Hel effect van BST-loedieninf; op de melkproüukttie en
de stofwisseling van melkkoeien gedurende drie achter-
eenvolgende jaren in IVO-proeven: J. K. Oldenhroek en
6\'. J. Garssen..........

Hel gebruik van T6I® voor het verantwoord doden van
gezelschaps- en laboratoriumdieren: L ./. Heltehrekers.
V. Baumans. A. P. G. M. Bertens en W. Hartman

Ziekte, niet alleen bij mensen: symposium alleen voor
veterinairen: R. A. van Nieuwstadt

Wahham A ward 1990 voor onderzoek naar ontstaan van
mammatumoren bij kat. hond en mens

Dat is het uitgangspunt van geneesmiddelenfabrikant
Merck Sharp & Dohme. Zelden werd dit beginsel zo duidelijk
in een middel gerealiseerd als bij Ivermectine.

Ivermectine is een van oorsprong natuuriijk product
met een grote effectiviteit.

The effect of administration of BST on the milk yield and metabolism of dairy cows in
IVO trials during three successive years; J. K. Oldenbroek and G. J. Garssen

The use ofT61® in humane killing of companion and laboratory animals; L. J. Hellebrekers,
V. Baumans, A. P. G. M. Bertens and W. Hartman.........625

(Papers appearing in this journal arc listed in Currcni Conlcnls / A^rii uliurai Biology anil llnvironnicnlal Sc icnir. Medline / Index Medicus.
Inde.x Vcierinarius / Vetcfinary HuUciin. l.andwirtschaftUches Zeniralhlafi. Hibliojiraphy of Aftricuhure. Biolof^ical Absiracis. Camhridfie .Seicnlific
Ahsiracts. Currcni An areness in Bioh^ieal Seienees)

Advencnlie.s kunnen zonder opgitaf van redenen door dc Redactie worden geweigerd of ingetrokken.

Niets uit dit tijdschrift mig worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van druk, micro-l\'ilm of op welke andere wij/e ook,
zonder .schriftelijke toestemming van de Redactie.

KcK-ien vragen acuut om McLkschcK>n.
Zorg cr als dierenarts dan ook voor dat dc
veehouder Melkschoon altijd bij de hand
heeft. Want Melkschoon is een zeer aktuele
uiei^\'erzorgmgs-injeaor zonder wachttijdea
die geen resistentie veroorzaakt.

Overigens: ook wat de hygiënische
verpakking betreft bent u met dit produkt
opvallend bij de tijd...

Melkschoon is een produkt uit het Apharmo uier-
pakket met Ritripnm Quickrclease Gel, Mastitis-
injector, Kanapen Mastitis-injector en Duopen
dry drcwgzetinjector,

In deze raad zijn vertegenwoordigd alle Afdelingen en
Groepen van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij
van Diergeneeskunde.

Julianalaan 10, Postbus 14031, 3508 SB Utrecht (tel. 030-
5101 ll/telcfax 030- 51 17 87).

Voor niet-dierenartsen bedraagt de abonnementsprijs
ƒ 250,— per jaar voor het binnenland en ƒ 295,— per jaar
voor het buitenland. De abonnementsprijs voor dieren-
artsen niet-leden van de Koninklijke Nederlandse Maat-
schappij voor Diergeneeskunde wordt vastgesteld door het
Hoofdbestuur. (Een abonnement op The Veterinary Quar-
terly bedraagt ƒ 126,— per jaar, exclusief verzendkosten
(f26,—) en 6% BTW).

BANK Algemene Bank Nederland N.V, Postbus 30, 3500
AA Utrecht, nr. 55 50 48 861 en Crediet en Effectenbank
N.V, Postbus 85100, 3508 AC Utrecht, nr. 69 93 61 443.

Aanwijzingen voor inzenders van kopij voor
het Tijdschrift voor Diergeneeskunde en
The Veterinary Quarterly

De Redactie volgt in het algemeen de zgn. regels van
Vancouver: \'Uniform requirements for manuscripts sub-
mitted to biomedical journals\'. (Deze uitvoerige voor-
schriften zijn in vertaling bij de Redactie op aanvraag
verkrijgbaar.)

Door het inzenden van kopij verklaart de auteur, dat hij
het recht van publikatie aan dit tijdschrift overdraagt;
de auteur verklaart tevens impliciet dat het manuscript
niet tezelfdertijd aan een ander tijdschrift is aangeboden
en dat hij/zij ermee accoord gaat, dat de Redactie zijn/
haar kopij aan haar adviseurs voorlegt.
Zend het artikel en illustraties in drievoud; sluit een
aanbiedingsbrief in met de nodige toestemmingen. De
kopij dient voorzien te zijn van een duidelijke samen-
vatting in het Nederlands en het Engels (de Redactie kan
indien nodig bemiddeling verlenen voor een Engelse
vertaling) die niet langer dan 5% van het artikel mag zijn
tot een maximum van 150 woorden.
Literatuurverwijzingen in de tekst dienen te geschieden
d.m.v. cijferaanduidingen, die strikt moeten correspon-
deren met de genummerde literatuur-opgave aan het
eind van het artikel. (De Redactie geeft de voorkeur aan
een alfabetische volgorde van de literatuurlijst.)
De volgende gegevens dienen te worden vermeld: 1)
naam en voorletters van de auteur(s); 2) titel van de
publikatie; 3) naam van het tijdschrift, het jaar van uit-
gifte, jaargang, begin- en emdpagina. Bij boeken dienen
ook plaats en naam van de uitgever te worden vermeld.
Als voorbeeld raadplege men een willekeurige aflevering
van dit tijdschrift.

Voor een goede weergave dienen grafieken, diagrammen
en tabellen reproduceerbaar, d.w.z. duidelijk getekend
resp. getypt en puntgaaf te worden ingediend (in be-
paalde gevallen kan door de Redactie bemiddeling
worden verleend), zodat hiervan langs fotografische weg
reprodukties kunnen worden gemaakt (ofTset-procédé);
voorts dienen foto\'s (foto\'s, microfoto\'s, röntgenfoto\'s)
op glanzend wit papier te worden ingediend.
Tabellen en figuren dienen op afzonderlijke bijlagen te
worden ingediend, compleet met opschriften en voetno-
ten. Bij letters en tekens in tabellen en figuren rekening
houden met verkleining (kolombreedte of zetspiegel-
breedte).

Benoem nauwkeurig alle gebruikte geneesmiddelen en
chemicaliën; geneesmiddelen bij de algemene — gene-
rieke — naam. (Als de merknaam vermeld moet worden,
dan gebeurt dat door deze éénmaal te noemen; bijv.
onder \'Materiaal en methoden\' in de vorm van een
voetnoot).

In het Engels gestelde ariikelen bestemd voor The Vet-
erinary Quarterly gelieve men door een deskundige op
taal en stijl te laten nagaan. De Redactie behoudt zich
het recht voor een in het Engels ingediend artikel, in
overleg met de auteur, alsnog door een onafhankelijke
door haar aan te wijzen deskundige op zijn Engelse
mérites (grammatica, woordkeus, etc.) te laten beoorde-
len c.q. te laten corrigeren.

De Redactie aanvaardt geen aansprakelijkheid voor
schade welke — direct of indirect — het gevolg mocht
zijn van gebleken onjuistheden in de inhoud van de in
dit tijdschrift opgenomen artikelen waarbij de auteur is
vermeld of in de inhoud van de in dit tijdschrift
geplaatste advertenties.

•Advertenties kunnen zonder opgaaf van redenen door
de Redactie worden geweigerd of ingetrokken.
Niets uit dit tijdschrift mag worden verveelvoudigd
en/of openbaar gemaakt, door middel van druk, micro-
film of op welke andere wijze ook, zonder schriftelijke
toestemming van de Redactie.

Voor vlooien betekenen ®Tiguvon druppels
en Mand- en Tapijtspray absoluut het einde.
De bekende pipetten pakken de vlooien op

katten, op kleine honden en op grote hon-
den aan. De werkzame stof fenthion staat
borg voor een verpletterend resultaat. De
Mand- en Tapijtspray voorkomt herbesmet-
ting vanuit de omge- ■ ving. Kortom: met
Tiguvon is geen vlo Tf

Samenstelling Fenthion: Tiguvon Spot-on grote hond 200 g/l (i,0 ml/pipet)^Tiguvon Spot-on kleine hond 200 g/l (0,4 mi/pipet),
ï Tiguvon kat 100 g/l (0,3 ml/pipet). Indicatie Tiguvon is uitsluitend toegestaan ter behandeling en ter voorkoming van vlooien-
besmetting bij honden of katten. Zie voor meer informatie de tekst op de verpakking. Bayer Nederland B.V. Verkoopgroep Veterinair,
Nijverheidsweg 26. 3641 RR Mijdrecht. Telefoon 02979-80666.

De financiering van een praktijk is specialistisch werk.
Door onze jarenlange ervaring en onze onafhankelijkheid van
financiële instellingen kunnen wij u van dienst zijn bij het
nemen van belangrijke beslissingen voor uw toekomst.
DIX & CO IS een adviesbureau voor medici, met alleen voor
een totaal financieel plan maar ook voor uw verzekeringen
en contracten met de bijbehorende fiscale en juridische
aspecten

Enthousiaste dierenartsassistente, 2V2 jaar ervaring in gemengde praktijk in Noord-
Holland, zoekt i.v.m. verhuizing

in praktijk in Dordrecht of omgeving, met ingang van 1 oktober 1990. Reacties richten
aan: Ariëtte Molenaar, p/a J. Borsje, Graaf Willem II laan 36, 1 964 JN Heemskerk.

England East Coast, rural mixed 80% small animal and 20% large animal practice
requires

Well equiped, pleasant lay staff, encouragement given to develop surgical and
medical skills. Fully furnished flat car salary according to experience.
Please write to A. Mitchell, Pilgrim Vet. Surgery, 2 Witham Bank West, Boston,
Lincolnshire PE21 8PU, England.

De RUU telt op dit moment ruim 23.000 studenten en ca 8.000 medewerkers, waarvan bijna de
helft behoort tot het wetenschappelijk personeel. RUU is een universiteit met aantrekkings-
kracht. Dat blijkt uit de groeiende stroom van studenten naar het brede scala van onderwijsmo-
gelijkheden. Tevens neemt de belangstelling van bedrijven en andere instanties naar het
onderzoek op topniveau van de RUU toe.

t.b.v. de Faculteit der Diergeneeskunde, vakgroep Inwendige Ziekten der Grote
Huisdieren

Vereist: voltooide dierenartsopleiding. Ook zij die binnenkort afstuderen kunnen reflecteren.

Aanstelling; in tijdelijke dienst voor de periode van 1 jaar. Verlenging van het dienstverband is mogelijk,
waarna ook onderzoek tot de taak kan gaan behoren.

Sollicitaties: aan de Personeelsafdeling van de Faculteit der Diergeneeskunde, dhr. W.G. van Hooft,
Yalelaan 1, de Uithof, 3584 CL Utrecht.

• Salariëring vindt plaats volgens Rijksregeling en is afhankelijk van leeftijd, opleiding en ervaring.

• Sollicitaties voorzien van een curriculum vitae worden schriftelijk onder vermelding van het vacature-
nummer, binnen 14 dagen na verschijnen van deze advertentie ingewacht bij de in de vacature
genoemde personeelsdienst.

• Met het oog op het streven meer vrouwen in dienst van de RUU te nemen, wordt bij gebleken gelijke ge-
schiktheid de voorkeur gegeven aan een vrouw.

• Tenzij anders wordt aangegeven in de advertentie kan de functie parttime worden vervuld.

Het effect van BST-toediening op de
melkproduktie en de stofwisseling van
melkkoeien gedurende drie achtereen-
volgende jaren in IVO-proeven

The effect of administration of BST on the milk yield and metabolism of
dairy cows in IVO trials during three successive years.

SAMENVATTING. Gedurende drie achtereenvolgende jaren werd het effect van onderhuidse
toediening van recombinant bovine somatotropine (somidobove) in een drager op de melkpro-
duktie en de stofwisseling onderzocht. De injecties werden met ingang van de vierde
lactatiemaand zes maal per lactatie toegediend bij melkkoeien van verschillende rassen en
van verschillende pariteiten. De effectiviteit van BST-toediening was gelijk bij Jerseys (n ~
35). roodbonten (n = 59) en zwartbonten (n = 149), was iets hoger bij koeien (n = 211) dan
bij vaarzen (n = 32), was hoger bij krachtvoerrijke- (n = 105), dan bij krachtvoerarme (n
= 138) rantsoenen en was iets lager in een derde achtereenvolgende lactatie. Na de eerste
behandelingen in een lactatie werden lichaamsreserves aangesproken, maar na enige weken
werd de hogere voerbehoefte gecompenseerd door een hogere voeropname. Het celgetal in de
melk van behandelde koeien was hoger dan in die van controlekoeien. Kalveren van behandelde
koeien (n = 80) waren 5 procent lichter bij de geboorte dan die van controlekoeien (n = 80).
Er waren geen ver.schillen tussen behandelde en controlekoeien in ziektefrequentie en in redenen
van afvoer. BST-toediening verbeterde de efficiëntie van de melkproduktie in drie lactaties
zonder nadelige effecten voor de koe en voor de kwaliteit van de melk.

SUMMARY The effect of subcutanous administration of recombinantly derived bovine
somatotropin (somidobove) in a sustained delivery vehicle was studied in three successive
lactations. A fter a preliminary period of three months, cows of different breeds and parities
were treated during six periods of treatment of 28 days. The efficacy of BST application was
equal in .Jerseys (n - 35). Red and Whites (n = 54) and Friesians (n = 149); was slightly
higher in cows (n = 211) than in heifers (n — 32): was higher on concentrates- (n = 105)
than on roughage (n = 138) based diets and was slightly lower in a third successive lactation.
After the start of treatment body tissues were mobilised for the increased milk production,
however after some weeks of treatment, energy intake increased and compensated for the
higher food requirements. Somatic cell counts in milk were higher in treated than they were
in control cows. Calves of treated cows (n = 80) showed a five per cent lower birth weight
than those of control cows (n = 80). No differences were found between treated and control
cows in disease frequency and in reasons for culling. Administration of BST improved efficiency
of milk production in three lactations, without adverse effects on health or culling rates of
cows and without negative effects on the quality of the milk.

Het hypofyse-eiwithormoon somatotropine speelt bij de melkkoe gedurende de
dracht en de lactatie een grote rol bij de verdeling van voedingsstoffen over de
verschillende stofwisselingsprocessen (1, 5), waarbij met name de melkproduktie

\' Dr. ir. J. K. Oldenbroek en dr. G. J. Garssen, Instituut voor Veeteeltkundig Onderzoek
\'Schoonoord\', Postbus 501, 3700 AM Zeist.

bevorderd wordt boven de andere processen. Naast somatotropine spelen ook
insuline en thyroxine een rol bij de verdeling van voedingsstoffen tussen
melkproduktie en groei. Dagelijkse injecties \'bij melkkoeien met gezuiverd
hypofysair somatotropine verhoogden de dagelijkse melkproduktie met 10 tot 45
procent (2). Sinds het begin van de tachtiger jaren kan somatotropine met behulp
van recombinant-DNA-technieken op grotere schaal worden gesynthetiseerd (7^

Het op deze wijze verkregen produkt (BST) heeft dezelfde biologische eigenschap-
pen als het hypofysair somatotropine (2, 6, 7). Langdurige proeven met grote
aantallen melkkoeien lieten melkproduktiestijgingen tot 41 procent zien (19). De
researchlaboratoria van Eli Lilly ontwikkelden een drager voor BST, die het
mogelijk maakt de melkkoeien om de 28 dagen subcutaan te injecteren (13, 14).

Deze ontwikkelingen leidden tot de formulering van een onderzoeksproject,
waarbij de reactie van de koe op een langdurige behandeling met BST (somido-
bove) centraal stond. In dit artikel zal in het bijzonder ingegaan worden op de
effecten van BST-behandeling op de melkproduktie en de stofwisseling in drie
achtereenvolgende jaren. Daarnaast zal enige aandacht besteed worden aan het
effect van het ras van de koe, de pariteit en het rantsoen op de respons na een
BST-behandeling.

In de periode 1986-1988 werden door het Instituut voor Veeteeltkundig Onderzoek
\'Schoonoord\' vijf proeven met recombinant bovine somatotropine (BST) bij
melkvee uitgevoerd in samenwerking met de firma Elanco (Eli Lilly). De proeven
werden grotendeels op stal uitgevoerd met krachtvoerrijke rantsoenen (16, 17).
Tevens zijn twee proeven op de weide uitgevoerd (18) met krachtvoerarme
rantsoenen. Aan de proeven namen vaarzen (n = 32) en koeien (n = 211) deel.

Ze vertegenwoordigden drie verschillende rassen: de zwartbonten (n = 149), de
MRIJ (n = 59) en de Jersey (n = 35). De proeven op stal werden gekenmerkt
door een voorperiode van 84 dagen en een behandelingsperiode van zes maal 28
dagen. Er werd individueel een compleet voer met 50 procent krachtvoer adlihitum
verstrekt. Tevens werd tussen de zevende en de veertiende dag van een 28-daagse
periode een bloedmonster en een melkmonster genomen.

De bepalingsmethoden voor de hormonen en de metabolieten in plasma en voor
de mineralen in melk zijn eerder beschreven (16). In de weideproeven werd een
voorperiode van 28 dagen aangehouden, die gevolgd werd door een behandelings-
periode van 84 dagen. Daarna werd een groot deel van de dieren opgestald en
nog eens 84 dagen op stal gevolgd. In de eerste stalproef (16) en de eerste
weideproef (18) werden vier proefgroepen onderscheiden: een controlegroep (c)
die niet behandeld werd en drie behandelingsgroepen die respectievelijk 320 (L),
640 (M) en 960 (H) mg BST in een drager subcutaan om de 28 dagen toegediend
kregen op de ribwand achter het schouderblad. In de eerste proeven bleek de M-
dosis de beste dosering te zijn (groter effect dan de l^dosis en vrijwel gelijk effect
als de H-dosis) en in de andere proeven zijn de en de H-dosis niet meer toegepast.

Dieren die in de eerste lactatie de L-dosis kregen, werden in volgende lactaties
controledier en de dieren uit de H-groep gingen naar de M-groep. In de
voorperiode van de tweede lactatie werden geen verschillen in na-effecten
gevonden tussen de C- en L-groep en tussen de M- en H-groep (17).

Volgens de proefvoorschriften van het Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer
en Visserij werd de melk van de behandelde koeien niet bestemd voor menselijke
consumptie. Deze melk werd gevoerd aan kalveren.

Bij de analyse van alle verzamelde gegevens werden twee datasets onderscheiden:
de eerste omvatte de gegevens van alle vijf proeven (243 lactaties van 126 koeien)
en de tweede bestond uit de gegevens van de drie achtereenvolgende proeven op
stal (163 lactaties van 93 koeien). In een statistisch model werden de volgende
hoofdeffecten onderscheiden: het effect van behandeling (C, L, M, H), het effect
van ras (Z, MRU, Jersey), het effect van rantsoen (krachtvoerrijk en -arm), het
effect van pariteit (vaarzen, koeien) en het effect van het aantal lactaties in de
proef (1,2, 3). Daarnaast was het effect opgenomen van koe binnen de combinatie
van ras en behandeling en waren alle interacties tussen het behandelingseffect en
de andere hoofdeffecten onderdeel van het model.

Omdat alleen in het eerste proefjaar drie verschillende doseringen gebruikt zijn,
zal om de presentatie van de resultaten te vereenvoudigen, in het vervolg alleen
ingegaan worden op de resultaten, die met de M-dosering behaald zijn.

Inde eerste dataset met de gegevens van de stal- en weideproeven is vooral gekeken
naar het effect van ras, pariteit en het rantsoen op de respons tijdens een BST-
behandeling. In de behandelingsperiode van 24 weken produceerden Jerseys,
MRIJ\'s en zwartbonten dagelijks respectievelijk 12%, 14% en 11% meer melk-
energie door 6 behandelingen met BST. Bij de vaarzen bedroeg de respons op de
BST-behandeling 11%. Bij de koeien was de respons iets hoger namelijk 13%. Op
de ruwvoerrantsoenen in de weideproeven was de reactie op de BST-behandelingen
maar 9%, terwijl de respons op de krachtvoerrijke stalrantsoenen 17% bedroeg.
Binnen de rassen, de pariteiten en de rantsoenen werd een lagere groei tijdens de
proefperiode vastgesteld bij de behandelde koeien. Vergeleken met de controle-
koeien was de groei 5 tot 17 kg minder.

In de tweede dataset met uitsluitend de gegevens van de stalproeven stond het
effect van BST op melkproduktie, voeropname en gewicht in drie op eenvolgende
lactaties centraal. Tevens is er gekeken naar effecten van BST op een aantal
stofwisselingshormonen en -metabolieten in het bloed en op een aantal mineralen
en het celgetal in de melk. Omdat het verloop van de verschillende kenmerken
tussen de lactaties niet verschilde, zijn in de figuren 1 tot en met 11 de gemiddelde
waarden in de drie lactaties van de controle- en behandelde groep weergegeven.
Niveauverschillen tussen lactaties worden in de tekst genoemd.
In de bchandelingsperiode van 24 weken in de stalproeven werd in het eerste jaar
een stijging in de voeropname van 8% per dag gevonden. In het tweede en derde
achtereenvolgende jaar werd geen reactie in voeropname gemeten.
Het verloop van de voeropname gemiddeld over de drie jaren is voor de twee
proefgroepen in figuur I weergegeven. Tijdens de behandelingsperiode lag de
voeropname van de behandelde koeien vrijwel steeds boven die van de contro-
lekoeien. Ook in de voorperiode (week 1-12) van de tweede en derde lactatie was
de opname van de in de vorige lactatie behandelde koeien iets hoger.
In de voorperioden verschilde de melkenergieproduktie van de controle- en de
behandelde koeien niet, hetgeen blijkt in figuur 2. Na de dertiende lactatieweek
vertoonde de melkproduktiecurve van de behandelde koeien een \'zaagtand\'
verloop. In de eerste week na de injectie steeg de melkproduktie, bereikte een top
in de tweede week en daalde naar het niveau van de controlegroep in de vierde
week. De onderhuids geïnjecteerde drager met BST gaf blijkbaar geen vaste
dagelijkse hoeveelheid BST af aan de bloedbaan en lijkt op dit punt voor
verbetering vatbaar. In het eerste jaar steeg de melkenergieproduktie door de BST-
behandelingen gemiddeld met 20%, in het tweedejaar was dit 17% en in het derde

Fig. I. Gemiddelde voeropname per dag in drie opeenvolgende lactaties van controlekoeien en van
koeien, die vanaf week 13 om de vier weken met BST behandeld zijn in stalproeven.

Fig. 2. Gemiddelde melkenergie per dag in drie opeenvolgende lactaties van controlekoeien en van
koeien, die vanaf weck 13 om de vier weken met BST behandeld zijn in stalproeven.

jaar 14%. De respons op BST vertoonde dus in achtereenvolgende lactaties een
licht dalende tendens.

In de voorperiode verschilde het melkvetgehalte van de twee proefgroepen niet
(figuur 3). Met name na de eerste twee injecties trad een stijging van het
melkvetgehalte op die in lichte mate ook gezien werd bij de volgende injecties.
Gemiddeld over de behandelingsperiode was het melkvetgehalte van de behan-
delde koeien 0,14 procent (1,4 g/kg) hoger dan van de controlekoeien.
Uit figuur 4 blijkt dat het melkeiwitgehalte van de behandelde koeien in voor-
en hoofdperiode iets boven dat van de controlekoeien lag. Na een injectie trad
een lichte daling op gevolgd door een lichte stijging. Gemiddeld over voor- en

Fig. 3. Gemiddeld melkvetgehalte in drie opeenvolgende lactaties van controlekoeien en van koeien,
die vanaf week 13 om de vier weken met BST behandeld zijn in stalproeven.
44 T g/kg

Fig. 5. Gemiddeld gewicht in drie opeetivolgende lactaties van controlekoeien en van l^oeien, die
vanaf week 13 om de vier weken met BST behandeld zijn in stalproeven.

Gemiddelde energiebalans per dag in drie opeenvolgende lactaties van controlekoeien en van
weck 13 om de vier weken met BST behandeld zijn in stalproeven.

Uit figuur 8 blijkt dat BST-behandeling leidde tot iets (niet significant) hogere
concentraties van 3-hydroxybutyraat in plasma in de behandelingsperiode, maar
het niveau van de behandelde koeien was lager dan het niveau in de eerste maand
na afkalven in beide groepen. In de drie achtereenvolgende behandelingsperioden
was de 3-hydroxybutyraat concentratie van de behandelde koeien respectievelijk
38, 26 en 37 /^mol/l hoger dan van de controlekoeien.

Door de BST-injecties steeg de somatotropine-concentratie in het plasma met een
factor 5-9 hetgeen blijkt uit figuur 9. In de voorperioden verschilde het somato-
tropine-niveau in het plasma niet tussen de proefgroepen.

Fig. 10. Gemiddeld totaal thyroxine-gehalte in plasma in drie opeenvolgende lactaties van contro-
lekoeicn en van koeien, die vanaf week 13 om de vier weken met BST behandeld zijn in stalproeven.

In de voor- en hoofdperioden was de concentratie van T4 (totaal thyroxine) in
het plasma gemiddeld iets hoger (significant) voor de behandelde dan voor de
controlekoeien (figuur 10), In de voorperiode van de eerste lactatie was de T4-
concentratie van de behandelde koeien het laagst. Na de aanvang van de BST-
injecties werd het plasma-niveau hoger en bleef hoger in voor- en hoofdperioden
van het tweede en derdejaar.

Tussen de behandelde en controlekoeien werden geen verschillen gemeten in de
glucose-concentraties in het plasma en in het totaal calcium-, magnesium-, fosfor-
en vrije vetzuren-gehalte van de melk. Wel bleek het ureum-gehalte in plasma bij
de behandelde koeien gemiddeld over de drie lactaties 1,5 mg N per 100 ml lager
te zijn.

Het melkcelgetal (figuur 11) in de voorperiode verschilde vrijwel niet tussen de
twee proefgroepen. In de behandelingsperiode was het melkcelgetal van de
behandelde koeien hoger dan van de controlekoeien. In de eerste, tweede en derde
lactatie was dit verschil respectievelijk 136.000, 54.000 en 25.000 cellen per ml
melk.

De herhaalbaarheid van de maximale respons op een BST-behandeling bleek
binnen een lactatie laag te zijn en varieerde tussen de melkproduktiekenmerken
van 0,22 tot 0,25. De maximale respons na een injectie is dus niet te voorspellen
uit een respons op een voorgaande injectie. Ook tussen lactaties bleek deze
herhaalbaarheid nog vrij laag te zijn. Deze lag voor de maximale respons in
melkproduktiekenmerken tussen de 0,45 en de 0,57. Ter vergelijking: voor
melkproduktie bedroeg de herhaalbaarheid tussen lactaties 0,75.
lussen de controle- en de behandelde koeien werd geen verschil waargenomen
in het interval afkalven-eerste bronst (respectievelijk 43-47 dagen), het interval
afkalven-conceptie (81-83 dagen), het interval tussen twee afkalvingen (364-367
dagen), de inseminaties per dracht (1,5-1,5), het percentage doodgeboren kalveren
(5,0-6,9), het aan de nageboorte blijven staan (2,3-3,4%) en de draagtijd (283-283
dagen). Wel werd een verschil van 2,1 kg (5%) gemeten tussen de geboortegewich-
ten van de kalveren van de behandelde en de controlekoeien. De kalveren van
de behandelde koeien hadden een iets lagere prenatale groei. Het aantal tweelingen
bedroeg voor de controlekoeien 6 en voor de behandelde koeien 10.
Door een iets groter aantal tweelingen bij de behandelde koeien werden er 10
vruchtbaarheidsstoornissen meer genoteerd voor de behandelde koeien in verge-
lijking tot de controlekoeien (respectievelijk 45 en 35 diagnoses). Voor de overige
orgaansystemen uier (22-26), bewegingsapparaat (124-119), verteringsapparaat
(15-16) en de stofwisseling (44-42) werden er geen verschillen in aantal ziektege-
vallen geconstateerd tussen respectievelijk de controle- en de behandelingskoeien.
Aan het einde van drie jaar onderzoek bleek de uitval in de controle- en de
proefgroep gelijk te zijn. Na drie jaar waren er van de 64 controlekoeien nog 21
beschikbaar en van de 64 behandelde koeien waren er nog 23 beschikbaar voor
een vierde stalproef Tussen de beide groepen werden ook geen verschillen
gevonden voor de belangrijkste afvoerredenen: onvruchtbaarheid, chronische
mastitis en blijvende kreupelheid.

In de statistische analyse bleek dat de interactie tussen de behandeling en
respectievelijk ras, pariteit, rantsoen en lactatie niet significant was. Dit betekent
dat de reactie op een BST-behandeling niet sterk van deze factoren afhangt.
Ondanks het feit dat de rassen sterk verschilden in lichaamsgewicht tijdens de
behandelingsperiode (Jersey 388 kg, MRIJ 610 kg, zwartbonten 587 kg) en de BST-
dosis daarop niet aangepast was, bleek de reactie van de drie rassen gelijk te zijn.
Vaarzen tendeerden naar een iets lagere reactie dan koeien, waarschijnlijk omdat
hun voeropnamecapaciteit en hun vermogen om lichaamsreserves aan te wenden
voor de melkproduktie kleiner zijn. Op ruwvoerrijke weiderantsoenen was de
reactie op BST-behandelingen in de melkproduktie geringer dan op krachtvoer-
rijke stalrantsoenen, zonder dat er gezondheidsstoornissen optraden bij de
behandeling op minder energierijke rantsoenen. Deze verschijnselen geen interac-
tie met ras, aanwijzingen voor geringe interacties met pariteit en het krachtvoer-
aandeel in het rantsoen blijken ook uit een aantal gedetailleerde literatuurover-
zichten (3, 4, 11). Uit de plasmaniveaus van NEFA en 3-hydroxybutyraat kan
afgeleid worden dat de behandelde koeien lichaamsvetten mobiliseerden voor de
melkproduktie. Een krachtvoerrijker rantsoen en de aanwezigheid van lichaams-
reserves, die gemobiliseerd kunnen worden, lijken een voorwaarde voor een goede
BST-respons in melkproduktie (8). Tussen behandelde- en controlekoeien in
proeven elders zijn aan het einde van een behandelingsperiode verschillen van 25-
70 kg lichaamsvet gemeten ten gunste van de controlekoeien (15, 21). Verterings-
en energiebalansproeven (9, 23) wezen uit, dat BST-behandeling van melkkoeien
geen effect had op de verteerbaarheid van het rantsoen, geen effect had op de
onderhoudsbehoefte per kg lichaamsgewicht, maar wel een negatief effect had op
de grootte van de vetreserves. In de drie achtereenvolgende lactaties werd een iets
kleinere respons in melkproduktie op de BST-behandelingen waargenomen. In
andere proeven, bijvoorbeeld op het IVVO (20) werd dit niet vastgesteld.
Evenals in de IVVO-proeven (20) was in de behandelingsperiode het melkcelgetal
van de behandelde koeien hoger dan dat van de controlekoeien, zonder dat dit
gepaard ging met meer gevallen van klinische mastitis. Momenteel wordt nader
onderzoek gedaan naar de aard van de cellen in de melk van de koeien van de
twee proefgroepen. De gehalten aan totaal calcium, magnesium en fosfor in de
melk bleken niet beïnvloed te worden door de BST-behandeling. Dit betekent dat
door de behandeling de mineralenuitscheiding in de melk groter wordt en dit kan
ook gevolgen voor de mineralenvoorziening via het rantsoen hebben, wanneer de
grotere voerbehoefte niet volledig gedekt wordt door een hogere voeropname.
De herhaalbaarheid van de maximale respons in melkproduktie na een BST-
behandeling is zowel binnen als tussen lactaties te laag om goede en slechte
reageerders te kunnen onderscheiden. De maximale respons na een injectie wordt
blijkbaar meer bepaald door de actuele voeropname en de actuele energievoorraad
in het lichaam dan door de erfelijke achtergrond van de koe. Hoewel er soms kleine
fenotypische verbanden gevonden zijn tussen de melkproduktie vóór de BST-
behandeling en de respons tijdens de BST-behandeling (10, 16), bleek dit verband
geen erfelijke component te bevatten (4, 10, 12). Bij de gevolgde strategie in de
proeven, waarbij de BST-injecties veelal pas na de derde lactatiemaand aanvingen,
is geen effect op de vruchtbaarheid gevonden. Aanvang van de BST-behandeling
voor de 90ste lactatiedag leidt tot een iets verminderde vruchtbaarheid en lijkt
derhalve niet gewenst (22). Wel lijkt somatotropine de verdeling van nutriënten
niet alleen zodanig te sturen dat er meer voedingsstoffen naar de uier gaan en
minder naar de lichaamsweefsels, maar ook de foetus krijgt blijkbaar iets minder
voedingsstoffen toebedeeld. Ondanks het lagere geboortegewicht van kalveren van
behandelde koeien, vertoonden deze geen lagere vitaliteit dan de kalveren van de
controlekoeien.

