\'horizon gemaakt langs een aantal problemen en onderwerpen,
die naar mijn gevoel centraal staan bij de verdere ontwikkelingen van de interne
Europese markt. U heeft kunnen merken dat ik — hoewel groot voorstander van
de Europese integratie — niet onversneden optimistisch ben over de vraag of het
allemaal zal lukken. Ik denk allereerst dat we meer zullen moeten harmoniseren
dan ons — en de Commissie — lief is, en tweedens dat de formule van een
\'georganiseerd samenspel van 12 nationale markten\' als vertaling van de interne
markt voorlopig al een fraaie prestatie zou zijn. Over de rol van de dierenarts
heb ik niet uitdrukkelijk kunnen spreken, eerlijk gezegd omdat het mij niet al te
duidelijk is of daar veel verandering in zal komen.

Als er verandering is, dan lijkt mij die te liggen in een nog groter en institutioneel
vertrouwen dat de lidstaten zullen moeten hebben in de oordelen van dierenartsen
in andere landen. Lukt dat, dan zit er inderdaad muziek in diergeneeskunde, zoals
uw motto voor de dag van vandaag luidt.
En daar sluit ik mee af.

CONGRESSEN
Discussie-avond over \'Techniek
en ethiek in de dierlijke
biotechnologie\'
De Bilt, 25 januari 1990

Op donderdag 25 januari 1990 zal de Landbouw-
kundige Kring Utrecht zijn 16e Lustrum vieren
en aan leden, oud-leden en belangstellenden een
discussie-avond aanbieden met als titel:

De avond wordt gehouden in Motel De Biltse
Hoek, De Holle Weg 1, De Bilt, aanvang 19.30
uur.

De Landbouwkundige Kring Utrecht staat open
voor personen werkzaam in of met belangstelling
voor de landbouw in brede zin in de Provincie
Utrecht. De Kring Utrecht is één der twee in
Nederland nog actieve kringen (de andere is in
Groningen) en organiseert in het winterseizoen
een 7-tal lezingen waarbij veelal de eigen leden
over hun werkzaamheden vertellen of een uitge-
nodigde spreker een actueel onderwerp behan-
delt. Een slotavond met daaraan verbonden ex-
cursie sluit in het voorjaar het lezingenseizoen af
Het programma van de discussie-avond is als
volgt:

19.30 Ontvangst met een kop koffie.
20.00 Opening door de voorzitter ir. H. Hoeve.
20.10 Discussie-bijeenkomst met bijdragen van
onder andere prof dr. ir. E. W. Brascamp
(hoogleraar Veefokkerij, Landbouwuni-
versiteit, Wageningen) en dr. H. Verhoog
(docent Biologie en Samenleving, Rijks-
universiteit Leiden) met een pauze op een
geschikt moment.

daarna; informeel deel onder andere met
feestrede van drs. E. E. van Koetsveld, een
drankje wordt u daarbij aangeboden door
het Bestuur van de Kring.
Het Bestuur van de Landbouwkundige Kring
Utrecht nodigt u hierbij uit tot het bijwonen van
deze avond. Indien u belangstelling heeft om die
avond aanwezig te zijn, verzoeken wij u dit
kenbaar te maken door opgave van uw naam,
adres en functie op een briefje te schrijven en dit
in een ongefrankeerde enveloppe te zenden aan:
Lustrumcommissie, Antwoordnummer 6331,
3700 WB Zeist.

bij ziekte van Cushing\'.
20.45 Mevr. dr. A. Lubberink; \'Nieuwere inzich-
ten in diagnostiek en behandeling van de
ziekte van Cushing\'.
21.30 Pauze.

Registration and distribution of veterinary drugs up to 1992 and after
J. Frens^

a De KNMvD heeft mij een bruikbare
I 3 titel meegegeven voor het verhaal dat ik
I de komende minuten voor u zal hou-

^ Het wordt zoals u uit de titel heeft
begrepen een verhaal over registratie en
distributie van diergeneesmiddelen en
een verhaal over 1992.
Die zaken hebben met elkaar te maken.
Ik wil nog even met u doornemen
waaróm dat ook alweer was. De regi-
stratie dient ervoor om goede dierge-
neesmiddelen op de markt te krijgen, de
distributie dient ervoor om die goede
diergeneesmiddelen op de goede plaat-
sen te krijgen en 1992 dient ervoor om
te zorgen dat de gehele EG voor dier-
geneesmiddelen een goede plaats is.
Dit gezegd hebbend kunnen we de ogen
sluiten en zeggen dat het mooi bedacht is, maar zo simpel is het helaas niet. De
tijd tot 1992 is betrekkelijk kort, de registratie staat nog in de kinderschoenen
en de distributie is verre van geharmoniseerd.

We moeten dus iets doen. Zo niet dan zal het jaar 1992 hetzelfde effect hebben
als een natte voetzoeker op nieuwjaarsdag. Wat we moeten doen is duidelijk. We
moeten zorgen dal we 1992 ingaan met een goed registratiesysteem en met een
goed distributiesysteem voor diergeneesmiddelen. Dat systeem moet ook in de rest
van de Gemeenschap acceptabel zijn. Ik zeg met nadruk dat wij daarvoor moeten
zorgen, ongeacht of jc nu prakticus bent, bij de overheid werkt of in de
farmaceutische industrie bezig bent. Voor allemaal moet het einddoel hetzelfde
zijn: een optimale registratie, een goede distributie en een werkbaar systeem in
het algemeen. Gelukkig kan ik over dat systeem een vrij neutraal verhaal houden,
want prakticus ben ik nooit geweest, bij de overheid werk ik niet meer en bij de
industrie zit ik nog maar kort. Vanuit deze neutrale positie valt het me echter op
dat de verschillende groeperingen nog wel een verschillende attitude hebben ten
opzichte van deze materie.

Om de analogie met een voetbalwedstrijd maar weer eens te geven:
— De prakticus voelt zich in dit geheel een soort voetbal die getrapt wordt. Hij
ziel de industrie als het elftal dat trapt en de overheid als de scheidsrechter die
dat allemaal toelaat. De cliënten beschouwt hij als het publiek.

I Voordracht gehouden op 6 oktober 1989, ter gelegenheid van het Jaarcongres 1989, tevens 136e
Algemene Vergadering van dc Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde te
Mierio (N. Brab.). Congresthema: \'De diergeneeskunde na(ar) 1992\'.
- Dr. J. Frens, Intervet International.

— De industrie voelt zich het verliezende elftal, dat verliest omdat de bal niet
rond is en omdat de scheidsrechter de doelpalen verzet tijdens de wedstrijd.

— De overheid voelt zich als een scheidsrechter die zich voor het publiek waar
moet maken. Hij heeft overwicht op de bal, maar heeft het gevoel dat de spelers
hem niet serieus nemen en zijn spelregels negeren als dat zo uitkomt.

Toch zijn we samen met een soort voetbalwedstrijd bezig. Bij het eindsignaal in
1992 zal blijken of het productiever geweest is dan een middagje Feyenoord. En
productief kan het alleen maar zijn als we rekening houden met eikaars noden
en met eikaars wensen.

Terug naar de harde werkelijkheid van de diergeneesmiddelen. Eerst maar de
registratie.

Wat is de situatie met betrekking tot de registratie nu, hoe zal het worden en wat
moet er nog gebeuren?

In de EG bestaan richtlijnen over de registratie van farmaceutische diergenees-
middelen. Hierdoor zijn in principe de registratie-eisen in alle EG-landen gelijk
en is het in principe mogelijk om een registratie die in één van de lidstaten is
verleend in een andere lidstaat over te nemen, zodat de hele EG-markt open ligt.
Dat principe is goed. Het betekent dat het registratiewerk van de individuele
overheden afneemt. Het betekent ook dat de industrie zich op de gehele EG-markt
kan richten. Voor de pakticus betekent het dat Europese produkten uitwisselbaar
zijn, wat met name een voordeel is voor dierenartsen die in meer dan een land
opereren. Het heeft ook het voordeel dat kwaliteitsprodukten in heel Europa
verkrijgbaar worden.

Het principe is goed. De praktijk is echter dat er nog zoveel interpretatiemoge-
lijkheden in de richtlijnen zitten dat elk land toch nog zijn eigen registratie-eisen
stelt. Registratie behoort volgens de richtlijn te gebeuren op de criteria van
kwaliteit, veiligheid en effectiviteit, maar niet is aangegeven wat bijvoorbeeld veilig
is en wat effectief genoemd mag worden.

Zo worden in het ene land de residuen die tolerabel zijn heel anders geïnterpreteerd
dan in het andere en bestaat er zelfs verschil van mening over wat precies een
diergeneesmiddel is en wanneer een verandering in een bestaand produkt er toe
leidt dat er een nieuw diergeneesmiddel ontstaat. Voor vaccins bestaat er zelfs nog
geen formele harmonisatie.

Binnen de EG wordt er aan gewerkt om voor 1992 met een set van maatregelen
en guidelines te komen die één en ander in betere banen moeten leiden.
Het is van belang dat de drie groeperingen die ik noemde — de overheid, de
industrie en de dierenartsen — weten wat zij willen in het verband van de komende
harmonisatie, omdat de consequenties hiervan toch vrij groot zijn. De groepen
moeten niet alleen zèlf weten wat ze willen. Ze moeten ook van eikaars standpunten
op de hoogte zijn en die zo mogelijk kunnen onderschrijven of in ieder geval
kunnen begrijpen. Is dat niet het geval, dan zoekt elke groepering zijn eigen weg
om zijn mening te laten horen, waarbij de ene vertegenwoordiging de andere al
of niet ongewild onderuit haalt.

Het is niet zo dat wat goed is voor de industrie per definitie slecht is voor de
dierenarts, of dat datgene wat de dierenartsen willen noodzakelijkerwijs voor de
overheid onaanvaardbaar is. We kunnen in dit verband een voorbeeld nemen aan
een Frans sprekend land binnen de Gemeenschap, waar de reacties goed op elkaar
zijn afgestemd. Het resultaat is dat de voorstellen die daarvan het gevolg zijn,
vaak de neiging hebben om in het gemeenschapsrecht terecht te komen. Niet
uitsluitend omdat het goede voorstellen zijn, maar ook omdat de voorafgaande
discussies tot een weloverwogen voorstel leiden dat vanuit verschillende groepe-
ringen wordt gesteund.

Een sprekend voorbeeld van een probleem in de registratie waar overheid,
dierenarts en bedrijfsleven elkaar zouden moeten kunnen vinden is het probleem
van de \'oude diergeneesmiddelen\'.

De relatie tussen het registratiebolwerk en de oude middelen die al jarenlang op
de markt zijn is wat gespannen. Het komt er domweg op neer dat van oude
middelen niet voldoende gegevens beschikbaar zijn om aan de moderne registratie-
eisen tc voldoen. Die gegevens zullen er in de huidige situatie nooit komen, omdat
de patenten van deze middelen inmiddels zijn verlopen en iedereen ze dus mag
maken. Een industrie zal dan ook wel gek zijn om er nog veel researchwerk aan
te doen. Aan de andere kant zal de overheid wel gek zijn om op basis van een
deficiënt dossier te gaan registreren. Rechtlijnig doorgeredeneerd betekent dit dat
dergelijke oude middelen gaan verdwijnen. Dat betekent voor de prakticus dat
hij ze niet meer kan gebruiken en dat zijn patiënten verstoken moeten blijven van
bewezen goede therapieën.

Kortom, de huidige EG-richtlijnen bieden niet voldoende soelaas om dit probleem
op te lossen. Het zijn vooral de kleinere industrieën en de dierenartsen die hier
acuut last van ondervinden. Het eind van het lied is echter ook dat de overheid
in moeilijkheden komt omdat haar verweten wordt dat het therapeutisch arsenaal
dat geregistreerd is niet meer adequaat is. Het probleem is niet op puur Nederlands
niveau op te lossen omdat Nederland met zijn wetten binnen de EG-richtlijnen
moet blijven en bovendien omdat de innoverende farmaceutische industrie
Nederland maar als een beperkte deelmarkt ziet die bij een té genereuze houding
ten opzichte van oude middelen en afgeleide registraties wordt verlaten om het
eigen produkt tc beschermen. De oude middelen zijn haast het prototype van een
probleem dat deze groeperingen gezamenlijk moeten bespreken en tot een
Europese oplossing moeten geleiden.

Hoe het ook zij, wat betreft de registratie is Europa nu in het stadium van de
verfijning van bestaande regelingen en het is zaak om hierop alert te zijn.

Wat betreft het volgende onderwerp van mijn verhaal — de distributie — is het
nog niet zover.

Met distributie bedoel in dan de kanalisatie van diergeneesmiddelen, de vergun-
ningen die nodig zijn om in diergeneesmiddelen te handelen, het apotheekrecht
van dc dierenarts en dergelijke.

Wat is de huidige situatie met betrekking tot de distributie in Europa? Pas als
je deze vraag een paar maal herhaald hebt, kom je tot de conclusie dat er toch
wel iets geregeld is. Ik zal u de volledige regelingen vertellen.

a. Om diergeneesmiddelen te produceren of van buiten de EG te importeren heb
je een vergunning nodig.

b. De handel in bepaalde hormonen moet worden geadministreerd en het gebruik
van die hormonen is voorbehouden aan de dierenarts.

c. Hormonen en antibiotica mogen alleen worden afgeleverd aan personen die
krachtens nationale wetgeving deze produkten mogen bezitten.

Dat was het dan. De nationale autoriteiten kunnen een distributiesysteem opzetten
op basis van deze richtlijnen en dus al hun individuele creativiteit op zo\'n systeem
loslaten.

Het gevolg is dat er in de EG twaalf verschillende distributiesystemen bestaan
die allemaal het beste zijn. Kenmerkend voor de verschillen zijn vooral de criteria
waarop een middel wordt gekanaliseerd en de plaats van de apotheker in het
systeem.

Beide zaken zijn redelijk fundamenteel als je van een geharmoniseerde Europese
markt wil spreken. Immers, stel dat een middel in een land van de gemeenschap

is gekanaliseerd en in een ander land niet, dan kan niemand bij een open markt
verhinderen dat men in het gekanaliseerde land het middel betrekt uit het niet
gekanaliseerde land. Op die manier kan elk kanalisatiesysteem onderuit gehaald
worden als er verschillen bestaan tussen verschillende lidstaten.
De Europese Commissie heeft dan ook gezegd dat zij vóór 1992 voorstellen over
harmonisatie zal doen. De uitgangspunten die daarbij horen staan echter nog
geenszins vast. Het lijkt mij een taak van onze nationale overheid om na
samenspraak met industrie en dierenartsen hiervoor zinnige criteria aan te reiken,
die best sterk op de Nederlandse uitgangspunten mogen lijken.
Ik heb het gevoel dat het belangrijkste kanalisatie-criterium zou moeten zijn dat
een middel alleen dan gekanaliseerd wordt als die kanalisatie enig nut heeft om
ongewenste effecten te voorkomen. Dat betekent dat bijvoorbeeld residuen nooit
aanleiding kunnen zijn om een middel te kanaliseren. Maar ook hier geldt: Tracht
eerst de belangentegenstellingen nationaal te overbruggen voordat je met een
standpunt Europa intrekt.

Dan kom ik nu aan het onderwerp in de distributie waar al heel veel van gezegd
is en waarover op verschillende plaatsen al indringend is gedacht. De plaats van
de apotheker in de geneesmiddelenvoorziening. Het is typisch een onderwerp
waarvan het niet veel uitmaakt watje zegt. Watje ook zegt er is altijd wel iemand
te vinden om het verkeerd uit te leggen.....

In het begin van het verhaal gaf ik als omschrijving van distributie: \'Er voor zorgen
dat diergeneesmiddelen op de goede plaatsen komen\'. Je kan daar nog aan
toevoegen dat het distributiesysteem ook aanleiding zou kunnen zijn dat dierge-
neesmiddelen goed worden toegepast.

Heb je in zo\'n systeem nu een apotheker nodig of niet? Om die vraag te
beantwoorden wil ik allereerst een paar uitgangsstellingen geven, zonder me als
een soort \'homereferee\' op te stellen omdat ik voor de KNMvD spreek.

1. Welk systeem van distributie je ook kiest, het moet zo goedkoop mogelijk zijn.

2. Het distributiesysteem moet zo optimaal mogelijk de kwaliteit van het
diergeneesmiddel bewaken en bewaren.

4. Alle verplichte schakels in een distributiesysteem moeten een functie hebben.

Distributiesystemen voor humane middelen en voor diergeneesmiddelen zijn wat
betreft die uitgangspunten vergelijkbaar. De overeenkomsten zijn groter dan de
verschillen.

Toch zijn er wel degelijk verschillen, met name in de sector van de landbouw-
huisdieren. Om er een paar te noemen:

De veterinaire patiënten zitten in het algemeen buiten de bebouwde kom. Dat
heb je zo met grondgebonden veehouderij en met de hinderwet.
Bij het opstellen van een veterinaire therapie speelt het kostenaspect wel degelijk
een rol in de beslissing om een therapie in te stellen. Het arsenaal van
diergeneesmiddelen is duidelijk afwijkend van het humane arsenaal. Wat de valium
is in het humane pakket is de kopziektevloeistof in de diergeneeskunde. Ook
bestaan er duidelijke speciesverschillen in de gevoeligheid van de patiënt en het
aantal geneesheren dat zch met één patiënt bezig houdt is duidelijk beperkter dan
in de humane geneeskunde. Die veterinaire geneesheer gaat echter wel notoir slecht
om met de geneesmiddelen die hij — bijvoorbeeld in de kofferbak van zijn auto
— bewaart en aflevert, de goede uitzonderingen uiteraard daargelaten.
Moet je nu voor een distributiesysteem waarin deze factoren een rol spelen
hetzelfde systeem kiezen als wat humaan gebruikelijk is? Met andere woorden,
is er een zinnige plaats voor een apotheker in dit systeem te verzinnen?

Wat ik daar zelf van denk is op dit moment niet zo relevant, maar als je een objectief
antwoord op deze vraag wilt geven dan krijg je wel met een aantal zaken te maken
die de een relevanter vindt dan de ander.

Als we de vraagstelling \'Is een apotheker nodig\' toetsen aan de uitgangspunten
die ik zo net gegeven heb, dan ontstaat het volgende beeld:

— De inschakeling van een apotheker maakt het distributiesysteem niet goed-
koper, tenzij die apotheker pro deo werkt.

— De apotheker weet hoe hij met humane middelen om moet gaan. De bewaking
van de kwaliteit van diergeneesmiddelen zal bij hem in goede handen zijn, mits
hij specifieke kennis en faciliteiten heeft van en voor diergeneesmiddelen.

— Een distributiesysteem via de dierenarts is toegankelijker dan een systeem via
een apotheker, aannemende dat de apotheker de leverancier is aan de gebruiker.
Is de apotheker de leverancier aan de dierenarts, dan is er geen onderscheid tussen
de huidige functie van de groothandel en de functie die de apotheker zou krijgen,
zowel wat betreft de kwaliteitsbewaking als de bereikbaarheid van het systeem.
In de humane geneesmiddelenverstrekking is het sterke punt van de apotheker
dat hij tussen geschakeld is om het voorschrijfgedrag van verschillende medici voor
één patiënt te omvatten, zodat hij kan attenderen op mogelijke interacties van
onafhankelijk voorgeschreven geneesmiddelen. In de veterinaire praxis speelt dit
minder door gebrek aan multipel voorschrijfgedrag bij de dierenarts en gebrek
aan kennis over de interacties per diersoort bij de farmaceut.

De apotheker speelt ook een rol in de magistrale bereiding. Hij kan dat veel beter
dan welke dierenarts dan ook. Het zou echter een zegen zijn voor de diergenees-
kunde als de magistrale bereiding werd afgeschaft, ongeacht of dit nu door de
dierenarts of door de apotheker geschiedt.

In die landen waar de apotheker een rol speelt in de diergeneesmiddelenverstrek-
king zijn de diergeneesmiddelen en de wetten die de diergeneesmiddelen reguleren
een afgeleide van de humane middelen en humane wetten. Het eigen karakter van
diergeneesmiddelen wordt in die landen wat gebagatelliseerd. In Nederland speelt
dit niet zo omdat we een eigen — moderne — diergeneesmiddelenwetgeving
hebben.

Toch geldt ook hier — wat ik geloof ik al een paar keer eerder in dit verhaal gezegd
heb — dat willen we tot een goed en geharmoniseerd systeem komen in Europa,
dat het dan noodzakelijk is dat de Nederlandse groeperingen een eensluidend en
gefundeerd standpunt innemen in Brussel.

In het geval van een apotheker ja of een apotheker nee, moet dan ook wel naar
de apothekers zelf geluisterd worden.

Mijn verhaal hing aan elkaar van het oproepen tot overleg. Ik realiseer me ten
volle dat je vaak je tijd veel nuttiger kunt besteden dan met vergaderen over
onderwerpen waarvan de conclusie toch al min of meer vaststaat. De onderwerpen
die ik genoemd heb zijn echter te belangrijk om de verschillende groepen maar
wat in hun eentje te laten improviseren. Een goede regelgeving en een harmonieus
Europa kunnen nog jaren lang een gemak zijn voor overheid, dierenarts en
industrie. Slechte regelgeving daarentegen leidt tot tijdverspilling, frustraties en
een zwarte diergeneesmiddelenmarkt. Een goed beleid is een beleid dat gedragen
wordt door degenen waarvoor het beleid gemaakt is. De ontwikkeling van beleid
komt niet tot stand door het praten in formele overlegstructuren met formele
afvaardigingen. Het is voornamelijk een kwestie van attitude en actieve partici-
patie. Het minste hierbij is wel dat men elkaar op de hoogte houdt van de gedachten
die er leven.

Ik hoop dat Nederland er voor zal zorgen dat Europa een goed beleid maakt voor
1992. Ik dank u wel.

SAMENVATTING Bij sectie werd bij een geit met een ernstige darmontsteking een
enterotoxemie ten gevolge van Clostridium perfringens vastgesteld. In de lever en longen
werden haardjes aangetroffen, lijkende op tuberculose - veroorzaakt door een Rhodococcus
tqm-infectie. Deze bacterie wordt regelmatig geïsoleerd uit abcessen in de longen bij veulens
met een pyemie. In de literatuur werd deze infectie bij geiten eerder beschreven.

SUMMARY Enterotoxaemia caused by Clostridium perfringens was diagnosed in a goat
affected with severe enteritis which was found to be present at autopsy. Lesions bearing a
resemblance to tuberculosis, caused by a Rhodococcus equi infection, were observed in the
liver and lungs. This bacterium is constantly isolatedfrom pulmonary abscesses in foals affected
with pyaemia. Similar cases of infection in goats were previously reported in the literature.

In 1923 beschreef Magnusson (1) een pleomorf, Gram-positief, aeroob, onbeweeg-
lijk staafje als veroorzaker van pyemie bij veulens, vaak gepaard gaande met
abcessen in de longen. Hij noemde deze bacterie Corynebacterium equi. Later werd
deze bacterie door Karlson et al. (2) beschreven bij varkens als veroorzaker van
op tuberculose-lijkende haarden.

De classificatie van Corynebacterium equi is onduidelijk. In Bergey\'s Manual of
Systematic Bacteriology 1986 wordt deze bacterie aangeduid als Rhodococcus equi,
vandaar dat deze benaming door ons wordt aangehouden.
Bij mensen met een immuno-suppressieve therapie of lijdende aan AIDS, komt
infectie met deze bacterie voor (4, 5). Bij geiten is deze infectie beschreven door
Whitford et al. (3).

Ter sectie werd een geit aangeboden met de volgende anamnese: Op het bedrijf
zijn 7 geiten ziek, de laatste maand waren 7 geiten gestorven. Deze geit had
verschijnselen van diarree en was plotseling gestorven.

Bij sectie werd een ontsteking van de dunne darm vastgesteld. In de lever werden
haardjes, lijkende op tuberculose, aangetroffen ter grootte van ± 8 mm doorsnede
met een centrale necrose. Ook in de longen zaten soortgelijke haardjes, deze waren
aanmerkelijk kleiner. De doorsnede was ± 4 mm.

In de dunne darminhoud werd door de Gezondheidsdienst te Zwolle het epsilon
toxine van Clostridium perfringens aangetoond.

Uit de haardjes van de lever en de long werd een Gram-positief, coccoïd staafje
geïsoleerd.

\' Stichting Gezondheidsdienst voor Dieren in Noord-Brabant, Molenwijkseweg 48, 5282 SC Boxtel.
Tijdschr. Diergeneeskd. deel 115. ajl. 1, 1990 27

Op de chocoladeplaten — aëroob gegroeid — was de groeiwijze uitgesproken
mucoid, zoals dit zich voordoet bij Klebsiella of Pasteurella (zie foto 1).

Een positieve Camp. test werd verkregen ten opzichte van een bèta-toxine
producerende stafylokok. Listeria en Actinomyces pyogenes (zie foto 2).
Op grond van deze eigenschappen werd deze bacterie getypeerd als Rhodococcus
equi, hetgeen bevestigd werd door het Centraal Diergeneeskundig Instituut in
Lelystad.

De haardjes, veroorzaakt door Rhodococcus equi, vertoonden een centrale necrose
met veel gedegenereerde polymorf-kernige leucocyten. Hieromheen bevond zich
een brede zone met epitheloïde cellen en macrofagen, begrensd door een kapsel
met fibroblasten.

Gaarne dank aan dr. E. G. Hartman (Gezondheidsdienst Gelderland) voor hel commen-
taar, aan drs. A. A. P. A. Zeeuwen (Gezondheidsdienst Noord-Brabant) voor de
beoordeling van de coupes en drs. E. A. ter Laak (C.D.I. te Leiystad) voor de bevestiging
van de typering.

1. Magnusson H. Spezifische infektiöse Pneumonie beim Fohlen. Ein neuer Eitererreger beim Pferd.
Arch Wiss Prakt Tierheilkunde 1923; 50: 22-38.

2. Karlson AG, Moses HE, and Feldman WH. Corynebacterium equi (Magnusson 1923) in the
submaxillary lymphnodes of swine. J Infect Dis 1940; 67; 243-51.

3. Whitford HW and Jones LP. Corynebacterium equi infection in the goat. S West Vet 1974\' 27\'
261-2.

4. Weingarten JS, Huang DY, and Jackman JD Jr. Rhodococcus equi pneumonia. An unusual early
manifestation of the acquired immuno deficiency syndrome (AIDS). Chest 1988; 94: 195-6.

5. Non-pulmonary Rhodococcus equi infections in patients with acquired immuno deficiency
syndrome (AIDS). J Clin Pathol 1987; 40: 556-8.

De laatste tijd zijn er in de pers tegenstrij-
dige berichten verschenen over de mogelijk-
heid om een vaccin te ontwikkelen tegen het
humane immunodeficiëntie virus (HIV), het
virus dat AIDS bij de mens veroorzaakt.
Dit werd enerzijds ingegeven door vele
negatieve resultaten die in de afgelopen
jaren werden verkregen bij vaccinatie-expe-
rimenten in proefdieren en anderzijds door
een aantal hoopgevende resultaten die even-
eens werden behaald.

Na dc identificatie van HIV als de verwek-
ker van AIDS, werd door velen verwacht
dat binnen enkele jaren een vaccin tegen
deze ziekte ter beschikking zou komen.
Hiermee zou dan wellicht het hele probleem
onder controle kunnen worden gebracht.
Op dit moment staan ons echter nog uitslui-
tend epidemiologische maatregelen ter be-
schikking.

Dat cr nog steeds geen preventief vaccin
tegen Hl V is ontwikkeld, hangt nauw samen
met een aantal specifieke problemen die zich
bij dit virus voordoen. Allereerst behoort
HIV tot dc familie der Retroviridae (subfa-
milie Lentivirinae), waarvan de leden be-
schikken over het enzym reverse transcrip-
tase, waardoor ze in staat zijn om een DNA
kopie van hun RNA genoom te incorpore-
ren in het genoom van geïnfecteerde gast-
heercellen.

Op deze wijze kan de infectie bij een indi-
vidu bestaan, zonder dat intact virus of
antigenen hiervan in de gastheer tot expres-
sie komen. Dit brengt met zich mee, dat de
infectie lange tijd latent aanwezig kan zijn,
zonder dat het immuunsysteem er adequaat
op kan reageren. Bovendien kan het virus
zich van cel naar cel verspreiden, zonder dat
het buiten de cel vrijkomt.

Een ander probleem is dat de infectie veelal
plaatsvindt door transmissie van geïnfec-
teerde cellen — via bloed of sperma —
waarbij ook geen \'vrij\' virus betrokken
hoeft te zijn. Sinds kort is bekend geworden
dat vooral het glycoproteïne (gpl60) van
HIV, waartegen virusneutraliserende anti-
stoffen gericht zijn, zeer sterk aan variatie
onderhevig is. Hierdoor ontstaan varianten
van het virus, die zelfs binnen één geïnfec-
teerd individu kunnen optreden. Deze kun-
nen ontsnappen aan reeds opgewekte virus-
neutraliserende antistoffen. Wanneer het
virus de mens heeft geïnfecteerd, vermeer-
dert het zich vooral in de CD4-positieve
T-helper lymfocyten, die als centrale diri-
gent van de specifieke afweer fungeren.
Mede hierdoor treedt de kenmerkende im-
muunsuppressieve werking van deze infectie
zo sterk op de voorgrond. Wellicht het
grootste probleem is, dat thans onbekend is
welke mechanismen bij de mens kunnen
leiden tot bescherming tegen deze infectie.
Niet alleen de werking van antilichamen
maar ook die van verschillende populaties
van T-lymfocyten worden in dit licht uitge-
breid bestudeerd. Eén van de moeilijkheden
hierbij is dat het onderzoek zich noodge-
dwongen richt op de immunologische res-
pons van individuen die met het virus geïn-
fecteerd zijn en uiteindelijk niet beschermd
blijken te zijn.

De verschillende benaderingswijzen die
worden gevolgd om te komen tot een \'AIDS
vaccin\' omvatten feitelijk nog steeds alle
klassieke en moderne methoden van vaccin-
ontwikkeling die ons op dit moment ter
beschikking staan. Het gebruik van levende
geattenueerde, en waarschijnlijk ook van
geïnactiveerde \'heel virus\' vaccins kan bij
gezonde niet-geïnfecteerde mensen worden
uitgesloten, vanwege de gevaren die hieraan
bij retrovirussen verbonden zijn. Daarom
lijkt het gebruik van nucleïnezuurvrije \'sub-
unit\' vaccins, die alleen onderdelen van het
virus bevatten die bescherming induceren,
het meest voor de hand te liggen. Met
behulp van \'klassieke\' virusproduktietech-

nieken of recombinant DNA technologie is
het mogelijk om deze onderdelen op grote
schaal te maken. Hiertoe dienen ze echter
eerst geïdentificeerd te worden, hetgeen op
zich al uitgebreid immunologisch en mole-
culair-biologisch onderzoek noodzakelijk
heeft gemaakt. Ook kunnen bepaalde on-
derdelen direct als synthetische peptiden
worden vervaardigd. Eén van de problemen
die zich voordoen bij het gebruik van deze
\'subunits\' is dat ze in monomere vorm
aangeboden veelal slecht of geheel niet
immunogeen zijn. Nieuwe methoden van
adjuvering, waartoe nieuwe adjuvantia zo-
als MDP, maar ook multimere presentatie-
vormen zoals immuunstimulerende com-
plexen (iscoms) worden gebruikt, lijken bij
de oplossing van dit probleem behulpzaam
te kunnen zijn. Tenslotte wordt ook een
geheel nieuwe benaderingswijze beproefd,
waarbij elementen van het immuunsysteem
zelf kunnen fungeren als \'internal images\'
van externe antigenen.
Zoals blijkt uit de huidige evaluatie van alle
methoden genoemd in dit overzicht, is de
uiteindelijke oplossing voor de ontwikke-
ling van een AIDS vaccin nog niet gevon-
den. Alhoewel vele experimenten met kan-
didaatvaccins in de chimpansee — praktisch
het enige proefdier dat ons op dit moment
ter beschikking staat voor beschermingsex-
perimenten met HlV — tot nu toe negatief
zijn verlopen, zijn er toch een aantal duide-
lijke vorderingen gemaakt. Door ons werd
aangetoond dat in katten met glycoproteïne
bevattende iscoms bescherming kon worden
opgewekt tegen infectie met FeLV, een niet
direct aan HIV verwant retrovirus dat bij de
kat wel een AIDS-achtig ziektebeeld kan
veroorzaken. Gebruikmakend van dezelfde
technologie, die oorspronkelijk door prof
B. Morein (Uppsala, Zweden) werd ontwik-
keld, toonden medewerkers van het Nati-
onal Cancer Institute in de Verenigde Staten
(dr. S. Pyie en collega\'s) aan, dat in apen
hoge virusneutraliserende antistoftiters
konden worden opgewekt tegen verschil-
lende stammen van HIV. Door andere groe-
pen in de Verenigde Staten (onder andere dr.
R. Desrosiers en collega\'s) werd aangetoond
dat met een geïnactiveerd vaccin een zekere
mate van bescherming in rhesusapen kon
worden verkregen tegen infectie met SIV
(simian immunodeficiency virus), dat nauw
verwant is aan HIV en ook AIDS bij apen
kan veroorzaken. Alhoewel deze bescher-
ming slechts een aantal van de geïnfecteerde
dieren betrof, gaf het toch aan dat bescher-
ming in principe mogelijk is. In recente
experimenten onder leiding van dr. M. Gi-
rard van het Pasteur Instituut te Parijs, werd
een tweetal chimpansees ingespoten met
onderdelen van het gpl60 van HIV. Bij
latere infectie met de homologe HlV-stam
leken de dieren tenminste een aantal maan-
den beschermd te zijn. Alhoewel al deze
experimenten herhaling en bevestiging be-
hoeven door andere onderzoeksgroepen,
lijken de resultaten toch aan te geven dat de
inductie van bescherming tegen HlV-infec-
tie in principe niet onmogelijk moet worden
geacht. Of het onderzoek dat op dit moment
wordt uitgevoerd ook praktisch tot een
werkzaam en op grote schaal bruikbaar
vaccin voor de mens zal leiden, is nog niet
te voorspellen. Dat een dergelijk vaccin
zeker nog een aantal jaren op zich zal laten
wachten staat echter vast.

\' Dr. A. D. M. E. Osterhaus, Rijksinstituut voor
Volksgezondheid en Milieuhygiene (RIVM),
Postbus I, 3720 BA Bilthoven.

Edgar M. Church, Cheryl J. Mehlhaff,
Amiya K. Patnaik. Colorectal adenocarci-
noma in dogs: 78 cases (1973-1984). J Am
Vet Med Assoc 1987; 191: no. 6.

Een retrospectieve studie van een relatief
grote serie van colorectale carcinomen le-
verde interessante gegevens op.
De belangrijkste klinische symptomen bij de
78 honden waren: tenesmus en bloederige
ontlasting.

Carcinomen van het rectum bleken frequen-
ter voor te komen dan die in het colon.
Proctoscopic en colonoscopic waren be-
langrijk voor het vaststellen van de uitbrei-
ding van de tumor(en).
De gemiddelde overleving zonder behande-
ling(aiieen biopsie) was 15 maanden. Ruime
lokale resectie of cryochirurgie gaven een
betere prognose (24 en 22 maanden). Bij
cryochirurgie werden vaak complicaties
waargenomen (prolaps, strictuur, etc.)
De slechtste prognose hadden honden met
annulair groeiende tumoren (1,6 mnd.);
dieren met een polypeuse tumor daarente-
gen leefden veel langer (32 mnd.). De meeste
honden werden afgemaakt wegens de lokale
tumor. W. Misdorp

In deze rubriek, die in principe open
staat voor elke auteur die zich op
specialistisch niveau met de dierge-
neeskunde van landbouwhuisdieren
en/of gezelschapsdieren bezighoudt,
wordt een brug geslagen tussen de
ee-ste- en tweedelijns diergenees-
kunde.

Er is sprake van praktische relevantie
en de bijdragen geven inzicht in de
diagnostiek en behandeling van verwe-
zen patiënten uit diverse disciplines.
Theoretische aspecten of nieuwe ont-
wikkelingen in de diergeneeskunde
worden eveneens belicht.

Er bestaat (in Nederland) meer dan vijfjaar
ervaring in het uitvoeren van de drievoudige
bekkenosteotomie bij honden, die doorge-
stuurd worden ter behandeling van heup-
dysplasie.

De door Barclay Slocum in 1983 in Neder-
land geïntroduceerde ingreep bestaat uit een
osteotomie van os pubis, os ischium en os
ilium, waarna het acetabulum over de kop
van de femur wordt gedraaid. Ter stabilisa-
tie fixeert men de osteotomie van het os
ilium met een plaat en eventueel de osteo-
tomie van het os ischium door middel van
een cerclage. In het dagelijks taalgebruik
geeft de term bekkenkanteling hondebezit-
ters een aardig idee van wat er bij deze
operatie met de heup(en) van hun hond
gebeurt.

In de jaren vijftig bestonden er al beschrij-
vingen van de drievoudige bekkenosteo-
tomie bij honden (onder andere Hohn et
ai). Het was evenwel de nieuwe modificatie
van Slocum die voor een echte doorbraak
in Nederland heeft gezorgd.
Er zijn door een beperkt aantal praktici in
de afgelopen vijfjaar ruim honderd honden
geopereerd. Aangezien in de loop van de tijd
is gebleken, dat het succes van de behande-
ling staat of valt met de juiste indicatie, lijkt
het me zinvol om vanuit bovengenoemde
ervaring nader in te gaan op de indicaties
en contra-indicaties van deze operatie. (Zie
ook het artikel van K. Crama, Tijdschr
Diergeneeskd 1988; 113; 21: 1181.)

Elke prakticus dient eerst een klinisch heup-
onderzoek te verrichten, wanneer daartoe
aanleiding bestaat. Dit onderzoek kan be-
staan uit de volgende onderdelen:

1. Anamnese (duur en mate klachten, een-
zijdig of beiderzijds, verwantschap etce-
tera).

8. Is de heup er in rugligging uit te druk-
ken? Bepaal in dat geval de hoek ten
opzichte van de loodlijn op de tafel.

9. Onder welke hoek is de heup vervolgens
weer terug in zijn kom te manipuleren?

10. Röntgenonderzoek. Positie 1. (eventu-
eel positie II en de zogenaamde \'DAR-
view\' volgens Slocum).

11. Onderzoek van andere gewrichten in
verband met leeftijd en raspredispositie
(met name elleboog en schouder).

4. Soms bij een fraktuur van het acetabu-
lum ter verkrijging van meer stabiliteit,

De primaire indicatie voor de bekkenkan-
teling is heupdysplasie, vooral bij honden
tussen de vier en acht a tien maanden. Op
deze leeftijd bestaat er meestal nog geen
arthrotisch veranderde heupkop en nog
geen door osteophytvorming dichtgeslibde
heupkom. Met name bij een afgevlakt ace-
tabulum is de prognose van de bekkenosteo-
tomie minder gunstig. Men beoogt immers
de kop over de kom te draaien. Er dient dan
wel een kom aanwezig te zijn.
Een bekkenosteotomie kan het best uitge-
voerd worden bij milde tot gematigde vor-
men van heupdysplasie. Bij ernstiger vor-
men van subluxatie of zelfs complete
dislokatie, wordt de prognose beduidend
gematigder.

De bekkenosteotomie is een prima instru-
ment om chronisch deformerende arthritis
(arthrose) te voorkomen door het verbete-
ren van de stabiliteit van het heupgewricht.
Daarvoor dient de ingreep gedurende de
groei van het dier te worden uitgevoerd,
teneinde maximaal effectief te zijn.
In principe is leeftijd niet de bepalende
factor om een bekkenosteotomie uit te voe-
ren, maar wèl de conditie van de gewrichts-
oppervlakten en de mate van degeneratie die
is opgetreden in het heupgewricht. Bij ou-
dere honden raakt het acetabulum gevuld
door osteophyten, omdat het degeneratieve
proces al langer aanwezig is. Dit veroor-
zaakt een verlies aan congruentie van de
femurkop en acetabulum. De grotere acti-
viteit van jonge honden veroorzaakt vaak
meer trauma aan de heup en daardoor een
snellere ontwikkeling van het degeneratieve
proces. Vroege herkenning van heupdyspla-
sie is derhalve noodzakelijk voor het welsla-
gen van de ingreep.

Bij traumatische heupluxaties bij honden
met heupdysplasie is de prognose van zowel
dc conservatieve als de operatieve behande-
ling in het algemeen ongunstig. De drievou-
dige bekkenosteotomie kan de behandeling
van deze heupluxaties wel tot een succes
maken, omdat de kans op een herluxatie
daarmee veel kleiner wordt.

1. Klinisch geen klachten, maar röntgeno-
logisch wel afwijkingen zichtbaar. Wan-
neer er functioneel geen klachten be-
staan, dient men niet te opereren.

Als er röntgenologisch sprake is van sub-
luxatie, maar de hond geen klachten ver-
toont, dient men in het algemeen niet te
opereren. Wanneer men echter op korte
termijn klachten verwacht, omdat bij het
klinisch onderzoek een duidelijk instabiel
gewricht aanwezig blijkt te zijn, kan het
raadzaam zijn toch te opereren teneinde het
ontstaan van klachten te voorkomen.

Bekkenosteotomie is niet geïndiceerd wan-
neer er voldoende bruikbaar gewrichtsop-
pervlak aanwezig is om congruentie te ver-
krijgen. Wanneer er veel osteophytvorming
in acetabulum en op/aan de femurkop is
ontstaan, kan de ingreep zelfs leiden tot een
toename van de pijn en bovendien tot een
vermindering van de beweeglijkheid van het
heupgewricht. Dit laatste treedt in zijn al-
gemeenheid na iedere ingreep in meer of
mindere mate op, maar leidt normaal ge-
sproken niet tot functionele problemen. Dat
is wel het geval bij incongruentie.
Het is ook belangrijk om te weten of de
heupdysplasie veroorzaakt wordt door een
onvoldoende dorsale rand van het acetabu-
lum, dan wel door anteversie van de femur.
In beide gevallen is de prognose minder
gunstig.

Doet men een bekkenosteotomie bij honden
met anteversie van de femur, dan kan dat
resulteren in een ernstige interne rotatie van
het been.

Bij een totaal van 57 bekkenkantelingen
deden zich driemaal complicaties voor. Een-
maal betrof het een hond, die postoperatief
niet kon plassen, hetgeen zich na een aantal (jCIcZ^H
dagen catheteriseren spontaan herstelde. In
een ander geval liet twee dagen na de ingreep
de plaat op het ileum los. Deze werd op-
nieuw vastgezet.

De derde complicatie die we tegenkwamen
was ernstiger. In dit geval bleef het beoogde
effect na de kanteling achterwege ten ge-
volge van een te afgeplat acetabulum. De
heup van deze hond bleef geluxeerd.
Een klinisch succes bereikten we derhalve
bij op een na alle operaties. De 57 bekken-
kantelingen werden uitgevoerd bij 34 hon-
den (23 honden tweezijdig; 11 honden een-
zijdig).

\'Voorstel voor een verordening (EEG) van de
Raad inzake de bescherming van dieren tijdens
het vervoer\'.

(Rapporteur: P. Storie-Pugh- Verenigd Konink-
rijk - diverse werkzaamheden)

Hoge eisen ten aanzien van de bescherming
van dieren tijdens het vervoer zijn in econo-
misch opzicht verantwoord, en het Comité
is dan ook van mening dat controles op het
welzijn van dieren die in plaats van contro-
les aan de binnengrenzen worden ingesteld,
naar behoren uitgevoerd moeten worden
om verstoring van de handel tegen te gaan.
Er wordt op gewezen dat de Commissie haar
voorstellen in de vorm van een verordening
(en niet een richtlijn) heeft gegoten. Een
verordening biedt meer wettelijke zekerheid

Nog altijd zijn er dierenartsen, die adviseren
röntgenfoto\'s te maken wanneer honden
volgroeid zijn. Een gangbaar advies luidde
honden röntgenologisch te laten onderzoe-
ken na een leeftijd van 12 maanden; een
eventuele beoordeling door de HD-commis-
sie zou dan gelijkertijd plaats kunnen vin-
den. Het moge duidelijk zijn, dat honden
met klachten, die bij heupdysplasie passen,
het meest gebaat zijn bij een zo spoedig
mogelijke behandeling. Als advies kan gel-

den juist zo snel mogelijk röntgenfoto\'s te
maken bij honden met klinische klachten,
teneinde een prognostisch veel beter resul-
taat te bereiken door middel van de drievou-
dige bekkenosteotomie.
De honden die tot dusver op zeer jonge
leeftijd zijn geopereerd (dat wil zeggen tus-
sen de vier en zes maanden) hebben allen een
uitstekend resultaat te zien gegeven. Na deze
leeftijd neemt de arthrose een aanvang en
deze beïnvloedt zoals gezegd de prognose in
nadelige zin.

Conclusie

De ideale patiënt is de jonge hond (4 maan-
den tot 1 jaar) met een voldoende diep
acetabulum en een gave heupkop, die kli-
nisch duidelijke HD-klachten heeft ten ge-
volge van een meer of mindere subluxatie,
waarbij osteo-arthrotische veranderingen
nog niet of nauwelijks aanwezig zijn (zie
foto 1).

J. Kaandorp\'

Drs. J. Kaandorp, dierenarts, p/a Dierenkliniek Stokhasselt, Strausslaan 118, 5011 KJ Tilburg.

omdat hiervoor geen nationale uitvoerings-
bepalingen vereist zijn, maar kan wel pro-
blemen opleveren voor lid-staten die reeds
een gedetailleerde wetgeving op het gebied
van vervoer binnen hun land kennen. Deze
nationale wetten moeten dan namelijk te-
ruggedraaid worden, ook al zijn zij mis-
schien uitvoeriger dan de EG-wetgeving en
hebben zij ten aanzien van dieren jarenlang
een goede juridische bescherming geboden.
Het Comité is van mening dat de chauffeur
in het wegvervoer een zeer belangrijke rol
speelt bij het waarborgen van het welzijn
van de dieren. Deze dient dan ook verstand
van dierenverzorging te hebben. Dit moet,
met name wanneer het om lange reizen gaat,
blijken uit een certificaat.

Het Comité stemt in met het Commissie-
voorstel. Het is evenwel gekant tegen het
voornemen van de Commissie om de invoer
van BST of van produkten van met BST
behandelde dieren tijdens de evaluatieperi-
ode nog niet te verbieden.
Dit advies is met vrijwel algemene stemmen
(3 onthoudingen) goedgekeurd.

Dat de alternatieve geneeswijzen steeds meer in
zwang raken, behoeft geen betoog. Het bijzon-
dere van de homeopathie in deze, is dat de
toepassing ervan vrij eenvoudig lijkt te zijn. De
middelen zijn goedkoop en kennen nauwelijks
bijwerkingen. Zelfs collegae die \'er niet in gelo-
ven\' of geen ervaring hiermee hebben, schrijven
met een gerust hart een complex-preparaat voor:
baat het niet, dan schaadt het niet en de cliënt is
tevreden met iets alternatiefs. Een dergelijke
benadering doet de homeopathie geen goed. \'Als
deze collegae of de leek naar een homeopathisch
geneesmiddel grijpen, dan kan dit maar beter
begeleid worden\' redeneert Atjo Westerhuis en
schreef dus het meest complete homeopathieboek
over de hond dat ooit geschreven is.

Compleet is dit boek zeker te noemen. Westerhuis
neemt aan dat de klinische benadering (in tegen-
stelling tot de klassieke) van de ziektegevallen het
meeste succes heeft in de homeopathie. .Achter-
eenvolgens komen gedrag, de huid, het bewe-
gingsapparaat, de voortplanting, het spijsverte-
ringskanaal, de ademhalingswegen, de urine-
wegen, het oog, het oor en de ontstekingsver-
schijnselen aan de orde. De vele middelen die hier
genoemd worden vormen een ware kaleidoskoop.
Terecht wordt begonnen met gedrag en type,
omdat velerlei kwalen bij mens en dier hieraan
gerelateerd zijn. Het type-middel is veelal de
sleutel tot een complete genezing. Maar ook de
lokale ziektebeelden krijgen ruime aandacht en
Westerhuis geeft nauwkeurig aan wanneer de
hulp van de dierenarts noodzaak is.
Niet alleen homeopathisch, maar ook allopa-
thisch mag dit boek een leidraad zijn door de vele
onderscheiden die er gemaakt worden bij de op
elkaar gelijkende symptomen. De 10 stappen
voor diagnose en behandeling van huidklachten
zou iedere dierenarts in zijn hoofd moeten heb-
ben. Een simpele differentiatie als alopecia, Pru-
ritus, dermatitis of eczeem is homeopathisch
gezien onvoldoende: 44 verschillende geneesmid-
delbeelden helpen de leek de huidproblemen te
onderscheiden.

Daarmee kom ik bij een bezwaar van dit boek:
de hondebezitter/leek voor wie dit is geschreven
dreigt overstelpt te worden met namen, sympto-
men en geneesmiddeldiagnoses. \'Als de nieuwe
symptomen niet passen in de \'Wet van Hering\'
moet u zonder aarzelen uw dierenarts raadplegen\'
is de laatste zin van dit werk, die er definitief op
wijst dat kennis van de materia medica èn theorie
noodzaak is. Noodzakelijk om onderscheid te
kunnen maken en niet de fout in te gaan door
enkel een paar symptomen te gebruiken. De
homeopathie is niet eenvoudig en zal dit ook
nooit worden. Een dierenarts die zonder kennis
van de homeopathie aan dit boek begint zal al
gauw uitzien naar de eerstvolgende cursus A of
B en dit mag dan een voordeel heten.
Toch is de uitleg in dit boek helder. De overzich-
telijkheid is buitengewoon: goed opgezet en ver-
luchtigd met praktijkverhalen en tekeningen. Er
is hier een hele berg werk verzet en de homeo-
pathisch werkende dierenarts kan met deze gege-
vens de eigen ervaringen verifiëren en nieuwe
ideeën opdoen. Hem of haar wil ik dit boek dan
ook van harte aanbevelen.
Rest mij nog een paar storingen te melden om te
vermijden in de volgende druk: \'het ontstaan van
een ongeneeslijke Cushing bij langdurig toedie-
nen van corticosteroïden\', \'lenscataract\' en \'sper-
ciebonen\'.

Bij het lezen van de reacties van Mr. Abra-
hams beving mij even de vrees dat ik Grieks
spreek of schrijf, maar dagelijkse ervaring
in mijn omgeving leert mij dat dit niet het
geval is. Dus zou ik hem de woorden van
de grote Wim Kan willen aanbevelen: \'Blijf
er nou even bij, anders hebt u er niks an!\'.
Omdat te vergemakkelijken zal ik een po-
ging wagen een uitstapje te doen naar zijn
eigen vakgebied.

Onder Mr. Abrahams\' aanpak ligt de rede-
nering \'de aanval is de beste verdediging\'.
Als je eigen boodschap geen inhoud heeft,
stel dan je opponent voor als een beperkt
persoon met slechts één visie op de aanpak
van een probleem, en hij/zij is daarmee
minder of on-geschikt over andere kanten
te oordelen.

Het zal de lezer echter niet ontgaan zijn dat
de pro\'s en contra\'s van de chirurgische
versus medicamenteuze behandeling door
mij in het geheel niet ter discussie gesteld
zijn. De eerste zin uit Mr. Abrahams\' reac-
tie: \'Met genoegen stelden wij vast dat Dr.
Poll naast opereren thans (cursivering van
mij; P.) ook de mogelijkheid van medica-
menteuze behandeling aanvaardt\' slaat dan
ook werkelijk nergens op. Ik doe dit, zoals
elke dierenarts, al sinds mijn afstuderen.
Wèl vraag ik mij af of het verstrekken van
Arthroluxyl onder de kwalificaties \'medica-
menteus\' en \'behandeling\' kan vallen. Mijn
vraag richtte zich op de onderbouwing van
claims die in een reclamecampagne breed
uitgemeten zijn en in elk Tijdschrift voor
Diergeneeskunde nagelezen kunnen worden
in de advertentiesectie, voor zover men ze
niet via de radio in het oor getoeterd krijgt
of als fotokopie van een krante-artikel in de
apotheek krijgt uitgereikt bij het ons drop.
Nog boeiender is dat een bekend juridisch
principe geschoffeerd wordt: \'Wie stelt moet
bewijzen\'. Als Apharmo grootse wapenfei-
ten claimt zal de firma zelf op de proppen
moeten komen met argumenten. Het druist
tegen ieder gevoel voor logica in dit niet te
doen, en vervolgens van de vragensteller te
verlangen dat hij/zij de bewijsvoering le-
vert.

Als oud-redactielid van dit Tijdschrift is mij
bekend dat deze pagina\'s èn de tijd van de
lezers kostbaar zijn. Ik zal niet verder mee-
werken aan een bekend reclame-principe
\'het geeft niet hoe ze over je praten, als ze
maar over je praten\' en sluit mijn bijdragen
af met een term uit een kaartspel: \'Pas, ken
\'m en wacht op beter\'.

Gaarne wil ik reageren op het artikel in het
Tijdschrift van I december 1989 (Tijdschr
Diergeneeskd 1989; 114 (23): 1202-8) waarin
verslag wordt gedaan door de heren Vaar-
kamp en Hoff van een onderzoek naar het
functioneren van dierenartsenpraktijken.
Het zij verre van mij, als leek op dit gebied,
kritiek te hebben op de methoden waarop
men een dergelijk onderzoek houdt en de
conclusies die men er uit trekt.
Graag wil ik echter nog een paar conclusies
toevoegen:

— In een land waar 95% van de responden-
ten de voorkeur geeft aan een distributie van
diergeneesmiddelen door de dierenartsen-
praktijk is er geen ruimte voor een bloeiende
lekenhandel in diergeneesmiddelen.

— Als 90% van de cliënten vindt, dat er
ruim voldoende aandacht wordt besteed
aan hun problemen, dan is er geen plaats
voor een autobaan-dierenarts en iemand die
zich ergens vrij wil vestigen, kan dit nu toch
echt wel helemaal vergeten.

— In het dorp waar ik vroeger woonde,
stond er bij een van de smeden de volgende
spreuk op de balk: vae cum benedixerent
vobis homines.

De afgelopen jaren is er een groep van
farmacologisch actieve stoffen, namelijk de
bèta-agonisten die qua werking gelijken op
adrenaline en noradrenaline, regelmatig in
het nieuws gekomen doordat deze worden
gebruikt als groeibevorderaars bij slachtdie-
ren. De bèta-agonisten zijn stoffen die regel-
matig worden toegediend aan humane pa-
tiënten die lijden aan CARA.
Ook in de veterinaire praktijk worden der-
gelijke middelen gebruikt bij longaandoe-
ningen. Bij dieren blijken deze middelen bij
een hogere dosering dan wat therapeutisch
gebruikelijk is, een aantal nevenwerkingen
te hebben die economisch gezien erg interes-
sant zijn.

Dieren die op een dergelijke manier zijn
behandeld, hebben een hoger slachtgewicht,
een betere spier/bot verhouding en zijn
minder vet.

Omdat er een verschuiving plaatsvindt van
vetvorming naar spierweefselvorming
noemt men deze stoffen ook wel herverde-
lers.

De stof die in deze het eerst werd genoemd
was Clenbuterol. Deze stof is toegestaan als
therapeuticum, maar niet als herverdeler.
Omdat echter is gebleken dat deze stof
veelvuldig werd gebruikt als herverdcler bij
kalveren heeft de overheid een aantal maat-
regelen genomen die deze toepassing moet
doen voorkomen.

1. Bij kalveren mag het middel slechts tot
een bepaalde leeftijd worden toegediend
voor therapeutische doeleinden, dus met
een relatief lage dosering. Hierdoor
wordt het als herverdeler oninteressant.

2. Controle in slachthuizen waarbij het
aantonen van Clenbuterol in urine bij ^
3 ppb Clenbuterol leidt tot afkeuring.

Zoals in het voorgaande reeds geschetst, is
er een hele groep bèta-agonisten. Omdat al
deze stoffen min of meer potentiële herver-
delers zijn heeft de Veterinaire Hoofdin-
spectie het RIVM dan ook opgedragen een
multimethode te ontwikkelen voor de op-
sporing van bèta-agonisten in diverse sub-
straten (vlees, melk, voeder, urine, etc.).
In de zomer van 1989 is dit onderzoek
gedeeltelijk afgerond en kon een methode,
die gebaseerd is op immuno-affiniteitschro-
matografie/gaschromatografie-massaspec-
tometrie, beschreven in RIVM-Rapport
388701007, worden toegepast.
Met deze methode kunnen gelijktijdig Clen-
buterol, Salbutamol, Terbutaline, Carbute-
ral en Rirbuterol worden aangetoond.
Bij een surveillance-onderzoek dat uitge-
voerd werd bij vleeskalveren bleek dat van
de 10 onderzochte monsters maaginhoud er
5 positief waren op Salbutamol.
Salbutamol is een stof die niet als dierge-
neesmiddel is toegelaten en derhalve verbo-
den voor toediening aan dieren.
Deze bevindingen waren voor de Veteri-
naire Inspectie aanleiding om in samenwer-
king met de AID een onderzoek in te stellen
bij de veevoederfabrieken die aan deze kal-
vermesters voer hadden afgeleverd en bij de
mesters die de kalveren aan het slachthuis
hadden afgeleverd.

In totaal werden 111 monsters urine en
veevoer onderzocht. Van deze monsters ble-
ken 11 positief te zijn op Salbutamol.
De positieve monsters werden aangetroffen
bij een veevoederfabriek en bij een aantal
mesters dal voeder van deze fabriek betrekt.
Tegen de betreffende veevoederfabriek zal
proces-verbaal worden opgemaakt, waarbij
overtreding van artikel 2 van de Diergenees-
middelenwet ten laste zal worden gelegd.
Tevens is de Vleeskeuringswet aangepast,
waardoor een onderzoek naar de aanwezig-
heid van verboden stoffen bij slachtdieren
verplicht wordt gesteld indien op grond van
informatie, al dan niet verkregen bij de
keuring voor het slachten, er aanwijzingen
bestaan dat deze stoffen zijn toegediend.
Ingeval deze verboden stoffen worden aan-
getoond, dient het betreffende dier te wor-
den afgekeurd om te voorkomen dat het
vlees van dieren, die met dergelijke stoffen
zijn behandeld, in consumptie kan worden
gebracht.

De prijs alternatieven dierproeven 1989 van
het Ministerie van WVC, groot ƒ 5000,—, is
dit jaar toegekend aan de heer F. Schling-
mann. De heer Schlingmann is werkzaam

bij Duphar B.V. te Weesp. De prijs wordt
jaariijlcs toegekend aan een proefdierverzor-
ger, biotechnicus of analist ter beloning van
initiatieven, praktische wenken en sugges-
ties die leiden tot vermindering, verfijning,
vervanging van dierproeven of tot verbete-
ring van het welzijn van proefdieren. Toe-
kenning geschiedt op voorstel van een com-
missie onder voorzitterschap van prof dr.
L. F. M. van Zutphen.
De heer Schlingmann heeft verschillende
bijdragen geleverd aan de verbetering van
levensomstandigheden van proefdieren. Zo
heeft hij bij de instelling waar hij werkzaam
is een centrale dierenbank opgericht, waar-
door een vermindering in het diergebruik
van dieren werd verkregen. Voorts heeft hij
op het gebied van de huisvesting van proef-
dieren aanpassingen ontworpen die het wel-
zijn der dieren gunstig beïnvloeden.
Zijn voorstellen tot verbetering van huisves-
ting hebben geleid tot enkele nationale en
internationale publikaties.
De prijs werd op woensdag 1 november
1989 aan de heer Schlingmann uitgereikt
tijdens de Biotechnische Dagen in Apel-
doorn door prof drs. H. Rozemond, Hoofd
van de Sectie dierproeven van de Veterinaire
Hoofdinspectie.

In Nederland kwamen in de periode van 16 t/m
30 november de volgende aantallen gevallen van
besmettelijke dierziekten, waarvan aangifte ver-
plicht is, voor:

11 Klinische Avond \'De Wagenrenk\', Motel
West-End (Arnhem); 20.00 uur (pag. 21).

13 Symposium \'Biologie en Gedrag\', Agora
Congrescentrum, Lelystad; 10.00 uur (inl.:
CDI 03200-73208). (pag. 1209)

15—19 Course: \'Critical care with medical and
surgical management\'. Gran Canaria
(Spain) (inl. R. Lundberg, Lund (Sweden),
tel. 46-46-150200).

16 Werkgroep Pluimvee Noord-Oost (Gezond-
heidsdienst v. Dieren, Zwolle; 14.00 uur).

16 Gez.dienst v. Dieren Noord-Brabant/Afd.
Noord-Brabant van de KNMvD, werkverga-
dering kleine huisdieren, aanvang 20.15 uur,
gebouw Gezondheidsdienst.