Zowel uit de ziekteregistratie als uit de afvoerregistratie kan geconcludeerd
worden, dat de koe minstens driejaar lang behandeld kan worden met BST zonder
dat de vruchtbaarheid en de gezondheid negatief beïnvloed wordt.
In de IVO-proeven werd de efficiëntie van de melkproduktie tijdens de behan-
delingsperiode met gemiddeld 7 procent verbeterd zonder dat de stofwisseling van
de melkkoeien extreem (minder dan bij de aanvang van een lactatie) belast werd.

1. Bauman DE and Currie WB. Partitioning of nutrients during pregnancy and lactation: a review
of mechanisms involving homeostasis and homeorhesis. J Dairy Sei 1980; 63: 1514-29.

2. Bauman DE, Eppard PJ, DeGeeter MJ, and Lanza GM. Response of high producing dairy cows
to long-term treatment with pituitary somatotropin and recombinant somatotropin. J Dairy Sei
1985; 68: 1352-62.

3. Chilliard Y. A review oflongterm effects of recombinant bovine somatotropin (rBST) on dairy
cow performances. Ann Zootech 1988; 37: 159-80.

4. De Brabander DL en Buysse FX. Onderzoek naar de toepassing van somatotropine in de
melkveehouderij - een literatuurstudie. Landbouwtijdschrift 1989; 42: 279-303.

5. Hart IC. Endocrine control of nutrient partition in lactating ruminants. Proc Nutr Soc 1983; 42:
181-94.

6. Hart IC, Chadwick PME, Boone TC, Langley KE, Rudman C, and Souza LM. A comparison
of the growth-promoting, lipolytic diabetogenic and immunologic properties of pituitary and
recombinant-DNA-derived bovine growth hormone (somatotropin). Biochem J 1984; 224: 93-
100.

7. Kievits JMCA, van Dam HCB, Hessel HW en Brand A. Somatotropine: structuur, {bio)synthcse
en diersoortspecifieiteit. Tijdschr Diergeneeskd 1988; 113 (14): 791.

8. Kievits .IMCA, van Dam HCB, Hessel HW, Renkema JA en Brand A. Praktische toepassing
van recombinant bovine somatotropine: gevolgen voor mens, dier en bedrijfsvoering. Tijdschr
Diergeneeskd 1988; 113 (23): 1285.

9. Kirchgessner M, Schwab W., and Muller HL. Effect of bovine growth hormone on energy
metabolism of lactating cows in long-term administration. In: Energy metabolism in farm animals.
Proceed of the 11th Symp, Lunteren, September 1988. The Netherlands. EAAP-publication no
43. Pudoc Wageningen 1988; 143-6.

10. Leith HW, Burnside EB, MacLeod GK, McBride BW, Kennedy BW, Wilton JW, and Burton
JH. Gcnetic and phenotypic affects of administration of recombinant bovine somatotropin to
Holstein cows. J Dairy Sei 1987; 70 (Supplement 1): 128.

1 1 McBride BW, Burton .11,, and Burton JH. The influence of bovine growth hormone (somatotropin)
on animals and their products. Res Devel Agric 1988; 5: 1-21.

12. McDaniel BT and Haynes PW. Absence of interaction of merit for milk with recombinant bovine
somatotropin. J Dairy Sei 1988; 71 (Supplement 1): 240.

13. McGuffey RK, Green HB, and Ferguson TH. Lactation performance of dairy cows receiving
recombinant bovine somatotropin by daily injection or in a sustained deliverv vehicle. J Dairy
Sei 1987; 70 (Supplement 1): 176.

14. McGuffey RK, Green HB, and Basson RP. Performance of Holsteins given bovine somatotropin
in a sustained delivery vehicle. Effect of dose and frequency of administration. J Dairy Sei 1987;
70 (Supplement 1): 177.

15. McGuffey RK, Spike TE, and Basson RP. Partition of energy in the lactating dairy cow receiving
BST. J Dairy Sei 1989; 72 (Supplement 1): 1293.

16. Oldenbroek JK, Garssen GJ, Forbes AB. and Jonker LJ. The effect of treatment of dairy cows
of different breeds with recombinantly derived somatotropin in a sustained delivery vehicle. Livest
Prod Sei 1989; 21: 13-34.

17. Oldenbroek JK, Garssen GJ, Jonker LJ, and Wilkinson JID. The effects of treatment of dairy
cows of different breeds in a second lactation with recombinantly derived bovine somatotropin
in a sustained delivery vehicle. In: Use of somatotropin in livestock production. Eds. K. Sejrsen.
M. Vestergaard en A. Neiman-Sorensen. Commission of the European Communities. Elsevier
Applied Science, London and New York, 1989.

18. Oldenbroek JK. De efl\'eeten van behandelingen met bovine somatotropin bij melkvee op de weide
en vervolgens op stal. IVO-rapport B-330; 1989.

19. Peel CJ and Bauman DE. Somatotropin and lactation. J Dairy Sei 1987; 70: 474-86.

20. Rypkema YS, van Reeuwijk L, and Hard Dl.. Responses on Dairy Cows to Treatment with
Sometribove (r-BST) during Three Consecutive Years. 40ste Jaarvergadering Europesche
Zoötechnische Vereniging, Dublin, 1989.

21. Soderholm CG, Otterby DE, Linn JG, Ehle FR, Wheaton JE, Hansen WP, and Annexstad RJ.
Effects of recombinant bovine somatotropin on milk production, body composition and
physiological parameters. J Dairy Sei 1988; 71: 355-65.

22. Suurd GJ, van Dijk AJ, van der Bürgt GM en Brand A. Somatotropine: endocrinologische
aspecten. Tijdschr Diergeneeskd 1988; 1 13 (18): 999.

23. Tyrrell HF, Brown ACG, Reynolds PJ, Haaland GL, Peel CJ, Bauman DE, and Steinhour WD.
Administration of bovine growth hormone to high yielding Holstein cows 1. Influence on in vivo
metabolism. J Dairy Sei 1982; 65 (Supplement 1): 120.

Dit boekje (57 bladzijden, glad papier) bevat de
teksten van dc lezingen, gehouden op het tweede
Europese Symposium voor Vogelgeneeskundc te
Utrecht (8-il maart 1989). De werkgroep Vogel-
sterfte stelde het samen op verzoek van de Dutch
Association of Avian Veterinarians. \'Vogelbe-
scherming\' financierde het. Het is opgedragen
aan collega Th. Smit, veterinair patholoog en
leider van het project \'Vogelsterfte\' van het CDl
ter gelegenheid van diens pensionering .
De in 1973 opgerichte Werkgroep Vogelsterfte is
samengesteld uit vertegenwoordigers van CDl,
Staatsbosbeheer, Rijksinstituut voor Natuurbe-
heer, Instituut voor Taxonomische Zoölogie en
Vogelbescherming.

Vooral door dc diagnostiek van het CDl is veel
inzicht verkregen in de achtergrond van sterfte-
oorzakcn bij wilde vogels.
fL .L Over schetst de opzet van de organisatie en
dc resultaten van het project.
Onder leiding van collega Th. Smit werden 15.236
vogels onderzocht. Resultaten van veld- en labo-
ratoriumonderzoek werden opgeslagen in een
gegevensbestand. De betrouwbaarheid van het
systeem is afliankelijk van inzenders van diverse
pluimage, werkend in verschillende biotopen.
Th. J. Spierenburg, R E. F. Zoun en Th. Smit
melden dat 20% van de onderzochte vogels
(meestal opzettelijk) vergiftigd was, waarvan 75%
met parathion. Slechts 1% was door ongewenste
neveneffecten van legaal toegepaste bestrijdings-
middelen vergiftigd. Waardevol bij de diagnos-
tiek van intoxicaties bleek pathologisch en bio-
logisch onderzoek in combinatie met moderne
chemisch-toxicologische analyse.

J. Haagsma meldt dat in Nederland jaarlijks 100
tot 1000 vogels worden onderzocht op botulisme.
In koele zomers sterven 500-5000 en in warme
zomers 50.000 vogels aan deze ziekte (sinds 1970
steeds type C). Een snelle diagnose is belangrijk
uit oogpunt van volksgezondheid en vogelbe-
scherming (zie verder; ref.).
F. H. M. Borgsteede rapporteert over endopara-
sitaire worminfecties bij 1460 wilde vogels in de
periode 1970-1988 (118 soorten). Gevonden wer-
den Nematoda bij 95, Trematoda bij 90, Cestoda
bij 87, Acanthocephala bij 29 en Pentastomida bij
4 soorten. Van de Nematoda werden Spirurata
gevonden bij 53, Ascaridata bij 50, Strongylata
bij 34, Filariata bij 3, CapiUariu spp. bij 54 en
Helerakis spp. bij 7 soorten. Van de Spirurata
werden 23 soorten geïdentificeerd. Voor Neder-
land waren er veel nieuwe vondsten en soms niet
— eerder — beschreven parasiet-gastheercombi-
naties.

N. de Haan (Vogelbescherming) ziet het werk van
het CDl in de Werkgroep Vogelsterfte als belang-
rijk bij het verbeteren van wet- en regelgeving.
H. Peeters (VB) schetst de rol van kustasiels,
speciaal toegerust voor de opvang van .stookolie-
slachtoffers en gefinancierd door VB en Dieren-
bescherming.

Een lijst van 57 publikaties van de Werkgroep
besluit dit voor geïnteresseerden zeer lezenswaar-
dig en aanbevolen boekje.

(De grootste \'killers\' blijken botulisme en stook-
olievcrontreiniging. De impact van beide op de
populaticgrootte tijdens het volgende broedsei-
zoen is nihil. Toch is de voortzetting van het
onderzoek van groot belang door de rol van
vogels als indicatoren voor milieubederf. Door
hun plaats aan het eind van de voedselketen zijn
vooral roofvogels uitstekende bio-indicatoren
voor opgehoopte residuen van bijv. pesticiden;
ref.).

Het gebruik van T61® voor het
verantwoord doden van gezelschaps- en
laboratoriumdieren

SAMENVATTING. Experimenten werden uitgevoerd om vast te stellen op welk moment er
bewustzijnsverlies en spierrelaxatie optraden na intraveneuze (iv) toediening van het preparaat
T61. Bij acuut geïnstrumenteerde konijnen en honden werden simultaan het EMG, EEG, ECG
en het capnogram (alleen bij honden) geregistreerd.

Na IV toediening van T61 bleek het bewustzijnsverlies en de spierrelaxatie gelijktijdig in te
treden. Bij 3 van de 8 honden traden in de beginfase van de injectie met T61 en butyramide
een toegenomen spieractiviteit en vocalisatie op.

Er wordt geconcludeerd dat de aanwezigheid van een spierrelaxans geen ethisch struikelblok
vormt voor het gebruik van T61 ondanks dat enkele voor de toeschouwer onplezierige
bijverschijnselen kunnen optreden.

SUMMARY. Experiments were carried out to determine the onset of loss of consciousness
and muscle relaxation following administration of the euthanising agent T61.
Simultaneous recordings of EMG, EEG, ECG and capnogram (dogs only) were obtained in
acutely instrumented rabbits and dogs.

The results showed that loss of consciousness and muscle activity occurred simultaneously
following administration ofT61. yocalisation and increased muscle movement occurred both
when T61 and butyramide were used in the initial phase of the injection in three out of eight
dogs

From this study, it was concluded that the presence of the muscle relaxant does not pose an
ethical problem for the use of T6I as euthanising agent, though the results suggested that
the use ofT6I may have some emotionally unpleasant side-effects.

Methoden en technieken voor het verantwoord doden van gezelschapsdieren en
laboratoriumdieren worden zowel door het grote publiek als door vakgenoten uit
de veterinaire en proefdierkundige wereld met kritisch oog bczi^^ Zowel
emotionele als ethische aspecten dienen bij beoordeling van een bepaalde methode
te worden betrokken; richtlijnen hiervoor worden onder andere gegeven door de
American Veterinary Medical Association (1).

Met uitzondering van een klein aantal publikaties (4, 6, 7) biedt de literatuur over
het verantwoord doden van gezelschapsdieren dan wel laboratoriumdieren weinig
houvast voor het maken van een goede beoordeling. Dit wordt deels veroorzaakt
door de subjectiviteit van de beoordeling van emotionele aspecten, maar vindt

\' Vakgroep Geneeskunde van Gezelschapsdieren.
2 Werkgroep Veterinaire Anesthesiologie.
^ Vakgroep Proefdierkunde.

* Vakgroep Functionele Morfologie. Faculteit Diergeneeskunde, Rijksuniversiteit Utrecht, Utrecht.
Correspondentie aan: Dr. L. J. Hellebrekers, Vakgroep Geneeskunde van Gezelschapsdieren, Faculteit
Diergeneeskunde, Yalelaan 8, Postbus 80.154, 3508 TD Utrecht.

daarnaast zijn oorsprong in het verkeerd interpreteren van de waargenomen
verschijnselen. Voor een juiste evaluatie van een techniek is het van belang
onderscheid te maken tussen bijv. vocalisatie en ongecoördineerde spierbewegin-
gen tijdens bewusteloosheid enerzijds en het optreden van een bewuste pijnreactie
anderzijds.

Terwijl er consensus bestaat over het principe dat het euthanasieproces pijnloos
en zonder stress dient te verlopen (1), wordt vanuit de praktijk regelmatig gesteld
dat dit niet het geval is bij gebruik van Tól\'. Dit preparaat bestaat uit een mengsel
van een lokaal anestheticum (tetracaine HCl), een hypnoticum en een curare-
achtige farmacon. Aan het hypnoticum N[2-(m-methoxyphenyl)-2-ethylbutyl-
(l)]gamma-hydroxybutyramide wordt naast een anesthetische werking ook een
depressieve invloed op het ademhalingscentrum toegeschreven. Het curare-achtige
middel 4,4-methylene-bis cyclohexyl-trimethyl-ammonium jodide veroorzaakt via
het bewerkstelligen van een spierrelaxatie behalve een respiratiedepressie ook een
circulatoire collaps (3).

Door de aanwezigheid van dit laatste, curariforme farmacon is het denkbaar dat
spierrelaxatie en daarmee ademdepressie optreedt voordat de bewusteloosheid is
ingetreden. De mogelijkheid van deze voor het te doden dier zeer beangstigende
situatie is er oorzaak van dat twijfel bestaat over de toelaatbaarheid van T61 als
euthanasiemiddel. Daarenboven zijn verschijnselen als onrust, pijn en vocalisatie
gerapporteerd die optraden bij een aanzienlijk percentage van de dieren welke met
dit middel werden gedood (2, 7). De vraag of deze verschijnselen optraden tijdens
bewustzijn werd hierbij niet gesteld. Toch wordt aangenomen dat deze symptomen
optreden vanwege het laat tot stand komen van een hypnotisch effect hetgeen het
gebruik van T61 bij niet geanestheseerde dieren tot een \'ethisch\' niet toelaatbare
handeling zou maken (7).

Naar aanleiding van het verzoek van proefdierdeskundigen en dierenartsen om
de ethische aspecten van het gebruik van T61 bij zowel gezelschapsdieren als
laboratoriumdieren te onderzoeken, werden experimenten uitgevoerd om te
kunnen vaststellen in welke volgorde bewustzijnsverlies en verlies van spierfunctie
optreden na injectie van T61. Hierbij werd de tijd tussen injectie en verlies van
bovengenoemde functies exact vastgesteld. Om de kans op een eventueel species-
afhankelijk effect te verkleinen werden de experimenten uitgevoerd bij acuut
geïnstrumenteerde konijnen en honden. In beide species werden zowel het
oplosmiddel, het narcotisch farmacon butyramide, als het commerciële preparaat
T61 onderzocht.

Voor dit onderzoek werd gebruik gemaakt van 12 random bred konijnen (Elco strain,
RIVM, Bilthoven) en 9 honden (beagles. Gemeenschappelijk Dieren Instituut Amsterdam,
Universiteit van Amsterdam) van verschillend geslacht in beide species. Lichaamsgewichten
varieerden tussen de 2 en 3 kg met een mediaan gewicht van 2,5 kg voor de konijnen en
van 9 tot 14 kg met een mediaan gewicht van 10 kg voor de honden. Voorafgaande aan
de instrumentatie werden de konijnen geanestheseerd door middel van een intramusculaire
injectie van fentanyl/fluanison^ (0,5 ml/kg) en diazepam\' (2,5 mg/kg), terwijl de honden
intramusculair fentanyl/fluanison2 (0,5 ml/kg) en atropine (0,05 mg/kg) kregen toegediend.
Vervolgens werden simultaan het EMG, EEG, ECG en het capnogram (alleen bij honden)
geregistreerd. Voor de EMG-afleiding werden in het middenrif koperdraad electrodes
geïmplanteerd na een flankincisie vlak achter de laatste rib. Voor het EEG werden 2 zilveren
knopelectrodes (diameter 0,5 mm) zodanig aangebracht in voorgeboorde openingen in het

schedeldak dat de uiteinden van deze electrodes hierdoor in direct contact kwamen met
de dura mater ter hoogte van de vortex en de linker occipitaal lob. Indien nodig werd voor
het uitvoeren van deze procedures aanvullende lokale infiltratie anesthesie (lidocaïne HC1)
toegepast. Het ECG werd geregistreerd via een afleiding II; voor de registratie van het
C02%\' in de uitademingslucht werd lucht bemonsterd via een 16 gauge naald, geplaatst
in de trachea halverwege de larynx en de eerste rib. Na het tot stand komen van een volledige
instrumentatie werd een opiaat antagonist (nalorphine HCP, 0,5 mg/kg) iv toegediend
hetgeen resulteerde in \'wakkere\' EEG registraties (hoge frequentie, lage amplitude) en een
toegenomen respiratoire activiteit van het middenrif-EMG bij alle dieren in beide groepen.
Na 10 seconden werd tv het oplosmiddel (een mengsel van dimethylformamide en water)
toegediend gevolgd door iv injectie van het T61 (0,3 ml/kg, 5 konijnen en 4 honden) of
het butyramide (op gelijke ml en mg basis, 5 konijnen en 4 honden). Door deze werkwijze
was het mogelijk om de (eventuele) effecten van het oplosmiddel en de actieve farmaca
apart te beoordelen. Aan de hand van de registraties werden de duur van de injectie, de
tijdsduur tussen de aanvang van de injectie en het ontstaan van bewusteloosheid
(gekarakteriseerd door EEG van lage frequentie en grote amplitude) en de tijdsduur tussen
de aanvang van de injectie en het opreden van de spierrelaxatie (gekenmerkt door het
verdwijnen van de EMG activiteit) berekend. Eventueel optredende bijverschijnselen zoals
vocalisatie en spiertrekkingen werden genoteerd. Ter vergelijking werden soortgelijk
registraties gemaakt gedurende euthanasie met pentobarbital-Na-\' (2 konijnen en 1 hond)
IV toegediend in doseringen zoals aangegeven door de fabrikant (konijn 2-5 ml, hond
5-20 ml).

Intraveneuze toediening van het oplosmiddel induceerde geen enkele verandering
in de geregistreerde variabelen. Gegevens van de andere onderzochte farmaca,
betreffende de duur van de injectie, de tijdsintervallen tussen de aanvang van
injectie en het ontstaan van bewusteloosheid respectievelijk spierrelaxatie zijn
weergegeven in fig. I en fig. 2. Zowel bij het konijn als bij de hond trad de
bewusteloosheid gelijktijdig op met de spierrelaxatie, zowel na het toedienen van
T61, butyramide als ook na toedienen van het pentobarbital-Na. Representatieve
voorbeelden van individuele registraties zijn weergegeven in fig. 3 t/m 7. Bij geen
van beide species konden er verschillen worden vastgesteld tussen de effecten van
T61 en butyramide. Bij beide species bleef de elektrische hartactiviteit (ECG afi.
II) aanwezig tot meer dan 20 seconden na aanvang van de injectie. De registratie
van het C02% in de uitademingslucht toont aan dat de spieractiviteit van het
middenrif gepaard ging met een effectieve gasuitwisseling (fig. 4 t/m 7). Bij het
verdwijnen van de EMG activiteit verloor het capnogram zijn pulsatiele karakter
en daalde het C02% langzaam naar 0% over een periode van 30 tot 90 seconden.
Vocalisatie en toegenomen spieractiviteit werden na T61 en butyramide toediening
bij 3 van de 8 honden waargenomen doch traden niet op na injectie met
pentobarbital-Na.

Gegevens uit dit onderzoek laten zien dat na toediening van T61 of de narcotische
component butyramide de bewusteloosheid en de spierrelaxatie gelijktijdig
intreden. Het gelijktijdig verdwijnen van bewustzijn en spieractiviteit lijkt overeen
te komen met de verschijnselen na toediening van pentobarbital-Na. De waarde
van de aanwezigheid van een spierrelaxans in T6I kan in twijfel worden getrokken
aangezien geen verschillen met betrekking tot het optreden van bewusteloosheid
en spierrelaxatie tussen de T61 en de butyramide groep werden gevonden.

\' Capnograaf, type: Normocap CP-I02; fabr.: Dufex Instrumentarium Corp., Helsinki, Finland.
^ Nalornhine HCI. Nouryoharma B.V., Oss, Nederland.

Fig. 1. Resultaten voor de duur van injectie en de tijdsintervallen tussen verlies van spieractiviteit
(EMG) en verlies van bewustzijn (EEG) bij konijnen. Data weergegeven als gemiddelde /- SD.

Fig. 2. Resultaten voor de duur van injectie en de tijdsintervallen tussen verlies van spieractiviteit
(EMG) en verlies van bewustzijn (EEG) bij honden. Data weergegeven als gemiddelde /- SD.

Ondani<s het feit dat geen duidelijke invloed op het ontstaan van bewusteloosheid
en ademstilstand kon worden aangetoond, voorkomt de aanwezigheid van een
spierrelaxans wel de agonale adembewegingen die vanuit de praktijk worden
gerapporteerd na toediening van hypnotisch-werkende euthanasiepreparaten
zoals pentobarbital-Na.

Op basis van de gegevens van dit onderzoek wordt geconcludeerd dat de
aanwezigheid van het spierrelaxans geen ethisch struikelblok vormt voor het
gebruik van T61 als euthanasiemiddel. Het gelijktijdig verdwijnen van de EEG-
en EMG-activiteit toont aan dat er geen sprake is van spierrelaxatie voordat de
bewusteloosheid intrad en spreekt daarmee bezwaren uit het verleden tegen als
zou paralyse optreden bij het volle bewustzijn. Hoewel in dit experiment de dieren
werden geanestheseerd voorafgaand aan de instrumentatie en de daaropvolgende
euthanasie, geldt ons inziens hetzelfde voor het niet-geanestheseerde dier. De
toediening van nalorphine veroorzaakte bij alle dieren een toegenomen bewust-
zijnsniveau dat vergelijkbaar was met de wakkere staat. Dit bleek onder andere
uit het verzet tegen de manuele fixatie, de reactie op auditieve stimuli en het
\'wakkere\' EEG -patroon. Om onomstotelijk de invloed van anesthesie te kunnen
uitsluiten dienen deze experimenten te worden herhaald in chronisch geïnstrumen-
teerde dieren. Het primaire doel van deze studie was echter vast te stellen of er
na toediening van T61 spierrelaxatie ontstaat voordat bewustzijnsverlies intreedt;
dit zou namelijk betekenen dat er sprake is van verstikking in plaats van

Fig. 3. Representatieve registratie van de efTecten van T61 toediening bij konijnen.

euthanasie. In deze experimenten is niet getracht een volledige EEG-analyse te
verkrijgen doch alleen onderscheid te maken tussen \'wakkere\'- en \'slaap\'-EEG-
patronen. Om het onderscheid tussen spieractiviteit en paralyse te kunnen
vastleggen, is gekozen voor een EMG van het diafragma vanwege de regelmatige
activiteit tijdens spontane respiratie (5). De injectietijden vertoonden per species
enig verschil hetgeen waarschijnlijk werd veroorzaakt door verschillen in diameter
van de naald en/of het te injiciëren volume. Deze experimenten laten een
beoordeling van esthetische en emotionele aspecten van het T61 gebruik slecht
toe. Bij een aantal honden werd na toediening zowel van T6I als van butyramide
vocalisatie en toegenomen spieractiviteit geregistreerd. Op basis van onze bevin-
dingen wordt geconcludeerd dat dit geen bewust gedrag was. Deze onbewuste
reacties zijn vergelijkbaar met verschijnselen tijdens de inductiefase van een

Fig. 5. Representatieve registratie van de effecten van T6I toediening bij honden.

Fig. 6. Representatieve registratie van de feecten van butyramide toediening bij honden.

barbituraatanesthesie en worden gemeld door zowel niet-gebruikers als gebruikers
van T61. Het is onze indruk dat deze reacties verantwoordelijk zijn voor een groot
deel van de \'nadelige bijverschijnselen\' die in de literatuur worden gerapporteerd
(7). Het gevolg hiervan is dat, alhoewel het gebruik van T61 toelaatbaar is, het
wel gepaard kan gaan met emotioneel onplezierige bijverschijnselen voor de
toeschouwer.

De ECG-registraties van dit experiment tonen duidelijk de beperkte waarde van
een ECG aan, daar het vooral informatie verstrekt over de elektrische activiteit
en niet over de hemodynamische aspecten van de hartfunctie. Veranderingen in
het ECG werden pas voor het eerst waargenomen lang na het verlies van EMG-
en EEG-activiteit.

Fig. 7. Registratie van de effecten van pentobarbital-Na toediening bij de hond.

De bepaling van het C02% in de uitademingslucht werd uitgevoerd ter controle
van de effectiviteit van de respiratie zoals die werd vastgelegd via het EMG van
het middenrif. Als gevolg van de lokalisatie van de aspiratienaald achter de larynx
daalde het C02% na het intreden van de ademstilstand slechts langzaam tot 0%
aangezien door de sluiting van de larynx ook in deze fase nog gas uit de longen
wordt geaspireerd.

Daar zowel T61 als butyramide iv werden toegediend kunnen uit dit experiment
geen conclusies worden getrokken aangaande intrapulmonale toediening. Overi-
gens zijn de auteurs van mening dat intrapulmonale toediening niet mag
geschieden zonder voorafgaande sedatie.

Concluderend kan worden gesteld dat deze resultaten aantonen dat zowel bij de
hond als bij het konijn na intraveneuze toediening van T61 de inductie van
spierrelaxatie en bewustzijnsverlies gelijktijdig optreden. Hieruit kan worden
afgeleid dat de aanwezigheid van een spierrelaxans in T61 geen ethisch probleem
oplevert. De bijverschijnselen zoals beschreven zowel in dit rapport als in de
literatuur kunnen echter wel aanleiding geven tot emotionele bezwaren tegen het
gebruik van T61 als middel voor het verantwoord doden van dieren.

De auteurs willen dr. C. Korstanje hartelijk bedanken voor zijn inzet en medewerking voor
het verkrijgen van het butyramide en het bereiden van de injectieoplossing. Dank gaat ook
uit naar het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne, Bilthoven en het
Gemeenschappelijke Dieren Instituut Amsterdam, Universiteit van Amsterdam, voor het
beschikbaar stellen van de proefdieren.

Barocio LD. Review of the literature on the use of T61 as an euthanasing agent. Int J Study Anim
Problems 1983; 4: 336.

Bollen PJSM. Literatuuronderzoek naar de werking van T61. Referaat Werkgroep Anesthesiologie,
Faculteit Diergeneeskunde, Utrecht, 1987.

Eikmeier H. Experiences with a new preparation for the painless destruction of small animals (T61).
Die Blauen Hefte für den Tierartz 1962; 5: 22.

Goedgebuure SA, Hartman W, and Hoebe HP. Dystrophy of the diaphragmatic muscle in adult
Meuse-Rhine-IJssel catlle: Electromyographical and histological findings. Vet Pathol 1983; 20; 32.
Lumb WV, Doshi K, and Scott JR. .\\ comparative study on T61 and pentobarbital for euthanasia
of dogs. J Am Vet Med Assoc 1978; 172; 149.

Rowan AN. T61 use in the euthanasia of domestic animals; a survey. In: MW Fox en LD Mickley
(eds) Advances in Animal Welfare Science, 1986, Martinus Nijhoff Publ, Dordrecht, Nederland.

SAMENVATTING. Exocriene pancreasinsufficiëntie is de meest voorkomende oorzaak van
maldigestie bij de hond. De aandoening berust meestal op irreversible atrofie van de pancreas,
hetgeen levenslange substitutie-therapie impliceert.

In dit artikel worden in het kort de pathofysiologie, symptomen en diagnose besproken. De
diagnose blijkt het makkelijkst met de \' Trypsine-Uke-Immunoreactivity\'-test gesteld te kunnen
worden. Tevens worden de therapie en mogelijke oorzaken van falen van de therapie behandeld.

SUMMARY. Pancreatic exocrine insufficiency is the most common cause of maldigestion in
dogs. This is usually caused by irreversible atrophy of the pancreas which subsequently requires
life-long substitution therapy.

The pathophysiology, symptoms and diagnosis are briefly reviewed in the present paper. The
Trypsin-like-immunoreactivity test is recommended for establishing the diagnosis. Finally,
treatment and possible causes of the failure of therapy are discussed.

Exocriene pancreasinsufficiëntie (EPI) is een aandoening waarbij de pancreas
onvoldoende digestie-enzymen en bicarbonaat secerneert met als gevolg maldi-
gestie (6).

De meest voorkomende oorzaken van EPI bij de hond zijn chronische pancreatitis,
heftige acute pancreatitis en juveniele pancreasatrofie (de laatste vorm komt vaker
bij de Duitse Herdershond voor dan bij andere rassen) (13).
De aandoening wordt pas klinisch merkbaar als 90% of meer van het pancreas-
weefsel verloren is gegaan (6, 13). Door de verminderde secretie van digestie-
enzymen treedt maldigestie op. Hierbij wordt het voedsel tot niet absorbeerbare,
osmotische actieve stoffen afgebroken, waardoor veel water wordt vastgehouden.
Dit resulteert, samen met de verhoogde hoeveelheid faecaal vet, in volumineuze
faeces.

\' Drs. R. van Noort (specialist in opleiding). Vakgroep Geneeskunde van Gezelschapsdieren, Faculteit
der Diergeneeskunde, Rijksuniversiteit Utrecht, Postbus 80.154, 3508 TD Utrecht.

Door de verminderde secretie van bicarbonaar wordt de zure maaginhoud niet
(voldoende) gebufferd. De verlaagde intestinale pH schept, samen met de
verhoogde concentratie niet absorbeerbare nutriënten, de mogelijkheid tot
bacteriële overgroei. Dit kan de darmfunctie verder belemmeren. Door de
verzuring kunnen ook veranderingen van de darmwand ontstaan (atrofie van de
villi, laesies, etc.). Bovendien kunnen galzouten neerslaan met als gevolg malab-
sorptie van deze galzouten. Dit kan leiden tot een depletie van de galzoutenpool
(5).

Aangezien de vetvertering het meest afhankelijk is van de exocriene pancreasen-
zymen en aangezien lipase een fragieler enzym is dan trypsine en amylase, zullen
de problemen het eerst en heftigst optreden bij de vetvertering.

Bij EPI is er meestal sprake van gewichtsverlies ondanks goede of zelfs toegenomen
eetlust, die zich soms ook manifesteert als pica en/of coprofagie. De faeces zijn
vaak volumineus en lichtgekleurd met vrij normale consistentie (15). Diarree treedt
zeker niet altijd op. De totale hoeveelheid faeces is toegenomen evenals de
defaecatiefrequentie. Vaak is de vacht dor met veel los haar. De honden zijn over
het algemeen attent en steeds op zoek naar voedsel, ze maken meestal géén zieke
indruk.

Een eerste indruk kan verkregen worden met faecesonderzoek op vet, vetzuren,
zetmeel, spiervezels en pH. Bij EPI is de hoeveelheid vet, zetmeel en spiervezels
vaak verhoogd, de pH is verlaagd. Vetzuren daarentegen zijn negatief omdat door
het gebrek aan lipase de vetten niet gesplitst worden in glycerol en vetzuren.
Verhoogde hoeveelheid vetzuren duidt op malabsorptie waarbij de vetten wel
gesplitst zijn doch niet opgenomen (1).

Met de radiaire enzym-diffusie-test (RED) wordt de activiteit van trypsine en
amylase in de faeces gemeten als millimeters opheldering van de substraatagar
(15). Bij EPI is er sprake van verminderde enzymactiviteit; dus minder millimeters
opheldering (8).

Het faecesonderzoek (inclusief RED) is slechts een screening. Er komen veel fout-
positieve en fout-negatieve uitslagen voor. Mogelijke miswijzingen zijn te oude
faeces, bacteriële overgroei, autodigestie van de enzymen, geen homogene faeces
etc. Bovendien worden de resultaten van de faecesonderzoeken sterk beïnvloed
door de voeding (12, 14). De resultaten kunnen gedeeltelijk worden verbeterd door
drie faecesmonsters te onderzoeken. De definitieve diagnose kan echter veiliger
met andere testen worden gesteld.