20 Regionale VDA/PAO-D middag Noord-
Brabant; Omgeving Eindhoven, (contact op-
nemen met contactpersoon). Contactper-
soon: H.M. van Doremalen-Dral, Ant.
Coolenstraat 1,5268 BN Helvoirt. Aanvang:
13.00 uur.

24 Excursie van de Afd. Noord-Brabant van de
KNMvD naar C.H.V. te Veghel. Aanvang
14.30 uur.

25 Landbouwkundig Kring Utrecht. Discussie-
avond over \'Techniek en ethiek in de dierlijke
biotechnologie\'. De Bilt (pag. 21).

26—28 SSVM, SDF, NSAVA, FVSAP: 4th.
Nordic Symposium Preventive measures,
Stockholm.

30—31 PAO-D: Automatisering gezelschaps-
dierenpraktijk (of 8 februri)(praktijk).

1 Gez.dienst v. Dieren Noord-Brabant/Afde-
ling Noord-Brabant van de KNMvD, werk-
vergadering paard, aanvang 20.15 uur, ge-
bouw Gezondheidsdienst.

1 Groep Geneeskunde van het Rund KNMvD.
Wetenschappehjke bijeenkomst over
\'Wormpreventie en Immuniteit\' (pag. 43).

5—6 PHLO Wag.: Bedrijfsbegeleiding en pre-
ventie gezondheidszorg in de melkveehoude-
rij Den Bosch (inl.: tel. 08370-84093/84094).

6 Bijeenkomst werkgroep kleine huisdieren
van de afdelingen Groningen-Drenthe en
Friesland van de KNMvD. Mw. dr. A. A. M.
E. Lubberink, 20.00 uur Gezondheidsdienst
voor Dieren in Noord Nederland te Drach-
ten.

14 Groep Geneeskunde Gezelschapsdieren
KNMvD. Ledenvergadering. Biltse Hoek,
De Bilt, aanvang 20.00 uur.

15 Groep DIB KNMvD. Alg. ledenvergadering
en symposium over \'PR in de praktijk\',
\'Reehorst\', Ede (pag. 43).

15 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Ledenverga-
dering. Paviljoen Molenwijk, aanvang 20.00
uur.

19—20 PHLO Wag.: Bedrijfsbegeleiding en pre-
ventie gezondheidszorg in de melkveehoude-
rij Den Bosch (inl.: tel. 08370-84093/84094).

20 Werkgroep Pluimvee Noord-Oost (Gezond-
heidsdienst V. Dieren, Zwolle; 14.00 uur).

20 Gez.dienst v. Dieren Noord-Brabant/Afde-
ling Noord-Brabant van de KNMvD, werk-
vergadering schaap/geit, aanvang 20.15 uur,
gebouw Gezondheidsdienst.

23—24 Symposium \'De toekomst van de wilde
hoenderachtigen in Nederland\'; Wageningen
(inl.: tel. 033-619841) (pag. 1259).

28—3 maart. VII. Tagung über Vogelkrankhei-
ten der DVG-Fachgruppe, München
(Schwerpunkte: Tauben, Tier- und Arten-
schutz, Futtermittelbewertung).

2—3 Advanced Trainig Center for Small Ani-
mal Medicine, Seminar: \'Cardiopulmonary
diseases: New approach to diagnosis and
therapy\', Antwerp (pag. 1068).

6—8 PHLO Wageningen. Achtergrond en ge-
bruik van economische modellen en expert-
systemen ter ondersteuning van manage-
mentbeslissingen op melkvee- en
varkensbedrijven, Wageningen (inl. tel.
08370-84093/84094).

8 Gez.dienst v. Dieren Noord-Brabant/Afde-
ling Noord-Brabant van de KNMvD, werk-
vergadering rund, aanvang 20.15 uur, ge-
bouw Gezondheidsdienst.

13 Werkgroep Pluimvee Noord-Oost (Gezond-
heidsdienst V. Dieren, Zwolle; 14.00 uur).

16 Symposium \'Ziekte, niet alleen bij mensen\',
onder auspiciën van de Cie. Geneeskunde
der KNAW.

23—30 15e Wereldcongres WSAVA-AAHA,
San Francisco (inl.: prof. dr. J. Gajentaan,
tel. 030-531705) (pag. 1268).

27 Gez.dienst v. Dieren Noord-Brabant/Afde-
ling Noord-Brabant van de KNMvD, werk-
vergadering varken, aanvang 20.15 uur, ge-
bouw Gezondheidsdienst.

3—4 PHLO Wag.: Stress en adaptie bij proef-
en landbouwhuisdieren, Wageningen (inl.:
tel. 08370-84093/84094).

3—5 PHLO Wag.: Recente ontwikkelingen in
de varkens- en pluimveefokkerij, Wagenin-
gen (inl.: tel. 08370-84093/84094).

10 Werkgroep Pluimvee Noord-Oost (Gezond-
heidsdienst V. Dieren, Zwolle; 14.00 uur).

12 Gez.dienst v. Dieren Noord-Brabant/Afde-
ling Noord-Brabant van de KNMvD, werk-
vergadering pelsdieren, aanvang 20.15 uur,
gebouw Gezondheidsdienst.

24 Gez.dienst v. Dieren Noord-Brabant/Afde-
ling Noord-Brabant van de KNMvD, werk-
vergadering kl. huisdieren, aanvang 20.15
uur, gebouw Gezondheidsdienst.

26—28 Course: \'Non-plating techniques in
fracture repair and bone realignment\', Lund
(inl. R. Lundberg, Lund (Sweden), tel. 46-46-
150200).

Bij hel schrijven van deze overwegingen
scheiden ons nog eniiele welcen van het be-
gin van een nieuw jaar. Terugbiikicende op
1989 ontstaat het gevoel een druk jaar ach-
ter de rug te hebben met problemen, die
keer op keer onze volle aandacht hebben ge-
vraagd: veterinaire apotheek, vleeskalveren-
problematiek, arbeidsmarktsituatie,
NOVAD, biotechnologie, BST, opleiding
dierenarts, contributie, oprichting van een
Commissie PR en Statistiek, FVE. Zie daar,
een greep slechts uit de vele aandachtsgebie-
den die onze besturen en ons secretariaat
permanent bezig houden. Iedere keer weer
blijkt, dat vele problemen in elkaar grijpen
en daarmede de gehele diergeneeskunde, na-
tionaal en internationaal, bestrijken.
De vaak gehoorde stelling dat de KNMvD
voornamelijk de belangen van de praktici
zou behartigen is dan ook onjuist.

De samenleving vraagt steeds meer naar de
visie van de dierenartsen over zo uiteenlo-
pende themata als dierenwelzijn, milieu-
belasting, volksgezondheids-aspecten, bio-
technologie, diergeneesmiddelendistributie,
Europese eenwording en opleidingscriteria.
Indien deze visie op dit moment nog niet
wordt gevraagd, toch zal de dierenarts zich
er in toenemende mate al mee bezig moeten
houden. Dit kan door middel van goede op-
leiding, nascholing, training, symposia en
cursussen worden bevorderd.

Als u dit leest is het laatste decennium van
deze eeuw begonnen. Een decennium, gedu-
rende welke de zojuist genoemde problemen
en zeer waarschijnlijk nog vele andere, die
wij nog amper of helemaal niet kennen, een
grote rol zullen spelen. Hierbij zal de des-
kundigheid van het gehele veterinaire corps
- een deskundigheid, die in Europa en de
wereld buiten kijf staat - behouden en ver-
der uitgebouwd moeten worden.

Het bijhouden en uitbreiden van kennis, het
handelen volgens de Code en de algemeen
geldende regels zijn de basis voor het bevor-
deren van de diergeneeskunde, één van de
primaire doelstellingen van onze beroeps-
vereniging. Dit alles is op weg naar 2000 te
realiseren onder de voorwaarde dat wij alle
aandacht besteden aan onze solidariteit.
Kritiek, negatieve beoordelingen, afwij-
kende zienswijze - heeft ieder bestuur nodig.
Het kan er zijn voordeel mee doen. Echter
door opzegging van hel lidmaatschap of
door helemaal geen lid te worden sluit men
zich uit, doet men niet mee en brengt men
schade toe aan ons streven naar solidariteit.

Wij zijn een goed georganiseerde beroeps-
groep, wij beschikken over veel deskundig-
heid, diergeneeskundig Nederland spreekt
zonder twijfel een woordje mee in de wereld.
Laten we dit laatste decennium ingaan met
het voornemen deze verworvenheden te be-
houden en te versterken.
Namens het Hoofd- en Algemeen Bestuur
van de KNMvD wens ik u allen in uw per-
soonlijk- en uw beroepsleven een gelukkig
1990.

Naar aanleiding van de recente in werking-
treding van de Wet Wapens en Munitie,
waarbij bepaalde stroomstootwapens wer-
den verboden en voor het bezit van andere
soorten een vergunning nodig was, zijn er
vele reacties (onder andere van de
KNMvD) naar het Ministerie van Justitie
gegaan. Dit heeft de Minister van Justitie
doen besluiten een uitvoeringsvoorschrift
van de Wet Wapens en Munitie zodanig
aan te passen dat aan het gebruik van elec-
trische veedrijvers geen wettelijke beper-
kingen meer worden gesteld.
Aan de toelichting op het aangepaste uit-
voeringsbesluit en aan een daarop betrek-
king hebbend schrijven van het Ministerie
van Justitie ontlenen wij het volgende:

\'In beginsel blijven de electrische stroom-
stootwapens verboden, maar dit verbod
geldt niet voor de stroomstootwapens die
worden vervaardigd of verhandeld door
bedrijven in de agrarische sector en die
welke worden vervoerd (ook over de
grens), gedragen of voorhanden worden
gehouden door personen die kunnen aan-
tonen daarbij een redelijk belang te heb-
ben in verband met de uitoefening van de
veehouderij, het transport of de medische
behandeling van vee. Deze aanpassing be-
oogt het mogelijk te maken dat veehou-
ders, veetransporteurs en bijv. personeel in
slachthuizen en dierenartsen in verband
met de uitoefening van hun werk de be-
schikking kunnen hebben over een electri-
sche veedrijver (zowel de korte als die
welke meer de vorm van een wapenstok
hebben), zondat dat zij aan allerlei admini-
stratieve verplichtingen hoeven te voldoen.
Deze regeling geldt echter slechts indien
degenen die een dergelijk voorwerp in zijn
bezit heeft, tegenover de politie aanneme-
lijk kan maken dat daarmee een redelijk
belang is gediend. Of dat het geval is, zal
door de politie steeds in het licht van de
concrete omstandigheden worden beoor-
deeld.

De veehouder of andere bezitter zal dan
ook zorgvuldiger met het voorwerp moe-
ten omgaan dan hij in het verleden gewend

was. Zo zal hij het voorwerp slechts mo-
gen dragen (hetgeen inhoudt: oningepakt
bij zich hebben) indien hij daadwerkelijk
met vee bezig is. Na afloop van het werk
zal hij het deugdelijk ingepakt (bijv. in een
gesloten tas) moeten vervoeren (het los in
de auto of zelfs in het dashboardkastje
hebben liggen, wordt door de wet be-
schouwd als dragen). Door het voorwerp
bij zich te dragen op momenten dat hij
daarbij geen redelijk belang heeft, handelt
hij in strijd met de wet en loopt hij alsnog
kans daarvoor geverbaliseerd te worden.
De regeling brengt tevens mee dat de ver-
koop van deze voorwerpen alleen mag ge-
schieden in de bedrijven die zich in het bij-
zonder richten op de verkoop van
agrarische produkten.\'

Het eerste Jaarcongres en Algemene Ver-
gadering van de jaren zal in de provin-
cie Zuid-Holland gehouden worden.
Na een zeer geslaagd Congres 1989 in het
donkere droge zuiden, zal de Jaarcongres-
commissie onder voorzitterschap van dr.
P. Leeflang er, volgens zijn zeggen, voor
zorgen dat het Congres 1990 een vochtig
karakter krijgt.

Hoewel dit niet zo moeilijk is voor een
provincie die grotendeels onder zeeniveau
ligt, is de Congrescommissie er in geslaagd
een accommodatie te vinden die ruim-
schoots boven zeeniveau is gesitueerd.
Voorafgegaan door een dieren(sport)dag
op 4 oktober 1990, verwacht de Congres-
commissie dat velen eens aan d\'n lijve wil-
len ondervinden wat nu die files zijn die
men kent van de autoradio en dat allen de
steven zullen wenden naar het westen om
zonder problemen te kunnen parkeren op
een gereserveerde parkeerplaats.
De 143-jarige Afdeling Zuid-Holland ver-
welkomt de 128-jarige KNMvD op 4, 5 en 6
oktober 1990!

Het \'Jaar 1949\' heeft de prettige gewoonte
ieder najaar bijeen te komen, waarbij de
leden vergezeld zijn van hun dames. Het
afgelopen najaar kreeg de bijeenkomst een
meer bijzonder karakter doordat het veer-
tig jaar geleden was dat de leden afstudeer-
den in de Veeartsenijkunde. De club om-
vat liefderijk al degenen die in het jaar
1949 zijn afgestudeerd en hoewel het me-
rendeel aankwam in 1941, werd ook een
aantal al eerder ingeschreven. Het afgelo-
pen jaar vierden zij dus allen een veertig-
jarig jubileum. Dat vieren gebeurde in
Wallis, Zwitserland, waar Gerard en Nettie
Gouda Quint een chalet hebben. In hun
tuin, op het grasveld rondom, speelde zich
een belangrijk deel van de feestelijkheden
af. Op 22 september 1989 kwamen daar 18
jubilarissen met hun dames bijeen voor
een aangeklede openingsborrel, waar een
jaar werd bijgepraat. Enkelen waren door
ziekte of invaliditeit niet in staat de reis te
maken. Het was prachtig weer en pas laat
in de avond vertrok een ieder naar zijn
nachtverblijf. De volgende ochtend verza-
melden wij ons bij stralend weer bij het
station van de Kühboden-Seilbahn, die
ons naar 2200 meter bracht, waar we alle-
reerst genoten van koffie en warme vlaai.
Daar konden we de zeil-parachutes en de

Delta-vliegers zien starten, die je in het dal
zo mooi tegen de lucht kunt zien zweven.
Vervolgens vertrokken tien personen voor
een wandeling van vier uur naar Bettmer-
alp, waar zij met de Seilbahn weer van het
plateau daalden en met de trein terugreis-
den. De rest van het gezelschap zocht al-
penplanten en Murmeltiere en daalde de-
zelfde weg terug. Tegen zes uur verplaatste
een ieder zich naar het dorp Mühlebach,
voor een aperitief en een diner dat voorna-
melijk bestond uit een typische Walliser
gerecht, dat \'Choleras\' heette. De volgende
ochtend was het weer schitterend weer èn
zondag èn wintertijd. Tegen twaalven kwa-
men wij wederom bijeen in de tuin van
Nettie en Gerard, waar we nu konden ge-
nieten van een aperitief, een originele Wal-
liser raclette en Schinken met aardappel-
sla. Alles voortreffelijk en rijkbesproeid
met wijn — gekoeld in gletscherwater —
en zonneschijn. Twee originele Alp-blazers
lieten zich horen, een kinderkoortje zong,
en de buren en de Burgemeester kwamen
op bezoek. Deze vertelde dat hij een grote
gemeente bestierde, tot op het Jungfrau-
joch.

Het hoogtepunt van de namiddag was het
aanbieden van het \'geschenk van het jaar
1949\' aan Nettie en Gerard; een prachtige
zilverspar, die meteen werd geplant. In de
nacht hebben omwonende Zwitsers de
boom met slingers en zilveren bollen ver-
sierd!

De maandag hieraanvolgend gingen we al
vroeg met een sliert auto\'s de Grimselpas
op en nog iets verder naar de Oberaarsee
met een prachtig zicht op de gletscher.
Daarna daalden wij af in de richting Mei-
ringen naar het hoofdkantoor van de
\'Kraftwerke Innertkirchen\'. Zij hier ver-
meid, dat deze dag in haar geheel werd ge-
organiseerd door Jan Zerb, amateur geo-
loog, en dat hij dat goed heeft gedaan! In
het kantoor, in de hal bevindt zich een
deel — de kap — van een zeer grote ge-
ode, die gevonden is bij het boren in het
harde graniet onder de Unteraarsee, nodig
voor de constructie van de electrische cen-
trale. Men ziet grote, heldere kwartskris-
tallen, waarop rose fluorietkristallen zijn
gegroeid, de ondergrond is door een ko-
perverbinding groenig getint, alles prachtig
verlicht. De grote rest van deze kristallen-
knol zit nog, beschermd door glas en ook
verlicht, in de rots waar hij werd gevon-
den. We reden daar heen per bus, door een
stuk van de 120 km tunnel daarbeneden.
We zagen ook de turbines, de schakelaars
en de nooduitgang. Buiten stonden wij in
de kille wolken en reden rustig terug. Die
avond was er het slotdiner, goed verzorgd.
Er was muziek, er waren toespraken en wij
zongen het aloude repertoire. Het Comité
van Voorbereiding en Uitvoering was ge-
heel versleten; Nettie en Gerard Gouda
Quint, Hans Meiessen en Wim Nijhof.
Toen het licht werd was al een deel van het
gezelschap op weg naar huis, anderen ble-
ven nog wat. Allen hadden één gedachte:
het was een geslaagde viering van een jubi-
leum!

Op donderdag 1 februari 1990 wordt de
52e wetenschappelijke bijeenkomst van de
Groep Geneeskunde van het Rund gehou-
den. De middag wordt georganiseerd in
samenwerking met Pfizer B.V, terwijl het
onderwerp zal zijn: \'Wormpreventie en
Immuniteit\'.

Dr. ir. A. Kloosterman van de Vakgroep
Veehouderij van de Landbouwuniversiteit
Wageningen zal spreken over het onder-
werp \'Parasitaire immunologie\'.
Dr. F. H. M. Borgsteede van de afdeling
Parasitologie van het CDI te Lelystad zal
spreken over het onderwerp \'Wormboli en
immuniteit\'.

ProL dr. J. Vercruysse van de afdeling Pa-
rasitologie van de Diergeneeskundige Fa-
culteit in Gent zal spreken over \'Praktijk-
ervaringen met wormboli\'.
De bijeenkomst zal gehouden worden in
het Oudehand Congrescentrum, Grebbe-
weg 109, te Rhenen en begint om 14.00
uur. Na afloop van het wetenschappelijk
gedeelte zal een borrel en een koud buffet
worden aangeboden. De leden van de
groep ontvangen binnenkort een uitnodi-
ging met een antwoordkaartje, waarmee
men zich kan opgeven voor de middag.

De Groep DIB organiseert op 15 februari
1990 een middagsymposium in \'de Ree-
horst\' te Ede met als titel: \'Public Rela-
tions in de Praktijk\'.
Aanvang 14.00 uur.
Programma is als volgt:

Kosten: f25,-- Geïnteresseerden worden
gevraagd zich op te geven bij het secreta-
riaat van DIB: mevrouw drs. M. Buijnink,
Dorpsstraat 1, 6741 AA Lunteren, tele-
foonnummer 08388-4882, Postgiro num-
mer 2401306.

Er is plaats voor 100 personen, DIB-leden
hebben voorrang. Plaatsing geschiedt af-
hankelijk van tijdstip van opgave.

In het januarinummer van Veehouder en
Dierenarts (4e jaargang, nr. 1) komen de
volgende onderwerpen aan de orde:

— Gezondheidsaspecten van scharrelvar-
kens. Door mevrouw drs. H. M. van
Veen en drs. C. de Waal.

— Het belang van de varkenspestvrije sta-
tus in Nederland. Door drs. W. J.
Schoorlemmer.

— Praktische aspecten van de geitenzorg.
Door mevrouw F. M. Scheepens-Van
Lipzig.

Het aantal abonnementen is de laatste
maanden flink toegenomen. Dat is verheu-
gend. Verheugend is ook dat ruim drie-
kwart van de veehouders positief tot zeer
positief oordeelt over de inhoud van ons
voorlichtingsblad, zo blijkt uit een enquête
die het bureau Intomart Quantrum in op-
dracht van de Groep Praktici Grote Huis-
dieren en de AUV onder veehouders heeft
gehouden (zie Tijdschr Diergeneeskunde (I
december) 1989; 114: 1202-8). Ook blijkt
dat slechts 29% van de veehouders het
blad krijgt. Blijkbaar zijn er nog te weinig
dierenartsenpraktijken geabonneerd op
Veehouder en Dierenarts of hebben de die-
renartsenpraktijken die wel geabonneerd
zijn te weinig abonnementen.

Onder meer uit voornoemde enquête blijkt
dat het tijdschrift zichzelf heeft bewezen.
Geen reden overigens om zelfgenoegzaam
achterover te gaan zitten. De Redactie-
commissie doet haar uiterste best om de
kwaliteit zo hoog mogelijk te houden.
Twijfel niet meer: abonneer u op Veehou-
der en Dierenarts. Informeer bij het redak-
tiesecretariaat (Bureau van de KNMvD,
Geesje Rotgers, telefoon: 030-510111) wat
de spelregels zijn.

Qualifications: The DVM (or equivalent) degree
and substantial professional experience at a
School or College of Veterinary Medicine are
required.

Responsibilities: The Associate Dean for Vet-
erinary Medical Services serves as Director of
the Veterinary Medical Teaching Hospital, and
is responsible for providing administrative
leadership and coordination for all service activ-
ities of the College, including field services, ex-
tension, continuing education programs, and
activities of public service. In addition, he/she
supervises the Faculty Practice Plan and admin-
isters the residency and internship programs of
the College. The Associate Dean serves as a
member ofthe Dean\'s Council, the Hospital
Board, and the CVM Cabinet. He/she partici-
pates with the department heads and the Dean\'s
Council in the development of program priori-
ties and service budgets.

Availability date: Position is now open.
Application procedure: Submit current curricu-
lum vitae with a statement of your teaching, re-
search, and service experiences, and goals. In-
clude the names and addresses of three persons
who, upon contact, would be willing to provide
an evaluation of your qualifications and abili-
ties to: Dr. J. E. Smallwood, Search Committee
Chairman, APR Department, College of Vet-
erinary Medicine, North Carolina State Univer-
sity, 4700 Hillsborough Street, Raleigh, NC
27606.

North Carolina State University does not dis-
criminate on the basis of race, sex, or handicap,
and is an Affirmative Action/Equal Opportun-
ity Employer. An offer of employment is con-
tingent upon verification of the individual\'s elig-
ibility for employment in the United States.

in onderstaand cursusprogramma is aangegeven
well<e cursussen reeds zijn volgeboekt; voor de
overige is reservering nog mogelijk.
Sterk overboekte cursussen worden zo spoedig
mogelijk herhaald. Degenen die op de wachtlijst
staan krijgen daarbij voorrang.

N.B. Deze datum is gewijzigd, dus niet op 20
januari 1990 zoals in het programmaboekje is
vermeld.

Praktische röntgenologie gez. dieren (f 370,—)
19 januari 1990 (Wageningen) (90/03)

N.B. Deze data zijn gewijzigd, dus niet op 18 en
19 januari 1990 zoals in het programmaboekje is
vermeld.

N.B. Deze datum is gewijzigd, dus niet op 19
januari 1990 zoals in het programmaboekje is
vermeld.

Praktische chirurgie elleboog en boeg (f 335,—)
(kleine huisdieren)
8 februari 1990(90/22)

Acute buik (f 195,—)
(kleine huisdieren)
16 februari 1990 (90/04)
16 maart 1990(90/25)
19 mei 1990 (90/26)

Nadere informatie over de cursussen PAO-D
kunt u vinden in ons cursusoverzicht van het
voorjaar 1990.

Inlichtingen: secretariaat PAO-Diergeneeskunde,
Postbus 140.31, 3508 SB te Utrecht.
Telefoon: 030-517374, bij geen gehoor: 030-
510111.

Voor het lidmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Engelshoven, Mevr. C. J. van; 1989; 3571 SJ Utrecht, Willem Schuylenburglaan 42.

Offerhaus, E. J.; 1989; Hainton. Lincolnshire LN3 6LW (Engeland), I Vicarage
Cottages.

Oostenbrug, B. D.; 1989; 8701 GM Bolsward, De Diken 18.
Stegeman, J. A.; 1989; 3524 JM Utrecht, Filipijnen 317.

Op 26 november 1989 overleed drs. J. Terpstra te Rekken.
Op 29 november 1989 overleed dr. R A. M. Guineé te Bunnik.
Op 30 november 1989 overleed drs. L. C. Pille te Stompetoren.

204 Back, iV.: 1987; 3981 ZJ Bunnik, Secretaris
de Jonglaan 40; tel. 03405-70768 (privé),
030-531323 (bur.); wet. medew. R.U. (F.D.,
vkgr. Alg. Heelkunde en Heelkunde der Gr.
Huisd.).

206 Bands, A. P. C.: 1955; 4702 HK Roosen-
daal, Van Weberiaan 2; tel. 01650-35456;
r.d.

209 Bie,./. de: 1958; 7913 AA Hollandscheveld,
Riegshoogtendijk 57; tel. 05284-3461
(privé), 2020 (prakt.); p.

212 Bongers, J. H.; 1980; 3981 BB Bunnik, Kon.
Julianalaan 26; tel. 03405-70751 (privé),
04116-739451 tst. 305 (bur.); d. bij G.v.D.
in N.-Brabant.

215 Breen, J.: 1985; 5432 AX Cuijk, Bereklauw
98; tel. 08850-15959 (privé), 12800 (prakt.);
p., geass. met P. H. A. M. van Maanen, D.
van der Meij en C. Willenborg.

215 Brinkhuis, Mevr. G. H. J. M.: 1975; 7152 CL
Eibergen, Zwilbroekseweg 21; tel. 05454-
72250 (privé), 71828 (prakt.); p., geass. met
H. F. de Vries.

222 "Dijkman, D. B.: 1989; 9161 BZ Hollum,
Ameland, Yme Dunenweg 5; tel. 05191-
4448 (privé), 2158 (prakt.); p., ass. bij H.
Schols.

223 Dongen, E J. M. van: 1980; 5427 PR Boekei,
Tuinstraat 6; tel. 04922-3652 (privé), 04132-
72025 (prakt.); p., geass. met J. G. Hem-
mink, J. J. G. Rosegaar, G. J. Veldhorst en
W. J. H. Verstraaten.

229 Evers, A. A. M.: 1985; 3033 GH Rotterdam,
Spoorsingel 51 A; tel. 010-4672242; d.

233 Gisteren, Mevr. T. M. A. C. van: 1987; 5283
VA Boxtel, Munsel 13; tel. 073-219012
(bur.); k.d. bij R.V.V. kring Oss.

234 Gosielie, H. R. €.: 1986; 4175 AE Haaften,
Koningstraat 15; tel. 04189-2402 (privé),
04180-12009 (prakt.); p., geass. met G. J.
G. de Jong, L. L. H. de Krijger, J. A. van
Oorschot en J. J. C. M. de Schutter.

243 * Heuff, C. A.: 1989; 3572 KZ Utrecht, A.
Numankade 16; tel. 030-733481 (privé),
03451-12270 (prakt.); p., ass. bij A. E. van
Bekkum, K. J. Broekhuizen en H. J. v. d.
Zweep.

2S2 Jeurink, G.: 1976; 7914 ZG Noordsche-
schut, Postbus 20; tel. 05284-3472 (privé),
2133 (prakt.); p. (7914 PC Noordscheschut,
Zwarte Dijkje 28).

332 Jonker. ./. S..- 1987; Chepstow Gwent NP6
5JH (Engeland), 6 Gwentlands Close; tel.
02912-71108; p.

257 Klink. J. W. A.: 1973; 9919 AG Loppersutn,
Molenweg 37; tel. 05967-2573 (privé), 1557
(prakt.); p., geass. met H. J. M. Verhagen.

270 Mei. J. van der: 1981; 3514 AK Utrecht,
Weerdsingel O.Z. 88; tel. 030-735448
(privé), 03435-75955 (bur.); Dir. Livestock
Control B.V.

270 Meijer. B.: 1983; 1566 EG Assendelft,
Dorpsstraat 733; p., geass. met J. A. A. M.
van Erp en .1. Krijger.

271 *Mensink. Mevr. J. M. C. H.: 1982; 3206 AL
Spijkenisse, Perzikgaard 1; tel. 01880-
32711; p., ass. bij W. E. R. Schell.

276 Nijhuis. J. van: 1989; 3882 RB Putten (Gld.),
Waterweg 109; tel. 03418-52326; wnd. d.

334 \'Offerhaus. E. ./..• 1989; Hainton, Lincolns-
hire LN3 6LW (Engeland), 1 Vicarage Cot-
tages; tel. 09-44-50781422 (privé),
507602994 (prakt.); p., ass. bij R. W. Plen-
derleith.

281 Pelgrum. H. G.: 1967; 7218 BM Almen,
Bakkersteeg 3; tel. 05751-1781 (privé),
05750-27720 (prakt.); p., geass. met P. van
Harten. R. van Oyen, F. M. J. van Roessel
en L. Starkenburg.

282 Pijpers, A.: 1983; 4158 CA Deil, \'t Oosten-
eind 1 A; tel. 03455-76954 (privé), 030-
531086/531248 (bur.); wet. medew. R.U.
(F.D., vkgr. Bedrijfsdierg. en Voortpl.).

285 Raamsteehoers, G. H. M.: 1988; 4921 TD
Made, Van Coehoornstraat 17; tel. 01626-
6763 (privé), 3650 (prakt.); p., geass. met K.
Hesseling, E. van Koesveld, C. van Popta
en S. Tj. Westendorp.

291 Schaap, S. S.: 1986; 5508 VC Veldhoven,
Bergerhei 23; tel. 040-544760 (privé),
04450-1877 (prakt.); p., ass. bij W. G. van
der Aa, W. P .1. A. Brooymans, M. G. M.
Demollin en J. J. L. Franssen.

291 Schellekens. V. J. P; 1988; 1483 VA De Rijp,
W. P Lakemanstraat 16; tel. 02997-1366
(prakt.); p., ass. bij S. de Haan en H. K. van
der Molen.

294 Schumer. D. L: 1980; 3445 XG Woerden,
Heinsiuslaan 25; tel. 03480-10436 (privé);
consulent afd. varkenshouderij, Directie
Veehouderij en Zuivel, Min. van Land-
bouw, Natuurbeheer en Visserij.

295 Sijssens. C. H. L: 1974; 5764 PG Rips,
Ripsestraat 20 A; tel. 04939-241 (privé),
03480-16941 (bur.); plv. alg. dir., Coöp.
CAVO-LATUCO.

303 Tacoma. H. W: 1985; 8431 CC Oosterwolde
(Fr.), Menninge 57; tel. 05160-16815
(privé), 12742 (prakt.); p., ass. bij Th. T.
Adamse, H. J. J. Boerrigter, H. Eggink, S.
D. Feitsma, H. Jorritsma en J. W. E. Peters.

304 Thesingh. Mevr. M. S. H.: 1988; 3582 CA
Utrecht, Minstraat 7; tel. 030-518348
(privé), 03495-71403 (prakt.); p., ass. bij Th.
M. Bosman, P. W. Geesinken G. Hanstede.

310 Verkaik, R.: 1986; 2931 AV Krimpen a/d
Lek, Oostzoom 5; tel. 01807-24586 (privé),
22336 (prakt.); p., kl. huisd.

312 Vettorato, E.: 1985; 5043 JD Tilburg, Dom-
burgsingel 30; tel. 013-704004; d.

312 Viehoff E W.: 1988; 3583 JT Utrecht, J. W.
Frisostraat 20; tel. 030-513331 (privé),
539411 tst. 3307 (bur.); wet. medew. R.U.
(F.D., vkgr. Geneesk. van Gezelschapsd.).

315 Vries, H. E de: 1976; 7152 CL Eibergen,
Zwilbroekseweg 21; tel. 05454-72250
(privé), 71828 (prakt.); p., geass. met mevr.
G. H. J. M. Brinkhuis.

337 Woensel. Th. M. H.: 1972; B-3900 Lommei
(België), Koning Albertlaan 38; tel. 09-32-
11.54.66.63; d.

8 Werkgroep Pluimvee Noord-Oost (Gezond-
heidsdienst v. Dieren, Zwolle; 14.00 uur).

10 39. Fachgespräch über Geflügelkrankheiten,
Hannover (inl: tel. (0511)856-8770/8778
Hannover).

tung der Tierärzte des Bodenseeraumes und
36. Jahreshauptversammlung des Landes-
verbandes Prakt. Tierärzte Bayern im BpT
(A), Oberstdorf.

15—18 2nd Internat. Symp. on the Analysis of
Anabolizing and Doping Agents in Biosam-
ples\', Ghent (Belgium) (inl. tel. 3291 21.89.51
tst. 235).

19—20 Regionale Arbeitstagung Süd der DVG-
Fachgruppe Kleintierkrankheiten, Kaisruhe
(A).

21—23 \'EuroResidue: Residues of veterinary
drugs in food\'. Internat. Conf., Noordwij-

kerhout (inl. mw. dr. N. Haagsma, tel. 030-
535365/535367) (pag. 749).
PAO-D: Papegaaiachtigen I, II.
PAO-D: Voeding Melkvee.
PAO-D: Klinische les gezelschapsdieren.

3—4 Tagung der Europ. Ges. für Vet. Patho-
logie zgl. 33. Tagung der DVG-Fachgruppe
\'Allg. Pathologie u. pathol. Anatomie\', Aa-
chen.

6—8 PHLO Wag.: Vruchtbaarheid en voort-
planting van het varken, Leuven (inl.: tel.
08370-84093/84094).

14 Groep Geneeskunde Gezelschapsdieren
KNMvD. Ledenvergadering. Aanvang 20.00
uur, plaats volgt.

23—27 4. Weltkongreß über angewandte Gene-
tik in der Tierzucht, Edinburgh (UK)

19—21 IVth Congress of the Internat. Soc. for
Animal Clin. Biochemistry, Davis (Calif.,
USA).

Brieven onder nummer 2/90 naar de redactie van het Tijdschrift voor Diergenees-
kunde, Postbus 14031, 3508 SB Utrecht.

Exdting opportunity available lor ex(*rienced veterinary
surgeon & new graduate in well equipped small animal

hospital, satellite and mobile clinics in central
Newfoundland. Interest in laboratory work an advantage.
Great working conditions and outdoor recreational
opportunities.
Salary $24k - $36k plus incentives
dependent on experience.
1 year temporary licence for UK and Utrecht graduates
while completing Canadian veterinary national examining
board requirements.
Interviews with the principal will be arranged in
the UK and Europe.
Further details can be obtained from:
Anicare Group Service»
" /«A^ 23 Buckingham Road, Shoreham-by-Sea,
Mgf: \\ West Sussex BN43 5UA • Teh 0273-463022

West Sussex, is creating a new post
in Februari 1990. The ideal candidate
will have been qualified about 2
years, and seeking career prospects.
The post is essentially small animal
but an interest in horses and occa-
sional farm work to provide duty ros-
ter back-up is desirable.
For details please ring; Peter Larkin
on 0903 743040 (daytime) or 0903
742672 (evenings).

Ministerie van WVC
Volksgezondheid
Staatstoezicht op de
Volksgezondheid
Veterinaire Inspectie
van de Volksgezondheid

Sectie vleeskeuring, destructie, diergenees-
middelen en coördinatie inspecties
vacaturenummer Volksgezondheid 9-2396/1555

De Veterinaire Inspectie van de Volksgezond-
heid - onderdeel van het Staatstoezicht op de
Volksgezondheid - vervult in het kader van de
Gezondheidswet haar taken op het gebied van
toezicht, handhaving en opsporing, van het
onderzoek en het daarover uitbrengen van
adviezen, mede in het kader van de bewaking
van de kwaliteit van de gezondheids-
bescherming. De Veterinaire Inspectie bestaat
uit een centrale dienst (de Veterinaire Hoofd-
inspectie) en 4 regionale veterinaire inspecties.
De Veterinaire Hoofdinspectie verleent
ondersteuning aan de regionale veterinaire
inspecties van de volksgezondheid. Er wordt
nauw samengewerkt met de beleidsdirecties
van het directoraat-generaal van de Volks-
gezondheid en andere onderdelen van het
Staatstoezicht op de Volksgezondheid (inter-
departementaal, internationaal).

Het werkterrein van de sectie omvat inspectie,
opsporing en beleidsadvisering t.a.v onder
andere:

• ontwikkeling van GMP-codes voor de vlees-
be- en verwerkende industrie van nieuwe
keuringsmethodieken;

■ internationaal overleg betreffende veterinaire
volksgezondheidsaangelegenheden.

In de sectie zijn naast de sectie inspecteur nog
2 technisch medewerkers werkzaam, een
administratief medewerker en een controleur.

De hoofdtaak zal liggen op het gebied van
coördinatie van inspecties en beleidsadvisering
t.a.v een in overieg vast te stellen gedeelte van
het werkterrein van de sectie. Tevens zullen
zelfstandig inspecties worden uitgevoerd t.a.v
het, de sectie betreffende, werkterrein en zal
regelmatig deelgenomen worden aan natio-
naal en internationaal overleg.
Standplaats: Rijswijk.

- goede mondelinge en schriftelijke uitdruk-
kingsvaardigheid (o.a. Engels en Duits).

Inlichtingen omtrent de functie kunt u
inwinnen bij de sectie inspecteur, de heer
drs J.H.G. Goebbels, telefoon 070-3407063.

Het ministerie van WVC wil meer vrouwen in
dienst nemen. Bij gelijke geschiktheid van
kandidaten genieten vrouwen de voorkeur
Deze vacature wordt gelijktijdig in- en extern
gepubliceerd. Externe kandidaten dienen er
rekening mee te houden, dat bij gelijke
geschiktheid interne kandidaten de voorrang
krijgen.

Inlichtingen over de sollicitatieprocedure bij
mevrouw D. van der Meijden-Spaans,
telefoon 070-3406628.

Uw sollicitatiebrief kunt u. onder vermelding
van het vacaturenummer richten aan het hoofd
van de Personeelssector Volksgezondheid,
binnen 14 dagen na verschijning van dit blad.

Toch hebben wij een sterke bin-
ding met üw vak, want al vele jaren
lang adviseren en helpen wij

dierenartsen zoals u, bij het financieel ontstaan die borg staat voor een opti
en fiscaal opzetten, uitbouwen en ma- maal wederzijds begrip,
nagen van hun praktijk. Cliënten die wij ooit leerden ken

Wij kunnen geen operatie uitvoe- nen in hun studententijd en met wie
ren, maar wij weten wél alles van de wij samen hun praktijk hebben
koop en verkoop van een dieren- opgezet adviseren wij nu, tientaller
artsenpraktijk, definancieriiigvanhet jaren later, bij het effectief belegger
pand, de inrichting, goodwill, debi- van hun welverdiende kapitaal,
teuren, enz., van de verzekerings- De Crediet en Effecten Bank on

constructies die voor zo\'n vestiging derscheidt zich door \'n opstelling er
nodig zijn en de belastingtechnische werkwijze, waarbij kleinschaligheic
facetten voor vrije beroepen. en maximale individuele aandacht

Al deze specialistische kennis sleutelbegrippen zijix
staat ook u ten dienste. Waar u ook Een vrijblijvend kennismakings
gevestigd bent. Hoewel wij een van gesprek biedt u de gelegenheid onzt
oudsher in Utrecht gesitueerde bank deskundigheid op de proef te stellen
zijn, is uw plaats van vesti- ^^ was^T^ 030 - 56 0911 en

ging geen enkel probleem. Ê ^ iiiiilUllÉÉ Bj één van de adviseurs var
Onze adviseurs onder- Ë T^l^ I ^ onze sector vrije beroeper
houden nauw contact met JDIN M^ l^omt naar u toe, waar i

SAMENVATTING In dit overzichtsartikel wordt de endometritis post partum bij het rund
besproken, waarbij veel aandacht wordt besteed aan de diagnose en de therapie. Bij de
bespreking van de diagnose wordt de nadruk gelegd op het klinisch onderzoek. Middels rectaal
en vaginoscopisch onderzoek kan de diagnose endometritis vrijwel altijd worden gesteld. Het
cytologisch en bacteriologisch onderzoek leveren slechts weinig aanvullende informatie op.
In verband met de therapie is het van het grootste belang vast te stellen of de koe een pyometra
heeft of niet.

De behandeling van een acute endometritis post partum bestaat uit een intra-uteriene toediening
van oxytetracycline (10 3 dagen). Een pyometra moet worden behandeld met een injectie met
Prostaglandines (PG). Indien men twijfelt of er zich een pyometra aan het ontwikkelen is èn
er een corpus luteum aanwezig is, is het aan te raden toch een behandeling met PG in te stellen.
Alle andere gevallen van endometritis behot ven geen therapie. Bij het rund is de zelfgenezings-
tendens dermate groot dat een behandeling hier niets aan toe kan voegen.

SUMMARY Postparturient endometritis in cattle is discussed in this review paper, consider-
able attention being paid to diagnosis and treatment. Clinical examination is stressed in the
discussion of diagnosis. The diagnosis of endometritis may be established by rectal and
vaginoscopical examination in nearly every case. Cytological and bacteriological examinations
supply only little information. In view of the method of treatment, it is essential to determine
whether or not the cow is affected with pyometra.

Treatment of acute postparturient endometritis consists in intra-uterine administration of
oxytetracycline (for a period offrom one to three days). Pyometra should be treated by injection
of prostaglandins (PG). When it is doubted whether pyometra is developing and a corpus luteum
is present, treatment is nevertheless advisable. All other cases of chronic endometritis do not
require therapy. The tendency to spontaneous recovery is so considerable in cattle that
treatment cannot add anything to the results.

Endometritis is een bij iiel rund veel voorkomende aandoening met nadelige
gevolgen voor zowel de melkproduktie als de fertiliteit (2, 3, 27).
Zeker als de uterus in ernstige mate is geïnfecteerd is de schade voor de veehouder
aanzienlijk. Veel van dergelijke koeien worden later opgeruimd omdat de
produktie erg tegenvalt of omdat ze niet meer drachtig willen worden. Bovendien
is een ernstige endometritis vaak de aanleiding tot het ontstaan van andere ziekten,
zoals slepende melkziekte, een lebmaagdislocatie, urineweginfecties en septice-
mieën (3, 27).

De laatste decennia is veel onderzoek naar endometritis verricht, waardoor de
belangrijkste aspecten van de pathogenese, diagnose, therapie en preventie
momenteel voldoende bekend zijn. Toch bestaat er nogal wat onduidelijkheid met
betrekking tot het stellen van de diagnose en de toe te passen therapie, hetgeen
de aanleiding is geweest om dit overzichtsartikel te schrijven.

\' Prof. dr. A. de Kruif, Kliniek voor Voortplanting, Verloskunde en Bedrijfsdiergeneeskunde,
Faculteit Diergeneeskunde, Casinoplein 24, 9000 Gent (België).

Een endometritis ontstaat als kiemen vanuit de vagina via de cervix in de uterus
komen. Een hematogene infectie is mogelijk maar behoort tot de uitzonderingen.
Hèt moment waarop infectie van de uterus optreedt is tijdens de partus en in het
puerperium (8, 1 1, 30, 35, 37, 41). Tijdens de partus is de cervix wijd geopend
en komt het bij vrijwel alle koeien tot een uteriene infectie. De ernst van deze
infectie is vooral afhankelijk van het verloop van de partus. Een langdurige partus
gepaard gaande met veel menselijk ingrijpen, zoals bijvoorbeeld een foetotomie,
heeft altijd een ernstige endometritis tot gevolg als niet tijdig wordt behandeld.
Bij een koe die snel en zonder hulp afkalft ontstaat slechts een geringe besmetting
van de uterus. De binnengedrongen kiemen worden in zo\'n geval meestal snel
geëlimineerd (11, 13, 14).

Naast het verloop van de partus is bij het tot stand komen van een endometritis
het al of niet snel afkomen van de nageboorte van doorslaggevende betekenis.
Retentio secundinarum (ret. sec.) leidt in alle gevallen tot een ernstige ontsteking
van het endometrium, zelfs bij koeien die vlot hebben gekalfd (8, 13, 20, 36, 37).
Infectieziekten, zoals bijvoorbeeld Infectieuze Bovine Rhinotracheïtis, die optre-
den aan het einde van de droogstand of tijdens het puerperium, veroorzaken
vrijwel altijd een sterke atonie van de uterus waardoor er zich gemakkelijk een
ernstige endometritis ontwikkelt.

In hoeverre de voeding tijdens de droogstand bij het ontstaan van een puerperale
endometritis een rol speelt is onzeker. De literatuur is hierover sterk verdeeld (20,
30). Sommigen zijn de mening toegedaan dat een overmatige voeding tijdens de
droogstand stofwisselingsstoornissen veroorzaakt, die het aanslaan van een intra-
uteriene infectie zouden bevorderen. Anderen ontkennen dit. Waarschijnlijk ligt
de waarheid ergens in het midden; geringe of matige voedingsfouten zullen weinig
of geen nadelige gevolgen hebben, terwijl ernstige voedingsfouten, die echter niet
zo vaak worden gemaakt, aanleiding kunnen geven tot een verhoogd percentage
ret. sec., uterusatonie, kalfziekte en leveraandoeningen. Een bij de partus
verkregen intra-uteriene infectie wordt bij dergelijke runderen niet zo gemakkelijk
geëlimineerd en zal vaker gevolgd worden door een ernstige edometritis.
Tijdens de oestrus is de uterus bij het rund contractiel. Bovendien is de uteriene
afweer dan maximaal vanwege de hoge oestrogeenconcentratie. Beide factoren
zorgen ervoor dat de met de inseminatie of dekking ingebrachte kiemen niet
kunnen aanslaan, behoudens in die gevallen dat er sprake is van een specifieke
infectie, zoals met Campylobacter fetus of met Trichomonas foetus. Wordt een koe
per vergissing tijdens de dioestrus geïnsemineerd dan komt het wel gemakkelijk
tot een endometritis (16, 30).

Een endometritis kan ook ontstaan bij koeien met een pneumo- of urovagina.
Dit is echter een uitzondering. Zelfs indien er sprake is van een ernstige vaginitis
dan blijkt de uterus meestal niet geïnfecteerd te zijn.

Uit het bovenstaande komt duidelijk naar voren dat een koe, in tegenstelling tot
bijvoorbeeld de merrie, betrekkelijk ongevoelig is voor endometritis. Problemen
ontstaan dus hoofdzakelijk na een abnormaal verlopende partus of na ret. sec.
Alle andere gevallen van endometritis zijn meer uitzondering dan regel (11, 13,
30, 41).

Zoals reeds vermeld komen er bij vrijwel iedere partus bacteriën in de uterus
terecht. Het al of niet aanslaan van de infectie en het interval infectie-eliminatie
is van tal van factoren afhankelijk zoals; het aantal en de virulentie van de
binnengedrongen bacteriën, het verloop van de partus en het puerperium en de

intra-uteriene afweer. De binnengedrongen kiemen veroorzaken meestal alleen een
ontsteking van het endometrium. Een metritis behoort tot de uitzonderingen (11).
Bij de meeste niet te ernstig geïnfecteerde runderen worden de binnengedrongen
kiemen snel geëlimineerd; hetgeen wil zeggen voor de 10e dag post partum. Bij
de rest ontwikkelt zich een acute endometritis, gepaard gaande met lichte tot zeer
ernstige symptomen (13, 30, 41).

Bij dieren met geringe symptomen komt het tot een snelle leucocyten respons,
waardoor er spoedig een purulente uitvloeiing ontstaat (ongeveer de 14e dag post
partum). Het dier is een zogenaamde witvuiler geworden. De acute ontsteking
is chronisch geworden (21).

Over het algemeen worden de nog aanwezige bacteriën binnen enkele weken
geëlimineerd (11, 41). Als het dier tochtig wordt, hetgeen meestal tussen de 12e
en de 20e dag post partum gebeurt, is de oestrogeenspiegel verhoogd, hetgeen
resulteert in een verhoogde afweer en in een versterkte contractiliteit van de uterus
(18, 21, 40). Beide factoren bevorderen de genezing aanzienlijk. Vier tot 8 weken
post partum is totale genezing tot stand gekomen.

Is er een ernstige endometritis tot ontwikkeling gekomen, dan duurt het langer
voordat de acute ontsteking overgaat in een chronische. Het witvuilen begint
meestal tussen de 15e en 20ste dag post partum. Ook de oestrus treedt bij deze
dieren later op. De genezing verloopt eveneens vertraagd. Het witvuilen kan nog
maanden lang doorgaan, afhankelijk van het feit of er zich een pyometra heeft
gevormd of niet. Is er geen pyometra ontstaan, dan verdwijnt de (muco-)purulente
uitvloeiing meestal na 2 ä 3 maanden. Heeft zich wèl een pyometra ontwikkeld
en wordt er geen behandeling ingesteld dan blijft een dergelijk dier zeer langdurig
een afwijkende uitvloeiing houden (12, 31, 32). Spontane genezing treedt vrijwel
nooit op. Het onderzoek van de laatste jaren heeft aan het licht gebracht dat een
koe waarbij zich een pyometra heeft ontwikkeld net zoals de meeste andere koeien
tussen de 15 en 25 dagen post partum tochtig is geweest (31). Het gevormde corpus
luteum blijkt echter bij sommige dieren die lijdende zijn aan een ernstige
endometritis niet in regressie te gaan, waardoor er geen oestrus meer optreedt.
Vanwege het persisteren van het corpus luteum hoopt zich in de uterus pus op
(31). In alle gevallen van een pyometra worden in de uterus Actinomyces pyogenes
(vroeger Corynebacterium pyogenes) en anaërobe bacteriën aangetroffen. Een
pyometra kan zich dus slechts vormen als deze bacteriën in de uterus terecht zijn
gekomen. Waarschijnlijk is er sprake van een synergistisch effect (16, 25, 28, 34).
Indien een pyometra niet op tijd wordt behandeld dan is de uteruswand vaak
onherstelbaar beschadigd. Bovendien kunnen de oviducten dan in het proces
betrokken geraakt zijn, waardoor de koe nog maar weinig kans heeft om drachtig
te worden (30).

De symptomen van een acute endometritis treden op tussen 4 en 14 dagen post
partum en variëren sterk, afhankelijk van de ernst van de infectie en de reacde
van de uterus daarop. In milde gevallen is er alleen sprake van een te grote
hoeveelheid licht stinkende chocoladekleurige uitvloeiing. In ernstige gevallen is
de koe zeer ziek en heeft ze een dunne, vies stinkende uitvloeiing. Indien de koe
al of niet na behandeling geneest, wordt de uitvloeiing van dun grauwbruin dik
purulent. De acute endometritis is dan overgegaan in de chronische vorm (13).
Een koe met een chronische endometritis is niet ziek en heeft een witgele purulente
uitvloeiing. Indien genezing optreedt, dan verandert het aspect van de uitvloeiing
van wit-geel tot helder slijmig. Koeien met een open vorm van pyometra verliezen
iedere dag wat witvuil. Is de pyometra \'gesloten\', hetgeen slechts zelden het geval

is, dan is er geen uitvloeiing zichtbaar. Dieren lijdende aan een ernstige pyometra
kunnen lichte ziekteverschijnselen vertonen, zoals een dof baarkleed en een minder
goede conditie, doch meestal is de gezondheidstoestand weinig aangetast (30).

De diagnose van een acute endometritis post partum is gemakkelijk te stellen.
Zowel de anamnese als de symptomen spreken duidelijke taal. Rectaal onderzoek
is noodzakelijk voor de definitieve bevestiging. De uterus blijkt niet contractiel
te zijn en voelt slap aan (30).

Het diagnostiseren van een chronische endometritis kan meer problemen ople-
veren. Toch kan met een goed klinisch onderzoek in vrijwel alle gevallen de
diagnose worden gesteld. Voorheen verkeerde men in de mening dat een koe met
endometritis ook een normale uitvloeiing kon hebben (41). Hier is men geheel
van teruggekomen. Het is momenteel algemeen geaccepteerd dat iedere koe met
endometritis tevens een afwijkende uitvloeiing heeft (12, 35,41). Dat dit het stellen
van de diagnose sterk vereenvoudigt zal duidelijk zijn. Het onderzoek bestaat uit;

Afhankelijk van het interval partus-onderzoek voelt een normale uterus bij rectaal
onderzoek meer of minder groot aan. Ze zal nooit inhoud bevatten. Bij een
normaal verloop van het puerperium is de involutio uteri bij macroscopisch
onderzoek op 28 dagen post partum voltooid (21). Bij een dier met endometritis
is dit proces vertraagd en des te meer vertraagd naarmate de endometritis ernstiger
is geweest. Het rectaal beoordelen van de uterus heeft slechts zin als men precies
weet wanneer de koe heeft gekalfd. Zelfs dan is het juist interpreteren van de rectale
bevindingen nog bijzonder moeilijk, vanwege de enorme fysiologische variatie in
de grootte van de uterus. Bij dieren met endometritis blijkt er meestal een te groot
verschil te bestaan tussen de grootte van de bevrucht geweest zijnde uterushoorn
en die van de onbevruchte hoorn. Daarnaast heeft ook de cervix bij endometri-
tispatiënten veelal een te grote omvang (35, 41).

Middels RO is het dus vaak niet mogelijk een endometritis vast te stellen (18, 35,
41). Een normale uterus, zeker van een oudere koe kan ook groot en zwaar
aanvoelen.

Het belangrijkste onderdeel van de rectale exploratie is het onderzoek naar de
aanwezigheid van inhoud in de uterus. Zodra men voelt dat deze inhoud bevat
is er sprake van een afwijking, ook al is dc hoeveelheid vloeistof nog zo gering.
Vrijwel altijd is er dan een pyometra aanwezig. Het vaststellen van een pyometra
is van het grootste belang voor de keuze van de therapie (12).

In een aantal gevallen bestaat er twijfel over het al of niet aanwezig zijn van inhoud
in de uterus. Met andere woorden: is er een pyometra aanwezig of niet. In deze
gevallen kan het onderzoek van de ovaria houvast opleveren. Een pyometra gaat
immers altijd gepaard met een persisterend corpus luteum (12, 17). Vindt men
dus geen corpus luteum dan is er per definitie geen sprake van een pyometra. Vindt
men wel een corpus luteum dan is er een kans op het aanwezig zijn van een
pyometra. Middels echografisch onderzoek zou men de diagnose met zekerheid
kunnen stellen, doch deze methode is kostbaar en daardoor niet algemeen
beschikbaar.

Bij het VO dient men vooral te letten op de aard van de uitvloeiing. Is deze bij

een koe in oestrus iielder en dradentrekkend dan mag men concluderen dat er
geen endometritis aanwezig is. Is de uitvloeiing purulent of mucopurulent en komt
deze uit de cervix dan heeft de koe zeker een endometritis (13, 30, 35). Bevat de
uitvloeiing enkele pusvlokjes dan is er waarschijnlijk sprake van een endometritis.
Een koe met een opalescerende uitvloeiing heeft geen endometrius. Bij sommige
dieren is de uitvloeiing wel helder maar heeft ze een abnormale consistentie:
namelijk klodderig of waterig. Dergelijke koeien kunnen lijdende zijn aan een
endometritis maar dit is niet zeker. Er kan ook sprake zijn van een hormonale
stoornis (13).

Op bovenstaande algemene regel is één uitzondering; de koe met cysteuze ovariële
follikels: zij kan een mucopurulente uitvloeiing hebben terwijl er geen endometritis
aanwezig is (30). Rectaal onderzoek levert de definitieve diagnose.

Hieronder wordt het cytologisch, bacteriologisch en histologisch onderzoek
verstaan. Het nut ervan is zeer beperkt, gezien de grote mate van overeenkomst
tussen de resultaten van het klinisch onderzoek en het aanvullend onderzoek (1,
11, 13, 41). Zie tabel 1.

Tabel 1. Vergelijking van de resultaten van het vaginoscopisch onderzoek (VO) met die van het
bacteriologisch onderzoek (BO) op 30 dagen post partum bij runderen waarbij de partus in sterke
mate afwijkend was verlopen (13).

Alleen in twijfelgevallen geeft het aanvullend onderzoek meer informatie. Uiter-
aard is aanvullend onderzoek noodzakelijk als men wenst te weten welke bacteriën
in het spel zijn (7, 41). Indien men bacteriologisch onderzoek wil verrichten is
het van het grootste belang dat het uterusslijmmonster op steriele wijze wordt
genomen, zo niet dan is bacteriologisch onderzoek volkomen zinloos (7, 22, 23,
28).

Zoals hierboven reeds enkele keren is benadrukt, is het van de allergrootste
betekenis dat men probeert vast te stellen of er sprake is van een \'gewone\'
chronische endometritis of van een pyometra. In de meeste gevallen gelukt het
middels een goed klinisch onderzoek een juiste diagnose te stellen. In een aantal
gevallen zal men twijfelen en geen exacte diagnose kunnen stellen. Zo kan het
bijvoorbeeld voorkomen dat er geen inhoud in de uterus aanwezig is, terwijl er
toch een corpus luteum is te palperen en de vaginale uitvloeiing duidelijk purulent
is. De kans is vrij groot dat er zich bij een dergelijk dier een pyometra zal gaan
vormen, zeker als het een koe betreft en geen vaars. Pyometra\'s blijken slechts
zelden voor te komen bij eerstekalfsdieren. Men doet er dan ook verstandig aan
om in zo\'n geval het zekere voor het onzekere te nemen en het betreffende dier
te behandelen alsof het reeds een corpus luteum persistens zou hebben.

De prognose van een acute endometritis post partum is ten aanzien van het leven
van het dier gunstig, mits de veehouder de dierenarts op tijd heeft geraadpleegd
(30).

De prognose ten aanzien van de endometritis zelf is redelijk gunstig. Iedere acute
endometritis gaat na verloop van tijd over in een chronische, dewelke óf spontaan
óf na behandeling geneest (30, 41).

De prognose met betrekking tot de latere fertiliteit is redelijk gunstig. Soms blijven
er in de uterus ingedroogde pusresten achter, die verhinderen dat graviditeit
ontstaat. In andere gevallen zijn de oviducten in het ontstekingsproces betrokken
geweest, waardoor er zich occlusies hebben gevormd (éénzijdig of beiderzijds).
Soms is de cervix of de uterus dermate beschadigd dat drachtig worden niet meer
mogelijk is (30).

Meestentijds is er bij koeien met een acute endometritis ook sprake van ret. sec.
Is de koe niet ziek en is er alleen een miskleurige uitvloeiing aanwezig, dan behoeft
er geen behandeling te worden ingesteld. Bij dergelijke dieren gaat de acute
endometritis spontaan over in de chronische vorm. Behandeling bevordert dit
proces niet (8, 14).

Is de koe slechts in geringe mate ziek of is er alleen sprake van een vieze stinkende
uitvloeiing dan volstaat een lokale intra-uteriene behandeling met antibiotica (30).
Over het algemeen is een éénmalige behandeling voldoende. Blijft de koe te traag
dan is een tweede behandeling, 2 dagen later noodzakelijk. Over de vraag welk
antibioticum moet worden gebruikt, lopen de meningen uiteen. In de loop der
jaren zijn bijna alle antibiotica getest, waarbij gebleken is dat de in vitro verkregen
resultaten (gevoeligheidstesten etc.) vaak niet overeenkwamen met de in vivo
bereikte resultaten (7, 40). De voorkeur wordt gegeven aan Oxytetracycline 2 ä
3 gram opgelost in ± 100 cc fysiologische zoutoplossing (30).
Is de koe duidelijk ziek, dan is tevens een parenterale behandeling noodzakelijk.
Hiervoor kan men het beste gebruik maken van penicilline-streptomycine of van
Oxytetracycline. Zieke dieren dienen 2 è 3 dagen achtereen zowel parenteraal als
intra-uterien te worden behandeld.

Het gebruik van hormonen moet worden afgeraden. Oestrogenen veroorzaken een
sterkere doorbloeding van de uterus, waardoor er juist extra resorptie van de in
de uterus aanwezige toxinen optreedt. Het dier wordt dus zieker in plaats van
beter. Oxytocine heeft een zeer kort durend effect en werkt alleen gedurende de
eerste week post partum (15, 29).

Het nut van prostaglandinen is zeer twijfelachtig. De eerste 14 dagen post partum
zijn fysiologisch al hoge prostaglandineconcentraties aanwezig waardoor een
injectie met nog meer Prostaglandine geen effect heeft (15). Ook combinaties van
de hier genoemde hormonen leiden niet tot resultaat.

De werkzaamheid van andere middelen, waarvan beweerd wordt dat ze de uterus
aanzetten tot contraheren, is dubieus. Dergelijke middelen hebben meer een
psychologisch effect op de veehouder dan een genezend effect op de uterus.
Hoogstens stimuleren ze de eetlust van het dier (5).