Van ouds bekend is de \'Bentiromide Para-Amino-Benzoic-Acid\' (BT-PABA-test) (3).
Hierbij wordt oraal BT-PABA ingegeven. Dit dient door de pancreasenzymen te
worden gesplitst alvorens absorptie van vrij PABA kan plaats vinden. De PABA-
concentratie in het bloed wordt ieder half uur gedurende drie uren bepaald. Ter
controle van de absorptie door de darm wordt de BT-PABA test gecombineerd
met een Xylose-absorptie test (XTT) (2). Bij EPI is de XTT normaal en de BT-
PABA concentratie te laag.

Van hetzelfde principe wordt gebruik gemaakt bij de \'Pancreolauryl-test (PLT)
(Temmler Werke). Hierbij wordt oraal een fluorescerende verbinding ingegeven.
Alleen indien splitsing door pancreasenzymen optreedt kan vrij fluoresceïne
worden opgenomen en uitgescheiden in de urine. Gedurende 10 uren dient alle

urine te worden opgevangen en het volume gemeten. Spectrofotometrisch wordt
de absorptie gemeten. Na één dag wordt de test herhaald, doch nu met vrij
fluoresceïne. Onafhankelijk van de exocriene pancreasfunctie kan de darm
fluoresceïne opnemen. De nu gemeten absorptie is een maat voor de opnameca-
paciteit van de darm voor fluoresceïne. Door de twee metingen te vergelijken is
een indruk omtrent de pancreasfunctie te krijgen. Een voordeel van deze test is
dat de patiënt niet in een gespecialiseerde kliniek hoeft te worden opgenomen en
geen herhaalde bloedafname hoeft te ondergaan. Bovendien is het laboratorium-
werk zeer eenvoudig. Een nadeel is dat de verzameling van urine moeilijk en
arbeidsintensief kan zijn.

De nieuwste en minst belastende test is de \'Trypsin-Like-Immunoreactivity\'-test
(TLI) (16). Hierbij wordt radio-immunologisch de trypsine/trypsinogeen concen-
tratie in het serum bepaald. In het bloed van gezonde honden is een bepaalde
(lage) trypsine-concentratie (5-35 yug/1) meetbaar als gevolg van lekkage uit de
pancreas. Dit is een volledig fysiologisch gebeuren ten gevolge van de doorbloe-
ding van het pancreasweefsel (diffusiegradiënt van de pancreas naar het bloed).

Aangezien EPI bij de hond meestal berust op atrofie, zal bij EPI de trypsinecon-
centratie lager zijn (< 5 Mg/1)- Er is immers bij atrofie minder weefsel, dus minder
doorbloeding en derhalve minder lekkage. De trypsineconcentratie in het bloed
is zuiver het gevolg van lekkage uit de pancreas en wordt niet beïnvloed door
absorptie van trypsine door de darm. De uitslag van de TLI-test wordt derhalve
niet beïnvloed door veranderingen in de darmfunctie. De TLI-test vereist slechts
één nuchter serummonster van 2 ml. Een nadeel is dat de test niet in ieder
laboratorium verricht kan worden. Momenteel worden de serummonsters naar
Liverpool verstuurd ter bepaling. Waarschijnlijk kan de bepaling in de toekomst
in Utrecht worden verricht (kosten momenteel ƒ60,-, uitslag ongeveer 3 weken
na inzenden).

In de humane geneeskunde is de Secretine-CCK-test de \'gouden standaard\'.
Hierbij dient de patiënt een sonde in te slikken, welke met behulp van
doorlichtingsapparatuur in het duodenum na de afvoergang van de pancreas
wordt gepositioneerd. Via een éénmalige injectie of continu-infuus wordt de
exovriene pancreas gestimuleerd. Gedurende 90 minuten wordt het gevormde
pancreas/duodenum secretum via de sonde verzameld. Het secretum wordt
onderzocht op pH, volume, bicarbonaatgehalte en enzymgehalten.

Aangezien de Secretine-CCK-test bij de hond alleen onder narcose kan worden
uitgevoerd, wordt deze test tot nog toe niet gebruikt als klinische test voor EPI.
Er bestaat derhalve geen gouden standaard-test voor EPI bij de hond. In de
literatuur worden bovenvermelde testen (faecesonderzoek, RED-, PABA/Xylose-
, PLT- en TLI-test) dan ook voornamelijk onderling vergeleken al of niet
gecombineerd met post mortaal onderzoek. De testen worden in de literatuur als
volgt in toenemende mate van betrouwbaarheid gerangschikt (4, 16): faeceson-
derzoek, RED-test, PABA/Xylose-test, PLT-test en TLI-test. In een pilot-
onderzoek naar de waarde van deze testen op de Vakgroep Geneeskunde van
Gezelschapsdieren van de Rijksuniversiteit te Utrecht zijn 23 honden met klachten
van vermageren en toegenomen hoeveelheid faeces en/of diarree onderzocht,
evenals 8 klinisch gezonde controlehonden. De diagnose werd gesteld op basis
van de anamnese, resultaten van de testen, reactie op de therapie en in een beperkt
aantal gevallen op basis van pathologisch onderzoek van biopten of post mortaal
onderzoek. Hierbij werd dezelfde volgorde van toenemende betrouwbaarheid
gevonden als in de literatuur vermeld. Aangezien er geen vergelijking met een
gouden standaard is verricht kunnen de onderzochte testen niet statistisch
vergeleken worden.

Het tekort aan digestie-enzymen wordt oraal gesubstitueerd. Omdat de aandoe-
ning meestal berust op irreversibele atrofie dient de substitutie levenslang te worden
gecontinueerd. Bij de Vakgroep Geneeskunde van Gezelschapsdieren zijn de beste
resultaten bereikt met Tryplase® (Intervet).

In de literatuur wordt zeer verschillend gedacht over de voeding. Men is het er
wel over eens dat de voeding weinig vet dient te bevatten maar of de benodigde
energie-inhoud door extra eiwitten of extra koolhydraten verzorgd moet worden
blijft een twistpunt. Het meest praktisch is het verstrekken van een goed
commercieel droogvoer (liefst geëxpandeerd). De beste resultaten worden verkre-
gen door het voer over meerdere kleine porties per dag te verdelen (7). De
substitutie-enzymen dienen natuurlijk bij iedere maaltijd gegeven te worden. Voor
optimale werking wordt wel geadviseerd de enzymen door het voer te mengen
en 30-60 minuten te laten incuberen (14). Echter, het is niet te verwachten dat
bij kamertemperatuur de enzymen daadwerkelijk verteringsactiviteiten ont-
plooien. Een voordeel van de incubatie is wel dat de enzymen enigszins in het
voer trekken zodat kans op achterblijven in de etensbak verkleind wordt. Bij het
verstrekken van droogvoer is het wellicht aan te raden de geopende capsules
Tryplase® door 1-2 eetlepels blikvoer te mengen en daarna door het droogvoer,
zodat het Tryplase®-poeder niet tussen de brokken door glipt en in de bak
achterblijft.

1. Te lage dosering substitutie-enzymen. De richtdosering van Tryplase® be-
draagt 3-5 capsules per dag, doch vooral in het begin kunnen meer capsules
nodig zijn. Zeker omdat de totale hoeveelheid voer over meerdere porties
verdeeld moet worden met in ieder portie natuurlijke substitutie-enzymen. Als
de patiënt goed reageert op de therapie kan het aantal maaltijden meestal
verminderd worden tot 2 ä 3 met 1 tot 3 geopende capsules per maaltijd (3
kleine maaltijden met 1 capsule per maaltijd zullen een beter resultaat geven
dan 1 grote maaltijd met 3 capsules).

2. Onjuiste verstrekking van de substitutie-enzymen. De Tryplase®-capsules
dienen te worden geopend en de inhoud moet door het voer worden gemengd.
Indien een warme dinermaaltijd wordt gegeven mogen de enzymen pas na
afkoeling door de maaltijd worden gemengd om denaturatie van de enzymen
te voorkomen.

3. Afwijkende darmflora. Zeker bij al lang bestaande problemen is de kans op
bacteriële overgroei groot. Een antibioticumkuur gedurende 5-10 dagen (bijv.
trimethoprim-sulfa, 5 mg/kg, op basis van TMP, over 2 doseringen) kan de
darmflora normaliseren (9).

4. Maagzuurhypersecretie. Door de lage pH worden de substitutie-enzymen
onwerkzaam. Buffering van de maaginhoud met bijv. natriumbicarbonaat is
niet succesvol. Het is zelfs mogelijk dat de zuurproduktie stijgt omdat in de
maag water en C02-gas ontstaat. Door de gasproduktie wordt de maag
uitgerekt wat een prikkel tot zuurproduktie kan zijn. Betere resultaten worden
verkregen met remming van de maagzuurproduktie met Cimetidine (Tagamet®,
10 mg/kg over 4 doseringen) (4, 11).

5. Species-specificiteit van het emzympreparaat. Volgens Strombeck (14) reageert
een enkele hond niet op preparaten gemaakt van varkenspancreas. Dit komt
zelden voor en is op te lossen door preparaten bereid uit runderpancreas of
verse runderpancreas te gebruiken (14). Verse runderpancreas is een heel
goedkope oplossing maar is niet overal beschikbaar. Het mag niet verwarmd
worden daar dan de enzymen denatureren. Het kan wel in de diepvries

bewaard worden. Met het oog op bijv. de ziekte van Aujeszky mag nooit verse
varkenspancreas gegeven worden.

De dosering van verse runderpancreas is ingeveer 7% van het voergewicht (10).
De pancreas moet heel fijn gesneden worden of met een keukenmachine
vermalen worden, mits de temperatuur niet te veel stijgt.

Aangezien EPI een levenslange therapie behoeft, dient de diagnose met zekerheid
gesteld te worden. Het stellen van een therapeutische diagnose (wel of geen reactie
op substitutie) kan tot grote fouten leiden. Zo kan het niet reageren op substitutie-
enzymen veroorzaakt worden door bacteriële overgroei, wat met een simpele
antibioticumkuur verholpen kan worden. Aan de andere kant kan een eigenaar
tot levenslange therapie \'veroordeeld\' worden omdat de patiënt goed reageert op
de substitutie-enzymen, terwijl dit toevallig samenvalt met een spontane genezing
van een dunne darmaandoening. Bovendien zullen enkele darmaandoeningen ook
baat kunnen hebben bij een tijdelijke toediening van substitutie-enzymen. Door
de mucosa laesies kan de afgifte van secretine en CCK verlaagd zijn waardoor
de (gezonde) pancreas minder enzymen en bicarbonaat afgeeft.
Het probleem met het stellen van een zekere diagnose is dat de nu ter beschikking
staande testen niet vergeleken zijn met een gouden standaard. Teneinde tot een
gouden standaard te komen is op de Vakgroep Geneeskunde van Gezelschaps-
dieren een onderzoek naar het gebruik van de Secretine-CCK-test bij de hond
gestart. Indien deze test bij de hond klinisch uitvoerbaar blijkt, zullen de
bovenbeschreven testen geëvalueerd worden met de Secretine-CCK als gouden
standaard. Graag zal ik te zijner tijd een oproep doen voor patiënten voor dit
onderzoek.

L Anderson NV. The malabsorption syndromes. In: Current Veterinary Therapy VI: small animal
practice. Ed. by RW Kirk 6th ed., Philadelphia etc, WB Saunders Co 1977; 942-50.

2. Aukcma BM en Pijls H. BT-PABA- en Xylosetolerabtietestcombinatie gebruikt bij honden met
chronische diarree. Vakgroep Geneeskunde van Gezelschapsdieren, Utrecht, 1986.

3. Batt RM and Mann LC. Specificity of the BT-PABA test for the diagnosis of exocrine pancrcatic
insuflkiency in the dog. Vet Ree 1981; 108: 303-7.

5. Dooley CP and Valenzuela JE. Duodenal volume and osmoreceptors in the stimulation of human
pancreatic secretion. Gastroenterology 1984; 86: 23-7.

6. Freudiger U. Epidemiology, Ätiologie, Klinik und Diagnosis der chronischen exokrinen
Pancreasinsuffizienz. Der praktische Tierarzt 1976; 57: 301-14.

7. Happc RP en Gaag I van der. Diarree en voeding van de hond. Tijdschr Diergeneeskd 1981;
106: 226-33.

8. Hoekstra YMA. Exocriene pancrea insufficiëntie bij de hond en de kat. Vakgroep Geneeskunde
van Hezelschapsdicren, Utrecht, 1985.

9. Hoskins JD d al. t-elinc pancreatic insufficiency. Vet Med Small An Clin 1982; 77: 1745-9.
10. Meyer H. Ernährung des Hundes. Eugen Ulmer GmbH & Co, 1983.

II. Pidgeon G. Effect of diet on exocrine pancreatic insufficiency in dogs. J Am Vet Med Assoc 1982;
181: 232-5.

12. Rogers WA. Diseases of the exocrine pancreas. In: Textbook of veterinary internal medicine. Ed
by SJ Ettinger, 2nd ed Philadelphia etc, WB Saunders Co, 1983.

13. Strombeck DR. New method for evaluation of chymotrypsine deficiency in dogs. J Am Med Assoc
1978; 173: 1319-23.

14. Strombeck DR. Small Animal Gastrology. Davis, California, Stonegate Publ, 1979.

15. Westermarck E and Sandholm M. Faecal hydrolase activity as determined by radial enzyme
diffusion: a new method for detecting pancreatic dysfunction in the dog. Res Vet Science 1980;
28: 341-6.

16. Williams DA and Batt RM. Diagnosis of canine exocrine pancreatic insufficiency by the assay
of serum trypsine-like iminunoreactivity. J Small Animal Pract. 1983; 24: 583-8.

McCallum T, Badylak SF, Vleet JF van, and
Reed WM. Furazolidone-induced injury in
the isolated perfused chicken heart. Am J
Vet Res 1989; 50: 1183-5.

De auteurs beschrijven de aanpassing van
het Langendorf hart-preparaat voor het
gebruik van kippe-harten. Daartoe werden
de harten gebruikt van 3 weken oude kui-
kens, die vervolgens furazolidone in twee
concentraties kregen toegediend, namelijk
0,5 en 2 iig/m\\. Na bijna twee uren door-
stroming van de hart-preparaten werd een
tweevoudig verhoogde vasculaire weerstand
en een zesvoudig toegenomen uitscheiding
van iactaat-dehydrogenase (LDH) waarge-
nomen ten opzichte van de controlegroep.
Er werden microscopisch geen structurele
veranderingen waargenomen in de hart-
preparaten, mogelijk omdat de behande-
lingsduur maar zeer kort was. Bij slachtkui-
kens kunnen verschillende factoren ertoe
bijdragen, dat de zuurstofuitwisseling ge-
stoord wordt, met als gevolg hypertensie,
rechter ventrikel \'failure\', hartdilatatie, as-
cites en sterfte. Het aangepaste Langendorf
hart-preparaat bleek een efficiënte manier te
zijn om snel mogelijke ethiologische facto-
ren te testen. De conclusie van deze test was,
dat furazolidone in iets boven de therapeu-
tische liggende plasma concentraties al be-
hoorlijke veranderingen in de vasculaire
weerstand veroorzaakte en de LDH uit-
scheiding sterk verhoogde, wat wijst op
behoorlijke celbeschadigingen. Bij jonge
eendjes werd al eerder vastgesteld dat fura-
zolidone myofibrillaire lysis kan veroor-
zaken. Zo is beschreven, dat furazolidone
bij jonge kalkoenen een ophoping veroor-
zaakt van cytoplasmatisch glycogeen. Het
ligt voor de hand te veronderstellen dat
furazolidone het myocard zodanig kan be-
schadigen, dat er vasoconstrictie kan ont-
staan. Mogelijk draagt furazolidone bij in
het toenemend probleem van buikwater-
zucht bij slachtkuikens. {Noot referent:
buikwaterzucht is ook in Nederland is een
toenemend probleem bij slachtkuikens.
Naast genetische factoren kan furazolidone
hierbij een rol spelen. Czernicki wijst daar-
bij op een metaboliet van furazolidone in
Research Communications in Chemical
Pathology and Pharmacology 1989; 63: 293-
6. Reed and Van Vleet (Proceedings of the
Western Poultry Disease Conference 1988;
37: 156-60) vonden, dat bij toenemende
dosering van furazolidone namelijk 200 tot
600 p.p.m. het optreden van hartdilatatie en
buikwaterzucht toenam).

McCue PM and Wilson DE. Equine mastitis
- a review of 28 cases. Equine Vet J 1989;
21 (5): 351-3.

In dit retrospectieve onderzoek worden de
gegevens en resultaten van 28 merries ge-
analyseerd die gedurende 6 jaar op een
Californische kliniek met mastitis waren
aangeboden.

Twaalf merries (44%) bleken te lacteren, 8
merries (28%) bleken onlangs te zijn ge-
speend, terwijl de resterende 8 merries het
laatste jaar niet geveulend hadden.
Bij 79% van de merries was één uierhelft
ontstoken. Bij 14 dieren (50%) was sprake
van een verhoogde temperatuur. Zes dieren
bleken duidelijk ziek te zijn; anorexie en
sufheid. Twee merries waren echter kreupel
aan de zijde van het ontstoken kwartier.
Bij 17 merries verliep het bacteriologisch
onderzoek positief (9 x Str. zoöepidemicus).
Anaerobe kiemen en mycoplasmata\'s wer-
den niet aangetroffen. Opvallend was dat
het percentage Gram-positieve en Gram-
negatieve kiemen ongeveer even groot was.
Gezien deze resultaten raden de schrijvers
aan mastitis lijdende merries parenteraal te
behandelen met een breedspectrum antibio-
ticum gedurende 5 dagen. Zij adviseren een
combinatie van penicilline met gentamycine
of amikacine. Eventueel kan gebruik ge-
maakt worden van trimethoprim-sulfa. In-
tramammaire behandeling stuit meestal op
verzet van het paard, zeker als de uierhelft
erg pijnlijk is. Frequent uitmelken is en blijft
een belangrijk onderdeel van elke mastitis-
therapie. Pijnlijke merries kunnen daar-
naast worden behandeld met phenylbuta-
zon of met flunixin meglumine.

Gregory MW, Catchpole J. Ovine coccidi-
osis; Heavy infection in young lambs increa-
ses resistance without causing disease. The
Veterinary Record 1989; 124: 458-61.

In Engeland komt coccidiose bij lammeren
gewoonlijk voor op een leeftijd van 6 weken.
Dit wordt toegeschreven aan een sterke
weidebesmetting op 3-4 weken leeftijd. Eer-
der onderzoek toonde aan dat leeftijd van
invloed is op de klinische verschijnselen na
infectie.

Auteurs verdeelden lammetjes en hun moe-
ders over 9 groepen. Zeven groepen werden
op een leeftijd van 1 resp. 2, 4, 7, 14, 21 en
28 dagen geïnfecteerd met oöcysten van E.
ovinoidaHs en E. crandaUis. Eén groep
diende als blanco. De laatste groep werd
niet geïnfecteerd maar kreeg evenals de
eerste 7 groepen een challenge toegediend
op een leeftijd van 42 dagen. Gekeken werd
naar groei, consistentie van de mest en
oöcysten-uitscheiding. De dieren werden
geweid. (Geen gegevens over vaccinatie te-
gen Clostridium; ref.).

Naarmate de lammeren eerder met de infec-
tie werden geconfronteerd (vóór een leeftijd
van 7 dagen) des te minder nadeel onder-
vonden ze van de challenge. Dieren die op
28 dagen leeftijd werden geïnfecteerd ver-
loonden gewichtsverlies en diarree in erns-
tige mate. In de groep, die alleen challenge
kreeg trad, naast gewichtsverlies en diarree,
ook sterfte op.

Uit het uitscheidingspatroon van de
oöcysten werd afgeleid dat E. crandallis snel
tot immuniteit leidt en geen rol speelt in de
klinische verschijnselen. Een natuurlijke E.
ovinoidalis-\'mftcue zou pas later opgenomen
worden en oorzaak zijn van de klinische
verschijnselen. Immuniteit ontwikkelt zich
langzaam. Bepaling van antilichamen in het
scrum droeg niet bij aan de verklaring van
dc gevonden resultaten.
Besloten wordt met de opmerking dat een
zware besmetting in de eerste levensweek de
weerstand van het lam kan verbeteren als
Eimeria zich in de darm vermenigvuldigt.

Gonzales RN, Cullor J.S, Jasper DE, Farver
TB, Bushnell RB, and Oliver MN. Preven-
tion of clinical coliform mastitis in dairy
cows by a mutant Escherichia coli vaccine.
Can J Vet Res 1989; 53: 301-5.

Op 2 grote Californische melkveebedrijven
(samen 1170 stuks) met een gemiddelde
produktie van 8.300 kg tnelk en een gemid-
deld celgetal van 180.000 werden 246 koeien
ingeënt met een E. coli J 5 vaccin terwijl
eveneens 246 dieren als controle dienden.

De geïmmuniseerde groep werd 3 x subcu-
taan gevaccineerd: bij het droogzetten, 4
weken later en 14 dagen post partum.
De resultaten waren als volgt: Zes dieren in
de gevaccineerde groep kregen coliforme
mastitis (2,5%) tegen 29 dieren in de con-
trolegroep (18%) (P<0,005). Vijftien keer.
kon E. coli worden geïsoleerd, 5 x Klebsiella
pneumoniae. 6 x andere Klebsiella\'s, 5 x
Enterobacter aerogenes en 4 x Serratia mar-
cescens.

Gezien bovenstaande resultaten trekken de
schrijvers de conclusie dat vaccinatie tegen
coliforme mastitis effectief is.
Waarschijnlijk voorkomt het vaccin niet de
penetratie van kiemen in het uier, maar wel
de gevolgen ervan, in casu de klinische
verschijnselen.

Alt M von, Günther C, Richter L und
Plonait H. Untersuchungen über das Auf-
treten von Ovariaizysten bei Jungsauen
nach Behandlung mit Gonadotropinpräpa-
raten zur Zyklusinduktion. Herl Münch
Tierärztl Wschr 1989; 102: 298-303.

Bij 72 (46%) van 155 gelten was 30 dagen
nadat men ze op berigheid was gaan con-
troleren (lx daags, geen beer) nog geen
oestrus opgetreden.

De gelten werden ingedeeld in een contro-
legroep en 4 behandelingsgroepen. De be-
handeling bestond óf uit 1000 IE PMSG, óf
400 IE HCG 2 mg Oestradiolbenzoaat óf
400 IE PMSG 200 IE HCG óf 800 IE
PMSG -)- 400 IE HCG. Alle dieren werden
8 ä 12 dagen na het instellen van de therapie
geslacht.

— in dc behandelde groepen werden meer
zeugen berig dan in de controlegroep (69 —
94% tegenover 40%);

— het percentage zeugen waarbij na slach-
ting ovariële cysten werden aangetroffen
bedroeg respectievelijk 0% (controlegroep),
26, 29, 40 en 87% (volgorde als hierboven^
Gezien het hoge percentage cysten bij de
met PMSG -h HCG behandelde dieren
adviseren de schrijvers deze therapie te
vervangen door die met 1000 IE PMSG.
(Deze conclusie is zeker voorbarig, aange-
zien het aantal behandelde dieren gering is.
Wel lijkt het aannemelijk dat een injectie
met 800 IE PMSG 400 HCG een sterk
verhoogd risico op cysten geeft en dus beter

(Saunders Company. ISBN 0-7216-2498-7, 1989:
380 pagina\'s. Prijsindicalie ƒ 105,-).

Direct verband houdend met de toegenomen
mogelijkheden op het gebied van de veterinaire
laboratoriumdiagnostiek groeit ook de behoefte
aan informatie op dit vakgebied. Het boek van
Willard, Tvedten en Turnwald (met medewerking
van Barta, Johnson en Luttgen) wil hierin voor-
zien. Het houdt het midden tussen het zeer
bekende werk van Kaneko et al. (1) en het
beknopte boekje van Kerr (2). Uit het voorwoord
blijkt dat de auteurs bedoeld hebben een ant-
woord te geven op veel voorkomende vragen
vanuit de praktijk. Veel nadruk ligt op de plaats
van laboratoriumbepalingen in de diagnostiek en
duidelijk minder op de pathofysiologische toe-
lichting van afwijkingen.

De indeling van het boek berust deels op orgaan-
systemen, maar voor een deel ook op klinische
symptomen. Dit geeft soms problemen bij een
gericht gebruik. Het gebruik van de index is
daarvoor weliswaar de oplossing, maar dan blijkt
bijv. icterus op vijf plaatsen te worden beschre-
ven.

Het eerste hoofdstuk omvat een scala van alge-
mene \'over-head\' onderwerpen: screening versus
testselectie, zelf uitvoeren of uitbesteden van
werk, kwaliteitscontrole, eenheden, referentie-
waarden, enz.

Het gedeelte over de hematologie geeft veel
technische informatie over praktische handelin-
gen. Ook is hier relatief veel aandacht besteed aan
de pathofysiologie. Een goed samenhangend ge-
heel. Juist in deze sectie worden de illustraties
echter als onvoldoende ervaren. Er wordt slechts
gewerkt met schematische tekeningen en er is hier
geen enkele (kleuren)foto aanwezig. In het onder-
deel aandoeningen van de luchtwegen zijn wel
zwart-wit foto\'s geplaatst. Toch geven deze niet
de gewenste informatie.

De diverse parameters worden systematisch be-
handeld. Als eerste worden de indicaties voor
gebruik genoemd. Daarna volgt een gedeelte over
de analyse met mogelijke artefacten en de invloed
van storende componenten zoals o.a. medica-
menten. Vervolgens worden de eventuele oorza-
ken van een hypo- of hyperconcentratie bespro-
ken. In veel gevallen wordt het gedeelte afgesloten
met een klinisch beslisschema dat leidt tot het
voorstellen voor verder onderzoek of tot een
mogelijke diagnose.

De gebruikte beslisbomen zijn overzichtelijk.
Mijns inziens vormen ze een waardevol onderdeel
van het boek. Een kanttekening is echter dat geen
aanwijzingen zijn opgenomen die het mogelijk
maken hoofd- en bijzaken te onderscheiden.
Parasitaire infecties krijgen relatief veel aandacht.

Eén en ander houdt uiteraard verband met het feit
dat het merendeel van de auteurs afkomstig is uit
het zuidelijk deel van de USA.
Uit de behandeling van onder andere de TLI
(trypsin-like-immunoreactivity), de leucocyten-
test in urine en het begrip teststrokenzeef blijkt
dat het boek ingaat op recente ontwikkelingen.
Dit komt ook tot uiting in de bespreking van de
verschillende \'droge chemie analysers\'. De kriti-
sche opmerkingen hierover zijn, voor zover te
beoordelen, geheel juist. Een aardig onderdeel is
de kostprijsberekening per test.
Het gedeelte over de cytologie werd door collega
E. Teske als volgt beoordeeld:
Dit hoofdstuk is geschreven voor de leek die met
cytologie wil beginnen. De tekst is duidelijk en
goed. Soms is er relatief wat overdreven belang-
stelling voor bepaalde aspecten, zoals het stuk dat
handelt over schimmelinfecties.
Naast het onvoldoende aangeven van indicaties
voor cytologisch onderzoek, is het grote minpunt
echter het ontbreken van goede fotografische
illustraties. Een paar schematische tekeningen
kunnen dit geheel niet ondervangen.
Het is natuurlijk ondoenlijk om in 22 pagina\'s de
cytologie van de gezelschapsdieren volledig te
behandelen. Voor collegae die zich willen verdie-
pen in de cytologie is dit geheel volstrekt onvol-
doende. Het kan slechts gezien worden als een
inleiding op dit onderdeel.
Samenvattend kan worden gesteld:

— Het kan niet worden gebruikt als handboek
bij de uitvoering van eigen laboratoriumwerk; iets
wat wel wordt gesuggereerd.

— Er wordt informatie gegeven over de invloed
van diverse geneesmiddelen op methodieken.

Voor de prakticus die hoofd- en bijzaken vol-
doende kritisch van elkaar weet te onderscheiden
is dit boek aan te bevelen.

1. Kaneko JJ, Ed. Clinical biochemistry of
domestic animals. Academic Press, San
Diego, 1989.

In deze rubriek, die in principe open staat
voor elke auteur die zich op specialistisch
niveau met de diergeneeskunde van land-
bouwhuisdieren en/of gezelschapsdieren
bezighoudt, wordt een brug geslagen
tussen de eerste- en tweedelijns dierge-
neeskunde.

Er is sprake van praktische relevantie en
de bijdragen geven inzicht in de dia-
gnostiek en behandeling van verwezen
patiënten uit diverse disciplines
Theoretische aspecten of nieuwe ontwik-
kelingen in de diergeneeskunde worden
eveneens belicht.

Regelmatig wordt de veterinair geconfron-
teerd met een hond met persisterende diar-
ree. Allereerst dient gedifferentieerd te wor-
den tussen dunne darm- en dikke
darmdiarree (dictaat digestie, RUU).
In het geval van dunne darmdiarree zijn er
in grote lijnen drie oorzaken:

Bij secretoire diarree zal de diarree niet
stoppen tijdens een periode van vasten. Een
abnormale motiliteit kan voorlopig als min-
der waarschijnlijk worden geacht indien bij
klinisch onderzoek geen aanwijzingen wor-
den gevonden voor (gedeeltelijke) passage
storing en indien de anamnese geen beeld
van \'Irritable Bowel Syndrome\' oplevert.
De meest voorkomende oorzaken van
osmotische diarree zijn enteropathiën, cir-
culatiestoornissen, maagzuurhyperscretie,
lever- en nierafwijkingen, voedingsintole-
rantie en exocriene pancreasinsufficiëntie
(EPI). Vandaar dat bij verdenking op osmo-
tische diarree zowel faeces- als bloedonder-
zoek geïndiceerd is (eventueel aangevuld
met urineonderzoek). Indien hiermee geen
diagnose gesteld kan worden dient nader
onderzoek verricht te worden. Het nader
onderzoek is afhankelijk van de klinische
bevindingen. Zo zal bij een oude hond met
persisterende dunne darmdiarree zonder af-
wijkingen in het bloedonderzoek en met
verdikte darmwand bij buikpalpatie al snel
besloten worden tot gastro-duodenoscopie.
Terwijl bij een jonge hond met persisterende
dunne darmdiarree zonder afwijkingen in
het bloedonderzoek eerst de mogelijkheid
van voedingsintollerantie moeten worden
nagegaan middels hypo-allergeen dieet.
In dit artikel zullen een viertal patiënten
worden besproken waarbij differentieeldi-
agnostisch aan EPI werd gedacht.
Exocriene pancreasinsufficiëntie is de meest
voorkomende oorzaak van maldigestie bij
de hond. Het is een afwijking waarbij de
pancreas onvoldoende verteringssappen af-
geeft aan het duodenum. Aangezien de
pancreasenzymen een belangrijke rol spelen
bij de digestie van zowel eiwitten, koolhy-
draten als vetten, zal een tekort aan enzy-
men resulteren in maldigestie. Met name de
vetvertering is sterk afhankelijk van het
pancreasenzym lipase waardoor EPI vooral
gekenmerkt wordt door problemen in de
vetvertering.

Door de verminderde enzymsecretie wordt
voedsel onvoldoende tot absorbeerbare mo-
leculen afgebroken. De voedselbestandde-
len kunnen niet worden geabsorbeerd, blij-
ven in de darm en trekken water aan. Dit
resulteert in een toename van de hoeveel-
heid faeces en vaak (maar niet altijd) in een
verlaging van de consistentie van de faeces
(2).

De exocriene pancreas heeft een grote reser-
vecapaciteit waardoor symptomen van mal-
digestie pas optreden als nog slechts 10%
van het functionele weefsel over is (1).
De meest voorkomende symptomen zijn
vermageren ondanks goede tot zeer goede
eetlust, dorre vacht met veel los haar en
verhoogde produktie van normale tot brij-
ige of slappe faeces. De patiënt maakt geen
zieke indruk.

De exocriene pancreasfunctie kan bij de
hond met de volgende testen worden onder-
zocht (1):

— BT-PABA/Xylose-test (de plasma PABA-
concentratie is een maat voor de exocriene
pancreaswerking. De plasma Xylose-con-
centratie is een maat voor de absorptiecapa-
citeit van de darm);

— \'Trypsin-like-immunoreactivity\' (TLI)
(de trypsine concentratie in het serum is een
maat voor de exocriene pancreasfunctie)
(4).

In dit artikel worden enkele patiënten be-
sproken waarbij deze testen of éénduidig
waren (patiënt 1) of waarbij de testen onder-
ling verschilden (patiënten 2 en 3). De vierde
patiënt toont aan waarom (indien de thera-
pie niet werkt) het noodzakelijk is dat de
diagnose met zekerheid gesteld is.