Zoals reeds vermeld gaat elke acute endometritis tussen de 14 en 20 dagen post
partum over in een chronische. Aangezien een koe met een chronische endometritis
niet ziek is, is de meest gestelde vraag: hoe, wanneer en waarmee moet een dergelijk
dier worden behandeld, opdat de uterus zo snel mogelijk geneest en de koe zo
spoedig mogelijk weer drachtig kan worden.

Over deze kwestie zijn reeds tientallen artikelen verschenen, met steeds weer andere
meningen en conclusies. Bestudering van deze literatuur leert, dat het bijzonder

moeilijk is artikelen te vinden die de toets der kritiek volledig kunnen doorstaan.
Veelal heeft men geen gebruik gemaakt van een controlegroep, zijn er verschillende
soorten geneesmiddelen gebruikt of is niet duidelijk wat onder \'genezen\' wordt
verstaan (4). De grootste handicap wordt gevormd door de manier waarop de
diagnose is gesteld; het gebruik van verschillende definities, verschil in khnisch
onderzoek, het niet steriel nemen van uterusslijmmonsters en een verschillende
interpretatie van de bevindingen (7, 10, 19). Het is dan ook onmogelijk en gelukkig
ook niet noodzakelijk om m het kader van dit artikel alle mogelijke therapieën
te bespreken. Het is van meer belang de grote lijnen aan de orde te laten komen.
Hierbij is het van de allergrootste betekenis dat een juiste diagnose is gesteld:
betreft het een \'gewone\' chronische endometritis of een pyometra (12, 30, 32).
Is men van mening, dat een \'gewone\' endometritis moet worden behandeld dan
wordt algemeen de voorkeur gegeven aan de intra-uteriene therapie. Aangezien
de ontsteking van de uterus bijna steeds beperkt blijft tot het endometrium is een
parenterale therapie niet direct aangewezen (8, 9, 13). Gebleken is in ieder geval
ook dat het niet zinvol is een intra-uteriene therapie voor de 24 dagen post partum
toe te passen, omdat een dergelijke behandehng vergeleken met een onbehandelde
controlegroep geen betere resultaten geeft (13, 30). Over het nut van een intra-
uteriene therapie na 24 dagen post partum zijn de meningen verdeeld. Sommige
onderzoekers zien geen resultaat (8, 13, 20, 26, 40) anderen wel (6, 39). Enkelen
vonden zelfs dat een intra-uteriene therapie slechtere resultaten gaf dan de
controlegroep (33, 38). Zie tabel 2.

Tabel 2. Het drachtigheidspercentage en het interval partus-conceptie bij runderen die de 30e dag
post partum intra-uterien waren behandeld met 50 ä 100 cc 2% PVP jodium en van een onbehandelde
controlegroep (33).

Toch zijn de meeste onderzoekers het er over eens dat mocht een intra-uteriene
behandeling een posidef effect hebben, dit dan slechts een gering effect is (30).
Hoe frequent een intra-uteriene therapie moet worden toegepast is onbekend. De
meeste literatuurgegevens hebben betrekking op een éénmalige behandeling.
Slechts in enkele artikelen is sprake van een herhaling van de therapie, hetzij na
1 ä 2 dagen hetzij na enkele weken (4, 40). Nergens blijkt dat een herhaalde
behandeling betere resultaten geeft dan een éénmalige therapie.
Over de aard van het geneesmiddel dat intra-uterien moet worden toegediend,
lopen de meningen eveneens sterk uiteen (13,19,20, 30, 39,41). Allerlei antiseptica
(lotagen, lugol etc.) en antibiotica zijn en worden gebruikt. Ook combinatiepre-
paraten van beide zijn op de markt. Nimmer is aangetoond dat het één beter zou
zijn dan het ander (7, 13).

Het bovenstaande overziend, kan slechts één conclusie worden getrokken, en wel
deze; een intra-uteriene therapie heeft óf geen óf zo weinig resultaat dat de
voordelen niet opwegen tegen de kosten.

Totaal anders is het gesteld met de therapie van een pyometra. Deze afwijking
behoeft zeker behandeling en hoe eerder de therapie wordt ingesteld hoe beter.

Bij de bespreking van de Pathogenese is reeds naar voren gekomen dat een
pyometra pas ontstaat in de 4e of 5e week post partum. Het is daarom aan te
bevelen de koeien op het al of niet voorkomen van een pyometra te controleren
tussen de 30 en 40 dagen post partum (12, 41).

Is er een pyometra aanwezig of meent men dat er zich een pyometra aan het vormen
is (purulente uitvloeiing, op één van de ovaria een corpus luteum) dan bestaat
de therapie uit een injectie van Prostaglandinen. Deze therapie is zeer succesvol
en leidt in 95% van de gevallen tot resultaat, dat wil zeggen het corpus luteum
gaat in regressie, waardoor de uterus gaat contraheren en zich leegt. Bij enkele
dieren treedt recidief op, waardoor een tweede en soms zelfs derde PG-injectie
nodig is (12, 17, 20). Controle op het al of niet recidiveren van de pyometra is
dus altijd noodzakelijk. In hoeverre koeien waarbij de pyometra is verdwenen
intra-uterien nabehandeld moeten worden is onzeker. De literatuur is ook wat
dit onderwerp betreft niet eensluidend. Waarschijnlijk biedt een dergelijke
nabehandeling geen voordelen (17). Zie tabel 3.

Tabel 3. Dc invloed van een intra-uteriene behandeling met nitrofurazone, 10 dagen na de
prostaglandine-injectie, gegeven aan pyometrapatiënten, op de fertiliteit (17).

Het komt ooit voor dat een koe met een pyometra niet reageert op een PG-injectie.
In zo\'n geval kan gebruik worden gemaakt van oestrogenen (bijv. stilboestrol of
oestradiolmonobenzoaat). Het nadeel van deze therapie is dat er een risico bestaat
op de vorming van cysteuze ovariële follikels (12, 17).

Of een hormonale therapie, hetzij met gonadotrope releasing hormonen, hetzij
met prostaglandinen toegediend tussen de lOe en 20e dag post partum bij koeien
met endometritis nut heeft is eveneens onzeker. Sommige onderzoekers vinden
positieve resultaten, andere beweren zelfs dat een dergelijke hormonale behan-
deling nadelig is voor genezing (14, 20, 24, 32). Voorzichtigheid is wat dit betreft
dus geboden.

Gezien de etiologie moet de preventie gericht zijn op het voorkomen van uteriene
infecties tijdens de partus en in het begin van het puerperium. Hiertoe is het van
uitermate groot belang dat de koe normaal afkalft in een schone omgeving (13,
20). Dit houdt het volgende in:

— Het gebruik van stieren waarvan bekend is dat ze niet te zware kalveren geven.

— Zorgen voor een optimale opfok van het jongvee, waardoor de afkalvende
vaarzen goed ontwikkeld zijn.

— Menselijk ingrijpen bij de partus zoveel mogelijk vermijden. Indien het toch
nodig is, dient het uitermate hygiënisch plaats te vinden.

— Daarnaast dient getracht te worden om ziekten van de koe rondom het kalven,
zoals melkziekte, mastitis, klauwbevangenbeid, retentio secundinarum etc., zoveel
mogelijk te voorkomen. Wat dit betreft is een juiste voeding in de droogstand en
een goede huisvesting van grote betekenis. Concreet houdt dit in:

— zorgen voor een goed geventileerde, ruime stal, die optimaal schoongehouden
wordt;

— de voeding in de droogstand dient zodanig te zijn dat de dieren niet te vet
worden, met andere woorden er mag zeker geen overvoeding plaats vinden
daar anders het \'fat cow syndroom\' zich kan ontwikkelen. De koeien moeten
de beschikking hebben over structuurrijk ruwvoeder, dat niet teveel energie
bevat. Meestal IS krachtvoer niet noodzakelijk, uitgezonderd de laatste 1 ä 2
weken voor de partus (afhankelijk van de energiewaarde van het ruwvoeder).
Op de dag van de partus mag 4 kg krachtvoeder worden verstrekt (19).

Zoals hiervoor al is gebleken, leidt ret. sec. altijd tot een ernstige endometritis
(37). Het is dan ook gewenst deze aandoening zoveel mogelijk te voorkomen.
Helaas is over de etiologie onvoldoende bekend. In ieder geval spelen zowel de
voeding, de hygiëne als het verloop van de partus een grote rol bij het ontstaan
ervan (30). Meer onderzoek naar deze afwijking is echter dringend noodzakelijk.
Het bij alle koeien van een bedrijf post partum toedienen van één of twee
nageboortecapsules teneinde endometritis te voorkomen, dient zeer beslist te
worden afgeraden. Bij het inbrengen van deze capsules worden talloze kiemen in
de uterus gebracht en wordt de cervixslijmprop die zich na de partus in de cervix
vormt, verwijderd. Onderzoek heeft dan ook aangetoond dat een dergelijke
werkwijze uit den boze is (14, 30).

L Appleby RC, Gourlay RN. Examination of uterine biopsies from infertile cows for the presence
of viruses and mycoplasmas. Res Vet Sci 1980; 28: 223-7.

2. Bach S und Haase H. Zur Bedeutung genitaler Infektionen beim Rind. Monatshefte für
Veterinärmedizin 1989; 44: 86-9.

3. Bartlett PC, Kirk JH, Wilke M.A., Kaneene JB, and Mather EC. Metritis complex in Michigan
Holstein-Eriesian cattle: incidence, descriptive epidemiology and estimated economic impact. Prev
Vet Med 1986; 4; 235-48.

4. Berchtold M, Riisch P und Frey R. Antibiotische Behandlung der C. P>\'ogé\'«e\'j-Endometritis beim
Rind mit hilfe eines Verweilkatheters. Vlaams Diergeneeskd Tijdschr 1984; 53: 115-9.

5. Bernhard P. Untersuchungen zum einsatz bestimmter Uterotonika post partum in einer
Milchviehherde. Monatshefte für Veterinäarmedizin 1978: 33: 855-7.

6. Bostedt H. Zur Fertilitätslage nach Puerperalerkrankungen des Rindes. Berl Münch Tierärztl
Wschr 1979; 92; 43-7.

7. Bostedt H, Schels H, Günzler D. Klinische und bakteriologische Befunde am Genitaltrakt von
Rindern nach gestörten Geburten in den ersten drei Wochen des Puerperiums. Zbl Vet Med 16
B 1979; 397-412.

8. Bretzlaff KN, Whitmore HL, Spahr SL, and Ott RS. Incidence and treatment of post partum
reproductive problems in a dairy herd. Ther 1982; 17: 527-35.

9. Bretzlaff KN, Ou RS, Koritz GD, Lock TF, Neff-Davis CA, Gustafsson BK, and Davis LE.
Distribution of chloramphenicol in the genital tract of postpartum cows. Am J Vet Res 1988;
49: 914-7.

10. Buchholz GW, Nattermann H, Stumpe K. Untersuchungen in einem Rinderbestand über
beziehungen zwischen Puerperalverlauf und Bakterienflora des Uterus. Monatshefte für Veteri-
närmedizin 1979; 34: 372-6.

11. De Bois CHW. Endometritis en vruchtbaarheid bij het rund. Dissertatie, Utrecht, 1961.

12. De Kruif A, Wielen NJGJ van der, Brand A, and Dieleman SJ. The use of estrogens and
prostaglandins in the treatment of cattle suffering from pyometra. Tijdschr Diergeneeskd 1977;
102: 851-6.

13. De Kruif A, Gunnink JW en Bois CHW de. Onderzoek en behandeling van endometritis post
partum bij het rund. Tijdschr Diergeneeskd 1982; 107: 717-25.

14. Dowlen HH, Murphree RL, Richardson DO, and Owen JR. Effect of immediate post partum
uterine treatment on subsequent reproductive efficiency. Ther 1983; 19: 811-5.

15. Eiler H, Hopkins FM, Armstrong-Backus CS, and Lyke WA. Uterotonic effect of prostaglandin
Fia and oxytocin on the post partum cow. Am J Vet Res 1984; 45: lOI 1-4.

16. Farin PW, Ball L, Olson JD, Mortimer RG, Jones RL, Adney WS, and McChesney AE. Effect
of Aclinomyces pyogenes and Gram-negative anaerobic bacteria on the development of bovine
pyometra. Ther 1989; 31: 979-89.

17. Fazeli M, Ball L, and Olson JD. Comparison of treatment of pyometra with estradiol cypionate
or cloprostenol followed by infusion or non-infusion with nitrofurazone. Ther 1980; 14: 339-43.

18. Gallagher JT and Ball L. Effect of infusion of uterine purulent exudate into the bovine uterus.
Ther 1980; 13: 311-9.

19. Grunert E, Hilgemann F und Mumme J. Untersuchungen zur Therapie der durch C pyogenes
hervorgerufenen Endometriden beim Rind mit Totocillin. Dtsch Tierärtzl Wschr 1983; 90: 405-
9.

20. Grunert E. Ursachen und Behandlungsmöglichkeiten der Endometritis beim Rind. Collegium
Veterinarium XVII 1986; 43-7.

21. Leslie KE. The Events of Normal and Abnormal Post partum Reproductive Endocrinology and
Uterine Involution in Dairy Cows: A Review. Can Vet J 1983; 24: 67-71.

22. Luginbühl A und Kupfer U. Bakteriologische Befunde im Geschlechtsapparat von Kühen im
Puerperium. Mitteilung I: Spektrum der Keime, Beziehungen zu Geburt und Abgang der
Nachgeburt. Schweiz Arch Tierheilk 1980; 122: 427-34.

23. Luginbühl A, Küpfer U. Bakteriologische Befunde im Geschlechtsapparat van Kühen im
Puerperium. II. Beziehungen zu Uterusinvolution, Ovaraktivität, Beschaffenheit des Cervicalsch-
leims und Fruchtbarkeit. Schweiz Arch Tierheilk 1980; 122: 695-705.

24. Macmillam KL, Taufa VK, Day AM. Use of prostaglandin F2„ during the post partum period
in lactating dairy cows. New Zealand, Ministry of Agriculture and Fisheries. Agricultural Research
Division. Annual Report. 1985/86. Wellington, New Zealand 31, 1987.

25. Manns JG, Nkuuhe JR, and Bristol F. Prostaglandin Concentrations in Uterine Fluid of Cows
with Pyometra. Can J Comp Med 1985; 49: 436-8.

26. Markusfeld O. The effect of post parturient metritis and its treatment on reproduction in dairy
cattle. Refuah Veterinarith 1982; 39; 139-45.

27. Markusfeld O. Factors responsible for post parturient metritis in dairy cattle. Vet Rec 1984; 114:
539-42.

28. Messier S, Higgins R, Couture Y, and Morin M. Comparison of Swabbing and Biopsy for Studying
the Flora of Bovine Uterus. Can Vet J 1984; 25: 283-8.

29. Miller BJ and Lodge JR. Post partum oxytocin treatment for prevention of retained placentas.
Ther 1984; 22: 385-8.

30. Morrow DA. The Metritis-Pyometra Complex. In: Current Therapy in Theriogenology. W. B.
Saunders Co, Philadelphia 1986; 227-36.

31. Mortimer RG, Olson JD, Huffman EM, Farin PW, Ball L, Abbitt B. Serum progesterone
concentration in pyometric and normal post partum dairy cows. Ther 1983; 19: 647-388.

32. Mortimer RG, Ball L, Olson JD, Huffman EM, and Farin PW. The effect of PGF2<, on
reproductive performance of naturally bred dairy cows with or without pyometra. Ther 1984;
21: 869-74.

33. Nakao T, Moriyoshi M, and Kawata K. Effect of post partum intrauterine treatment with 2%
polyvinylpyrrolidone-iodine solution on reproductive etTiciency in cows. Ther 1988; 30: 1033-43.

34. Olson JD, Ball L, Mortimer RG, Farin PW, Adney WS, Huffman EM. Aspects of bacteriology
and endocrinology of cows with pyometra and retained fetal membranes. Am J Vet Res 1984;
45: 2251-5.

35. Oltenacu PA, Britt JH, Braun RK, and Mellenberger RW. Relationships Among Type of
Parturition, Type of Discharge From Genital Tract, Involution of Cervix, and Subsequent
Reproductive Performance in Holstein Cows. J Dairy Sci 1983; 66: 612-9.

36. Peter Af and Bosu WTK. Relationship of uterine infections and folliculogenesis in dairy cows
during early puerperium. Ther 1988; 30: 1045-51.

37. Rowlands GJ, Lucey S, and Russell AM. Susceptibility to disease in the dairy cow and its
relationship with occurrences of other diseases in the current or preceding lactation. Prev Vet
Med 1986:4: 223-34.

38. Samuel C. Reproductive studies on some factors affecting the post partum cow. Dissertation
abstracts international, B 1978; 38: 5666.

39. Schonemann FU. Therapie und Prophylaxe puerperaler Störungen beim Rind mit BAY VA
9391 —BAY VA 9391 -I-500.000 I.E. Tardomyocel—und BAY VA 9391 -H 1 mill. I.E. Tardomyocel
— Utcrusstaben. Inaugural Dissertation, Tierarztliche Hochschule, Hannover, 1977.

40. Steffan J, Adriamanga S, Thibier M. Treatment of metritis with antibiotics or prostaglandin F2„
and influence of ovarian cyclicity in diary cows. Am J Vet Res 1984; 45: 1090-4.

41. Studer E and Morrow DA. Post partum Evaluation of Bovine Reproductive Potential:
Comparison of Findings from Genital Tract Examination per Rectum, Uterine Culture, and
endometrial Biopsy. J Am Vet Med Assoc 1978; 172: 489-94.

Persistent polyuria in two dogs following
adrenocorticolysis for pituitary-dependent
hyperadrenocorticism

SUMMARY In two dogs with pituitary-dependent hyperadrenocorticism, adrenocorticolysis
with o,p\'-DDD led to the disappearance of the signs and symptoms except for the polyuria.
After a modified water-deprivation test the osmoregulation of vasopressin release was studied
by hypertonic saline infusion. In both dogs the hypertonicity, thus induced, resulted in very
minimal responses of the vasopressin secretion,

In dogs glucocorticoid excess is associated with polyuria. As early as 1952 Sirek
and Best (23) established that administration of corticosteroids to healthy dogs
results in polyuria. The mechanism is still a matter of debate. Interference of
glucocorticoid excess with the effect of vasopressin in the kidney (7) as well as
impairment of the vasopressin release (1, 13) have been proposed.
Irrespective of the underlying mechanism(s), in clinical veterinary medicine
polyuria is an important symptom for the recognidon of spontaneous hyperad-
renocorticism. In addition, the disappearance of polyuria may serve as a measure
of the succesful ehmination of the glucocorticoid excess by either adrenalectomy
(22) or chemotherapy (8, 21). Persistance or recurrence of polyuria may be
considered therapeutic failure (3, 11).

Here we describe two dogs with pituitary-dependent hyperadrenocorticism in
which the corticosteroid excess was eliminated by destruction of the adrenal
cortices with o,p\'-DDD, but in which, nevertheless, the polyuria persisted. In both
instances the polyuria could be ascribed to deficient secretion of vasopressin.

Dog J. In July 1985 a 9-year-old male Boxer dog weighing 35 kg was referred for polyuria,
polydipsia and polyphagia. Physical examination revealed an obese dog with a thin haircoat
and other symptoms suggesting hyperadrenocorticism. The urinary corticoid/creatinine
ratios before (mean of two control days: 67 x 10-^) and after dexamethasone suppression
(17 X 10 led to the diagnosis of pituitary-dependent hyperadrenocorticism (15). Basal
concentrations of plasma c*-MSH varied (12 — 20 pmol/1) within the reference range (8
— 36 pmol/1) (16). Destruction of the adrenal cortices by oral administration of o,p\'-DDD
(14) resulted in complete recovery, including regrowth of the haircoat. However, the
polyuria and polydipsia persisted despite the low urinary corticoid/creatinine ratio (5 x
10 6). In February 1987 the dog was taken in for further studies.

Dog 2. In December 1985 a 5-year-old male Shetland Sheepdog weighing 8 kg was examined
by a practitioner for polyuria and polydipsia, which had already lasted three weeks. During
water deprivation there was no urinary concentration; both at the start and after 12 hours
of water deprivation the specific gravity of the urine was 1.004. After administration of

\' Department of Clinical Sciences of Companion Animals, Faculty of Veterinary Medicine, University
of Utrecht, The Netheriands.

Address for correspondence: Dr. W. J. Biewenga, Department of Clinical Sciences of Companion
Animals, Postbox 80.154, 3508 TD Utrecht, The Netherlands.

pitressin tannate in oil (Pitressin tannate®, Parke-Davis, Morris Plains, N.J., U.S.A.) the
specific gravity went up to 1.023. With a tentative diagnosis of central diabetes insipidus
the dog was treated with pitressin tannate.

The polyuria, however, did not cease completely and in January 1986 the dog was referred
for further examination. By this time the appetite had increased and there were signs of
loss of endurance and intolerance to hot environments. The urinary corticoid/creatinine
ratios before and after dexamethasone suppression, 27 x 10 and 7 x 10^^, respectively,
pointed to pituitary-dependent hyperadrenocorticism. The basal a-MSH concentration (63
pmol/1) in plasma exceeded the upper limit of the reference values (36 pmol/1) (16).
Destruction of the adrenal cortices with o,p\'-DDD resulted in low urinary corticoid/
creatinine ratios (< 1 x 10-^), but the polyuria persisted. The dog was taken in again for
further studies in June 1986.

Methods. The renal concentrating capacity was examined with a water-deprivation test (9).
During this test samples for measurements of plasma AVP (PAVP), plasma osmolality
(POSM) and urine osmolality (UOSM) were collected.

The osmoregulation of vasopressin release was investigated by infusion of 20% NaCl for
two hours at a rate of 0.03 ml/minute/kg body weight. Samples for PAVP and POSM
were obtained at 20-minute intervals. This allowed PAVP concentrations to be measured
as a function of rising POSM. The data thus obtained were compared with those of healthy
dogs, for which a nomogram had been compiled (1).

The studies were carried out after the dog had fasted for 12 hours. Blood samples for AVP
measurements were collected from the jugular vein in EDTA-coated tubes placed in ice.
Plasma was separated by centrifugation at 4°C and was stored at -20°C until assayed. AVP
was extracted from 1 ml of plasma by C18 SEP-Pak columns with a mean ( s.d.) extraction
efficiency of 82 ± 3%.

The AVP content of the extracts was measured by radioimmunoassay with late addition
of I25I.AVP as tracer. A second antibody was used for the separation of the bound and
free tracer. The detection limit of the assay was 0.5 pmol/1. Further details on the assay
have been published elsewhere (5).

Concentrations of a-MSH in plasma were measured according to a method described earlier
(18).

In Dog 1, 10 hours of water deprivation resulted in a weight loss of 3.6%. During
this period UOSM rose from 102 to 377 mOsm/kg. After administradon of 5 lU
of lypressinum (Vasopressin-Sandoz®, Sandoz AG, Basel, Switzerland) a further
rise of UOSM to 718 mOsm/kg occurred within two hours (Figure 1). The changes
in PAVP were very minor. After a slight initial rise the PAVP concentrations
remained at a low plateau (Figure I), despite a gradual increa.se in POSM.
In the salt-loading experiment, as in the water-deprivation test. Dog 1 had low
resting PAVP values. With increasing POSM a small rise in the PAVP concen-
trations was found, but the highest value ever reached was only 1.5 pmol/1. This
occurred at a POSM as high as 354 mOsm/kg (Figure 2A).
In Dog 2 the resting PAVP concentration was normal in relation to POSM, but
during hypertonic saline infusion there was a slight temporary increase of the
PAVP concentrations (Figure 2B). The highest value (6.8 pmol/1) was reached 20
minutes after starting the test. Further increases in POSM did not result in further
PAVP rises but rather in a decrease in these values.

In Dog 1 water deprivation resulted in a rise of UOSM above POSM. Subsequent
vasopressin administration resulted in a further rise of 90% in the UOSM.
According to the criteria for this so-called modified water-deprivation test as
developed for the dog (9), this allowed the diagnosis of pardal central diabetes
insipidus.

Figure 1. Plasma and urine osmolalities together with the corresponding plasma concentrations of
vasopressin of Dog 1 during the modified water-deprivation test. The arrow indicates the subcutaneous
injection of 5 lU lypressinum.

In Dog 2 the tentative diagnosis of diabetes insipidus was based upon the data
presented by the referring practitioner. Further information on the osmoregula-
tion of vasopressin secretion was obtained by infusion of hypertonic salt. Although
Dog I had low and Dog 2 had normal basal PAVP concentrations, in both dogs
the induced hypertonicity resulted in only very minor PAVP rises. This suggests
a small secretory capacity, where not even strong osmotic stimuli can evoke
substantial hormone release.

This might be explained by the fact that neurohypophyseal AVP secretion is under
the influence of glucocorticoid negative feedback. This influence is likely to be
an integral part of the overall negative feedback control of ACTH secretion (13).

Figure 2. Relation of plasma vasopressin with plasma osmolality in Dog 1 and Dog 2 during
hypertonic saline infusion. The shaded areas represent the range of responses to infusion of hypertonic
saline in 11 healthy experimental dogs (I).

Support for this glucocorticoid-neurohypophyseal interdependency can be derived
from the finding that adrenalectomy increases the release of all neurohypophyseal
peptides (17). Also, in humans with Addison\'s disease the Cortisol deficiency is
regarded as a causative factor for the associated inappropriate AVP secretion (19).
In rats administration of dexamethasone prevents the expected enhancement of
adrenalectomy-induced immunoreactivity for vasopressin in the parvocellular
neurosecretory neurons of the paraventricular nucleus of the hypothalamus (6,
20).

In the two dogs studied here the low urinary corticoid/creatinine ratios precluded
glucocorticoid excess as a cause of deficient AVP secretion. It is more likely that
the neurohypophyseal dysfunction was caused by a pituitary lesion associated with
the pituitary-dependent hyperadrenocorticism. Pituitary tumours usually grow by
expansion rather than by infiltration and may cause pressure on the remaining
pituitary gland, infundibular stalk and hypothalamus. This expansion may result
in multiple endocrine abnormalities, including diabetes insipidus (2, 3).
In pituitary-dependent hyperadrenocorticism the lesions may be located in either
the anterior lobe or the pars intermedia (10). Of these, lesions in the pars
intermedia (PI) are most likely to cause neurohypophyseal dysfunction for two
reasons: they tend to become larger than the adenohypophyseal lesions (10) and
the close anatomical relationship between PI and posterior lobe make PI lesions
more likely to cause neurohypophyseal dysfunction than adenohypophyseal
lesions.

The elevated a-MSH concentrations measured in Dog 2 might fit in with this
theory, as this hormone is predominantly secreted by PI cells (4). Some of the
PI lesions of dogs with pituitary-dependent hyperadrenocorticism have been found
to be associated with high concentrations of circulating a-MSH (12). In addition,
another dog in which the PAVP concentrations failed to rise above 5 pmol/1 during
osmotic stimulation, a PI tumour invading the pars nervosa was found at autopsy
(1).

In conclusion, it may be stated that in canine pituitary-dependent hyperadreno-
corticism, persistence or recurrence of polyuria following chemotherapy does not
necessarily mean therapeutic failure. In this report the coexistence of neurohy-
pophyseal dysfunction has been documented by AVP measurements.

1. Biewenga WJ, Brom WE van den, and Mol JA. Vasopressin in polyuric syndromes in tlie dog.
Front Horm Res 1987; 17: 139-48 (Karger Ag, Basel).

2. Dunbar M and Ward BC. Hyperadrenocorticism associated with diabetes insipidus and
hypothyroidism in a dog. J Amer Anim Hosp Assoc 1982; 18: 737-41.

3. Feldman EC and Nelson l^W. Canine and feline endocrinology and reproduction. WB Saunders
Co, Philadelphia, 1987.

4. Halmi NS, Peterson ME, Colurso GJ, Liotta AS, and Krieger DT. Pituitary intermediate lobe
in dog. Two cell types and high bioactive adrenocorticotrophin content. Science 1981; 211: 72-
4.

5. Hellebrekers LJ, Mol JA, Brom WE van den, and Wimersma Greidanus TjB van. Effect of
methadone on plasma arginine vasopressin level and urine production in conscious dogs. Eur
J Pharmacol 1987; 136: 279-86.

6. Itoi K, Mouri T, Takahashi K., Murakami 0, Imai Y, Sasaki S, Yoshinaga K, and Sasano N.
Suppression by glucocorticoid of the immunoreactivity of corticotropin-releasing factor and
vasopressin in the paraventricular nucleus of rat hypothalamus. Neurosci Lett 1987; 73: 231-6.

7. Joles JA, Rijnberk A, Brom WE van den, and Dogterom J. Studies on the mechanism of polyuria
induced by Cortisol excess in the dog. Vet Quart 1980; 2: 199-205.

8. Lubberink AAME. Therapy for spontaneous hyperadrenocorticism. In: \'Current Veterinary
Therapy VII, Small Animal Practice\', ed. R. W. Kirk. WB Saunders Co, Philadelphia, 1980.

9. Mulnix JA, Rijnberk A, and Hendriks HJ. Evaluation of a modified water-deprivation test for
diagnosis of polyuric disorders of dogs. J Amer Vet Med Assoc 1976; 169: 1327-30.

10. Peterson ME, Krieger DT, Drucker WD, and Halmi NS. Immunocytochemical study of the
hypophysis in 25 dogs with pituitary-dependent Cushing\'s disease. Acta Endocrinol; 1982; 101:
15-24.

1 1. Peterson ME. 0,p\'-DDD (mitotane) treatment of canine pituitary-dependent hyperadrenocor-
ticism. J Amer Vet Med Assoc 1983; 182: 527-8.

12. Peterson ME, Orth DN, Halmi NS, Zielinski AC, Davis DR, Chavez FT, and Drucker WD.
Plasma immunoreactive proopiomelanocortin peptides and Cortisol in normal dogs and dogs with
Addison\'s disease and Chushing\'s syndrom. Basal concentrations. Endocrinology 1986; 119: 720-
30.

13. Raff H. Glucocorticoid inhibition of neurohypophyseal vasopressin secretion. Amer J Physiol
1987; 252: R635-44.

14. Rijnberk A and Belshaw BE. An alternative protocol for the medical management of canine
pituitary-dependent hyperadrenocorticism. Vet Rec 1988; 122: 486-8.

15. Rijnberk A, Wees A van, and Mol JA. Assessment of two tests for the diagnosis of canine
hyperadrenocorticism. Vet Rec 1988; 122: 178-80.

16. Rijnberk A, Mol JA, Kwant MM, and Croughs RJM. Effects of bromocriptine on corticotrophin,
melanotrophin and corticosteroid secretion in dogs with pituitary-dependent hyperadrenocorti-
cism. J Endocr 1988; 118:\'271-7.

17. Robinson AG, Seif SN, Verbalis JG, and Brownstein MJ. Quantitation of changes in the content
of neurohypophyseal peptides in hypothalamic nuclei after adrenalectomy. Neuroendocrinol
1983; 36: 347-50.

18. Rothuizen J and Mol JA. The pituitary-adrenocortical system in canine hepatoencephalopathy.
Front Horm Res 1987; 17: 28-36 (Karger AG, Basel).

19. Salomez-Granier F, Leclerc-Coornaert L, Lefebre J, Racadot A, et Linquette M. Etude de
I\'hormone antidiuretique dans 24 cas d\'insuffisance surrénale primitive. Ann Endocrinol 1983;
44: 371-6.

20. Sawchenko PE. Evidence for a local site action for glucocorticoids in inhibiting CRF and
vasopressin expression in the paraventricular nucleus. Brain Res 1987; 403: 213-23.

21. Schechter RD, Stabenfeldt GH, Gribble DH, and Ling GV. Treatment of Cushing\'s syndrome
in the dog with adrenocorticolytic agent (o,p\'-DDD). J Amer Vet Med Assoc 1973; 162: 629-
39.

22. Siegel ET, Kelly DF, and Berg P. Cushing\'s syndrome in the dog. J Amer Vet Med Assoc 1970;
157: 2081-90.

23. Sirek OV and Best CH. Intramuscular cortisone administration to dogs. Proc Soc Exp Biol Med
1952; 80: 594-8.

(American Velerinary Publicaiions Inc.. 1989.
iSBN: 0-930476-25-4. prijs * 75.45)

In de inleiding worden \'sampling\'technieken, het
vervaardigen van uitstrijkjes, kleurmethoden en
de methodische beoordeling van uitstrijkjes be-
handeld. Hierbij wordt gebruik gemaakt van
heldere overzichtstabellen en schema\'s. Dc or-
gaans- en methodieksgewijs gerangschikte hoofd-
stukken geven een compleet overzicht van de
mogelijkheden voor cytologisch onderzoek.
Daarbij wordt ingegaan op fysiologische proces-
sen, ontstekingen inclusief mogelijke etiologische
agentia en tumoren. Het veelvuldig gebruik van
beslisbomen en tabellen in combinatie met de
goede illustraties en korte beschrijvingen van dc
bevindingen bij specifieke processen geven het
boek zijn praktische waarde. De diepgang die
daarbij aanwezig is met betrekking tot de cyto-
logische diagnostiek van, deels typisch Ameri-
kaanse, infectieuze aandoeningen contrasteert
enigszins met de meer oppervlakkige benadering
van de tumoreuze processen. Dit past echter bij
de opzet van de schrijvers om het boek vooral een
hulpmiddel te willen laten zijn bij het cytologisch
onderzoek door de dierenarts in de gezelschaps-
dierenpraktijk, waarbij eventuele nadere diagnos-
tiek in een referentielaboratorium kan plaatsvin-
den. Op deze manier gebruikt kan het boek een
waardevol hulpmiddel zijn bij het cytologisch
onderzoek ter vaststelling van de diagnose danwel
de aard van een proces (ontsteking versus tumor)
en zo richting geven aan therapie, prognose en
verdere diagnostiek.

Ten gerieve van de lezers volgen onderstaand de \'summaries\' van de Engelse artikelen
overgenomen uit de oktober-uitgave van The Veterinary Quarterly 1989; 11 (4): 193-256.

Persistent polyuria in two dogs following adrenocorticolysis for pituitary-dependent hyper-
adrenocorticism

W. J. Biewenga, A. Rijnberk, and J. A. Mol. The Veterinary Quarterly 1989; 11; 193-7.

M. .1. Groot, J. M. P. den Hartog, and E. Gruys. The Veterinary Quarterly 1989; II: 198-
209.

SUMMARY Cyclic heifers were implanted with the synthetic androgen trenbolone acetate
(TBA = 17 beta-hydroxy-19-norandrosta-4, 9, 1 l-trien-3-on-17 beta-acetate, C20H2403) (for
formulas see Fig. I). The influence of this androgen on the macroscopic and microscopic
morphology of the genital tract was studied.

The most .striking result was the induction of polycystic ovaries. The clitoris was markedly
enlarged and the cervix showed an increased amount of mucus. Microscopically, extensive
folding of the cervical epithelium, consisting of tall swollen columnar cells with basal nuclei
was seen. The vagina showed an increase of PAS-positive granules in the superficial layer of
the epithelium, while there was no increase in the height of the epithelium.
These effects are due to androgenic influence on the female genital tract and are in no case
specific to one particular product. They could be of help in the detection of the illegal use
of agents with androgenic activity.

Delay in timing of the oxfendazole pulse release bolus in calves in the Netherlands

SUMMARY The efficacy of the oxfendazole pulse release bolus (OPRB) was tested in a
grazing experiment at the University of Utrecht. Three groups of four OPRB-treated calves
and one group of four untreated control calves were grazed on separate pastures between 18
May and 21 October 1987. Based on faecal egg counts for strongyle-type eggs and
Nematodirus eggs, embryonation o/Nematodirus eggs andfaecal larval counts for lungworm,
the first pulse of oxfendazole was released after 28 to 63 days, which was later than the period
of approximately three weeks indicated by the manufacturer and others. As far as could be
detected, the second to fifth pulses were not as delayed, but generally the three-week period
was also exceeded.

This delayed release of the pulse resulted in a build-up ofpasture infectivity for gastrointestinal
nematode larvae and lungworm larvae. Nevertheless, this did not result in clinical gastroin-
testinal helminthiasis and husk in the treated groups of calves, whereas severe husk and mild
gastrointestinal helminthiasis were seen in the control group.

Intravenous catheterisation of conventional pigs without application of antimicrobial agents

A. Pijpers, E. N. Noordhuizen-Stassen, S. A. Goedegebuure, O. A. van Dobbenburgh, M.
Roosendaal, A. H. M. Cornelissen, and J. H. M. Verheijden. The Veterinary Quarterly
1989; 11: 216-21.

SUMMARY In six experiments 43 castrated male conventional pigs weighing 25 - 41 kg were
catheterised by inserting a cannula via the jugular vein into the cranal caval vein. The catheters
were taped to the spinal neck region where the tap stops were located. Antimicrobial agents
were not applied.

The catheters remained patent for at least nine days in 38 of the remaining 42 animals (90%).
In two animals the catheter by mistake was not inserted into the jugular vein. Two animals
got catheters with a one-way blockage four days after surgery. In these animals autopsy
revealed thrombosis and phlebitis of the occluded vein and a valve-like thrombus at the tip
of the catheters.

In seven of the 43 pigs the effects of anaesthesia, surgery and catherisation were followed
using rectal temperature and haematological and some blood biochemical parameters for nine
days after the surgery.

It is concluded that this catheterisation technique, without application of antimicrobial agents,
can be used well for experimental infections and pharmacokinetic studies

Non-exfoliative canine cytology: the value of fine needle aspiration and scraping cytology

J. H. Vos, T. S. G. A. M. van den Ingh, and F. N. van Mill. The Veterinary Quarterly
1989; 11: 222-31.

SUMMARY The results of the cytological and histological examination of348 canine lesions,
localised in various organs, were compared with respect to the tumourous or non-tumour nature
of the lesions and the malignancy or benignancy of tumours. The retrieval rate was 92.5%.
Regarding the distinction between tumourous and non-tumourous lesions, the cytological
examination showed a diagnostic accuracy of 83.9%, a sensitivity of 95.6%, a specificity of
65.4% and a predictive value for the presence of tumour of 93.5%. The diagnostic accuracy
of cytology concerning the differentiation in malignancy and benignancy of the neoplasms was
83.7%, with a sensitivity of 86.8%, a specifitcity of 79.4% and a predictive value for the presence
of malignant tumour of 85.6%. These results confirm the value of non-exfoliative cytology
as a diagnostic method, providing rapid and valuable information with regard to diagnosis
and prognosis and, consequently, for therapeutic handling. An eventual histological diagnosis
remains indicated, especially in case of soft-tissue and mammary lesions.

D. .1. Mevius, H. J. Breukink, T. Jansen, P J. M. Guelen, and B. de Grève. The Veterinary
Quarterly 1989; 11: 232-41.

SUMMARY The oral absorption and bioavailability offiumequine was studied in 1-, 5- and
18-week-old calves following intravenous and oral administration of different formulations
of fiumequine (Flumix®, Flumix C® and pure fiumequine). Increasing age had a negative
influence on the C^ax after the administration of Flumix®, based on a larger Vo in the older
calves. The C„ax decreased from 5.02 ± 1.46 ng/ml in the first week to 3.28 ± 0.42 fxg/ml
in the 18th week. Adding colistin sulfate to the fiumequine formulation and administring pure
fiumequine mixed with milk replacer had a negative effect on the C„ax of fiumequine after
oral administration of 5 and 10 mg/kg body weight. The bioavailability of the orally
administered fiumequine formulations was 100% in all cases except after the administration
of Flumix C®, for which it was 75.9 ± 18.2%. The urinary recovery of fiumequine after
intravenous injection of a 10% solution varied from 35.2 ± 2.3% for Group B. to 41.2 ±
6.3% for Group C.

The dosage of 5 mg/kg body weight Flumix® twice daily in !-week-old veal calves is sufficient
10 reach therapeutic plasma concentrations, based on a MIC value of 0.8 tig/ml of the target
bacteria.

In older calves it is advisable to increase the dosage 7.5 or 10 mg/kg body weight every 12
hours. In combination wdh colistin sulfate it is also advisable to increase the dosage slightly
because of the negative effect of the colistin sulfate on the C„,ax of flumequine.

Nonlinear pharmacokinetics of intravenous sulphadimefhoxine and its dosage regimen in pigs

M. Shimoda, E. Kokue, M. Itani, T. Hayama, and T. B. Vree. The Veterinary Quarterly
1989; 11: 242-50.

SUMMARY The time courses of the total (Ct) and unbound plasma (Cf) concentration after
the i.v. injection of 20, 50 and 100 mg/kg of sulphadimethoxine (SDM) were examined in pigs.
The area under the Ct-time curve per unit dose decreased dose-dependently. Vdarea and total
body clearance of Ct increased dose-dependently.

The concentration-dependent plasma protein binding of SDM was evident after 50 and 100
mg/kg.

The time courses of Cf en Ct aj\'ter J doses were analysed by a one compartment open model
with nonlinear plasma protein binding. The agreement between calculated curves of Cf and
Ct and the observed values, and relative constancy of pharmacokinetic parameters were
obtained over 3 doses. These results suggested that the nonlinear pharmacokinetics of SDM
was caused by saturable plasma protein binding.

The multiple i.v. dose of SDM was based on the dosage regimen using the nonlinear
pharmacokinetic model (50 mg/kg. 24 hour interval. 4 days). The observed Cf was maintained
in the intended range by the dosage regimen. Therefore, the dosage regimen based on the
nonlinear pharmacokinetics may allow the unbound concentration after i.v. Injection of SDM
in pigs to be controlled.

A severe outbreak of respiratory tract disease associated with bovine respiratory syncytial
virus probably enhanced by vaccination witii modified live vaccine

T. G. Kimman, ,1. Sol, F. Westenbrink, and P. J. Straver. The Veterinary Quarterly 1989;
1 1: 250-3.

SUMMARY A severe outbreak of respiratory tract disease associated with bovine respiratory
syncytial virus (BRSV) on a large beef-fattening farm is described. The outbreak started two
days after five- to seven-month-old calves were vaccinated with a modified live BRSV vaccine.
The disease ran a very severe course among five- to seven-month-old vaccinated calves, but
disease was absent in eight-month-old an older non-vaccinated calves. The presence of IgM
antibodies in sera of non-vaccinated calves indicated that BRSV was spreading on the farm
between two to 15 days before the day of vaccination. The data indicate that vaccination with
modified live vaccine during the course of a natural infection may enhance the severity of
disease. The possible pathogenesis of the disease is discussed.

Hysterectomy during the luteal period in dogs chronically treated with bromocriptine

A, C. Okkens, M. M. Bevers, S. J. Dieleman, and A. H. Willemse. The Veterinary Quarterly
1989; II: 254-6.

SUMMARY To determine whether prolactin has luteolytic properties during the first part
of the luteal period, hysterectomy was performed in four dogs, in which prolactin had been
chronically suppressed by bromocriptine administration. The concentration of progesterone
in the peripheral blood decreased upon hysterectomy during the first part of the luteal phase
and regained normal values after about seven days. The progesterone patterns during the
perisurgical period in these dogs were similar to those patterns observed in dogs hysterec-
tomised without bromocriptine treatment. It is concluded therefore that, in the dog, luteolytic
properties can not be attributed to prolactin.

Verslag van het Mini-Symposium \'De
betekenis van spontane, heterogene
tumorziekten bij huisdieren\'

Dit Mini-Symposium werd georgani-
seerd op dinsdag 27 juli 1989. ter
gelegenheid van het 25-jarig jubileum
en de vervroegde uittreding van prof.
dr. IV. Misdorp. in het Nederlands
Kanker Instituut (Het Antoni van
Leeuwenhoek Huis) te Amsterdam.

Tijdens dit symposium werd in het gedeeke
voor de theepauze een overzicht gegeven
van de mogelijkheden die bestaan op het
gebied van immunotherapie van tumoren en
welke rol het kattenleukemievirus speelt bij
het ontstaan van lymfosarcoom en leukemie
bij de kat.

In het tweede gedeelte van het symposium
kwamen onderwerpen aan de orde, waarbij
prof. Misdorp direct en indirect betrokken
is geweest, vooral op het gebied van het
mammacarcinoom bij kat en hond. Vooral
modelstudie — voor het mammacarcinoom
van de mens — heeft daarbij altijd een grote
rol gespeeld.

Dr. I. ./. Fidler, The University of Texas. M.
D. Anderson Cancer Center: \'Therapy of
cancer metastasis by activated macrophages:
Recognition of altered self

De ongecontroleerde groei van metastasen,
die resistent zijn voor conventionele thera-
pie, is een belangrijke doodsoorzaak van
kanker. Er zijn recente aanwijzingen dat
metastasen kunnen ontstaan doordat gespe-
cialiseerde tumorcellen in een primaire tu-
mor uitzaaien, dat metastasen van origine
clonaal kunnen zijn (afkomstig van één cel),
dat verschillende metastasen afkomstig
kunnen zijn van verschillende stamcellen, en
dat, algemeen gesproken, gemetastaseerde
cellen vaker spontane mutaties vertonen
vergeleken met goedaardige, niet gemeta-
staseerde tumorcellen. Dit kan de klinische
waarneming verklaren dat verschillende
metastasen verschillende gevoeligheden
voor diverse therapieën kunnen vertonen en
dat daarom een succesvolle therapie de
problemen van de tumorheterogeniteit en
de ontwikkeling van resistentie van tumor-
cellen voor de therapie moet kunnen omzei-
len.

Macrofagen die op de juiste manier worden
geactiveerd, kunnen aan bovengenoemde
eisen voldoen. Door interactie met liposo-
men (membranen van fosfolipiden) die ge-
vuld zijn met verschillende, zogenaamde
immuummodulatoren, kunnen macrofagen
zodanig worden geactiveerd, dat ze tumor-
cellen kunnen vernietigen (tumoricidal). Op
deze manier geactiveerde macrofagen kun-
nen tumorcellen in vitro en in vivo herkennen
en vernietigen, daarbij niet-neoplastische
cellen met rust latend.

Alhoewel het werkingsmechanisme waarbij
gediscrimineerd wordt tussen tumorcellen
en normale cellen nog niet bekend is, is dit
mechanisme onafhankelijk van tumorcelka-
rakteristieken zoals immunogeniciteit, me-
tastatisch potentieel en gevoeligheid voor
celdodende middelen. Verder lijkt er geen
associatie te bestaan tussen de destructie
van tumorcellen door macrofagen en dc
ontwikkeling van tumorcelresistentie.

Liposomen die intraveneus worden toege-
diend worden door macrofagen uit de cir-
culatie verwijderd. Door de endocytose van
de liposomen met immuunmodulatoren
door macrofagen, worden deze macrofagen
ter plaatse cytotoxisch. [)oor multiple toe-
dieningen van dergelijke liposomen is het in
diverse tumorsystemen mogelijk gebleken
tumormetastasen uit te roeien.

Destructie van metastasen in vivo door
macrofagen is significant, wanneer er voor
gezorgd wordt dat de hoeveelheid tumorcel-
len minimaal is. Bijvoorbeeld, bij knaagdie-
ren kunnen er niet meer dan 10 miljoen
cellen door middel van geactiveerde macro-
fagen behandeld worden. Daarom wordt er
naar andere methoden gezocht om dc hoe-
veelheid tumorcellen in metastasen te redu-
ceren, bijvoorbeeld door chemotherapie en
radiotherapie. Hierbij is het belangrijk te
weten dat wanneer 99,9% van een 1 cm\'
grote tumormetastase gedood wordt, er I
miljoen cellen overblijven die weer kunnen
profileren en de gastheer kunnen doden. Het
vermogen van geactiveerde macrofagen te
kunnen discrimineren tussen tumorcellen en
om- en tussenliggende normale cellen is een
aantrekkelijke mogelijkheid om de weinige
cellen die een conventionele therapie over-
leven, alsnog te doden.

Prof. dr. E. J. Ruitenberg, Rijles Instituut voor
Volksgezondheid en Milieuhygiëne, Biltho-
ven, thans Centraal Laboratorium van de
Bloedtransfusiedienst van het Nederlandse
Rode Kruis, Amsterdam: \'Nieuwe mogelijk-
heden voor immunotherapie bij kanker bij
mens en dier.\'

Bacillus Calmette-Guérin (BCG) is een bac-
terieel vaccin bereid van een verzwakte stam
van Mycobacterium bovis en is met succes
toegediend bij de preventie van tuberculose.
Vanaf het eind van de jaren zestig wordt
BCG ook met wisselend succes toegepast bij
de behandeling van tumorziekten.
Sinds een aantal jaren heeft BCG zich pas
een definitieve plaats veroverd als immuno-
therapeuticum tegen kanker in de kliniek en
wel als Biological Response Modifier
(BRM) bij de behandeling van oppervlak-
kige blaaskanker bij de mens. De toepassing
is gebaseerd op lokale behandeling. Deze
vorm van behandeling werd oorspronkelijk
aanbevolen door de groep van Rapp (Bast
et al. , 1974). In een tumormodel gebruikt
bij het onderzoek naar de antitumor activi-
teit van BCG, het line 10 hepatocellulair
carcinoom bij de cavia, werd naast de
inductie van tumorregressie ook een speci-
fieke immuniteit tegen deze tumor waarge-
nomen. Het antineoplastische effect werd
alleen gezien indien het BCG intratumoraal
werd toegediend.

Op basis van deze waarneming kwam on-
derzoek op gang naar de werking van intra-
lesionale toediening van BCG bij spontane
tumorziekten bij landbouwhuisdieren, het
zogenaamde plaveiselcelcarcinoom in het
oog bij het rund en het sarcoid bij het paard.
In nauwe samenwerking tussen de Faculteit
der Diergeneeskunde (vakgroepen Alge-
mene Heelkunde en Immunologie), de afde-
ling Experimentele Oncologie van het Insti-
tuut voor Pathologie (kU Utrecht), hel
RIVM en hel Nederlands Kanker Instituut
(prof. dr. W. Misdorp) werd vanaf 1976 aan
dat onderzoek gewerkt. Later werd de sa-
menwerking uitgebreid met de afdeling
Urologie van het Radboudziekenhuis te
Nijmegen.

Op basis van de oorspronkelijke waarne-
ming van de groep van Rapp werd allereerst
onderzoek naar het mechanisme van BCG-
werking bij het hepatocellulair carcinoom
bij de cavia uitgevoerd. Vastgesteld kon
worden dat de line 10 tumor niet immuno-
geen is. Dal wil zeggen dal er met conven-
tionele technieken zoals immunisalie met
bestraalde tumorcellen dan wel verwijderen
van een groeiende tumor geen immuniteit
ontstaat. Na intralumorale toediening van
de BCG gaal de line 10 tumor echter in
regressie. De injectie van BCG geeft een
toename van macrofagen in de tumor. Via
T-cellen worden deze macrofagen vermoe-
delijk cyiotoxisch voor de line 10 tumorcel-
len, waarbij er na de tumorceldood presen-
tatie van antigeen aan het immuunsysteem
plaatsvindt. Uiteindelijk ontslaat er een
specifieke immuniteit tegen de line 10 tu-
mor, die ook een bijdrage kan leveren aan
het doden van de tumorcellen.
Geconcludeerd werd dat met name het
ontstaan van een lumorspecifieke immuni-
teit na de BCG-behandeling belangrijk kan
zijn voor de therapie van tumoren in het
algemeen. Hel betekent wellicht dat restan-
ten tumorweefsel dan wei micrometastasen
afgestolen kunnen worden en dat recidieven
kunnen worden voorkomen. Het onderzoek
werd samengevat in het proefschrift van De
Jong (1985). Nadere analyse van het wer-
kingsmechanisme wordt thans uitgevoerd
door Steerenberg (RIVM).

Vervolgens werd klinisch onderzoek naar de
effectiviteit van intralumorale toediening
van BCG bij twee spontaan voorkomende
tumoren bij rund en paard uitgevoerd.
De onderzochte tumoren waren hel plavei-
selcelcarcinoom, zoals dal bij hel runderoog
voorkomt en het sarcoïd bij het paard,
welke de meest voorkomende tumor bij deze
diersoort is.

I Iet plaveiselcelcarcinoom bij het rund werd
gekozen omdat deze tumor eigenschappen
vertoont die overeenkomen met bij de mens
voorkomende tumoren, zoals lokaal infil-
trerende groei en lymfogene en hematogene
metastasering.

Vastgesteld kon worden dat hel plaveiselcel-
carcinoom van hel runderoog vooral inte-
ressant is als tumormodel. De drie verschil-
lende actiepalronen: regressie, regressie
gevolgd door recidivering en hel ontbreken
van regressie worden gebruikt om de facto-
ren te bestuderen die verantwoordelijk zijn
voor hel optreden van regressie na lokale
BCG-immunotherapie.
De resultaten van BCG-behandeling van
sarcoïden bij het paard bleken zeer goed te
zijn. Gevonden werd dal BCG-immuno-
therapie de voorkeursbehandeling lijkt te

worden voor sarcoïden die zich niet op de
ledematen bevinden. De resultaten werden
samengevat in het proefschrift van Klein
(1986). Het onderzoek naar de immunolo-
gische achtergronden wordt voortgezet
door Rutten (Vakgroep Infectieziekten en
Immunologie, Faculteit der Diergenees-
kunde).

Sinds Morales (1976) de eerste groep van
patiënten beschreef waarbij intravesicale
BCG-immunotherapie werd uitgevoerd, is
in een aantal klinieken deze behandelings-
wijze voor oppervlakkig groeiende blaastu-
moren met succes ingevoerd. Gebleken is
dat BCG-therapie zinvol is bij patiënten met
niet-invasief groeiende recidiverende blaas-
tumoren en bij het carcinoma in situ. In het
tot dusver meest toegepaste behandelings-
schema wordt één tot twee weken na trans-
urethrale resectie de blaas één keer per week
gedurende zes achtereenvolgende weken
geïnstilleerd tnet ca. 50 x 10" kweekbare
deeltjes BCG. Bij recidivering van de tumor
kan na opnieuw resectie dit behandelings-
schema worden herhaald.
In samenwerking met de afdeling Urologie
van het St. Radboudziekenhuis (prof. dr. F.
M. J. Debruync) worden op dit moment in
Nederland naast twee reeds afgesloten kli-
nische studies (samengevat in proefschrift
van Van der Meijden, 1988) nog twee klini-
sche gerandomiseerde prospectieve studies
uitgevoerd met een door het RIVM bereid
BCG. In een van de voor patiënten reeds
afgesloten studies bleek een jaar na de
behandeling 70% van de patiënten tumor-
vrij te zijn.

In de nog lopende trial wordt onderzocht of
langdurige behandeling met BCG-onder-
houdstherapie met 20% BCG-spoelingen
gedurende een jaar succesvol is bij patiënten
met sterk recidiverende tumoren die niet
bleken te reageren op intravesicale chemo-
therapie. Deze studie zal eind 1989 worden
afgesloten. Hoewel de resultaten nog preli-
minair zijn, lijkt het erop, dat 50% van deze
patiënten na een jaar tumorvrij is, hetgeen
een goed resultaat is voor deze selecte groep.
Hoe BCG zijn anti-tumoractiviteit ont-
plooit is nog niet duidelijk. Histopatholo-
gisch onderzoek bij cavia, muis, hond en
mens heeft aangetoond dat BCG een ont-
stekingsreactie in een subepitheliale laag
van de blaaswand veroorzaakt. Deze inftl-
traten ontstaan uit mononucleaire celcom-
ponenten en hebben gedeeltelijk een granu-
lomateus karakter. Ook in dc primaire regio-
nale lymfklieren worden deze reacties gezien
(Van der Meijden et al., 1988). Voorts wordt
in de urine ca. vier uur na blaasspoeling
interleukine-2 (IL-2) aangetroffen, hetgeen
een indicatie is dat er een immunologische
reactie tegen BCG optreedt (De Boer et al.,
1989). Tevens zou dit 11^2 de lymfocyten in
de blaaswand kunnen aanzetten tot een
cytotoxische activiteit tegen tumorcellen.
Daarom wordt thans onderzocht of er een
correlatie bestaat tussen de aanwezigheid
van IL-2 en het uitblijven van tumorrecidie-
ven.

Geconcludeerd kan worden dat BCG-im-
munotherapie een belangrijke behande-
lingswijze is geworden voor recidiverende
oppervlakkig groeiende blaastumoren en
het carcinoma in situ. Omtrent het mecha-
nisme van deze werking van BCG wordt
uitgebreid onderzoek verricht (onder an-
dere De Boer, RIVM).

Sinds 1976 wordt in een samenwerkingsver-
band tussen een aantal instituten en klinie-
ken in Nederland onderzoek gedaan naar de
werking en toepassing van BCG bij de
behandeling van spontane en geïnduceerde
tumoren bij laboratoriumdieren, land-
bouwhuisdieren en bij onder andere blaas-
kanker bij de mens. Vastgesteld kan worden
dat door systematische toepassing van de
lokale behandeling met BCG klinisch rele-
vante resultaten zijn verkregen. Inlratumo-
rale toediening van BCG bij linc 10 tutnoren
bij de cavia leidde tot het inzicht dat BCG
in dit model aanleiding geeft tot tumorre-
gressic en de inductie van een tumorspeci-
fieke immuniteit.

Bij het plaveiselcelcarcinoom van het run-
deroog werd na lokale behandeling met
BCG zowel regressie als regressie met reci-
dief en het falen van de therapie waargeno-
men. Deze waarneming leent zich zeer goed
voor verdere ontrafeling van de antitumor-
werking bij spontaan voorkomende tumo-
ren. Speciaal bij de bestudering en evaluatie
van dit model is de inbreng van Misdorp
onmisbaar geweest. BCG-immunotherapie
bij de behandeling van sarcoïden bij het
paard is succesvol gebleken. Tenslotte werd
geconstateerd dat de lokale BCG-toepas-
sing van oppervlakkige blaastumoren bij de
mens een belangrijke behandelingswijze is.
Het vergelijkende oncologische onderzoek
heeft een belangrijke bijdrage geleverd bij

het toepassen en evalueren van BCG als
behandelingswijze. De gebundelde ervaring
die met BCG is verkregen vormt een goede
basis voor toekomstig onderzoek naar \'bio-
logical response modifiers\' in het algemeen
en voor beantwoording van de vraag of
immuno- c.q. biotherapie als een vierde
behandelingsmodaliteit naast chirurgie,
chemotherapie en bestraling kan worden
beschouwd.

Prof. dr. O. Jarrett. University of Glasgow:
\'Molecular biology of feline leukaemia virus
(FeLVy

Het lymfosarcoom en het fibrosarcoom en
de niet-maligne ziekten erythroide aplasie
en immuundeficientie zijn de meest bestu-
deerde ziekten die voorkomen bij de chro-
nisch met kattenleukemievirus (FeLV) geïn-
fecteerde kat.

Bij elk van deze ziekten is de pathogenese
geassocieerd met de generatie van nieuwe
virussen uit het endogeen aanwezige FeLV
met het exogene FeLV waarmee de kat
oorspronkelijk is geïnfecteerd. Deze nieuwe
virussen ontstaan \'de novo\' in individuele
katten door mutatie of recombinatie en
worden niet verder overgebracht in de na-
tuur, alhoewel zij wel snel een karakteri-
stieke ziekte kunnen induceren in katten
onder experimentele omstandigheden.
Wanneer recombinatie plaats vindt wordt
een deel van het FeLV genoom vervangen
door een one gen, waardoor het virus zich
niet meer kan vermeerderen cn daarvoor
een zogenaamd helpervirus nodig heeft.
Lymfosarcoom is de meest voorkomende
tumor bij de kat. Zowel B-celtumoren als T-
celtumoren worden gevonden. De T-celtu-
moren — vooral de lymfosarcomen van het
thymustype (T-LSA) — zijn het meest be-
studeerd, daar het grootste deel van deze
tumoren door FeLV worden geïnduceerd.
Bij in de natuur voorkomende gevallen van
T-LSA blijkt vooral recombinatie tussen
FeLV en hel c-myc oncogen voor te komen.
Echter, de verbinding tussen het FeLV en v-
myc sequenties zijn niet constant, waaruit
volgt dat elk virus een unieke combinatie
voorstelt. Hoewel deze recombinanten van
FeLV en c-myc geen transfoimerend effect
in vitro hebben, veroorzaken ze wel T-LSA
in een opmerkelijke korte latentieperiode
van 10 weken.

De resulterende tumoren zijn interleukine-
2 (IL-2) onafhankelijk, en zijn meestal mo-
noclonaal. Het lijkt er dus op, dat tijdens het
selectieproces nog een tweede leukemogene-
tisch effect plaatsvindt, waarbij de IL-2
afhankelijkheid van de T-cellen verloren is
gegaan. Onlangs is er een T-celtumor gevon-
den waarbij naast recombinatie met het
mj\'c-oncogen ook een recombinatie had
plaatsgevonden met een keten van de T-
celreceptor.