Een twee jaar oude gecastreerde Mechelse
herder teef werd aangeboden met als klacht
chronische dunne darmdiarree sinds 5
maanden. Er was sprake van sterk toegeno-
men aantal borborygmie en toegenomen
flatulentie. De hond was in de praktijk
behandeld met pancreasgranulaat. Dit gaf
slechts kortdurend enige verbetering. Bij
algemeen klinisch onderzoek werd een
sterke vermagering en dorre vacht met veel
los haar opgemerkt. Bloedonderzoek (tabel
1) leverde geen afwijkende waarden op.
Faecesonderzoek (tabel 1) gaf resultaten
passend bij EPI. Ook de uitgevoerde BT-
PABA/Xylose- en TLI-test gaven als diag-
nose EPI (tabel 1). De therapie bestond uit
driemaal daags een maaltijd van commer-
cieel voer met twee geopende capsules Try-
plase® (Intervet, Boxmeer) per maaltijd. De
diarree verdween binnen 7 dagen en één
maand later was de hond 4 kg in lichaamsge-
wicht toegenomen.

Tabel 1.

	pat. 1	pat. 2	pat. 3	pat. 4	Normaal
wormeieren	neg.	neg.	neg.	neg.	negatief
vet	-t-f-l-	-H-l-l-	-I- -I-	-1-	negatief
vetzuren	neg.		neg.	neg.	negatief
zetmeel	neg.	-l-l-l-	-I-	-1-	neg. - /-
spiervezel	neg.	-h	neg.	neg.	negatief
PH	5.9	5.6	5.0	5.5	6-7
trypsine	0	3	11	4	10-30 mm
amylase	0	1	7	3	7-25 mm
hematoeryt	0.54	0.52	0.32	0.39	0.40-0.57
leueocyten	4.4	5.6	6.9	7.8	5.9-13.8
ureum	4.5	6.3	6.4	6.6	3.0-6.5
creatinine	109	85	89	99	60 -1- 1,2 X BW
AF	60	-	66	90	46-104
galzuren	6	-	-	4.9	0-8
albumine	25	34	29	20	25-34
PABA	laag	normaal	0	0
Xylose	normaal	normaal	normaal	normaal	**
TLT	0.0	7.8	0.9	0.8	5-30Mg/l

Bij de BT-PABA/Xylose test wordt na het ingeven van beide stoffen gedurende 3 uren ieder half
uur de plasmaspiegel van h)eide stoffen bepaald. Voor ieder tijdstip zijn minimale en maximale
waarden bepaald.

Een één jaar oude Duitse herder reu werd
aangeboden met als klachten brijige faeces,
vermagering en pruritus sinds 4 weken. De
hond maakte geen zieke indruk, at goed en
bleef speels en attent. Klinisch onderzoek
leverde als enige afwijking een vermagering
op, de vacht was niet afwijkend. Bloedon-
derzoek (tabel 1) leverde geen afwijkende
waarden op. De resultaten van het faeceson-
derzoek (tabel 1) waren suggestief voor EPI.
Derhalve werden een BT-PABA/Xylose- en
TLI-test uitgevoerd. Beide testen leverden
normale waarden op (tabel 1) en suggereer-
den dat er geen sprake was van EPI. Diffe-
rentieel diagnostisch werd gedacht aan voe-
dingsintolerantie en enteropathie. De hond
verbeterde sterk op een hypo-allergeen dieet
(rijst, lamshart, kippelever, beendermeel,
maisolie en zout). Als waarschijnlijkheids-
diagnose werd voedingsintolerantie gesteld.

Een zes jaren oude bastaard reu werd aange-
boden met als klachten dunne darmdiarree
sinds 10 weken. De hond was attent, had een

goede eetlust en verminderd uithoudings-
vermogen. Diverse door de prakticus voor-
geschreven antibiotica kuren gaven geen
verbetering. Bij klinisch onderzoek werd
behalve vermagering en opgetrokken buik
een holosystolische soufflé met punctum
maximum op de pulmonaal- en aortakiep
gevonden. Naar aanleiding van een Rönt-
genfoto van de thorax en een ECG werd de
diagnose persisterende ductus arteriosus
Botalli (PDAB) gesteld. Bij bloedonderzoek
werden, behalve een geringe anemie, geen
afwijkende waarden gevonden (tabel 1).
Faecesonderzoek wees wat betreft de enzy-
men niet op EPI (tabel 1). De BT-PABA/
Xylose- en TLI-test werden toch gedaan en
gaven als resultaat de diagnose EPI (tabel
1). De therapie bestond uit driemaal daags
een maaltijd van commercieel hondevoer
met 1 tot 2 geopende capsules Tryplase® per
maaltijd. De diarree verdween binnen 5
dagen en het lichaamsgewicht nam geleide-
lijk toe. De PDAB werd later zonder com-
plicaties operatief gesloten.

Een twee jaren oude New Foundland teef
werd aangeboden met als klachten water-
dunne diarree sinds 5 weken en sterke
vermagering ondanks enorme eetlust. In de
praktijk was de hond achtereenvolgens be-
handeld met Imodium® (Janssen), Tanal-
bumine® (Animed), dieet voer I/D (Hills®),
Kombitrim® (Kombivet) en Pancreon®
(Schmidt). Geen van de therapieën was
succesvol, hoewel met Pancreon enige tijd
geringe verbetering was opgetreden. Bij kli-
nisch onderzoek viel een enorme vermage-
ring op. De vacht was dor met veel los haar.
Bloedonderzoek leverde geen afwijkende
waarden op (tabel 1). Zowel faecesonder-
zoek als de BT-PA BA/Xylose- en TLl-test
leverden als diagnose EPI op (tabel 1). Een
therapie met commercieel voer en geopende
Tryplase capsules werd gestart doch had
weinig positief resultaat. Geleidelijke verho-
ging van de Tryplase gift en een kuur
antibiotica hadden geen succes. De hond
werd enige tijd opgenomen ten einde een
speciaal dieet (onder andere wit brood,
maïzena, ei en kwark geïncubeerd met pan-
creatine) uit te proberen. Doch ook dit had
weinig effect.

Er werd overgeschakeld op een dieet be-
staande uit commercieel blikvoer en fijnge-
sneden verse runderpancreas (2). Hiermee
trad sterke verbetering van de faeces op
(verminderde hoeveelheid en betere consi-
stentie). Tevens nam het lichaamsgewicht
toe. Gedurende twee maanden waren er
geen klachten. Hierna recidiveerde de diar-
ree in lichtere mate. Als waarschijnlijkheids-
diagnose werd bacteriële overgroei gesteld
doch de eigenaresse zag af van verdere
therapie en besloot tot euthanasie.

Uit bovenstaande patiëntenvoorbeelden
blijkt dat met faecesonderzoek de diagnose
EPI soms terecht (patiënt 1), maar soms ook
ten onrechte gesteld wordt (patiënt 2) en
soms gemist wordt (patiënt 3). Vandaar dat
er behoefte is aan meer betrouwbare testen
betreffende de exocriene pancreasfunctie.
Bovenstaande patiënten maken deel uit van
een groep honden met dunne darm diarree
die zowel met faecesonderzoek als BT-
PABA/Xylose-test, als Pancreolauryl-test
als TLI-test onderzocht is (2). Hierbij bleek
de TLI-test de grootste mate van betrouw-
baarheid te Hebben.

1. Freudiger U. Epidemiologie, Ätiologie, Kli-
nik und Diagnose der chronischen exokrinen
pancreasinsuffizienz. Der prakt Tierarzt
1976; 57: 301-14.

2. Noort R van. Exocriene pancreas insufficiën-
tie bij de hond. Tijdschr Diergeneeskd 1990;
115:

3. Vakgroep Geneeskunde van Gezelschaps-
dieren. Ziektekunde van het digestie-appa-
raat(ZK 17). Faculteit der Diergeneeskunde,
Rijksuniversiteit Utrecht, 1986.

4. Williams DA and Batt RM. Diagnosis of
canine exocrine pancreatic insufficiency by
the assay of serum trypsine-like immunore-
activity. J Small Animal Pract 1983; 24: 583-
8.

De banden voor het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde 1990 zijn verkrijg-
baar tegen betaling van ƒ 22,50 op
postrekening nr. 511606 ten name van
KNMvD te Utrecht. Wik u in de om-
schrijving vermelden \'Banden 1989\'.

BERICHTEN EN VERSLAGEN
Ziekte, niet alleen bij
mensen: symposium alleen
voor veterinairen

Het is vele eeuwen geleden dat één menselijk
brein alle wetenschap kon bevatten. Weten-
schap breidt zich uit als een olievlek op het
water en zelfs de knapste koppen kunnen
slechts een beperkt gebied overzien. Een
dergelijke situatie vraagt om communicatie
tussen wetenschappers van verwante gebie-
den. Zo houdt men inzicht in elkanders
doen en laten voorkomt men onnodig dub-
bel uitvoeren van werk. Met deze achter-
grondgedachte organiseerde de Commissie
Geneeskunde dor Koninklijke Nederlandse
Academie van Wetenschappen op 16 maart
1990 het symposium: \'Ziekte, niet alleen bij
mensen\'.

Over de opkomst viel niet te klagen, de zaal
in het Amsterdamse Trippenhuis was rede-
lijk gevuld. Het mocht wél teleurstellend
genoemd worden dat de humaan-medische
wereld als toehoorder schitterde door afwe-
zigheid ondanks de uitgebreide aankondi-
gingen en uitnodigingen. Zeker 90% van het
publiek was afkomstig uit de veterinaire
wereld. Dat er veterinaire belangstelling zou
zijn lag in de lijn der verwachting. Alle
sprekers behandelden ziektebeelden bij die-
ren die regelmatig als modelstudie voor
ziekten bij de mens worden gebruikt. Een
bezoek aan het symposium zou de toehoor-
der dus op de hoogte brengen van de
nieuwste ontwikkelingen. In dit opzicht
voldeed het symposium aan de verwachting,
al kon men zich afvragen hoe groot de
praktische toepasbaarheid van de sterk we-
tenschappelijke voordrachten was. Menig
veterinair moest alle zeilen bijzetten om de
\'high-tech\' bij te kunnen houden.

De waarde van het (proef-)diermodel voor
het onderzoek naar geneeswijzen voor ziek-
ten bij de mens lag volgens de sprekers op
verschillende vlakken. Om te beginnen zijn
er bij de mens een aantal zeldzaam voorko-
mende ziektebeelden die in de diergenees-
kunde vrij algemeen zijn (bijvoorbeeld de
koperstapelingsziekte bij de Bedlington ter-
riër). Bij het ontwikkelen van geneesmidde-
len zijn proefdieren en diermodellen van
groot belang al heeft men geleerd voorzich-
tig te zijn met het trekken van parallellen.
Als laatste — misschien wat dubieus —
voorbeeld van de waarde van het diermodel
werd gesteld dat dieren zonder protest on-
derzoeksmateriaal ter beschikking stellen.

Er werd duidelijk gesteld dat het over-
schrijden van de soortgrens een belangrijke
bijdrage kan leveren aan medisch onder-
zoek. Op de vraag wat men met deze
constatering verder moest doen volgden een
aantal suggesties. Ten eerste was men van
mening dat algemeen interessante informa-
tie voor een breder publiek ter beschikking
moest komen. Hierbij kan gedacht worden
aan het uitwisselen van abstracts tussen het
Tijdschrift voor Diergeneeskunde en het Ne-
derlands Tijdschrift voor Geneeskunde. Dat
er gemeenschappelijke interesse bestaat
blijkt uit het feit dat veel vakbladen \'ge-
mengd\' publiceren.

Als belangrijkste oorzaak voor de afstand
tussen de geneeskunde en de diergenees-
kunde werd het bestaan van een enkele,
aparte faculteit voor diergeneeskunde ge-
zien. Er werd dan ook gesuggereerd dat er
meer contacten tussen de veterinaire en
humaan-medische opleidingen moeten ko-
men. Hiermee kwam men terug bij wat
vermeld stond in de aankondiging van het
symposium: er is in beginsel slechts één
diergeneeskunde die alle species omvat met
inbegrip van de mens.

Het symposium had een speciesgrenzen-
overschrijdende integratie van ziektekunde
tot doel. Het is te hopen dat dit initiatief een
vervolg kent met net zoveel \'gemengd\' en-
thousiasme als er nu was van veterinaire
kant.

De World Rabbit Science Association
(WRSA) afdeling Nederland looft jaarlijks
een of meer aanmoedigingsprijzen uit aan
studenten die een scriptie maken of een
onderzoek doen, betrekkeing hebbende op
konijnen.

Dit jaar is een prijs van ƒ 400,- uitgereikt aan
drs. Angela Ginters, veterinair studente,
voor haar scriptie: \'Trichobezoaren bij het
konijn\'.

De scriptie werd begeleid door de afdeling
Bijzondere Dieren van de \'Vakgroep Patho-
logie.

Waltham Award 1990 voor
onderzoek naar ontstaan van
mammatumoren bij kat,
hond en mens

De \'Waltham Award\' is dit jaar toegekend
aan drs. A. Romijn voor haar afstudeers-
criptie \'Mammatumoren bij kat, hond en
mens\', aan de Faculteit der Diergenees-
kunde van de Rijksuniversiteit Utrecht.
Het referaat behandelt een case-control-
studie naar de invloed van progestativa
(hormonen), pariteit (worp-frequentie) en
ovariohysterectomie (sterilisatie/castratie)
op het ontstaan van melkkliertumoren bij
de kat. In de case-control-studie, zijn een
groot aantal gezonde en zieke dieren beke-
ken.

De onderzoeksresultaten wijzen erop dat bij
katten een vroege ovariohysterctomie een
duidelijke risicoverlaging met zich mee
brengt voor het ontstaan van kwaadaardige
melkkliertumoren. Dit in tegenstelling tot
het gebruik van hormonen, bijvoorbeeld in
de vorm van de \'poezenpil\', die een stimu-
lerende invloed blijken te hebben.
Ook voor de humane geneeskunde is het
uitgevoerde onderzoek wetenschappelijk in-
teressant, omdat de toegepaste case-
control-studie en de onderzoeksresultaten
relevant kunnen zijn voor het onderzoek
naar het ontstaan van (kwaadaardige) tu-
moren bij de mens.

De jury heeft de Waltham Award aan de
studie van drs. Romijn toegekend, omdat
het een goed overzicht biedt van een proble-
matiek waarover tot nu toe nog weinig
bekend is. Bovendien hebben de resultaten,
die zijn gebaseerd op een eigen onderzoek.

Op de tweede plaats eindigde de afstudeer-
scriptie van drs. H. Knol, getiteld \'Voeding
van honden en katten met een leveraandoe-
ning\'. Hieruit blijkt dat de gevolgen van een
falende lever voor een deel kunnen worden
opgevangen door aanpassing van de voe-
ding. Drs. Knol heeft leveraandoeningen
verdeeld in verschillende categorieën en per
groep op een rij gezet welke eisen aan de
voeding moeten worden gesteld.
De jury meent dat de studie een uitstekend
naslagwerk is voor de dierenarts. Het bevat
bovendien bruikbare tips voor de voeding
van honden en katten met leveraandoenin-
gen.

De derde prijs ging naar drs. A. Willemsen
en drs. I. Peters voor hun onderzoek naar
het gebruik van pijnstillers bij de hond.
Daarbij is met name het middel Rhonal®
onderzocht.

De jury heeft voor deze studie gekozen,
vanwege de praktische bruikbaarheid van
de resultaten. Daarmee kan de dierenarts
een weloverwogen keuze maken voor een
bepaalde pijnstiller en de methode van toe-
diening. Daarvoor geven de onderzoekers
ook adviezen.

De Waltham Award is een initiatief van
Effem B.V., producent van onder meer
Pedigree Pal, Whiskas en de Waltham Dië-
ten. De Award, die momenteel in 12 landen
wordt toegekend, heeft tot doel de studie
naar en het onderzoek van het gezelschaps-
dier te bevorderen.

De Waltham Award wordt elk jaar toege-
kend aan de student diergeneeskunde met
de beste afstudeerscriptie over geneeskunde
en het gezelschapsdier. De Nederlandse in-
zendingen worden beoordeeld door een des-
kundige jury, die bestaat uit: prof dr. .1. E.
Gajentaan, prof dr. A. Th. van \'t Klooster
en dr. H. A. W. Hazewinkel — allen verbon-
den aan de Utrechtse Faculteit Diergenees-
kunde — en drs. M. H. M. Bos, dierenarts
van Effem.

Aan de Waltham Award is een bedrag van
ƒ 1.500,- verbonden. Daarnaast ontvangt de
winnaar een uitnodiging voor een twee-
daags bezoek aan het Waltham Studiecen-
trum voor Diervoeding in Engeland.
Alle winnaars van de Waltham Award ko-
men daar bijeen om hun onderzoeksresul-
taten te presenteren.

Conseil Regional d\'ile de France, Regional Coun-
cil of He de France, 33, rue Barbet de Jouy, 75700
Paris.

09.00 Welcome and registration of participants.
09.45 Symposium opening Mr. Pierre Charles
Krieg, President Regional Council of lie de
France.

10.25 \'Food Quality 2000 and European Sche-
duling\'; Mr. Piriou, Fleury Michon
(France).
10.50 Discussion.

11.00 \'The Food Quahty Project of the He de
France Region\'; Prof. Pilet, CRITT-Ile de
France lAA (France).
11.25 \'Understanding Quality\'; Mr. Mainguy,

BSN (France).
11.50 Discussion
12.15 Lunch on premises.
\'Quality and sensorial analysis\'
14.15 \'The \'Sensorial Qualities\' of food pro-
ducts: Why and How They Are Measured\'
Prof. Hossenlop, Ensia (France).
14.40 \'Human Performances in Sensorial Ap
praisal\'; Prof. MacLeod, EPHE (France)
15.05 \'Recent Evolutions in Techniques for
Measurement of Sensorial Evaluation\'
Prof. Williams (United Kingdom).
15.30 \'Quality Control and Sensorial Appraisa
Performed in Companies\'; Mr. Barthe
lemy, Nestle (France).
15.55 Discussion.
16.15 Break.

\'Quality and Nutritional Value\'
16.45 \'Nutritional Research in the Food Indus-
try Impact on Product Safety and on
Food\'; Mr. Korder, Unilever (The Nether-
lands).

17.10 \'The Role Played by a Human Nutrition
Research Centre in Terms of Industry
Expectations\'; Prof. Desjeux, Inserm
(France).
17.35 Discussion.
18.00 End of session.
October 19, 1990
\'Quality and Food Hygiene\'
08.45 Chairman: Prof. Grossklaus, BGA (Ger-
many).

09.00 \'Hygiene Analysis Concept of Critical
Points in the Food Industries, Prof. Van
Schothorst, Nestec S.A. (Switzerland).
09.25 \'Quality Control: an Industrial Example
of How To Implement a Quality Control

09.50 \'Sanitation and Disinfection in the Food
Industries\'; Mr. Marchais, Lever Indu-
strial (France).
10.15 Break.

10.30 \'Quality Control: Data Processing of The
Diagnosis in the Restaurant Sector\'; Dr.
Bolnot, ENVA (France).
10.55 \'Distribution and Quality\'; Mr. Polack,

Euromarché (France).
11.20 \'Quick Methods, The Future of Diagnosis
of Quality in the Food Industry\'; Prof.
Strosberg, Institut Pasteur (France).
11.45 Discussion
12.00 Lunch on premises.
\'Quality and European Outlook\'
14.00 \'The Food Industries in the Ile-de-France
Region Within the Framework of Europe
of 1993\'; Mr. Butor, Regional Counsel
(France).

14.25 \'Prospects on European Regulations for
Ready-Cooked Dishes\'; Dr. Rosset,
CNEVA (France).
14.50 \'Consumerism and Quality in the Food
Industries, Comparative Analysis within
the EEC; Mr. Gianardi (to be confirmed),
(France).

15.15 \'EEC Regulations and Food Packaging\';
Dr. Rossi (to be confirmed), GD3 expert,
EEC.

15.40 \'EEC Issues on Waste and Related Ex-
changes\'; Dr. Janssen, GD6, EEC.
16.00 Discussion.
16.15 Break.

16.30 \'EEC Policy regarding Product Certifica-
tion\'; Mr. X...., GD3 representative, EEC.
16.55 \'Commitment to Quality and Certification
by Companies in the Food Industry\'; Mr.
Creyssel, State Counsel (France).
17.20 Discussion.

Secretariat du CRITT-IAA He de France, ENVA,
7 Avenue du Général de Gaulle, 94704 Maison-
Alfort Cedex. Téléphone (1) 43.96.25.76.

Agro-industriële ontwikkelingen
in de jaren negentig - congres
Ede, 12 oktober 1990

Doelgroep: Managers in de agro-industriële sector
en functionarissen van de op deze sector gerichte
overheidsdiensten.

Sprekers: Prof dr. W. Dekker, G. H. van Driel,
Mr. A. R J. M. M. van der Stee. Prof drs. A. A.
Kampfraath.

Info: Landbouwuniversiteit Wageningen, Vak-
groep Bedrijfskunde, tel. 08370-83315.

In Nederland kwamen in de periode van 20 mei
t/m 9 juni de volgende aantallen gevallen van
besmettelijke dierziekten, waarvan aangifte ver-
plicht is, voor:

1—7 5th Internat. Symposium on Equine re-
production, Deauville (Fr.) (pag. 602).

12—21 IVth. Congress ofthe Intern. Society for
Animal Clinical Biochemistry, California
(USA)).

16—20 6th International Symposium on Lame-
ness in Ruminants, Liverpool (inl. dr. A. D.
Weaver, tel. 314-882-6877, Missouri, USA)
(pag. 295).

19—21 IVth Congress ofthe Internat. Soc. for
Animal Clin. Biochemistry, Davis (Calif.,
USA).

23—27 4. Weltkongreß über angewandte Gene-
tik in der Tierzucht, Edinburgh (UK)

29—4 aug. XII. Congreso Panamericano de
Ciencias Veterinarias, La Habana (Cuba).

31 19. Kongreß der DVG \'Die Trächtigkeit und
ihre Störungen\'. Bad Nauheim (inl. 0711-
45012427).

31—4 aug. Expovet \'90. I2th Pan American
Congress of Veterinary Sciences, Havana,
Cuba.

13—17 XVI World Buiatrics Congress/VI La-
tin American Buiatrics Congress, Salvador-
Bahia, Brasil (pag. 382, 392).

20—25 A one-week intensive advanced work-
shop in Hungary on prevention and diagnosis
of neoplastic diseases of poultry (pag. 492).

Eerste helft augustus: \'6th International
Conference on Wildlife Diseases; Berlin
(pag. 638).

2—7 Eur. Congr. of the Eur. Assoc. of Agri-
cultural Economists, Neth. Congress Centre,
Den Haag.

4—8 24. Internationaler Kongreß über Ge-
schichte der Veterinärmedizin, Karlsruhe
(pag. 185).

7—8 6th Internat. Congress AETE (Assoc.
Europ. de Transfert Embryonnaire), Lyon
(inl.: tel. 04905-2444).

7—9 Tweede Internationale Congres voor Ve-
terinaire Homoeopathic, Zutphen (pag.
434).

1 Groep Geneeskunde Gezelschapsdieren
KNMvD. Ledenvergadering. Aanvang 20.00
uur, plaats volgt.

3—15 IVAS Internationaal veterinair acu-
punctuurcongres: \'Acupunctuur en neuro-
biologie\', Noordwijk (pag. 146 en 382).

Op 29 november 1989 is na een zeer snel
verlopend ziekteproces van slechts 2 maan-
den een collega overleden, waar onze be-
roepsgroep trots op mag zijn. Piet Guinée,
op 17 juli 1931 te \'s Hertogenbosch in een
leraarsgezin geboren, begon na het gymna-
sium in september 1949 de opleiding tot die-
renarts. daartoe geïnspireerd door zijn oom.
die praktizerend dierenarts was in Boxmeer.
Als briljant student, niet alleen in het vlotte
verloop van de studie, maar ook in zijn acti-
viteiten daarbuiten, was hij een graag gezien
lid van de studentenvereniging Veritas, van
zijn jaarclub en van het Veterinair Dispuut.
Zijn opvallende gaven in het maken van hu-
morrijke liederen en in het pianospel maak-
ten hem onvergetelijk: zijn vriendentrouw en
positieve opstelling ten opzichte van met wie
hij te maken kreeg nog veel meer. Met wee-
moed zullen velen daaraan terugdenken.
In 1955 voltooide Piet zijn studie. Na zijn
dienstplicht als reserve-officier kwam hij in
1957 in dienst van het Rijksinstituut voor
Volksgezondheid bij het laboratorium voor
Zoöno.\'ien. Daar is hij blijven werken, sinds
1971 als hoofd van het laboratorium voor
Bacteriologie. Hij heeft zich met vele aspec-
ten van de bacteriologie beziggehouden. De
typering van Enterobacteriaceae en het ont-
wikkelen van nieuwe systemen daarvoor be-
hoorden tot zijn eerste activiteiten.
In de vijftiger en zestiger jaren werd uitge-
breid epidemiologisch onderzoek verricht
naar salmonellose bij mens en dier. De na-
dere identificatie van salmonellae (serotype-
ring, faagtypering en later ook plasmid-
typering) speelde hierbij een centrale rol.
Nadat eind vijftiger jaren bekend werd, dat
antibioticum-resistentie van bacterie naar
bacterie overgedragen kon worden, startte
Piet Guinée als een der eersten een onder-
zoek naar de overdraagbaarheid van
(multi)resistentie en het vóórkomen hiervan
in Escherichia coll. In 1963 promoveerde hij
op het proefschrift \'Experimental studies on
the origin and significance of antibiotic-re-
sistant Escherichia coH in animals and man\'.
Als praktisch ingestelde wetenschapper was
veel van zijn onderzoek gericht op een even-

tueel effect van het gebruik van antibiotica
in de veehouderij en in de diergeneeskunde
op resistentie-ontwikkeling in bacteriën bij
de mens. Zeer origineel was het door hem
geïnitieerde onderzoek naar het vóórkomen
van antibioticum-resistente bacteriën in de
darmflora bij vegetariërs.
Piet Guinée was zeer geïnteresseerd in de
genetische achtergronden van overdraagbare
resistentie. Als één van de pioniers in Neder-
land startte hij in 1969 moleculair-biolo-
gisch onderzoek aan pla.^miden, verantwoor-
delijk voor de overdracht van resistentie. Dit
onderzoek werd later uitgebreid tot het ef-
fect van plasmiden op de gevoeligheid voor
bacteriofagen, hetgeen leidde tot de vaststel-
ling dat resistentie-plasmiden uit onder an-
dere salmonellae afkomstig van dieren, de
mens bereiken. Gesteund door dit experi-
menteel onderzoek, adviseerde hij in de ja-
ren zeventig, zowel nationaal als internatio-
naal, tot beleidsmaatregelen om het
antihioticagebruik in de veehouderij en de
diergeneeskunde te beperken.
Na de ontdekking halverwege de zeventiger
jaren van de enzymen, waarmee DNA ge-
manipuleerd kan worden, startte hij recom-
binant-DNA onderzoek in zijn laboratorium,
daarbij voortbouwend op de expertise die

Met deze nieuwe technieken werd aanvanke-
lijk onderzoek verricht naar de pathogeni-
teitskenmerken van E. coli zoals onder an-
dere toxinen en kolonisatie-factoren. Door
combinatie van genetische technieken met
serologisch en dierexperimenteel onderzoek
u fli Piet Guinée met zijn groep in staat de
betekenis van viruleniie-factoren vast te
stellen bij de Pathogenese van bepaalde
darminfecties. Als spin-off van dit onder-
zoek kwam het eerste werkzame vaccin,
verkregen via recombinant-DNA technieken,
tot stand, namelijk een vaccin tegen E. coli-
enterotoxicose bij biggen. Later gebruikte
hij deze technieken voor de ontwikkeling
van nieuwe diagnostica en nieuwe vaccins
(recombinant-eiwit voor de serologische
diagnostiek van syftlis en vaccins tegen
kinkhoest en cholera).
Piet Guinée bezat uitstekende eigenschap-
pen voor het vervullen van zijn taak, te we-
ten een kritische instelling en efficiency: dit
gepaard aan een praktische benadering van
de problematiek en een goed gevoel voor or-
ganisatie maakten hem tot een goede leider
van zijn groep, een groep medewerkers
waaraan hoge eisen werden gesteld. De vele
successen op wetenschappelijk gebied zijn
juist daaraan te danken.
Piet Guinée hield er van nog regelmatig ah
echte laboratoriumwerker te kunnen wer-
ken. Zo heeft hij vorig jaar nog eigenhandig
Vibrio cho\\tvde.-mutanten gemaakt welke
de basis vormen voor een nieuw type cho-
lera-vaccin, waarvoor de WHO grote be-
langstelling heeft getoond. Hij heeft als lid
van de nationale commissie, belast met het
toezicht op genetische manipulaties (1976),
een belangrijke rol gespeeld bij de totstand-
koming van regelgeving met behulp van re-
combinant-DNA onderzoek in Nederland.
Ook aan de opstelling van de richtlijnen
voor veilig microbiologisch werken van de
Nederlandse Vereniging voor Microbiologie,
leverde hij een belangrijke bijdrage.
Piet Guinée heeft regelmatig gepubliceerd,
veel ook in internationale tijdschriften, bo-
vendien was hij editor van diverse microbio-
logische tijdschriften. Hij was Hd van di-
verse commissies en besturen, zoals onder
andere de Coördinatie-commissie voor Bac-
teriologisch en Mycologisch onderzoek van
de NRLO, de differentiatie- en specialisatie-
commissie van de KNMvD en de Faculteit
der Diergeneeskunde, bestuurslid van de Ne-
derlandse Vereniging voor Microbiologie.
Een bekroning van zijn wetenschappelijke
activiteiten waren de toekenning van respec-
tievelijk de \'Schimmel Viruly-prijs\' in 1969
en de \'Kluyver-prijs\' in 1975.
In deze imponerende wetenschappelijke
loopbaan, waarin hij niet alleen zijn kwali-
teiten als onderzoeker ten toon spreidde,
maar ook de mogelijkheden die de opleiding
tol dierenarts weet te bieden ten volle tot
ontplooiing bracht, toonde Piet een grote
bescheidenheid. Misschien wel een te grote:
velen hebben het betreurd dat hij een hem
aangeboden professoraat aan de Faculteit
der Diergeneeskunde niet heeft aangeno-
men. In de vriendenkring was het moeilijk
om hem over zijn wetenschappelijke presta-
ties tot spreken te brengen.
Velen zouden hun maatschappelijke verant-
woordelijkheid met deze loopbaan reeds vol-
doende gevuld achten. Piet Guinée voegde er
nog talrijke activiteiten aan toe. Hij is be-
stuurslid geweest van de St. Barbara paro-
chie in zijn woonplaats Bunnik. Als voorzit-
ter van het RK-schoolbestuur heeft hij de
fusie van twee scholen helpen tot stand bren-
gen. De bridgeclub heeft hij in zijn laatste
voorjaar nog een daverend feest bezorgd.
Hij trad als pianist in plaatselijke benefiet-
concerten op.

Zoals eerder gezegd: een collega waar we
trots op mogen zijn ging van ons heen, veel
te jong, veel te onverwacht. Wij missen zijn
intelligentie, zijn vriendschap en trouw, zijn
humor en muzikaliteit. Hoeveel meer moe-
ten Corrie, waarmee hij sedert 23 juli 1960
gehuwd was, en de kinderen Karien, Jeroen,
Luc en Mare een leegte ervaren die onvul-
baar is.

De afscheidsmis en uitvaart op 4 december
in Bunnik, met hun woorden van troost en
uitzicht op een hernieuwde toekomst, waren
mooi en rijk. De overstelpende aanwezigheid
van velen toonde hoezeer Piet geliefd en ge-
waardeerd was. Moge de herinnering aan
hem blijven leven en in onze contacten met
Corrie en de kinderen troostvol zijn.

De Commissie Public Relations werd ruim
een jaar geleden door de KNMvD in het
leven geroepen. Derhalve is het tijd om
een tussenstand van haar activiteiten te ge-
ven.

Wat vormde de reden voor het instellen
van alweer een commissie? De signalen
vanuit brede geledingen van de KNMvD
waren duidelijk. Om hieruit een greep te
doen: \'Er is gemis aan een vlotte commu-
nicatie tussen het Hoofdbestuur en de le-
den van de KNMvD, haar Groepen, Afde-
lingen en Commissies\', \'het beleid van het
Hoofdbestuur is onduidelijk\', \'het verslag
van de activiteiten van het Hoofdbestuur
in het Tijdschrift voor Diergeneeskunde
blijkt slechts een beperkt aantal leden te
bereiken\'. Er bestaat kritiek op de \'house
styling\' van de KNMvD (muf en ouder-
wets), Groepen en Afdelingen varen soms
een koers die afwijkt van die van de
KNMvD.

Het laatste onderzoek met betrekking tot
het onderwerp Public Relations (PR)
wordt gevormd door een enquête over het
functioneren van de KNMvD, vervat in
publikatie no. 3 van september 1977.
Tijdens de Besturendag van 1987 kwam
PR aan de orde. Het begrip werd destijds
als volgt samengevat: \'Be good and teil it\'.
Inmiddels overstijgt het begrip deze uit-
spraak. PR omvat meer. Ook wanneer al-
les niet loopt zoals het zou moeten wil de
\'achterban\' hiervan op de hoogte zijn.
Eén van de uitgangspunten van de Com-
missie PR werd gevormd door het onder-
scheid dat gemaakt dient te worden tussen
externe PR (van de dierenarts en de dierge-
neeskunde naar buiten) en interne PR
(binnen de eigen organisatie).