Er worden drie verschillende subgroepen
van het FeLV onderscheiden. FeLV-A sub-
groep die alleen of in combinatie met FeLV-
B en/of FeLV-C subgroep kan voorkomen.
FeLV-B en FeLV-C komen nooit alleen voor
daar ze FeLV-A nodig hebben voor replica-
tie. Het verschil tussen de verschillende
subgroepen zit in het env-gen van het FeLV-
genoom.

Alle cellen van de kat bezitten 8 tot 10
kopieën van een endogeen FeLV-gerelateerd
genoom. Dit deel is nooit als een infectieus
virus gevonden. Er worden wel recombinan-
ten gevonden tussen env-genen van het
FeLV en het endogene virus genoom. Mo-
gelijk ontstaat FeLV-B uit een dergelijke
recombinatie. De preciese rol van FeLV-B
in de pathogenese is niet duidelijk, alhoewel
deze toch wel betrokken lijkt bij het ont-
staan van lymfosarcoom bij de kat.
Bij katten geïnfecteerd met FeLV wordt
vaak immuundeficientie gevonden. Deze
lijkt niet veroorzaakt door verschillende
recombinanten maar meer door FeLV
waarin puntmutaties, deleties of inserties
aanwezig zijn.

Anemie wordt ook vaak gediagnosticeerd
bij katten geïnfecteerd met FeLV. Het lijkt
dat vooral FeLV-C daarbij betrokken is.
Een mogelijk pathogeen mechanisme is dat
de receptor voor FeLV-C dezelfde is als voor
de factor die verantwoordelijk is voor ery-
throïde celdifferentiatie. Hierdoor kan vi-
raal glycoproteïne aan deze receptor binden
en deze blokkeren.

Dr. K. Weijer, Nederlands Kanker Instituut,
Amsterdam: \'Infectie en eliminatie van kat-
tenleukemievirus (FeLV)\'

Het kattenleukemievirus (FeLV) geeft in de
kat aanleiding tot een scala van ziekten
zoals lymfosarcoom en leukemie en deels
van ander type, zoals immunosuppressie.
Vooral het laatste aspect vertoont overeen-
komsten met AIDS (Acquired Immune De-
ficiency Syndrome) bij de mens dat veroor-
zaakt wordt door HIV (Human Immuno-
deficiency Virus).

FeLV wordt van de ene kat op de andere
overgedragen. Het is dus een infectieus
agens. De belangrijkste bronnen voor infec-

tie zijn de zogenaamd FeLV-dragerkatten
die voortdurend virus uitsciieiden. Deze
verspreiding van FeLV tussen katten zou
voorkomen kunnen worden door FeLV-
dragerkatten te identificeren en te voorko-
men dat deze katten nog langer contact
hebben met niet-dragerkatten, bijvoorbeeld
door isolatie.

Een zogenaamd \'removal programme\',
waarbij een immunofluorescentietest werd
gebruikt om de dragerkatten op te sporen,
bleek succesvol in Nederland. Het aantal
FeLV-positieve katten daalde van 9% in
1974 tot ongeveer 3% in 1985 gedurende
zo\'n programma. De resultaten die werden
bereikt in de kattenfokkersvereniging FE-
LIKAT waren zelfs nog beter: Het aantal
positieve katten daalde van 11% in 1974 tot
minder dan 2% binnen 4 jaar. Sinds 1984
worden er geen FeLV-positieve katten meer
in deze vereniging gevonden.

Naast epidemiologische maatregelen, zoals
het bovengenoemde \'removal programme\',
zijn er ook nog andere methoden om ver-
spreiding van het virus te verminderen, c.q.
te verhinderen. Eén ervan is de \'post-expo-
sure treatment\'. Uit de praktijk blijkt dat er
behoefte is een infectie tegen te gaan nadat
besmetting reeds heeft plaatsgevonden. In
een experiment werden katjes, nadat ze
besmet waren met FeLV, behandeld met
virusneutraliserende monoclonale antistof-
fen, in de hoop dat deze antistoffen het virus
in het beginstadium van de infectie konden
neutraliseren, waardoor er een uitgebreide
infectie met ziekteverschijnselen achterwege
zou blijven. Echter, in dit experiment kon
geen bescherming worden verkregen. Eén
van de verklaringen hiervoor is dat er zoveel
antistoffen door de kat tegen de ingespoten
monoclonaal werden aangemaakt, dat deze
monoclonale antistof het FeLV niet meer
kon neutraliseren.

Dergelijke antistoffen zijn inderdaad in
grote hoeveelheden aangetoond. Een an-
dere reden kan zijn dat één monoclonaal
gericht tegen één epitoop van het virus niet
voldoende is om in vivo neutralisatie van het
virus te bewerkstelligen.

Een andere benadering om FeLV-versprei-
ding onder controle te brengen is de ontwik-
keling van een vaccin die antistoffen gericht
tegen het FeLV kan induceren. In een eerste
experiment werden twee katjes gevaccineerd
met een kandidaat FeLV-ISCOM vaccin dat
inderdaad antistoffen, waaronder neutrali-
serende, kon induceren.

In een tweede experiment werden zes katjes
wel, en zes katjes niet gevaccineerd met het
kandidaat FeLV-ISCOM vaccin. Alleen de
gevaccineerde katjes ontwikkelden antistof-
fen (inclusief neutraliserende). Na 43 dagen
werden alle katjes oro-nasaal besmet met
FeLV. Alle gevaccineerde katjes bleven ne-
gatief voor FeLV-antigeen, terwijl Va niet
gevaccineerde katjes FeLV-drager werden.
In een veldstudie waarin 50 katten werden
gevaccineerd met hetzelfde FeLV-ISCOM
vaccin, kon ook worden aangetoond, door
middel van verschillende immunologische
technieken, waaronder ELISA en immuno-
blotting, dat antistoffen gericht tegen FeLV-
antigenen werden geïnduceerd. Door mid-
del van een virusneutralisatietest konden
ook neutraliserende antistoffen, gericht te-
gen FeLV-gp70 worden aangetoond. Uit
deze resultaten blijkt de potentie van het
FeLV-lSCOM vaccin om beschermende im-
muniteit te induceren.

Dr. C. J. Cornelisse. Laboratorium voor
Pathologie. Rijksuniversiteit Leiden: \'DNA-
ploïdie-onderzoek hij mens en huisdier\'

De ontwikkeling van maligne tumoren gaat
vaak gepaard met het optreden van nume-
rieke- en structurele chromosoomafwijkin-
gen. De numerieke chromosoomafwijkin-
gen leiden tot afwijkingen van het in
normale, niet-delende cellen zeer constante
DNA-gehalte. In navolging van de cytoge-
netische terminologie noemt men deze
DNA-gehalte afwijkingen: \'DNA-aneuploï-
die\'. In de afgelopen tien jaar zijn gevoelige
en snelle methoden ontwikkeld om afwij-
kingen in het DNA-gehalte met grote accu-
ratesse te meten. De meest toegepaste me-
thode is die van de \'flow cytometrie\' waarbij
uit het weefselverband geïsoleerde cellen in
suspensie worden aangekleurd met een flu-
orescerende kleurstof die zich specifiek aan
het DNA in de celkern bindt. Vervolgens
worden de cellen met grote snelheid in een
fijne, gestabiliseerde vloeistofstraal door
een laserbundel gespoten waardoor de ker-
nen gaan fluoresceren. De fluorescentiesig-
nalen van de individuele kernen worden
gemeten en met behulp van een computer
tot een zogenaamd DNA-profiel verwerkt.
Uit het aantal pieken in het DNA-profiel
kan worden afgeleid of het weefselmonster
één of meerdere celpopulaties bevat met een
afwijkend DNA-gehalte.
Van de meest voorkomende typen solide
tumoren bij de mens, zoals mammacarcino-
men en colorectale carcinomen vertoont ca.

60-80% DN A-aneuploïdie. Bij de door ons,
in samenwerking met dr. Rutteman, drs.
Minke en drs. Verschuere en prof. Misdorp
van de Vakgroep Gezelschapsdieren, Facul-
teit Diergeneeskunde, Rijksuniversiteit
Utrecht, onderzochte mamma- en schild-
kliercarcinomen van de hond en de kal.
blijken deze percentages wat lager (40-60%)
te liggen. In ongeveer 10-30 van de humane
soliede tumoren worden meerdere DNA-
ancuploïde celpopulaties gevonden en is dus
sprake van duidelijke genetische heteroge-
niteit.

Dc omvang van de DNA-gehalle afwijkin-
gen (DNA-index) kan binnen een groep
tumoren met dezelfde histogenetische oor-
sprong sterk variëren. Voor bepaalde tu-
mortypen bestaat hierin een duidelijk pa-
troon dat gerelateerd kan worden aan de
verschillende wegen waarlangs deze DNA-
ploïdie afwijkingen tot stand kunnen ko-
men. Hieruit blijkt dat bij een aanzienlijk
deel van de humane soliede tumoren tijdens
hun ontwikkeling een verdubbeling van het
chromosoomaantal (polyploidisering) is
opgetreden, gevolgd door chromosoomver-
lies. Het is denkbaar dat tuinorcellen op
deze manier de dosis van normale of gemu-
teerde genen die belangrijk zijn voor tumor-
groei kunnen vergroten.

Interessant genoeg blijkt polyploidisering
bij dc door ons onderzochte tumoren van de
hond cn de kat een veel minder frequente
gebeurtenis tc zijn tijdens de tumorigenese
dan bij dc overeenkomstige humane tumo-
ren. De resultaten van hel flow cytomctrisch
ÜNA-onderzock duiden erop dat bij deze
huisdieren in vergelijking tot de mens veel
vaker chromosoomverlies optreedt bij de
ontwikkeling van soliede tumoren zonder
voorafgaande verdubbeling van het ge-
noom.

Evenals bij de mens blijkt ook bij de onder-
zochte dierlijke tumoren de DNA-index een
relatief zeer stabiel tumorkenmerk te zijn. In
verreweg de meeste gevallen wordt in me-
tastasen dezelfde DNA-index gevonden als
in de primaire tumoren. DNA-flow cytome-
trie kan derhalve een belangrijke bijdrage
leveren aan het traceren van de oorsprong
van de multiple tumoren. Bij de mens zijn
correlaties gevonden tussen DNA-aneuplo-
ïdie en de maligniteitsgraad voor een toene-
mend aantal typen solide tumoren. Zo blijkt
DNA-aneuploïdie één van de belangrijkste
prognostische factoren te zijn bij patiënten
met ovariumcarcinoom. Bij de tumoren van
hond en kat zijn deze correlaties vooralsnog
niet duidelijk aanwezig waarbij dc proble-
men van de geringe omvang van de series
onderzochte tumoren en die van het verkrij-
gen van adequate follow-up gegevens mede
in aanmerking genomen dienen te worden.
Op grond van de tot nu toe verkregen
gegevens bij solide tumoren van kleine huis-
dieren mag geconcludeerd worden dat er
tumorbiologisch belangwekkende verschil-
len in de ontwikkeling van DNA-aneuplo-
ïdie bestaan met vergelijkbare tumoren bij
de mens. Verder onderzoek, met name ook
op chromosomaal en moleculair-genetisch
niveau, is nodig om meer inzicht te krijgen
in de aard van deze verschillen.

Dr. G. R. Rutteman, Faculteit der Dierge-
neeskunde, Utrecht: \'Het mammacarcinoom
van de hond als tumormodel\'

Van alle tumorziekten bij de vrouwelijke
hond zijn mammatumoren het meest fre-
quent. Ovariëctomie voor 21/2-jarige leeftijd
vermindert het risico op de ontwikkeling
van kwaadaardige tumoren aanzienlijk. In-
dien deze maatregel op latere leeftijd plaats
vindt, beperkt dit in zekere mate het risico
op het ontstaan van benigne tumoren, maar
ten hoogste in geringe mate dat van maligne
tumoren.

Zowel natuurlijk progesteron, alsook syn-
thetische progestagenen hebben een dosis-
gerelateerd mammatumor-bcvorderend ef-
fect. Dit blijkt uit toxiciteitsstudies, maar
ook uit studies in de praktijk, zeker wanneer
men de incidentie afzet tegen die welke
optreedt wanneer loopsheidpreventic wordt
uitgevoerd door middel van vroege ovariëc-
tomie. Bij de werking die Steroidhormonen
op doelcellen uitoefenen spelen specifieke
bindingsplaatsen (receptoren) in de cel een
belangrijke rol. Receptoren voor oestroge-
nen (ER) en progestagenen (PR) zijn vrijwel
altijd aanwezig in niet-afwijkend mamma-
weefsel.Ook de meeste benigne mammatu-
moren bezitten deze receptoren. Daarente-
gen is slechts ongeveer de helft van alle
maligne mammatumoren (na aftrek van die
tumormonsters waarin ook pre-existent
mammaweefsel aanwezig is, hetwelk voor
fout-positieve uitslagen kan zorgen) ER/
PR-positief, en de receptorconcentraties
zijn lager dan in beide niet-maligne condi-
ties. Tumormetastasen bleken overwegend
ER/PR-negatief. Op grond hiervan valt te
verklaren dat ovariëctomie uitgevoerd ten
tijde van de chirurgische verwijdering van
maligne tumoren niet beschermt tegen het

optreden van metastasen. Mogelijk beperkt
deze aanvullende maatregel wel het optre-
den van nieuwe tumoren in resterende mam-
mapakketten. De waarde anti-oestrogen of
anti-progestagen als aanvullende behande-
ling — naast chirurgie — bij de behandeling
van mammacarcinomen van de hond is nog
onbekend.

Aangezien progestagenen naast een mam-
matumor-bevorderende werking bij de
hond ook condities van groeihormoon
(GH)-overmaat kunnen induceren, heeft
men wel verondersteld dat GH betrokken
was bij het ontstaan van voornoemde tumo-
ren. In een recente \'case-control\'-studie
werd evenwel geen verschil gevonden in
rustwaarden van GH tussen honden met
benigne of maligne tumoren en controles
van gelijke leeftijd. Tevens was de GH-
respons op toediening van clonidine, een
bekende stimulator van de GH-secretie,
lager bij tumordragende honden dan bij
controles.

De betekenis van dit laatste fenomeen is nog
onduidelijk. Van een ander hypofysair hor-
moon, prolactine (PRL) is bekend dat dit
een belangrijke mammatumor-bevorde-
rende werking heeft bij knaagdieren. Initiële
studies deden de verdenking oprijzen dat dit
ook zo kon zijn bij de hond, aangezien
hypofyses van honden met mammatumoren
een toegenomen hoeveelheid PRL bevatten.
Zowel door ons als door andere onderzoe-
kers zijn evenwel geen significante verschil-
len gevonden in rustwaarden van PRL in
plasma, tussen tumorhonden en controles.
Wel werd vastgesteld dat de PRL-respons op
toediening van \'thyrotropin-releasing hor-
mone\' (TRH) bij tumorhonden hoger was
(P = 0,05) dan bij controles. Receptoren
voor PRL bleken aanwezig te zijn in alle
niet-afwijkende mammamonsters, alsook in
alle benigne tumoren. Ongeveer 30% van de
maligne tumoren (met uitzondering van
enkele metastasen) waren PRL-receptor-po-
sitief Hieruit valt opnieuw op te maken dat
maligne tumoren veelal een progressie lijken
te hebben ondergaan naar een hormoon-
onafhankelijke staat. In hoeverre PRL-ver-
lagende medicaties nut kunnen hebben bij
de behandeling van mammatumoren bij de
hond moet nog blijken.
Voortgaand onderzoek richt zich op studies
naar de rol van groeifactoren bij de ontwik-
keling en de progressie van mammatumo-
ren. Mogelijk dat anti-groeifactor-thera-
pieën in de toekomst behulpzaam kunnen
zijn bij de behandeling van mammatumoren
van mens en dier.

Drs. ./. M. H. M. Minke, Faculteit der Dier-
geneeskunde, Utrecht: \'Het mammacarci-
noom van de kat als tumormodel\'

Met de introductie van de hybridomatech-
niek in 1976 heeft zich een potentieel nieuwe
vorm van diagnostiek en therapie van mam-
matumoren aangediend. Parenteraal toege-
diende mammatumor-preferente monoclo-
nale antilichamen (Mab\'s) kunnen worden
gebruikt voor het opsporen en/of vernieti-
gen van de primaire mammatumor en de
eventueel aanwezige metastasen. Onder-
zoek naar de toepasbaarheid van Mab\'s als
immunodiagnosticum of immunotherapeu-
ticum voor mammatumoren heeft voorna-
melijk plaatsgevonden in de mens en in de
kleine laboratoriumdieren. Echter, aan
beide systemen kleven een aantal bezwaren.
Experimenten in de mens worden geken-
merkt door het \'casus\'-karakter van de
studie; gestandaardiseerde experimenten
zijn dikwijls niet mogelijk. Mammatumoren
in de kleine laboratoriumdieren lijken, voor
wat hun histologie en biologische gedrag
betreft, niet op humane mammacarcinoma.
Ook de heterotransplantaten van humane
mammacarcinoma in naakte muizen ver-
schillen in hun biologisch gedrag ten op-
zichte van de tumor in de natuurlijke gast-
heer; metastasering treedt namelijk niet of
pas zeer laat in de ziekte op. Dit heeft ertoe
geleid een additioneel mammatumormodel
te introduceren dat voor wat zijn biologi-
sche gedrag betreft meer overeenkomsten
vertoont met het humane mammacarci-
noom.

Het kattenmammacarcinoom werd 20 jaar
geleden door Misdorp en Weijer geïntrodu-
ceerd als model voor het humane mamma-
carcinoom. De tumoren metastaseren snel
naar de regionale lymfeknopen, de longen
en de pleura; metastasering naar de lever en
andere organen treedt in mindere mate op.
Een operatie als de enige vorm van therapie
geeft onvoldoende resultaat en de prognose
is slecht.

Doel van onze studie was; optimalisatie van
het kattenmammacarcinoorn-model opdat
gestandaardiseerde experimenten mogelijk
zijn. Voor de realisering van dit doel was het
noodzakelijk te beschikken over een katten-
mammacarcinoom-cellijn. Met behulp van
deze cellijn zijn we in staat in meerdere
katten identieke mammatumoren te induce-

Karakterisatie van de K248-cellijn
Uit 135 mammacarcinomas werden 3 cellij-
nen ontwikkeld. Een van deze cellijnen
(K248) is nader gekarakteriseerd. De K248-
cellijn is afkomstig uit een longmetastase
van een mammacarcinoom. Direct na het
aanslaan van de kweek werden 2 morpho-
types (K248C en K248P) onderscheiden en
gedoneerd. Beide celvarianten zijn kera-
tine-positief en bezitten een katten-kary-
otype. De varianten verschillen in hun tu-
morigeen vermogen in naakte muizen en in
het aantal EGF (epidermale groeifactor)-
receptoren op het celoppervlak. De K248C-
variant geeft in 100% van de geïnduceerde
muizentumoren (100% \'take\') na een laten-
tietijd van 2-3 weken; de K248P-cellen zijn
laag tumorigeen (30-40% \'take\') na een
lange latentietijd van 3-4 maanden. Scat-
chard-plotanalyse van het aantal EGF-re-
ceptoren op het celoppervlak toonde aan
dat de K248C-variant tien maal zoveel hoge
affiniteitsreceptoren en twee maal zoveel
lage affiniteitsreceptoren heeft dan de
K248P-variant. De beide varianten hebben
bovendien een verschillende DNA-index
(Dl); de Dl van K248C en K248P is respec-
tievelijk 1.18 en 1.09.

Inocu/alie van de K248C-cellijn in kallen
Op basis van de resultaten van de transplan-
tatie-experimenten in muizen is besloten de
K248C-varianl in katten te injecteren.
Inoculatie van dc cellijn in volwassen katten
zal leiden tot een immuunrespons die de
afstoting van de (vreemde) cellijn tot gevolg
heeft. Inoculatie van de cellijn tijdens de
foetale periode voordat de \'self-non self-
hcrkenning heeft plaats gevonden, zal leiden
tot acceptatie van de ingespoten cellen. Uit
literatuurgegevens bleek dat het optimale
tijdstip van inspuiten op ca tweederde deel
van dc dracht (40-50 dagen) ligt. In totaal
zijn 30 foeten afkomstig van 8 moederdieren
tijdens de foetale periode subcutaan ingeslo-
ten met 10 miljoen K248C-cellen. Van de 21
levend geboren dieren hadden er 20 een
(histologisch bevestigde) mammaturmor
subcutaan.

Postnatale follow-up van de geïnjecteerde
kittens liet zien dat op één kitten na, waarin
een spontane regressie van de tumor optrad,
alle dieren na 2-3 maanden stierven aan
uitgebreide metastasering.
Dit mammatumormodel stelt ons in staat

om gestandaardiseerde experimenten uit te
voeren met tumor-preferente Mab\'s ten be-
hoeve van de diagnostiek en/of therapie van
mammatumoren. Een potentieel geschikt
Mab voor in vivo toepassing is een anti-
EGF-receptor Mab (Mab 425), dat in vitro
reageert met de K248C-cellijn.

Ter afsluiting van het drukbezochte sympo-
sium werd dr. Misdorp toegesproken door
dr. J. F. M. Delemarre namens de Afdeling
Pathologie van het Antoni van Leeuwen-
hoek Ziekenhuis, door dr. P. Cohen als
vertegenwoordiger van de Medische Staf
van het ziekenhuis, door ondergetekende
namens de Afdeling Veterinaire Pathologie
van het Nederlands Kanker Instituut en
tenslotte door prof. dr. P. Borst, weten-
schappelijk directeur van het NKI.
Woorden van dank en waardering werden
uitgesproken en natuurlijk werden er ca-
deaus aangeboden. Een hoogtepunt vormde
de overhandiging van een replica van \'het
Van Leeuwenhoek microscoopje\', een eer
die slechts weinigen ten deel valt.
Na een dankwoord van prof. Misdorp werd
het zeer succesvolle symposium met een
receptie afgesloten. ^

\'Het zal u bekend zijn dat geruime tijd is
gewerkt aan een reorganisatie binnen het
Directoraat Generaal Volksgezondheid,
waarbij de dienstonderdelen Inspectie Le-
vensmiddelen en Keuring van Waren (IL),
Directie Voedings- en Veterinaire aangele-
genheden en Produktveiligheid (VVP), de
Inspectie voor de Drankwetgeving, het bu-
reau Drankwetzaken en de Rijkskeurings-
dienst van Waren (RKvW) betrokken zijn.
Ik kan u mededelen dat deze reorganisatie
thans als voltooid mag worden beschouwd.
Gaarne verschaf ik onderstaand de hoofd-
lijnen van de nieuwe situatie.
Op het terrein van de gezondheidsbescher-
ming tegen risico\'s en gevaren verband
houdend met levensmiddelen en gebruiksar-
tikelen, zijn vanaf 1 november 1989 twee
diensten werkzaam. Het betreft enerzijds de
beleidsdirectie Voedings- en Veterinaire
aangelegenheden en Produktveiligheid
(VVP) en anderzijds als onderdeel van het
Staatstoezicht op de Volksgezondheid, de
te Amsterdam.

Alle nationale en internationale beleids-
kwesties zullen worden behartigd door de
directie VVP. De directeur VVP is mr. S. van
Hoogstraten. De directie VVP bestaat uit 4
hoofdafdelingen: Voeding en Levensmidde-
len, Produktveiligheid, Chemische Stoffen
en Veterinaire aangelegenheden. De directie
VVP onderhoudt vele externe contacten,
bijvoorbeeld in het kader van de Advies-
commissie Warenwet, de Commissie Toela-
ting Bestrijdingsmiddelen, met onderzoeks-
instellingen en afzonderlijk met vertegen-
woordigers van consumenten, handel en
producenten. Internationaal treden mede-
werkers van VVP op in het kader van onder
andere de EG en de Codex Alimentarius.
De Inspectie Gezondheidsbescherming
(i.o.) richt zich op al hetgeen samenhangt
met toezicht, handhaving en opsporing en
als afgeleide daarvan onderzoek, signale-
ring en advisering. De Hoofdinspecteur van
de Inspectie Gezondheidsbescherming (i.o.)
is dr. F. Schuring. De IGB kent een centraal
apparaat in Rijswijk en 13 regionale inspec-
ties (voorheen de decentrale keuringsdiens-
ten van waren). De naam Keuringsdienst
van Waren komt formeel te vervallen, maar
zal — gelet op de grote herkenbaarheid bij
het publiek — vooralsnog aan de officiële
naam IGB gekoppeld blijven. Tevens zijn de
Inspectie voor de Drankwetgeving en het
bureau Drankwetzaken opgenomen in de
IGB i.o.

De Inspectie Levensmiddelen en Keuring
van Waren (IL) houdt op te bestaan. De
nodige juridische stappen om dit te bewerk-
stelligen worden op dit moment onderno-
men.

De organisatorische indeling alsmede de hoofd-
lijnen van de bezetting van de Directie VVP en
van de IGB (i.o.) zijn op aanvraag bij het
redactiesecretariaat verkrijgbaar.

Met stijgende verbazing hebben wij de dis-
cussie in het Tijdschrift voor Diergenees-
kunde gevolgd tussen dr. Poll enerzijds en
mr. Abrahams anderzijds. Twee dingen vie-
len ons hierbij op. Ten eerste het sterk
dalende niveau van de discussie, het sterkst
tot uiting komende in het laatste schrijven
van mr. Abrahams (Tijdschr Diergeneeskd
1989; 114 (24): 1258-9). De discussie dreigt
hier niet langer het produkt Arthroluxyl te
betreffen, maar eerder de integriteit en de
wijze van diergeneeskundig handelen van
collega Poll tol voornaamste onderwerp te
krijgen. Een bedenkelijke zaak.
Ten tweede wordt volstrekt voorbijgegaan
aan de kern van de kritiek van dr. Poll,
kritiek die wij overigens volledig onder-
schrijven. De introductie van diergenees-
middelen waarvan de werkzaamheid vooraf
niet op wetenschappelijke wijze is komen
vast le staan brengt ons weer terug in een
tijdperk dat met de invoering van de Wet
Registratie Diergeneesmiddelen leek te zijn
afgesloten. De bewijslast omtrent de werk-
zaamheid van een geneesmiddel ligt niel bij
de prakticus maar bij de fabrikant. Indien
deze bewijslast (nog) niet voor handen is
dient de fabrikant zich le onthouden van
commerciële introductie van dil preparaat.
Onze patiënten zijn er namelijk niet om als
proefkonijn te dienen voor net geïntrodu-
ceerde medicijnen. Hel overleggen van
anecdotische bevindingen van collegae als
bewijs van werkzaamheid is bepaald niet
wetenschappelijk en gaal volledig voorbij
aan facetten als statistische significantie en
placebo-effect.

Met evenveel recht zouden wij ons onder
overlegging van enkele dankbetuigingen
van cliënten kunnen uilroepen lol de beste
dierenartsen van Nederland en een ieder die
dil in twijfel trekt uitnodigen onze behan-
delingen eens te ondergaan.

Met deze laatste bijdrage wordt nu de discus-
sie over dit onderwerp gesloten - red.

Aan de vooravond van de introductie van
Bovine somatotropine (BST) is een discussie
begonnen over de werkelijke en denkbeel-
dige voor- en nadelen van BST. Naar aan-
leiding van het beschikbaar komen van
nieuwe gegevens uit research en in aanslui-
ting op het discussie-artikel van de \'Com-
missie Ethiek\' van de KNMvD\' (1), werd
een poging gedaan om in het licht van
nieuwe kennis een aantal terreinen van
bezorgdheid te bespreken. Dit overzicht is
bedoeld als een beknopte samenvatting,
gebaseerd op een uitgebreid literatuuron-
derzoek.

BST verhoogt niet alleen de melkproduktie,
maar ook de efficiëntie van de melkproduk-
tie (177). De algemene bezorgdheid, niet
noodzakelijk gerelateerd aan het gebruik
van BST, dat hoogproduktieve melkkoeien
meer vatbaar zouden zijn voor produktie-
ziekten, hetgeen nog versterkt zou worden
door het gebruik van krachtvoer, is niet
gefundeerd. Uit epidemiologische gegevens
kan geconcludeerd worden dat een hoge
melkproduktie niet predisponeert voor de
meest voorkomende ziekten, zoals dyslo-
cieën die veterinaire assistentie vereisen,
retentio secundinarum, metritis, ovarium-
cysten, ketose, naar links verplaatste leb-
maag en mastitis (2). Bovendien vereist BST
niet persé het gebruik van krachtvoer (3), en
tenslotte is historisch het voorkomen van
mastitis gedaald naarmate de melkproduk-
tie toenam (4).

Phipps (4) concludeert, in overeenstemming
met Bauman (5), dat sinds het eerste onder-
zoek omstreeks 1937 (6, 61) al meer dan 150
publikaties zijn verschenen over het gebruik
van BST, en dat in geen enkele daarvan
mededeling wordt gedaan van problemen
met ketose of hypocalcemie, zelfs niet onder
suboptimale praktijkomstandigheden (3).
De overgrote meerderheid van de resultaten
geeft aan dat het gebruik van BST niet leidt
tot een toename van subklinische ketose,
beoordeeld aan de hand van de concentra-
ties van bèta-hydroxyboterzuur in het bloed
(8,9, 10, 11, 12, 13). Het blijkt dat BST een
homeorhetische controle uitoefent door het
coördineren van een hele reeks fysiologische
processen (4, 5, 57, 76). Het forceert deze
processen niet, maar eerder stelt het de koe
in staat haar potentieel te bereiken (4, 5, 17)
door meer nutriënten te sturen naar melk-
produktie (57). Dit wordt geïllustreerd door
het feit dat de respons op de toediening van
BST wordt beperkt door het niveau van de
voeding en het management (4, 5, 6, 30). De
voeropname wordt bijvoorbeeld aangepast
aan de hogere produktie, zoals bij hoogpro-
duktieve, genetisch hoogwaardiger koeien
(4, 14, 15, 16, 17).

Het is juist dat de toename van de voerop-
name achterloopt bij de toename van de
melkproduktie, waardoor aanvankelijk de
energiebalans verlaagd wordt, evenwel zon-
der ongunstige invloed op de gezondheid
van de dieren (4, 17, 21). Dit is een natuur-
lijk fenomeen en exact hetzelfde als wat
altijd gebeurt bij het begin van de lactatie
(17). Wanneer BST wordt toegediend in het
begin van de lactatie, wanneer de energie-
balans reeds laag of negatief is, kan dit een
geringe invloed hebben op sommige effi-
ciëntie-parameters van de voortplanting (4,
21, 23, 155), aangezien de voortplantingsre-
sultaten gerelateerd zijn aan het produktie-
niveau, en niet aan het gebruik van BST op
zichzelf (4, 13, 15, 22, 27, 41, 65).
Het wordt algemeen aanvaard dat hoogpro-
duktieve melkkoeien moeilijker drachtig
zijn te krijgen (19, 22, 27, 28, 63, 64). Een
analyse van ongeveer 6,4 miljoen lactaties
bevestigt dit (20). Het is dan ook niet
verwonderlijk dat wanneer BST wordt ge-
bruikt in het begin van de lactatie, samen-
vallend met de periode waarin de conceptie
plaats vindt, dit een invloed kan hebben op
de voortplantingsresultaten (4, 13), zoals
iedere andere factor die de energiebalans
beïnvloedt (4,24). De potentiële invloed van
dit natuurlijke en fysiologische fenomeen is
evenwel gering, aangezien in vele proeven
waarbij BST in lage en normale dosering
werd toegediend in het begin van de lacta-
tieperiode (28 dagen post partum en 60
dagen post partum) is gebleken dat er geen
ongunstige effecten optreden (21, 25, 26),
zelfs niet onder praktijkomstandigheden
(23, 174, 183, 187). Globaal zijn de voort-
plantingsresultaten van koeien die extra
BST krijgen ten minste gelijkwaardig aan
die van onbehandelde, genetisch hoogwaar-
diger dieren (4, 14, 42, 110). Wanneer de
behandeling niet wordt begonnen voor de
80e dag van de lactatie, ^vorden geen ver-
schillen waargenomen in vergelijking met
genetisch gelijkwaardige koeien, zelfs niet

bij hoge doseringen en onder praktijicom-
standigheden (9, 194). Uit praktische over-
wegingen en om optimale, betrouwbare
resultaten te behalen, zal waarschijnlijk
worden geadviseerd de behandeling niet le
beginnen voorde 80e -—90e dag post partum
(15, 69, 70, 71, 177). Rond deze lijd is de
pieklactalie voorbij en zijn de meeste dieren
weer drachtig, zodat iedere mogelijke in-
vloed op de vruchtbaarheid wordt verme-
den (4, 17, 67).

De toediening van BST leidt tol lichte, te
verwachten metabole verschuivingen die de
aanpassing om de toegenomen produktie le
kunnen realiseren weerspiegelen (4, 10, 13,
17, 29, 189). Deze verschuivingen liggen
volledig binnen fysiologische grenzen en
veroorzaken geen verstoringen van hel fy-
siologische of hormonale evenwicht (2, 72):
de behandeling met BST heeft bijvoorbeeld
geen invloed op de bloedconcentraiies van
andere hormonen die primair worden ge-
vormd in de hypofyse zoals adrenocoriico-
iropine (ACTH), prolactine (PRL), thyroïd-
slimulerend hormoon (TSH), luieïnise-
rend hormoon (LH) en follikelslimulerend
hormoon (FSH), of hormonen van de bij-
nier (Cortisol) of zelfs de uleriene en ovariële
hormonen zoals progesteron en oestradiol

De farmacokinetiek van BST werd grondig
bestudeerd, zowel bij de koe als bij andere
diersoorten, met dagelijkse toediening en
met slow-release formuleringen (51, 52, 58,
59, 60).

Op grond van onderzoek met verschillende
somatotropines bij diverse diersoorten,
werd de mogelijkheid geopperd dat het
gebruik van BST de farmacokinetiek en
farmacodynamiek van andere moleculen
zou kunnen beïnvloeden (1, 31, 32, 33, 34,
35, 36). Onderzoek bij herkauwers met
antipyrine- (oxydalive drug metabolising
enzyme activity) en sulfadimidine-modellen
(37, 38, 42) (hydroxylatie en N4-acetylatie),
heeft inmiddels uilgewezen dat de toedie-
ning van BST geen invloed heeft op het
metabolisme van deze modelstoffen (39).
BST heeft een zeer grote veiligheidsmarge.
Zelfs wanneer koeien een BST-dosis, vol-
doende voor een levenslange (4 lactaties)
behandeling in een periode van twee weken
kregen toegediend, bleven zij gezond, en
werden er na het slachten bij het onderzoek
geen abnormaliteiten gevonden (13). Bij
dergelijk toxicologisch onderzoek wordt
ook aandacht besteed aan mogelijke effec-
ten op het centrale zenuwstelsel, maar der-
gelijke effecten werden nooit waargenomen
(13). Bij sommige studies wordt expliciet
vermeld dal hel gedrag van behandelde
dieren onveranderd bleef (4, 48), terwijl alle
andere publikaties (impliciet) geen melding
maken van enige aanwijzingen voor ge-
dragsveranderingen.

Lange termijn studies over twee opeenvol-
gende lactaties (18, 56, 101, 102, 155, 158,
192, 193, 194, 195, 196, 197, 198) en derde
lactatie onderzoek dat werd gepresenteerd
le Dublin (172, 189) staven de conclusie dat
hel gebruik van BST niet leidt tol enige
nadelige meetbare klinische effecten (4, 17).
Vierde lactatie studies zijn onderweg. Het
onderzoek heeft inmiddels uitgewezen dat
BST wellicht een gunstige invloed heeft op
het herstel van ziekte. De behandeling van
experimenteel geïnduceerde E. co//-maslilis
met een combinatie van antibiotica en so-
matotropine resulteerde in sneller herstel
van de integriteit van de bloed-melkbarrière
en een sneller herstel van de ziekte (40).
Ook op dil terrein wordt het onderzoek
voortgezet (49, 199, 200). Bovendien werd
reeds uitgebreid beschreven dal hel routine-
matig gebruik van BST geen invloed heeft
op het vóórkomen van mastitis (4, 9, 43,
110).

Als conclusie kan gesteld worden dat noch
hel functioneren, noch de gezondheid van
de dieren in ongunstige zin beïnvloed wor-
den door het gebruik van BST.

Dierenwelzijn wordt niet ongunstig beïn-
vloed door hel aanvullen van de endogene
BST-spiegels van de dieren. In het algemeen
is uiterst onwaarschijnlijk dal koeien onder
\'stress\' zouden reageren zoals koeien reage-
ren op de toediening van BST (4).
Bauman concludeert dat dieren onder stress
een meer dan normale hoeveelheid energie
zouden besteden aan onderhoud, minder
melk zouden produceren en een lagere pro-
dukiie-efficiënlie zouden hebben, maar geen
van deze stress-gerelateerde effecten werden
waargenomen bij koeien behandeld met
BST (5).

Farries komt op grond van metabole pro-
fielen (lever-enzymen, glucose en ureum
spiegels) tot dezelfde conclusie; koeien die
extra BST toegediend krijgen, staan hier-
door niet onder stress (177, 178).
Personen die in het bijzonder begaan zijn
met hel welzijn van dieren waren, op grond
van het bewijsmateriaal dat zij hadden ge-
zien en na hel bezoek aan melkveebedrijven

waar BST onder praktijkomstandigheden
werd getest (in sommige gevallen nog met
dagelijkse injecties), gerustgesteld dat er
geen risico\'s voor het dierenwelzijn bestaan
(48).

Het commentaar dat de FAWC (Farm Ani-
mal Welfare Council) in 1987 aan de Mini-
ster van Landbouw van Groot Brittannië
gaf, luidde als volgt: \'er zijn op dit ogenblik
geen aanwijzingen voor welzijnsproblemen
op korte termijn als gevolg van het gebruik
van BST. Er zijn echter nog onzekerheden
die welzijnsproblemen zouden kunnen op-
leveren en waarover wellicht meer weten-
schappelijke informatie nodig zal zijn om
een beter gefundeerd oordeel le kunnen
geven\'. Deze onzekerheden waarover in
1987 werd gesproken betroffen voorname-
lijk enkele fysiologische vragen en mogelijk
verkeerd gebruik of misbruik van BST. De
vragen op fysiologisch terrein zijn afdoende
beantwoord door talrijke onderzoekers (4,
18, 24, 43, 44, 45, 46, 47). Wat betreft de
juiste toepassing van BST adviseerde de
FAWC de commerciële toepassing van BST
onder veterinair toezicht te stellen, om zo-
doende optimale garanties voor een correct
gebruik te verzekeren. Dit volgt de trend
waarbij de dierenarts meer en meer betrok-
ken raakt bij de bedrijfsbegeleiding op
melkveebedrijven (41, 48). Deze advise-
rende rol kan zeer wel worden ingepast in
de gangbare preventieve diergeneeskunde
en vruchtbaarheidscontrole van de veesta-
pel (53, 54, 55). Mogelijk toevallig verkeerd
gebruik of opzettelijk misbruik (hogere do-
sering of frequentere toediening) leidt niet
tot een belangrijk grotere respons (45, 46)
maar wel tol aanzienlijke hogere behande-
lingskosten. Het belangrijkste is evenwel dat
dergelijk misbruik de gezondheid van de
koe niet schaadt (4, 13). Het gebruik van
BST als een instrument om de efficiëntie van
de melkproduktie te verbeteren is geen
precedent, en evenmin onnatuurlijk (17).

Het gebruik van prostaglandines en gona-
dotrope hormonen om de vruchtbaarheid te
regelen, technieken als kunstmatige insemi-
natie en embryotransplantatie zijn courante
voorbeelden. Uiteindelijk is het fokken met
het oog op een verhoogde melkproduktie op
zichzelf gerelateerd aan verhoogde BST-
concentraties in het plasma (62, 66, 185).
De toediening van BST is niet pijnlijk,
gezien het feit dat, zelfs na continue behan-
deling gedurende verscheidene lactatie,
koeien in hel algemeen geen weerstand
tegen de behandeling tonen (4).

Bij een behandeling met BST gaal het om
zeer kleine hoeveelheden van een natuur-
lijke stof, aangezien BST een biologische
boodschapper is. Verder hebben slow-
release formuleringen van 14 of 28 dagen de
frequentie van de toediening aanzienlijk
verlaagd (4, 17).

Reacties ter hoogte van de injectieplaats
werden uitgebreid onderzocht door Phipps
(4) en bleken geen probleem te vormen.
Uiteraard is het niet verwonderlijk dat slow-
release formuleringen gedurende de afgifle-
periode detecteerbaar zijn, met name na
subcutane toediening. In zijn rapport ver-
meldt Phipps evenwel dat de plaats van
injectie door veehouders niet werd opge-
merkt, en dat van de tien onafiiankelijke
dierenartsen er slechts één van mening was
dat de injectieplaats licht gevoelig was bij
aanraking. Meer, lol nu toe niet gepubli-
ceerde, gegevens betreffende bovenge-
noemde onzekerheden worden aan de be-
voegde autoriteiten voorgelegd voor een
rigoureuze en kritische beoordeling.
In feite kan BST een gunstige invloed heb-
ben op het welzijn van de dieren. BST kan
de genetische druk voor hoge melkproduk-
tie verminderen, waarbij BST een instru-
ment voor bedrijfsbegeleiding is dat onaf-
hankelijk is van genetische vooruitgang
(185). Het gebruik van BST zou hel moge-
lijk kunnen maken in de genetische selectie
meer de nadruk te leggen op andere gebie-
den (gezondheid en conformatie-eigen-
schappen) dan produktie, hetgeen tol nu toe
heeft geleid lot hogere piekprodukties en
grotere metabole behoeften in het begin van
de lactatie (4, 17, 50, 62). Dit is het gevolg
van hel feit dal de genetische variatie van
de melkproduktie in het begin van de lac-
tatie groter is dan tegen het eind van de
lactatieperiode (50). Het verhogen van dc
pieklaclalie heeft de neiging aanleiding te
geven tol een toename van de energie-
discrepanties, aangezien de voeropname een
vlakkere curve volgt dan de lactatie. Even
hoge lactaties kunnen worden verkregen
door het gebruik van BST later in de
lactatieperiode, zonder piekprodukties en
energie-discrepanties in het begin van de
lactatie (4, 50, 83, 176). BST is natuurlijk
geen alternatief voor de fokkerij of voor een
goede bedrijfsvoering, maar wel een belang-
rijke aanvulling daarop.
BST kan ook de economische druk op
melkopbrengsten verminderen. Aangezien
de nuttige lactaties verlengd kunnen worden
door het gebruik van BST, kan de econo-
mische druk op een tussenkalfinterval van

365 dagen worden verminderd. De huidige
druk op de koe om binnen 3 maanden na
het kalven weer ingezet te worden in de
fokkerij en drachtig te worden leidt vaak tot
verwijdering uit de veestapel wegens on-
vruchtbaarheid (4). Het potentieel gunstige
effect op het herstel van mastitis kan even-
eens de economische druk verlagen op op-
ruiming wegens lage produktiviteit, nog
afgezien van de evidente voordelen voor de
gezondheid van de veestapel (4, 40, 177,
178).

Naar verwachting zal BST binnen het
quota-systeem eerder als een tactisch, selec-
tief instrument gebruikt worden dan routi-
nematig. Dit flexibele gebruik van BST
vereist een adequate bedrijfsvoering, het-
geen de rol van de melkveehouder en de
dierenarts accentueert, respectievelijk als
bedrijfsleider en adviseur. De grote flexibi-
liteit van het gebruik maakt BST een uitzon-
derlijk instrument voor het beheersen van
de melkproduktie, zowel kwalitatief als
kwantitatief (81).

Kwalitatief leidt het selectief gebruik van
BST bij koeien die melk van hoge kwaliteit
(bijv. hoog eiwit) produceren tot een verbe-
tering van de kwaliteit van de melk in de
koeltank (81).

Kwantitatief kunnen lijdelijk gewenste ho-
gere produkties vlot gerealiseerd worden,
zoals bijvoorbeeld bij het leasen van quota
of in een situatie waarbij men onder quotum
zit door tegenvallende resultaten, zij het
wegens ziekte, opruimen van koeien of
gewoon pech (81). Met BST beschikt de
melkveehouder over een instrument om snel
te reageren op veranderende marktomstan-
digheden. Wanneer de vraag naar melk (en
de prijs) hoog zijn zoals bijvoorbeeld in de
winter, of wanneer de kosten van voer
tijdelijk laag zijn, maakt het gebruik van
BST een snelle en aangepaste reactie moge-
lijk (80, 83). Omdat BST de voeropname
doet toenemen, kan in het midden en op het
eind van de lactatie meer melk worden
verkregen uit op het bedrijf geproduceerd
ruwvoer (83). Een dergelijk verbeterde per-
sistentie van de melkproduktie is niet alleen
economisch, maar ook fysiologisch interes-
sant. Verder zouden dieren, omdat BST de
nutriënten vooral naar de melkproduktie
stuurt, op het eind van de lactatie minder
neiging vertonen om te vervetten, met gun-
stig gevolg voor de volgende kalving. Het
mogelijke therapeutische gebruik van BST
bij mastitis (40) is veelbelovend, maar ver-
eist nog verder onderzoek.
Intussen zijn er meer dan vijftig onderzoe-
ken gepubliceerd met economische en socio-
economische dimensies (80, 81, 83, 84, 85,
86, 87, 88, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 98).
Met het oog op sterk gereguleerde markt,
waarin zowel de melkprijs als het melkquo-
tum vastgelegd zijn, is de socio-economi-
sche invloed van BST minimaal en zeker
niet dramatisch (86, 90). Verder verwacht
men dat de invoering van BST langzaam en
geleidelijk zal plaatsvinden, zodat geen
\'schokeffect\', hoe klein ook, te verwachten
is (86). Afhankelijk van de uitgangspunten
en de complexiteit van de studies is een grote
range van winstgevendheid gevonden (81).
Omdat BST zich zelf moet financieren via
de in 14 of 28 dagen extra geproduceerde
melk, is duidelijk dat de prijs van BST
nauwelijks als een investering kan worden
gezien (80) zodat het, in tegenstelling tot
vele andere nieuwe ontwikkelingen (bijv, de
melkrobot), zowel voor kleine als voor grote
melkveehouders beschikbaar is. De veron-
derstelling dat kleine zuivelbedrijven er niet
van zouden profiteren is niet juist, integen-
deel: BST is \'schaal-neutraal\' (80, 89, 98) en
het kan de kleine melkveehouder helpen
competitief te blijven wanneer in de toe-
komst de melkprijzen zouden dalen en be-
langrijke investeringen nodig zullen zijn.
Dit staat in schrille tegenstelling tot het
Europees Landbouwbeleid (CAP — Com-
mon Agricultural Policy), dat bedoeld is als
een instrument om prijzen en inkomens te
steunen. In werkelijkheid komen de voorde-
len van de CAP terecht bij de grote, kapi-
taalkrachtige bedrijven (188). De besparin-
gen in termen van kapitaal, land en arbeid
kunnen worden ingezet op vele andere ter-
reinen, afhankelijk van individuele bedrijfs-
mogelijkheden, variërend van vleesproduk-
tie tot het telen van gewassen (80, 81, 83, 85,
90, 99). Diegenen die nieuwe en rendabele
technologieeën toepassen, hebben daar
voordeel van, hetgeen veelal leidt tot veran-
deringen in de verdeling van inkomens. BST
is geen uitzondering op deze regel.

In de eerste plaats is BST veilig omdat de
samenstelling van de melk onveranderd is.
De reden hiervoor is dat BST een controle
blijkt uit te oefenen op de fysiologie van de
melkproduktie in plaats van bepaalde facet-
ten hiervan te veranderen. In de overgrote
meerderheid van de publicaties, inclusief die
over mineralen (5, 77, 155), worden in het

geheel geen veranderingen vastgesteld (17,
73,75, 107, 111, 112, 113, 114, 125, 168, 174,
187, 198). Bij enkele studies werden evenwel
tijdelijke, marginale veranderingen waarge-
nomen die rechtstreeks gerelateerd zijn aan
de energiebalans. Dergelijke kortdurende,
minimale veranderingen zijn te verwachten
en kunnen worden voorspeld op grond van
de voedings-status (74). Zolang de energie-
balans positief blijft, treden in het geheel
geen veranderingen op, maar wanneer deze
balans negatief wordt, treedt tijdelijk een
lichte verhoging van het vetgehalte (17, 2,
43) op en een lichte daling van het eiwitge-
halte (17, 25) van de melk. Dit natuurlijke
fenomeen, dat ook optreedt bij het begin
van de lactatie, is kort van duur omdat de
voeropname wordt aangepast (17, 25, 125).
Gedetailleerd elektroforese onderzoek met
betrekking tot eiwit toont bijvoorbeeld aan
dat de gehalten van alfa-, bèta- en kappa-
caseïne identiek zijn (107, 108). Over het
celgetal werd door Davis (78) een zeer goed
overzicht gegeven; bij 13 onderzoeken werd
eenmaal een daling gemeld (29), tweemaal
een toename (106, 82) en tienmaal geen
verandering(9, 27,43,46,101, 102, 103,104,
105, 155). Daarenboven werden bij drie
recente onderzoeken eveneens geen ver-
schillen opgemerkt (114, 115, 175).
BST zelf komt fysiologisch in melk voor
(116, 117), naast vele andere hormonen.
Over het fysiologisch voorkomen in tnelk
van een verscheidenheid van hormonen
(bijv. prolactine, oxytocine, TSH, calcito-
nine, cortisol, corticosteron, oestrogenen,
progesteron, insuline enzovoort) werd een
uitvoerig overzicht gegeven door Kol-
dovsky en Thornburg (120). De BST-spie-
gels in melk zijn als gevolg van de behan-
deling niet gestegen (17, 179). Dit houdt in
dat de mens, sinds hij is begonnen met het
drinken van melk, altijd al in contact is
geweest met de fysiologisch daarin voorko-
mende hormonen, inclusief BST (73, 157).
Er was enige bezorgdheid ontstaan betref-
fende de spiegels van IGF-1 in inelk. IGF-
1 is een eiwit, net als BST, en komt ook van
nature in melk voor (137, 138, 139). Het is
identiek aan het menselijke IGF-1 en het
wordt ook afgebroken tijdens het verte-
ringsproces (17). Tegen het einde van de
lactatieperiode zijn de spiegels van IGF-I in
de melk van dieren die aanvullend BST
hebben gekregen soms iets hoger dan bij
onbehandelde dieren, maar toch nog altijd
zeer veel lager dan bij het begin van de
lactatie (139) en volledig binnen fysiologi-
sche grenzen (125, 139). Bovendien zijn de

IGF-1 spiegels in melk van koeien lager dan
in menselijke melk (140, 141). Conclude-
rend verschilt de melk van koeien die aan-
vullend BST krijgen niet van melk van
onbehandelde koeien, ook voor wat betreft
de concentraties van BST en lGF-1 (131,
190).

Niet alleen de samenstelling van de melk
blijft dezelfde, maar ook de verwerkingsei-
genschappen (bijv. fysicochemische, bacte-
riologische en enzymatische eigenschappen)
voor de kaasproduktie blijven onveranderd
(160, 163). Terloops mag worden opge-
merkt, dat BST voor een groot deel geïnac-
tiveerd wordt door behandeling met verhit-
ting (17, 121, 122). Intussen zijn met succes
verschillende types van harde en zachte
kazen bereid, zoals Camembert (163, 165,
166), Cheddar (170), Gouda (164) en St.
Paulin ( 165, 166). Toen deze zuivelproduk-
ten werden aangeboden aan ervaren proef-
panels werd er geen verschil of voorkeur
opgemerkt (82, 163, 164, 165, 166, 184).
In de tweede plaats is BST veilig omdat het
verteerd wordt, net als ieder ander natuur-
lijk eiwit. Zelfs wanneer er extra BST aan-
wezig zou zijn in melk, wat niet het geval
is, zou BST snel worden afgebroken door
proteolytische enzymen tijdens het verte-
ringsproces (17, 126, 144, 147, 161). Onder-
zoek heeft uitgewezen dat BST wordt afge-
broken door endopeptidase enzymen zoals
pepsine, trypsinc en chemotrypsine (123,
124). Daarom is bovine somatotropine niet
actief bij orale toediening (17, 147). BST
bestaat immers uit een enkele lineaire keten
van gewone (type L) aminozuren en alle
peptidebindingen zijn van het normale alfa-
aminozuur bindende type. Dit betekent dat
er geen structurele elementen zijn om een
snelle afbraak van de keten te verhinderen
(161).

In de derde plaats is BST veilig omdat het
niet geresorbeerd wordt. Aangezien BST
een grote, natuurlijke eiwitmolecule is, is het
te groot om geresorbeerd te worden. Alleen
de aminozuren worden na vertering geresor-
beerd. Men heeft de mogelijkheid geopperd
dat BST, of fragmenten van BST, geresor-
beerd zouden kunnen worden bij mensen
met een verstoorde verteringsfunctie. Dit is
uiteraard het geval bij alle melk, met inbe-
grip van melk van onbehandelde dieren ook
van toepassing op andere eiwitten die in
voedsel worden gevonden, zoals caseïne.
Deze moleculen zouden dan toch nog de
darmbarrière moeten passeren. Deze slijm-
vliesbarrière omvat bijvoorbeeld drie be-
langrijke verdedigingsmechanismen: de

slijmlaag, de epitheliale laag met de glyco-
calyx, tight junctions, lysosomen en basale
lamina, en bet lymforeticulaire systeem van
de mucosa (142). Het is dan ook uiterst
onwaarschijnlijk dat BST deze barrières zou
kunnen passeren. Theoretisch zou een an-
tigeen effect mogelijk zijn," maar dit zou
eerder van toepassing zijn op eiwitten die in
veel grotere hoeveelheden aanwezig zijn,
zoals bijvoorbeeld caseïne. Zelfs indien
lGF-1 niet door het verteringsproces zou
worden afgebroken en niet gestopt door de
slijmvliesbarrière zou het nog geen immu-
nologische reactie uitlokken, aangezien het
identiek is aan met menselijk IGF-I (143).
Noch BST, noch afgeleidde eiwitfragmen-
ten, maken dus veel kans om geresorbeerd
te worden bij orale toediening (169).
In de vierde plaats is BST veilig omdat het
snel afgebroken wordt. Laten we het hypo-
thetische geval aannemen dat, ondanks de
voorafgaande argumenten, alle in de opge-
nomen melk aanwezige BST zou worden
geresorbeerd. Een dergelijke situatie werd
voorgesteld voor pasgeborenen met zowel
een minder functionele verteringsfunctie als
een opname van intacte eiwitten (immuno-
globulinen). Ook dit is van toepassing op
alle melk, zowel van behandelde als van
onbehandelde koeien. Ook in dit geval zijn
er geen structurele elementen om een snelle
intracellulaire afbraak van de keten te voor-
komen (161). Verder zou BST nog altijd een
doelreceptor moeten bereiken, en intussen
zijn blootgesteld aan afbraak in bet plasma.
De zeer korte distributiehalfwaardetijd van
ongeveer 9 minuten en de terminale half-
waardetijd van ongeveer een half uur in acht
genomen (51, 61), is het wederom uitermate
onwaarschijnlijk dat BST eventuele doelre-
ceptoren zou kunnen bereiken.
In de vijfde plaats is BST veilig omdat er te
weinig van is. Zelfs wanneer BST zijn doel-
receptor zou bereiken, zou het moeten con-
curreren met menselijk endogeen somato-
tropine.

Aangezien de dagelijkse endogene somato-
tropine produktie van de mens ongeveer een
factor duizend hoger is dan de maximale
opname van BST uit voedsel (161), in dit een
nogal ongelijke competitie.
Ten zesde is BST veilig omdat het \'soort-
specifiek\' is. Zelfs al zou BST kunnen con-
curreren met menselijke somatotropine,
dan zou het nog altijd onwerkzaam zijn
vanwege zijn \'soort-specificiteit\' (127, 128,
129, 147, 159, 161); \'de sleutel past niet op
het slot\'. Dit werd aangetoond in proeven
waarbij BST per injectie werd toegediend
aan mensen in een poging om hypofysaire
dwerggroei te behandelen: BST had evenwel
geen effect (17, 130, 132, 133, 134, 135, 136).
Deze redenering is ook van toepassing op
vlees van dieren die extra BST krijgen. Zoals
prof. Bolt (147) concludeert, heeft farmaco-
kinetisch onderzoek aangetoond dat bovine
somatotropine in het bloed relatief snel
wordt afgebroken, hetgeen geldt voor alle
betrokken diersoorten, met inbegrip van de
mens. In zeer gevoelige farmacologische
testmodellen werd vastgesteld dat, zelfs in
doseringen die tienmaal hoger liggen dan de
doses die aan een rund worden gegeven,
BST geen orale activiteit vertoont (147).
Dergelijke doses zijn vele malen hoger dan
de mogelijk dagelijkse opname via het voed-
sel door de mens. Mensen die van dieren
afkomstig voedsel gebruiken, zijn altijd al
\'blootgesteld\' geweest aan kleine hoeveelhe-
den van fysiologisch geproduceerd somato-
tropine in melk en vlees (73).
Samenvattend is het duidelijk dat er geen
enkel risico is voor de consument (17, 147,
157, 161, 180, 181, 182).

Hoewel BST volkomen veilig is, kan er toch
nog bezorgdheid bestaan betreffende de
acceptatie door de consument. Deze houdt
geen strikt verband met het gebruik van
BST, maar eerder met de aanvaardbaarheid
van biotechnologie bij de voedselproduktie
in het algemeen. Onderzoek naar consu-
menten acceptatie werd gedaan in Groot
Brittannië (vanwege de uitgebreidheid van
het onderzoek en de grote aandacht van de
pers) en in Duitsland (vanwege de veronder-
stelde sceptische houding van de consu-
ment). Deze onderzoeken werden uitge-
voerd door het gerenommeerde \'British
Market Research Bureau Limited\' en het
\'Insitut für Demoscopie Allensbach\' en er
waren respectievelijk 1908 en 2213 volwas-
senen bij betrokken. In beide gevallen bleek,
ondanks de uitgebreide aandacht van de
media, de bekendheid bij het publiek laag
te zijn, en belangrijker, diegenen die wisten
van BST en de proeven met BST bleken hun
consumptiepatroon niet te hebben gewij-
zigd. Deze resultaten bevestigen het onder-
zoek door de Universiteit van Gottingen
voor de Enquêtecommissie van het Duitse
Parlement over \'Evaluatie van nieuwe tech-
nologieën\'. De conclusie van dit onderzoek
luidde dat er geen aanwijzingen waren om
aan te nemen dat de consument zijn con-
sumptie van zuivelprodukten zou verminde-
ren wanneer BST zou worden geïntrodu-

ceerd in de meil^veeiiouderij. Nog een
bevestiging van deze bevindingen werd ver-
Icregen uit handelsstatistieken van de Milk
Marketing Board in Groot Brittannie, dat
het hoogste per capita verbruik van vloei-
bare melk heeft in Europa. De op grote
schaal uitgevoerde proeven in Groot Brit-
tannie leidden tot uitgebreide negatieve
commentaren in de pers (1200 artikelen en
20 uren radio en televisie). De Milk Marke-
ting Board, bezorgd over de mogelijke im-
pact op het melkgebruik, concludeerde dat
ondanks al deze publiciteit het gebruik van
melk niet werd beïnvloed (154). De publieke
opinie en acceptatie worden bepaald door
de wijze waarop de consument wordt geïn-
formeerd; vandaar de noodzaak van heldere
en objectieve informatie (191).

Efficiënte produktie en zorg voor het milieu
zijn niet tegenstrijdig. Het doel van een
efficiënte melkveehouderij is grondstoffen
efficiënt om te zetten in een zeer waardevol
produkt, melk. Deze efficiëntie wordt aller-
eerst bereikt door zo goed mogelijk gebruik
te maken van de beschikbare voedingsstof-
fen en daarbij de hoeveelheid \'afval\', mest,
te beperken. De belangrijke, gunstige im-
pact van BST op de mestproblematiek (fos-
faat en ammoniak) is onderzocht door het
LEI (153). Het gebruik van BST zou ook dc
produktie kunnen verminderen van schade-
lijke gassen zoals N2O (stikstofoxyde) en
CH4 (methaan), via een reductie van de
produktie van ongewenste stoffen per een-
heid geproduceerde melk. Het aandeel van
de landbouw, en met name van de melkvee-
houderij, in de produktie van deze gassen is
aanzienlijk (100, 151, 152). Beide gassen
dragen bij aan het broeikaseffect en aan de
afbraak van dc ozonlaag (79, 148, 149, 150).

Wanneer wij de produktie van voldoende,
gezond en betaalbaar voedsel van hoge
kwaliteit willen handhaven binnen de beper-
kingen opgelegd door ons milieu, zullen
nieuwe en veilige technologieën, waaronder
BST, voor iedereen steeds belangrijker wor-
den (186). Daarenboven zal BST, voordat
het op de markt kan worden gebracht,
moeten voldoen aan alle wettelijk voorziene
registratie-criteria (156, 171). Registratie-
procedures zijn rigoureus en verschaffen een
zeer hoge graad van zekerheid dat toegela-
ten produkten veilig en effectief zijn. Het
betekent niet dat het produkt gebruikt moet
worden, maar veeleer dat het gebruik mag
worden (156). De keuze blijft vrij.

De overeenkomst betreft de samenwerking aan-
gaande het onderzoek naar de bruikbaarheid van
een langwerkend anti-epilepticum bij de hond.
Dit onderzoek werd de afgelopen jaren reeds door
Aesculaap ondersteund in de vorm van het toe-
leveren van de benodigde medicijnen. De voor-
bereidende studies zijn inmiddels afgerond.
Vanaf 1 januari 1990 zal mevr. L. M. Overduin
in ecn 4/10 aanstelling binnen de vakgroep een
klinische effectiviteitsstudie starten, de laatste
fase van het onderzoek. Dit laatste en grootste
gedeelte van het onderzoek zal door Aesculaap
B.V. voor een zeer groot deel gefinancierd wor-
den.

Het succesvolle produkt Niclobendal® antiworm
van Apharmo B.V. te Arnhem staat in een
groeiend aantal praktijken op de balie. Reeds bij
de introductie kreeg het produkt veel aandacht,
vanwege de recent ontwikkelde granulerings-
techniek, welke ook humaan toepassing vindt.

De combinatie Niclosamide/Levamisol is in elke
granule gecoated door een laagje Metoclopra-
mide. Dit anti-emeticum komt in de maag eerder
vrij dan de ontwormende stoffen. Uit ervaring
blijkt dat hierdoor toediening op een nuchtere
maag niet meer nodig is. Toepassing met voer is
gemakkelijker voor de eigenaar en prettiger voor
de hond.

Aanbevolen toedieningswijze
Toedienen met 1/.\') tot 1/2 van de dagelijkse
hoeveelheid voer. De hond gedurende 12 uur niet
bijvoeren of laten snoepen.

De praktijk leert dat ontwormen van katten het
beste kan geschieden door de benodigde hoeveel-
heid Niclobendal® antiworm in twee fasen toe te
dienen. De halve dosering met de gewone hoe-
veelheid voer, de volgende dag de andere helft met
voer.

Om ook voor katten een effectieve één-fase ont-
worming mogelijk te maken, is een kuur speciaal
voor katten in ontwikkeling.

N.B. Éénmalige toepassing van Niclobendal®
antiworm bij honden geeft al een effectieve ont-
worming. Ook van de Dipylidium caninum.

Hierdoor en als gevolg van de gunstige prijsstel-
ling is Niclobendal® antiworm concurrerend
voor produkten uit de lekenmarkt.

In de jongste editie van het Repertorium Dierge-
neesmiddelen is op drie plaatsen een storende fout
geslopen.

In twee gevallen betreft het een tekstcorrectie, in
één geval een rubriekswijziging.
De gebruikers van het Repertorium hebben in
december 1989 een zelfklevend erratumvel, welke
in het Repertorium kan worden aangebracht, met
de complete preparaatteksten ontvangen.
Studenten diergeneeskunde die in het bezit zijn
van de 5e uitgave kunnen dit erratumvel verkrij-
gen bij de sectie Farmacologie van de Vakgroep
Veterinaire Basiswetenschappen.
Diegenen die geen errata hebben ontvangen kun-
nen dit alsnog aanvragen bij het secretariaat van
de FIDIN, Postbus 123, 3850 AC Ermelo, tel.
03417-51703,

Bepaalde antibiotica kunnen de afweerreactie van
het lichaam tegen binnendringende ziektekiemen
stimuleren. De meeste antibiotica hebben echter
een remmende werking. In het nieuwste nummer
van Pro Veterinario gaat prof. A. Laval van de
Ecole Nationale Vétérinaire d\'Alfort in op de
invloed van behandeling met antibiotica op het
natuurlijke afweersysteem van het dier. Langdu-
rige behandeling met bepaalde antibiotica kan de
werking van het natuurlijke afweersysteem van
het lichaam vrijwel volledig uitschakelen. Deze
zogenaamde immuundepressie speelt vooral een
rol bij virale infecties. Het negatieve effect is extra
groot als het dier gelijktijdig wordt behandeld met
glucocorticoïden, een middel tegen onder andere
chronische infecties.

Antibiotica kunnen ook het resultaat van een
vaccinatie met een levend vaccin negatief beïn-
vloeden. Het is daarom af te raden om beide
gelijktijdig toe te dienen.

Het afweersysteem van mensen en dieren is
genetisch vastgelegd in het zogenaamde Major
Histocompatibility Complex (MHC). Voor run-
deren spreekt men in dit geval over het BOLA.
Er is inmiddels veel onderzoek gedaan naar de
relatie tussen de genstructuur van het BOLA en
de gevoeligheid voor mastitis. Deze relatie is in
een groot aantal proeven aangetoond. Volgens
prof. dr. D. O. Schmid uit München betekent dit
dat we op de lange termijn mastitisresistente
koeien kunnen fokken.

Om 20 tot 40 renpaarden te produceren zijn 100
merries nodig. Dit schrijft de Engelse prof. dr. P.
D. Rossdale.

De belangrijkste oorzaak hiervan is vruchtbaar-
heidsproblemen bij de merries. Daarnaast valt
ongeveer een kwart van de paarden tijdens de
eerste trainingsperiode als gevolg van kreupelheid

Pro Veterinario is een uitgave van The Upjohn
Company. Een exemplaar van Pro Veterinario
kan worden aangevraagd bij Upjohn-Nederland,
Ede.

Dodds KL. Combined Effects of Water
Activity and pH on inhibitation of Toxin
Production by Clostridium botulinum in
Cooked, Vacuum packed potatoes. J. Appl
Env Microbiol 1989; 55; 656-60.

Dit artikel beschrijft een studie naar de
invloed van wateractiviteit (A^ 0.955 - 0.970),
pH (4.75 - 5.75) en bewaartijd (tot 60 dagen)
op de toxine productie door Cl. botulinum
in gekookte, vacuüm verpakte aardappelen
onder normale bedrijfsomstandigheden.
Monsters werden besmet met I0\\ 10" en 10^
sporen van een mengsels van 5 A en 5 B
toxine producerende stammen, bebroed bij
25°C en geanalyseerd op gevormd toxine.
Toxine werd gevormd bij een pH ^ 4.75 als
de A,.„ ^ 0.970, een pH ^ 5.25 als de Aw ^
0.965 en een pH ^ 5.75 als de Aw 0.960 was.
Geen toxine was aantoonbaar bij een Aw
^0.955.

De bewaartijd op de aantoonbaarheid van
toxinen bleek van grote invloed. Er was een
lineair verband tussen de invloed van pH en
Aw binnen de hierboven aangegeven gren-
zen. Het bleek mogelijk met een multiple
regressie analyse der resultaten de tijd
waarop aantoonbare hoeveelheden toxinen
waren geproduceerd te voorspellen, ook na
besmetting met een enkele spore.

McDowell K.I, Sharp DC, Grubaugh W,
Thatcher WW, and Wilcox CJ. Restricted
Conceptus Mobility Results in Failure of
Pregnancy Maintenance in Mares. Biology
of Reproduction 1988; 39: 340-8.

Het is al enkele jaren bekend dat het paarde-
embryo vanaf het moment dat het uit de
oviduct in de uterus komt (dag 5) tot dag
16 vele keren per dag van de ene uterus-
hoorn naar de andere hoorn migreert. Het
embryo is dus in staat om verscheidene
keren per dag met het gehele endometrium
in contact te komen. Aangezien door het
embryo vanaf dag 10 verschillende prote-
ïnen en Steroiden worden gevormd, zouden
deze volledig in contact komen met het
endometrium en zou op deze wijze luteoUyse
kunnen worden voorkomen.
Schrijvers hebben deze hypothese getOiCtst
door bij ponymerries de vroeg drachitige
uterus gedeeltelijk te onderbinden, waar-
door migratie van het embryo niet meeir of
nog slechts gedeeltelijk mogelijk was. Het
bleek dat als het embryo beperkt werd in
zijn beweeglijkheid de graviditeit werd on-
derbroken. Het embryo moet beide uterus-
hoornen \'doorwandelen\', zo niet, dan komt
het tot een snelle regressie van het corpus
luteum, waardoor het embryo sterft.
Werd de uterus gedeeltelijk onderbonden en
kregen de betreffende merries allyl-trenbo-
lone (synthetisch progesteron) per os toege-
diend dan bleef de graviditeit bestaan, al-
hoewel het corpus luteum in regressie ging.
Bovenstaande toont aan dat bij de merrie de
beweeglijkheid van het embryo beslist
noodzakelijk is voor het handhaven van de
graviditeit. (In hoeverre een deel van de
embryonale sterfte te wijten is aan een
gebrekkige migratie van het embryo is nog
onbekend. Of allyl-trenbolone embryonale
sterfte gedeeltelijk kan voorkomen is onze-
ker. Er zijn tot op heden geen gegevens die
in die richting wijzen; ref.).

Bilkei. Der Einfluss der Körperkondition
auf die Dauer der Geburt und auf die
Anzahl der Totgeburten bei Schweinen.
Wien Tierärztl Mschr 1989; 76: 193-5.

De schrijver bepaalde gedurende enkele
maanden op een bedrijf met 1700 Fi zeugen
de lichaamsconditie van de zeugen kort
voor de partus.

De dieren werden ingedeeld in 3 groepen:
normale conditie (511), goede conditie (282)
en vet (39).

Van iedere groep werd de gemiddelde gra-
viditeitsduur, de gemiddelde partusduur en
het % doodgeboren biggen nagegaan. Deze
parameters bedroegen voor de 3 groepen
respectievelijk 114,1; 114,3 en 115,2 dagen;
4,2; 4,1 en 4,9 uur en 5,7; 6,3 en 9,1%.
De verschillen in partusduur en het percen-
tage doodgeboren biggen bleken significant
te zijn tussen de groepen I -I- 2 en groep 3.
De conclusie is dat de partus bij vette zeugen
langer duurt en dat bij deze dieren meer
biggen dood worden geboren. Geadviseerd
wordt dan ook vervetting van hoogdrach-
tige zeugen te voorkomen.

De jaarlijkse wetenschappelijke vergadering
VHI/RIVM werd dit jaar op 26 mei 1989
gehouden bij het Rijksinstituut voor Volks-
gezondheid en Milieuhygiëne te Bilthoven.
Het ochtendprogramma werd gewijd aan
zoönotische virussen en het middagpro-
gramma aan Salmonella enteritidis. Zowel
de morgen als de middag werd bijgewoond
door ca. 75 personen.

Na ontvangst met koffie en een kort ope-
ningswoord ter welkom door de Directeur-
Generaal van het RIVM, de heer ir. drs. R.
B. J. C. van Noort en door de Veterinaire
Hoofdinspecteur van de Volksgezondheid,
de heer drs. L. Zegers, waarbij de laatste het
belang van een dergelijke bijeenkomst bena-
drukte, volgden de voordrachten, die wer-
den gevolgd door een forumdiscussie. Korte
samenvattingen van de voordrachten en de
discussie over zoönotische virussen werden
reeds gepubliceerd in het Tijdschrift van
Diergeneeslcunde van 15 september 1989, afl.
18, pag. 970-3. De voordrachten en discussie
met betrekking tot 5. enteritidis worden
thans hieronder samengevat.

Bij het Nationaal Salmonella Centrum
(NSC) van het RIVM worden jaarlijks ca.
10.000 Salmonella-stammen ter typering
ontvangen, waarvan ca. 4.000 humane, ca.
5.000 dierlijke isolaten en ca. 800 isolaten uit
andere bronnen zoals diervoeders, levens-
middelen, oppervlaktewaters enz. De isola-
ten van humane oorsprong worden voorna-
melijk ingezonden in het kader van een
project van de Geneeskundige Hoofdin-
spectie van de Volksgezondheid (GHI). Het
betreft hier alle eerste isolaties van voorna-
melijk patiënten geïsoleerd door de streek-
laboratoria. De meeste isolaten van dierlijke
oorsprong worden ingestuurd in het kader
van bepaalde projecten in opdracht van de

VHI. Deze isolaten zijn afkomstig van zo-
wel gezonde als zieke dieren.
De belangrijkste Salmonella serotypen in
1988 waren bij de mens; S. typhimurium
(faagtype 510 en 150), S. enteritidis. S.
virchov, S. brandenburg, S. panama en 5.
infantis: bij het varken: 5. typhimurium
(faagtype 510), S. brandenburg en 5. pa-
nama: bij de kip; 5. typhimurium (faagtype
150), enteritidis, S. infantis, S. virchov tn
S. hadar. Niet alleen in 1988 is S. typhimu-
rium de belangrijkste veroorzaker van salm-
onellose bij de mens, maar is dit al jaren-
lang.

Er bestaat een duidelijke relatie tussen het
voorkomen van Salmonella bij de mens
enerzijds en het voorkomen van Salmonella
bij slachtdieren (met name bij het varken en
de kip) anderzijds. Zo is S. typhimirium,
faagtype 510 bij de mens overduidelijk af-
komstig van het varken en faagtype 150 is
nagenoeg alleen afkomstig van de kip. Ver-
der wordt de mens via de kip geïnfecteerd
met S. enteritidis en S. virchov en via het
varken met 5. brandenburg en S. panama.
Bovendien kan er worden gesteld dat er in
de loop der jaren een verschuiving in de bij
de mens geïsoleerde serotypen heeft plaats-
gevonden van de zogenaamde \'varkensty-
pen\' naar de \'pluimveetypen\'.
Het voorkomen van S. enteritidis bleef tot

1987 vrij constant. Bij de mens minder dan
4%, daarna trad in 1988 een plotselinge
stijging op tot 8%. Voor 1989 zal dit percen-
tage ca. 20 bedragen. Ook bij de kip trad in

In veel landen binnen Europa, maar ook in
de VS, is het aantal S. enteritidis-\\so\\aten
zeer sterk toegenomen en in veel landen is
dit serotype al enige jaren het meest frequent
geïsoleerde type bij de mens. Als infectie-
bronnen voor de mens worden daarbij voor-
namelijk aangemerkt: kippevlees, rauwe ei-
eren en voedsel waarin deze produkten
worden verwerkt, zonder daarna te worden
verhit, zoals mayonaise, milkshakes,
mousse, ijs.

Gelukkig is de toename van S. enteritidis bij
de mens in Nederland in lang niet zo sterke
mate opgetreden als in vele andere landen.
Bovendien bleek ongeveerd de helft van het
aantal patiënten in 1988 de infectie in het
buitenland, voornamelijk in Spanje en Por-
tugal, te hebben opgelopen. Het NSC heeft
een eigen faagtyperingssysteem ontwikkeld
voor S. enteritidis. Het faagtype 1, overeen-
komend met faagtype 4 uit Engeland werd
het meest aangetoond bij de mens. Dit type
werd ook bij de kip het meest geïsoleerd.

Het optreden van dit type bij de mens en de
kip vertoont een duidelijke relatie.

In augustus 1988 deed zich in Amsterdam
een voedselinfectie voor, waarbij 14 van de
20 personen die het voedsel hadden gegeten
ziek werden (koorts, braken, diarree, spier-
pijn). Negen zieken, waaronder één met
septische shock, moesten in het ziekenhuis
worden opgenomen.

Van de 14 zieken alsmede van 4 niet-zieken
vond faecesonderzoek plaats door de GG en
GD te Amsterdam. Bij 16 personen, waar-
onder 3 van de 4 niet-zieken, werd 5".
enteritidis, faagtype 2 (Engels type 8) aan-
getoond. Uit de overgebleven maaltijd-
componenten (kip, bami en reepjes omelet
tezamen in een plastic zak), werd door de
Rijks Keuringsdienst van Waren (RKvW) te
Amsterdam eveneens 5. enteritidis, faagtype
2 geïsoleerd. Ondanks het gegeven dat de
ingrediënten in de bami aan kruiscontami-
natie hadden blootgestaan werden de ome-
letreepjes als voornaamste bron van de
infectie aangemerkt. Bij onderzoek van drie
nog aanwezige rauwe kippepoten werd wel
Salmonella aangetoond maar geen S. ente-
ritidis. De eieren waren gekocht op de markt
en afkomstig van een groothandel. De
RKvW onderzocht in de tweede helft van
september 1988 20 eieren afkomstig van
deze groothandel en in totaal nog eens 258
eieren van drie toeleveringsbedrijven. Uit de
eieren werd geen Salmonella gekweekt.
Hoewel was geconstateerd dal de regels
voor een juiste wijze van voedsel bereiden
en bewaren geenszins in acht waren geno-
men, moet op grond van de onderzoeksre-
sultaten van de GG en GD en RKvW
worden geconcludeerd dat de genoemde
ernstige Salmonella enteritidis voedselinfec-
tie zeer duidelijk met de consumptie van
eieren is geassocieerd. Het definitieve bewijs
kon echter niet worden geleverd.

In de eerste helft van 1988 werd het PPE
geconfronteerd met het verschijnsel 5. ente-
ritidis in een koppel grootouderdieren (af-
komstig vanuit Engeland geïmporteerde
broedeieren) en in een aantal daaruit voort-
gekomen koppels moederdieren.
Het PPE onderkende de ernst van de situatie
en heeft onmiddellijk gepoogd de betref-
fende eigenaar tot ruiming van de dieren te
bewegen. Dit bleek onmogelijk, het zou
volgens de eigenaar het faillissement van
zijn bedrijf hebben betekend. Reeds toen
werd overgegaan tot het opstellen van een
ontwerp-besluit gebaseerd op de Teeltrege-
ling Hoenders. Materiaal afkomstig van
besmette dieren af te leveren c.q. in te leggen
zou met dit besluit kunnen worden verbo-
den. Snel handelen werd noodzakelijk ge-
acht, vooral vanwege het gevaar voor de
volksgezondheid waardoor het belang van
de gehele sector kon worden geschaad, zoals
zich dat in Engeland en Amerika reeds
voordeed.

De schadeloosstelling vormde een groot
probleem. Ondanks het feit dat deze nog
niet was geregeld, werd het \'Besluit onder-
zoek Salmonella enteritidis 1988\' op 24
oktober 1988 door het bestuur van het PPE
vastgesteld. Dit besluit zou in werking tre-
den op een nader te bepalen tijdstip, na
publikatie in het Verordeningsblad van de
SER. Enige dagen daarvoor werd ter coör-
dinatie van de te nemen maatregelen en
eventueel onderzoek de Werkgroep Salm-
onella enteritidis geformeerd, bestaande uit
vertegenwoordigers van de VHI, de Veteri-
naire Dienst, het PPE en de Stichting Ge-
zondheidszorg voor Dieren/Stichting Ge-
zondheidsdienst voor Pluimvee. De
Werkgroep kwam diverse malen bijeen ten-
einde situatie in Nederland te beoordelen en
heeft diverse adviezen verstrekt.
Begin maart 1989 werd gestart met een
inventarisatie-programma \'Landelijke In-
ventarisatie Reproduktiebedrijven en Im-
portbewaking Salmonella enteritidis\' (LI-
RIS) en werd het Besluit van toepassing
verklaard op importmateriaal d.w.z. broed-
eieren/ééndagskuikens gedurende de qua-
rantaineperiode. Echter de fokkers/impor-
teurs achtten dit onvoldoende. Op hun
verzoek werd een \'snelle screening\' in twee
weken tijd uitgevoerd. Hierbij werd geen
enkel koppel positief bevonden voor zover
al niet bekend. Het LIRIS-programma werd
omgebouwd tot LIBRIS-programma:
\'Landelijke Inventarisatie en Bewaking Re-
produktiebedrijven en Importmateriaal
Salmonella enteritidis\'. Hierbij hebben de
eigenaren zich verplicht bij constatering van
S. enteritidis de betreffende dieren te rui-
men. Dit geldt voor fokmateriaal, import-
materiaal en dieren op vermeerderingsbe-
drijven van de legsector.

Een goede en evenwichtige berichtgeving
naar de media over de S. enteritidis- c.q.
totale Salmonella-problematiek is voor alle
betrokkenen van het grootste belang.
Toen echter de Engelse aanpak wereld-
nieuws werd achtten hier velen zich geroe-
pen hun opvattingen te ventileren, zich
daarbij niet gehinderd voelend door de
gedachten aan eventuele gevolgen voor de
pluimveesector. Gelukkig heeft zich in Ne-
derland geen angstpsychose ontwikkeld zo-
als in Engeland.

Het gaat echter niet alleen om S. enteritidis
maar om de Salmonella-problematiek in
zijn totaliteit en bij pluimvee spitst dit zich
toe op de slachtkuikensector. Daar moeten
onderzoekers en beleidsmakers zich samen
op werpen. In het belang van de volksge-
zondheid, dat zeker, maar het belang van de
duizenden die in de pluimveesector een
bestaan vinden, moet ook in het oog worden
gehouden. Adviezen moeten worden ver-
strekt en indien nodig moet hulp worden
geboden.

Er dient een volledig programma te worden
opgesteld voor alle betrokkenen in de gehele
keten, dus van fokker tot en met voedsel-
bereider. Over dit programma dient open-
heid te bestaan naar het publiek en naar de
landen waarheen Nederiand exporteert.
De aanpak die voor S. enteritidis is gekozen,
wordt door de pluimveesector als zeer po-
sitief ervaren. Immers de sector is zeer
gebaat bij het nemen van redelijke maatre-
gelen die snel tot reductie van besmettingen
leiden. Bij een zorgvuldige en evenwichtige
benadering van het probleem zullen goede
coördinatie en optimale samenwerking re-
sulteren in het leveren van daadwerkelijke
bijdragen aan de oplossing van de Salm-
onella-problematiek.

Mw. drs. ir. A. Hoogenboom-Verdegaal
mede namens dr. ir. S. H. W. Notermans
(RIVM, Bilthoven).

Van 20-23 maart 1989 vond in Genève
overleg plaats met betrekking tot te treffen
maatregelen ter bestrijding van 5. enteriti-
c/w-infecties die door besmette pluimveepro-
dukten (met name eieren) worden veroor-
zaakt. In een aantal landen waaronder
Engeland, Frankrijk, West-Duitsland, USA
en DDR is de situatie alarmerend. In deze
landen is het totaal aantal gevallen van
Salmonellose in de loop van enkele jaren
sterk toegenomen (50-200%). Deze stijging
wordt vrijwel geheel veroorzaakt door S.
enteritidis, de infecties worden meestal ge-
traceerd naar pluimveeprodukten. Ook in
de Scandinavische landen is er een duide-
lijke toename van Salmonellose veroorzaakt
door 5. enteritidis. Het merendeel van de
patiënten liep de infectie echter op in het
buitenland. Gelet op de huidige situatie in
Nederland (in 1984 werd 2% van de gevallen
van Salmonellose veroorzaakt door S. ente-
ritidis, in 1988 was dat gestegen tot 8% met
als belangrijkste infectiebron pluimveepro-
dukten) en gelet op gegevens uit de ons
omringende landen moet er rekening mee
worden gehouden dat ook in Nederland de
infecties veroorzaakt door S. enteritidis
sterk zullen toenemen. Dit zal zeker het
geval zijn wanneer er geen ingrijpende maat-
regelen worden genomen.
De belangrijkste door het \'expert commit-
tee\' voorgestelde maatregelen zijn de vol-
gende. Besmette koppels dienen te worden
vernietigd en het pluimveevoer dient Salm-
onella-vrij te worden geproduceerd.
Mochten dergelijke maatregelen niet direct
uitvoerbaar zijn, dan zou in dat geval moe-
ten gelden dat eieren afkomstig van be-
smette koppels niet voor consumptie mogen
worden aangewend. Deze eieren zouden
dan alleen door ei-verwerkingsbedrijven
mogen worden verwerkt, onder toepassing
van een effectieve pasteurisatieprocedure.
Om genoemde maatregelen te effectueren
moet een certificatiesysteem worden inge-
voerd, waarbij bijv. Salmonella-negatieve
dieren worden gecertificeerd evenals Sal-
monella-vrij veevoeder. Verder dient op de
pluimveebedrijven een goede algemene be-
drijfshygiëne te worden doorgevoerd. Vo-
gels, insecten, knaagdieren e.d. moeten wor-
den geweerd. Een zorgvuldige verwerking
van mest, strooisel en afvalwater dient
plaats te hebben. Na verwijdering van mest
en strooisel dient grondige reiniging en
desinfectie van de hokken te geschieden.
Hoewel de voorgestelde maatregelen al zeer
ingrijpend zijn, is het nog de vraag of ze
afdoende zullen zijn. Zolang het nog niet
lukt om Salmonella-vrije pluimveeproduk-
ten te produceren moet de consument op de
hoogte worden gesteld en dienen aanbeve-
lingen te worden gedaan om risico van
infecties zoveel mogelijk te beperken.

kwam, laat zich groeperen tot de volgende
onderwerpen; inzicht in het werkelijke aan-
tal infecties bij de mens; voorlichting aan de
consument; aanpak van de Salmonella-pro-
blematiek; besmetting veevoeder; bedrijfs-
voering op pluimveebedrijven.

Het werkelijke aantal salmonellose-gevallen
bij de mens in Nederland is niet bekend. Een
redelijk inzicht daarin wordt verkregen
door middel van het peilstationonderzoek
in bepaalde regio\'s. Dit houdt in dat in die
regio\'s een aantal huisartsen is verzocht om
van alle personen die zich melden met acute
gastro-enteritis een faecesmonster te laten
onderzoeken.

Het blijkt dat jaarlijks 4,5 x 10\' personen een
acute enteritis doormaken. Ca. 5% van deze
gevallen wordt veroorzaakt door Salmo-
nella. Dit betekent dat jaarlijks ca. 225.000
gevallen van salmonellose optreden.
De Salmonella-stammen die het NSC ter
typering ontvangt, vormen het topje van de
ijsberg. Mede onder invloed van de enige
jaren geleden wat gewijzigde aangifteplicht
met betrekking tot de criteria van aangifte
is het aantal ter typering ingezonden stam-
men gedaald.

Echter de feitelijkheid is niet anders komen
te liggen dan al sinds jaar en dag bekend is.
De serotypering geeft een duidelijke trend
aan waaruit blijkt dat S. enteritidis duidelijk
aan het toenemen is. De verdeling van de
geïsoleerde serotypen uit dc peilstations
komt goed overeen met de verdeling van de
serotypen van het NSC, zodat de verdeling
representatief voor Nederland mag worden
geacht.

Consumentenvoorlichting over bepaalde
problemen die zich voordoen, dient in alle
openheid en zo vroeg mogelijk te geschie-
den. In Nederland is men altijd nogal terug-
houdend met berichtgeving aan de consu-
ment.

In het buitenland is men wat dat betreft veel
verder en wordt in een veel eerder stadium
ruchtbaarheid aan een bepaalde problema-
tiek gegeven. Adequate voorlichting kan
ook leiden tot het stellen van bepaalde
kwaliteitseisen aan produkten door de con-
sument. Voor kwalitatief goede produkten
is de consument ook eerder bereid extra geld
uit te geven, zodat het produceren van een
goed produkt ook de moeite loont.

Gezien de complexiteit van de problematiek
en de vele bestaande Salmonella-kringlopen
is een algehele en geïntegreerde aanpak
noodzakelijk. In Nederland is in de laatste
30 jaar veel kennis over Salmonella ver-
gaard. Nu de S. enrennWis-problematiek
zich ook hier heeft aangediend, waarbij de
besmetting gelukkig bij mens en pluimvee
nog lang zo hoog niet is als in het buiten-
land, kan S. enteritidis als model-type die-
nen om te zien of men in Nederland met
vereende krachten in staat is de Salmonella-
problematiek aan te pakken. Dit kost na-
tuurlijk geld. Daarom is een gezamenlijke
inzet nodig van het bedrijfsleven en over-
heid. Praten alleen helpt hierbij niet. Het
daadwerkelijk nemen van maatregelen en
het uitvoeren ervan is noodzaak.

Het is een feit dat besmette veevoeder-
grondstoffen (plantaardig en dierlijk) in
Nederland worden ingevoerd. Daar staat
tegenover dat de mengvoederindustrie een
geweldige hoeveelheid van die grondstoffen
pelleteert, waarbij hitte wordt toegepast,
waardoor Salmonella-bacteriën worden ge-
dood. Helaas wordt herbesmetting lang niet
altijd voorkomen. Hel voer dient echter
Salmonella-vrij le worden afgeleverd.

In de reproduktiesector wordt thans 5.
enteritidis geëlimineerd teneinde naar de
eindsector een top-down effect te bewerk-
stelligen.

Een juiste bedrijfsvoering op alle bedrijven
is daarbij noodzakelijk. Dit betreft vooral
grondige reiniging en desinfeclie als de
hokken leeg komen, teneinde de kans op een
herbesmetting van de S. enteritidis-vn]c
ééndagskuikens zo klein mogelijk te maken.
Adequate mestverwerking is nodig om ver-
spreiding van Salmonella-bacteriën le voor-
komen. Hel vergroten van de weerstand van
ééndagskuikens len opzichte van Salmo-
nella door het toedienen van een bepaalde
startflora, waardoor kolonisatie-resistentie
ontstaat, kan bijdragen tot het doen vermin-
deren van de Salmonella-problematiek in
zijn algemeenheid.

15 december 1989 de volgende aantallen gevallen
van besmettelijke dierziekten, waarvan aangifte
verplicht is, voor:

15—19 Course: \'Critical care with medical and
surgical management\'. Gran Canaria
(Spain) (inl. R. Lundberg, Lund (Sweden),
tel. 46-46-150200).

16 Werkgroep Pluimvee Noord-Oost (Gezond-
heidsdienst v. Dieren, Zwolle: 14.00 uur).

16 Gez.dienst v. Dieren Noord-Brabant/Afd.
Noord-Brabant van de KNMvD, werkverga-
dering kleine huisdieren, aanvang 20.15 uur,
gebouw Gezondheidsdienst.

17 DSK Symposium: \'Bijzondere Dieren; hoe
kijk je een tijger in z\'n bek?\', Utrecht (pag.
97).

20 PAO D: Prakticum algemene chirurgie.
22—23 PAO-D: Bacteriologie en cytologie voor

paardenpraktici.
24 Excursie van de Afd. Noord-Brabant van de
KNMvD naar C.H.V. te Veghel. Aanvang
14.30 uur.

25 Landbouwkundig Kring Utrecht. Discussie-
avond over \'Techniek en ethiek in de dierlijke
biotechnologie\'. De Bilt (pag. 21).

26—28 SSVM, SDF, NSAVA, FVSAP: 4th.
Nordic Symposium Preventive measures,
Stockholm.

30—31 PAO-D: Automatisering gezelschaps-
dierenpraktijk (of 8 februri)(praktijk).

1 Gez.dienst v. Dieren Noord-Brabant/Afde-
ling Noord-Brabant van de KNMvD, werk-
vergadering paard, aanvang 20.15 uur, ge-
bouw Gezondheidsdienst.

I Groep Geneeskunde van het Rund KNMvD.
Wetenschappelijke bijeenkomst over
\'Wormpreventie en Immuniteit\' (pag. 43).

5—6 PHLO Wag.: Bedrijfsbegeleiding en pre-
ventie gezondheidszorg in de melkveehoude-
rij Den Bosch (inl.: tel. 08370-84093/84094).

14 Groep Geneeskunde Gezelschapsdieren
KNMvD. Ledenvergadering. Biltse Hoek,
De Bilt, aanvang 20.00 uur.

15 Groep DIB KNMvD. Alg. ledenvergadering
en symposium over \'PR in de praktijk\',
\'Reehorst\', Ede (pag. 43).

15 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Ledenverga-
dering. Paviljoen Molenwijk, aanvang 20.00
uur.

19—20 PHLO Wag.: Bedrijfsbegeleiding en pre-
ventie gezondheidszorg in de melkveehoude-
rij Den Bosch (inl.: tel. 08370-84093/84094).

20 Werkgroep Pluimvee Noord-Oost (Gezond-
heidsdienst V. Dieren, Zwolle; 14.00 uur).

20 Gez.dienst v. Dieren Noord-Brabant/Afde-
ling Noord-Brabant van de KNMvD, werk-
vergadering schaap/geit, aanvang 20.15 uur,
gebouw Gezondheidsdienst.

20 Afd. Zuid-Holland KNMvD. Afdelingsver-
gadering, Motel \'Bijhorst\', Wassenaar; 20.30
uur.

23—24 Symposium \'De toelcomst van de wilde
hoenderachtigen in Nederland\'; Wageningen
(inl.; tel. 033-619841) (pag. 1259).

28—3 maart. VII. Tagung über Vogelkrankhei-
ten der DVG-Fachgruppe, München
(Schwerpunkte: Tauben, Tier- und Arten-
schutz, Futtermittelbewertung).

2—3 Advanced Trainig Center for Small Ani-
mal Medicine, Seminar: \'Cardiopulmonary
diseases: New approach to diagnosis and
therapy\', Antwerp (pag. 1068).

8 Gez.dienst v. Dieren Noord-Brabant/Afde-
ling Noord-Brabant van de KNMvD, werk-
vergadering rund, aanvang 20.15 uur, ge-
bouw Gezondheidsdienst.

10—11 Röntgenfachtagung für Kleintiere der
Intern. Ges. f. Vet.-Radiologie - I.V.R.A.
(A), Bad Pyrmont.

13 Werkgroep Pluimvee Noord-Oost (Gezond-
heidsdienst V. Dieren, Zwolle; 14.00 uur).

13 Kring \'Het Gooi\'. Bijeenkomst in Café \'De
Oude Tak\', Blaricum; 20.30 uur.

16 Symposium \'Ziekte, niet alleen bij mensen\',
onder auspiciën van de Cie. Geneeskunde
der KNAW.

23—30 15e Wereldcongres WSAVA-AAHA,
San Francisco (inl.: prof. dr. J. Gajentaan,
tel. 030-531705) (pag. 1268).

27 Gez.dienst v. Dieren Noord-Brabant/Afde-
ling Noord-Brabant van de KNMvD, werk-
vergadering varken, aanvang 20.15 uur, ge-
bouw Gezondheidsdienst.

3—4 PHLO Wag.: Stress en adaptie oiji proef-
en landbouwhuisdieren, Wageniniem (inl.:
tel. 08370-84093/84094).

3—5 PHLO Wag.: Recente ontwikktlingen in
de varkens- en pluimveefokkerij, A\'agenin-
gen (inl.: tel. 08370-84093/84094).

10 Werkgroep Pluimvee Noord-Oost \'Gezond-
heidsdienst V. Dieren, Zwolle; 14.00 uur).

12 Gez.dienst v. Dieren Noord-Brabant/Afde-
ling Noord-Brabant van de KNMvD, werk-
vergadering pelsdieren, aanvang 20.15 uur,
gebouw Gezondheidsdienst.

24 Gez.dienst v. Dieren Noord-Brabant/Afde-
ling Noord-Brabant van de KNMvD. werk-
vergadering kl. huisdieren, aanvang 20.15
uur, gebouw Gezondheidsdienst.

26—28 Course: \'Non-plating techniques in
fracture repair and bone realignment\', Lund
(inl. R. Lundberg, Lund (Sweden), tel. 46-46-
150200).

8 Werkgroep Pluimvee Noord-Oost (Gezond-
heidsdienst V. Dieren, Zwolle; 14.00 uur).

10 39. Fachgespräch über Geflügelkrankheiten,
Hannover (inl.: tel. (0511)856-8770/8778
Hannover).

II —13 33. Internat. Fortbildungsverantstal-
tung der Tierärzte des Bodenseeraumes und
36. .lahreshauptversammlung des Landes-
verbandes Prakt. Tierärzte Bayern im BpT
(A), Oberstdorf.

12—13 1. Röntgenfachtagung für Pferderadio-
logie der Intern, Ges. F. Vet.-Radiologie -
I.V.R.A. (A), Bad Pyrmont.

15—18 2nd Internat. Symp. on the Analysis of
Anabolizing and Doping Agents in Biosam-
ples\', Ghent (Belgium) (inl. tel. 3291 21.89.51
tst. 235).

Na een wekenlange periode van onzekerheid
overleed op 25 mei 1989 Eile Albert Oord
aan de gevolgen van een ernstig auto-
ongeluk.

Na een paar dagen in het Sneeker Zieken-
huis te hebben gelegen, werd hij overge-
bracht naar het Academisch Ziekenhuis in
Groningen waar een meer adequate behan-
deling mogelijk zou zijn. Helaas heeft dit al-
les niet mogen baten.

Eile werd geboren op 21 december 1922 in
het gezin van een hoofdonderwijzer.
Hij bezocht de lagere scholen in Oostermeer
en in Smilde; het middelbaar onderwijs werd
genoten op de HBS in Harlingen, waarna
gedurende de oorlog een onderduikperiode
volgde op diverse plaatsen in Friesland.
In 1945 werd de studie diergeneeskunde in
Utrecht begonnen. Naast de studie was Eile
onder andere actief in het bestuur van Red-
bad en op 11 december 1951 studeerde hij
af

In januari 1952 nam Eile de praktijk in
Oudega fWj over, midden in het merenge-
bied in de Friese Zuidwesthoek, en de be-
reikbaarheid van veel boerderijen was in die
tijd dan ook erg moeilijk.
De beginperiode was niet eenvoudig, mee
omdat Eile niet getrouwd was en zijn thuis-
front werd verzorgd door huishoudsters, die
hem weliswaar goed verzorgden, maar hem
niet de stimulans konden geven die van een
goed huwelijk uit kan gaan.
Eile\'s positieve instelling ten opzichte van de
praktijk en het plezier dat hij had in het om-
gaan met mens en dier maakten, dat hij zich
na verloop van tijd een uitstekende reputatie
opbouwde. In deze periode leerde hij de
wijkverpleegster AJke Westra kennen met
wie hij in november 1958 trouwde. Uit dit
huwelijk zijn twee zonen en een dochter ge-
boren.

Deze omstandigheden maakten Eile het le-
ven een stuk zinvoller en met veel energie
maakte hij zich waar in zijn praktijkwerk,
daarnaast nog tijd vindend voor vergade-
ringbezoek en het actief zijn in diverse be-
sturen op plaatselijk en regionaal niveau.

De samenwerking met de buurtcollegae is
altijd erg goed geweest en zo ontwikkelde er
zich een weekend- en vakantieregeling met
de Sneeker praktijk die in 1975 resulteerde
in een volledige assocciatie. Ook binnen dit
grotere geheel functioneerde File erg goed
dankzij zijn beminnelijkheid en plooibaar-
heid, hoewel het voor hem moeilijk moet
zijn geweest over te schakelen van \'baas in
eigen huis\' naar \'radertje\' in het grote ge-
heel. Bij de boeren was hij erg gezien door
zijn plezierige manier van optreden.
Tot 1 januari 1988 heeft File voor 100% ge-
functioneerd en toen was het tijdstip van uit-
treden daar. fVe denken, dat File dit beëin-
digen van zijn werk steeds erg van zich
afgeschoven heeft. Hij vond dit niet leuk
omdat z\'n werk z\'n grootste hobby was en
hij het contact met veel mensen belangrijk
vond.

Hij had zorg voor de dieren en was bezorgd
om de mensen. Zo heeft hij moeite gehad in
her rusten te berusten en helaas heeft hij er
maar zo kort van mogen genieten.
File en Afke zijn in Oudega blijven wonen
en de drie kinderen zijn nog steeds regelma-
tig thuis ook al zijn ze allen volwassen.
Met Eile\'s overlijden is in dit gezin een
leemte gevallen, waarmee moeilijk is te le-
ven.

We hopen, dat Afke, Pieter, Sjoerd Jan en
Ineke de kracht zullen vinden dit te leren.
Op 30 mei 1989 is File op het kerkhof van
Sandftrden, het mooiste dorpje van zijn
praktijkgebied onder een overweldigende be-
langstelling begraven.

De voorzitter van de KNMvD, prof. dr. E.
H. Kampelmacher, heeft op uitnodiging
op 10 januari 1990 de nieuwjaarsreceptie
van Koningin Beatrix bijgewoond. Bij deze
gelegenheid heeft de voorzitter de Konin-
gin en Prins Claus de beste wensen voor
1990 namens Diergeneeskundig Nederland
overgebracht.

Van het Rijks Instituut voor Volksgezond-
heid en Milieuhygiëne is het rapport in-
zake beperking veterinair antibiotica arse-
naal ontvangen, waarin wordt voorgesteld
een aantal geneesmiddelen te reserveren
voor humaan gebruik, zodat deze midde-
len niet langer voor veterinair gebruik be-
schikbaar zijn. Als alternatief gaan de ge-
dachten uit naar een restrictie-beleid,
waarbij stringente voorwaarden voor het
gebruik zullen worden vastgesteld.
Momenteel vindt hierover overleg plaats
tussen de overheid, het RIVM en de
KNMvD.

Van het Ministerie van Landbouw, Na-
tuurbeheer en Visserij is het advies voor
het Voorontwerp van het Besluit Paravete-
rinairen ontvangen met de daarbij beho-
rende nota van toelichting. De KNMvD
bezint zich over haar reactie op dit voor-
ontwerp en zal nader overleg plegen met
de Veterinaire Dienst.

Van de Taakgroep Onderzoek Gezel-
schapsdieren van de Nationale Raad voor
Landbouwkundig Onderzoek is bovenge-
noemd rapport ontvangen. In dit rapport
wordt een overzicht gegeven van de onder-
zoeksprojecten die onder coördinatie van
de NRLO worden geëntameerd. Dit rap-
port is met verzoek om commentaar voor-
gelegd aan het bestuur van de Groep Ge-
neeskunde Gezelschapsdieren.

Op het bureau van de KNMvD heeft over-
leg plaatsgevonden van dierenartsen die in
het landbouwonderwijs werkzaam zijn.
Voor deze bijeenkomst was grote belang-
stelling. Aan de orde kwamen onder an-
dere de problemen rondom de plaats en
functie van de dierenarts in het landbouw-
onderwijs.

In het voorjaar van 1989 is door het
Hoofdbestuur de Commissie Statistiek in-
gesteld. Deze Commissie kreeg als op-
dracht: het ontwikkelen van een systeem
voor het regelmatig verzamelen en vastleg-
gen van statistische gegevens.
De Commissie heeft inmiddels een tussen-
tijdse rapportage uitgebracht. Deze rap-
portage is uitvoerig aan de orde gesteld in
het Hoofdbestuur en het Algemeen Be-
stuur en is tevens ter kennis gebracht aan
de besturen van de Afdelingen en Groe-
pen.

In de rapportage wordt gesteld dat de
Commissie van oordeel is dat het systeem
zou moeten bestaan uit het verzamelen,
het opslaan en het verwerken van gege-
vens, hetgeen moet dienen om de vraag en
het aanbod van dierenartsen te kunnen
analyseren.

Daarbij zal aan drie aspecten aandacht
moeten worden besteed: de kwaliteit en de
kwantiteit van het werk alsmede het inko-
men van de dierenarts.
Het verzamelen, de opslag en analyse van
de gegevens zou systematisch en periodiek
moeten gebeuren, zodat trends en schom-
melingen in de diergeneeskunde kunnen
worden vastgesteld. Het systeem zou regel-
matig statistische gegevens moeten produ-
ceren, die ook in de publiciteit worden ge-
bracht.

De Commissie stelt voor het systeem op te
bouwen aan de hand van de volgende lij-
nen.

Waarnemingsbureau en Vacaturebank:
Het verwerken van gegevens van werkzoe-
kenden in een handzaam computerpro-
gramma. Het waarnemingsbureau moet
zich actief gaan bewegen op het gebied van
vraag en aanbod; het zal als een vacature-
bank moeten gaan functioneren.

Voor de vastlegging van de gegevens in
deze fase kan het huidige computerbestand
van de leden van de KNMvD, met enige
uitbreiding, worden gebruikt.

De Commissie beveelt het houden van een
5-jaarlijkse grote enquête onder veterinair
afgestudeerden, naar analogie van de en-
quête onder landbouwkundige ingenieurs,
ten sterkste aan.

Het verzamelen van gegevens die door der-
den verzameld en beschikbaar worden ge-
steld.

Het Hoofdbestuur en het Algemeen Be-
stuur hebben ingestemd met de voorstellen
van de Commissie en hiervoor zullen ook
de financiële middelen beschikbaar worden
gesteld.

De Commissie is van mening dat het goed
is nu reeds enige bekendheid te geven aan
haar plannen. Het rapport is verkrijgbaar
op het secretariaat van de KNMvD.

Aanvullende lijst van aan het
Project Röntgenologisch
Onderzoek KWPN-merries
(PROK) meewerkende
dierenartsenpraktijken

Dierenartsenpraktijk Stassen, Venlo, tel.
077-516231/663053
Dierenartsenpraktijk Zaltbommel, tel.
04180-12009

Dierenkliniek Hattem, tel. 05206-42512
Diergeneeskundig Centrum Noord Neder-
land c.v. Dierenkliniek Emmeloord, tel.
05270-13500

Reitsma, J. F. W., \'t Zand, tel. 02249-1312
Veterinair Centrum Someren, tel. 04937-
1770

Dierenartsen die willen participeren in dit
project worden gewezen op eerdere publi-
katies in het Tijdschrift voor Diergenees-
kunde d.d. I oktober en 15 december 1989.
Ook kan nadere informatie verkregen wor-
den bij het KWPN, mevr. H. van Tuil, tel.
03404-32004.

De banden voor het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde 1989 zijn verkrijg-
baar tegen betaling van ƒ22,50 op
postrekening nr. 511606 ten name van
KNMvD te Utrecht. Wilt u in de om-
schrijving vermelden \'Banden 1989\'.

Op woensdag 17 januari 1990 zal de Dier-
geneeskundige Studenten Kring (DSK)
haar jaarlijks symposium houden. Het
heeft dit jaar als thema: \'Bijzondere Die-
ren; hoe kijk je een tijger in z\'n bek?\'
Onze opzet is, diergeneeskundige studen-
ten (en andere belangstellenden) te laten
zien wat voor problemen je zoal tegen-
komt bij de verzorging van en omgang met
Bijzondere Dieren en hoe je die problemen
kunt oplossen met de basiskennis die je
opdoet/opgedaan hebt tijdens je studie
Diergeneeskunde. Onder Bijzondere Die-
ren verstaan wij alle dieren die buiten het
onderwijsprogramma van de studie Dier-
geneeskunde vallen.

In het onderstaand programma valt te le-
zen wie de sprekers zijn; een groot aantal
Bijzondere Dieren zal de revue passeren.
Het belooft een boeiende dag te gaan wor-
den.

Geïnteresseerden kunnen kaarten kopen (a
ƒ5,-) tijdens de voorverkoop (vanaf een
week voor het symposium, tussen 12.30 en
13.30 uur, Hoofdgebouw Diergenees-
kunde) en aan de zaal. Kaarten zijn ook te
reserveren: 030-534678, vragen naar Roel
de Haan.

9.00 Luc Hoornicl<; praeses der DSK. Ope-
ningswoord.
9.10 Prof. dr. P. Zwart; Vakgroep Pathologie,
Faculteit Diergeneeskunde Utrecht. Al-
gemene Inleiding.
9.35 Dr. L. E. M. de Boer; Directeur Stichting
Nationaal Onderzoek Dierentuinen. Bij-
zondere dieren in dierentuinen; beleid
van de toekomst en rol dierenarts daarin.
10.00 Drs. J. A. B. Wensing; Bioloog in Bur-
gers Dieren- en Safaripark, Arnhem.
Fundamenteel ethologisch onderzoek bij
dierentuindieren.
10.25 Pauze,

10.45 Drs. A. W. van Foreest; onder andere als
dierenarts werkzaam in Ouwehands Die-
renpark, Rhenen. De dierenarts in de die-
rentuin.

Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer
en Visserij. De rol van de overheid bij de
invoer van Bijzondere Dieren.

11.35 Dr. J. T. Lumeij; Vakgroep Geneeskunde
van Gezelschapsdieren, Faculteit Dierge-
neeskunde Utrecht, afdeling Vogels en
Bijzondere Dieren. Klinisch onderzoek
bij circustijgers met TBC.

13.30 Drs. R. Kastelein; Bioloog in Dolfina-
rium Harderwijk. Het aanspoelen van
Bruinvissen op de Noordzeestranden.

Zeehondencrèche Pieterburen. Het suc-
cesvol uitzetten van zeehonden in hun
natuurlijke omgeving.

14.20 Mevr. drs. M. J. L. Kik; Vakgroep Pat-
hologie, Faculteit Diergeneeskunde
Utrecht. Reptielen.

De Groep DIB organiseert op 15 februari
1990 een middagsymposium in \'de Ree-
horst\' te Ede met als titel: \'Public Rela-
tions in de Praktijk\'.
Aanvang 14.00 uur.
Programma is als volgt:

5. Persoonlijkheid als P.R. instrument
(Mevr. Susanne Piet, Communicatie-
deskundige)

Na afloop is er een gezellig samenzijn.
Kosten: ƒ25,-. Geïnteresseerden worden
gevraagd zich op te geven bij het secreta-
riaat van DIB: mevrouw drs. M. Buijnink,
Dorpsstraat 1, 6741 AA Lunteren, tele-
foonnummer 08388-4882, Postgiro num-
mer 2401306.

Er is plaats voor 100 personen, DIB-leden
hebben voorrang. Plaatsing geschiedt af-
hankelijk van tijdstip van opgave.

Op 16 november 1989 werd weer een Toets
Veterinaire Homoeopathie afgenomen.
Van de 10 kandidaten slaagde er een een
achttal direct; de resterende twee zullen
eind januari een herexamen doen.
De geslaagden zijn:
Mevr. A. G. D. Burm te Terneuzen
Mevr. E. G. va Bruinessen-Kapsenberg te Aar-
denburg

In de vergadering van 7 december 1989 is
collega W. G. de Ruyter te Monnickendam
opgevolgd door Mevr. A. E. R Snijders-
Visee te Bunnik.

Plaats: Beatrixgebouw, Jaarbcursplein te
Utrecht (tel. 0030-955911).
19.00-20.00 uur: Instapuur: Onderwerpen:
Homoeopathische theorie; Geneesmiddel-
beelden van Symphytum, Hekla lava en
Calendula; Repertorisatie (Kent meene-
men!). Kosten: (kandidaat)leden: ƒ 5,—;
niet leden: ƒ 10,—.

20.00-21.15 uur: Veterinaire toepassing:
Onderwerpen: Homeopathische behande-
ling van vogels (deel 2); Computeranalyse
huid- en oorproblematiek. Kosten: fkandi-
daat)leden: geen; niet leden: ƒ20,—.
De kosten zullen ter plaatse worden afge-
handeld. Na een pauze zal de avond v«rder
voortgezet worden als ledenvergadering.

Op vrijdag 11 en zaterdag 12 mei 1990 zul-
len bij voldoende belangstelling weer een
A- en een B-cursus Veterinaire Homoeop-
athie gegeven worden. Indien men één van
deze cursussen wil volgen, wordt men ver-
zocht dit schriftelijk te melden bij onderge-
tekende op het adres Vogelwikkeveld 22,
3448 ER Woerden. Het maximale aantal
deelnemers bedraagt 40 personen per cur-
sus. Bij voldoende belangstelling ontvan-
gen degenen, die zich aanmelden om-
streeks maart nader bericht en hebben zij
voorrang ten opzichte van personen, die
zich nog niet aangemeld hadden. Nadere
mededelingen over de inhoud van de cur-
sussen, de kosten en dergelijke volgen zo
spoedig mogelijk in één van de volgende
edities van het Tijdschrift voor Diergenees-
kunde.

Weet u het nog, 2 september 1987? Toen
had de Nederlandse Vereniging van Die-
renartsvrouwen in het kader van het jubi-
leumjaar van de KNMvD een dagje uit ge-
organiseerd voor dierenartsen van 65 jaar
en ouder en hun partners en voor wedu-
wen van dierenartsen. Het werd een weer-
zien dat zijn weerga niet kende. Veel herin-
neringen werden opgehaald aan sterke
staaltjes uit de praktijk en veel bewonde-
ring werd getoond voor dc klinieken van
de \'nieuwe school\' op de Uithof, voor de
praktijk van de toekomst. Aan het eind
van het gezellig samenzijn werd een vrien-
delijk, doch dringend verzoek geuit een
dergelijk uitje nog eens te herhalen.
Welnu, het is zover. Wij hopen u te ont-
vangen op donderdag 3 mei. Waar en hoe
blijft nog even een verrassing. Maar no-
teert u alvast de datum?

In onderstaand cursusprogramma is aangegeven
welke cursussen reeds zijn volgeboekt; voor de
overige is reservering nog mogelijk.
Sterk overboekte cursussen worden zo spoedig
mogelijk herhaald. Degenen die op de wachtlijst
staan krijgen daarbij voorrang.

Praktische röntgenologie gez. dieren (f 370,—)
19 januari 1990 (Wageningen) (90/03)
Deze cursus is volgeboekt.

N.B. Deze data zijn gewijzigd, dus niet op 18 en
19 januari 1990 zoals in het programmaboekje is
vermeld.

N.B. Deze datum is gewijzigd, dus niet op 19
januari 1990 zoals in het programmaboekje is
vermeld.

N.B. Deze datum is gewijzigd, dus niet op 20
januari 1990 zoals in het programmaboekje is
vermeld.

Praktische chirurgie elleboog en boeg (f 335,—)
(kleine huisdieren)
8 februari 1990(90/22)

Acute buik(/195,—)
(kleine huisdieren)
16 februari 1990 (90/04)
16 maart 1990 (90/25)

Nadere informatie over de cursussen PAO-D
kunt u vinden in ons cursusoverzicht van het
voorjaar 1990.

Inlichtingen: secretariaat PAO-Diergeneeskunde,
Postbus 140.31, 3508 SB te Utrecht.
Telefoon: 030-517374, bij geen gehoor; 030-
510111.

Voor het Hdmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Florax, M. J. H.; Gent-1989; Barrow, Suffolk IP29 5AF (Engeland), 12 Brittons Road.

Halsema, T. E.; 1989; 8952 Balteratsried-Marktoberdorf (W.-Duitsland), Adlersberg

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen:

Als kandidaatlid van de Koninklijke Nededandse Maatschappij voor Diergeneeskunde
heeft het Hoofdbestuur aangenomen:

Broker, Mevr. A. J. M.; 3572 EA Utrecht, Obrechtstraat 5.
Dongen, Mevr. A. M. van; 3572 RT Utrecht, Goedestraat 4 B.
Hulshof, L. J. J.; 3584 GS Utrecht, E. Verkadelaan 45.
Maijer, K. A.; 3581 PM Utrecht, Schoolstraat 7.
Meijer, Mevr. M. C.; 3572 CM Utrecht, Kapelstraat 15 bis.
Meijs, Mevr. E. G.; 3524 BD Utrecht, Oldambt 71.
Rijpert, Mevr. S. C. W.; 3583 BR Utrecht, Frans Halsstraat 28.
Schoenmakers, Mevr. K.; 3581 LV Utrecht, Aurorastraat 12.
Vries, A. D. de; 3572 XG Utrecht, Adm. v. Gentstraat 31.
Wiggen, K. H. van; 3705 TB Zeist, Egelinglaan 47.

W. J. H. Verstraaten te Boekei
Prof. dr. P. Zwart te Bunnik
G. H. Meevis te Ospel
G. J. M. Kortman te Eindhoven
Prof. dr. F. C. van der Kaay te De Bilt
G. J. van Nie te Baak

(afwezig) 25 jaar 15 januari 1990
(aanwezig) 35 jaar 22 januari 1990
(afwezig) 25 jaar 28 januari 1990
(afwezig) 55 jaar 30 januari 1990
(afwezig) 70 jaar 31 januari 1990
(afwezig) 30 jaar 2 februari 1990

H. Perre te Vries
L. H. Hotsma te Bathman
Prof. dr. G. H. Huisman te De Bilt
J. Th. G. van Loon te Dordrecht

Booij, E. J.
Duijn, H. E. van
Geerts, A. A. J.
Hijlkema, S. Th. L. J.
Hoeve, P. R. van
Imholz, M. C. M.
Neleman, J.
Otto, Mevr. E. R.
Toor, F. C. H. van
Verhoeven, Mevr. S. A. M,
Vugs, M. A. M.

(afwezig) 35 jaar 4 februari 1990
(afwezig) 30 jaar 10 februari 1990
(afwezig) 30 jaar 10 februari 1990
(aanwezig) .30 jaar 14 februari 1990

202 Abrahamse, A. A.; 1941; 3818 CS Amers- 224
foort, Madoerastraat 39; tel. 033-615681;
r.d.; oud-dir. slachth.; oud-h. vl.k.dnst.;
R.O.N.

204 Asyee, Mevr. S.E.; 1989-3512 GP Utrecht, 224
Annastraat 7; tel. 030-311886; p., ass. bij H.

205 Bakx. A. J. C.: 1989; 5076 CM Haaren,
Haarensteijnstraat II; tel. 041 17-1387; 224
wnd. d. (toevoegen als lid).

206 Beers, ,/. A. M. van: 1987; 9337 PC Wester- 330
velde. Schoolstraat 18 A; tel. 05928-14280;

211 Boer. M. J. de: 1969; 3888 NX Nieuw
Milligen, Kampweg 56; tel. 05775-521; le-
raar M.A.S.; wnd. d. 225

211 Bokma. J. D.: 1984; 9866 AG Lutjegast,
Stationsweg 4 A; tel. 05946-13573 (privé), 226
12014 (prakt.); p., geass. met H. Wijma.

212 *Booij. E. J.: 1989; 3524 JC Utrecht, Sey-
chellen 13; tel. 030-882041; wnd. d.

218 Caslricum. Mevr. M. J. P.: 1984; 5421 KS 227
Gemert-dorp, Ruyschenberghstraat 14; tel.
0492.3-61321 (privé), 61402 (prakt.); p., ass.

bij J. L. Eikelenboom, dr. P. J. M. M. van
Gulick, F. L. M, Konings, M. J. A. Nuyens,
N. J. G. J. V. d. Wielen en J. W. Zwolschen. 230

219 Crama. K.: 1974; 3069 DC Rotterdam,
Rupsklaver 25; tel. 010-4212858 (privé),
4206666 (prakt,); p., kl. huisd., geass. met

H. J. A. J. Heuthorst, J. H. W. M. Milten- 232
burg, N. G. Simoncelli, mevr. C. P. J. Smit,
A. S, Spruit en Dj. P. Teenstra.
221 *Derix. Mevr B. M.: 1987; 3552 XN

Utrecht, Hoogstraat 74; tel. 030-613428 233
(privé), 08867-1460 (prakt.); p., ass. bij R.
H. M. Bergevoet, Th. F. Krabbenborg en
F. Planting.

V. d. Jagerskampen 57; tel. 050-347170; r.d.; 233
oud-medew. G.v.D. Noord-Nederland.

Dörscheid:, ,/. M. H. G.: 1982; 5531 NM
Bladel, De Uitgang 31; tel. 04977-4815
(privé), 2534 (prakt.); p., geass. met F. J.
Lamberts en P. B. M. Leijdekkers.
Dorst, ./. C. H. van: 1988; 2801 CC Gouda,
Kattensingel 61; tel. 01820-20561 (privé),
10958 (prakt.); p., ass. bij J. C. Oldenband-
ringh.

*Douw van der Krap. E. J. E: Gent-1989;
Llandeilo, Dyfed SA19 6ST, Wales (Enge-
land), Cil Y Waun, Salem, tel. 09-44-558-
822718 (privé), 822254 (prakt.); p., ass. bij
Bush Haus Vet. Group.
"Duijn. H. E. van: 1989; 3561 ES Utrecht,
A, van Burendreef 52; tel. 030-625496; d.
Egger. Dr. W.: Bern-1980; Bern-1983; 5836
AV Sambeek, Zandsteeg 5; tel. 08855-73896
(privé), 87600 (bur.); d. bij Intervet Inter-
national B.V. (toevoegen als lid).
"Engelshoven. Mevr. C. J. van: 1989; 3571
SJ Utrecht, W. van Schuylenburglaan 42;
tel, 030-716116 (privé), 077-516231
(prakt.); p., ass. bij P. F. S. Stassen en mevr.
G. H. M. Stassen-Pouwels.
Fermant. P A.: 1980; 5941 CS Velden,
Vilgert 51; tel. 04702-2697 (privé), 077-
517189 (prakt.); p., geass. met mevr. A. M.
J. van den Dop.