De Commissie PR definieerde de doelstel-
ling als volgt: \'Het ontwikkelen van een
systeem ter intensivering van de betrekkin-
gen tussen de KNMvD en haar leden, de
leden onderling en de KNMvD c.q. haar
leden en de samenleving\'.
Er werd een specificatie gemaakt van de
bedoelde groeperingen:

B. Groeperingen buiten de KNMvD: Uni-
versiteit, Overheid, Studenten,
Landbouworganisaties en Dierenwel-
zijnorganisaties;

Om tot een inventarisatie te komen van
het bestaande op het gebied van PR en de
leemtes en wensen hiervan, was het instru-
ment van de enquête onmisbaar.
De Commissie realiseerde zich ogenblikke-
lijk dat een onderzoek onder groepering C
onmogelijk was door een wanverhouding
tussen kosten en het beoogde doel.
Half november 1989 werden de groeperin-
gen A met een enquête bestookt. Anders
gezegd: alle bestuursleden van de Afdelin-
gen, Groepen en Commissies van de
KNMvD werden verzocht een deel van
hun kostbare tijd te steken in hel invullen
van het vragenformulier.
Een woord van dank is hierbij verschul-
digd aan al diegenen die zich deze moeite
getroostten! De respons haalde bijna 50%.
De vragen waren onderverdeeld in een
aantal rubrieken, waarvan een samenvat-
ting:

a. Algemene gegevens (hoeveel maal per
jaar wordt een bestuurs- c.q. ledenver-
gadering bezocht? Hoeveel maal per
jaar vindt contact plaats met het
Hoofdbestuur en diverse groeperingen
binnen de KNMvD? Waren deze con-
tacten bevredigend?).

b. Informatie vanuit de KNMvD (beoor-
deling van de KNMvD-rubriek in het
Tijdschrift voor Diergeneeskunde.
Mening over de notulen van diverse
vergaderingen.

Beoordeling van de informatie door
Hoodsbestuursleden op vergaderingen.
Hoe denkt men over het secretariaat
van de KNMvD?).

c. KNMvD-informatie tijdens bezochte
vergaderingen (Hoofdbestuur, Alge-
meen Bestuur, Groep, Afdeling, Com-
missie, Jaarvergadering).

d. Beoordeling activiteiten van de
KNMvD (beleid, slagvaardigheid, mi-
lieustandpunt, diervriendelijkheid.
Beoordeling van de voorzitter en
Hoofdbestuur KNMvD. Beoordeling
van de contacten van de KNMvD met
externe geledingen en organisaties, be-
langenbehartiging van diverse groepe-
ringen binnen de KNMvD, hoe ervaart
men de \'house styling\' en het logo van
de KNMvD?).

Gevraagd werd om telkens een cijferma-
tige beoordeling per vraag te geven. Daar-
naast bestond ruimte om deze te verwoor-
den.

Sinds het begin van dit jaar is de Commis-
sie PR bezig met de verwerking van de ge-
gevens die de enquête heeft opgeleverd.
Hieruit zal een aantal aanbevelingen aan
het Hoofdbestuur voortvloeien. Nog voor
de zomervakantie hoopt de Commissie dit
deel van haar taak te kunnen afronden.

Met deze afronding zijn wij er nog niet. De
voorgenomen enquête van B, groeperingen
buiten de KNMvD, begint geleidelijk ge-
stalte te krijgen. Na de verwerking daar-
van en het formuleren van de daaruit
voortkomende aanbevelingen houdt de
taak van de Commissie PR in feite op. Wel
zal na verloop van tijd het resultaat van de
aanbevelingen op hun waarde en effectivi-
teit door de Commissie PR moeten wor-
den beoordeeld en — waar nodig — wor-
den bijgesteld. Want Public Relations is
geen statisch begrip, immers: rust vormt
roest in de scharnieren van de deuren die wij
voor elkaar openen.

Het kleine huisdieren congres \'Voorjaars-
dagen 1990\' is een groot succes geweest.
Aan dit congres dat telken jare onder aus-
piciën van de Groep Geneeskunde Gezel-
sctiapsdieren wordt georganiseerd, namen
weer meer dierenartsen deel dan vorig
jaar. Er waren 650 inschrijvingen (bijna
200 buitenlanders), waarvan 50 ééndags-
kaarten en praktijkkaarten. Precies 700
dierenartsenassistenten bezochten op za-
terdag 21 april het Dierenarts Assistenten
Nascholings (DANS)-programma en de
tentoonstelling.

Prof. dr. E. H. Kampelmacher opende op
vrijdagochtend het congres. Hij nam stel-
ling tegen het houden van pittbull terriërs
en benadrukte de ontwikkeling van het
specialisme in de gezelschapsdierenprak-
tijk in Europa en ook in Nederland.
Tijdens het congres werd op de toekom-
stige ontwikkelingen van ons beroep in
Europa uitvoerig ingegaan door prof. dr.
A. Rijnberk, dr. R. E. W. Halliwell (UK),
dr. H. J. Koch (BRD) en mr. drs. J. Sta-
man.

Zeer grote belangstelling en overvolle za-
len trokken Kirby en Prata (USA) en het
duo Morgan en Wolvekamp.
Een nieuwe ontwikkeling was het vrijdag-
avondprogramma. Een door SmithKline,
Beecham, AUV en Leo gesponsord buffet
werd door veel dierenartsen bezocht.
Daarna werd in de Grote Zaal de \'Voor-
jaarsdagen Award\' uitgereikt aan Midas
Dekkers vanwege zijn jarenlange inzet
voor \'het dier\' in de breedste zin des
woords. De voorzitter van de Voorjaarsda-
gen Commissie, F. J. ter Beek, benadrukte
vooral de speciale manier waarop Midas
Dekkers dit doet. De veterinaire professie
werd met de neus op de feiten gedrukt tij-
dens zijn 30 minuten durende voordracht.

De avond werd besloten met een levendig
betoog door dr. D. M. McCurnin (USA).
In zijn lezing, die door meer dan 300 die-
renartsen werd gevolgd, werd het belang
van een actieve instelling van de dierenarts
in de behandelkamer benadrukt.

Op zaterdag barstte de DANS los en dit
verhoogde de gezellige sfeer in de exposi-
tieruimte.

Op zondag, de laatste dag van dit drie-
daagse congres, waren velen enthousiast
over de aanwezigheid van de exposanten,
de posters en het zeer gevarieerde pro-
gramma.

Dit jaar is het de laatste keer dat het con-
gres in dit deel van de RAI wordt gehou-
den. In 1991 zal het Voorjaarsdagen Con-
gres verhuizen naar een andere ruimte in
het RAI-complex. Wij hopen u dan een
even gemoedelijk congres, maar in een rui-
mere opzet, te kunnen aanbieden op 19, 20
en 21 april 1991.

An der II. Medizinischen Universitätsklinik für
Klauentiere gelangt die Planstelle eines

ordentliehten Universitätsprofessors für in-
terne medizin und klinische Seuchenlehre II

Gesucht wird hierfür ein(e) international aner-
kannte(r) Wissenschaftler(in) und Kliniker(in),
der (die) durch Forschung und einschlägige Ar-
beiten auf dem Gebiet der Seuchenlehre und
Euterkrankheiten ausgewiesen ist. Von den Be-
werbern wird die Habilitation oder eine andere
gleichwertige Qualifikation erwartet.
Interessenten werden eingeladen, ihre bisherige
Tätigkeit schriftlich darzustellen und eine Liste
ihrer wissenschaftlichen Veröffentlichungen so-
wie der sonstigen wissenschaftlichten Arbeiten
ihrem Bewerbungsschreiben anzuschließen. Fer-
ner sinds erforderlich ein Lebenslauf und 10
vom Bewerber als wesentlich angesehene wis-
senschaftlichte Publikationen.
Bewerbungen sind bis 15. September 1990 an
den Rektor der Veterinärmedizinischen Univer-
sität Wien, O. Univ.-Prof. DDr. Oskar Schaller,
Linke Bahngasse 11, A-1030 Wien zu richten.

De recente reclamecampagne van de
NOVAD B.V. via direct mailing en via dit
tijdschrift nopen mij om enkele punten
voor een ieder duidelijk te maken middels
deze open brief.

Het in goede banen leiden van de automa-
tisering is één van de doelstellingen van de
NOVAD B.V. Feiten en geruchten uit den
lande lijken er echter duidelijk op te wijzen
dat het tegendeel door toedoen van deze
B.V. bereikt wordt. Om maar enkele pun-
ten te noemen:

— waarvan de medewerkers met know
how (ex-medewerkers van Lairsoft) door
ongeloof in het beleid van de directie van
de NOVAD B.V. het bedrijf verlaten?;

— die de gebruikers aanbiedt om hun
oude hardware gratis in te ruilen voor
Tulip-computers, of met bijbetaling voor
een IBM-computer. Wat gebeurt er met de
nog goede machines? Is dit geen kapitaals-
vernietiging met geld van de gebruikers
zelf of hebben ze geen verstand van andere
hardware?;

— die slechts service verleent in kantoor-
uren in tegenstelling tot het door hen over-
genomen bedrijf (Lairsoft);

— die vraagt of je je computer maar even
langs wilt brengen of op wilt sturen als er
problemen zijn;

— die voor software-problemen dure ex-
terne mensen in moet huren bij gebrek aan
eigen know how;

— die niet adequaat in staat is op soft-
ware-wensen van de gebruikers in te gaan
(een andere positie van een balk op een
factuur is nog niet geïmplementeerd 6
maanden na een verzoek daartoe);

— die het gebruik van MUMPS als opera-
ting-system en programmeertaal niet op
waarde weet te schatten. Juist door het ge-
bruik van MUMPS is standaardisering van
de hardware niet noodzakelijk en zijn soft-
ware-wensen zeer gemakkelijk te voldoen
(met de juiste kennis van zaken). MSM-
MUMPS heeft als operating system eigen-

schappen waar men zelfs met OS/2 slechts
over kan dromen, en dat voor een fractie
van de prijs!;

— waarvan de directie vindt dat we maar
dure standaardpakketten moeten gaan ge-
bruiken zoals WordPerfect en boekhoud-
programma\'s naast het VAMS, waardoor
dan ook nog weer dure extra programma-
tuur (PC-MOS of CONCURRENT-DOS)
om dan nog multi-user te kunnen werken.

Nog afgezien van de kosten betekent dit
dat we weer veel tijd moeten investeren om
die pakketten te doorgronden;

— een NOVAD die iedere vernieuwing
van software in de weg zit, zoals het
herschrijven van het VAMS hetgeen hun
ex-medewerkers voor ogen hadden.

Inmiddels hebben die ex-medewerkers on-
der eigen vlag (MBVS) het herschrijven
van het VAMS alsnog terhand genomen en
een totaal verbeterd pakket op de markt
gebracht (onder de naam VIP) met een
Wordstar-achtige tekstverwerker en een
goed boekhoudpakket, welke onder
MUMPS werken, waardoor extra multi-
userprogrammatuur niet nodig is!
Door het slechte functioneren van de
NOVAD hebben inmiddels meerdere prak-
tijken bij MBVS aangeklopt om service die
ze bij de NOVAD niet konden krijgen.
NOVAD lijkt te staan voor \'Niet Ontvan-
kelijk Voor Automatiserende Dieren-
artsen\'. Dit is één van de vele interpreta-
ties die in veterinair Nederland de ronde
doen. Alleen dit feit al wijst erop dat de
NOVAD B.V. niet voldoet.
De NOVAD B.V. pretendeert professioneel
te zijn. Gezien haar prestaties tot nu toe is
ze dat zeker niet de software betreffende.
Op reclamegebied is ze zeer professioneel,
maar reclame alleen zal niet in staat zijn
het bedrijf te redden. Of is men al begon-
nen aan een sterfhuis-constructie?
Kort voor zijn benoeming belde de nieuwe
directeur mij op om te vragen wat
MUMPS nu eigenlijk voor programmeer-
taal is.

Sinds 1984 gebruik ik deze taal en heeft de
nieuwe directeur van de NOVAD B.V. het
VAMS (toen nog VAS geheten) bij mij zien
draaien (als cliënt met huisdier) en wist hij
dat delen van het VAMS door mij zijn ge-
programmeerd. Is alleen het informeren
naar MUMPS al voldoende om iemand di-
recteur te maken van de NOVAD?!

In de reclamecampagne van de NOVAD
B.V. wordt gesproken over software die als
een toverbal is en niet te onderhouden is.
Men beseft niet dat de gebruiker software
wil die speciaal voor hem functioneel is
(\'tailor made\'). Juist het gebruik van de
programmeertaal MUMPS maakt het mo-
gelijk dat de gebruiker vanuit een basis-
pakket de software instelt naar eigen goed-
dunken terwijl het voor de programmeur
eenvoudig te onderhouden is. Oppervlak-
kig bezien kan een pakket er dan heel an-
ders uitzien. MUMPS zorgt ervoor dat
men het krijgt zoals men het hebben wil.
Eenheidsworst is voor de simpele verkoper
misschien het ideaal maar zelfs in het
Oostblok is men dit ontgroeid!
Aangezien de NOVAD (nog) de licentie
van het VAMPP bezit, is men voor het
VAMPP afhankelijk van de NOVAD.
Voor een verbeterd VAMS is men afhanke-
lijk van MBVS. De nagestreefde eenheid is
zoek.

Door het optreden van de directie van de
NOVAD zien we een verslechtering in
plaats van een verbetering optreden met
betrekking tot de automatisering van de
veterinairen. Het doel van de NOVAD is
dus totaal mislukt!

1. Een overlegplatform van veterinairen
met de rest van de agrarische sector
(onder andere NRS) en de ministeries
(Branche Informatie Raamwerk).

2, Als een gebruikersgroep die de wensen
met betrekking tot hard- en software
daardoor met kracht kan doorsluizen
naar een bedrijf met kennis van zaken
zoals MBVS.

Misschien willen de ex-medewerkers zelfs
wel weer onder de vlag van de NOVAD
werken, maar dan zal er eerst een ander
beleid moeten komen.

Wanneer een dierenarts zijn praktijk ver-
koopt aan een andere dierenarts is het niet
zo best wanneer de verkoper zich opnieuw
(vrij) vestigt in zijn oude praktijk. In auto-
matiseringsland is dat niet anders.

Het bedrijf Lairsoft is door de NOVAD
voor een bepaald bedrag van de eigenaar
overgenomen en daarna gaan twee voor-
malige medewerkers de markt op met het
overgenomen programma. Het behoeft
geen betoog dat zulke verschijnselen geen
commentaar verdienen.
Het wordt anders wanneer er met modder
gegooid gaat worden. Iedereen die iets of
wat verstand heeft van automatisering
weet wat het betekent een complete orga-
nisatie op te bouwen en te onderhouden.
Dat betekent heel wat meer dan de ver-
koop van een computer met een pro-
gramma.

De NOVAD is nu bijna twee jaar bezig
met het opzetten van een goede automati-
seringsorganisatie. Zeker is dat er kritiek
mogelijk is op de beginperiode, maar even
zeker is dat de NOVAD nu een uitstekende
organisatie is. Over de redenen van de be-
ginproblemen is veel te zeggen, maar de
NOVAD blijft weigeren zelf met modder te
gooien. Kwaliteit en toekomstperspectief,
daar gaat het om.

Het is verheugend dat Ter Schure aan het
eind van zijn brief aangeeft dat de \'ex-me-
dewerkers\' wel weer onder de vlag van de
NOVAD willen werken en de NOVAD als
zeer nuttig bestempelen.
Het bevestigt onze mening dat het om
méér gaat dan computers alléén - en daar
gaat het om.

De Groep Geneeskunde Gezel-
schapsdieren heeft een nieuwe folder
uitgebracht. Titel: Vakantie in het
buitenland: Mag de hond mee? Wenken
en waarschuwingen.
Deze folder is te bestellen via de
KNMvD. Kosten / 15,- per 30 fol-
ders.

Het is geenszins mijn bedoeling inhoude-
lijk te reageren op de ingezonden brief van
collega Ter Schure en de NOVAD. Het
automatiseringsgebeuren is een specifiek
onderdeel van het management van de dic-
renartsenpraktijk en de discussies daarover
dienen eerst en vooral door de betrokke-
nen te worden gevoerd.
Wel wil ik ingaan op de door collega
Ter Schure gemaakte opmerkingen inzake
de door hem geconstateerde tweedeling in
veterinair Nederland op grond van de
moeilijkheden, die zich op het ogenblik in
veterinair \'automatiseringsland\' voordoen.

Het moet mij van het hart, dat het bijzon-
der gevaarlijk is wanneer onze beroeps-
groep wordt blootgesteld een splijtende
verschijnselen, van welke aard dan ook.

Onze beroepsgroep, bestaande uit hard-
werkende dierenartsen, kan het zich beslist
niet permitteren onderling verdeeld te zijn
over een zo essentiële ontwikkeling als
automatisering in de dierenartsenpraktijk.

Daarvoor zijn onze belangen en die van
onze cliënten te groot. Uit persoonlijke er-
varing weet ik hoe moeilijk het is om een
goede automatiseringsorganisatie op te
bouwen, die niet alleen nu, maar ook in de
toekomst, verdergaande mogelijkheden
biedt om ons beroep optimaal uit te oefe-
nen. Een dergelijke organisatie kan alleen
tot stand komen, indien alle betrokkenen
nauw met elkaar samenwerken en indien
de gehele beroepsgroep deze activiteiten
volmondig steunt.

Namens het Hoofdbestuur doe ik een drin-
gend beroep op alle betrokken partijen om
de rijen te sluiten, dat wil zeggen om dc
tafel te gaan zitten, om te kijken of de ver-
schillen van mening kunnen worden opge-
lost. Door met elkaar te vechten raken wij
steeds verder verwijderd van ons doel.

In onderstaand cursusprogramma is aangegeven
welke cursussen reeds zijn volgeboekt; voor de
overige is reservering nog mogelijk.
Sterk overboekte cursussen worden zo spoedig
mogelijk herhaald. Degenen die op de wachtlijst
staan krijgen daarbij voorrang.

Praktische elektro cardiografie (470,—)
24 september en 1 oktober 1990 (90/38)
8 en 20 oktober 1990 (90/68)
Cursus 90/38 is volgeboekt.

Embryo transplantatie rund (ƒ 3.500,—)
22-26 oktober 1990 (90/65)
29 oktober - 2 november 1990 (90/66)
De cursus 90/65 is volgeboekt.

Nadere informatie over de cursussen PAO-D
kunt u vinden in ons cursusprogramma Najaar
1990.

Inlichiingen: secretariaat PAO-Diergeneeskunde,
Postbus 140.31, 3508 SB te Utrecht.
Telefoon: 030-517374.

Voor het Hdmaatschap van de Koninkhjke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde heeft zich aangemeld de volgende collega:

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen:

Boysen, V. H., 1969; 2435 AG Zevenhoven, Noordeinde 81.
Kooistra, H. S.; 1990; 3705 ZD Zeist, Warande 56.
Meesters, R. B. M.; 1989; 6041 JB Roermond, Kapellerlaan 65.
Neuteboom, J. G.; 1990; 2291 BK Wateringen, Herenstraat 108.
Schurink, T. A.; 1990; 2807 BM Gouda, Estafetteweg 159.
Versteegh, Mevr. G. L. L.; 1984; 3051 JP Rotterdam, Uitweg 3B-5A.
Waterval, H. J. W.; 1980; 5161 AR Sprang-Capelle, Nieuwevaart 8.
Westreenen, Mevr. S. C. van; 1990; 2513 VH \'s-Gravenhage, Vleerstraat 5.

Als kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde
heeft het Hoofdbestuur aangenomen:

Als Buitengewoon lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde
heeft het Hoofdbestuur aangenomen:

Op 1 juni 1990 overleed drs. K. H. Kremer te Montfort.
Promoties R.U. te Utrecht:

(afwezig)
(aanwezig)
(afwezig)
(afwezig)
(afwezig)
(afwezig)
(afwezig)
(onbekend)
(afwezig)
(afwezig)
(aanwezig)
(aanwezig)
(onbekend)
(onbekend)
(afwezig)
(afwezig)

Berends, B. R.
Bottger, Mevr. A.
Dobbenburgh, O. A. van
HalfTiide, Mevr. O. H. I. M.
Kraus, J. S.
Nes, A. van

Terwisscha van Scheltinga, Mevr. A. E.
Twillert, J. A. van
Verkaik, Mevr. M. E.
Vorstenbosch, Mevr. M. R van de
Weijde, Mevr. K. van der

207 Banh. Mevr. M. D. f.: 1986; 8531 NP
Lemmer. Gemini 50; tel. 05146-5718; wnd.
d. 246

213 Bollen. L. N. M.: 1962; 5813 BJ IJsselsteyn
(L.), Pottevenweg6; tel. 04785-1634 (privé),
1741 (prakt.) p. geass. met Y. Greydanus,
C. J. Pel en A. J. R M. van Sundert.

214 Bootsma. J.: 1963; 8397 GJ De Blesse (F.), 249
Spoorlaan 8 A; tel. 05614-1569 (privé), 1080
(bur.); Directie Cnossen Experti.se Veteri-
nair cn Agrarisch Expertise Büro.

2lf< *Boitger. Mevr. A.: 1990; 3572 HR Utrecht, 346
Ooftstraat 9; tel. 030-710591; d.

215 Buy.\'ien. V. H.: 1969; 2435 AG Zevenhoven,
Noordeinde 81; tel. 01723-8345 (privé),
01621-16488 (bur.); d. bij Dopharma B.V.
(toevoegen als lid). 25/

225 * Dobbenburgh. O. A. van: 1990; 3523 BE
Utrecht, Toermalijnlaan 15; tel. 0.30-
516853; d. 254

22H Eggens. H.; 1978; 7221 AE Steenderen,
Kerkhofweg 10; tel. 05755-1936 (privé),
1266 (prakt.); p., geass. met A. J. G. den
Hertog en S. Tichelman. 260

232 Feddema. Dr R../.: 1959; U-1967; 8935 DA
Leeuwarden, Prins Clausplein 4; r.d.

3431 GM Nieuwegein, Gestellaan 31; tel. 340
0.3402-31306 (privé), 030-534298 (bur.);
wet. medew. R.U. (F.D., vkgr. Pathologie).

33X Greensleln. H.: 1967; 85338 Lehavim (Is-
raël), Weredstreet 114, RO. Box 142; tel. 09- 262
972-57-494195; p., gr. huisd.

Socren, Hoog Soercn 116; tel. 05769-266 263
(privé), 05766-6259/6111 (bur.); wet. me-
dew. Centr. v. Ond. en Voorl. v. d. Pluim-
veeh. \'Het Spelderholt\'. 340

240 "Halßilde. Mevr. O. H. I. M.: 1990; 3572 HC
Utrecht, Poortstraat 51; tel. 0.30-715623;
wnd. d.

goed, South Wales CF8 7AE (England), 21 266
Bedwiwynroad, Ystrad Mynach; p., ass.

243 *Heins. P. M. M.: 1990; 4532 BC Terneuzen,
Willem de Zwijgerlaan 2 B; tel. 01150-
95017 (prakt.); p., ass. bij J. J. L. M. Kop
en M. P. Schaub.

Hoebink. R. J. H.: 1987; 3904 LP Veenen-
daal. Kamperfoelie 16; tel. 08385-25375
(privé), 19167 (prakt.); p., geass. met M.
Duifhuizen en W. Th. G. Vullings.
»Hoorn. Mevr. C. J. van: 1987; 3951 CN
Maarn, De Ruijterlaan 6; tel. 03432-3545
(privé), 030-523324 (bur.); wet. medew.
R.U. (F.D., vkgr. Alg. Heelkunde en Heel-
kunde der Gr. Huisd.).
Hovius. M. Ph. J.: 1984; 7241 JA Lochem,
Barchemseweg 15; tel. 05730-57348 (privé),
5 1597 (prakt.); p., geass. met R. Back en S.
Dooper.

Huis in -1 Veld. Prof. dr. J. H. J.: 3951 ED
Maarn, Maanhof 1; tel. 03432-2424 (privé),
03404-44729 (bur.); h. afd. Microbiologie
CIVO-TNO; hlr. R.U.U. (toevoegen als
buitengewoon lid).

*lersel. Dr. A. A. J. van: 1983; U-1990; 4706
HD Roosendaal, Diamantdijk 187; d. (vrije
studierichting).

*Jooslen. Mevr. dr. /.: 1984; U-1990; 3514
TS Utrecht, Havikstraat 40; tel. 030-719922
(privé), 532022 (bur.); wet. medew. R.U.
(F.D., vkgr. Bedrijfsdierg. en Voortpl.).
Kooisrra. H. A.: 1990; 3705 ZD Zeist,
Warande 56; tel. 03404-52132 (privé), 030-
539411 (bur.); wet. medew. R.U. (F.D.,
vkgr. Geneesk. van Gezelschapsd.) (Toe-
voegen als lid).

*Koppe. A.: 1989; Calgary, Alberta T2P
2G5 (Canada), PO. Box 68; RR # 2, Site 17,
tel. 09-1-403-249 7916; p., ass. bij K. Wier-
sma.

*Kramer-van Schijndel. Mevr. M. A.: 1988;
4191 DP Geldermalsen, Dijkmanszoet 19;
tel. 03455-76561; d.

Kraus. J. S.: 1990; 3527 KW Utrecht, Over-
ste den Oudenlaan 45; tel. 030-937588; wnd.
d.

Kuip. Dr. E. J. van der: 1956; U-1966;
Cuenca (Ecuador), Casilla 1969; Chief
Technical Adviser van het \'Proyecto Mo-
delo de Desarrollo Lechero Integral\' bij de
F.A.O.; O.O.N.

*Lam. Th. J. G. M.: 1990; 3583 HG Utrecht,
Mauritsstraat 19; tel. 030-541339 (privé),
531040 (bur.); wet. medew. R.U. (F.D.,
vkgr. Bedrijfsdierg. en Voortpl.).

273 Meesters. R. B. M.: 1989; 6041 JB Roer-
mond, Kapellerlaan 65; tel. 04750-31534;
wnd. d. (toevoegen als lid).

27H *Nes. A. van: 1990; 3994 BP Houten, Ra-
demakersgilde 77; tel. 03403-80120; d.

278 Neuteboom. J. G.: 1990; 2291 BK Waterin-
gen, Herenstraat 108; tel. 01742-3023; p.,
ass. bij R. W. F. Becking, J. T. M. Mareé
en 1. Palgi (toevoegen als lid).

281 Olde Heuvel. Mevr. E.: 1988; 6441 AX
Brunssum, Willem Alexanderstraat 52; tel.
045-270510 (privé), 273839 (prakt.); p., ass.
bij H. M. B. J. Schiffelers.

342 Ooijen. C. J. R G.: 1980; A-1140 Wenen
(Oostenrijk), Bierhäuselberggasse 6; tel. 09-
43-222-9723162 (privé), 2360 tst. 6056
(bur.); wet. medew. Animal Production and
Health Section International Atomic
Energy Agency (IAEA).

285 Paling. Dr. R. W.: 1973; U-1990; 3992 JW
Houten, Mispelgaarde 4; tel. 03403-78725
(privé), 030-5311 18 (bur.); hfd. intern,
kont. F.D.

291 »Relyveld. R: 1990; 3572 TX Utrecht, Gnft-
kade 8 bis; tel. 030-718627; wnd. d.

297 Sandt. Mevr R. R. O. M. van de: 1988; 3512
CN Utrecht, Ridderschapstraat 23 bis; tel.
030-340332; wnd. d.

290 Schellekens. V. J. P: 1988; 1483 VA De Rijp
(NH), W. P. Lakemanstraat 16; tel. 02997-
4502 (privé), 1366 (prakt.); p., geass. met H.
K. van der Molen.

300 Schukken. Dr. Y. H.: 1985; U-1990; 3584CL
Utrecht, Yalelaan 7, De Uithof; tel. 03405-
62861 (privé), 030-531092 (bur.); wet. me-
dew. R.U. (F.D., vkgr. Bedrijfsdierg. en
Voortpl.).

300 Schurink. T. A.: 1990; 2807 BM Gouda,
Estafetteweg 159; tel. 01820-80597; d. in
mil. dnst. (toevoegen als lid).

306 uur: Steege. K. N. ter: 1984; 1391 EJ
Abcoude, Sandbergstraat 13; tel. 02946-
5465 (privé), 020-912347 (prakt.); p., kl.
huisd.

308 *Swinkels. J. M.: 1990; 3581 KP Utrecht,
Burg. Reigerstraat 83; tel. 030-518423
(privé), 531040/531093 (bur.); wet. medew.
R.U. (F.D., vkgr. Bedrijfsdierg. en
Voortpl.).

309 *Terwisscha van Schelt inga. Mevr. A. E.:
1990; 8731 CA Wommels, Dr. S. Stapert-
straat 29; tel. 05159-2655 (privé), 1387
(prakt.); p., ass. bij P D. Dankert, H. H.
Poppinga en H. van Putten.

310 Theijse. L. F. H.: 1989; 3581 LK Utrecht,
lepstraat 31; tel. 030-934537; wet. medew.
R.U. (F.D., vkgr. Geneesk. van Gezel-
schapsd.).

312 »Twillert, J. A. van: 1990; 3524 AT Utrecht,
Texel 157; tel. 030-881437; d.

315 Ven. .1. B. van der: 1978; 6952 HR Dieren,
Rijnenberghof 18; tel. 08330-20166 (privé),
04920-81511 (bur.); adj. dir. Mengvoeder
U.T.-Delfia B.V.

316 *Verkaik. Mevr. M. E.: 1990; 3572 AL
Utrecht, Biltstraat 99; tel. 030-322507
(privé), 04923-61402 (prakt.); p., ass. bij J.
L. Eikelenboom, P. J. M. M. van Gulick,

317 Versteegh. Mevr. G. L. L.: 1984; 3051 JP
Rotterdam, Uitweg 3B-5A; tel. 010-
4187272 (prakt.); p. (toevoegen als lid).

318 Vis. H. R. J.: 1989; 3581 SZ Utrecht.
Vlietstraat 1; tel. 030-520325; wnd. d.

344 *Vorstenbosch. Mevr. M. R van de: 1990;
Bletchley, Milton Keynes MK3 7DQ (En-
geland), 168 A Whaddon Way; tel. 09-44-
908-640784 (privé), 274240 (prakt.); p.
320 Vosmeer-Kloosterboer. Mevr. W. H.: 1977;
3541 BD Utrecht, Strijlandweg 1; tel.
03406-65956; p., ass. bij B. de Leeuw en H.
Lempke, wnd. d.
323 Wagenaar-Schaafsma. Mevr. A. E.: 1963;
7314 AR Apeldoorn, Koning Lodewijklaan
45; tel. 055-552883; p., vogels.
323 mtering, C. C. van de: 1956; 3704 WC
Zeist, Brugakker 11-06; tel. 03404-63265;
d.; oud-voorz. K.N.M. v.D.

323 Waterval. H. J. W.: 1980; 5161 AR Sprang-
Capelle, Nieuwcvaart 8; tel. 04168-1881
(privé), 1400 (prakt.); p., ass. bij M. Th.
Zijlmans (toevoegen als lid).

324 *Weijde. Mevr. K. van der: 1990; 3582 ZC
Utrecht, 1. B. Bakkerlaan 167; tel. 030-
512062; wnd. d.

325 Werken. P H. van de: 1986; 1791 EC Den
Burg, Waalderstraat 100; tel. 02220-10105
(privé), 12527 (prakt.); p., ass. bij J. Beek-
man, A. B. F. Domhof, J. H. Klinkers en
L. A. M. van Vliet.

326 Westreenen. Mevr. S. C. van: 1990; 2513 VH
"s-Gravenhage, Vleerstraat 5; tel. 070-
3658127 (privé), 010-4526695 (prakt.); p.,
ass. bij G. Meursing (toevoegen als lid).

327 Wijck. M. A. van: 1978; 9104 AG Dam-
woude. Singel 13; tel. 05111-3292 (privé),
1520, 05190-2526 (prakt.); p.,gcass. met R.
V. d. Berg, K. Dijkstra, R V. E. Fortuin, M.
P. Kwakernaak en S. Wietsma.

18—22 International Conference. Symposium:
\'Mastitis: Physiology or Pathology?\', Ghent,
Belgium (inl. Prof. dr. C. Bürvenich, Fac.
Vet. Med., State University Ghent, Casinop-
lein 24, B-9000 Ghent, Belgium) (pag. 435).

20 Internat. Colloquium on biopharmaccutical
aspects of veterinary drug formulations.
Luik (pag. 532).

20—5 okt. The Advanced Training Center for
Small Animal Medicine and Surgery: Clini-
cal, Medicine, and Surgery Update and Re-
view. Intensive postgraduate training, Ant-
werp (inl. red. secretariaat).