"Geerts, A. A. J.: 1989; 5554 AG Valkens-
waard. Oranje Nassaustraat 4 E; tel. 04902-
19931 (privé), 12475 (prakt.); p., ass. bij J.
J. J. M. Settels en H. Wessels.
Gijtenbeek. E. van: Gent-1988; 8391 LK
Noordwolde (Fr.), Gelde 6; tel. 05613-1906
(privé), 1999 (prakt.); p., ass. bij E. J.
Hamburger, R. v. d. Lende, G. Nijhof, A.
E. Schuring en A. A. van Unen.
Gisteren. Mevr. T. M. A. C. van: 1987; 5283
VA Boxtel, Munsel 13; tel. 04116-75288

239 * Haneveld-van Laarhoven, Mevr. M. A
1989; 2593 AC \'s-Gravenhage, Theresi
astraat 97 B; tel. 030-534359 (bur.); wet
medew. R.U. (F.D., vkgr. Pathologie).

241 Hazelaar, B.: 1989; 3523 PC Utrecht, Ka
riboestraat 109; tel. 030-523235; wnd. d
(toevoegen als lid).

241 Hekerman. M. T. J.; 1987; 5751 VP Deurne
Maassingel 74; tel. 04937-4335; p., ass. bij
G. H. H. Bergs en B. J. H. M. Slaats.

243 Herbes. R. G.: 1987; 3891 DS Zeewolde
Schokker 100; tel. 03242-4538 (privé)
03410-23960 (bur.); k.d. R.V.V kring 5.

243 Heuff. C. A.: 1989; 3572 KZ Utrecht, Al
exander Numankade 16; tel. 030-73348
(privé), 03451-12270 (prakt.); p., ass. bij A
E. van Bekkum, K. J. Broekhuizen en H
J. V. d. Zweep (toevoegen als lid).

244 *Hijlkema. S. Th. L. J.: 1989; 1911 BJ
Uitgeest, Populierenlaan 19; tel. 02513
12227 (prakt.); p., ass. bij J. Borsje en A
van Lohuizen.

244 * Hoeve, R R. van: 1989; 3582 EH Utrecht
Gansstraat 14; tel. 030-540563 (privé)
05430-12124 (prakt.); p., ass. bij R. W. M
Ikink, R M. van Lith en F. de Wit.

247 Houben. Mevr. O. C.: 1980; 7151 GB Eiber
gen. Goudsbloemstraat 18; tel. 05454
74737; wnd. d.

332 *Imholz. M. C. M.: 1989; Ossett, W. Yorks
hire (Engeland), 19 Prospect Road; tel. 09
44-924-262286; p., ass. bij Ashton House
Vet. Hosp.

249 Issa. Mevr. L. M.: Gent-1989; 5011 KJ
Tilburg, Ingenhovenlaan 287; tel. 013-
554780; wnd. d. (toevoegen als lid).

253 Joosten. R.: 1987; 5235 KX \'s-Hertogen-
bosch, Maaspoortweg 319; tel. 073-412913
(privé), 04977-4676 (bur.); wet. medew./
vet. adv. bij Vetimex, Vet. Produkten B.V.
(Toevoegen als lid).

256 Klaasen, H. L. B. M.: 1987; 6641 MT
Beuningen (Gld), Pyl;oon 6; tel. 08897-
71419 (privé), 080-513567/516439 (bur.);
wet. medew. Kath. Univ. Nijmegen, Cen-
traal Dierenlab.

257 Knol, Dr. B. W.: 1968; U-1989; 3956 EL
Leersum, Burg. Martenslaan 65; tel. 03434-
56741 (privé), 030-532103 (bur.); wet. me-
dew. R.U. (F.D., vkgr. Geneesk. van Gezel-
schapsd.).

257 Koek, F. R. de: 1985; 1722 GE Zuid Schar-
woude. Voorburggracht 228; tel. 022160-
13872; p.

264 Leeuwen. Mevr. E. C. van: 1987; 4182 CD
Neerijnen, Achterstraat 6; tel. 04181-2184
(privé), 03495-71403 (prakt.); p., ass. bij Th.

267 Lohuis. Dr. J. A. C. M.: 1985; U-1989; 5831
MA Boxmeer, Faunalaan 99; tel. 08855-
76759 (privé), 87600 (bur.); projectleider
Antibiotica Research & Development bij
Intervet Int. B.V.

334 "Martens. Mevr. T. B: 1989; Yalding, Kent
ME 18 6HJ (Engeland), I Hampstead Cot-
tages, Hampstead Lane; tel. 09-44-622-
814560 (privé), 883-712206 (prakt.); p., ass.
bij Ingram & Partners.

270 Meer-Barth. Mevr. M. D. F van der: 1986;
2531 VL \'s-Gravenhage, Rederijkerstraat
205; tel. 070-3841130 (privé), 058-134355
(bur.); k.d. R.V.V. Leeuwarden.

270 Mei. J. van der: 1981; 3514 AK Utrecht,
Weerdsingel O.Z. 88; tel. 030-735448
(privé), 03435-759555 (bur.); Dir. Livestock
Control B.V.

270 Meij. B. R: 1986; 3584 HN Utrecht, Albert
van Dalsumlaan 619; tel. 030-540133
(privé), 539411 (bur.); wet. medew. R.U.
(F.D., vkgr. Geneeskd. van Gezelschapsd.).

271 Meijs. C. C. J. M. van der: 1964; 3706 HS
Zeist, Laan van Vollenhove 2801; tel.
03404-56508 (privé), 070-3793088 (bur.);
Dir. V.D., Min. van Landbouw, Natuurbe-
heer en Visserij.

271 Meulen. H. R A. van der: 1989; 7009 HX
Doetinchem, Volbedastraat 46; tel. 08340-
61236 (privé), 24631 (prakt.); p., ass. bij R
N. Beenen, N. S. J. Hoogland, J. de Jong,
A. J. M. Metz, R J. M. Stroomer, H. W.
F. Swart en F. M. v. d. Tol.

275 »Neleman. J.: 1989; 7951 HG Staphorst,
Mokkenland 74; tel. 05225-1156 (privé),
1350 (prakt.); p., ass. bij H. W. Bosch, T.
H. Hepkema, M. O. Molenaar, L. R Reu-
dink en H. J. Roze.

277 Noteboom. W. S.: 1988; 5512 BP Vessem,
Pastorij 13; tel. 04979-2054 (privé), 040-
532540 (prakt.); p., ass. bij J. Floor, J. H.
ten Hoopen en J. P. M. Schijf.

334 Obels. Mevr. M. J. R E.: Gent-1987; Maia,
Sao Miguel (Os Acores), Rua do Rosârio
no. 21; tel. 09-351-96-44244; d.

279 *Otto. Mevr. E. R.: 1989; 3581 WC Utrecht,
Bloemstraat 35; tel. 030-522002 (privé),
033-616616 (prakt.); p., ass. bij F W. M,
Feld en G. Th. F Kaal.

281 Peters. J.A.J. M.: 1949; 7573 BZOldenzaal,
Timiaanlaan 6; tel. 05410-12456; r.d.; oud-
h. vl.k.dnst.

284 Pouweh. W. J.; 1983; 7694 TC Klooster-
haar, Breeslootdijk 9; tel. 05234-1988
(privé), 05232-61598 (prakt.); p., geass. met
A. G. W. Bax.

335 Schalk, A. M. van: 1967; Puerta de Hierro,
28035 Madrid (Spanje), Gavilanes 1, Torre

I 11 IZQ, \'Los Robles III\'; tel. 09-34-1-
3166652 (privé), 4356869 tst. 274 (bur.);
Dir. del. departamento de Porcineultura.

291 Scheepens-van Lipzig. Mevr. F. M.; 1987;
5382 JH Vinkel, Nulandse Weerscheut 4 A;
tel. 04102-3697; wnd. d.

29! Schell. W. E. R.: 1984; 3207 PC Spijkenisse,
Mainstraat 13; tel. 01880-10160 (privé),
32711 (prakt.); p., kl. tiuisd. (toevoegen als
lid).

292 Schep. H. A.: 1984; 6631 BE Horssen,
Roendensestraat 39; tel. 08874-2325
(privé), 08870-12326 (prakt.); p., geass. met
H. den Daas.

292 Schievink. Mevr. C. J.: 1985; 1076 LZ
Amsterdam, v. T. v. Serooskerkenplein 43-
II; tel. 020-6647098; p., ass. bij G.M. Smits.

293 Schouten. C. J. M.: 1989; 5469 BT Erp,
Cruygenstraat 16; tel. 04135-3239 (privé),
1350 (prakt.); p., ass. bij D. A. H. Bras, L.
B. H. ten Hove, J. W. M. Miltenburg., P.
J. A. M. Pulskens, D. M. N. van Vuren en

G. B. M. Versciiuren (toevoegen als lid).
295 Sijpveld. W. van: 1956; 4041 XE Kesteren,

Nedereindsestraat 33; tel. 08886-1738; r.d.
297 Smid. M.: 1989; naar het buitenland.
335 Smid, M.: 1989; Steyning BN44 3GG (En-
geland), 2 Highstreet; tel. 09-44-903-816424
(privé), 273-492368 (prakt.); p., ass. bij
Cross Ways Vet. Group.
297 *Smit. Mevr. C. H.: 1976; 3074 BS Rotter-
dam, Randweg 92 A-92 B; tel. 010-4327078
(privé), 4190684 (prakt.); p., geass. met J.
F. J. van den Broek, C. Buesink, mevr. A.

297 \'Snijders. J. G.: 1986; 4182 CD Neerijnen,
Achterstraat 6; tel. 04I8I-2I84 (privé),
04I89-I302 (prakt.); p., geass. met A. I..
Blok, H. M. Jansen, J. S. Kalisvaart, G. van
Westrhenen en L. van Zandwijk.

298 Somers. S.: 1987; 3441 XH Woerden, Prins
Bernhardlaan 8; tel. 03480-15085 (privé),
I3I57 (prakt.); p., geass. met C. Th. A.
Straver.

298 Somers-Vlug, Mevr. S. A.: 1987; 3441 XH
Woerden, Prins Bernhardlaan 8; tel. 03480-
15084, 13157; d.
304 Thomassen. R. C. M.: 1989; 3076 EG Rot-
terdam, Menno ter Braakstraat 55; tel. 010-
4325590 (privé), 4803540 (prakt.); p., ass.
bij P. J. van der Heijden (toevoegen als lid).

306 *Toor. F C. H. van: 1989; 2273 SC Voor-
burg. Van de Palmstraat 29; tel. 070-
3865577; wnd. d.

307 Veen. W. van de: 1956; 9482 TW Tynaarlo,
Zuidlaarderweg 26; tel. 0592I-43I46; r.d.

309 \'Verhaegh. J. M. L: 1978; 65II XE Nijme-
gen, Oude Haven 45; tel. 080-780077; p., kl.
huisd., geass. met J. J. L. M. Spee.
J/0 Verhoeff. Dr. J.: 1974; U-I983; 3721 AP

Bilthoven, Prins Hendriklaan 67; tel. 030-
291659 (privé), 01820-14588 (bur.); d.
G.v.D. West- en Midden-Nederland.

310 \'Verhoeven. Mevr. S. A. M.: 1989; 5126 VG
Gilze, Burg. van Poppelstraat 122; tel.
01615-5137; wnd. d.

313 Vliet. A. J. J. van: 1989; 3522 TC Utrecht,
Westravenstraat 10; tel. 030-886634; wnd.
d. (toevoegen als lid).

313 Voncken. L. M. R: 1986; 6031 CT Neder-
weert, Beuldersweg 11; tel. 04951-33790; p.,
ass. bij G. H. Meevis, L. O. Scholma en M.
Sinke.

316 \'Vugs, M. A. M.: 1989; 9951 GK Winsum
(Gr.), Violenstraat 30; tel. 05951-1977
(privé), 1800 (prakt.); p., ass. bij W. J. L.
Lusink, M. Nicolay, P. Prins en R. E.
Schooleman.

316 \'Wagenaar, J. A.: 1987; 3581 RW Utrecht,
Sweelinckstraat 18 K; tel. 030-367466
(privé), 534352 (bur.); wet. medew. R.U.
(F.D., vkgr. Infectieziekten en Immunolo-
gie, afd. Bacteriologie) (vrije studierich-
ting).

337 \'Weerd. H. J. M. de: 1972; 2130 Brasschaat
(België), Bredabaan 1271; tel. 030-6635254
(privé), 076-100222/100666 (bur.); dir. In-
terpalomas B.V.B.A.

337 \'Weevers. Mevr. M. S.; 1989; Steyning
BN44 3GG (Engeland), 2 Highstreet; tel.
09-44-903-816424 (privé), 816428 (prakt.);
p., ass. bij Cross Ways Vet. Group.

321 Wijnen. R J. M.: 1989; 3581 PM Utrecht,
Schoolstraat 7; tel. 030-310945 (privé),
02940-79608 (bur.); klinische research
manager pluimvee bij Duphar (toevoegen
als lid).

324 Zaaijer-Smit. Mevr. J. E.: 1973; 7491 EV
Delden, Torendijk 22; tel. 05407-62514
(privé), 61302 (prakt.); p.

Kleine huisdierenpraktijk met huls en praktijkpand inclusief instrumentarium en
Inventaris.

Brieven onder nummer 14/05802 aan Walgemoed Advies, Postbus 71730, 1008
DE Amsterdam.

Praktijkervaring is noodzakelijk, evenals bekendheid met praktijkvoering. Na enige
tijd is associatie of overname mogelijk.

Brieven onder nummer 11 /90 aan de redactie van het Tijdschrift voor Diergenees-
kunde, Postbus 14031, 3508 SB Utrecht.

met belangstelling voor het werk in de grote huisdierensector Na gebleken
geschiktheid is associatie mogelijk.

Brieven onder nr. 10/90 aan de redactie van het Tijdschrift voor Diergeneeskunde,
Postbus 14031, 3508 SB Utrecht.

Dankzij donaties kan DiO vanaf heden haar activiteiten uitbreiden.
Wij willen daarvoor op deze plaats de volgende bedrijven bedanken;

■ Safi-Lac F bevat twee belangrijke stoffen uit de biest, lactoferrine (LF)
en lactoperoxidase (LP), die de groei van schadelijke bacteriën, zoals E.
coli, tot stilstand brengen en diarree bij jonge kalveren helpen voorko-
men.

■ Door Safi-Lac F blijven de kolveren ongestoord doorgroeien en verlie-
zen ze geen gewicht.

■ Safi-Loc F beperkt op deze manier de economische verliezen door
sterfte of groeiachterstand van jonge kalveren tot een minimum.

bv european veterinair laboratory evI
p.0, box 112 77 ■ 1001 gg amsterdam ttie nettierlands
tel. 31.20.6641416\'fax 31.20.6624261
kvka\'dam 187189

wiilemsparttweg 34 1071 tig amsterdam • p.o. box 11277 ■ 1001 gg amsterdam the netfierlands

□ feline immunodeficiency virus antibodies^ (FIV)
O feline infectious peritonitis virus antibodies^ (FIP)

Akzo is één van de grootste chemische
concerns ter wereld rnet de hoofdzetel
in Arnhem, met 350 vestigingen in
50 landen en ruim 70.000 medewerkers.
Werken bijAKzo betekent een loopbaan
bij een technologisch hoogontwikkelde
onderneming met activiteiten in chemie en
chemische vezels, verven en lakken en
produkten voor de gezondheidszorg.

Intervet International bv - een dynamische,
snelgroeiende onderneming, onderdeel van de
Pharma divisie van Akzo - ontwikkelt, produceert en
verkoopt diergeneeskundige preparaten. De Intervet
groep heeft een twintigtal vestigingen over de gehele
wereld met in totaal 1100 medewerkers. De hoofd-
vestiging in Boxmeer heeft 450 medewerkers,
waarvan meer dan 100 in R&D. De produkten
worden wereldwijd geëxporteerd.

Intervet Nederland bv is eveneens gevestigd te
Boxmeer en verzorgt de promotie en distributie van
de produkten op de Nederlandse markt. De produk-
ten worden uitsluitend geleverd aan dierenartsen.

U vormt een belangrijke schakel tussen Intervet
Nederland en de dierenartsen in Oost-Nederland.

Uw taak bestaat hoofdzakelijk uit het verstrekken van
informatie over onze produkten en de toepassings-
mogelijkheden. U rapporteert aan de verkoopleider.

Intervet biedt u een functie in een organisatie waar
groei en dynamiek de sleutelwoorden zijn.
Uw carrièreperspectief is goed. hetgeen ook gezegd
kan worden van het salaris en de overige arbeids-
voorwaarden.

Vindt u verzekeringen en financieringen ondoorzichtig\'^\' Da\'s
jammer. Maar nog spijtiger wordt t als u zich daarbij neer-
legt. Want dan mist u — bijvoorbeeld — de deskundige
diagnose van Dix & Co. Een diagnose, die uitmondt in haar-
scherpe adviezen.

Maak geen brokken en kies tijdig één adviseur, niet meer, Eén
adviseur, die onafhankelijk is en uw héle financiele bescher-
ming verzorgt. En die daardoor uw persoonlijke situatie op
spannende momenten helder en snel in beeld kan brengen.
Omdat hij het totale overzicht heeft.

Goed geoutilleerd, met woon/praktijkpand.
Brieven onder nr. 16/90 aan de redactie van
het Tijdschrift voor Diergeneeskunde, Postbus 14031, 3508 SB Utrecht.

Gelegen in het midden van het land. Goede weekenddienstregeling.
Brieven onder nr. 1 7/90 binnen 14 dagen na verschijnen van dit blad aan:
de redactie van het Tijdschrift voor Diergeneeskunde,
Postbus 14031, 3508 SB Utrecht.

Na inwerkperiode associatie mogelijk.
Brieven onder nr. 12/90 aan de redactie van
het Tijdschrift voor Diergeneeskunde, Postbus 14031, 3508 SB Utrecht.

Het all-womi prepai^t van
Bayer heet ®Drontal Plus voor
honden en ®Drontal voor
katten. Drontal Plus heeft een
uitzonderlijk breed werkings-
spectrum. Door een combina-
tie van praziquantel, pyrantel
en febantel is Drontal Plus vrij-
wel 100% eft"ectief tegen

Samenstelling Drontal\': per tablet
50 mg praziquantel, 144 mg pyrantei-
pamoaat en 150 mg febantel.
Drontal: per tablet 25 mg praziquantel
en 288 mg pyranlelpamoaat.
Werkingsspectrum Vrijwel 100%
werkzaam tegen lintwomien (met
inbegrip van Dipylidium caninum,
Echinococcus granulosum en Hydali-
lint-, spoel-, haak- en zweep-
wormen. (Drontal bevat geen
febantel omdat bij katten geen
zweepwormen voorkomen.)
Een éénmalige dosering van

Bayer Nederiand B.V
Agro Chemie-Veterinair
Nijverheidsweg 26
3641 RR Mijdrecht
Telefoon: 02979-80666

Drontal Plus of Drontal is voor
een routinematige behande-
ling meestal voldoende. Het is
daarom helemaal niet vreemd
dat Drontal Plus is uitgegroeid
tot het referentiepreparaat
onder de anthelmintica.
Kies ook voor Bayer. Neem
Drontal Plus.

gera taeniaeformis) en tegen rondwor-
men (spoelwormen, haakwormen en -
alleen Drontal\' ■ zweepwormen).
Indicaties Drontal*: ontwonnen en
behandelen van womiinfecties bij
honden. Drontal: ontwomien en be-
handelen van worminfecties bij kat-
ten. Zie voor meer informatie de lekst
op de verpakking.

HCH pollution of the soil in the Twente area, public health aspects
B. Bruins Jzn.\', R. S. Schrijver^ en A. Ruiter^

SAMENVATTING Te Hengelo is in de jaren 1948-1952 bij de produktie van het insecticide
lindaan een grote afvalberg van HCH-isomeren ontstaan. In de jaren \'70 kwam aan het licht
dat door verspreiding van dit afval ernstige bodemverontreiniging is veroorzaakt. Deze heeft
geleid tot onaanvaardbare contaminatie van voedingsmiddelen. Een regeling op basis van de
Vleeskeuringswet wordt aanbevolen om slachtvee afkomstig van verontreinigde percelen te
traceren bij de keuring van vlees.

SUMMARY A large waste heap consisting of HCH isomers was stored near the factory. In
the seventies the spread of this waste was found to give rise to severe pollution of the soil
resulting in unacceptable contamination of foods. Regulations on the basis of the Meat
Inspection Act are recommended, under which slaughtered cattle from polluted areas may be
traced according to Meat Inspection regulations.

In oktober 1973 werden signalen ontvangen met betrekking tot een milieu-incident
in Twente van aanzienlijke omvang. Een opmerkelijke vissterfte werd waargeno-
men in het Twentekanaal nabij het AKZO-terrein (voor 1954 eigendom van Stork
Chemie) te Hengelo. Deze sterfte leek een gevolg te zijn van lozing van warm water
door AKZO. Bij laboratoriumonderzoek door de Keuringsdienst van Waren te
Enschede werd echter in de vis een hoge concentratie aan hexachloorcyclohexaan
(a-HCH) gevonden, gemiddeld 10 mg/kg op vetbasis. Ook in het water van het
Twentekanaal was a-HCH aantoonbaar, gemiddeld 4 yug/1.
Op het AKZO-terrein, direct gelegen aan het Twentekanaal, bevond zich ecn berg
HCH-afval, ca 4 ä 5 duizend ton, vooral bestaande uit a- en ß-HCH. Deze berg
werd in 1975 afgevoerd naar de kalimijnen in West Duitsland (21).
Een tweede signaal kwam in 1977 uit Borne. Gezondheidsproblemen werden
geconstateerd bij kalveren die op een met HCH verontreinigd perceel waren
geweid. In het niervet van één kalf werd 3,7 mg a-, 3,9 mg ß- en 0,02 mg 7-HCH
per kg aangetoond (21).

De problemen bleken het gevolg te zijn van de lindaanproduktie in de jaren 1948-
1952 bij C.T. Stork en Co. Chemische Industrie N.V. te Hengelo. Door de grote
hoeveelheid onwerkzame isomeren, die vrijkomen bij de lindaanproduktie, zijn
hier enkele duizenden tonnen HCH-afval ontstaan. Dit afval werd in de regio

\' Drs. B. Bruins Jzn., Veterinair Inspecteur van de Volksgezondheid, ambtsgebied Overijssel.
2 Drs. R. S. Schrijver, Veterinair adviseur Rhóne-Mérieux, Amstelveen.

Prof. dr. A. Ruiter, Hoogleraar levensmiddelenchemie. Vakgroep VvDO, Faculteit Diergenees-
kunde.

Bewerkt afstudeerreferaat juni 1987 van drs. R. S. Schrijver.
Correspondentie-adres; Veterinaire Inspectie, Postbus 30022, 9700 RM Groningen.

onder andere gebruikt voor het ophogen van terreinen. Tevens is door uitstoot
en verstuiving een hoeveelheid van ca 65 ton HCH in de omgeving, hoofdzakelijk
de woonwijk Berflo Es en nabij het industrieterrein, terecht gekomen. Dit kwam
in 1982 aan het licht toen een particulier aardappelen uit eigen tuin liet
onderzoeken bij de Keuringsdienst van Waren (47).

Industriële bereiding van HCH vindt plaats door chlorering van benzeen. Hierbij
worden 8 verschillende isomeren gevormd. Deze onderscheiden zich door de wijze
van plaatsing van de chlooratomen aan de cyclohexaanring. Het eindprodukt, het
technische HCH, bestaat voor slechts 12-15% uit 7-HCH, het bestrijdingsmiddel
lindaan, en voorts uit de niet-effectieve isomeren a-HCH 65-70%, ß-HCH 7-10%,
Ö-HCH 7 %, overige 2-4% (2, 19, 24).

Concentratie van het mengsel tot meer dan 99% 7-HCH vindt plaats door middel
van selectieve kristallisatie. Het lindaan is een kristallijn, kleur- en reukloos
poeder. In de handel is lindaan verkrijgbaar als \'wettable powder\'. Het 7-HCH
is dan vermengd met stoffen waardoor het poeder zich goed verdeelt in water.
Voorts wordt lindaan als suspensie en als strooipoeder in de handel gebracht (1,
19, 41).

Toen ontdekt was dat HCH insecticide eigenschappen bezit is de stof op zeer grote
schaal toegepast. De ongebreidelde toepassing van het technisch HCH heeft geleid
tot ernstige verontreiniging van het milieu, enigszins vergelijkbaar met de situatie
bij DDT.

Nadat in 1952 bekend werd dat alleen 7-HCH insecticide werking bezit is de
directe verspreiding van de bijprodukten verminderd.
Voor het afvalprobleem is nooit een goede oplossing gevonden.
In de EEG wordt ca 1500 ton lindaan per jaar (1983) toegepast, waarvan 80%
in de landbouw, 10% in de bosbouw en 5% in de diergeneeskunde (38).
In Nederland werd in 1984 ca 29 ton lindaan gebruikt, vooral in de landbouw
ter bestrijding van bodeminsecten zoals emelten en ritnaalden. Sterke aanwijzin-
gen bestaan dat het gebruik in de laatste 10 jaar bijna verdubbeld is (38). De
toepassing bij lacterend vee en pluimvee is in ons land verboden. Voor slachtvee
geldt een wachttermijn van 30 tot 90 dagen. Overwogen wordt om in 1990 een
totaal verbod op het gebruik van lindaan bij vee uit te vaardigen. Voorzover
bekend vindt in Nederland de produktie van lindaan niet meer plaats. In Japan
werd dit in 1970 verboden vanwege de enorme milieuproblemen (46).

Alle HCH-isomeren zijn chemisch zeer stabiel. Overgangen van het ene in het
andere isomeer komen nauwelijks voor. Alleen onder speciale condities, bijv.
onder invloed van UV-straling, kan dit verschijnsel optreden. Met uitzondering
van ß-HCH zijn de isomeren redelijk oplosbaar in water (41). Door de sterke
accumulatie in vetweefsel en het stabiele en persistente karakter van ß-HCH, is
dit de belangrijkste (milieu)contaminant voor mens en dier.
Er bestaan enkele mogelijkheden om de afvalstoffen van de lindaanbereiding om
te zetten in andere produkten. De praktische toepasbaarheid hiervan is evenwel
gering. Dechlorering zou een mogelijkheid zijn. Bij hoge temperaturen (400-
500 °C) vindt pyrolyse plaats (37).

In water treedt nauwelijks biochemische omzetting op. De belangrijkste factoren
verantwoordelijk voor een vermindering van de concentratie zijn adsorptie aan
slib, aan algen en andere waterorganismen. Daarnaast zijn groenalgen (Chorella
species) in staat a- en 7-HCH om te zetten. Aan het slib en in de levende
organismen bevindt zich een veelvoud aan HCH in vergelijking met de hoeveelheid
in water. Dit houdt in dat na het wegvallen van de verontreinigingsbron nog lange
tijd HCH-concentraties in vis kunnen voorkomen. In 1987 werd in aal, gevangen
in het Twentekanaal nabij Hengelo, gemiddeld nog 0,2-0,4 mg/kg aan afzonder-
lijke HCH-isomeren aangetoond. Een norm van 0,05 mg/kg wordt voor vis
overwogen (20, 26, 36).

Actieve koolfilters worden gebruikt voor de zuivering ten behoeve van de
drinkwatervoorziening. Dit wordt toegepast voor de drinkwatervoorziening van
de gemeente Enschede uit het Twentekanaal.

Aangezien de bodem qua samenstelling zeer varieert, moeten de resultaten van
onderzoek met de nodige voorzichtigheid worden geïnterpreteerd. De adsorptie
van HCH-isomeren aan bodempartikels is in het algemeen hoog, vooral bij
humusrijke gronden. De belangrijkste omzetting in de bodem is de microbiële
afbraak. Deze afbraak vindt meestal exponentieel plaats waarbij de snelheid sterk
wordt beïnvloed door de bodemsamenstelling en temperatuur. De halfwaardetijd
voor a- en 7-HCH is ongeveer gelijk, namelijk 100-400 dagen. Voor 6-HCH heeft
men een halfwaardetijd van acht jaar berekend. Deze tijd is echter sterk afhankelijk
van het bodemtype.

Onder anaerobe omstandigheden vindt de afbraak (dechlorering) het snelst plaats.
Datering van het moment van de verontreiniging is enigszins mogelijk aan de hand
van de verhouding van gehalten aan a- en 6-HCH in de bodem. Praktische
toepassing van de microbiële afbraak heeft in Twente niet geleid tot succes doordat
in de verontreinigde lokaties (voornamelijk storten) de HCH-kluiten slecht
toegankelijk zijn voor micro-organismen (8, 10, 18, 25).

Vermindering van het gehalte in de bodem kan tevens plaatsvinden door
verdamping en uitspoeling. Het effect hiervan is gering. De kans dat HCH, met
name B-HCH, het grondwater verontreinigt wordt klein geacht (26).

De eigenschappen bij gewassen zijn voornamelijk onderzocht voor lindaan. Na
bespuiting wordt bij kool en spinazie het grootste deel van het opgenomen lindaan
teruggevonden in het blad. Bij wortelen wordt het lindaan vooral in de wortel
zelf aangetoond, ongeacht of het middel via de bodem of via het loof was
toegediend. In het algemeen geldt dat plantedelen die zich onder de grond bevinden
meer HCH opnemen dan bovengrondse delen. Wortelen, prei en aardappelen
zullen daarom bij gelijke belasting meer HCH bevatten dan koolsoorten. Bij
granen zijn de gehalten in de stengel aanmerkelijk hoger dan in de korrel. De
halfwaardetijd bedraagt bij groenten enkele weken, afhankelijk van de soort.
Uiteraard is het van belang te weten of ook de isomeren door de gewassen worden
opgenomen. Bij besmetting via de lucht vindt opname door het blad nauwelijks
plaats. Veel belangrijker is de opname uit de bodem door de wortels. De overdracht
vanuit de grond naar gewassen bedraagt 1-10%. De grootste overdracht treedt
op bij lage humusgehalten (11, 16, 41).

Acute vergiftigingen door HCH zijn in de literatuur vele malen vermeld als gevolg
van doseerfouten. Symptomen in de vorm van nerveuze verschijnselen zoals
krampen, convulsies en ataxie, speekselen en ademstilstand zijn beschreven. De

De toxische dosis is aanmerkelijk lager indien HCH wordt toegediend in een
olieachtige oplossing in plaats van in water.

Over de effecten van de andere isomeren is weinig bekend. Aanwijzingen voor
een synergistische werking van de betreffende isomeren in mengsels zijn niet
gevonden.

Sectiebevindingen van dieren die aan HCH-vergiftiging zijn gestorven zijn schaars.
Aangegeven worden leverbeschadigingen, hyalinevormsels in de renale tubuli en
leucopenie.

Met betrekking tot de chronische effecten op de gezondheid wordt gesteld (28, 29,
43) dat:

1. tumor-initiërende eigenschappen van HCH-isomeren nog niet konden worden
vastgesteld;

2. op basis van experimenten met proefdieren de tumorbevorderende werking
van a-HCH zeer waarschijnlijk is;

3. carcinogene eigenschappen van HCH-isomeren, indien al aanwezig, niet erg
sterk lijken;

4. voor ß-HCH oestrogene eigenschappen zijn vastgesteld, die het reproduktie-
vermogen van proefdieren ongunstig beïnvloeden.

Nader onderzoek is gewenst. Daarbij verdienen interacties met andere stoffen die
zich in het milieu bevinden aandacht. Dit aspect is nog nauwelijks onderzocht.
In het dierlijk lichaam vindt afbraak plaats door middel van dechlorering. Bij
ratten is gebleken dat de niet omgezette isomeren voornamelijk met de faeces
worden uitgescheiden (45).

Voor «-HCH bleek dit 16% van de toegediende dosis te bedragen terwijl in de
urine slechts 0,05% van de toegediende dosis in onveranderde vorm werd
aangetroffen. De belangrijkste weg voor de omzettingsprodukten bleek uitschei-
ding via de urine te zijn.

De halfwaardetijd bij ratten bedraagt voor a-HCH 1,6-6,9 dagen, ß-HCH 14-28
dagen en 7-HCH 1 dag.

Bij herkauwers (runderen) vindt door microbiële omzetting in de pens nog enige
aftraak van a- en 7-HCH plaats. Dit geldt niet voor ß-HCH. Voorts vindt
uitscheiding plaats met de melk. Bij runderen bedraagt voor ß-HCH in melk de
gemiddelde halfwaardetijd ca 58 dagen. Hierbij was ß-HCH in de faeces en in
de urine nauwelijks aantoonbaar (2, 30).

Zowel voor melk als voor vlees zijn overdrachtsfactoren (concentratie in de
vetfractie van het produkt/concentratie in het voer berekend op het droge
stofgehalte) bepaald (32).
Overdrachtsfactoren:

Hogere overdrachtsfactoren worden beschreven. Ruwvoeder met een gehalte van
2-5 mg/ton droge stof kan leiden tot een residu van 0,05 mg ß-HCH per liter melk
(35).

Bij pluimvee is de uitscheiding van lindaan via eieren onderzocht. Leghennen die
een week lang voer met 0,26 mg lindaan per kg kregen, legden eieren die tot 0,033
mg/kg lindaan bevatten. In totaal kwam ca 13% van het in het voer aanwezige
lindaan in de eieren terecht. Na beëindiging van het verstrekken van lindaanhou-
dend voer kon na twee weken geen residu meer worden aangetoond. Voor a- en
ß-HCH moet rekening gehouden worden met een langere uitscheidingstijd (27,
29).

Experinientele gegevens over de toxiciteit van de isomeren en van het technisch
HCH bij de mens zijn niet beschikbaar. Bij orale dosering worden de isomeren
in het algemeen voor meer dan 90% geabsorbeerd in het maagdarmkanaal. Voor
7-HCH is een aanzienlijke absorptie via de huid vastgesteld. Accumulatie vindt
vooral plaats in vetweefsel en is het sterkst voor ß-HCH. Bij een blootstelling aan
ß-HCH voor een periode van meer dan 10 jaar werd geen evenwicht bereikt tussen
opname en uitscheiding.

De acute toxiciteit van de isomeren is gering tot matig. y-HCH is het meest toxisch.
Een orale opname van 400 mg technisch HCH of van 125 mg lindaan per kg LG
kan dodelijk zijn voor een volwassen persoon. De werking van HCH berust op
beïnvloeding van het centrale zenuwstelsel. Hierbij werken a- en y-HCH
stimulerend en ß- en 7-HCH depressief op het stelsel (4, 14).
Diverse acute vergiftigingsgevallen als gevolg van onjuiste toepassing zijn beschre-
ven. Een orale opname van 1-2,6 mg 7-HCH/kg LG geeft reeds aanleiding tot
ernstige verschijnselen zoals braken, diarree, convulsies, dyspnoe, cyanose en
shock, soms gevolgd door de dood. Bij 7-HCH treden deze verschijnselen na ca
1 uur op; bij a-HCH is dit pas na ca 24 uur het geval (5, 9). Het is duidelijk dat
7-HCH de grootste acute toxiciteit bezit. Daarentegen is ß-HCH op lange termijn
het gevaarlijkst vanwege het persistente karakter.

Voor wat betreft de chronische effecten kan worden vermeld dat van HCH-
isomeren geen mutagene eigenschappen zijn aangetoond.

Bij medewerkers van een lindaan producerende fabriek werden gehalten aan HCH
in het bloed bepaald. De gevonden waarden varieerden van 0-273 ^g 0, 0-305
fxg ß en 0-72 ug 7 per liter bloed. Voorts werden afwijkingen vastgesteld in het
aantal witte bloedlichaampjes, een verhoogd gehalte aan FSH en verlaagde
gehalten aan ureum, kreatinine en prothrombine. Geen van de zestig onderzochte
mannen had echter klinische klachten (4, 7, 40).

Zuigelingen kunnen via moedermelk worden blootgesteld aan HCH. In Hengelo
is dit in 1984 onderzocht. Verhoogde gehalten in de moedermelk werden echter
niet gevonden (6).

Bij ratten zijn op basis van chronische toxiciteitsstudies \'no-effect levels\' bepaald
aan de hand waarvan voor de mens de \'acceptable daily intake\' is vastgesteld.
Hierbij wordt de gebruikelijke veiligheidsfactor van 100 gehanteerd. Voor zowel
a- als 7-HCH is een ADI voor de mens van 0,001 mg/kg LG vastgesteld. Voor
a-HCH wordt opgemerkt dat dit in feite een \'tolerable daily intake\' betreft omdat
het geen wettelijk toegelaten stof is (17, 38).

Voor ß-HCH is geen ADI vastgesteld vanwege de sterke accumulatie in vetweefsel.
Bij de rat is voor ß-HCH een no-effect level bepaald van 0,02 mg/kg LG. Uit
analyses van het totale dieet is gebleken dat de mens dagelijks wordt blootgesteld
aan 2 jxg ß-HCH, hetgeen overeenkomt met ongeveer 0,033 ng/kg LG. Ten
opzichte van de no-effect level bij de rat is sprake van een factor 600.
Multigeneratie-reproduktiestudies bij ratten hebben uitgewezen dat bij de laagst
geteste dosering aan ß-HCH (100 ßg/kg LG) nog effecten optraden op het
vrouwelijk reproduktievermogen. Een no-effect level voor dit fenomeen is niet

bekend. In relatie tot de humane expositie is er sprake van een \'veiligheidsfactor\'
van 3000. Dit lijkt voldoende om effecten op de mens onwaarschijnlijk te achten
(13).

Gevaren voor de volksgezondheid werden pas in de loop der jaren onderkend.
Dit valt onder meer af te leiden uit de ADI-waarden die door de WHO worden
gehanteerd. In 1972 werd voor lindaan een ADI van 0,0125 mg/kg LG vastgesteld.
Een aantal jaren later werd dit 0,001 mg/kg LG, en de tendens bestaat om tot
een algeheel verbod op het gebruik van lindaan te komen.

Voedingsmiddelen vormen de belangrijkste HCH-bron voor de mens. In de
Residubeschikking d.d. 3 januari 1989, van de Bestrijdingsmiddelenwet (3) zijn
maximale gehalten vastgelegd voor diverse produkten (tabel 1).

Tabel I. Maximaal toegelaten residu a-, [3- en 7-HCH in mg/kg in levensmiddelen (Beschikking
residuen bestrijdingsmiddelen, 3 januari 1989).

De maximaal toelaatbare hoeveelheden HCH worden in Nederland zelden
overschreden. Sinds 1974 is zowel in het oppervlaktewater als in consumptiemelk
een duidelijk dalend residuniveau waargenomen. Lokale invloeden daargelaten,
bedroeg in Nederland in de jaren 1976-1978 de opname door de mens tot 10 ng
ß-HCH per dag. Thans bedraagt de opname aan ß-HCH gemiddeld 2 ^xg.
In de periode 1975-1982 kon geen vermindering worden aangetoond van het
gehalte aan ß-HCH in bloed en in vetweefsel van de mens (15, 38, 39).
Op basis van bepalingen van zowel de Warenwet als de Vleeskeuringswet kunnen
produkten aan consumptie worden onttrokken indien de tolerantie wordt
overschreden.

Naar aanleiding van genoemde signalen in 1973 en 1977 werd in 1980 begonnen
met bodemonderzoek. In totaal kwamen op basis van luchtfotografie en mon-
delinge informatie in een gebied van ca. 1600 ha 152 percelen (stortplaatsen) in
aanmerking. Bij het eerste oriënterende onderzoek werd in 38 percelen een HCH-
verontreiniging vastgesteld. Gedetailleerd onderzoek wees uit dat vele percelen
ernstig verontreinigd waren door ß-HCH. Daarnaast werden nog verontreinigin-
gen aangetroffen door onder andere kwik, arseen, lood en dioxinen. Van deze 38
percelen werden 26, met een totaal oppervlak cvan ca 20 ha, aangewend voor
agrarische doeleinden.

Het bodemonderzoek werd in 1985 afgerond (31, 32). Voor landbouwkundig
gebruik van met ß-HCH verontreinigde percelen zijn door de Landbouwadvies-
commissie Milieukritische Stoffen signaalwaarden vastgesteld. Ligt het gehalte in

de bodem boven deze waarden dan kunnen zich residuproblemen voordoen. De
waarden zijn bepaald voor zandgrond met 4% humus en bedragen (23):

Door de Rijks Keuringsdienst van Waren te Enschede werden vanaf 1982 op
diverse agrarische bedrijven melkmonsters genomen. Overschrijdingen van de
residutoleranties werden vastgesteld bij enkele bedrijven. In twee ernstige gevallen
kon door grondruil, respectievelijk opheffing van het bedrijf de besmetting van
de melk worden stopgezet (33).

Doordat slachtvee afkomstig van besmette bedrijven niet als zodanig herkenbaar
was, kon door de vleeskeuringsdienst geen gericht onderzoek plaatsvinden naar
residuen in vlees. Slechts in een enkel geval, veelal omdat de eigenaar zelf om
onderzoek vroeg, kon dit worden verricht. Indien sprake was van overschrijding
van de tolerantie vond afkeuring van de vetdepots plaats.

De Directie Voedings- en Kwaliteitsaangelegenheden (VKA) coördineerde voor
het Ministerie van Landbouw en Visserij het HCH-onderzoek in Twente. Vanaf

1983 werden melkmonsters genomen op bedrijven die verontreinigde percelen
gebruiken. Op vier van de zes bedrijven werd de residutolerantie overschreden.
Dit leidde in 1986 tot het nemen van maatregelen in de vorm van voorlichting
aan de veehouders. Onderzoek in 1987 wees uit dat nog meer bedrijven niet
voldeden aan de normen voor melk (44).

Sinds 1974 worden door de Veterinaire Hoofdinspectie van de Volksgezondheid
cn VKA landelijke bewakingsprogramma\'s uitgevoerd met betrekking tot het
vóórkomen van residuen in voedingsmiddelen van dierlijke oorsprong. Dit omvat
onder andere onderzoek op aanwezigheid van sporen HCH in melk, vlees en
eieren. De gevonden waarden gaven geen aanleiding tot verontrusting.
In slachthuizen binnen de regio Twente werden in september 1983 en in december

1984 in totaal 10 runderen en 41 schapen bemonsterd. Bij 4 schapen werd in vlees
de tolerantie van ß-HCH overschreden.

Na het bekend worden van de resultaten van het bodemonderzoek werd eind 1984
door de regionale Veterinaire Inspectie van de Volksgezondheid een nader
onderzoek ingesteld naar de betekenis van de verontreinigde agrarische percelen
voor de volksgezondheid. Naast een bedrijfsenquête omvatte dit onderzoek
monstername van melk- en/of vleesmonsters op in totaal 12 bedrijven. De
gegevens van de bedrijfsstructuur, het bodem- en voedingsmiddelenonderzoek zijn
weergegeven in de tabellen 2 en 3. Hierbij is een indeling gemaakt in drie groepen:

I. Verontreinigde percelen die bedrijfsmatig worden aangewend (gerubriceerd naar
oppervlakte, bodemverontreiniging, gebruik en gecontamineerde produkten).

II. Verontreinigde percelen in gebruik bij \'hobby-boeren\' (gerubriceerd naar
oppervlakte, bodemverontreiniging, gebruik en gecontamineerde produkten).

III. Percelen, in totaal 9, die blijkens het bodemonderzoek minder dan 0,05 mg
HCH/kg droge stof bevatten. Op de bedrijven waartoe deze percelen behoren
werden in geen enkel geval residuen aangetoond in de melk.

Uit tabel 2 blijkt dat de tolerantie voor ß-HCH in melk en vlees op 6 van de 7
bedrijven werd overschreden. Het verontreinigde perceel omvatte steeds meer dan

10% van het bedrijfsoppervlak. Bij het rundermestbedrijf met de percelen 1, 2 en
4 werd geen medewerking verleend aan hernieuwde bemonstering. Residuen
zouden op dit bedrijf voorkomen worden door verkoop van de maïs. Mogelijk
dat dit een verklaring vormde voor residuen in tankmelk op bedrijven waar geen
sprake was van verontreinigde percelen. Gezondheidsproblemen bij vee werden
niet vastgesteld, hoewel in twee gevallen de eigenaar dit veronderstelde. Dit betrof
een geval van verminderde groei bij kalveren die werden gehouden op perceel nr
17 (tabel 3) en een geval van frequentie kop- en melkziekte op een bedrijf waartoe
perceel nr 7 behoorde. In geen van beide gevallen kon een relatie worden gelegd
tussen de HCH-verontreiniging en de gezondheidsproblemen (22). De zeer goede
gezondheidstoestand van de twee jonge mestrunderen, gehouden op perceel nr
12 (tabel 3), lijkt dit te bevestigen.

Uit tabel 3 blijkt dat ten aanzien van ß-HCH sprake was van forse overschrijding
van de tolerantie voor vlees. Consumptie van produkten van eigen bedrijf is
gebruikelijk. Hoewel gezondheidsproblemen niet per definitie kunnen worden
uitgesloten, werden in deze geen klachten vernomen.

Besturen van provincie en gemeenten hebben sinds 1982 bij zowel het ministerie
van VROM als bij Landbouw en Visserij op sanering van de verontreinigde
percelen aangedrongen. Hierbij werd, gelet op de volksgezondheidsaspecten,
gepleit voor verlaging van de saneringsnorm van 5 tot 0,5 mg/kg.
In het voorjaar van 1986 werden ruim 100 tuinen in de wijk Berflo Es ontgraven
tot een diepte van 40 cm, waarna schone grond werd opgebracht. Deze operatie
kostte ca I miljoen gulden (12).

De sanering van de agrarische percelen is nog steeds niet voltooid. Een voorstel
van de provincie (1986) om op basis van de Interimwet Bodemsanering de
verontreinigde percelen te onttrekken aan agrarisch gebruik werd op juridische
gronden afgewezen door het ministerie van VROM. Gesteld werd dat door het
onttrekken slechts een sanermg wordt bereikt voor de voedselketen doch dat
verdere verontreiniging van de bodem h-ermee niet is beëindigd. Voorts is de Wel
alleen van toepassing in geval van ernstig gevaar voor de volksgezondheid. Bij
afkeuring of vernietiging van gecontamineerde voedingsmiddelen zal er geen
gevaar voor de volksgezondheid zijn te duchten!

De kosten van het onttrekken van verontreinigde percelen aan landbouwkundig
gebruik, werden begroot op ongeveer ƒ 45.000,- per jaar. Het ministerie van
Landbouw en Visserij was evenmin bereid om de agrariërs schadeloos te stellen
voor het niet meer mogen gebruiken van de percelen (34, 42). Enkele percelen
hebben thans nog een agrarische bestemming.

De totale kosten voor een gehele saneringsoperatie van de bodem worden begroot
op ongeveer 75 miljoen gulden. Het Rijk tracht deze kosten te verhalen op AKZO
Zout Chemie wegens het onzorgvuldig beheer van de afvalberg. Bedacht moet
worden dat reinigingstechnieken voor met HCH verontreinigde grond nog met
operationeel zijn. Definitieve sanering van de percelen kan daarom nog lang op
zich laten wachten.

Op lokaal niveau zijn door gemeentelijk initiatief, via bedrijfsbeëindiging of
grondruil, meerdere percelen aan het gebruik onttrokken. Daarnaast is, op basis
van overschrijdingen van residutoleranties in melk, voorlichting gegeven over de
wijze waarop de percelen doelmatig zouden kunnen worden gebruikt. Niet
duidelijk is of thans alle boerderijmelk voldoet aan de normen. In de door de
zuivelfabriek afgeleverde produkten is door het effect van verdunning hieraan
steeds voldaan.

Voor vlees konden geen maatregelen worden getroffen. Door de Veterinaire
Inspectie is merking van vee geadviseerd, niet alleen voor de zuivelbedrijven, doch
vooral ook voor de rundermesterij. Zulks te meer daar op één mestbedrijf niet
werd meegewerkt aan de bemonstering. Merking van vee is mogelijk op basis van
een verordening van het Produktschap voor Vee en Vlees, het Uitvoeringsbesluit
Verordening Schadelijke Stoffen Dieren (1973). Medewerking tot het merken werd
niet gegeven, waardoor het betreffende vee niet herkenbaar was bij aanvoer op
de slachthuizen. De Vleeskeuringswet, art. 18 lid 3 biedt de Minister van WVC
een mogelijkheid om een merkingsregeling te treffen bij algemene maatregel van
bestuur. Deze AMvB is echter nimmer gerealiseerd.

De sanering op basis van de Interimwet Bodemsanering is thans, 1989, nog niet
voltooid. Het ontbreken van praktisch bruikbare technieken voor het schoonma-
ken van de grond vormt een groot probleem.

De bodemverontreiniging heeft geleid tot overschrijding van residu-toleranties in
melk en vlees. Directe risico\'s met betrekking tot de volksgezondheid zijn echter
niet aanwijsbaar. Wel moet worden gesteld dat mensen die zelf voortgebrachte
voedingsmiddelen consumeren afkomstig van verontreinigde gronden, een be-
paald risico lopen. Terecht is dan ook voorrang gegeven aan het saneren van
(groente)tuinen in de woonwijk.

Voor het onttrekken van agrarische percelen aan landbouwkundig gebruik kon
geen rijksregeling worden getroffen. Op gemeentelijk niveau zijn in het merendeel
van de gevallen oplossingen voor de agrariërs gecreëerd. Een definitieve sanering
blijft wenselijk. Voorts is een aanpassing van de Vleeskeuringswet aan te bevelen.
Hierin dient een regeling te worden opgenomen om bij de keuring van vlees
slachtdieren te traceren die afkomstig zijn van verontreinigde gronden.
Ruim twintig instanties en diensten waren betrokken bij dit milieu-incident. Dit
onderstreept de noodzaak tot goede samenwerking en coördinatie. Mogelijk kan
een \'raad van onafhankelijke deskundigen\' hieraan een bijdrage leveren.

Naast alle betrokkenen gaat een speciaal woord van dank uit naar Jac. Stegenga, controleur
V.l. te Groningen, voor de bedrijfsinventarisatie en de monstername.

Een uitvoerige literatuuropgave is op aanvraag bij de eerste auteur verkrijgbaar.

De dierenarts, werkzaam op het terrein der
veterinaire volksgezondheid, op weg naar
20001

Preparing the veterinarian for his responsibilities in the field of Veterinary
Public Health in the years 2000

SAMENVATTING De dierenarts heeft, in Nederland, als expert op het gebied der veterinaire
volksgezondheid verre van het verdiende imago - bij het publiek zo min als bij beoefenaren
van andere wetenschappen. Eén van de oorzaken hiervan wordt gezocht in het verzuim zeer
tijdig in te spelen op etiologie en preventie van (a) nieuwere vormen van lang bekende humane
enteritiden: en (b) meer recent geïdentiftceerde infectieuse en toxische, enterische en andere,
ziektebeelden: alle overwegend door voedingsmiddelen en maaltijdcomponenten van dierlijke
oorsprong overgebracht. In meer academische termen betreft dit vooral inzicht in, zomede
ervaring met, eigentijdse strategieën voor longitudinaal geïntegreerde interventie met betrek-
king tot genoemde enteritiden en extra-enterale ziektebeelden. Essentiële elementen hiervan
zijn (1) zeer geavanceerde zootechniek: (2) gestructureerde desinfectie, farmaco-preventie en
toepasbaar maken van microbiële antagonismen (\'probiotische\' effecten) bij slachtdieren: (3)
een combinatie van (a) een hoog niveau van hygiëne bij evisceratie, ontbenen, verkleinen, etc.
met (b) een beperkte, gerichte terminale decontaminatie van rood vlees en gevogelte, alvorens
deze in distributie te brengen.

Deze nul-hypothese wordt uitvoerig gedocumenteerd. Op grond daarvan wordt aanbevolen,
ruim voor 1992. ernst le maken met de uitwerking en invoering van daartoe strekkende
postacademiale opleidings- en motiveringsprogramma\'s. Deze innovatie behoeft de algemene
vorming en bevoegdheid van de dierenarts geenszins in het geding te brengen. Een brede,
algemene klinische opleiding is ook voor de sector veterinaire volksgezondheid vereist en
bovendien dwingend noodzakelijk in het kader ^\'an de Europese integratie. Uitsluitend wordt
beoogd aanvullende specifieke bekwaamheden aan te leren, die de Nederlandse dierenarts in
staat stellen om de - in de V.S. ingeburgerde - medische deeltaak veterinaire volksgezondheid
adequaat te vervullen. Het gepaste imago bij derden zal daaruit vanzelf voortvloeien.
Een profiel van dergelijke basis- en applicatie-programma\'s wordt aangeboden.

SUMMARY Introductory classes taught to seventeen successive generations of postgraduate
veterinary students, intensive consultations, during about 40 years, with scientists in executive
positions in the food industry, catering and military-medical organisations, and the response
of participants after public lectures support the impression that, in the Netherlands, the public
is not aware of the professional profile of the Public Health Veterinarian. This contrasts sharply
to that of the small animal practitioner and of the herd management veterinarian. In the years
immediately before the Second World War the professional standing of the Veterinary Public
Health Officer was demonstrably better observable.

The reason for this altered public image of the Public Health Veterinarian is sought in changes
in the aetiology and transmission of zoonoses and other diseases spread by food, water and
the environment. Whereas the majority of the latter was previously transmitted off intra vitam
foci of infection, food-borne infections and intoxinations presently mainly originate from the

\' Voordracht gehouden tijdens het 25-jarig jubileumcongres van de FIDIN te Amsterdam op I juni
1989.

2 Prof. dr. dr. h.c. D. A. A. Mossel, emeritus-hoogleraar levensmiddelbiologie. Faculteit Diergenees-
Icunde, vakgroep Voedingsmiddelen van Dierlijke Oorsprong; gasthoogleraar-directeur PAO
Medische Levensmiddelmicrobiologie, Universiteit Vitoria, Spanje.

environment. Consequently adequate protection of the consumer has to rely on the elaboration
and application of measures of intervention sensu Wdson. These include: well designed
techniques of hygiene supported by disinfection at the farm and during transportation and
holding animals for slaughter, use of probiotics in decontaminated animal feeds, meticulous
adherence to expertly designed measures of hygiene and chilling at slaughter houses and. to
the extent required, terminal decontamination of carcasses and/or consumer size cuts.
Many of these facets do not traditionally belong to the veterinarian\'s vistas. In an attempt
to optimise the education and motivation in this respect of future veterinarians, a core
curriculum is presented in English in Table I. In addition it is suggested that, once veterinarian
graduates having acquired the skills advocated in that curriculum, they could further improve
their public image - and by the same stroke serve the health of the consumer - by offering
diagnostic and consultancy services in the field of medical food microbiology, as was once
practised with respect to drinking water monitoring by pharmacists.

De op empirisch onderzoel^ steunende, in stede van uit de diergeneeskundige
traditie stammende, veterinaire zorg voor de medisch-microbiologische veiligheid
van voor de mens bestemd voedsel viert binnenkort zijn eeuwfeest. Omstreeks 1890
onderzochten de Jenase hoogleraar in de gezondheidsleer August Gärtner
(1848—1934; (4)) en de Veterinaire Hoofdinspecteur Daniel E. Salmon
(1850—1914; (26)) in de VS, de etiologie van de — eertijds aan de pernicieuze
invloed van heksen toegeschreven — massieve explosies van door vlees en
vleeswaren overgebrachte febriele gastro-enteritiden. Zij stelden vast, dat een van
het slachtdier stammende bacterie, het latere genus Salmonella, als causa moest
worden aangemerkt. Als typische pragmatici van hun tijd verzuimden zij niet in
aansluiting daarop onmiddellijk de grondslag te leggen voor de preventie van deze
ziekten. Deze werd door de Freiburgse hygiënist Paul Uhlenhuth (32) in 1926
kernachtig samengevat als een uitdaging tot collegiale samenwerking tussen
dierenarts en arts. \'Schon hört man die Wörter...\'.

Naar aanleiding van het 125-jarig jubileum van de KNMvD in 1987 werd een
onderzoek ingesteld naar het beeld dat het Nederlandse publiek heeft gevormd
van de dierenarts in het algemeen. Schrijver dezes\' taak was daarbij het image
van de dierenarts die werkzaam is in de sector veterinaire volksgezondheid nader
te bezien. Een zuiver wetenschappelijke benadering van deze vraagstelling zou een
onderzoek aan een representatieve steekproef, zoals ten tijde van verkiezingen
pleegt te worden verricht, hebben vereist. Daarvoor ontbraken in deze époque
van academische carentie de middelen. Derhalve werd het onderzoek gebaseerd
op een drietal, geenszins gerichte, doch niettemin valide gegevenscollectieven
welke in de sedertdien verlopen driejaren werden aangevuld.

1, Een systematische eerste gedachtenwisseling met nieuwe lichtingen 4e jaars-
studenten Diergeneeskunde van 1973 t/m 1983, na de invoering van de twee-
fasenstructuur gecontinueerd met 3e jaars-studenten van 1984 t/m 1989. Deze
introductiecolleges omvatten thans 17 generaties van elk, althans aanvankelijk,
circa 100 toehoorders. Het doel van deze gedachtenwisseling was uiteraard
geenszins een opinie-peiling uit te voeren. Wel beoogden dc colleges (a) de
studenten een indruk te geven van de taak, die de aanstaande dierenarts in
de veterinaire volksgezondheid wacht; en (b) hun reactie daarop te peilen.

2. Intensieve collegiale contacten met wetenschappers in binnen- en buitenland
werkzaam in de levensmiddelenindustrie, catering op grote schaal en militaire
gezondheidszorg. Deze begonnen omstreeks 1948 en duren tot op heden voort.
Bij een conservatieve schatting, uitgaande van 10 meer intensieve contacten
per jaar, is dit opnieuw een redelijk omvangrijke data-base.

3. Voordrachten, doch met name de daarop volgende discussie over aard en
preventie van voedselinfecties. Het betreft inleidingen, gehouden op verzoeic
van laboratoriumpersoneel, diëtisten, diverse studiekringen in de provincie en
dergelijke, gedurende ongeveer dezelfde periode als de onder twee aangeduide
consulten. Ook dit materiaal is van niet-geringe omvang: circa 400 nationale
en internationale discussies.
Uiteraard zijn deze drie steekproeven van intrinsiek verschillende aard. De eerste
groep betrokkenen is sterk gemotiveerd voor diergeneeskunde; de tweede bezit
een hoven-middelmatige competentie; de derde veelal ook een sterke sociale
identificatie. Niettemin zijn de reacties van de drie groepen opvallend convergent.
Wat de centrifugale component betreft: de link van de diergeneeskundige met
consumenten-bescherming wordt weinig primair gezien; zelfs na duidelijke
toelichting, secundair dus, wordt deze rol nauwelijks met overtuiging door het
publiek aanvaard. Veeleer onstaat daarna, in groepen van belangstellenden, op
dit gebied niet primair deskundigen, een gevoel van verbazing, soms zelfs van enige
verontwaardiging. Men vraagt zich af waarom de keuringsdierenarts, met zijn
blijkbaar grote vakkennis en uitgebreide bevoegdheden, nog geen sluitende
interventie met betrekking tot bijvoorbeeld Salmonellose en campylobacteriose
heeft weten te bereiken. De centripetale reactie van de drie genoemde cohorten
is zo mogelijk nog markanter; wanneer de wetenschappelijke verdiensten van een
collega in één der drie genoemde sectoren — industrie, catering, gezondheidszorg
— ter sprake komen en daarbij toevallig blijkt dat de betrokkene dierenarts is,
wekt dat verwondering. Immers dit beeld is in het geheel niet conform het
gepercipieerde profiel van de \'honden-, katten- en paardendokter\'.
Een wetenschappelijke aanpak van deze thematiek vereist dat, op deze casuïstiek-
schets, een oorzaken-analyse volgt. Eens was namelijk het \'public image\' van de
veterinaire volksgezondheids(VVG)dierenarts bepaald anders. En dat gaat niet
eens tot prehistorische époques terug! In de jaren na 1925 legden Von Ostertag
(23) en Lerche (13) in Duitsland, K. F. Meyer (14) in Californië en Névot (21)
in Frankrijk de grondslag voor, en gaven bovendien een duidelijk academische
verbreding aan, wat men in alle betrokken kringen bij traditie noemt \'de
vleeskeuring\'. Ook aan de Faculteit Diergeneeskunde te Utrecht was dit klassiek-
veterinair spoor op hoog niveau gevolgd. Namen als Bos (1), Clarenburg (2), Van
der Hoeden (33) en Van Oyen (36), hoewel bij dierenartsen en studenten, bij de
Faculteit aangetreden na 1960, nauwelijks bekend, kunnen desondanks niet meer
uit de literatuur worden weggeradeerd. Evenmin kan overigens de herinnering aan
hen uit de harten worden weggenomen van allen die, naar goed - Leids -
woordgebruik \'50ste jaars\' en ouder zijn!

Etiologie functioneert voor de academische onderzoeker met een klinische basis-
opleiding als een voortdurend aanwezige Sirene! Het is overigens niet altijd
verwerpelijk aan haar lokstem gehoor te geven. In het onderhavige geval valt
bovendien een vrij solide basis te verlenen aan een etiologische speculatie, of
wellicht beter aan een nul-hypothese.

Het vervagen van het imago van de VVG-dierenarts coïncideert namelijk met een
radicale verandering in de epidemiologie van de meest frequente ziekten van de
mens, die de dierenarts, voor zover hij zich daartoe geroepen voelde, in het
verleden hielp voorkómen. In de époque Van Oyen-Bos-Clarenburg lag het accent
op de beheersing van de gevolgen van intravitale infecties van slacht- en
produktiedieren. Geen compos mentis persoon zal kunnen bestrijden dat dit het
competentie-territorium van de dierenarts is. Langzaam maar uiterst zeker wordt
echter omstreeks 1940 duidelijk dat bacteriaemisch geslachte dieren of aan mastitis

lijdende runderen, hoewel steeds een potentieel risico blijvend, bij verre niet meer
de prominente oorzaak van door voedsel overgebrachte ziekten bij de mens
vormen. Enkele voorbeelden mogen dit adstrueren.

— Charlotte Ruys, bevlogen hygiëniste te Amsterdam, stelt vast dat de — uiterst
koelbloedige! — haring tyfus bij de mens kan veroorzaken wanneer de visboer
of restaurateur zijn rectale inhoud daarop via zijn vingers overdraagt (24);

— Kapsenberg, hoogleraar bacteriologie te Groningen, constateert, tot veler
gruwen, dat snoek febriele gastro-enteritis kan overdragen, mits althans door
oppervlaktewater voldoende besmet (10);

— Opnieuw Ruys signaleert het gevaar dat paling uit de meest diverse, doch
bepaald extra-vitale, bronnen uiterst gevaarlijk kan worden besmet (25);

— Uit het buitenland komen eveneens wonderbaarlijke berichten. Oecologisch
onderzoek (38) toont het gevaar van het eten van sla aan, zo deze met \'night soil\'

— gewoon rioolwater dus — wordt \'gemest\'; Silverstolpe et at. (28) in Scandinavië
bewijzen de etiologische betrokkenheid van melkpoeder bij zuigelingen-diarree;
zijn regiogenoot Hauge (6) voert het bewijs aan dat graanprodukten de incapa-
citerende gastro-enteritiden, die door Bacillus cereus worden veroorzaakt, kunnen
overdragen; Lee and Olson (12), in de uiterst betrouwbare USA, tonen glashelder
aan dat consumptie van spaghetti — voedsel van plantaardige oorsprong waarop
Italië steunt — stafylo-enterotoxicose kan veroorzaken;

— Het paroxysme in deze innovatie voeren Kampelmacher en Guineé (7) aan.
Hun signaal aan de veterinaire professie is verbluffend eenvoudig: collegae beperk
u toch vooral niet tot de conventionele keuring van zoogdier- en kippevlees.

Immers het voornaamste \'target\'-organisme, Salmonella, bevindt zich vrijwel niet,
zoals voorheen, intra-vitam, doch in het darmkanaal van het, overigens uiterst
gezonde slachtdier. Waarin het via voer, water, ratten en vliegen — het milieu
dus — is verzeild geraakt (3, 20). Figuur 1 illustreert dit transmissie-mechanisme.
Hoewel \'post\' niet \'proper\' behoeft te impliceren, ligt het toch voor de hand te
concluderen dat door bovengeschetste ontwikkelingen de bescherming van de
mens tegen febriele gastro-enteritiden en verwante door voedsel overgebrachte
ziekten \'extra-veterinair\' wordt. In plaats van de vertrouwde praktijken van de
vleeskeuring kwamen nieuwe strategieën (16) met discipline-vreemde elementen
(18). Gespecialiseerde bacteriologen en levensmiddel-technologen stelden longi-
tudinaal geïntegreerde microbiologische veiligheidsborging voor en construeerden
daartoe vier logistisch gedefinieerde verdedigingslijnen tegen besmetting van de
consument. Dit waren: (a) geavanceerde zootechniek, gebruik makend van
zorgvuldig gedecontamineerd mengvoeder (15), gestructureerde desinfectietech-
nieken bij huisvesting en transport en farmacopreventie, in combinatie met
introductie van enterische microbiële antagonismen (\'probiosis\' (29)) bij het
opfokken; (b) ingrijpende innovaties aan de slachtlijn (31), waaronder hoog
opgevoerde, vaak technisch gecompliceerde hygiëne-strategieën, zomede systema-
tische opleiding en motivering van personeel en directie; (c) de dan en desalniet-
temin nog resterende besmetting van laag niveau met enteropathogene organismen
elimineren door decontaminatie van vers geslachte karkassen (30), gevolgd door
nastreven van een mate van asepsie, die de bij chirurgie gebruikelijke vaak vrij
dicht benaderde, ter preventie van recontaminatie — het voor de veterinaire
professie nieuwe schrikbeeld (19); (d) uitbenen en koelen volgens volmaakt nieuwe
beginselen en ook verder longitudinaal geïntegreerde temperatuursbeheersing, ter
zeer sterke beperking van de ontwikkeling van ongewenste organismen tot
onmiddellijk voor consumptie (31, 19, 9).

De dierenarts kan dit alles begrijpelijkerwijs zonder meer niet overzien, in het
geheel niet beheersen en raakt, als consequentie daarvan, de greep op zijn eertijdse
taak kwijt. Men vervoegt het in dubio abstinae en weert af de nieuwe situatie onder
de ogen te zien. Het beste bewijs voor dit concept is wel, dat meer dan twintig
jaar na Kampelmacher en Guineé\'s waarschuwing een, inmiddels nieuwe,
generatie van dierenartsen onder aanvoering van de, weinig aan traditie gebonden,
dr. Frans Smulders (30) een lang betoog moet publiceren in een eerste-klas Engels
tijdschrift met als cri-de-coeur; \'Veterinaire professie, grijp nu eens eindelijk
effectief in in de pernicieuze, inmiddels autonoom geworden Salmonella-cyc\\us...\\
Van dit alles moet, in onze transparante maatschappij, toch wel iets tot het publiek
zijn doorgedrongen.

De Geneeskunde wordt geprogrammeerd door de klassieke triade: diagnose —
prognose — interventie. In dit kader is het logisch te trachten een strategie aan
te geven, volgens welke de \'public image\' van de VVG-dierenarts zou kunnen
worden bijgesteld. Voorwaarde daartoe is uiteraard wel, dat de beroepsgroep dat
ook zelf eerlijk wil (39). En daarmede wordt bedoeld de basis, het veld: niet
noodzakelijk de \'top\'. Want het moge nog eens, met droefheid in het hart, worden
geconstateerd dat in volksgezondheid en wetenschappelijk onderwijs de priori-
teiten, ja zelfs de preoccupaties, van de eerste-lijn en de beleidsstop veelal volmaakt
verschillend zijn. Als zulk een basisgroep is het FIDIN-panel waarin deze
presentatie is ingekaderd uiteraard meer dan gekwalificeerd!
Enkele stappen in het proces van de, op grond van traditie, verdiende profiel-
repositie van de VVG-dierenarts zouden kunnen zijn:

1. Een duidelijk voor het publiek herkenbare specialisatie, naar het medische model,
van de dierenarts-volksgezondheidsdeskundige. De opleiding daartoe zou,
zoals in beginsel reeds door Kampelmacher en Guineé (7) aanbevolen, dienen
te omvatten: een — op de klinische basisopleiding, stoelende — theoretische
en experimentele, confrontatie met medische microbiologie, toxicologie,
milieubiologie en risico-analyse (5, 11, 27). Deze zou met vrucht kunnen
worden aangevuld met familiarisatie met onderwerpen zoals longitudinaal
geïntegreerde veiligheidsborging (5, 8, 9, 16, 18, 19, 30, 31, 34) en gedrags-
beïnvloeding van de consument in de richting van aanvaarding van industriële
decontaminatie van voedingsmiddelen van dierlijke oorsprong (20).

2. Realisatie van een, gedurende co-assistentschappen geïnitieerde en in het kader
van navolgende assistentschappen afgeronde, voorbereiding op interdiscipli-
naire samenwerking. Deze dient duidelijk paritair te zijn en vrij van parochiaal-
territorialistische remmingen. Het model van de medicus A.D. 1989 is daartoe
beschikbaar. Wat zou de eigentijdse clinicus nog kunnen doen voor zijn
patiënten zonder ondersteuning door verpleging, fysiotherapeut, laborato-
rium, Röntgen-, ECG- en EEG-diagnostiek, diëtiste, informatica-deskundi-
gen, psycho-sociale hulp en een farmaceutisch geschoold team-Hd?

3. Verre van vrijblijvende deelneming aan post-academisch VVG-onderwijs. Men
blijve ook in de VVG niet blind voor de constatering, dat de halfwaarde-tijd
van onze tegenwoordige medische kennis circa twee jaar bedraagt. Of,
plastischer, met Immanuel Kant: \'Die wissenschaftliche Wahrheit von Heute
ist die wissenschaftliche Lüge von Morgen\'. Prestige-verlies op grond van
incompetentie is snel geacquireerd, doch vordert een uiterst langzaam herstel.
Ook hier moge de Geneeskunde model staan, waar huisartsen zowel als
specialisten zich, via Boerhaave- en andere cursussen, vrijwel continu hero-
riënteren en actualiseren in hun vak.

4. Naar het publiek toe, op bescheiden wijze, de specifiek-veterinaire bijdragen
aan het gezondheidsteam manifesteren en, waar geïndiceerd, vooral ook
materialiseren.

Er komt een verwarrende hoeveelheid informatie op de consument toe op vele
terreinen, doch wel in het bijzonder met betrekking tot (a) door voedsel en
drinkwater overgrachte infecties en intoxinaties; (b) medische milieu-micro-
biologie; en (c) risico\'s, bijvoorbeeld voor gravidae en kleuters, van contacten
met dieren die tot zoönosen kunnen leiden. In deze chaos zou de VVG-
dierenarts een competente, betrouwbare, onbevooroordeelde leidsvrouw of
leidsman kunnen zijn (20, 39).

Uit eigen ervaring zal in veterinaire kring ook de behoefte aan eenvoudig
medisch-microbiologisch onderzoek bekend zijn, die vele consumenten gevoe-
len. Imposante rijksinstituten van allerlei discipline verwekken drempelvrees
en zijn ook in feite niet in staat om het verontruste publiek consistent met
analyses ter zijde tc staan. Tot de jaren 1940 vermeldden de spiegelruiten der
receptaria van vele apotheken trots: \'Laboratorium voor Bacteriologisch
Onderzoek\'. Van de eigentijdse, praktiserende farmaceut wordt dit niet meer
verwacht. Het ontstane gat in de publieksbehoefte werd echter niet gedicht!
Voor het publieke image van de VVG-dierenarts zou het in hoge mate
bevorderlijk zijn deze diensten aan de bezorgde en vaak onzekere consument
aan te bieden.

Omvangrijke laboratoria zijn daarvoor in het geheel niet vereist. Een ruimte,
niet veel groter dan de gebruikelijke periferie van een onderzoektafel, volstaat.\'
De diagnostische hulpmiddelen zijn ook al niet gecompliceerd of kostbaar:
speciale agarplaatjes met selectieve voedingsbodems bedekt, die in geheel
gerede vorm in de handel zijn, staan ter beschikking (17). Een dergelijk routine-

onderzoek is dus bepaald niet gecompliceerder dan de door Van Miert (35)
uitgewerkte eenvoudige toetsen ter controle van de urine van farmacothera-
peutisch behandelde slachtdieren met het oogmerk deze vrij te kunnen geven
voor consumptie.

Nuchtere Nederlandse wetenschappers van veterinaire signatuur zullen zich, ook
bij dit betoog, wel weer afvragen of dit alles niet veel te optimistisch en misschien
zelfs wereldvreemd gesteld is. Dienaren van andere disciplines geraken wellicht
geprikkeld omdat zij hierin — volkomen ten onrechte xenofoob — een aanval
op hun territoria zien. Universitaire mandarijnen zullen zich, overigens terecht,
afvragen welke de omvang van het prijskaartje voor deze interventie is en vooral
wie deze innoverende veerman nu weer moet betalen....

In tabel 1 worden enige concrete basis-gegevens samengevat. Deze werden sedert
ongeveer 1980 ontwikkeld op grond van ervaringen met postacademiaal onderwijs
op het terrein der veterinaire volksgezondheid, deelgebied microbiologische
veiligheidsborging van levensmiddelen van dierlijke oorsprong. De hierin, op
internationaal niveau afgestemde, aanbeveling voor het bijstellen voor de jaren
2000 van de wetenschappelijke bagage van de dierenarts VVG, krijgt gezien de
internationalisatie van het beroep, welke, onder meer in het kader van het Europa-
beleid onmisbaar is, bijzondere betekenis (42, 43, 44).

Het concept-curriculum bestaat uit 5 modulen, welke, afhankelijk van de
vooropleiding en beroepservaring van de deelnemende dierenarts, in totaliteit dan
wel afzonderlijk kunnen worden gevolgd. Dit geldt uiteraard niet voor module
4, waaraan veel praktisch werk in slachthuis, bedrijf en laboratorium is verbonden
en welke dus het minimum van het applicatie-onderwijs vormt. Naar onze ervaring
kan de totale opleiding, omvattende de vijf modulen, in tien weken worden
voltooid. Opnieuw behoudens module 4, zou deze specialisatie, naar Belgisch
model, ook in een cadans van één college/demonstratie/discussie-dag per week
kunnen worden gedoceerd. Organisatie en financiering van een dergelijke oplei-
ding vormen geenszins een precedent. Postdoctorale opleidingen in aanpalende
disciplines, zoals toxicologie, milieukunde en proefdierkunde worden reeds door
ten minste acht Nederlandse instellingen van universitair onderwijs aangeboden.
Tot goed begrip van zaken diene, dat het curriculum in tabel 1 niet meer
pretendeert dan een initieel model te vormen, dat nadere uitwerking in nauw
overleg tussen Faculteit en Maatschappij vergt. De diergeneeskundige beroeps-
groep zal echter in dezen wel het initiatief dienen te nemen. De indolentie van
de jaren 1960, ten tijde van het pleidooi van Kampelmacher en Guineé, was, hoewel
wetenschappelijk onverstandig, in sociale zin vergeeflijk. Tempora mutantur —
thans zien tientallen jonge veterinairen, na de marathonloop naar het diploma,
uit naar zinvolle beroepsuitoefening. Zittende veterinaire beleidsmakers zouden
daarin een stuk motivering moeten vinden om, in tegenstelling tot 1964, nu wel
een grondige interventie met betrekking tot de toekomst van het VVG-beroep na
te streven. Na het verschijnen van het Rapport \'Veterinaire Arbeidsmarktonder-
zoek\' is de tijd van de Nederlandse passie voor verdere Commissies wel verstreken.
Binnen de Faculteit Diergeneeskunde is daarop ten principale met een verheu-
gende diligentie ingespeeld. Begin april 1989 besloot de Faculteit te trachten een
nieuw curriculum voor de negentiger jaren uit te werken. De voornaamste
overweging daartoe was dat de wetenschappelijke informatie op het brede, totale
terrein van de diergeneeskunde dusdanig gigantisch toegénomen is, en bovenal
blijft toenemen, dat het uitsluitend presenteren van parate feiten en het doen
beoefenen van \'gevestigde\' technieken van diagnose en therapie, niet meer

Table I. Suggested core curriculum for postgraduate academic education in advanced food and
environmental microbiology\'

— Taxonomy on the basis of microbiol genetics of bacteria, moulds, viruses and pertinent
parasites

— The fate of micro-organisms in the agricultural and animal husbandry ecosphere, foods and
the food environment, as affected by intrinsic, processing, extrinsic and implicit parameters and
resulting in specific ecological associations

— Essentials of contemporary isolation, tentative grouping and identification techniques:
classical determinative microbiology and prospects for molecular updating

2. Protection of the consumer against food-transmitted diseases of microbial aetiology (9, 20)

— Strategic reasons for the failure of the classical retrospective system, borrowed from chemical
safety assurance of foods

— Replacement of the acts of inspection by preventive management of safety, as introduced by
Prescott (1919), Meyer (1931), Wilson (1933) and Buttiaux (1947), elaborated to longitudinally
integrated safety assurance (LISA)

— The practice of meticulously codified good manufacturing, distribution and consumer
practices (\'GMPs\') following the risk analysis and management approach (\'HACCP\', Bauman
1974)

3. Microbiological monitoring of the food environment and end product samples (18)

— Analytical principles with special emphasis on sampling, intrinsic confidence ranges of
enumeration techniques, selection and monitoring of culture media, the imperative need for
resuscitation steps and validating the significance of analytical data

— Essential attributes of reference ranges (\'guidelines\', \'standards\', etc.) for micro-organisms in
foods and their empirical assessment by surveys relying on ecology and risk analysis

— A critical review of available, validated methodology: classical techniques as well as
perspectives for innovation

4. Integrated case studying applied to commodities of major epidemiological impact (20)

— Epidemiological essentials: morbidity, mortality, reporting and underreporting, complica-
tions, acquisition of epidemiologically valid specimens, the fundamental caveat of confounders

— Evaluation and elaboration of measures aiming at the interruption of infection cycles in animal
husbandry and slaughter operations

— The essential role of processing for safety: assessment of required lethality, control of
recontamination and recolonisation, information (40) and reassurance of the consumer by
communication and démystification

— Application to the most prevalent types of disease: enterobactcrio.ses and intoxinations
transmitted by foods of animal origin, plant foods and fermented commodities

— Principles of the undisturbed development of micro-organisms which confer attributes of
safety, quality and acceptability in raw food staples of vegetable or animal origin

— Traditional fermented foods obtained by artisanal or only even household methods of food
processing: oriental commodities, dairy products, vegetable staples and sausage and ham varieties

— Starter culture fermentations: microbiology, ecology, technology, assurance and monitoring
of safety and quality

— Molecular-microbiological innovations: recombinant starter cultures, immobilised cells,
enzymes, etc.

I Presented to the joint lUMS-ICFMH/UNESCO Consultation on Postgraduate Education in
Advanced Food Microbiology, Kopenhagen, 6-9 June 1989.

This curriculum presupposes adequate undergraduate education in biochemistry, general micro-
biology and essentials of food engineering — the latter, if required to be provided bij supplementary
familiarisation with the principles of food processing.

verantwoord is als onderwijsmodel voor de jaren 2000. De Faculteit streeft er
daarom naar ruimte te creëren voor differentiatie en principieel-wetenschappelijke
verdieping, zonder overigens de primaire taak van de dierenarts, noch de
onderdeelbaarheid van diens diploma aan te tasten. De, met de uitwerking hiervan
belaste, Commissie beoogt dit in te vullen door bij de studenten — parallel met
een degelijke klinische basis-opleiding — vaardigheden te ontwikkelen die de
afgestudeerden in staat zullen stellen met de vereiste kritische instelling nieuwe
informatie, strategieën en methoden van onderzoek te betrekken bij de taak van
beroepsuitoefening die elke afgestudeerde heeft gekozen. Hierin past het VVG-
programma van tabel 1 uiteraard voortreffelijk.

Ondanks de volledige geldigheid van deze eindtermen zal, karakteristiek voor het
Facultaire gebeuren, nog wel veel, diepgaand en wellicht moeizaam overleg
voorafgaan aan de invoering van deze loffelijke actualisatie van het curriculum.
Het zou echter diep tragisch zijn, wanneer door een combinatie van de beruchte
gedrags-determinanten; indolentie, conservatisme en territoir-drift, ook en met
name in de VVG, deze uitstekende plannen in het geheel niet, of slechts
onherkenbaar verschraald, uitgevoerd zouden worden. Allen in wier vermogen
het ligt deze nieuwe ontwikkeling krachtig te bevorderen mogen zich spiegelen
aan wat de oude wijsgeren in deze situatie gezegd zouden hebben: \'Nog is er tijd
de toekomst gunstig te beïnvloeden: wee hen die deze kans onbenut laten
voorbijgaan....\'.

1. Bos AWA. Bacterioscopisch en histologisch onderzoeit van vleeswaren volgens de methode
Brekenfeld. Dissertatie. Utrecht, 1936.

2. Clarenburg A. L\'hygiéne de la production des oeufs et produits en dérivant. Annls Inst Pasteur
Lille 1956; 8: 100-20.

3. Edel W, Guineé PAM, Schothorst M van, and Kampelmacher EH. Salmonella cycles in foods
with special reference to the effects of environmental factors, including feeds. Can Inst Food Sci
Technol J 1973; 6: 64-7.

4. Gartner A. Über die Fleischvergiftung in Frankenhausen a. Kyffhäuser und der Erreger derselben.
Korrespondenzbl Allg Ärtzl Ver Thüringen 1888; 17: 573-600.

5. Hathaway SC, Pullen MM, and McKenzie AI. A model for Risk Assessment of organoleptic post
mortem inspection procedures for meat and poultry. J Amer Vet Med Assoc 1988; 192: 960-6.

6. Hauge S. Food poisoning caused by aerobic spore-forming Bacilli. J Applied Bacteriol 1955; 18:
591-5.

7. Kampelmacher EH en Guineé PAM. Enkele gedachten over de toekomst van ons beroep. Tijdschr
Diergeneeskd 1964; 89: 280-5.

8. Kampelmacher EH. Irradiation for control of Salmonella and other pathogens in poultry and
fresh meats. Food Technol Chicago 1983; 37 (4): 117-9, 169.

9. Kampelmacher EH and Mossel DAA. Listeria monocytogenes-, attributes and transmission by
foods. Culture 1989; 10(1): 1-4.

10. Kapsenberg G. Salmonellosis bij den mensch veroorzaakt door Salmonella enteritidis, var. essen,
na het eten van visch (snoek). Antonie van Leeuwenhoek 1938; 5: 54-62.

11. Labie Ch. Les vétérinaires et l\'hygiéne des denrées alimentaires. Swiss Food 1989; 11 (1/2): 17-
23.

12. Lee WH, Staples CL, and Olson JC. Staphylococcus aureus growth and survival in marcaroni
dough and the persistance of enterotoxins in the dried products. J Food Sci 1975; 40: 119-20.

13. Lerche M. Ernährungs- und Nahrungsmittelhygiene vom Standpunkt des Lebensmittelhygieni-
kers. Zentralbl Bakteriol Parasitenk Abt I Orig 1957; 170: 242-7.

14. Meyer KF. The protective measures of the State of California against botulism. J Prevent Med
1931; 5: 261-93.

15. Mossel DAA, Schothorst M van and Kampelmacher EH. Comparative study on decontamination
of mixed feeds by radicidation and by pelletisation. J Sci Food & Agricult 1967; 18: 362-7.

16. Mossel DAA and Kampelmacher EH. Prevention of salmonellosis. Lancet 1981; i: 208.

17. Mossel DAA and Zee H van der. Agar Immersion Plating and Contact (\'Dip\') slides. Their use
in the safety assurance of meals served to elderly or compromised consumers. Swiss Food 1983;
6: 20-1.

18. Mossel DAA and Dijkmann KE. A Centenary of academic and less learned food microbiology.
Pitfalls of the past and promises for the future. Antonie van Leeuwenhoek 1984; 50: 641-63.

19. Mossel DAA. Impact of foodborne pathogens on today\'s world and prospects for management.
Animal & Human Health 1988; 1: 13-23.

20. Mossel DAA. Food safety and the need for Public reassurance. Food Sci & Technol Today 1989;
3(1): 1-7.

21. Névot A, Pantaleon J et Rosset R. Contrôle bactériologique systématique des préparations des
viandes. Bull Acad vêt France 1953; 26: 331-8.

22. Nout MJR. Quality upgrading of traditional fermented foods. In: Food Science — Basic Research
for Technological Progress, Roozen JP, Rombouts FM & Voragen AGJ, Editors. Wageningen,
PUDOC 1989; 113-9.

23. Ostertag R von. Giftige Fäulnisbakterien und Fäulnisgifte. In: Handbuch der Fleischbeschau
1884; 659-64. Enke, Stuttgart.

24. Ruys AC. Bacteriological and epidemiological data on typhoid fever in Amsterdam. Amer J Public
Health 1948; 38: 1219-24.

25. Ruys ACh. Salmonellose, gestoomde makreel en paling. Tijdschr Soc Geneesk 1954; 32; 44.

26. Salmon DE. On swine plague. Annu Rep US Dept Agric Bureau of Animal Industry 1885; 2:
212-46.

27. Schwabe CW. Veterinary Medicine and Human Health. Baltimore, Williams & Wilkins 1969.

28. Silverstolpe L, Plazikowski U, Kjellander J and Vahlne G. An epidemic among infants caused
by Salmonella muenchen. J appl Bacteriol 1961; 24: 134-42.

29. Sissons JW. Potential of probiotic organisms to prevent diarrhoea and promote digestion in farm
animals. J Sci Food & Agricult 1989; 49: 1-13.

30. Smulders FJM, Barendsen P, Logtestijn JG van, Mossel DAA, and Marel GM van der. Lactic
acid. Considerations in favour of its acceptance as a meat decontaminant. J Food Technol 1986;
21: 419-36.

31. Snijders J. Good Manufacturing Practices in slaughter lines. Fleischwirtschaft 1988; 68: 753-6.

32. Uhlenhuth R Parathypus. Centralbl Bakteriol Parasitenkd Abt 1: Orig 1926; 97 (Beiheft): 219-
41.

34. Logtenstijn JG van. Sanitary control in the meat production line: an introduction. In: Elimination
of pathogenic organisms from meat and poultry. Smulders FJM, Editor. Amsterdam, Elsevier
1987; 5-6.

35. Miert ASJPAM van. Diergeneesmiddelen en \'Good Veterinary Practice\'. Tijdschr Diergeneeskd
1990; 114: 125-31.

36. Oyen CF van. Over de grondslagen der hygiëne ten opzichte van vleesch cn melk. Inaugurele
Rede, Rijksuniversiteit Utrecht 1919.

38. Wright C, Kominos SD, and Yee RB. Enterobacteriaceae and Pseudomonas aeruginosa recovered
from vegetable salads. Applied environm Microbiol 1976; 31: 453-4.

39. Gainer R Die Funktion des Tierarztes in der Lebensmittelkontrole. Swiss Food 1989; 11 (nr.
9): .39.

40. Molenda JR. Veterinary Public Health and the challenge of effective foodborne disease control.
Dairy, Food and Environm Sanitation 1989; 9: 558-62,

41. Mossel DAA and Drake DM. Processing food for safety: Avenues to consumer information and
reassurance. Food Technol 1990; (in press).

43. Hoogstraten S van. Consequenties van vrij verkeer van voedingsmiddelen van dierlijke oorsprong.
Tijdschr Diergeneeskd 1990; 115: 16-21.

44. Kampelmacher EH. Op weg naar het jaar 2000... Tijdschr Diergeneeskd 1990; 115: 40.

SAMENVATTING In relatie tot farmacotherapie wordt door de auteur onder \'Good
Veterinary Practice\' verstaan: \'De selectieve toepassing - volgens gebruiksvoorschrift - van
door de overheid geregistreerde diergeneesmiddelen voor die indicaties waarvoor ze zijn
toegelaten nadat de diagnose is vastgesteld en waarbij rekening wordt gehouden met de
residuproblematiek in voedingsmiddelen van dierlijke oorsprong bij toepassing van deze
middelen\'. In het kader van de realisering van \'Principles of Good Veterinary Practice\' worden
de volgende aanbevelingen gedaan:

1. Bestaande scholing en nascholing van dierenartsen op het gebied van farmacie en
farmacotherapie verdient in het licht van recent maatschappelijke ontwikkelingen
bijstelling.

2. De ontwikkeling van eenvoudige, snelle en betrouwbare testen voor de opsporing van
pathogene agentia en diergeneesmiddelenresiduën dient bevorderd te worden.

3. De ontwikkeling van overzichtelijke en gestandaardiseerde bijsluiters in voor iedereen
duidelijke bewoordingen, dient voldoende aandacht te krijgen.

4. Kwaliteitsbewaking van vooral generieke produkten dient voldoende aandacht te krijgen.

5. De instelling van een Bureau Bijwerkingen Diergeneesmiddelen, waarin overheid, fabri-
kanten en andere betrokkenen nauw samenwerken, is zeer wenselijk.

6. De instelling van een Veterinaire Geneesmiddelen Cie, waarin alle belanghebbende partijen
vertegenwoordigd zijn, is in het kader van Beleidsadvisering aan de overheid, uiterst
belangrijk.

SUMMARY The following deftnition of\'Good Veterinary Practice\' in relation to pharmaco-
therapy is presented: \'The selective use (in accoraance with directions for users) of veterinary
drugs registered by the authorities in those indications in which they are permitted when the
diagnosis has been established and in which the problem of residues in foods of animal origin
on using these agents has been taken into account\'. The following recommendations are made
with reference to \'Good Principles of Veterinary Practice\':

(1) Current training and supplementary training in the fields of pharmacy and pharmaco-
therapy should be adjusted in the light of recent developments in society.

(2) The development of simple, rapid and reliable tests for the detection of pathogenic agents
and residues of veterinary drugs should stimulated.

(3) The development of conveniently arranged and standardised data sheets in generally
comprehensible terms should receive sufficient attention.

(4) Quality control, particulary of generic products, deserves adequate attention.

(5) The institution of a Side-Effects of Veterinary Drugs Office, in which the authorities,
manufacturers and other parties concerned co-operate closely, is eminently desirable.

(6) The establishment of a Veterinary Drugs Committee in which all interested parties are
represented, is of the utmost importance within the framework of recommendations on
policy to the authorities.

\' Voordracht gehouden tijdens het 25-jarig jubileumcongres van de FIDIN te Amsterdam op I juni
1989.

2 Prof. dr. A.S.J.P.A.M. van Miert, vakgroep Veterinaire Basiswetenschappen, sectie Veterinaire
Farmacologie, Farmacie en Toxicologie, Postbus 80176, 3508 TD Utrecht.

In relatie tot de congrestitel: \'Zit de dierenarts op het juiste paard?\' is het zeer
zinvol inhoudelijk van gedachten te wisselen over \'Good Veterinary Practice\'
temeer daar dit niet alleen dierenartsen aangaat, maar ook diergeneesmiddelen-
fabrikanten alsook de overheid en de Faculteit Diergeneeskunde. Alhoewel de
term \'Good Veterinary Practice\' zowel nationaal als internationaal de laatste tijd
veel gebruikt wordt is het menigeen niet duidelijk, wat daar precies mee bedoeld
wordt. In internationaal verband (Codex Alimentarius Commissie, EEG) is de
volgende definitie voorgesteld: \'Onder \'Good veterinary Practice\' wordt verstaan
de toepassing — volgens gebruiksvoorschrift — van door de overheid geregi-
streerde diergeneesmiddelen voor die indicaties, waarvoor zij zijn toegelaten en
waarbij rekening wordt gehouden met de residuproblematiek in voedingsmiddelen
van dierlijke oorsprong van deze middelen\'. Correcter is om nog een stapje verder
te gaan door daar aan toe te voegen: het selectief gebruik van diergeneesmiddelen
nadat de diagnose of waarschijnlijkheidsdiagnose is gesteld. Een voorbeeld moge
dit nader illustreren. Fluoroquinolonen — zoals enrofloxacine — bezitten een
bactericide werking en een zeer breed werkingsspectrum, dat onder meer Gram-
positieve en Gram-negatieve bacteriën omvat. Grootschalige preventieve en
curatieve toepassing bij pluimvee, varkens, rundvee en kleine huisdieren — door
de fabrikant gepropageerd! — lijkt uitermate onverstandig. Immers, in de laatste
decennia is gebleken dat grootschahge toepassing van antibacteriële chemo-
therapeutica leidt tot inductie van resistente mutanten.

Multiresistente E. coli, Bordetella bronchiseptica. Salmonella- en Pasteurella-
species veroorzaken dan ook regelmatig problemen in de intensieve veehouderij.
Een reclameslogan zoals; \'een kamerbreed chemotherapeuticum waarop de
dierenarts vertrouwt; er is doodgewoon geen tijd voor experimenten\', staat dan
ook haaks op de principes van \'Good Veterinary Practice\'. Het resistentieprobleem
enerzijds en het ruime arsenaal aan diergeneesmiddelen anderzijds, maken een
zorgvuldiger en meer selectief gebruik van deze middelen niet alleen noodzakelijk,
maar ook mogelijk (1). De therapeutische waarde van de fluoroquinolonen is
vooral gelegen in hun goede effectiviteit bij onder meer door Pseudomonas- en
Proteus-specïes veroorzaakte infecties.

\'Good Veterinary Practice\' is allereerst gebaseerd op een goed uitgevoerd klinisch
onderzoek resulterend in een diagnose of waarschijnlijkheidsdiagnose. Anamnese
en bedrijfsgegevens verkregen in het kader van intensieve bedrijfsbegeleiding zijn
in dit verband eveneens relevant. Verder is kennis van de pathofysiologische
processen vereist: verlopen ze acuut of chronisch, hoe ernstig is de te verwachten
schade en is naast causale therapie symptomatische en/of substitutietherapie
zinvol? Kennis van het voorkomen van pathogenen en hun waarschijnlijke
gevoeligheid voor chemotherapeutica is van belang (biostatische versus biocide
werking, resistentiepatronen, MIC-waarden etcetera), evenals kennis van het
farmacokinetische gedrag van werkzame stoffen in geneesmiddelformuleringen.
Deze laatste eigenschappen bepalen immers de toedieningswijze, de dosis, hoe
vaak het middel per dag toegediend moet worden, hoe lang de kuur moet worden
volgehouden en welke wachttermijnen eventueel in acht genomen moeten worden
in verband met slachten en de aflevering van dierlijke produkten, zoals melk en
eieren. Kennis van de intrinsieke toxiciteit van werkzame stoffen in geneesmid-
delformuleringen is gewenst in verband met contra-indicaties en eventuele
ongewenste neveneffecten, want niet alle geneesmiddelen bezitten een ruime
veiligheidsmarge. Een zekere mate van kennis van de factoren die de biologische

beschikbaarheid van diergeneesmiddelen beïnvloeden is eveneens vereist. Immers,
farmaceutische hulpstoffen, veevoeder, maar ook de plaats van injectie bij
parenterale toediening, kunnen van invloed zijn op het beoogde effect. Soms kan
het wenselijk zijn naast causale therapie ook aandacht te besteden aan sympto-
matische en/of substitutietherapie. Kennis van diergeneesmiddeleninteracties is
daarom eveneens een vereiste. \'Good Veterinary Practice\' vereist verder een
correcte omgang met diergeneesmiddelen alsook duidelijke instructies voor de
eigenaar van de dieren.

Omdat in het kader van Good Veterinary Practice de diagnostiek zo belangrijk
is, is het ontwikkelen van eenvoudige snel werkende en betrouwbare diagnostische
testen essentieel. De bevestiging van een waarschijnlijkheidsdiagnose middels
laboratoriumonderzoek door derden uitgevoerd, kost nu nog te veel tijd. Een
soortgelijke gewenste ontwikkeling geldt voor eenvoudig uit te voeren testen met
betrekking tot de opsporing van diergeneesmiddelresiduen in bijvoorbeeld urine
van behandelde dieren en uit te voeren op het betreffende bedrijf zelf. Zowel voor
het bedrijfsleven als de overheid ligt hier mijns inziens een interessant werkterrein.
Wat het gewenste inzicht in pathofysiologische processen betreft, twee min of meer
willekeurig gekozen voorbeelden ter illustratie.

Bij het rund is coliforme mastitis een ernstig ziektebeeld, gekenmerkt door
algemene ziektesymptomen, ernstige lokale ontstekingsverschijnselen met sterke
produktiederving en in een aantal gevallen zelfs met een letaal verlopende
septicemic. Bij zo\'n patiënt is de topicale toepassing van polymyxine-B zinvol,
omdat dit antibioticum biocide werkt, resistente bacteriestammen vrijwel niet
voorkomen en het endotoxinen neutraliseert (4, 6). Endotoxinen van Gram-
negatieve bacteriën spelen in de pathogenese van E. co//-mastitis een belangrijke
rol (7). Omdat polymyxine-B vrijwel niet vanuit de uier geresorbeerd wordt,
behoeft men ook niet bang te zijn voor ongewenste neveneffecten. Bij dit soort
patiënten is verder parenterale ondersteuningstherapie zinvol. De keuze van
bijvoorbeeld gentamicine boven trimethoprim lijkt voor dit doel minder geslaagd,
ook al werkt gentamicine in principe biocide bij coliformen. Gentamicine passeert
namelijk de bloed/melk barrière bijzonder slecht en er is bovendien kans op
toxische neveneffecten. Trimethoprim is veiliger en passeert de bloed/melk
barrière bijzonder goed. Het nadeel van trimethoprim is gelegen in zijn korte
halfwaardetijd; het moet daarom enkele keren daags gegeven worden, wat niet
erg praktisch is. Nieuwere verbindingen afgeleid van trimethoprim — zoals
aditoprim en baquiloprim — hebben echter een veel langere halfwaardetijd bij
onder meer het rund (8). Men kan daarom verwachten dat deze middelen bij
coliforme mastitis een belangrijke therapeutische aanwinst zullen gaan vormen.
Het tweede voorbeeld heeft betrekking op respiratoire infecties bij varkens door
Haemophilus pleuropneumoniae, tegenwoordig ook wel genoemd Aclinobacillus
pleuropneumoniae. In een recent door collega Pijpers van de Vakgroep Bedrijfs-
diergeneeskunde en Voortplanting uitgevoerd experiment, waarbij Haemophilus-
toxinen werden toegediend, bleek op de le plaats dat de resorptie van oxytetra-
cycline na toediening op de nuchtere maag duidelijk vertraagd was. Deze
vertraging is waarschijnlijk het gevolg van verminderde maagsapsecretie en
vertraagde maagontlediging tijdens de koortsperiode (9,11).
Op de tweede plaats bleek, dat Haemophilus-ioxintn zowel de drinkwatercon-
sumptie als de voederopname verminderden (12). Wanneer een natuurlijke
Haemophilus-inïtcixe, eenzelfde klinisch beeld geeft als dat na Haemophilus-ioxinQn
toediening, dan zal het beoogde curatieve effect middels gemedicineerd drinkwater
of gemedicineerd veevoeder niet bereikt worden. De vuistregel \'Behandel de
ernstig zieke dieren individueel door middel van een injectie met een geschikt

chemotherapeuticum en zet de rest van de dieren in de koppel op gemedicineerd
voer of drinkwater\' lijkt daarom correct.

Beide voorbeelden illustreren ook dat farmacokinetische kennis van werkzame
stoffen in farmaceutische formuleringen gewenst is bij goed therapeutisch gebruik
daarvan.

In het kader van Good Veterinary Practice is inzicht in de onder praktijkomstan-
digheden optredende gevoeligheidsveranderingen van pathogene organismen ten
opzichte van chemotherapeutica van wezenlijk belang. Immers hierdoor wordt
het mogelijk farmacotherapeutische strategieën bij te stellen. Enkele jaren geleden
is door een NRLO-werkgroep met succes de standaardisatie van gevoeligheids-
bepalingen ter hand genomen, mede op aandrang van de Receptuurcommissie,
de Voedingsraad en de Gezondheidsraad (13). De nu regelmatig door de
Gezondheidsdiensten gepubliceerde overzichten geven een accurater beeld van de
zich ontwikkelende resistentiepatronen in de diverse sectoren van de intensieve
veehouderij. Andere eventueel optredende nevenwerkingen bij gebruiksdoserin-
gen van diergeneesmiddelen behoren, voorzover ze herkenbaar zijn door dier-
eigenaar en dierenarts, duidelijk vermeld te worden in de bijsluitertekst.
Om een beter inzicht in deze bijwerkingen te verkrijgen is het mijns inziens
wenselijk dat er een Bureau Bijwerkingen Diergeneesmiddelen komt, waarin
overheid, fabrikanten en andere betrokkenen nauw samenwerken. Bijwerkingen
worden nu door dierenartsen en diereigenaren doorgaans gemeld aan de betref-
fende diergeneesmiddelfabrikant of aan specialisten van de Faculteit Diergenees-
kunde, CDI of Gezondheidsdiensten en incidenteel ook aan het Nationale
Vergiftigingen Informatie Centrum. Enige coördinatie van activiteiten op dit
gebied ontbreekt nu nog.

De Bijsluiter is geen reclamefolder, maar is bedoeld ter bevordering van het
correcte gebruik van diergeneesmiddelen. Dit is temeer van belang, omdat — voor
zover ik weet — er geen of weinig onderzoek is gedaan naar de effectiviteit van
informatie-overdracht van dierenarts naar diereigenaar, noch naar de zogenaamde
\'therapietrouw\' van de eigenaar. Uit onderzoek in de humane geneeskunde is
gebleken, dat de patiënt de helft van de mondelinge informatie die hij of zij tijdens
een consult ontvangt eenvoudig weg vergeet (14). In een onderzoek naar
therapietrouw in de sector geneeskunde van gezelschapsdieren bleek — althans
in Zuid-Afrika — dat slechts een beperkt aantal diereigenaren (25%) zich aan het
voorgeschreven doseringsvoorschrift hield (15). Het merendeel van de eigenaren
meende kennelijk dat \'3 keer daags 20 mg per kg ampicilline\', hetzelfde betekende
als \'1 keer daags 60 mg per kg ampicilline\'. In het kader van Good Veterinary
Practice is de bijsluiter dus een belangrijk document. De bijsluiter dient overzich-
telijk en gestandaardiseerd naar soort gegevens in voor iedereen duidelijke
bewoordingen gesteld te zijn. Toedieningswijze(n), dosering, hoe vaak het middel
per dag gegeven moet worden, duur van de kuur en aan te houden wachttermijnen
voor de aflevering van voedingsmiddelen van dierlijke oorsprong of het moment
van slachten, dienen in relatie tot diersoort en indicatie vermeld te worden alsook
contra-indicaties, bijwerkingen bij gebruiksdosering en eventuele wisselwerkingen
met andere geneesmiddelen. Zo moet mijns inziens worden aangegeven of het
middel te zamen met veevoederadditieven, met nutritief of preventief oogmerk,
gegeven kan worden. Veevoederadditieven worden immers grootschalig toegepast.
Ook moet op de bijsluiter vermeld staan hoe er met het betreffende preparaat moet
worden omgegaan (onder meer de bewaringscondities). Vooral de diergeneesmid-
delfabrikant zal moeten zorgen voor een zodanige presentatie van zijn bijsluiter
en produkt dat het op de juiste wijze kan worden toegepast. Bij gebrekkige
informatie kan de leverancier immers worden aangesproken voor de schade die
daarop door verkeerd gebruik ontstaat.

De ingevoerde diergeneesmiddelenregistratie zal er ongetwijfeld toe leiden dat een
aantal diergeneesmiddelen uit de markt zal worden genomen. Dit zal zowel
combinatiepreparaten als enkelvoudige produkten betreffen. In het verleden zijn
veel combinatiepreparaten tot stand gekomen met het idee dat \'als een component
niet werkt dan zal de andere component het wel doen\'. In het kader van de
Diergeneesmiddelenwet moet de fabrikant nu aantonen dat de combinatie beter
werkt dan de afzonderlijke componenten. Voorwaar geen eenvoudige opdracht.
Bij een aantal oude enkelvoudige preparaten is het eveneens moeilijk om met goed
onderbouwde gegevens te komen met betrekking tot de gewenste klinische
effectiviteit. Een zekere sanering van het diergeneesmiddelenarsenaal is in de
komende jaren dan ook zeker te verwachten. Verschraling moet echter voorkomen
worden; dit gevaar geldt vooral de zogenaamde \'minor-indications\', waarbij de
verpakkings- en bijsluiterkosten, de kosten voor het opstellen van het registra-
tiedossier en de registratiekosten zelf, de baten verre overtreffen. Dit heeft
bijvoorbeeld in Denemarken er toe geleid, dat de apothekers van de Faculteit
Diergeneeskunde in Kopenhagen de handen vol hebben aan de bereiding van
zogenaamde \'orfan drugs\', een taak waarvoor ze niet primair zijn aangesteld. In
de komende jaren zal ook het aantal gepatenteerde diergeneesmiddelen gaan
afnemen, omdat er sinds enkele jaren een sterke concentrering van farmaceutische
bedrijven middels fusies aan de gang is. Deskundigen verwachten dan ook, dat
in het jaar 2000 er nog maar 4 a 6 bedrijven over zullen zijn, die aan innoverend
diergeneesmiddelonderzoek zullen doen. Dit betekent dat het percentage gene-
rieke produkten niet onaanzienlijk zal gaan stijgen. Generieke produkten zijn
onder te verdelen in drie categorieën. De eerste categorie omvat preparaten die
door een uitgekiende farmaceutische formulering farmacotherapeutisch beter zijn
dan de origineel gepatenteerde diergeneesmiddelen. De tweede categorie bestaat
uit aan de origineel gepatenteerde diergeneesmiddelen gelijkwaardige preparaten.
De derde categorie bestaat uit generieke produkten die duidelijk minderwaardig
zijn in vergelijking met de origineel gepatenteerde diergeneesmiddelen. In het
kader van Good Veterinary Practice is kwaliteitsbewaking van vooral generieke
produkten daarom onontbeerlijk. De praktizerende dierenarts zal, naast goede
kennis op het gebied van diagnostiek, de pathofysiologie, de microbiologie, de
parasitologie etcetera, over voldoende farmaceutische kennis moeten beschikken
wil hij/zij op verantwoorde wijze met diergeneesmiddelen kunnen omgaan. Dit
geldt onder meer voor: inkoop, opslag en transport van diergeneesmiddelen, als
ook de eigen bereiding van bepaalde recepturen, de fysisch-chemische verenig-
baarheid van farmaca en de toepasbaarheid van geneesmiddelen via infusievloei-
stoffen, drinkwater of veevoeder (19). De bestaande scholing en nascholing van
dierenartsen op het gebied van de veterinaire farmacie verdient in het licht van
recente maatschappelijke ontwikkelingen dan ook bijstelling. Dit geldt ook voor
het onderwijs in de farmacotherapie. Dierenartsen moeten beter getraind worden
in farmacotherapeutische strategie-ontwikkeling ter oplossing van veterinaire
problemen. Farmacotherapie omvat immers zowel de preventie van ziekten
(correct gebruik van vaccins, desinfectantia, etcetera) als de curatieve toepassing
van geneesmiddelen in de vorm van symptomatische, substitutie- en/of causale
therapie. In veie gevallen kan met een monotherapie volstaan worden; in andere
gevallen is multimedicamenteuze therapie zinvol. Ter voorkoming van ongewenste
geneesmiddelen-interacties is in deze laatste gevallen goede kennis van de
farmacotoxicodynamische en farmacotoxicokinetische eigenschappen van far-
maca vereist (17). Het probleem van zoönosen vraagt ook om effectieve strategieën
in de diergeneeskunde. Een recent voorbeeld uit de pluimveewereld kan dit
verduidelijken. In Engeland, maar ook in andere EEG staten waaronder ons land,
is er een zekere zorg te bespeuren over de toename in Salmonella enteritidis (17)
isolaten bij zowel de mens als bij pluimvee.

Virulente Salmonella enteritidis-staLmmtn kunnen bij jong pluimvee ernstige
ziektebeelden veroorzaken, waarbij de mortaliteit ongeveer 10% bedraagt. Wan-
neer dierenartsen op dit soort bedrijven allerlei chemotherapeutica gaan inzetten,
kan dit leiden tot de inductie van multiresistente stammen, een probleem dat we
in de mestkalversector reeds kennen bij andere pathogene salmonellae. Klinisch
herstelde dieren blijven vaak drager van salmonellae. Deze dieren kunnen een
infectiebron voor de mens gaan vormen middels besmet kippevlees, rauwe eieren
en voedsel, waarin deze produkten verwerkt zijn, zoals mayonaise, milk shakes,
mousse, ijs en dergelijke (17). Bij vooral de zogenaamde risicogroepen binnen de
bevolking kan de ziekte ernstige vormen aannemen. Wanneer de verwekker
multiresistent is, geeft dit ernstige curatieve problemen. Het bijtijds ontwikkelen
van een gerichte bestrijdingsstrategie is daarom in zulke gevallen noodzakelijk.
Deze kan bestaan uit: stamping out, correcte toepassing van geschikte desinfec-
tantia, het ontwikkelen van nieuwe vaccins of, wanneer chemotherapeutica
moeten worden ingezet, een selectief gebruik van bepaalde voor dit doel geschikte
biocide middelen.

Naast goede scholing en nascholing van dierenartsen op het gebied van de
veterinaire farmacie-farmacotherapie, lijkt het wenselijk ook geïnteresseerde
farmaceuten op dit terrein bij te scholen (18). Er is immers een groot tekort aan
diergeneesmiddeldeskundigen, mede doordat te weinig dierenartsen tot op heden
zich in deze richting gespecialiseerd hebben. Zowel het bedrijfsleven als de
overheid heeft dit soort deskundigen nodig, niet alleen bij de ontwikkeling van
diergeneesmiddelen, maar ook bij het opstellen en het beoordelen van diergenees-
middelen dossiers, de kwaliteitscontrole van diergeneesmiddelen en de inspectie
van veterinaire apotheken. Verder lijkt het niet onlogisch, dat de apotheker in
grote steden nauwer betrokken zal worden bij de aflevering van humane
geneesmiddelen voor gezelschapsdieren.

Tot slot lijkt de instelling van een Diergeneesmiddelencommissie zinvol, waarin alle
belanghebbende partijen participeren (18). Ik denk hierbij aan het bedrijfsleven
(FIDIN/FAGROVET), dierenartsen (KNMvD), specialisten (Faculteit Dierge-
neeskunde, CDI, RIKILT, RIVM), de overheid (Ministerie voor Volksgezond-
heid/Landbouw en Visserij) als ook aan veevoederfabrikanten. Problemen met
betrekking tot de kanalisatie van diergeneesmiddelen, farmacotherapeutische
strategieën, gemedicineerde veevoeders en het al dan niet verlenen van aange-
vraagde vergunningen kunnen in deze commissie besproken worden alvorens een
advies hierover aan de ministers wordt uitgebracht. Verder is het mijns inziens
de taak van de deskundigen om de selectieve toepasbaarheid van de diergenees-
middelen per diersoort en indicatie nader uit te werken.

Ter ondersteuning van de praktizerende dierenartsen lijkt publikatie van deze
gedetailleerde richtlijnen in bijvoorbeeld het \'Diergeneesmiddelen Repertorium\'
en de \'Antibioticum Wegwijzer\' zeer zinvol.

1. Miert ASJPAM van. Verantwoord gebruik van antimicrobiële middelen. Diergeneeskd Memo-
randum 1977; 24: 237-44.

2. Miert ASJPAM van. Antibiotics: some pharmacological and toxicological aspects. Tijdsch
Diergeneeskd 1988; 113: 89S-91Sen Dieren Arts 1989; 4: 4-17.

3. Dorrestein GM and Miert ASJPAM van. Pharmacotherapeutic aspects of medication of birds.
J Vet Pharmacol Therap 1988; 11: 33-44.

4. Miert ASJPAM van and Duin CTM van. The antipyretic effect of polymyxin-B in endotoxin-
induced fever. Vet Res Commun 1977; 1: 79-84.

5. Miert ASJPAM van and Duin CTM van. Further studies on the antipyretic action of polymyxin-B
in pyrogen-induced fever. Arzneimittel Forsch/Drug Res 1978; 28: 2246-51.

6. Verheijden JHM, Miert ASJPAM van. Schotman AJH, and Duin CTM van. Plasma zinc and
iron concentrations as measurements for evaluating the influence of endotoxin-neutralizing agents
in Escherichia co/i endotoxin-induced mastitis. Am J Vet Res 1982; 43; 724-8.

7. Verheijden JHM, Schotman AJH, and Miert ASJPAM van. Acute coliforme mastitis; Welke rol
speelt endotoxine? Vlaams Diergeneeskd Tijdschr 1980; 49; 352-9.

8. Knoppert NW, Nijmeijer SM, Duin CTM van, and Miert ASJPAM van. Some pharmacokinetic
data of aditoprim and trimethoprim in healthy and tick-borne fever infected dwarf goats. J Vet
Pharmacol Therap 1988; 11; 135-44.

9. Miert ASJPAM van and Parra DA de la. Inhibition of gastric emptying by endotoxin (bacterial
lipopolysaccharide) in conscious rats and modification of this response by drugs affecting the
autonomic nervous system. Arch Int Pharmacodyn Therap 1970; 184; 27-33.

10. Leenen FHH and Miert ASJPAM van. Inhibition of gastric secretion by bacterial lipopylosac-
charide in the rat. Eur J Pharmacol 1969; 8; 228-31.

11. Miert ASJPAM van and Duin CTM van. Endotoxin-induced inhibition of gastric emptying rate
in the rat. The effect of repeated administration and the influence of some antipyretic agents.
Arch Int Pharmacodyn Therap 1980; 246; 19-27.

13. Gezondheidsraad-Voedingsraad; Advies inzake het gebruik van antibiotica. Rapport no. 24549,
Rijswijk, 6 april 1977.

14. Ley P. Giving information to patients, in; Eiser JR, Social Psychology and Behavioral Medicine,
Wiley, New York 1982; 339-73.

15. PAO Veterinaire Farmacie en Farmacotherapie; causale therapie van pyodermie bij de hond.
OBU, Utrecht 1987.

16. Miert ASJPAM van. Multimedicamenteuze therapie; geneesmiddelcombinatiepreparaten en
combinatie van geneesmiddelpreparaten, speciaal met betrekking tot de behandeling van
infectieziekten. Tijdschr Diergeneeskd 1975; 100; 37-48 en; Voor en tegen het gebruik van
combinaties van antibiotica. Tijdschr Diergeneeskd 1976; 101; 1101-3.

17. Edel W en Visser F. Salmonella enteriticlis in Nederland. Tijdschr Diergeneeskd 1989; 114; 405-
10.

18. Miert ASJPAM van. Van materia medica tot rationele farmacotherapie. Tijdschr Diergeneeskd
1984; 109; 3-11.

19. Miert AJSPAM van. Medicated feed; problems and solutions. In; Ruckebusch Y, Toutain PL,
and Koritz GD. Veterinary Pharmacology and Toxicology, MTP Press Ltd, Lancaster 1983; 752-
7.

N.B. De door mw. drs. A. J. Schuurmans en ir. A. Smidts (Erasmus Universieit te Rotterdam) op I juni
1989 te Amsterdam tijdens het jubileumcongres van de FIDIN gehouden voordracht is door de auteurs
gesplitst in twee artikelen; \'Marketing in de dierenartspraktijk; een theoretisch kader\' en \'Empirisch
onderzoek naar de marktgerichtheid van dierenartsen in Nederland\', die in afzonderlijke afleveringen
van het Tijdschrift voor Diergeneeskunde zullen worden gepubliceerd.

In de nacht van 16 op 17 mei 1989 werd op
de BS te Wolvega een dood kalf van onge-
veer 1 jaar oud ter slachting aangeboden.

Het dier was afkomstig van de veehouder W.
Bos te Makkinga. De waarschijnlijke
doodsoorzaak zou tympanie geweest zijn.
De dienstdoende keurmeester gaf vergun-
ning tot slachten.

Op 17 mei \'s ochtends werd een vrij normaal
karkas aangetroffen. Opvallend was een
knobbel van 7 a 8 cm doorsnede bij de
borstingang. Bij nauwkeurig zoeken leken
enkele lymfeknopen aan de voorste helft
van het karkas iets vergroot.
Op sneevlakte deed de knobbel denken aan
een chronische ontsteking met hier en daar
kalkachtige haardjes.

Besloten werd het dier aan een uitgebreid
onderzoek te onderwerpen en de knobbel,
samen met enkele lymfeknopen op te sturen
naar de Gezondheidsdienst voor Dieren in
Drachten voor patholoog-anatomisch on-
derzoek.

Het uitgebreide onderzoek werd ingesteld
ondanks het feit dat het karkas zich liet
aanzien te zullen moeten afgekeurd op
grond van afwijkende consistentie (te lang
dood).

Het antibioticum- en bacteriologisch onder-
zoek verliep negatief. Bij het algemeen hi-
stologisch onderzoek door de Gezondheids-
dienst werden tuberkelbacillen gevonden en
geconcludeerd tot een infectie met Myco-
bacterium.

Voor typebepaling zou materiaal worden
opgestuurd naar het CDI in Lelystad.
Het vlees werd afgekeurd op grond van
artikel 16 van het keuringsregulaticf (Vlees-
keuringswet).

1. AfKeuring vindt plaats in alle gevallen
van mycobacteriose, met inbegrip van
tuberculose.

2. In afwijking van het bepaalde in het
eerste lid kan goedkeuring van een var-
ken volgen, indien slechts tuberculeuze
afwijkingen worden aangetroffen in de
submaxillaire lymfklieren en in de me-
senteriale lymfklieren, dan wel in één
van beide.

Bij dergelijke afwijkingen worden de
gehele kop, het maagdarmkanaal met
inbegrip van het mesenteriale vet, de
longen alsmede de lever en de bij deze
onderdelen behorende lymfklieren afge-
keurd.

3. In afwijking van het bepaalde in het
eerste lid kan in gevallen van paratuber-
culose goedkeuring volgen, indien bij de
keuring vóór het slachten geen belang-
rijke afwijkingen van de normale tempe-
ratuur is waargenomen en er geen erns-
tige algemene afwijkingen zijn in het
spier-, vet- of bindweefsel en het bacte-
riologisch onderzoek en de kook- en
braadproef negatief zijn; afwijkende ge-
deelten worden afgekeurd.

Aan de veehouder werd een bewijs van
afkeuring verstrekt, waarop als reden van
afkeuring werd vermeld; Tuberculose.

Naar aanleiding van het afkeuringsbewijs
(IKB-terugkoppeling!) vroeg de veehouder
de RVV om nadere informatie. Voor even-
tuele nadere gevolgen voor zijn veestapel
werd hij verwezen naar de Gezondheids-
dienst voor Dieren.

Bij het gesprek bleek de veehouder zijn
jonge kalveren te laten vaccineren tegen de
ziekte van Jobne (paratuberculose).

Door de Stichting Gezondheidszorg voor
Dieren wordt in een samenwerkingsverband
van het Centraal Diergeneeskundig Insti-
tuut en de Gezondheidsdiensten voor Die-
ren geëxperimenteerd met een vaccinatie
tegen de ziekte van Johne in het kader van
de bestrijding van deze ziekte. Gewerkt
wordt met een water in olie emulsie met
daarin geïnactiveerde paratuberculose bac-
teriën. Zowel het antigeen als de emulsie
geven aanzienlijke granuloom vorming (1).

De knobbel (granuloom) die bij het kalf
gevonden werd is ongetwijfeld een gevolg
van de vaccinatie. Afkeuring op grond van
de histologisch gevonden mycobacteriën is,
wel conform het keuringsregulatief, maar in
feite niet juist.

Indien bovengenoemde vaccinatie blijvend
wordt toegepast is het zinvol artikel 16 van
het keuringsregulatief-Vleeskeuringswet
aan te vullen met lid 4 luidende: In afwijking
van het bepaalde in het eerste lid kan

goedkeuring volgen indien uit de anamnese
blijkt dat het dier gevaccineerd is tegen de
ziekte van Johne.