Van de volgende personen zijn de gegevens onbekend:

346	Abou Habaga, T.	341	"Marsman, W. R.; 1976
203	»Aharon. Mevr. D. C., 1986	273	"Meijer-Pelsser, Mevr. L. M. J.; 1982
204	»Anderson, J. C.; 1931	278	"Nagel, M. van der; 1954
222	Damen, H. G.; 1986	280	"Noordenbos, A. C.; 1956
228	Egberts, Dr. H. J. A.; 1976; U-1989	283	"Oskam, J.; 1948
228	"Egberts, Dr. J.; 1974; U-1977	286	"Pelt. Mevr. J. van; 1980
240	*Hadar. J.; 1962	342	"Perelman, D.; 1968
334	»Hoeven, E. H.; 1978	343	"Schnitker, H.; 1958
250	"Hulshof, Mevr. J. J.; 1978	343	Schuurman, H. J.; 1973
255	"Kampen, J. A. T. van; 1986	343	"Soest, J. F. M. van; 1980
339	"Kaplansky, B. A.; 1969	305	Staal, E. G. A.; 1963
256	"Keet, C. M. J. F.; 1974 (vrije studierichting)	308	"Strien, J. van; 1966
267	"Leemans, Mevr. 1. J.; 1981	322	"Vroom, Dr. E.; 1929
270	"Lunsche, R.; 1932	325	"Wessels, G. H.; 1960

Om het Diergeneeskundig Jaarboek zo volledig mogelijk te houden, verzoekt de
Redactie, een ieder die informatie kan geven over bovenvermelde collegae, contact
op te nemen met de administratie van de KNMvD. Tel. 030-5101 11, vraag naar Anne
Marie van Soomeren.

23—26 Internat. Symposium over bet gebruik
van individuele identificatie in de varkens-
houderij, Stoneleigh (UK) (pag. 296).

24—27 lOth Autumn Meeting ofthe European
Society of Veterinary Pathology together
with the \'Gesellschaft für Toxikologische
Pathologie\', Zürich.

27 Groep Geneeskunde v/h Rund KNMvD.
Studiedag over Bovine Somatotropine, Ede
(pag. 505).

27 \'Forum for applied biotechnology\'. Fac.
Landbouwwet. RU Gent (inl.: tel. 09-
32.50358131).

27 Groep Geneeskunde van het Rund KNMvD.
Symposium over Bovine Somatotropine;
Reehorst, Ede.

3—5 Jubileumcongres HVV TNO over \'Voed-
sel in beweging\'. Utrecht (inl.: tel. 03404-
44144).

6—10 Comparative Respiratory Society APS
Fall Meeting, Orlando (Fl.), USA (pag. 602).

8—12 4th Intl. Techn. Consultât. Veterinary
Drug Registration Ministry Foreign Af. (inl.;
Organisatiebureau Utrecht, tel. 030-523272)
(pag. 493).

12 Congres \'Agro-industriële ontwikkelingen in
de jaren negentig\' georganiseerd door de
Landbouwuniversiteit, Vakgroep Bedrijfs-
kunde, Wageningen. (inl.: 08370-83315).

18—19 European Symposium \'Quality and the
Food Industries\', Paris (inl.: redactiesecreta-
riaat).

22—23 PHLO Wag.: Informatica in de rundvee-
houderij, Deventer (inl.: tel. 08370-84093/
84094).

5—6 PHLO Wag.: Informatica in de rundvee-
houderij, Deventer (inl.: tel. 08370-84093/
84094).

6—13 6th Annual George H. Muller Stanford
Veterinary Dermatology Seminar on animal
skin diseases (postgraduate symposium),
Hawaii (inl. red.secretariaat).

13—16 VIV Europe, Internationale Vikbeurs
Intensieve Veehouderij, Jaarbeurs Ltrecht.

15— 16 Congres \'Ethiek tussen theorie tn prak-
tijk\', VU Amsterdam (inl.: 020-5482671).

16 Groep Geneeskunde Gezelschapsdieren
KNMvD. \'Najaarsdag\', thema: \'Ten jaar
Algemene Chirurgie Gezelschapsdieren\',
Utrecht.

17—18 Röntgenfachtagung für Kleint.ere der
Intern. Ges. f. Vet.-Radiologie - l.V.R.A.
(A), Fremdenstadt.

21 Symposion 1990 Gez.dienst v. Dieren
Noord-Nederland. Thema: Mastitis bij her-
kauwers.

11 Groep Geneeskunde Gezelschapsdieren
KNMvD. Ledenvergadering. Aanvang 20.00
uur, plaats volgt.

12—14 PHLO Wag.; Recente ontwikkelingen in
de rundveefokkerij, Wageningen (inl. tel.
08370-84093/84094).

14 Symposium Vakgroep Heelkunde t.g.>. af-
scheid Prof. dr. A. W. Kersjes, Utrecht

Gaarne brieven, die vertrouwelijk en serieus behandeld worden, gericht aan
Bedrijfsbureau VESTE, Rijnzichtweg 56, 2341 AC Oegstgeest.

in een kleine huisdierenpraktijk in Zuid-Brabant of Limburg en is bereid van
woonplaats te veranderen. Tel. 09-32-91741605 (of 09-32-14813892) of schrijven
onder nummer 66 aan de redactie van het Tijdschrift voor Diergeneeskunde, Postbus
14031, 3508 SB Utrecht.

18 months internship in Veterinary Medicine, Surgery and Hospital Busi-
ness Management. Programm offered under the Visiting Scholar Program at the
University of Minnesota at the Animal Medical Clinic and Hospital. Requirements
are one year post-graduate clinical experience. Stipend provided.
If interested, please contact: Dr. Joel Locketz, Animal Medical Clinic, 2603 Hennepin
Avenue, Minneapolis, Minnesota 55408 U.S.A. For enquiries call 612-374 451 5.

in September. This is a busy practice with a large and friendly staff. We use ASIF,
cryosurgery, ECG, modern dentistry, etc., and are an approved training centre for
veterinary nurses.

We offer substantual leisure time including a day off each week, 5 weeks holiday
per year and a one in four rota. Further education is actively encouraged and funded.
A car is provided together with a generous salary and housing allowance. Alterna-
tively accomodation can be provided.

Please reply with C.V. to: Michael L B Williams BVSc. MRCVS, 47 Otto Terrace,
Sunderland, Tyne & Wear, England, SR2 7LP

NAALDLOOS VACCINEREN TEGEN
DE ZIEKTE VAN AUJESZKY
MET GESKALONE gl NEGATIEF
EN DE PIGJET
(naaldloos li^ktieplstool)

Geskalone ® gl" is het enige vaccin dat getest en toegelaten is voor toepassing met behulp van de RGJET
De voordelen van naaldloos vaccineren:

□ snelle vaccinatie □ klein volume (0,2 ml) □ minder stress □ geen spuitplekken

Nu één vaccin dat op drie manleren kan worden toegepast:
Intramusculair/Intranasaal

Vanaf een leeftijd van 10 weken. Gezien het veelvuldig voorkomen van matemale immuniteit verdient het
aanbeveling tweemaal te vaccineren, met 2-4 weken tussentijd.
Intradermaal (naaldloos)

... dan duurt het nog ge-
ruime tijd voordat je weer
op de been bent en je
pral^tijl^ weer kan her-
vatten ..."

"... dekt een arbeidson-
geschil^theidsverzekering
dan ook de extra hoge
l^osten van de eerste
periode..."

"... maatwerk In zekerheid,
daar moet ik meer van
weten. Waar moet ik dan
zijn...?"

De Veterinaire Inspectie van de
Volksgezondheid, onderdeel van het
Staatstoezicht op de Volksgezond-
heid, vervult in het kader van de
Gezondheidswet haarlaken op het
gebied van toezicht en opsporing
van het onderzoek en het daarover
uitbrengen van adviezen, mede in
het kader van de bewaking van de
kwaliteit van de gezondheids-
bescherming. Voorts is de Veterinaire
Inspectie belast met het toezicht op
proefdieren in het kader van de Wet
op de dierproeven alsmede met het
toezicht op een goede laboratorium
praktijk (GLP). De Veterinaire
Inspectie bestaat uit een centrale
dienst (de Veterinaire Hoofdinspec-
tie) en 4 regionale Veterinaire
Inspecties. De Veterinaire Hoofd-
inspectie verleent ondersteuning
aan de regionale Veterinaire
Inspecties van de Volksgezondheid.
Er wordt nauw samengewerkt met
de beleidsdirecties van het
Directoraat-Generaal van de Volks-
gezondheid en andere onderdelen
van het Staatstoezicht op de Volks-
gezondheid (interdepartementaal,
internationaal). Het werkterrein van
de regionale inspecties omvat voor-
namelijk het toezicht op de hand-
having van de wettelijke voor-
schriften op het gebied van de
Veterinaire Volksgezondheid, d.w.z.
de gezondheid van mens in relatie
tot het dier, de produkten van dier-
lijke herkomst en het dier in zijn
omgeving. In de regionale inspectie
zijn naast de Inspecteur werkzaam
een toegevoegde en een adjunct-
inspecteur, voorts 5 (ambtsgebied a.)
resp. 3 controleurs (ambtsgebied b.),
eenchef de bureau en een
administratief medewerker.

Ambtsgebied b. Gelderland/Utrecht/Flevoland
vacaturenummer Volksgezondheid 2488/1555

de hoofdtaak zal liggen op een deelgebied van de inspectie-
taak in de resp. ambtsgebieden, met name op het werk-
terrein van de vleeskeuring en de diergeneesmiddelen.
Draagt hierbij zorg voor het toezicht op het handhaven van
de wettelijke voorschriften. Adviseert zowel intern als extern
inzake ondenwerpen op het onderhavige terrein. Verricht
onderzoek betrekking hebbend op het taakgebied van de
regionale Inspectie.

■ enige ervaring op het vakgebied van de
gezondheidsbescherming, met name de vleeskeuring;

maximaal f 7.281,-bruto per maand (schaal 12). Inschaling
is afhankelijk van leeftijd, ervaring en opleiding.

Standplaats: voor ambtsgebied a.: \'s-Hertogenbosch
voor ambtsgebied b.: Arnhem.

Inlichtingen omtrent de functies kunt u inwinnen bij de
Veterinair Inspecteur, de heer drs E.P.G. Klopping
(ambtsgebied a.), telefoon 073-125321 resp.
de heerdrsJ.M.R den Hartog (ambtsgebied b.),
telefoon 085-528888.

Inlichtingen omtrent de sollicitatieprocedure bij
mevrouw D. v.d. Meijden, telefoon 070-3406628.

Het ministerie van WVC streeft naar een evenredige
vertegenwoordiging van vrouwen. Ook wil het meer leden
van etnische minderheden en gehandicapten in dienst
nemen. Daarom wordt leden uit deze prioriteitsgroepen
verzocht te solliciteren.

Schriftelijke sollicitaties binnen 14 dagen richten aan het
Hoofd van de Personeelsafdeling Volksgezondheid onder
vermelding van het vacaturenummer

NAALDLOOS VACCINEREN TEGEN
DE ZIEKTE VAN AUJESZKY
MET GESKALONE gl NEGATIEF
EN DE PIGJET
(naaldloos Injektiepistool)

Geskalone ® gl" is het enige vaccin dat getest en toegelaten is voor toepassing met behulp van de PIGJET.
De voordelen van naaldloos vaccineren:

□ snelle vaccinatie □ klein volume (0,2 ml) □ minder stress □ geen spuitplekken

Nu één vaccin dat op drie manieren kan worden toegepast:
Intramusculair/Intranasaal

Vanaf een leeftijd van 10 weken. Gezien het veelvuldig voorkomen van matemale immuniteit verdient het
aanbeveling tweemaal te vaccineren, met 2-4 weken tussentijd.
Intradermaal (naaldloos)

Mastitis, klinisch of subklinisch,
is nog altijd een probleem met
belangrijke financiële gevolgen.
Ter bestrijding of voorkoming
hiervan biedt A.U.V, u een ruime
keuze aan effectieve middelen.
Daarmee kunt u de behandeling
exact afstemmen op de behoefte.
Voor de bestrijding van bacteriële
infecties bij lacterende koeien kunt
u gebruik maken van Curaclox®,
Curamas en Kanaforte. Voor de
droogstand zijn er Prevaclox® en
Procpen® d.z.

U ziet, A.U.V. biedt doeltreffende
oplossingen. Of de kwartieren nu
dag in, dag uit moeten werken of
juist niet.

Samenstelling per Injector: Curaclox\': Cloxacilline (als natrium) 200 mg. .Ampicilline (als natrium) 75 mg. Excipiens ad 5 g Curamas:
Procainebenzylpenicilline 500.000 I.E.. Neomycine 300 mg. Excipiens ad 5 ml Prevaclox\': Cloxacilline (als benzathine) 500 mg.
Ampicilline (als Irihydraat) 250 mg, Excipiens ad 4,5 g Procpcn" d.z.: Penethamaathydrojodide (± 100.000 E) 100 mg. Procainebenzylpeni-
cilline (300.000 I.E.) 300 mg. Framycetinesulfaal 100 mg. Excipiens ad 5 ml Kanaforte: Kanamycine base 100 mg, Procainebenzylpenicilline
300.000 I.E., Prednisolon 20 mg. Excipiens ad 10 g. Zie voor meer gegevens de "A.U.V. produktintormatie".

Een rapportage over het gebruik van ketamine/xylazine,
tiletamine/zolazepam, ketamine/midazolam en
medetomidine

A report on the use of lietamine/xylazine, tiletamine/zolazepam, ketamine/midazolam and
medetomidine

SAMENVATTING In dit rapport wordt verslag gedaan van de ervaringen met ketamine/
xylazine, ketamine/midazolam, tiletamine/zolazepam en medetomidine na intramusculaire
toediening bij de hond.

De combinatie ketamine/xylazine induceerde gedurende 30 minuten een anesthesie zonder dat
daarbij ongewenste bijverschijnselen werden waargenomen. Het gebruik van tiletamide/
zolazepam leidde niet tot een chirurgisch anesthesiestadium. Desondanks was de recovery
verlengd. In deze groep vertoonden 5 van de 10 honden post-anesthetisch kramperigheid.
Noch de combinatie ketamine/midazolam noch medetomidine induceerden een chirurgisch
anesthesiestadium. Bij de eerstgenoemde combinatie traden regelmatig spierkrampen op. Na
toediening van medetomidine was er sprake van een langdurige, en kwalitatief goede, sedatie.

SUMMARY In the present paper, findings on the use of ketamine/xylazine, ketamine/
midazolam, tiletamine/zolazepam, and medetomidine following intramuscular injection in
dogs are reported.

The combined use of ketamine/xylazine induced anaesthesia, the duration of which was thirty
minutes. Untoward side-effects were not observed. Administration of tiletamine/zolazepam
failed to induce a surgical level of anaesthesia. Recovery was prolonged. In this group, five
out of the ten dogs showed signs of post-anaesthetic muscle spasms.

Neither the combination ketamine/midazolam nor medetomidine induced a surgical level of
anaesthesia. Post-anesthetic muscle .spasms were a frequently observed side-effect when the
combination ketamine/midazolam was administered. The use of medetomidine re.sulted in a
qualitatively satisfactory and prolonged sedation.

Voor het bewerksteUigen van een algehele anesthesie bij de hond kan men gebruik
maken van de inhalatie- en de injectieanesthesie-methode. De injectie-anesthesie
kan onderverdeeld worden naar toedieningsweg, te weten de subcutane, intramus-
culaire en de intraveneuze injectietechniek.

In dit onderzoek hebben wij gekozen voor een vergelijking tussen een aantal
intramusculair toegediende anesthetica die niet behoren tot de groep van dc
opiaten of opiaat-afgeleiden. De reden hiervoor was het potentiële voordeel van
deze stoffen namelijk dat er geen registratieplicht voortkomende uit de Opiumwet

\' Werkgroep Veterinaire Anesthesiologie en Vakgroep Geneeskunde van Gezelschapsdieren Faculteit
Diergeneeskunde, Rijksuniversiteit Utrecht, Yalelaan 8, Postbus 80154, 3508 TD Utrecht.
Correspondentie aan: Dr. L. J. Hellebrekers, Vakgroep Geneeskunde van Gezelschapsdieren,
Faculteit Diergeneeskunde, Yalelaan 8, Postbus 80154, 3508 TD Utrecht.

bestaat, terwijl tevens de afwezigheid van opiaten in de praktijk met name in de
grote steden de kans op misdaad verkleint. De keuze van de intramusculaire
injectietechniek komt voort uit het feit dat via deze weg toegediende anesthetica
over het algemeen een kortere inductietijd en een groter piekeffect vertonen dan
subcutaan toegediende farmaca. Vergeleken met de intraveneuze toedieningsweg
is de intramusculaire injectie eenvoudiger en kan veelal met hulp van de eigenaar
uitgevoerd worden.

De onderzochte anesthetica zijn ketamine gecombineerd met xylazine dan wel met
midazolam\', tiletamine in combinatie met zolazepamz en medetomidine^. De
combinatie ketamine/xylazine wordt zowel in Nederland als daarbuiten veel
gebruikt in de anesthesie van katten (2) en in mindere mate ook van honden (1,
6). De resultaten bij de hond lopen nogal uiteen wat betreft de kwaliteit van de
anesthesie, maar de combinatie wordt over het algemeen ook bij deze diersoort
als veilig beoordeeld. Over de combinatie van ketamine met een benzodiazepine
(zoals diazepam, midazolam en zolazepam) zijn veel minder respectievelijk
nauwelijks gegevens beschikbaar (7). Theoretisch gezien lijkt een dergelijke
combinatie zeker mogelijkheden te bieden, gezien het feit dat de krachtig
spiertonus verlagende werking van bijv. het midazolam samen met het sedatieve
effect een goede aanvulling kan betekenen van de eigenschappen van het ketamine.
De combinatie tiletamine/zolazepam wordt sinds enige tijd in Nederland op de
markt gebracht als algeheel-anesthesiepreparaat voor gebruik bij de hond en de
kat (3, 8). Tiletamine behoort met ketamine tot de groep van de cyclohexamines
en bewerkstelligt op vergelijkbare wijze een dissociatieve anesthesie. Zolazepam
behoort evenals diazepam en midazolam tot de groep van de benzodiazepines.
Medetomidine is een nieuw ontwikkeld alpha-2 sympaticomimeticum uit de reeks
van de imidazolderivaten en is sterk verwant aan het eerder op de markt gebrachte
Sedativum voor het paard, detomidine\'\'. De verwachting is dat het binnen korte
tijd in Nederland op de markt zal komen. De eigenschappen van het medetomidine
zijn vergelijkbaar met die van andere alpha-2 sympaticomimetica zoals bijv.
xylazine en het eerder genoemde detomidine en omvatten naast een sterk sedatief
effect, het bewerkstelligen van een zekere mate van analgesic. Onze interesse in
de toepassing van het medetomidine bij de hond kwam mede voort uit het feit
dat dit farmacon wellicht als mono-anestheticum gebruikt zou kunnen worden
ter verkrijging van een (lichte) algehele anesthesie.

Voor dit onderzoek werd gebruik gemaakt van 30 honden van verschillend ras, geslacht
en leeftijd. De lichaamsgewichten varieerden van 7 tot 38 kg, met een mediaan gewicht
van 21 kg in de medetomidine groep, 10,5 kg in de ketamine/xylazine en de tiletamine/
zolazepam groep en 8,5 kg in de ketamine/midazolam groep. De dieren werden voor dit
onderzoek slechts éénmaal gebruikt, met uitzondering van 6 honden (verdeeld over de
verschillende groepen) welke met een tussentijd van tenminste 14 dagen met 2 verschillende
farmaca onder anesthesie werden gebracht. Alle honden waren in goede gezondheid en
bij lichamelijk onderzoek werden geen afwijkingen vastgesteld. Per groep werden er 10
honden onder anesthesie gebracht, met uitzondering van de ketamine/midazolam groep
(n = 6).

Voorafgaande aan de toediening van het anestheticum kregen de honden in de ketamine/
xylazine, ketamine/midazolam en de tiletamine/zolazepam groep atropine toegediend. De
doseringen van de intramusculair toegediende anesthetica staan vermeld in tabel 1.

\' Dormicum®, Hoffmann-La Roche B.V., Mijdrecht, Nederland.
2 Zoletil®, Animed/Virbac B.V., Barneveld, Nederland.

5 Domitor®, SmithKline Diergeneeskundige Produkten B.V., Zoetermeer, Nederland.

Domosedan®, SmithKline Diergeneeskundige Produkten B.V., Zoetermeer, Nederland.

Tabel 1. Overzicht van de doseringen van toegediende farmaca in de verschillende groepen.

Op vaste intervallen na de injectie van het anestheticum (2, 4, 6, 8, 10, 15, 20, 25, 30, 40,
50, 60, 75, 90, 105, 120, 150 en 180 min) en eindigend op het moment van volledig herstel
werden ademhaling, pols, kleur van de slijmvliezen en de CRT (capillary refill time)
geregistreerd. Tevens werden de dieren gecontroleerd op overdadig speekselen, op de
aanwezigheid van de slikreflex, de ooglid- en pupilreflex, de terugtrek- en pin-prickreflex
en werd de spiertonus in voor- en achterpoten en de mate van geluidsgevoeligheid
vastgelegd.

De slikreflex werd als aanwezig gekarakteriseerd wanneer het dier slikte als respons op
een lichte externe compressie van het larynx/pharynx gebied. De terugtrekreflex en de pin-
prickreflex werden gecontroleerd op hun aanwezigheid door respectievelijk hard in een teen
te knijpen dan wel door met een naald in de laterale zijde van de dij te prikken zonder
daarbij door de huid te gaan. De spiertonus werd beoordeeld op grond van de weerstand
die werd ondervonden op het passief bewegen van zowel voor- als achterpoot. De controle
op geluidsgevoeligheid werd uitgevoerd door eenmaal hard in de handen te klappen op
een afstand van 10-15 cm van het oor. Incidenteel voorkomende ongewenste bijverschijn-
selen zoals tremoren, met de kop slaan, excitatie of fietsbewegingen of het overdadig janken
werden geregistreerd.

Met intervallen van 30 minuten werd de lichaamstemperatuur gemeten. Gedurende de
anesthesie lagen alle dieren op een laag celstof doch er werden geen verdere pogingen
ondernomen om eventueel afkoelen te voorkomen.

Het verloop van de adem- en hartfrequentie is weergegeven in figuur 1. De
ademfrequentie varieerde tijdens de anesthesiefase tussen de 15 en de 20
respiraties/min en nam tijdens de recoveryperiode toe tot rond de 30 respiraties/
min. De hartfrequentie bleef gedurende de hele anesthesieperiode rond de 140
slagen/min. De temperatuur daalde van 39.1°C naar 38.7°C in de eerste 60
minuten na inspuiten van de anesthetica. De slijmvliezen vertoonden een normale
kleur en een normale CRT. Speekselen werd niet waargenomen terwijl de slikreflex
(figuur 2) bij het merendeel van de honden afwezig was tussen 6 en 30 minuten
na inspuiten van de anesthetica. De ooglidreflex was bij vrijwel alle honden
gedurende de gehele anesthesieperiode aanwezig terwijl de pupil een mydriasis
vertoonde welke niet reageerde op licht. De terugtrekreflex (figuur 2) was binnen
4 minuten na inspuiten van de anesthetica bij 8 van de 10 honden afwezig en kwam
bij het merendeel van de honden pas na 30 minuten terug. De pin-prickreflex bleek
een onbetrouwbaar criterium te zijn voor het inschatten van de anesthesiediepte
aangezien de aan- respectievelijke afwezigheid een grote individuele variatie
vertoonde en niet gerelateerd bleek aan de anesthesiefase dan wel - diepte. De
spiertonus (figuur 2) was bij 9 van de 10 honden binnen 2 minuten na inspuiten

afwezig en vertoonde na 25—30 minuten een geleidelijk herstel. Er was tijdens
de anesthesiefase geen sprake van geluidsgevoeligheid en pas bij het ontwaken van
de dieren kon een respons op de geluidsstimulus worden waargenomen.
Als algemene beoordeling kan worden vermeld dat de inductiefase snel werd
doorlopen (gemiddelde duur 3—4 minuten) terwijl bij 2 van de 10 honden in lichte
dan wel ernstige mate (1 hond) tremoren werden waargenomen. De duur van de
onderhoudsfase was gemiddeld 30 minuten en de anesthesiediepte werd bij 9 van
de 10 honden als voldoende beoordeeld. De recoveryfase varieerde van 15 tot 30
minuten en verliep bij 7 van de 10 honden ongestoord, 2 honden vertoonden

gedurende een aantal minuten enige kramperigheid terwijl 1 hond gedurende 15
minuten sterk ongecontroleerde bewegingen en ernstige kramperigheid vertoonde.

Van de ketamine/midazolam groep zijn geen individuele gegevens vermeld
aangezien deze dieren ondanks het verhogen van de uitgangsdosering tot de
doseringen zoals vermeld in tabel 1 op geen enkel moment tijdens het experiment
voldoende in anesthesie waren. Het verder verhogen van de doseringen van 1 dan
wel beide anesthetica was ons inziens gecontraindiceerd vanwege de verhoogde
kans van optreden van ongewenste bijverschijnselen.

Vrijwel ogenblikkelijk na het inspuiten van het anesthesiemengsel trad er een
toename in frequentie op van zowel de ademhaling als de hartslag (figuur 1) tot
rond de 30 ademhalingen/min en 200 slagen/min voor de hartfrequentie. De
lichaamstemperatuur vertoonde een maximale daling tot 37.1°C op 90 minuten
na inspuiten van de anesthetica. De slijmvliezen vertoonden een normale kleur
en CRT en er werd geen speekselen waargenomen. De slikreflex (figuur 2)
verdween geleidelijk bij 7 van de 10 honden gedurende de eerste 10 minuten na
inspuiten van de anesthetica en was 40 minuten na inspuiten bij het merendeel
van de honden weer aanwezig. De ooglidreflex was gedurende de gehele
observatieperiode bij alle honden aanwezig, terwijl de pupil een licht-ongevoelige

mydriasis vertoonde. De terugtrekreflex was gedurende het maximale effect
ongeveer bij de helft van de honden afwezig, terwijl de spiertonus bij het merendeel
van de honden afwezig was (figuur 2). De geluidsrespons was gedurende de
anesthesiefase afwezig en kwam pas 90 minuten na aanvang van de anesthesie weer
geleidelijk terug. Als algemene beoordeling voor de inductiefase geldt dat deze
snel (binnen 3 minuten) en zonder problemen verliep. Echter bij de gehanteerde
dosering bleek de anesthesiediepte slechts bij 2 honden het chirurgisch stadium
te bereiken, bij 4 honden was er sprake van een geringe anesthesiediepte en 4
honden waren niet in anesthesie.

De recoveryfase duurde over het geheel genomen lang (40—90 minuten) terwijl
bij de helft van de honden gedurende kortere of langere tijd kramperigheid en/
of fietsbewegingen optraden.

Het inspuiten van medetomidine leidde vrijwel ogenblikkelijk tot een daling van
zowel de ademhalingsfrequentie als de hartfrequentie (figuur 1). De ademfrequen-
tie lag tussen de 10 en 20 ademhalingen/min gedurende de gehele periode waarin
de dieren werden vervolgd. De hartfrequentie daalde binnen 10 minuten na
inspuiten tot een gemiddelde hartslag van 50 slagen/min met daarbij incidentele
periodes van 30 tot 34 hartslagen/min. De temperatuur bleef ondanks het lang
aanhoudende effect van medetomidine boven de 37.5°C.

De slijmvliezen waren bleek roze tot licht cyanotisch van kleur met een CRT van
gemiddeld 1 seconde. Voor de reflexen geldt dat deze bij alle honden gedurende
vrijwel de gehele periode aanwezig waren (figuur 2). In tegenstelling tot de andere
groepen was naast de ooglidrefiex ook de pupilreflex duidelijk aanwezig.
De spiertonus (figuur 2) was duidelijk afgenomen en was 30 minuten na inspuiten
van het medetomidine bij 8 van de 10 honden geheel afwezig. Op 3 uur na inspuiten
was er bij 3 van de 10 nog nauwelijks sprake van enige spiertonus. De geluidrespons
was bij de helft van de honden langdurig afwezig terwijl de andere helft van de
honden min of meer continue een geluidsrespons vertoonde.
Als algemeen oordeel over de inductiefase kan gesteld worden dat deze zonder
veel problemen verliep. Kortdurende loze braakbewegingen werden éénmaal
waargenomen, terwijl er tweemaal sprake was van een zeer kortdurende onrust
met spiertrekkingen. De duur van de inductiefase wisselde en was bij 6 van de
10 honden korter dan 5 minuten en varieerde bij de andere honden van 15 tot
40 minuten. De onderhoudsfase verliep afgezien van de periodes van ernstige
bradycardie en bradypneu zonder bijzonderheden alhoewel er bij 9 van de 10
honden niet meer dan zware sedatie werd bewerkstelligd en slechts bij 1 hond een
licht anesthesiestadium werd bereikt. De recovery duurde gemiddeld 2>/2 tot 3 uur
gedurende welke tijd de honden rustig bleven liggen.

De hierboven vermelde resultaten maken een beoordeling mogelijk van zowel de
verschillende criteria voor het inschatten van de anesthesiediepte als van de
bruikbaarheid van de beschreven anesthetica voor het verkrijgen van een (lichte)
anesthesie bij de hond. Naast de beoordeling van essentiële criteria zoals
ademhalingsfrequentic en -type en frequentie en kwaliteit van de perifere pols zijn
het vooral de slijmvHezen, de ooglidreflex en de terugtrekreflex welke goed
betrouwbare informatie opleveren over zowel de anesthesiediepte als de conditie
van het dier. De pupilreflex blijft met name bij het gebruik van ketamine en
tiletamine langer aanwezig dan bij andersoortige anesthesieën.
Daarenboven is het beoordelen van het moment van optreden van een geïndu-
ceerde slikreflex subjectief vanwege de moeilijk kwantificeerbare (druk)stimulus.

De pin-prickreflex welke wordt aangegeven als een bruikbaar criterium voor het
inschatten van het stadium van anesthesie bleek in dit onderzoek geen enkele
overeenkomst te vertonen met andere criteria en kan daarom ons inziens als
onbruikbaar worden gekarakteriseerd.

De resultaten laten zien dat met ketamine/xylazine bij de hond een werkbare
anesthesie kan worden geïnduceerd. Door toevoeging van atropine of een ander
anticholinergicum kan het optreden van ernstig speekselen ten gevolge van het
ketamine, alsmede de door xylazine geïnduceerde bradycardie (9), worden
tegengegaan. Ondanks dat ketamine een spierrigiditeit induceert, treedt er bij
gecombineerd gebruik met xylazine een goede spierrelaxatie op. Het analgetisch
effect vindt zijn oorsprong zowel in het ketamine als in de alpha-2 agonistische
werking van het xylazine. De gemiddelde anesthesieduur van ± 30 minuten kan
worden verlengd door het nadoseren van alleen ketamine in \'/3 tot V2 van de
uitgangsdosering. Aangezien xylazine in de gebruikte dosering een werkingsduur
heeft van I1/2 tot 2 uur is het nadoseren van dit farmacon pas nodig wanneer de
spierrelaxatie onvoldoende aanwezig is. Negatieve bijverschijnselen als krampe-
righeid en onrust worden zowel voor de inductie- als de recoveryfase beschreven
(1, 5) en werden ook in dit onderzoek waargenomen. Voor het voorkomen van
deze verschijnselen zal zoveel mogelijk de totale dosering ketamine beperkt moeten
worden door bijv. gebruik te maken van een goede sedatie c.q. premedicatie.
Bestrijden van ernstige spierkrampen kan geschieden door intraveneus diazepam
(0.3—1.0 mg/kg) of een ander benzodiazepine te geven.

De resultaten van deze groep waren van dien aard dat geconcludeerd moet worden
dat na intramusculaire toediening van ketamine/midazolam een onvoldoende
anesthesiediepte bereikt werd. Als oorzaak hiervoor kan het matige sedatieve effect
van intramusculair toegediende benzodiazepines worden aangegeven. Aangezien
het sedatieve effect van benzodiazepines vergroot kan worden door intraveneuze
in plaats van intramusculaire toediening, verdient het aanbeveling in een
vervolgonderzoek te kijken naar deze toedieningsmogelijkheid.

In de door ons gehanteerde dosering welke door de fabrikant werd geadviseerd
voor zwaardere ingrepen van langere duur bleek het merendeel van de honden
niet of slechts licht in anesthesie te zijn.

Tegelijkertijd was er ondanks het ontbreken van enige chirurgie continue sprake
van een hartfrequentie van rond de 200 slagen/min. Alhoewel een uitgebreide
hemodynamische monitoring in deze studie ontbrak kan gesteld worden dat een
dergelijke hartfrequentie bij honden met een verminderde cardiale reserve de kans
op circulatoire complicaties ernstig vergroot. Bij gezonde honden is aangetoond
dat intraveneuze toediening van tiletamine/zolazepam (6.6 tot 19.8 mg/kg)
resulteert in een aanzienlijke, doch tijdelijke, daling van de bloeddruk (8). Resteert
de vraag hoe groot de bijdrage van het atropine aan het ontstaan van de
tachycardie is geweest. Eenzelfde hoeveelheid atropine in de ketamine/xylazine
groep leidde tot een hartfrequentie van rond de 150 slagen/min terwijl een lagere
dosering atropine in combinatie met tiletamine/zolazepam vergelijkbare hartfre-
quenties van rond de 200 slagen/min te zien gaf (3). Aangezien benzodiazepines
niet bekend staan als tachycardie-inducerend, kan ons inziens hiervoor het
tiletamine als verantwoordelijk farmacon worden aangewezen. Het achterwege
laten van een anticholinergicum bij het gebruik van tiletamine is niet aanbeve-
lingswaardig vanwege de door tiletamine gestimuleerde bronchus- en speekselse-
cretie.

Ondanks het feit dat 8 van de 10 honden niet of slechts licht in anesthesie waren
duurde de recoveryfase relatief lang. Dit kan hoogstwaarschijnlijk toegeschreven
worden aan het lange nawerken van het zolazepam. Desondanks vertoonde de
helft van de honden een door tiletamine geïnduceerde kramperigheid welke niet
of onvoldoende door het zolazepam werd ondrukt. In tegenstelling tot de
bevindingen van Hellyei et al. (8) na intraveneuze toediening, moet uit dit
onderzoek worden geconcludeerd dat de combinatie tiletamine/zolazepam intra-
musculair toegediend niet tot het gewenste anesthetische resultaat leidt.

De resultaten tonen duidelijk aan dat medetomidine niet voldoet bij gebruik als
mono-anestheticum ter verkrijging van een algehele anesthesie echter dat er wel
sprake is van een diepe, lang aanhoudende sedatie terwijl de alpha-2 sympatico-
mimetische werking van het farmacon tevens enige mate van analgesie bewerk-
stelligt. De bradycardie welke wordt waargenomen na toediening van medetomi-
dine is deels van vagale oorsprong en kan worden bestreden door atropine of
glycopyrolaat-toediening (12). Nader onderzoek zal moeten aantonen of preme-
dicatie met atropine gewenst is vanwege de door dit farmacon geïnduceerde initiële
tachycardie en hypertensie. Hemodynamisch onderzoek laat overigens zien dat
het gevolg van deze bradycardie op de bloeddruk niet erg groot is aangezien het
optreden van de bradycardie volgt op een alpha-2 receptor gemedieerde vasocon-
strictie (12). Deze krachtige perifere vasoconstrictie draagt ook bij aan de
verkleuring van de slijmvliezen tot het in dit onderzoek waargenomen licht
cyanotisch aspect zonder dat er sprake is van significante veranderingen in
bloedgaswaarden (12).

De langdurige werking van het medetomidine maakt het enerzijds geschikt voor
toepassing wanneer langdurige sedatie gewenst is zonder dat er veel gevaar bestaat
voor nadelige bijverschijnselen als hypotensie, hypothermie of plotselinge door-
braak door de sedatie. Daarnaast kan medetomidine zijn toepassing vinden in
gebruik als premedicatie voorafgaand op bijv. een anesthesie met ketamine of
halothane (10). Toekomstig onderzoek is noodzakelijk om deze potentiële
toepassingsmogelijkheden nader te definiëren. Aangezien de werkingsduur van het
medetomidine dosis afhankelijk is kan door gebruik te maken van een dosis tussen
de 0.01 en 0.04 mg/kg een sedatie van kortere duur worden bewerkstelligd (4).
Daarnaast zal bij de introductie van het medetomidine tegelijkertijd een alpha-
2 antagonist, atipamezole\', beschikbaar komen. Intraveneuze toediening van deze
antagonist leidt binnen een aantal minuten tot een irreversibel antagonisme van
het effect van het medetomidine (11).

De auteurs willen mevrouw C. Oosterhuis, mevrouw G. Voorhout-Brandligt en de heer

1. Clark DM, Martin RA, and Short CA. Cardiopulmonary responses to xylamine/ketamine
anesthesia in the dog. J Amer Anim Hosp Assoc 1982; 18: 815.

2. Colby ED and Sandford TD. Feline anesthesia with mixed solutions of ketamine/xylazine and
ketamine/acepromazine. Feline Pract 1982; 12: 14.

3. Genevois JP, Autefage A, Fayolle F, Cazieux A et Combes F. Etude comparée des effets des
associations xylazine-ketamine et tiletamine-zolazepam sur quelques grandes fonctions chez les
chiens. Rcc Med Vet 1988; 164; 289.

I Antisedan®, SmithKline Diergeneeskundige Produkten B.V., Zoetermeer, Nederland.

Hamlin RL and Bednarski LS. Studies to determine the optimal dose of medetomidine for the
dog. Acta Vet Scand 1989 (Suppl. 85); 85: 89.

Haskins SC. Farver TB, and Patz JD. Ketamine in dogs. Am J Vet Res 1985; 46: 1855.
Haskins SC, Patz JD, and Farver TB. Xylazine and xylazine-ketamine in dogs. Am J Vet Res
1986; 47: 636.

Haskins SC, Farver TB, and Patz JD. Cardiovascular changes in dogs given diazepam and
diazepam-ketamine. Am J Vet Res 1986; 47: 795.

Hellyer P, Muir WW III, and Hubbell JAE. Cardiorespiratory effects of the intravenous
administration of tiletamine-zolazepam to dogs. Vet Surg 1989; 18: 160.

Hsu WH, Lu ZX, and Hembrough FB. Effect of xylazine on heart rate and arterial blood pressure
in conscious dogs, as influenced by atropine, 4-aminopyridine, doxapram, and yohimbine. J Am
Vet Med Assoc 1985; 186: 153.

Raiha JE. Raiha MP, and Short CE. Medetomidine as a preanesthetic to ketamine-HCl and
halothane anesthesia in laboratory beagles. Acta Vet Scand 1989 (Suppl. 85); 85: 103.
Savola JM. Cardiovascular actions of medetomidine and their reversal by atipamezole. Acta Vet
Scand 1989 (Suppl. 85); 85: 39.

Vainio O. Introduction to the clinical pharmacology of medetomidine. Acta Vet Scand 1989
(Suppl. 85; 85: 85.

Het betreft een pocketuitgave van 206 biz. Het
boek is ingedeeld in 13 hoofdstukken. Het eerste
hoofdstuk luidt: \'the art of diagnosis\'. Het bevat
opmerkingen als \'een goed onderzoek kost tijd en
vergt geduld, het moet niet haastig plaatsvinden
maar het mag ook geen tijdverspilling zijn\' (blz.
3). Het tweede hoofdstuk gaat over het klinisch
onderzoek, waarbij meteen al hele bladzijden
worden opgevuld met lange lijsten van mogelijke
oorzaken van bijvoorbeeld melkgiftdaling,
slechte groei, onvoldoende conditie of depressie.

Ook in de volgende hoofdstukken die orgaange-
richt zijn wordt de lezer vermoeid met dergelijke
lijsten. Zo staat op blz. 26 een lange lijst met \'some
causes of anorexia\', waarbij een onderscheid
wordt gemaakt in onder andere dilatatie van het
caecum en een torsie van het caecum en meer
dergelijke onzin, zoals Leptospira hardjo-infeclie
en leptospirosis. Het boekje wordt zo hier en daar
verluchtigd met enkele onduidelijke tekeningen
(blz. 74). Het hoofdstuk digestie bevat vele blad-
zijden tabellen met vele oorzaken (\'some\' staat
er!) van diarree bij het kalf, hel jongvee en het
volwassen dier. Bij het kalf worden er minstens
35 oorzaken opgesomd waaronder Astrovirussen
en Calcivirussen.

Hoe verder de lezer vordert, hoe meer tabellen.
De klinische diagnostiek van het vrouwelijk ge-
slachtsapparaat wordt in 10 regels beschreven!
Het laatste hoofdstuk heet \'Deaths\' en bestaat uit
5 regels tekst en 3 bladzijden tabellen.

Zoals u al wel begrepen zult hebben kan ik dit
boekje onmogelijk aanprijzen. Het is in alle
opzichten onvolledig en maakt van de klinische
diagnostiek een karikatuur.

De effectiviteit van een droogstandpreparaat
voor melkkoeien, bevattende 600 mg
cloxacilline in een gewijzigde formulering

SAMENVATTING De effectiviteit van een droogstandpreparaat, bevattende 600 mg cloxa-
cilline in een gewijzigde formulering, werd onderzocht bij 177 koeien op 44 Nederlandse
melkveebedrijven. Het genezing.spercentage van 43 met Streptococcus agalactiae, Strepto-
coccus dysgalactiae »/"Streptococcus uberis besmette kwartieren, bedroeg 100%. Voor de
146 kwartieren besmet met Staphylococcus aureus was dit percentage 71,9. Het aantal nieuwe
infecties, tijdens de droogstond en bij het afkalven ontstaan, was zeer laag (3,4%).

SUMMARY The ejficacy of a dry cow preparation containing 600 mg of cloxacillin in a
modified formulation was investigated in 177 cows on 44 Dutch dairy farms. The cure-rate
of 43 quarters infected with the most common udder pathogenic Streptococci fStreptococcus
agalactiac. Streptococcus tiberis Streptococcus dysgalactiaej was 100%. The cure-rate
of 146 quarters infected with Staphylococcus aureus was 71.9%. The number of new infections
during the dry period was low (3.4%).

In Nederland worden jaarlijks ongeveer 1,2 miljoen koeien met behulp van
antibiotica drooggezet (9). Deze \'droogstandbehandeling\' dient om aanwezige
(subklinische) infecties te genezen en om nieuwe infecties te voorkomen. Veehou-
ders kunnen hiervoor kiezen uit vele preparaten (7). Met diverse preparaten, onder
andere met 500 mg cloxacilline, werd een goede genezing behaald (1, 2, 6, 8, 11,
12).

In het hier beschreven onderzoek is de effectiviteit van 600 mg cloxacilline in een
gewijzigde formulering^ onderzocht.

Het onderzoek werd gedurende een half jaar uitgevoerd op 44 bedrijven in Overijssel. Het
werd afgesloten in 1989. De belangrijkste (sub)klinische mastitisverwekker op deze
bedrijven zou, volgens eerder verricht onderzoek, een hemolytische stafylokok zijn. Van
alle koeien op het bedrijf werden tweemaal twee tot vier weken voor de droogzetdatum
steriel kwartiermelkmonsters genomen. Indien bij deze twee bemonsteringen hetzelfde
agens uit de melk werd geïsoleerd, werd een koe in het onderzoek opgenomen. Er werd
een derde bemonstering uitgevoerd, indien de resultaten van deze onderzoeken niet met
elkaar overeenstemden. De koeien werden door inedewerkers van de Gezondheidsdienst
drooggezet. Bij die gelegenheid werden opnieuw steriel kwartiermelkmonsters genomen.
De eerste dag na het afkalven werden steriel kwartiermelkmonsters door de veehouder
genomen en vier tot zes dagen later gebeurde dit door een medewerker van de Gezond-

\' Drs. J. Sol, dierenarts en ing. A. Meienhorst, Gezondheidsdienst voor Dieren in Overijssel en

Flevoland, Postbus 13, 8000 AA Zwolle.
^ Orbenin Extra Dry Cow®, Beecham, Postbus 69, 1180 BB Amstelveen.

heidsdienst. Indien de uitslagen van deze twee onderzoeken niet met elkaar overeenkwamen,
volgde een derde bemonstering.

Koeien met een klinische uierontsteking in de droogstand of bij het afkalven werden, vóór
behandeling, bemonsterd.

Op de Gezondheidsdienst werden de melkmonsters geënt op platen met HET-medium
(Hauge-Edwards-tryptose) en 5% schapebloedagarplaten. Na incubatie bij 37° C werden
de platen de volgende dag beoordeeld. Van de stafylokokken die hemolyse vertoonden zijn
de DNase-positieve benoemd als Staphylococcus aureus en de DNase-negatieve als 5.
epidermis. Iedere S. aureus is onderzocht op gevoeligheid voor penicilline.
Een kwartier werd als genezen beschouwd indien de, vóór het droogzetten geïsoleerde
bacterie, nä het afkalven niet meer werd aangetroffen. Van een nieuwe infectie werd
gesproken als een bacterie werd geïsoleerd uit een vóór het droogzetten bacteriologisch
negatief kwartier of als een andere bacterie dan vóór het droogzetten werd geïsoleerd.

Er werden 177 koeien drooggezet met het te onderzoeken preparaat. Hiervan
waren er 5 driespeen. Negen koeien werden uit het onderzoek verwijderd om
redenen, die niets met uiergezondheid te maken hadden (onder andere verwerpen,
kreupelheid, verongelukt bij afkalven enz.). Daarnaast konden de uitslagen van
12 kwartieren niet beoordeeld worden.

Aldus bleven er 168 koeien over met 655 kwartieren. De resultaten staan vermeld
in tabel 1.

Tabel 1. De geïsoleerde bacteriën, het genezingspercentage en het aantal nieuwe infecties bij 168 met
Orbenin Extra Dry Cow® drooggezette koeien.

Bij 4 koeien (= 2,4%) werd in de droogstand en bij 8 koeien (= 4,8%) werd bij
het afkalven een uierontsteking waargenomen.

Het aantal nieuwe infecties over alle 655 kwartieren bedroeg 22 (= 3,4%). Hiervan
waren 16 (= 4,0%) kwartieren bij het droogzetten niet besmet en waren er 6 (=
2,4%) bij het droogzetten besmet met een andere bacterie.

Ondanks het feit dat droogstandpreparaten al vele jaren worden gebruikt is het
resistentiepatroon van de S. aureus ten opzichte van de diverse antibiotica
nauwelijks veranderd (10). De meeste nieuwe infecties vinden plaats in de eerste
week na het droogzetten en rond het afkalven. Het nut van een droogstandtherapie
om infecties rond het afkalven te voorkomen is gering. Dit geldt speciaal voor
\'environmentals\' zoals bijv. E. co//-infecties (4),

Het in dit onderzoek beproefde preparaat met een verhoogde dosering cloxacilline
in een gewijzigde formulering liet een genezing van bijna 100% ten opzichte van

de meest voorkomende uierpathogene Streptokokken (tabel 1) zien. De aantallen
waren echter niet zo groot.

Subklinische Staphylococcus awreu^-mastitiden zijn het moeilijkst te genezen. Een
dergelijke subkünische mastitis kan het beste bij het droogzetten behandeld
worden. Het genezingspercentage ligt dan tussen 30 en 88% (1, 2, 3, 6, 11, 12),
terwijl dat bij een behandeling gedurende de lactatie maximaal 50% is (5).
Bovendien zijn er bij een droogstandbehandeling geen problemen met antibio-
ticaresiduen in de melk.

Door de Gezondheidsdienst voor Dieren in Overijssel en Flevoland (2) zijn in de
afgelopen 20 jaar verschillende droogstandpreparaten onderzocht. Goede erva-
ringen ten aanzien van subkünische stafylokokken mastitiden werden in 1970
opgedaan met een combinatie van penicilline, streptomycine en nafcilline (Naf-
penzal®, Mycofarm) en in 1969 met een preparaat met 500 mg cloxacilline
(Orbenin®, Beecham). Andere preparaten werden (1971 en 1973) minder gunstig
beoordeeld.

Met Orbenin® (500 mg cloxacilline, Beecham) (2) bleek in 1987 bij 55 met S. aureus
besmette kwartieren het genezingspercentage 49,1% te bedragen. In het hier
beschreven onderzoek met de verhoogde dosering cloxacilline in een gewijzigde
formulering was dat 71,9% (tabel 1). Eenzelfde verbetering tussen de oude en
nieuwe formulering wordt door Beecham (1) aangegeven op grond van onderzoek
in Frankrijk waarbij de genezing van stafylokokkeninfecties van 58% (oude
formulering) naar 88% (nieuwe formulering) steeg. Vooral de penicilline resistente
5". awreu^-infecties (2) zijn moeilijk te genezen. Het genezingspercentage van deze
infecties was in ons onderzoek 70,8% (72 kwartieren). Dit mag bijzonder goed
genoemd worden.

Het aantal nieuwe infecties lag in ons onderzoek op 3,4%. Dit is opmerkelijk laag,
omdat gewoonlijk het aantal nieuwe infecties gemiddeld rond de 10% ligt (2, 6,
8, 11, 12). Een mogelijke verklaring is, dat de koeien in dit onderzoek door de
onderzoekers zelf zijn drooggezet na een zorgvuldige ontsmetting van de spenen.
Ook is het mogelijk dat het betere resultaat uitsluitend te danken is aan dit nieuwe
preparaat, omdat de concentratie cloxacilline in de uier minimaal zeven weken
boven de MIC-waarde van de uierpathogene bacteriën blijft (1). Deze periode
bedroeg bij de oude dosering met 500 mg cloxacilline slechts drie ä vier weken.
Iets meer dan vijftig procent van de geïsoleerde S. aurew^-stammen bleek resistent
tegen penicilline te zijn. Dit vormt een aanwijzing om bij het droogzetten van
koeien uitsluitend gebruik te maken van droogstandpreparaten, die ook werkzaam
zijn tegen stammen die resistent zijn tegen penicilline.

Tot slot blijft het opmerkelijk, dat veel droogstandpreparaten, die op de
Nederlandse markt aanwezig zijn, niet op hun effectiviteit zijn onderzocht. De
beoordeling van de effectiviteit van preparaten in de diverse dierenartsprakt\'jken
gebeurt meestal op grond van klinische ervaringen zonder dat inzicht is verkregen
in aard of ernst van de infectie vóór en nä het afkalven.

De auteurs zijn de studenten Harold Elzinga en Jos Harink van het lAHS te Deventer,
Leon Verkley van de CAHS te Dronten en ing. J. H. ter Balkt erkentelijk voor hun grote
inzet en enthousiasme bij het uitvoeren van dit onderzoek en bij het verwerken van de
resultaten.

1. Beecham Animal Health. Data on file. The Veterinary Record 1988; 123: VII (2 juli).

2. Jaarverslagen Gezondheidsdienst voor Dieren in Overijssel en Flevoland: 1969, 1970, 1971, 1973,
1976, 1985, 1987 en 1988.

3. Ncave FK, Dodd RH, and Kingwill RG. A Method of Controlling Udder Disease. Veterinary
Record 1967; 78: 521-2.

4. Oliver SR Frequency of isolation of environmental mastitis-causing pathogens and incidence of
new intramammary infection during the non-lactating period. American Journal of Veterinary
Research 1988; 49: 1789-93.

5. Owens WE, Watts JL, Boddie RL, and Nickerson SC. Antibiotic Treatment of Mastitis:
Comparison of Immatramammary and Intramammary Plus Intramuscular Therapies. Journal
of Dairy Science 1988; 71: 3143-7.

6. Post R. Resultaten van een behandeling met de combinatie penicilline-streptomycine-nafcilline
bij het droogzetten. Tijdschr Diergeneeskd 1971; 96: 408-10.

7. Repertorium Diergeneesmiddelen: 5e editie, uitgave FIDIN-Amsterdam 1989/1990; 82-5.

8. Storper M and Ziv G. Multiple and combination dry period antibiotic therapy of Staphylococcus
aureus. Kieler Milchwirtschafliche Forschungsberichte 1985; 37: 533-7.

9. Vecht U, Wisselink HJ en Defize PK. Verslag Landelijke Steekproef Mastitis 1985/1986, rapport
CDI, Lelystad, mei 1987.

10. Vecht U, Wisselink HJ en Vette HMC. Het gevoeligheidspatroon van Staphylococcus aureus,
geïsoleerd uit kwartiermalk van runderen. Tijdschr Diergeneeskd 1989; 114: 260-9.

11. Ziv G. Essais de traitement par voie intramammaire de la vache en période de tarissement par
des préparations a base de spiramycine et de néomycin. Cah Méd Vét 1977; 46: 28-33.

12. Ziv G, Storper M,and Saran A. Comparative efficacy of three antibiotic products for the treatment
and prevention of subclinical mastitis during the dry period. The Veterinary Quarterly 1989\' 3-
74-9.

SAMENVATTING. Beschreven wordt het gelijktijdig optreden van de ziekte van Marek en
cryptosporidiose bij twee koppels opfoklegdieren op een meerleeftijden opfok- en legbedrijf
in Gelderland.

Dit is de eerste beschrijving van een Cryptosporidium spp.-infectie bij opfoklegdieren in
Nederland en tevens de eerste maal dat melding wordt gemaakt van deze combinatie-infectie
met de ziekte van Marek in ons land.

SUMMARY The simultaneous occurrence of Marek\'s disea.se and cryptosporidiosis in two
flocks of rearing pullets on a multi-age farm with rearing-pullets and layers, is reported. This
is the first report of cryptosporidiosis in rearing pullets in the Netherlands and also the first
time that the combination of this infection with Marek\'s disease is mentioned.

Cryptosporidium spp. zijn protozoaire parasieten die behoren tot de suborde
Eimeriorina waartoe ook het geslacht Eimeria behoort. De verwantschap van
Cryptosporidium met deze bekende coccidioseverwekkers van de kip blijkt onder
meer uit de sterk op elkaar lijkende voortplantingscycli.

Bij vogels zijn tenminste twee Cryptosporidium-species beschreven namelijk
C. baileyi bij de kip en C. meleagridis bij de kalkoen. Bij tal van andere

\' Drs. J. F. Heijmans, Gezondheidsdienst voor Dieren in West- en Midden-Nederland, Postbus 87,
2800 AB Gouda.

2 Dr. W. W. Braunius, drs. P. F. M. Beersma en drs. J. J. de Wit, Gezondheidsdienst voor Dieren,
Postbus 10, 6880 BD Velp.

vogelsoorten zijn in de literatuur ook Cryptosporidium-infecties beschreven
waarbij niet nader wordt vermeld welke species het betreft. Bij vogels kan een
infectie met Cryptosporidium volkomen symptoomloos verlopen; de laatste
decennia is echter duidelijk geworden dat deze parasiet klinische ademhalings-
en darmaandoeningen kan veroorzaken onder andere bij kip en kalkoen.
In dit artikel wordt voor het eerst melding gemaakt van cryptosporidiose bij
opfoklegdieren in Nederland.

Van een opfok- tevens legbedrijf in Gelderland werden in de periode oktober 1989
tot februari 1990 diverse malen opfokdieren voor onderzoek aangeboden bij de
Gezondheidsdienst voor Dieren in Velp. Het betreft een bedrijf met in totaal acht
verschillende leeftijdsgroepen opfok- en legdieren van drie verschillende merken,
hier genoemd A, B en C. De klachten bestonden op dat moment uit dunne mest
en een sterk verhoogde uitval. De resultaten van secties en vervolgonderzoeken
zijn weergegeven in tabel I.

Tabel I. Overzicht sectiebevindingen en histologisch onderzoek op cryptosporidiën van 6 verschil-
lende inzendingen. Koppel Al is een lichte, witte leghybride, de koppels BI en B2 zijn beide van
hetzelfde bruine merk.

Van koppel AI werden op II weken leeftijd ook vier dieren voor onderzoek
aangeboden bij de Gezondheidsdienst voor Dieren in Gouda. Bij deze dieren werd
naast de ziekte van Marek en geringe blindedarmcoccidiose ook cryptosporidiose
van de bursa van Fabricius vastgesteld bij histologisch onderzoek. Histologisch
onderzoek van trachea, longen, jejunum en caecum op Cryptosporidium verliep
bij alle dieren negatief.

Op dit bedrijf werd dus bij twee verschillende koppels cryptosporidiose vastge-
steld; bij koppel AI vanaf II weken en bij koppel BI vanaf 12 weken. In beide
gevallen was er ook sprake van de ziekte van Marek. Dit is de eerste keer dat

in Nederland cryptosporidiose bij opfoklegdieren is vastgesteld, bij slachtkuikens
was reeds bekend dat deze infectie in Nederland voorkomt (2).

De meeste publikaties over cryptosporidiose bij de kip hebben betrekking op
slachtkuikens. Het voorkomen van cryptosporidiose bij legdieren is onder meer
beschreven in Japan (3, 6), Amerika (4) en Frankrijk (5). Naciri et al. (5)
beschreven ook een geval van cryptosporidiose bij jonge WL-hennen met
Marekproblemen en toonden experimenteel aan dat er sprake is van synergisme
bij het gelijktijdig optreden van beide infecties. Het Marekvirus veroorzaakte bij
experimenteel met cryptosporidiën besmette, enkele dagen oude kuikens klinische
verschijnselen (daling voeropname, dunne mest en sterfte) en permanente
oöcystenuitscheiding. In aanwezigheid van cryptosporidiën ontwikkelden zich na
infectie met het MD V op een eerder tijdstip en sneller, viscerale tumoren. Dezelfde
auteurs zagen ook dat de uitscheiding van oöcysten bij eendagskuikens gevacci-
neerd met HVT-vaccin, vergeleken met een niet-gevaccineerde controlegroep,
langer duurde.

Het is mogelijk dat cryptosporidiose ook een rol heeft gespeeld bij de recente
Marekproblemen in ons land, dit is echter niet onderzocht. Daarnaast is er echter
nog een aantal andere redenen om het belang van deze waarneming niet te
onderschatten:

— Cryptosporidium spp. kunnen klinische problemen veroorzaken in de vorm van
diarree, luchtwegaandoeningen en verhoogde uitval.

— Infecties waarbij immunosuppressie optreedt kunnen het klinisch verloop van
cryptosporidiose verergeren, een aantal van dergelijke infecties is de laatste jaren
nogal op de voorgrond getreden (ziekte van Marek, ziekte van Gumboro, Chicken
Anaemia en Turkey Rhinotracheitis).

— Nadat al eerder het voorkomen van Cryptosporidium bij slachtkuikens werd
vastgesteld, is deze infectie nu ook bij opfoklegdieren gezien. Het mag veronder-
steld worden dat deze infectie ook voorkomt bij slachtkuikenouderdieren en
kalkoenen in Nederland, daar dit in het buitenland reeds beschreven is (1, 4).

— Cryptosporidium spp. zijn zeer therapieresistent dat wil zeggen dat de infectie
niet of nauwelijks met geneesmiddelen is te bestrijden.

Naar onze mening dient dan ook bij de differentieel-diagnose van luchtweg- en
darmaandoeningen bij pluimvee gedacht te worden aan cryptosporidiose. Nader
onderzoek naar de betekenis van deze protozoaire infectie voor de pluimveestapel
in Nederland dient te worden verricht.

2. Heijnians JF. Cryptosporidiose bij slachtkuikens in Nederland. Tijdschr Diergeneeskd 1987; 113:
577.

3. Itakura C, Goryo M, and Umemura T. Cryptosporidial infection in chickens. Av Path 1984; 13:
487-99.

4. Ley DH, Levy MG, Hunter L, Corbett W, and Barnes HJ. Cryptosporidia-positive rates of avian
necropsy accessions determined by examination of auramine-o stained faecal smears. Av Dis 1988;
32; 108-13.

5. Naciri M, Mazzella O, and Coudert F. Interactions between Cryptosporidia and pathogenic viruses.
Proceedings of the Vth International Coccidiosis Conference. Tours, France 1989; 235-40.

6. Nakamura K and Abe F. Respiratory (especially pulmonary) and urinary infections of Crypto-
sporidium in layer chickens. Av Path 1988; 17; 703-11.

Relation between selenium content and
glutathion-peroxidase activity in blood of
cattle

SUMMARY To identify a simple method for assessing the selenium demand in cattle, the
relationship between selenium content in whole blood and the concentration of the selenium
containing enzyme glutathion peroxidase (EC LI 1.1.9; GSH-Px) in red blood cells was studied.
On six farms with suspected low soil selenium content, blood samples were collected from
groups of calves, yearlings and adults at the end of the housing period and of the grazing
period.

The data obtained showed a highly significant correlation between the parameters mentioned:
GSH-Px (U/g Hb) = 3.261 * Se (ng/kg) - 40.553. In growing animals there was a decline
in Se supply with age, followed by a gradual recovery in heifers. This was most pronounced
on some sandy soils and on peat soil.
Seasonal effects could not be demonstrated.

In 1979 Binnerts assessed the selenium (Se) status of dairy cattle in the Netherlands
by measuring the Se concentration in milk. The results obtained indicated that
in sand an in peat regions, Se status of cattle tended to be somewhat deficient.
Selenium has been shown to be an essential element in animal nutrition. Early
interest in Se was related mainly to its toxic effects. Later investigators showed
that insufficient selenium intakes can result in myodegeneration in calves, retained
placentae in cows, muscular weakness of the newborn, immunosuppresion,
unthriftiness, abortion and so on. In selenium deficient regions these diseases may
be responsible for economic loss.

Despite the studies of Binnerts, there is still little known about the Se status of
cattle in the Netherlands. The same is true for the suggested relationship between
soil type and Se status.

In order to collect more information with respect to the aforementioned factors,
a reliable and easily applicable test for the estimation of the Se status in cattle
must be available. It is well established that the activity of the enzyme glutathion
peroxidase (EC. 1.11.1.9 GSH-Px) correlates with the Se concentration in the
blood. Our investigations aimed to confirm the correlation between the total Se
concentration in the blood and the erythrocyte GSH-Px activity in cattle. In
addition, the possible relationship between Se status in cattle and soil type, age
and season was investigated.

The six farms in these investigations were on different soil types (Table 2). On each farm,
sixteen cows, eight yearlings and eight calves were sampled in April/May and in November.

2 National Council for Agricultural Research, P.O. Box 407, 6700 AK Wageningen, The Netherlands.
676 Tijdschr. Diergeneeskd., deel 115, ajl. 14, 1990

Blood samples were collected from each animal in vacutainers containing heparin. The
sample was split and one portion was stored at -20° C until selenium concentration was
determined, and the other portion was centrifuged (15 min, 2000 x g) and the erythrocytes
were washed three times with 0.9% (w/v) NaCl and stored at -20° C until GSH-Px activity
was measured (usually within a week).

Selenium concentration; whole blood was freeze-dried. After measuring dry ash content,
selenium was measured by neutron activation analysis under the following conditions: 10
s radiation (flux: 5 * lO\'^ cm-2.s-\'), wait for 5 s, measure time: 20 s. Detection limit was
10 Mg/kg. Accuracy and precision was measured with a reference sample (NBS-SRM
\'Bovine Liver\').

GSH-Px activity: determination by the method of Atroshi et al. (2), modified to suit a
centrifugal analyser (Multistat IH, LL. Ben., The Netherlands) (Table 1).

Correlation between selenium concentration and GSH-Px activity was calculated with
orthogonal regression analysis (4).

The effect of season and soil type on GSH-Px activity was analysed by two-way analysis
of variance with unequal subclass sizes.

Figure 1 shows the relationship between GSH-Px activity (U/g Hb) and selenium
concentration in blood (/jg/kg), determined by neutron activation analysis. The
GSH-Px activity in erythrocytes was highly correlated with the selenium concen-
tration in total blood (r = 0.93, P < 0.001, calculated with orthogonal regression
analysis).

The average GSH-Px activity per group and standard deviation for different
groups of animals are shown in Table 2 (spring and autumn separately). The
average age of the calves was not the same on all farms: for example the average
age of the calves on farm 6 was 29 weeks, and 49 weeks on farm 1. A strongly
negative correlation was found between age of the calf and GSH-Px activity of
animals from the farms of sand and peat regions. The results obtained on farm
6 are presented in Figure 2. For cows, an analysis of variance did not reveal any
effect of farm or soil type on GSH-Px activity. An effect of farm could be
demonstrated for the group of yearlings (P < 0.01). Age was found to be an
important factor affecting GSH-Px activity of calves (Figure 3).
GSH-Px activities in spring and autumn could be compared on 4 farms only. No
.statistically significant differences were found.

Table 2. Mean glutathion peroxidase (GSH-Px) activity and standard deviation (s.d.) in animals on
farms in several regions, in spring and autumn.

Fig. 2. Relationship be-
tween age (week) and
GSH-Px (U/g Hb) (calves
from farm 6, peat region).

Erythrocyte GSH-Px activity correlates well with the total blood selenium
concentration in cattle. The correlation we found corresponds well with other
studies with comparable measurements: r = 0.88, P < 0.001 (7), r = 0.912, P <
0.001 (I). Therefore, erythrocyte GSH-Px activity may be used to estimate the
selenium status of cattle. The method used in our study to determine selenium
is a very specific method (neutron activation analysis) that cannot be used on a
routine basis. The determination of GSH-Px activity is however not expensive
and can be performed in most laboratories.

Blood selenium concentrations that should be considered deficient, marginal or
adequate have been established (6). From these concentrations and the values from
Figure 1, we calculated the reference values of GSH-Px activity (Table 3).
Thompson and Eraser (8) concluded that erythrocyte GSH-Px would be the most
sensitive indicator at the lower levels of selenium uptake. Therefore, our results
demonstrate that more than half of the animals investigated have a marginal Se
status. Only young calves and most of the cows have an adequate Se status.
Yearlings have sometimes a very low Se status. It is possible that this originates
from feeding practice in yearlings, which are usually fed roughage only.

Table 3. GSH-Px activity (U/g Hb) and blood selenium (/Lxg/kg) reference values derived from Roller
et al. (6).