1. Tussenrapport van de SGD Coördinattie
Werkgroep Vaccinatie ziekte van Johne, maart
1989.

(Uitgave 1989: CDI-Lelystad)
Toen op 19 september 1987 de dierenarts-patho-
loog Evert Johannes van der Molen op 41-jarige
leeftijd overleed, was hij met het onderzoek naar
de pathofysiologie van carbadox en -analoga
zover, dat dit binnen een jaar met een promotie
zou kunnen worden afgerond. Bijna alle artikelen
omtrent zijn onderzoek waren gepubliceerd of
aangeboden ter publikatie.
Als hommage aan deze goede en gewaardeerde
onderzoeker werd besloten zijn voor de disserta-
tie bestemde artikelen te bundelen in een Liber
testimonii E. J. van der Moten. Dit boekwerk werd
in een speciale zitting op 9 juni 1989 in het
Hoofdgebouw van het CDI te Lelystad gepresen-
teerd door de CDl-directie en de beide promo-
toren, prof dr. J. M. V. M. Mouwen en prof dr.
A. S. J. R A. M. van Miert. Behalve zijn
echtgenote, kinderen en naaste familieleden was
een groot aantal medewerkers, vrienden en be-
kenden hierbij aanwezig. De posthume bekroning
van het speurwerk van de voorafgaande jaren
heeft voor de nabestaanden grote betekenis ge-
had, hetgeen het verdriet over het ontijdig verlies
van een dierbaar mens moet hebben verzacht.
Om een impressie te geven van de omvang van
zijn werkzaamheden is in het 11 artikelen tellende
boekwerk over de toxicologische pathologie van
quinoxaline-di-N-oxyde bevattende voederaddi-
tieven voor jonge biggen ook een publikatielijst
opgenomen van de overige researchonderwerpen.
Uit een totaal van 37 overige artikelen over zeer
uiteenlopende onderwerpen blijkt zijn enorme
inzet en betrokkenheid bij het vakgebied van de
veterinaire pathologie. Zo teruggetrokken als hij
soms kon zijn in zijn werkomgeving, zo extrovert
was hij op het terrein van het publiceren!
Met betrekking tot de inhoud van het boek het
volgende:

De nadelige effecten van diverse overdoseringen
van carbadox bij biggen worden beschreven op
klinisch, pathomorfologisch en -fysiologisch
niveau. Hij nam specifieke laesies waar in de zona
glomerulosa van de bijnier en tezamen met
klinisch-chemische veranderingen in het bloed
concludeerde hij tot een gestoorde aldosteronpro-
duktie, dan wel -afgifte, in het dier en als gevolg
daarvan een gestoorde water- en zouthuishou-
ding. Het antidiarree-effect bij hogere doseringen
van carbadox bleek vooral een toxische achter-
grond te hebben als gevolg waarvan duidelijke
groeivertragingen bij de hoogste doses ook sterfte
optraden. In deze laatste groep waren de cellen
in de zona glomerulosa uitgeput met daaromheen
tekenen van necrosis en ontsteking.
Als gevolg van deze resultaten zijn ook enkele
analoga van carbadox bestudeerd, zoals olaquin-
dox en cyadox. In de overeenkomstige concentra-
tie-range als van carbadox bleek olaquindox even
toxisch, terwijl cyadox geen specifieke laesies liet
zien. In hoeverre cyadox farmacologisch even
effectief is in lagere doseringen als carbadox is in
dit kader niet onderzocht.
De carbadoxonderzoekingen bij het CDI zijn
inmiddels in een afrondende fase gekomen. Het
kritische geluid van een groep onderzoekers,
waaronder E. J. van der Molen, in verband met
de kwaliteit van het diergeneesmiddel(-gebruik)
heeft niet voor niets geklonken. Diverse aanbe-
velingen zijn inmiddels in het beleid verwerkt.

Hans Hinrich Samsbraus (Uitgeverij Terra)
De atlas van huisdierrassen is een handzaam,
stevig en mooi uitgevoerd, 270 pagina\'s tellend
boekje. Het bevat van de meeste Europese grote
landbouwhuisdierrassen goede afbeeldingen, alle
in kleur, en informatieve en overzichtelijke be-
schrijvingen. Ondanks het feit, dat de samenstel-
ler in het voorwoord beweert dat hij zich georiën-
teerd heeft op West-Europa, komen de Duitse en
Centraal-Europese rassen veel uitvoeriger aan
bod dan de overige. Vooral in de meer algemeen
samengestelde hoofdstukken, gewijd aan scha-
pen, geiten, runderen, varkens en paarden, is dit
zeer opvallend: de kennis of de bevoegdheden van
de vertalers hield hier blijkbaar op. Nederland is
gelukkig goed vertegenwoordigd. De algemene
inleiding over domesticatie, de verscheidenheid
aan rassen, fokkerij en de betekenis van de
veehouderij is goed.

De liefhebber van het kleinvee zal er weinig van
zijn gading vinden; slechts 17 pagina\'s zijn uitge-
trokken voor konijnen, kippen, kalkoenen, parel-
hoenders, ganzen, eenden en duiven.
Deze boekbespreking zou onvolledig zijn geweest
zonder de vermelding, dat de \'Atlas der huisdier-
rassen\' een uitermate bruikbaar werkje is voor
allen geïnteresseerd in de gevarieerdheid van het
Europees landbouwhuisdierbestand.

MacEwen EG, Kurzman ID, Rosenthal RC,
Smith, BW, Manley PA, Roush JK, and
Howard PE. Therapy for osteosarcoma in
dogs with intravenous injection of lipo-
some-encapsulated muramyl tripeptide.
JNCI 1989; 81 (12): 935-8.

Het osteosarcoom van de hond (en de mens)
heeft een slechte prognose vanwege de vroeg
optredende metastasen, vooral naar de lon-
gen.

Bij experimenten met knaagdieren en onder
andere op gekweekte honde-osteosarcoom-
cellen is gebleken dat macrofagen geacti-
veerd kunnen worden door bepaalde stof-
fen. Een van deze stoffen is het MTP-PE
(een muramyl tripeptide variant) dat in
liposomen (microscopisch kleine membra-
nen van fosfolipiden) werd ingesloten waar-
door in het lichaam een geleidelijke \'release\'
plaats vindt.

Bij honden met osteosarcoom werd een
dubbelblinde studie verricht.
Veertien honden werden behandeld met
amputatie, gevolgd door 16 intraveneuze
injecties met MTP in liposomen (tweemaal
per week, gedurende 8 weken). Dertien
andere honden met osteosarcomen werden
behandeld met amputatie en i.v.-toediening
van lege liposomen. De eerste groep had een
significant betere overleving (gemiddeld 222
dagen) vergeleken met de controlegroep
(gemiddeld 77 dagen). In de proefgroep
(MTP) overleefden twee honden zonder
metastasen meer dan twee jaar na amputa-
tie. Desalniettemin was 50% van de honden
binnen 8 maanden dood.
De nieuwe therapie kan mogelijk met an-
dere modaliteiten worden gecombineerd.

Chevalier-Clément F. Pregnancy Loss in the
Mare. Animal Reproduction Science 1989;
20: 231-44.

De schrijver onderzocht het optreden van
embryonale sterfte (e.s.) en abortus bij 3740
drachtige merries. De doelstellingen van het
onderzoek waren: het vaststellen van de
frequentie van e.s. en abortus, na te gaan in
hoeverre er verschillen bestonden tussen de
gebruikte hengsten en vast te stellen welke
factoren bij de merrie een rol spelen bij het
onstaan van e.s. en abortus.

Alle merries werden zowel op de 22e dag als
op de 44e dag van de graviditeit door middel
van echografie onderzocht. Daarnaast werd
nagegaan hoeveel merries aborteerden en
wanneer de merries veulenden.

— merries met endometriumcysten ver-
toonden 24% e.s.; het abortus percentage
was bij deze dieren niet verhoogd;

— bij 278 merries werd op dag 22 een
tweeling gevonden. Bij 10% trad e.s. op voor
dag 44. Bij 60% werd één vrucht geresor-
beerd, voor dag 44 waarna bij 14% alsnog
de 2e vrucht werd geaborteerd. Bij 30% trad
geen resorptie op voor dag 44, doch later
werd hiervan 53% geaborteerd. Bij 113
merries werd getracht één van de embryo\'s
kapot te knijpen op dag 22. Dit resulteerde
in resorptie van het overblijvende embryo in
20% van de gevallen en in abortus in 24%
van de gevallen;

— tussen de hengsten bleken geen verschil-
len te bestaan wat optreden van e.s. of
abortus betreft;

— de leeftijd van de merrie bleek een grote
invloed te hebben op het voorkomen van
e.s. en abortus. Bij merries jonger dan 5 jaar
bedroegen beide percentages respectievelijk
5 en 7%. Bij merries ouder dan 18 jaar was
dit respectievelijk 15 en 16%;

— bij merries, gedekt in de veulenoestrus
lag het percentage geresorbeerdc embryo\'s
3% hoger dan bij de merries die later waren
gedekt. Het verschil in abortuspercentage
bedroeg 4% ten nadele van de in de veulen-
oestrus gedekte merries.

De auteur concludeert dat het stuk knijpen
van één van de 2 embryo\'s van een tweeling
vrij slechte resultaten geeft. Hij geeft de
voorkeur aan het toedienen van prosta-
glandinen, mits de merrie in de eerste helft
van het dekseizoen is bevrucht.

Fox LK and Hancock DD. Effect of Segre-
gation on Prevention of Intramammary
Infections. J Dairy Sci 1989; 72: 540-4.
Schrijvers onderzochten in hoeverre het
gescheiden melken van koeien met mastitis
het aantal nieuwe mastitisgevallen kan ver-
minderen.

Het onderzoek werd verricht op 9 bedrijven
met in totaal 800 koeien en duurde 1 jaar.
Vijf bedrijven werden in de controlegroep
geplaatst en 4 in de proefgroep. Op alle
bedrijven was de melkmachine in orde, was
de hygiëne uitstekend (met tepeldippen) en
werden de koeien met antibiotica droogge-
zet. In de proefgroep werden de geïnfec-
teerde koeien gemolken, nadat de niet-
geïnfecteerde waren gemolken.
De bedrijven bleken vrijwel uitsluitend met
Staphylococcus aureus te zijn besmet. De
gemiddelde incidentie van door coagulase
positieve S. aureus veroorzaakte nieuwe
infecties was gedurende het experiment in de
proefgroep 3,7 en in de controlegroep 4,3
gevallen per 100 koeien per maand.
De gemiddelde prevalentie van 5. aureus-
infecties daalde tijdens het experiment in de
proefgroep van 33,7 naar 21,5% en in de
controlegroep van 25,3 naar 15,0%. Tijdens
de onderzoeksperiode bleek dat veel met 5.
aureui-geïnfecteerde koeien door de vee-
houders vrij snel werden opgeruimd.
Uit bovenstaande resultaten blijkt dat het
gescheiden melken van geïnfecteerde en
niet-geïnfecteerde koeien geen succes heeft
gehad. Mogelijk is dit veroorzaakt door het
feit dat op de onderzochte bedrijven al een
zeer goede hygiëne werd toegepast en geïn-
fecteerde koeien snel werden opgeruimd.
Het is mogelijk dat op dergelijke bedrijven
gescheiden melken geen extra effect meer
heeft op de preventie van S. aureus-Mscüss.

Nielsen TK, Wolstrup C, Schirmer AL,
Jensen PT. Mulberry heart disease in young
pigs without vitamine E and seleniumdefi-
ciency. Vet Rec 1989; 124: 535-7.

In de literatuur wordt \'mulberry heart
disease\' (MHD) geassocieerd met een tekort
aan selenium (Se) en/of vitamine E. De
auteurs constateerden echter dat de inciden-
tie van MHD op het National Veterinary

Laboratory in Denemarken onveranderd
bleef ondanks toevoegingen van extra Se en
vitamine E door het voer.
In een periode van 3 jaar werd de Se- en
vitamine E-concentratie in lever en hart-
weefsel bepaald van 33 biggen met het
karakteristieke sectiebeeld van MHD. Ter
controle werden de Se- en vitamineconcen-
traties in lever en hartweefsel ook bepaald
bij 21 biggen van dezelfde leeftijd die plot-
seling dood waren gegaan en bij sectie een
sepsisbeeld of enteritis hadden.
Tussen de beide groepen werden geen sig-
nificante verschillen gevonden in de concen-
traties Se en vitamine E in lever en hartweef-
sel. De Se- en vitamine E-status van alle
biggen die in dit onderzoek ter sectie werden
aangeboden leek voldoende. De auteurs
concluderen dat de pathologische verande-
ringen in de weefsels bij MHD niet slechts
veroorzaakt kunnen worden door een sim-
pele deficiëntie van Se en/of vitamine E.

Voedingsmiddelenhygiëne
Salmonella, Listeria en Yersinia spp. in
zuivelfabrieken

Gabis DA, Flowers RS, Evanson D, and
Faust RE. A Survey of 18 Dry dairy Product
Processing Plant Environments for Sal-
monella, Listeria and Yersinia. J Fd. Protect
1989; 52: 122-4.

De auteurs onderzochten 402 monsters af-
komstig van 18 fabrieken in Illinois USA op
het voorkomen van Listeria spp., 245 daar-
van eveneens op het voorkomen van Sal-
monella spp. en 312 op Yersinia spp. Uit 3
monsters afkomstig uit 3 bedrijven werd een
Salmonella- en uit 2 monsters uit 2 bedrijven
een Lisleria-siam geïsoleerd. Yersiniae wer-
den niet gevonden. Vier van de 5 positieve
monsters werden genomen uit een afvoer,
het 5e uit een filter voor een droogtoren.
(Deze bevindingen zijn niet erg verwonder-
lijk. Het onderzoek is waarschijnlijk ingege-
ven door een aantal nogal in het oog lo-
pende voedselvergiftigingen in het recente
verleden. De resultaten illustreren we-
derom, dat poedervormige melkprodukten
niet steriel behoeven te zijn en als veilig
mogen worden beschouwd. De daarvan
afkomstige gereconstrueerde produkten be-
horen daarom voor het gebruik een kiem-
reducerende behandeling te ondergaan, ze-
ker indien zij voor de voeding van
risicogroepen worden gebruikt; Ref.)

Naar aanleiding van de discussie in hei
Tijdschrift voor Diergeneesl<unde
over het middel Arthroluxyl®, waarbij
vooral de therapeutsche resultaten in
het geding waren, heeft drs. E. Teske
van de Vakgroep Geneeskunde van
Gezelschapsdieren onderstaand arti-
kel ter plaatsing aangeboden.
Dit artikel is afkomstig uit de proceed-
ings van de eerste Studiedag van de
Studievereniging voor Veterinaire Epi-
demiologie en Economie (VEEC) van
14 december 1988: 44-52.
De Redactie dankt collega Teske voor
zijn waardevolle bijdrage waarin op
systematische wijze wordt uiteengezet
hoe therapeutische experimenten die-
nen te worden opgezet, begeleid, be-
oordeeld en gepubliceerd.

Jaarlijks komen er veel nieuwe medicijnen op
de markt en worden er nieuwe therapeutische
regimes ontwikkeld. Veelal moeten de werking
en de veiligheid hiervan nog bewezen worden.
In dit artikel wordt nader ingegaan op de
noodzaak van het uitvoeren van therapeuti-
sche experimenten. Een indeling van verschil-
lende klassen therapeutische experimenten
wordt gepresenteerd. Tevens wordt aandacht
gegeven aan het ontwerp, de uitvoering en de
gegevens analyse van gerandomizeerde ge-
controleerde therapeutische experimenten.

Jaarlijks worden vele nieuwe medicamen-
teuze-, chirurgische-, radiotherapeutische-
en fysiotherapeutische behandelingsstrate-
gieën ontworpen. Een goede evaluatie naar
de werkzaamheid en bijwerkingen van deze
nieuwe therapieën kan niet zonder een kli-
nisch wetenschappelijk onderzoek. Dit on-
derzoek gebeurt in de vorm van clinical
trials, in het Nederlands ook wel therapeu-
tische experimenten genoemd. Onder de
term \'clinical trial\' valt elke vorm van
gepland experiment met patiënten, welke
ontworpen is om de meest geschikte behan-
deling te ontdekken voor toekomstige pa-
tiënten met een bepaalde ziekte. In het

algemeen vallen retrospectieve studies niet
onder clinical trials.
Soorten clinical trials

Het meest karakteristieke van een clinical
trial is dat het resultaat van een beperkte
groep patiënten gebruikt wordt om een
behandelingsschema aan te passen voor de
algemene populatie van patiënten met een
bepaalde aandoening die in de toekomst
behandeling nodig hebben. Het is dan ook
belangrijk om de patiënten in het experi-
ment zo goed mogelijk te definiëren en
representatief te laten zijn voor de doel-
groep. Meestal betreffen clinical trials de
evaluatie van medicijnen. Een clinical trial
kan echter ook inhouden de evaluatie van
een bepaalde chirurgische handeling (bijv.
noodzaak van maagfixatie na een maagtor-
sie bij de hond), nieuwe radiotherapeutische
behandelingen, wel of niet postoperatief
radiotherapie en het verschil poliklinische
behandeling of behandeling tijdens opname
in het ziekenhuis.

Zoals reeds vermeld bestaat het merendeel
van de clinical trials uit experimenten met
medicijnen. Deze medicamenteuze experi-
menten zijn in vier fasen onder te verdelen.

Hierin wordt niet gekeken naar de effecti-
viteit van het medicijn, maar naar de klini-
sche farmacologie en toxiciteit (\'dose fin-
ding studies\') van het medicijn. Het betreft
veelal studies met kleine aantallen patiënten
(20-60) en in de oncologie vaak met \'uitbe-
handelde\' patiënten. Ook kunnen gezonde
vrijwilligers, of proefdieren in de dierge-
neeskunde, gebruikt worden.
Fase 2 trials

Dit zijn studies op betrekkelijk kleine
schaal, waarbij de effectiviteit en toxische
bijwerkingen centraal staan. De studies
worden gedaan bij patiënten met een be-
paalde aandoening (dit in tegenstelling tot
patiënten uit fase 1 trials). Door middel van
deze fase 2 onderzoeken worden die midde-
len eruit gehaald die geen of onvoldoende
werking hebben.

In deze studies wordt de nieuwe therapie
vergeleken met een bestaande standaard
therapie voor een bepaalde aandoening.
Deze studies worden gekenmerkt door de
aanwezigheid van een controlegroep. Indien
een standaard therapie niet bestaat (bijv. bij
AIDS anno 1988), wordt een onbehandelde
(placebo) groep als controlegroep genomen.
Voor deze experimenten zijn vaak grote

aantallen patiënten (600-1000) nodig om
een klein verschil in effectiviteit te kunnen
opsporen.

De medicijnen die in deze trials onderzocht
worden zijn reeds commercieel verkrijgbaar
en in standaard therapie protocollen opge-
nomen. In fase 4 onderzoeken worden zeld-
zame bijwerkingen en lange termijn effecten
geregistreerd.

De grote aantallen patiënten, die vooral in
fase 3 en 4 trials nodig zijn, zullen in de
diergeneeskunde (en vooral bij de gezel-
schapsdieren) zelden of nooit gehaald wor-
den. Dit betekent automatisch dat alleen
grote verschillen in effectiviteit opgemerkt
kunnen worden.

Uitvoeren van een clinical trial
Fase 3 trials zijn per definitie experimenten
met een controlegroep. Deze controlegroep
kan de meest gangbare therapie zijn, of een
andere experimentele therapie of een met
een placebo behandelde groep. Bij het uit-
voeren van een clinical trial zijn ruwweg de
volgende stappen aan te geven:

— Maken van een protocol betreffende de
opzet en uitvoering van het experiment.

In de opzet van een clinical trial staat het
protocol centraal. In dit protocol moeten de
doelstellingen, de theoretische achtergrond
en motivatie van het gekozen experiment
model duidelijk uiteengezet worden. Daar-
naast dient het gedetaileerde uitwerkingen
voor iedere individuele patiënt te bevatten.
Waarom zo\'n gedetaileerd protocol? De
praktijk leert dat de meest briljant opgezette
clinical trials kunnen mislukken door een
slecht geformuleerd protocol. Hiervoor zijn
meerdere redenen op te geven. Vaak zijn er
naast de bedenker van het protocol meer-
dere clinici bij het experiment betrokken.
Soms zelfs over diverse klinieken verspreid.
Indien dan niet alles duidelijk geregeld in
een protocol staat zal een ieder de verschil-
lende criteria (zoals in- en uitsluitingscrite-
ria, mate van respons en toxiciteit) op een
andere manier beoordelen. Daarnaast du-
ren de meeste trials diverse jaren en de
behandeling van de eerste en de laatste
patiënt dient niet te verschillen. Bovendien
moet de mogelijkheid bestaan de trial met
behulp van het protocol elders te herhalen.
De volgende richtlijnen kunnen bij het op-
zetten van een protocol gebruikt worden:

In dit hoofdstuk moet de achtergrond en de
reden voor het experiment gegeven worden
en moet de noodzaak voor de studie duide-
lijk naar voren komen. Een uitgebreid lite-
ratuur-overzicht van ziekte en therapiemo-
gelijkheden worden hierin vermeldt.

De doelstellingen van het experiment moe-
ten duidelijk afzonderlijk vermeld worden
tezamen met de criteria, welke gebruikt
zullen worden om de therapie te evalueren
(bijv. respons percentage, ziektevrij inter-
val, overleving of toxiciteit).

De groep patiënten, die voor de clinical trial
in aanmerking komt, moet vrij nauwkeurig
omschreven worden aan de hand van zoge-
naamde in- en uitsluitingscriteria. Voorbeel-
den van dit soort criteria zijn:

— Definitie van de experiment groepen
(armen). Naast de arm met de nieuwe the-
rapie wordt ook de controle arm genoemd.
Dit kan een standaard therapie zijn, maar
eventueel bij ontbreken van een standaard
therapie een andere experimente therapie of
toediening van een placebo.

— De manier van registreren of randomi-
zeren van patiënten. Onder randomizeren
wordt verstaan het door het toeval laten
bepalen in welke experiment arm de patiënt
terecht komt. Hiervoor zijn verschillende
methoden ontwikkeld (computerprogram-
ma\'s, verzegelde enveloppen, tabellen met
toevalsgetallen). Het randomizeren gebeurt
nadat de patiënt/eigenaar op de hoogte is
gebracht van verschillende aspecten van de
trial en zijn medewerking heeft toegezegd
(informed consent). Dit gebeurt om selectie
bias te voorkomen.

— Indien vooraf bekend is dat bepaalde
factoren het resultaat van het experiment
kunnen beïnvloeden, is het gewenst deze
variabelen vooraf evenredig over de diverse
experiment armen te verdelen. Dit proces

wordt stratificatie genoemd. Nadat een pa-
tiënt met zo\'n factor in een \'stratum\' is
ingedeeld, wordt hij over de verschillende
experiment armen gerandomizeerd.

— Het al of niet dubbelblind laten zijn van
de trial. Voorkennis van de therapie kan bij
de onderzoeker beïnvloeding van de beoor-
deling van het effect van de therapie geven.
Ook de benadering van een \'experimentele\'
patiënt door de (dieren)arts kan anders zijn
dan van een \'controle\' patiënt. Daarnaast
kunnen patiënten/eigenaren bij voorkennis
van eventuele bijwerkingen en mogelijke
(in)effectiviteit hun houding ten opzichte
van de therapie laten beïnvloeden. Indien
mogelijk, is het daarom altijd te prefereren
een studie dubbelblind te laten uitvoeren,
zodat noch de behandelend arts noch de
patiënt/eigenaar op de hoogte is van welke
therapie gegeven wordt.

— De minimale en maximale therapie
duur, wat de doen met de patiënt als deze
off-study gaat, frequentie van follow-up en
de duur van het experiment.

De dosering, frequentie, manier van toedie-
ning en therapieduur moeten duidelijk ver-
meld worden. Bij chirurgische experimenten
moet een uitgebreide beschrijving van de te
volgen techniek gegeven worden.
De meest voorkomende bijwerkingen moe-
ten aangegeven worden, alsmede een
schema om deze bijwerkingen te kunnen
controleren. Daarnaast moet aangegeven
worden wat men bij eventuele bijwerkingen
moet doen (bijv. reductie van dosering,
toediening van andere medicijnen of zelfs
stoppen van het experiment).

De benodigde patiëntinformatie voordat
men aan het experiment begint, alsmede de
verlangde gegevens tijdens het experiment
en de tijdstippen waarop deze verzameld
dienen te worden, behoren hier beschreven
te worden (bijv. signalement, klinische be-
vindingen, laboratoriumuitslagen, radiolo-
gisch onderzoek, stagering, TNM classifica-
tie en performance status).

De criteria om de therapie armen te evalu-
eren moeten goed omschreven worden. Be-
grippen als partiële en complete regressie,
progressie, overleving, ziektevrij interval,
vroege sterfte en sterfte tengevolge van
toxiciteit dienen hier gedefinieerd te wor-
den, alsmede het tijdstip waarop de evalu-
atie moet plaats vinden.

Kopieën van formulieren, die gebruikt wor-
den voor het verzamelen van data en infor-
matie wanneer en hoe vaak deze formulie-
ren ingevuld moeten worden, kunnen in
deze sectie ondergebracht worden.

9. Statistische overwegingen
Afhankelijk van het te verwachten verschil
in effectiviteit van therapie kan met behulp
van het geschatte aantal aan het experiment
meewerkende patiënten per jaar een bereke-
ning gemaakt worden over het totaal aantal
patiënten nodig voor de clinical trial en de
totale duur van het experiment. Voor de
hiervoor noodzakelijke statistische metho-
den wordt verwezen naar de handboeken.
Daarnaast kan beschreven worden hoe de
bij het experiment verkregen gegevens ge-
analyseerd zullen worden en of er interim
analyses gemaakt zullen worden, en zo ja,
hoe vaak.

Hierin worden vermeld de namen en adres-
sen van de studiecoördinator, de leden van
het protocol committee, de datamanager en
de statisticus. Ook kunnen de participe-
rende klinieken met hun hoofdonderzoeker
hier vermeld worden.

Voorbeelden van bijlagen zijn het gebruikte
stageringsysteem, de performance scale, to-
xiciteits stagering en medicijn informatie.
Het is belangrijk om gedurende het uitvoe-
ren van de trial de gegevens tijdig te verza-
melen en te verwerken. Hierdoor wordt het
mogelijk om afwijkingen van het protocol
snel op te sporen en bij te sturen. Ook
heftige, onverwachte, toxische bijwerkingen
van de medicijnen kunnen zo opgemerkt
worden, wat aanleiding kan zijn om de
doseringen aan te passen of zelfs de trial te
stoppen. Daarnaast is het tevens mogelijk
om interimanalyses uit te voeren. De voor-
naamste reden voor het uitvoeren van inte-
rimanalyses is het ethische aspect van hel
onthouden aan een patiënt van een behan-
deling die duidelijk beter is. Door de uit-
komst van een interimanalyse kan besloten
worden een trial te stoppen. Inlerimanalyses
kunnen slechts uitgevoerd worden, indien
hiermee bij het opstellen van het protocol
rekening is gehouden en tevens de momen-
ten, waarop ze plaats moeten vinden, vast-
gelegd zijn. Bij het uitvoeren van meerdere
interimanalyses dient het niveau van signi-
ficantie aangepast te worden ter voorko-
ming van fout-positieve testresultaten. Be-

halve de statistische significantie spelen ook
factoren als grootte van het verschil in
effectiviteit, kosten, gemak van toediening
en beantwoording van andere vraagstellin-
gen een rol. Daarom dient men reeds van
te voren aan te geven op grond van welke
stopregels men kan besluiten een trial tus-
sentijds te beëindigen.

Na het uitvoeren van de trial zullen de
gegevens verder verwerkt moeten worden en
de resultaten beoordeeld. Men moet reke-
ning houden met het gegeven dat bij een
clinical trial altijd patiënten afvallen. Rede-
nen hiervoor kunnen zijn het onterecht
toelaten van patiënten in de trial, te veel
protocol afwijkingen, het terugtrekken van
patiënten uit het experiment of sterfte door
andere oorzaken dan de aandoening waar-
voor de patiënt in de trial behandeld wordt.
Het is belangrijk om bij de verwerking van
de data overzicht te houden welke gegevens
belangrijk zijn voor het beantwoorden van
de primaire doelstellingen, en welke voor
■secundaire vraagstellingen van belang zijn.
De beschikbare data hebben meestal betrek-
king op de therapierespons en op progno-
stische factoren. Voor de toetsing van prog-
nostische factoren wordt verwezen naar de
in de literatuurlijst genoemde handboeken.
De responsdata kunnen in drie verschil-
lende typen worden onderverdeeld:

a. Kwalitatieve data. Dit kunnen gegevens
zijn met een dichotome schaalverdeling
(therapie succes, ja/nee) of met een
ordinale of semikwantitatieve schaal-
verdeling (bijv. bij de evaluade van
chemotherapie: complete remissie, par-
tiële remissie, geen verandering en pro-
grassie).

b. Kwantitatieve data. Voorbeelden hier-
van zijn verschil in bloeddruk voor en
na therapie en beïnvloeding leucocyten
in het bloed tijdens chemotherapie.

c. Tijdsduur tot een bepaalde gebeurtenis.
Hieronder vallen begrippen als ziekte-
vrij interval, remissieduren en overle-
vingstijden.

Voor statistische toetsing heeft elk bovenge-
noemd type data zijn eigen specifieke bena-
dering. Zo zal bij kwalitatieve data vaak
chikwadraat toetsen gebruikt worden, bij
kwantitatieve data t-toetsen en Wilcoxon
toetsen en bij tijdsduren tot een bepaalde
gebeurtenis logrank testen. Het is zinvol om
bij de vermelding van de resultaten niet
alleen de mate van significantie op te geven,
maar ook een aanduiding van het verschil
geven (bijv. door het gebruik van betrouw-
baarheids intervallen). Het is immers moge-
lijk dat een therapie significant verschilt van
een andere therapie, terwijl het werkelijke
verschil slechts minimaal is en de therapie
zelfs vele andere nadelen kan hebben.
Publikatie van de resultaten
Het belangrijkste doel van een clinical trial
is om de therapie kennis van een bepaald
ziektebeeld te vergroten. Het is daarom
belangrijk dat de resultaten van een clinical
trial worden gepubliceerd. Er is echter een
trend om alleen positieve resultaten te pu-
bliceren. Als een trial faalt om een therapie
verschil aan te geven verliezen de organisa-
toren van de trial vaak de belangstelling om
de resultaten in een publikatievorm te pre-
senteren. Aan de andere kant zijn redacteu-
ren van medische tijdschriften eerder gene-
gen om positieve trial resultaten in hun
tijdschrift te publiceren. Desondanks zou
het een goede zaak zijn als alle resultaten
van goed opgezette en uitgevoerde clinical
trials gepubliceerd zouden worden. In de
Diergeneeskunde zijn clinical trials nog te
weinig frequent voorkomend.
De humaan medische tijdschriften zijn de
laatste jaren kritisch geworden wat betreft
de opzet van therapeutische experimenten
en analyse van de verkregen resultaten. Het
is te hopen dat veterinaire tijdschriften deze
kritische houding wat betreft de evaluatie
van nieuwe therapieën zullen overnemen.

1. Ellenberg SS and Eisenberger MA. An effi-
cient design for phase III studies of combi-
nation chemotherapies. Cancer Treatment
Reports 1985; 69; 1147-52.

2. Meche EGA van der, Putten WLJ van en
Schmitz PIM. Clinical trials. PAOG cursus
Biostatistiek voor Medische Research en
praktijk. Utrecht, 1987.

3. Pocock SJ. Clinical trials. A practical ap-
proach. John Wiley & Son, Chichester, 1983.

4. Simon R, Wittes RE, and Ellenberg SS.
Randomized phase II clinical trials. Cancer
Treatment Reports 1985; 69: 1375-81.

5. WHO Handbook for reporting results of
cancer treatment. Neoplasma 1980; 27 (no,
5): 607-19.

6. Wulff HR. Principes van klinisch denken en
handelen, Bohn, Scheltema & Holkema,
Utrecht, 1980.

Uit onderzoek is gebleken dat de prognose
van de meeste mammacarcinomen van de
kat slecht is. Locaal recidief en metastase-
ring treden veelvuldig op. Blijkbaar zijn al
vroegtijdig tumorcellen aanwezig in met
name de longen.

Recent zijn er middelen beschikbaar geko-
men, waardoor het immunologische appa-
raat sterk wordt gestimuleerd. Een van deze
stoffen, het IL2, bleek bij intratumorale
toediening het oogcarcinoom van het rund
in een aantal gevallen tot gehele of gedeel-
telijke verdwijning te brengen. Er traden
geen toxische bijverschijnselen op.
Doel van het te starten onderzoek is na te
gaan of door middel van intratumorale
toediening van IL2 locale recidieven van
mammacarcinomen van de kat verdwijnen,
respectievelijk verkleinen.
Wij zoeken de medewerking van praktici
om bij 5 katten een nogal uitgebreide studie
betreffende genoemde therapie uit te voe-
ren. Vereisten zijn: een coöperatieve eige-
naar, een kat in redelijke conditie met locaal
recidief van eerder geopereerd (en liefst
histologisch onderzocht) mammacarci-
noom. Het IL2 en het behandelingsprotocol
zullen op verzoek worden geleverd door drs.
V. P. M. G. Rutten.

Drs. V. P. M. G. Rutten, Vakgroep Infectie-
ziekten en Immunologie, Afdeling Immu-
nologie, Faculteit der Diergeneeskunde,
Yalelaan 1, 3508 TD Utrecht. Tel. 030-
532433/4882.

Prof. dr. W. Mi,sdorp, Vakgroepen Gezel-
schapsdieren en Pathologie, Faculteit der
Diergeneeskunde, Yalelaan 1, 3508 TD
Utrecht.

Regelmatig ontvangen dierenartsen van hun
vroegere middelbare school, of een school
in de omgeving van hun praktijk (soms ook
de school van de eigen kinderen) het verzoek
iets te komen vertellen over het beroep van
dierenarts en de daarvoor gevolgde oplei-
ding.

Overkomt dit u, belt u dan even naar de
Faculteit. Wij beschikken over uitstekend
voorlichtingsmateriaal, aangepast aan de
huidige omstandigheden en wetgeving. Veel
informatie over toelating, loting, inschrij-
vingsduur, opbouw van de studie, vakken
en beroepsmogelijkheden.

Wij sturen u de brochure kosteloos en per
omgaande toe. Zo bent u in staat de juiste
informatie te verstrekken.

Namens de Facultaire Commissie Studie-
voorlichting en Introductie, mevr. J. M.
Bakker, secretaris, tel. 030-534865/534866.

Op dinsdag 13 februari a.s. organiseert de
Werkgroep Veterinaire Kynologie een le-
zing met als onderwerp: \'De Herdershond
als herdershond\'. De sprekers op deze
avond zijn drs. A. van der Molen, dierenarts
en voorzitter van de URV, de heer F Cra-
mer, voorzitter van de Border Collie Club
Nederland en mevr. A. van Inge, zij was tot
voor kort schaapherder.
Er zal onder andere gesproken worden over
het gebruik van verschillende rassen, de
africhting, het fokken en het dagelijks om-
gaan van de hond met de kudde. Tevens zal
getracht worden een demonstratie te hou-
den. De mogelijkheid hiertoe staat nog
open.

De lezing wordt gehouden in de collegezaal
van de Kliniek voor Gezelschapsdieren van
de Faculteit Diergeneeskunde. Deze staat
op het Universiteitscomplex De Uithof bij
Utrecht.

Het belooft zeer interessant te worden. De
aanvangstijd is 19.45 uur (de toegang is
gratis). U bent van harte welkom.

Het relativerende artikel van collega Frens
in het Tijdschrift voor Diergeneeslcunde afle-
vering 1, 1990, vraagt om een kanttekening.

Temeer omdat hijzelf stelt: \'Watje ook zegt
er is altijd wel iemand te vinden om het
verkeerd uit te leggen\'. Vandaar deze bij-
drage om het goed uit te leggen, althans te
proberen. Analyseren alleen is niet vol-
doende. Men moet ook proberen een oplos-
sing aan te dragen. En dat kan natuurlijk
bewust verkeerd uitgelegd worden.
Om het heden te begrijpen en daarmede op
de toekomst in te spelen moet je de historie
kennen. Dat is niet alleen een oude politieke
wijsheid maar geldt voor vele andere zaken
ook. Ik kom daarop omdat ik aangenaam
verrast was toen bij het 25-jarig jubileum
van de FIDIN, de secretaris van deze orga-
nisatie mij vroeg om gedurende het diner
een bijdrage te leveren uit de geschiedenis
van de FIDIN, waarvan ik mede één van de
oprichters was. Het spreken a l\'improviste
heeft altijd het bezwaar, dat men èf zaken
overslaat, óf onvoldoende belicht. Daarom
wil ik er nu één facet uit lichten omdat het
alles te maken heeft met onze apotheek.
Een FIDIN-werkgroep bestaande uit twee
apothekers, een econoom en schrijver dezes
onderhandelden in de zestiger jaren met een
commissie uit de MvD over het reguleren
van de distributie van diergeneesmiddelen
in de breedste zin.

Laat ik eerlijk zijn, het vlotte niet en dat is
dan een understatement. Er kwam een mo-
ment waarop wijlen dr. Mars (apotheker-
Brocades) het blijkbaar te machtig werd en
scherp uitviel met de opmerking: \'U, heren
bent helemaal niet meer apotheekhoudend.
U heeft een kast, in de spreekkamer met
medicijnen er in en dat is alles\'. De tegen-
partij repliceerde met de vraag of dr. Mars
dan maar even wilde aangeven hoe de
functie van een apotheekhoudende dieren-
arts dan wel moest zijn. Waarop dr. Mars
zijn tas pakte en een uitvoerig rapport op
tafel legde, inhoudende hoe de apotheek van
de dierenarts er uit moest zien en moest
functioneren. Het was een cruciaal moment,
zoals later zou blijken. De vergadering werd
beëindigd en we hebben elkaar niet meer
gezien. Gelukkig is in de zeventigerjaren het
contact hersteld en dat is natuurlijk een
goede zaak.

Maar dr. Mars had natuurlijk gelijk. De
oude generaties dierenartsen, waaronder
dus ikzelf, hadden thuis een echte apotheek-
opstand, met mooie witte potten en bruine
flessen en een echte vergiftkast met sleutel-
tje. Ikzelf had een hele mooie met een
recepteertafel die nog afkomstig was van de
vader van degene waarvan ik de praktijk
overgenomen had en die rond de eeuwwis-
seling ergens veearts was in de Betuwe. Hij
had eigenlijk naar het museum gemoeten.
Wij kochten grondstoffen in en maakten
alles zelf Ik heb dit tot de laatste dag voor
enkele medicijnen volgehouden.
(N.B.: Wat is er tegen collega Frens als de
oude geneesmiddelen niet meer voor regi-
stratie in aanmerking komen om ze dan
maar voor eigen gebruik zelf te maken?)
In ieder geval is dat dan wel een apotheek-
functie.

Met de komst van het verpakte en kant-en-
klare geneesmiddel verdween deze typische
apotheekfunctie en werd het inderdaad \'een
kast in de spreekkamer\'.
Het dienstenpakket wat de dierenarts aan-
bood, respectievelijk nog aanbiedt, is con-
sult, behandeling met bijpassend medicijn in
een gesloten context.

Kort daarna verscheen plotseling een ont-
werpwet ter regulering (of kanalisering) van
de diergeneesmiddelen. Dat was een knevel-
wet ten opzichte van het bedrijfsleven.
Nu zullen er ongetwijfeld diverse redenen
geweest zijn om deze wet van tafel te halen,
gesteld dat hij ooit de Kamer was gepas-
seerd. Maar één van de redenen was, dat
aangetoond kon worden, dat men een ont-
werp had gemaakt met voorbijgaan van het
georganiseerde bedrijfsleven en dat was de
FIDIN. Duidelijk kon worden overgelegd
dat de FIDIN in grote mate de wensen van
de MvD inzake UD of vrije artikelen tege-
moet wenste te komen, maar dat zij vast-
hield aan de eis, dat de apotheekhoudende
dierenarts dan ook een apotheek moest
voeren gelijk in het rapport Mars was vast-
gelegd. In het kort gezegd: Qua uiterlijk
(visueel dus) er uitziende als de humane
apotheek en fungerende als open distributie-
orgaan richting consument.

De ontwerpwet ging van tafel en het duurde
(helaas!) twintig jaar voordat er een nieuwe
wet kwam. De reden? Wat voor de een een
weet is, is voor de ander een vraag. En daar
laat ik het bij. Maar het blijft mijn overtui-
ging dat we toen een kans gemist hebben.

De wil tot wetgeving was er en het apotheek-
recht van de dierenarts had daarin vastge-
legd kunnen worden.

Sluit nu de wet, die er wel is aan op: \'na
1992\'? Ik zou daar niet direct ja of nee over
willen zeggen. Men vergeet namelijk te snel,
ook reeds nu, dat het gemeenschaps (EEG)-
recht prevaleert boven het nationale recht.
En het Hof in Luxemburg is daarbij de
belangrijkste schakel. Ook vergeet men, dat
één van de Euro-Commissarissen speciaal
belast is met het begrip concurrentie-ver-
houdingen. Dat wil ondermeer zeggen, er
moet een open concurrentie zijn, omdat dit
ten grondslag ligt aan de vrije markt, die wij
immers willen creëren. Een vrije uitwisseling
van goederen en diensten. Onze man
Andriessen had dit in zijn portefeuille in zijn
vorige ambtsperiode en heeft daarmee voor-
treffelijk werk gedaan.
Nu zegt men er vinden harmonisatiege-
sprekken plaats. Mijn antwoord is dan
direct: \'Op welk niveau?\' want daar draait
alles in Brussel om. Als het niveau te laag
is, dan zijn die gesprekken vrijblijvend.
Maar aller Brussel is tenslotte een plesante
stad nietwaar?

Het is een omissie dat wij (praktizerende
dierenartsen) niet weten hoe het verloop pro
en contra van deze gesprekken is. Wie steunt
ons en wie niet?

Straks wordt het: \'Bij u, over u, maar zonder
u\'. Ook is het een omissie, dat wij onvol-
doende weten hoe het distributiesysteem
verloopt in de aangesloten landen. Eens heb
ik dat precies geweten, maar ook dat is weer
lang geleden.

Ook tijdens mijn FIDIN-periode heb ik de
commissie van de MvD herhaaldelijk moe-
ten voorhouden, dat diergeneeskundig Ne-
derland geen eiland is. En hoe zuidelijker
men komt in Europa hoe groter de discre-
pantie is tussen datgene wat de wet voor-
schrijft en wat het publiek doet. En dat heet
legitiem. Het de jure et de facto is daar nog
een levend begrip.

Eén voorbeeld. Een bevriende relatie wo-
nende in de Côte d\'Or, en dat is dus niet eens
zo zuidelijk, koopt het vaccin voor zijn
schapen bij de apotheker ter plaatse en spuit
het zelf in. Op mijn vraag waarom de
dierenarts het niet doet werd stom verwon-
derd geantwoord: \'Maar ze zijn toch niet
ziek!\' Dacht men misschien dat Mitterand
dat zou gaan veranderen?

Zo ook het vraagstuk van dc Dibevo-zaken.
Zij zullen in toenemende mate hun arsenaal
kunnen uitbreiden. Weten wij wat dergelijke
zaken in de ons omringende landen verko-
pen? Reeds nu zag ik in een kleine plaats in
Drenthe in de hoofdstraat een grote nieuwe
dierenbenodigdheden zaak met in de zaak
een groot bord: Apotheek voor dieren.
Als dat de trend wordt dan gaat de publiek-
stroom de verkeerde kant op. Wij moeten
uit de gesloten context!
Datzelfde geldt voor een ander omstreden
punt, namelijk de autobaan-dierenarts. Als
in algemene zin iemand bevoegd is en in zijn
handelen geen schade toebrengt aan het
algemeen belang, dan kan ook daar het
begrip open concurrentie gelden. Een der-
gelijke collega zou hoogstwaarschijnlijk met
succes een beroep kunnen doen op het Hof
van Luxemburg, als hem in Nederland iets
in de weg gelegd zou worden.
Of men het leuk vindt of niet doet niet meer
ter zake. Ter zake is alleen hoe wapenen wij
ons tegen deze en vele andere verrassingen
die ons nog te wachten zouden kunnen
staan. En dan is er maar één antwoord: wij
zullen de apotheek, dat visuele en open
distributie-orgaan richting publiek zelf aan
onze praktijken moeten koppelen. Hier en
daar zie ik in het land mooie veterinaire
klinieken en denk dan dat hebben die jon-
gens en meisjes mooi voor elkaar. Ik word
daar een beetje jaloers van, gelet op de
primitieve wijze van praktijkvoering van zeg
30-50 jaar geleden.

Ongetwijfeld zal in een dergelijke kliniek het
apotheekgedeelte reeds een grotere functie
vervullen. Maar visueel is het (nog) niet en
open? Ik betwijfel het. In ieder geval is het
dierenartsen beeld van een rijtjeshuis met
alleen een bord er aan, \'hier woont een
praktizerend dierenarts\' niet meer van deze
tijd. Dan blijft de apotheek inderdaad een
\'kast in de spreekkamer\'. Blijft dat zo, dan
verliezen wij de slag. De functie van die
\'kast\' kan ook door anderen worden over-
genomen. Het al of niet blijven bestaan van
de dierenarts met eigen apotheek is een
politieke zaak. Nauwelijks een diergenees-
kundige. Mogelijk blijft de ijskast met vac-
cins nog bestaan, maar het is eveneens
mogelijk, dat de eigenaar een vaccin koopt

bij de humane apotheek en aan de dierenarts
vraagt het in te spuiten. Omdat hij een
entbewijs wenst of nodig heeft. Maar dat is
dan wel een gunst.

Wij zijn nu eenmaal huisarts, specialist en
apotheker tegelijk. Om dat zo te houden
kunnen we geen enkel onderdeel verwaar-
lozen. Anders gaat men aan ons knabbelen.
De Faculteit heeft zijn best gedaan. Het is
indrukwekkend hoe zij in zeg 30 jaar het peil
van de diergeneeskunde in al zijn facetten
omhoog gestuwd heeft.

Ook daarom is het begrip rijtjeshuis uit de
tijd. De vele mogelijkheden welke de dier-
geneeskunde en -kunst heden biedt vraagt
om meer apparatuur en dus om meer
ruimte. Het naar buiten optredende beeld
van hier woont een praktizerende dierenarts
dient kliniekachtig te worden inplaats van
woonhuisachtig.

Toen men mij tijdens een eveneens ä l\'im-
proviste uitgesproken tafelrede ter ere van
het 25-jarig bestaan van de groep Haagse
dierenartsen en omstreken nader iets vroeg
heb ik dit geantwoord: \'Als ik mij nu moest
vestigen, dan zocht ik een winkelpand in een
gegoede winkelstraat. Liefst met een deur in
het midden. De ene helft zou het strikte
domein zijn van de dierenarts. Noem het
maar de pathologische afdeling. Maar de
andere helft zou zijn een echte apotheek,
niet alleen voor de receptuur, maar met een
grote afdeling vrije genees- en onderhouds-
middelen. Ik zou het in de stad wat over-
gieten met glamour en glitter. Buiten zal de
koele zakelijkheid wenselijker zijn\'.
Men moet eens gaan kijken hoe een apo-
theek in Duitsland (BRD) er uitziet en wat
daar allemaal voorhanden is. Natuurlijk
blijft ook daar de receptuur (en de smette-
loze witte jas) belangrijk. Maar tevens is het
een distributie-orgaan geworden in het ka-
der van de volksgezondheid in de breedste
betekenis richting publiek.
En als ik mij dan als bovenstaand gevestigd
zou hebben dan zou ik zeggen: \'Laat de
concurrentie van waar dan ook maar ko-
men. Ik ben klaar voor 1992\'. Maar helaas:
\'Die schonen Tagen von Aranjuez sind nun
zu Ende\'.

En zo denkt het bedrijfsleven allang. Ook
die wachten \'Brussel\' niet af! Morgen de
aannemer laten komen!
\'s-Gravenhage Remko E. de Maar\'

Naast het vermelden van een aantal aan-
dachtspunten gedurende het jaar 1989 ziet
voorzitter Kampelmacher er ook een aantal
over het hoofd.

In de memorie van toelichting op het ont-
werp Wet uitoefening diergeneeskunde,
wordt vermeld dat de KNMvD herhaalde
malen heeft aangedrongen om als tucht-
rechtelijk vergrijp op te nemen \'Het door
enige gedraging inbreuk maken op de onder
dierenartsen geldende gedragsregels of be-
roepsnormen\'.

Dat betekent dus dat het Hoofdbestuur
heeft getracht de Code voor de Dierenarts
opgenomen te krijgen in het tuchtrecht.
Op zich is dit verbazingwekkend, omdat uit
de notulen van het jaarcongres 1988 blijkt
dat de Code door de leden niet is goedge-
keurd. Het lijkt mij dan ook niet voor de
hand liggend dat de leden aan het Hoofd-
bestuur het mandaat gegeven hebben om te
handelen zoals dat is gebeurd.
Door de wetgevingscommissie is het ver-
zoek der KNMvD echter afgewezen, het-
geen in ieder geval overeenkomt met de
mening dat de Code niet in het publiekrecht
thuishoort.

Overigens staat in de memorie van toelich-
ting ook te lezen dat van de 100% werkzame
dierenartsen er slechts 65% hun diergenees-
kundig beroep werkelijk uitoefenen.
Op deze 65% heeft dus de WUD en het
tuchtrecht betrekking.
Made L. J. Th. Tholhuysen^

In Nederland kwamen in de periode van 16 t/m
31 december 1989 de volgende aantallen gevallen
van besmettelijke dierziekten, waarvan aangifte
verplicht is, voor:

Mycofarm Nederland B.V. heeft recent een nieuw
vaccin tegen de ziekte van Aujeszky geïntrodu-
ceerd: Delsuvac Aujeszky DM 783 (gT ).
Dit vaccin bevat levend gevriesdroogd ziekte van
Aujeszky virus, stam Deletie Mutant (DM) 783.
DM 783 is een potent en veilig vaccinvirus dat
uitstekend kan worden ingezet bij een eradicatie-
programma. Het virus is immers glycoproteïne-1
(gl)-negatief, zodat serologisch onderscheid tus-
sen gevaccineerde dieren en dieren die (tevens) in
contact zijn geweest met veldvirus, mogelijk is.
Bovendien is (vanwege de thymidine-kinase de-
letie) de kans op latentie van vaccinvirus nihil.
De onschadelijkheid en werkzaamheid van het
DM 783 virus zijn inmiddels in meerdere onder-
zoeken aangetoond.

Delsuvac Aujeszky DM 783 kan zowel intrana-
saal als intramusculair worden toegediend.

De \'Ciba-Geigy-prijs voor onderzoek in de dier-
gezondheid\' voor 1989, wordt dit jaar voor de
derde keer in successie uitgereikt aan een onder-
zoeker die zich verdienstelijk heeft gemaakt voor
de diergezondheid. Uit het totaal van 85 inzen-
dingen, waarvan 5 uit Nederland en 1 uit België,
werd het onderzoek van dr. Tilahun D. Yilma
bekroond met de Ciba-Geigy-prijs. Deze prijs,
groot Zwfr. 50.000,- wordt in februari uitgereikt
in Basel, Zwitserland.

Dr. Tilahun D. Yilma is als hoogleraar verbonden
aan de Microbiologische en Immunologische af-
deling van de Veterinaire Faculteit van de Uni-
versiteit van Californië. Hij kreeg de prijs voor
zijn baanbrekend werk bij de ontwikkeling van
een \'infectious vaccinia virus recombinant vac-
cine\' tegen runderpest.

Runderpest is van oudsher een van de meest
gevreesde runderziekten. Gedurende de laatste
decennia is veel onderzoek verricht naar het
uitroeien van deze ziekte met conventionele vac-
cins. Niettegenstaande al dit werk en onderzoek
zijn in de laatste tien jaar, in Afrika en Azië,
enkele duizenden uitbraken geweest. Alleen al in
1982/1983 zijn er meer dan een miljoen runderen
aan de ziekte gestorven.

De directe en indirecte kosten van de ziekte lopen
in de miljarden guldens en nemen, zolang de
ziekte niet wordt uitgeroeid, nog ieder jaar toe.
Het onderzoek van dr. Yilma leverde een nieuw
modern, niet temperatuur-gevoelig vaccin. Dit
vaccin is speciaal geschikt voor subtropische en
tropische situaties. Het geeft nieuwe hoop in de
strijd tegen runderpest.

De \'Ciba-Geigy Prize for research in Animal
Health\' werd eerder gewonnen door dr. Peter
Lees en dr. Andrew Higgins van Royal Veterinary
College, Londen (1985) en dr. Glyndyr Vale,
Veterinary Service, Harare (1987).
Inlichtingen over de Ciba-Geigy-prijs of over de
huidige winnaar: R. Kuijpers, tel. 1650-97200 en
E.N. van Gelder, tel. 04116-73797.

Sinds half november jongstleden is Trovet, vete-
rinaire en nutritionele produkten, de nieuwe
importeur voor Gleptosil Dit produkt wordt nu
geleverd in een geheel nieuwe en herkenbare
presentatie, met duidelijke Nederlandse gebruiks-
aanwijzing.

Gleptosil, vertrouwd injecteerbaar ijzer voor big-
gen, onderscheidt zich door het uiterst kleine
koolhydraatcomplex dat aan het ijzer gebonden
is (gleptoferron). Deze kleinere structuur en ster-
kere binding met het ijzer maken dit produkt
effectiever, sneller opneembaar en veiliger.
Door de hoge veiligheid kan Gleptosil al op de
eerste dag geïnjecteerd worden en is 95% van het
ijzer binnen 24 uur geresorbeerd.
Gleptosil, samen met het gebruiksvriendelijke
Metermatic injectiesysteem, resulteert in minder
onrust, lagere uitvalspercentages en een gezonde
groei bij de biggen.

Vanaf halfnovember wordt Diaproof K in een
totaal nieuwe verpakking uitgebracht. Diaproof
K is een dieetpoeder dat de melkvoeding vervangt
in geval van diarree bij kalveren.
Dit produkt bestaat uit onder andere electrolyten,
polysachariden, glucose en lactase. In dc darm
vomt Diaproof K een gel-achtige matrix struc-
tuur.

Onderzoek heeft aangetoond (TNO) dat deze
mucopolysachariden een receptor-analoog vor-
men voor diverse pathogene darmbacteriën.
Aanbevolen wordt Diaproof K bij de eerste
verschijnselen van diarree te verstrekken.
Diaproof K is verkrijgbaar in l kg-verpakkingen
en zal naar verwachting medio februari worden
gevolgd door een 3 kg-grootverpakking en in 70
gr. sachets.

Voor nadere informatie: Trovet veterinaire en
nutritionele produkten, telefoon 03418-71830.

Eerste certificaat nieuwe
opleiding proefdierdeskundige ex
artikel 14, Wet op de dierproeven

Op donderdag 25 januari 1990 werd voor de
eerste maai het certificaat van de 1-jarige
postdoctorale beroepsopleiding proefdier-
kunde uitgereikt, en wel aan dr. W. J. Kort.
Dit certificaat geeft de bevoegdheid op te
treden als proefdierdeskundige ex artikel 14
van de Wet op de dierproeven. Proefdierdes-
kundigen houden toezicht op het welzijn
van proefdieren binnen instellingen waar
dierproeven worden verricht. De heer Kort
zal als zodanig worden aangesteld aan de
Erasmus Universiteit te Rotterdam.
Aan de deskundigheid van de proefdierdes-
kundigen worden wettelijke eisen gesteld.
Tot dusverre waren er 40 erkende proefdier-
deskundigen voor 99 instellingen. Zij be-
schikten bij de inwerkingtreding van de Wet
op de dierproeven (1986) over de nodige
ervaring en verwierven hun bevoegdheid via
een aangepaste opleiding. Dit maakte het
mogelijk op korte termijn in de ontstane
behoefte te voorzien.

De sedertdien in het leven geroepen be-
roepsopleiding duurt zoals gezegd I jaar en
wordt bewaakt door de Commissie van
Toezicht en Advies Beroepsopleiding Proef-
dierkunde. Deze werd ingesteld door de
Faculteit Diergeneeskunde en bestaat uit
prof dr. W. J. I. van der Gulden (voorzit-
ter), dr. A. van Delft, drs. B. C. Kruijt, prof.
H. Rozemond, prof dr. H. W. de Vries en
prof dr. P. Wiepkema. De opleiding staat
in principe open voor kandidaten met een
afgeronde doctoraal opleiding in de dierge-
neeskunde, geneeskunde of (medische) bio-
logie, met accent op pathofysiologie. Tot
dusverre hebben zich 6 personen aange-
meld.

De opleiding omvat zowel het aanbieden
van theoretische kennis als confrontatie met
diverse aspecten van de praktijk. Aandacht
wordt besteed aan proefdierkunde (basis-
cursus); zootechniek/bedrijfsvoering; gene-
tische kwaliteitsbewaking; gezondheidsbe-
waking/pathologie; gedrag/welzijn/ge-
zondheid; anesthesie/analgesie/ experi-
mentele technieken; ethiek/wetgeving/
taakuitoefening. Dit gedeelte duurt een half
jaar. Het tweede gedeelte bestaat uit een
onderzoekstage van een halfjaar te besteden
in overleg met de Commissie van Toezicht.
De coördinatie van de opleiding is in han-
den van prof dr. L. F. M. van Zutphen van
de Vakgroep proefdierkunde.
Omdat de certificaat-uitreiking aan dr. Kort
een mijlpaal voor de proefdierkundige op-
leidingen betekent, had de plechtigheid
mede door een toespraak van prof Van der
Gulden een enigszins feestelijk karakter.

Op dinsdag 20 februari start de commissie Dier-
verzorgings Cursussen Barneveld de Applicatie
cursus voor dierenartsassistenten. Gedurende acht
opeenvolgende dinsdagen worden tal van onderwer-
pen die een dierenartsassistent in de praktijk
tegenkomt behandeld. Het is een pittige en uit-
gebreide cursus, die zich bevindt op MAS A-
niveau. Van de deelnemers wordt dan ook een
MAVO-diploma of vergelijkbaar niveau ver-
langd. De cursus wordt met een examen afgeslo-
ten.

De cursus behandelt onder andere de volgende
onderwerpen: oorzaken van ziekte; vaccinatie;
algemene pathologische termen; circulatie stoor-
nissen; anatomische, fysiologische en pathologi-
sche achtergronden van: ademhalingsstoornis-
sen, maag-darm-kanaal, voortplantingsorganen,
nieren. De kosten bedragen ƒ405,- (inclusief de
lunch).

Indien u belangstelling heeft voor deze cursus,
dient u zich zo spoedig mogelijk aan te melden
bij de genoemde commissie, tel. 03420-90585, de
heer H. Mensink (privé 08380-17245).

In 1990 wordt een internationale acupunctuur-
cursus voor dierenartsen georganiseerd door de
Belgische Vereniging der Dierenartsen Acupunc-
turisten. De cursusleiders en sprekers komen uit
diverse landen van Europa en Verenigde Staten.
De cursus bestaat uit 5 lange weekenden; deze
vinden plaats in Brussel, Bollandistenstraat 15,
behalve het 2e weekend (zie onder).
le weekend: 22, 23 en 24 juni 1990.
2e weekend: 13, 14 en 15 september 1990. 16e
International Veterinary Acupuncture Society-
Congress, (IVAS), Hotel Oranje, Noordwijk.

3e weekend: november 1990.
4e weekend: voorjaar 1991.
5e weekend: voorjaar 1991.

Het examen wordt door de IVAS afgenomen.
Informatie over de cursus bij: Karei Delbeke,
Rijkendaalstraat 74, B-1820 Grimbergen, België.
Tel. 09-32-2-2678051.

De International Veterinary Acupuncture So-
ciety (IVAS) houdt in 1990 zijn jaarlijks interna-
tionaal congres in Nederland. Het wordt georga-
niseerd door de Stichting Nederlandse Veteri-
naire Acupunctuur, SNVA, op 13, 14 en 15
september a.s. in Hotel Oranje in Noordwijk.
De titel van het congres is Acupunctuur en Neuro-
biologie. Ook het gebruik van accupunctuur in de
praktijk is een onderdeel van het congres.
Donderdag 13 september:

Introductie van acupunctuur op diergeneeskun-
dig gebied, en onderzoek gedaan naar acupunc-
tuur in het algemeen.
Vrijdag 14 september:
Relatie neuro-anatomie en acupunctuur.
Zaterdag 15 september:

Inlichtingen kunt u verkrijgen bij: secretaris van
SNVA, Lies Schuitemaker, Esweg 19, 9471 BH
Zuidlaren. Tel.: 05905-5762.

Onderwerp: Gastroenterologie problems.
Spreker: Prof dr. Colin F. Burrows, DVM PhD,
College of Veterinary Medicine, Small Animal
Clinic, University of Florida (USA).
Moderator: Dr. Eveline Capiau.
Waar: Provinciehuis, Koningin Elisabethlei 22 te
2018 Antwerpen, telefoon 03-237 28 00.
Het wetenschappelijke programma begint om
09.00 uur; het laatse onderwerp is om 16.30 uur.
Er is geen simultaanvertaling.
Kosten: de totale prijs voor het congres, inclusief
de lunch, de koffiepauzes en de congresmap
bedraagt; voor leden SAVAB-Flanders en BSDV:
2500 BF; voor niet-leden: 5000 BF
U kunt inschrijven door overschrijving van deze
som op rekeningnummer 235-0434054-88 van
SAVAB-Flanders vzw met vermelding \'SF-Dag
90 Dr...\'. De inschrijvingen worden aangenomen
in chronologische volgorde van binnenkomen.
Wacht dus niet het uiterste moment af om in te
schrijven. Als uiterste datum geldt 20 maart 1990.

1 Gez.dienst v. Dieren Noord-Brabant/Afde-
ling Noord-Brabant van de KNMvD, werk-
vergadering paard, aanvang 20.15 uur, ge-
bouw Gezondheidsdienst.

1 Groep Geneeskunde van het Rund KNMvD.
Wetenschappelijke bijeenkomst over
\'Wormpreventie en Immuniteit\' (pag. 43).