A strong negative correlation was found between age of the calf and GSH-Px
activity, but only in animals from farm 2,4,5 and 6. It is possible that these findings
resulted from the feeding regime. Weiss et al. (9) found that the selenium content
of blood serum in calves decreased linearly from birth to day 56. However, no
significant trend was evident for GSH-Px activity. Atroshi et al. (2) measured a
somewhat higher enzyme activity in lambs compared with adult ewes, but GSH-
Px activity of ewes was only about 10% lower than the enzyme activity of lambs.
The results obtained from farms 2, 4, 5 and 6 demonstrate a relationship between
GSH-Px activity and age of the animals (Figure 3), which is comparable to the
relationship between serum copper of cattle and the age of the animal (5).
Seasonal effects could not be demonstrated.

No indications wer? obtained that soil type should have any effect on GSH-Px
activity of cows. The observation that GSH-Px activity of yearlings varied between
farms indicates that soil type may have some influence on Se status, as these
animals are fed with local forage. This situation is comparable to that affecting
copper status in cattle.

There was no clear indication that on farms with a low Se status in yearlings,
a higher incidence of health problems occurred.

The encouragement of the Committee on Mineral Nutrition Research to embark on this
study is gratefully acknowledged. This Committee also arranged financial support from
the Central Nutrition Board (Centraal Veevoeder Bureau CVB) and the Animal Health
Foundation (Stichting Gezondheidszorg voor Dieren).

Selenium analyses were performed by Dr. J. R. W. Woittiez of the Netherlands Energy
Research Foundation (ECN).

Allen WM, Parr WH, Anderson PH, Berret S, Bradley R, and Patterson DSR Selenium and the
activity of glutathion peroxidase in bovine erythrocytes. Vet Ree 1975; 96: 360-1.
Atroshi F, Sankari S, Ostenberg S, and Sandholm M. Variation of erythrocyte glutathion
peroxidase activity in Finn Sheep. Res in Vet Sei 1981; 31: 267-71.

Binnerts WT. The selenium status of dairy cows in the Netherlands derived from milk and blood
analysis. Neth Milk Dairy J 1979; 33: 24-30.

Cornbleet PJ and Gochman N. Incorrect least-squares regression coefficients in method
comparison analysis. Clin Chem 1979; 25: 432-8.

Hartmans J. Tracing and treating mineral disorders in cattle under field conditions, in: Trace
Elements Metabolism in Animals 1974; 2: 266.

Koller LD, South PJ, Exon JH, and Whitbeck OA. Selenium deficiency of beef cattle in Idaho
and Washington and a practical means of prevention. Cornell Vet 1983; 73: 323-32.
Scholz RW, Todhunter DA, and Cook LS. Selenium content and glutathion peroxidase activity
in tissues of young cattle fed supplemented whole milk diets. Am J Vet Res 1981; 42: 1718-23.
Thompson KG and Fraser AJ. Glutathion peroxidase activity and selenium concentration in blood
and liver as measures of the selenium status of cattle. Proc of the 2nd New Zealand Seminar on
trace elements and health (abstract) 1983; 54.

Weis WP, Colenbrander VF, Cunningham MD, and Calaham CJ. Selenium/vitamin E: role in
disease prevention and weight gain of neonatal calves. J Dairy Sei 1983; 66: 1101-7.

Ten gerieve van de lezers volgen onderstaand de \'summaries\' van de Engelse artikelen
overgenomen uit de april-uiigave van Ttie Veterinary Quarterly 1989; 12 (2): 65-128.

Comparison of a levamisole sustained-release bolus and ivermectin treatment to prevent bovine
lungworm infection

F. H. M. Borgstede, W. P. J. v. d. Burg, W. A. de Leeuw, J. B. W. J. Cornelissen, and
J. E. van Dijk. The Veterinary Quarteriy 1990; 12: 65-72.

SUMMARY. The efficacy of a levamisole sustained-release bolus to prevent parasitic
bronchitis in calves in their first grazing season was compared to ivermectin treatment at three,
eight and thirtheen weeks after turn out. Contamination of the pasture was established by
experimentally infected seeder calves. Twenty calves were split into two groups. Ten calves
of one group received a bolus at the start of the experiment. In the other group the calves
were treated with ivermectin at 21, 56 and 91 days. Two principal calves from each group
were killed during the experiment to study histopathological changes. Pairs of tracer calves
were introduced on both pastures at intervals of four weeks throughout the grazing period.
The permanent calves were challenged with lungworm larvae at housing and slaughtered four
weeks later. Both systems prevented parasitic bronchitis. Larval output was completely reduced
in the ivermectin-treated calves while all bolus-treated calves excreted larvae at certain times.
The highest group average was 4 larvae per gram faeces. Eosinophilia, ELJSA-titres and
histopathological changes confirmed the differences in larval uptake.

Challenge infection was not succesful in either group and no worms were found at slaughter.
Weight gain was significantly different at housing in favour of the ivermectin-treated calves,
but after challenge this was reduced due to a higher weight gain in the bolus-treated calves.
The practical consequences of the results have been discussed.

The influence of the injection site on the bioavailability of ampicillln and amoxycillin in beagles

G. ten Voorde, J. Brocze, E. G. Hartman, and H. van Gogh. The Veterinary Quarterly
1990; 12: 72-9.

SUMMARY. Influence of the injection site on bioavailability in dogs was investigated for
injections with ampicillin anhydrate or amoxycillin trihydrate suspensions. Firstly, pharma-
cokinetic parameters were calculated after iv administration of the sodium salts. Then the
dogs were injected in the neck (sc), in the lateral thorax region (sc), in the hack (im) and
in the-thigh (im), respectively. The most obvious depot effect was seen after subcutaneous
injection of ampicillin in the thorax region, though bioavailability seemed to be low. No
differences were seen between the injection sites with amoxycillin. For ampicillin sc injection
in the neck seems most favourable; for amoxycillin sc injection may be preferred because
it is less burdening. Serum concentrations with amoxycillin were higher and persisted longer
than with ampicillin. Further investigation is necessary to determine whether this also counts
for tissues or focus of infection.

Viraemia and abortions are not prevented by two commercial Equine Herpesvirus-! vaccines
after experimental challenge of horses

F. Biirki, W. Rossmanith, N. Nowotny, C. Pallan, K. Mostl, and H. Lussy. The Veterinary
Quarteriy 1990; 12: 80-6.

SUMMARY. Eighteen horses, vaccinated on a number of occasions over a period of 12 to
20 months with either a live equine herpesvirus-1 (EHV-1) or an inactivated EHV-1 vaccine,
were challenged by the intranasal instillation of the subtype 1 virus isolated from the 1983
outbreak of abortion and paralytic disease at the Lipizzan Stud, Fiber, Austria. The pre-

challenge serum litres of all vaccinated horses were remarkably low, although most horses
had received their last vaccine dose only 3 weeks before test-infection. Higher titres were
obtained with the inactivated product than with the live virus vaccine. However, no obvious
differences were found between the two vaccines in their ability to prevent disease, in that
all vaccinated and two \'sentinel\' horses became infected and developed viraemia and some
degree of clinical disease after challenge; five of the 10 in-foal mares aborted.

The role of plasma protein binding on the metabolism and renal excretion of sulphadimethoxine
and its metabolite N4-acetylsulphadiniethoxine in pigs

M. Shimoda, T. B. Vree, E. W. J. Beneken Koimer, and Th. H. M. Arts. The Veterinary
Quarterly 1990; 12: 87-97.

SUMMARY The effects of plasma protein binding on the elimination of sulphadimethoxine
(SDM) were examined after intravenous administration of 6.25, 12.5, 25, 50, 100 and 150
mg/kg to pigs. At an early stage of the experiment, the animals were anaesthetised by
inhalation of enflurane to obtain a more exact relationship between plasma concentration and
the renal excretion. SDM and its acetylated conjugate, N4-acetylsulphadimethoxine (N4-SDM)
were detected in plasma and urine of all animals, and the recovery of the doses was almost
complete in two animals with negligible renal excretion of SDM. The percentages of plasma
protein binding of SDM and N4-SDM were almost similar, and ranged from 30 to 95%,
depending on the plasma concentration. The metabolic clearance of SDM by acetylation
increased when the plasma protein binding decreased.

These results suggested that the main elimination route of SDM in pigs is acetylation, and
that the plasma protein binding can have a large effect on the elimination of SDM in pigs.
The effect ofplasma protein binding on the renal clearance of SDM was not so evident, because
urine pH had a much greater effect on it.

The deacetylation of N4-SDM was detected after 25 mg/kg intravenous administration of N4-
SDM, which suggests that the metabolic clearance of SDM is part of an acetylation-
deacetylation equilibrium.

Saturation of the active tubular reabsortion of SDM and of the active tubular secretion of
N4-SDM was also suggested after higher doses of SDM.

Z. Volner, J. F. M. Nouws, F. Kozjek, C. A. M. van Ginneken, and S. Primozic. The
Veterinary Quarterly 1990; 12: 98-102.

SUMMARY The pharmacokinetics of phenylbutazone (PBZ) in relation to age was studied
in calves. The drug was applied intravenously to calves (dose 22 mg/kg), which were divided,
depending on age, into three groups. Heparinised blood samples were taken in defined intervals.
The concentrations of phenylbutazone and two of its metabolites were determined in plasma
by high performance liquid chromatography. The pharmacokinetic data derivedfrom I-month-
old calves revealed a longer persistence (elimination half-lives twice as long, total body
clearance 40-50% lower) of PBZ in the body than in the other two groups of calves aged 3-
6 months. With respect to the long elimination half-lives (mean values 39-94 h), caution is
needed in case of repeated doses (accumulation).

W. D. J. Kremer, E. N. Noordhuizen-Stassen, and J. A. C. M. Lohuis. The Veterinary
Quarterly 1990; 12: 103-13.

SUMMARY. This paper reviews the microbial properties that underlie the virulence of
coliform microorganisms causing bovine mastitis. The interaction between the coliform
bacteria and teat-duct defence, humoral defence and phagocytic cells is discussed. The
functioning of these host-defence mechanisms seems to exert a major role in the course of
a coliform infection of the udder.

SUMMARY. A review is given of the available literature concerning the relationship between
the bovine pituitary-adrenocortical axis and milk yield in dairy cattle. A severe drop in milk
yield (more than 50%) can be induced by a single or repeated intramuscular injection of
at least 200 lU ACTH or by a single intramuscular injection of 14.6 mg dexamethasone.
Sixty minutes after an intravenous injection, both 200 lU ACTH and 100 mg Cortisol are
equivalent to a plasma Cortisol concentration of at least 31 ng/ml. Thus the decrease in milk
yield after an intramuscular injection of more than 200 lU ACTH can hardly be induced by
Cortisol only. The fact that bovine plasma hardly binds any dexamethasone, in sharp contrast
with bovine mammary epithelial tissue, is a possible explanation of the special part which
dexamethasone plays in milk yield.

Monitoring of chloramphenicol residues in muscle tissues by an immunoassay (La Carte® test)

SUMMARY An easy-to-perform immunoassay method (La Carte® test) for monitoring the
presence of chloramphenicol (CAP) residues exceeding 1-3 ppb in muscle tissues is described.

J. F. E. M. de Kroon, N. M. Perie, F. F. J. Franssen, and G. Uilenberg. The Veterinary
Quarterly 1990; 12; 124-8.

SUMMARY An indirect fluorescent antibody test was used succesfully for the serodiagnosis
of experimental Anaplasma infections in cattle. Specific antibodies were detected three to
ten days after anaplasma bodies werd found in the blood, and persisted at least 15 weeks post-
infection.

An American and an African stock of A. marginale were used to prepare antigens, and gave
comparable results when tested on sera positive to either of these stocks, as well as to an
A. centrale-//^e stock from Korea.

There were no cross-reactions with jevera/Theileria, Babesia, Trypanosoma and Eperythro-
zoon species.

De auteurs beginnen met een opsomming betrof een infectie met Capnocytophaga ca-

van het aantal honden in Nederland: 1,7 «ïwjowui (definitieve determinatie door het

17.000 mensen in het ziekenhuis (!) behan- De auteurs hebben op de polikliniek van het

deld voor hondebeten. Het feitelijk aantal St. Elisabeth ziekenhuis onder andere via

bijt-incidenten ligt uiteraard een stuk hoger. een vragenlijst nagegaan om welke honden-

De behandeling van een hondebeet is ge- rassen het voornamelijk ging; de herders-

richt op a) het voorkomen van infectie en hond, de bouvier en de bastaard scoorden

b) het verkrijgen van een acceptabel litte- het hoogste. Met bijtwonden door bullter-

den; doch ook het gelaat (23%) scoorde
hoog. Bij kinderen onder de 5 jaar werden
in 79% van alle gevallen gelaatsverwondin-
gen gezien. Reuen bleken aanzienlijk \'bijt-
grager\' te zijn dan teven (verhouding 3:1).
In 1/3 van alle gevallen was het slachtoffer
zelfde eigenaar. Niet voor alle honden liep
het incident goed af: 20 dieren werden
afgemaakt en 17 verhuisden naar een
asiel.... De beten leidden soms tot nare
gevolgen: infecties/flegmonen, amputaties,
meerdere operaties door plastisch chirurgen
en zelfs een hersenoperatie door een neuro-
chirurg van een kind met een impressiefrac-
tuur van de schedel. De auteurs herhalen
aan het slot van hun artikel een oude
wijsheid, namelijk dat in gezinnen met jonge
kinderen grote voorzichtigheid is geboden
bij de aanwezigheid van een hond.

Gilmour JS, Inglis DM, Robb J, Maclean
M. A fodder mycotoxicosis of ruminants
caused by contamination of a distillery by-
product with Aspergillus clavatus. Vet Reo
1989; 124: 133-5.

Toxinen van Aspergillus clavatus veroor-
zaken de \'malt workers lung\', een alveolitis
bij de mens. Ook bij runderen zijn gevallen
van deze schimmelintoxicatie beschreven.
In het onderhavige geval werden medio
oktober 9 runderen binnen twee dagen ziek;
schuimbekken, speekselen en ataxie van de
achterhand waren de symptomen. De eet-
lust was niet gestoord. Drie meststieren
stierven in de loop van twee weken, 1 dier
werd agressief en derhalve afgemaakt en de
overigen herstelden. De dieren graasden
sinds 5 maanden in één groot perceel en
werden al die tijd bijgevoerd met moutkie-
men, waarvan de hoeveelheid twee weken
voor de ziekteuitbraak was verdubbeld. Na
het verwijderen van de runderen uit het
perceel werden daarop 11 schapen gebracht
in november en ook bijgevoerd met dezelfde
partij moutkiemen. Medio januari vertoon-
den alle 11 dieren verschijnselen van
schuimbekken en ataxie van de achterhand;
2 dieren werden afgemaakt. Na opstallen en
vervanging van de moutkiemen door silage
trad herstel op.

Bacteriologisch en biochemisch onderzoek
van materiaal van de gestorven en afge-
maakte dieren leverde niets op. Bij histolo-
gisch onderzoek van hersenen en ruggemerg
van de schapen werden acute degeneratie
van de neuronen en oedeem in de myeline-
scheden gevonden. Deze neuropathologi-
sche veranderingen waren gelijk aan die,
beschreven bij mycotoxicose.
In de partij moutkiemen was enige klont-
vorming ontstaan, waarop een geringe
schimmelgroei werd waargenomen. Myco-
logisch onderzoek van dat materiaal leverde
een cultuur A. clavatus op. Twee lammeren,
die met de klonten moutkiemen werden
gevoerd vertoonden neuropathologische
verschijnselen in de hersenen en het rugge-
merg als beschreven bij runderen met my-
cotoxicose.

Doordat A. clavatus diverse metabolieten en
aminen produceert in variërende hoeveel-
heid, behoeven de verschijnselen van deze
en eerder beschreven uitbraken van myco-
toxicose niet geheel identiek te zijn.

Gibbs CJ, Safar J, Cerom M, Martino AD,
Clark WW, and Hourrigan JL. Experimen-
tal transmission of scrapie to cattle. The
Lancet 1990; 335: 1275.
De auteurs, werkzaam in de USA en Italië,
starten hun artikel met een overzicht van de
huidige situatie met betrekking tot BSE. De
ziekte is inmiddels vastgesteld in het Vere-
nigd Koninkrijk, de Kanaaleilanden, Ier-
land en Oman. Zoals bekend, is horizontale
transmissie van BSE van het ene rund naar
het andere nog niet aangetoond.
Hersenen van runderen met BSE bevatten
scrapie-geassocieerde fibrillen en het prote-
ase resistente proteïne Pr P27-30.
Na de inleiding beschrijven de auteurs de
experimentele besmetting van 10 jonge run-
deren met hersenmateriaal van schapen en
geiten met scrapie. 27-48 Maanden na ino-
culatie kregen 3 van de 10 dieren voor BSE
specifieke symptomen. Hersenonderzoek
bevestigde de diagnose. Er vinden met het
hersenmateriaal thans transmissie-experi-
menten plaats bij hamsters en NIH Swiss
muizen.

Overigens komt in de VS een paralyse bij
runderen voor, die bekend staat als het
\'downer cow\' syndroom. Er vindt thans
onderzoek plaats om na te gaan of hier ook
niet sprake is van scrapie/BSE.

Harris LJ, Daeschel MA, Stiles ME, and
Klaenhammer TR. Antimicrobial activity
of lactic acid bacteria against Listeria mo-
nocytogenes. J. Food Prot 1989; 52-384-7.

Listeria monocytogenes is een door voedsel
overgebracht pathogeen micro-organisme,
dat verschillende milieu-omstandigheden
(zoals lage temperaturen, hoge zoutconcen-
traties en lage pH-waarden) kan weerstaan
en in gefermeenteerde produkten (zoals
kaas, yoghurt, zuurkool, salami) in leven
kan blijven. Anderzijds was bekend dat L.
monocytogenes wordt geremd door stam-
men van Pediococcus acidilactici die bacte-
riocinen (door plasmiden gevormde bacte-
rietoxines) produceren.
De schrijvers onderzochten met behulp van
2 gemodificeerde inhibitietesten 14 bacteri-
ocinen producerende stammen van de ge-
nera Lactobacillus, Leuconostoc, Pediococ-
cus en Lactococcus op hun vermogen om de
groei van 8 stammen van L. monocytogenes
te remmen. Met de \'deferred antagonism
test\' op agar bleken 7 van de 14 onderzochte
stammen antagonistisch te werken ten op-
zichte van L. monocytogenes. De bacterie-
vrije bovenlaag van cultures van 3 van deze
7 stammen remden L. monocytogenes even-
eens in de \'well diffusion test\'. De mogelijke
oorzaken van dit verschil tussen de beide
inhibitietesten werden niet nader geëvalu-
eerd.

De 8 onderzochte stammen van L. monocy-
togenes waren identiek in hun gevoeligheid
voor of resistentie tegen bacteriocinen,
maar de mate van gevoeligheid was variabel
tussen de stammen. De werking van de
bacteriocinen werd geëlimineerd door pro-
teolyische enzymen.

De toepassing van bacteriocinen produce-
rende lactobacillen in starter cultures, of
van bacteriocinen in voedseladditieven, zou
volgens de schrijvers effectief kunnen zijn bij
de beheersing van L. monocytogenes (en
andere door voedsel overgebrachte Gram-
positieve pathogene micro-organismen) in
gefermenteerde voedingsmiddelen. Zo heeft
de U.S. Food and Drug Administration aan
nisin-preparaten de zgn. \'GRAS-status\' ge-
geven voor de toepassing in smeerkaas om
de groei van Clostridium botulinum te rem-
men.

Ludwig B. Use of pharmacokinetics when
dealing with the drug residue problem in
food-producing animals. Dtsch tierärztl
Wschr 1989; 96: 243-8.

Farmacokinetica omvat de bestudering van
het tijdsverloop van geneesmiddelenabsorp-
tie, -distributie, -metabolisme, en -excretie
in het menselijk en dierlijk lichaam. Bij
voedselproducerende dieren speelt het pro-
bleem van de geneesmiddelenresiduen in
vlees en melk een belangrijke rol. Zo moeten
slachtdieren niet worden geslacht zolang
vlees en organen schadelijke residuen van
geneesmiddelen zouden kunnen bevatten.

Tot de \'geneesmiddelenresiduen\' worden
zowel de concentraties van de onveranderde
geneesmiddelen als die van alle daaruit
ontstane metabolieten gerekend.

De aanwezigheid en de concentraties van
residuen in dierlijke weefsels na toediening
van diergeneesmiddelen kunnen worden
voorspeld, indien de voornaamste farmaco-
kinetische parameters van een geneesmiddel
— zoals de eliminatie-halveringstijd uit het
bloedplasma, verdelingsvolumina, plasma-
proteïne-binding en stofwisseling — bekend
zijn. Hierdoor kan het aantal proefdieren
dat nodig is voor de conventionele residu-
bepaling worden beperkt, waarmede wordt
voldaan aan legitieme verlangens van die-
renbeschermingsorganisaties.

Met behulp van radioactief gelabelde ge-
neesmiddelen kan de verhouding van de
moederstof tot haar metabolieten worden
vastgesteld. Hieruit kan worden afgeleid,
dat de bepaling van de concentratie van de
moederstof voor de routinebepaling van
residuen in levensmiddelen doorgaans toe-
reikend is. Dit geldt vooral voor Sulfonami-
den. De farmacokinetiek van deze groep
stoffen toont aan, dat hun voornaamste
metabolieten sneller uit het dierlijk lichaam
worden geëlimineerd dan de moederstof

Als andere voorbeelden worden de genees-
middelen trimethoprim, ceftriazone, car-
profen en climazolam besproken. (De aan-
wezigheid van \'spuitplekken\' en de residu-
problematiek bij zieke dieren worden in dit
artikel niet besproken; ref.)

Op 7 juni werd tijdens de in Zeist gehouden
bijeenkomst \'Beter welzijn zeugen\', georgani-
seerd door het Instituut voor Veeteeltkundig
Onderzoek \'Schoonoord\' en de Dierenbe-
scherming, de eremedaille van de Neder-
landse Vereniging tot Bescherming van Die-
ren uitgereikt aan dr. G. van Putten. Dr. van
Putten, die als etholoog werkzaam is bij het
IVO, doet al meer dan 25 jaar onderzoek naar
het welzijn van dieren. De onderscheiding
werd aan dr. van Putten toegekend vanwege
zijn onderzoek naar alternatieve huisvestings-
systemen voor landbouwhuisdieren.

De bescheiden, maar zelfverzekerde etho-
loog Van Putten is al vanaf het prille begin
betrokken bij het welzijnsonderzoek. In
1965 werd onder auspiciën van de toenma-
lige werkgroep \'Onderzoek Gedrag Land-
bouwhuisdieren TNO\' het eerste onderzoek
op gang gebracht naar het welzijn van
mestvarkens. In 1968 promoveerde dr. van
Putten op een onderzoek naar staartbijten.
Zijn conclusie was dat de omgeving van
mestvarkens dermate eentonig is, dat de
dieren elkaar niet meer zien als mededier
maar als substraat om de drang tot explo-
ratie op bol te vieren. De varkenshouderij
zocht haar toevlucht echter tot een sympto-
matische bestrijding van het staartbijten;
het preventief couperen van de staarten,
hetgeen een schijnoplossing is.
Na het voltooien van zijn proefschrift in
1968 heeft dr. van Putten onderzoek gedaan
naar het gedrag van melkkoeien en naar de
verbetering van het transport van varkens.
In 1972 bond de Dierenbescherming de kat
de bel aan door een studiedag te organiseren
over de misstanden in de snel om zich heen
grijpende intensieve veehouderij. Voor die
studiedag maakte dr. van Putten een docu-
mentaire film, die insloeg als een bom. Het
Ministerie van Landbouw verbood de film.
Desondanks heeft de studiedag zoveel in-
druk gemaakt dat men zich vanaf dat mo-
ment serieus is gaan bezighouden met het
welzijn van dieren. De Dierenbescherming
richtte de \'Studiecommissie Intensieve Vee-
houderij\' op, waarvan dr. van Putten nog
steeds lid is.

In 1975 kwam het invloedrijke NRLO-rap-
port van de Commissie Veehouderij-Welzijn
Dieren uit. In dit lijvige rapport, met dr. van
Putten als secretaris, werd een uitvoerig
overzicht gegeven van de welzijnsproble-
men bij landbouwhuisdieren. Op basis daar-
van zijn aan diverse onderzoekinstituten
enige ethologen aangesteld, terwijl een spe-
ciaal \'Fonds Welzijn Landbouwhuisdieren\'

Intussen heeft dr. van Putten zich vooral
beziggehouden met het onderzoek naar wel-
zijnsproblemen bij biggen in kooien en bij
vleeskalveren en in de afgelopen jaren met
groepshuisvesting van zeugen.
Door zijn onderzoek naar welzijn van land-
bouwhuisdieren heeft dr. van Putten ook
buiten Nederland veel faam verworven. In-
ternationaal is hij actief als lid van de
European Conference Group on the Protec-
tion of Farm Animals en heeft hij een
belangrijke rol gespeeld in de totstandko-
ming van de diverse conventies van de Raad
van Europa op het gebied van de bescher-
ming van dieren.

H.M. Reilingh, voorzitter van de Dierenbe-
scherming, prees dr. van Putten om \'zijn
moed zijn nek uit te steken. Hij kan dat
omdat hij handelt vanuit een persoonlijke
overtuiging, vanuit een oprecht respect voor
het dier als individu. Heel veel dieren, met
name varkens en kalveren, hebben het daar-
door vooral aan de heer Van Putten te
danken dat zij op dit moment of in de naaste
toekomst een beter, dierwaardig leven kun-
nen leiden.\' Reilingh memoreerde ook dat
dr. van Putten altijd een voorstander is
geweest van preventieve toetsing van huis-
vestingssystemen. Mede dankzij hem zal er
in Nederland een beleid komen, waarbij
nieuwe huisvestingssystemen eerst dienen te
worden goedgekeurd, voordat ze in praktijk
worden gebracht. Goedkeuring zal alleen
worden verleend als geen schadelijke effec-
ten worden verwacht voor het welzijn van
de dieren. In Zweden en Zwitserland heeft
men al enige jaren ervaring met preventieve
toetsing van huisvestingssystemen.
Ook liet Reilingh de nuttige adviezen niet
onvermeld, die dr. van Putten heeft gegeven
bij de totstandkoming van de scharrelvar-
kenshouderij.

Reilingh prees dr. van Putten vooral om zijn
onderzoek naar groepshuisvesting van zeu-
gen. In de gangbare intensieve varkenshou-
derij worden de zeugen individueel gehuis-
vest in voerligboxen of aan een ketting
gelegd van 40 cm lengte. Ethologisch onder-
zoek heeft uitgewezen dat met individuele
huisvesting veel dierenleed gepaard gaat.
Een reden waarom de \'Werkgroep Groeps-
huisvesting Zeugen\' in 1987 besloot ver-
schillende systemen voor groepshuisvesting
voor zeugen te ontwikkelen. In de Werk-
groep zijn vertegenwoordigd het Proefsta-
tion voor de Varkenshouderij, het Instituut
voor Mechanisatie, Arbeid en Gebouwen
(IMAG), het IVO, de Vakgroep Inwendige
Ziekten en Voeding der Grote Huisdieren
van de Faculteit Diergeneeskunde, de Sectie
Ethologie van de Vakgroep Veehouderij van
de Landbouwuniversiteit te Wageningen en
de afdeling varkenshouderij van het Infor-
matie en Kenniscentrum (IKC).

Het onderzoek naar groepshuisvesting voor
zeugen is er op gericht om in 1992 aan te
geven welke groepshuisvestingssystemen
voor zeugen goed functionerend en econo-
mische acceptabel zijn. Het IVO heeft de
taak op zich genomen om het zogenaamde
gefaseerde systeem te onderzoeken. Dr. van
Putten is projectleider van dit onderzoek. In
het gefaseerde systeem worden de zeugen
verplaatst naar aangepaste stallen, al naar
gelang zij biggen hebben of bijvoorbeeld
drachtig zijn. Dr. van Putten is bij het
onderzoek uitgegaan van het gedrag en de
behoeften van de zeug. De situatie moet
bovendien werkzaam zijn voor de zeugen-
houder. Dr. van Putten meent dat zijn
systeem een goed alternatief is, zonder
overigens te verhelen dat er nog wel detail-
problemen zijn en dat de praktische toepas-
sing nog nader moet worden uitgewerkt. Dr.
van Putten presenteerde zijn systeem in
videofilm, waarmee hij later ook nog op de
televisie verscheen in het NOS-programma
\'Mondiale\'.

Op 15 juni was dr. van Putten een van de
inleiders op de studiedag die de Werkgroep
Groepshuisvesting Zeugen organiseerde in
RosmalenDe bijeenkomst werd bijge-
woond door ruim 250 belangstellenden. Het
doel van deze studiedag was om de tot nu
toe bereikte resultaten van het onderzoek
naar groepshuisvesting te presenteren en om
te discussiëren over de vooruitzichten en de
toepasbaarheid van de diverse systemen
voor de praktijk. Na een lange dag van
voordrachten en discussies kon geconclu-
deerd worden dat de varkenshouderij nog
sceptisch staat tegenover groepshuisvesting.
Dr. van Putten reageerde daarop door te
stellen dat \'de gangbare wijze van huisves-
ting van zeugen een doodlopende weg is. De
consument, ook in het buitenland, heeft er
steeds meer moeite mee. We moeten dus
doorgaan met het ontwikkelen van een goed
alternatief.\'

De proceedings van de Studiedag Groepshuis-
vesting zijn verkrijgbaar bij het Proefstation
voor de Varkenshouderij, Postbus 83, 5240 AB
Rosmalen. Tel. 04192-19026.

Verkorte versie van de rede die prof. dr. H.
van Genderen heeft gehouden bij de aanvaar-
ding van de FEDERA^-prijs 1989 op 29 maart
1989 te Maastricht.

Als medewerker van het Rijksinstituut voor
de Volksgezondheid en Milieuhygiëne
(RIVM) en later bij de Universiteit van
Utrecht heb ik het voorrecht gehad de
spectaculaire ontwikkeling van de farmaco-
logie en de toxicologie èn hun interacties
over ruim 40 jaren te kunnen volgen. Het
partnership van farmacologie en toxicologie
berust op de oude relatie van geneesmiddel
en vergift. Vroeger kende men aan de wer-
king van andere middelen dan voedingsmid-
delen een magisch karakter toe. Die kennis
is opgetekend in medische handschriften, in
talrijke kruidenboeken, boeken over mate-
ria medica en farmacopieën. Vergiften wer-
den in die tijd vaak biologisch op sterkte
getoetst. Dat geldt in het bijzonder voor de
pijlvergiften die verspreid over de hele we-
reld werden gebruikt. De relatie tussen dosis
en effect was in wezen bekend en ook dat
een geneesmiddel, in overdosering, een ver-
gift wordt. Vanaf het begin van de I9e eeuw
worden steeds vaker de termen farmacolo-
gie en toxicologie gebruikt. De ontwikke-
ling van de chemie en de fysiologie begon
zijn invloed te doen gelden en er ontstond
een behoefte om de werking van geneesmid-
delen en vergiften te verklaren.
Het is gangbaar om de moderne farmaco-
logie te laten beginnen met het werk van
Rudolf Buchheim. Door hem en zijn mede-
werkers werd steeds meer aandacht ge-
schonken aan de werkingsmechanismen van
medicamenten en vergiften. De moderne
toxicologie laat men meestal beginnen met
Mattheus J. B. Orftla. Er kwamen meer
belangwekkende boeken over toxicologie en
het is de moeite waard om hiervan twee
Nederlandse te noemen. In 1836 publiceerde
de botanicus F. A. W. Miquel zijn boekje
over \'De Noord-Nederlandse vergiftige ge-
wassen\'. Van een geheel ander karakter is A.
W. M. van Hasselt\'s uitvoerige \'Handleiding
der Vergiftleer\' van 1854. We kunnen con-
cluderen dat in die tijd farmacologie en
toxicologie afzonderlijke wetenschappen
waren met een duidelijke overlapping op het
gebied van de geneesmiddelen. Eén van de
bekendste leerlingen van Buchheim was
Rudolf Kobert. Zijn belangrijkste werk is
het \'Lehrbuch der Intoxikationen\' (1893).
Volgens hem kan de toxicologie beoefend
worden vanuit een botanisch, een farmaco-
logisch, een klinisch, een forensisch of een
chemisch standpunt. Zijn eigen uitgangs-
punt was de farmacologie. Dit standpunt is
door vele latere onderzoekers overgeno-
men. In onze tijd vindt men deze opvatting
in het voortreffelijke boek van Goldstein,
Aronov en Kalman: \'Principles of drug
action\': the basis of pharmacology\' (1968),
en in het boek van de Nederlanders Ariëns
en Simonis \'Inleiding in de algemene toxi-
cologie\' (1973).

De algemene toxicologie is in het begin van
deze eeuw daardoor voor een belangrijk
deel opgegaan in de farmacologie. Het on-
derzoek van vooral plantestoffen had een
arsenaal van krachtig werkende agentia
opgeleverd. Een hoge giftigheid kon wijzen
op een selectieve werking van de stof en op
een funcdoneel belangrijk aangrijpingspunt
zoals bij het curare van Claude Bernard. Op
deze wijze waren een aantal sleutelstoffen
gevonden onder meer voor specifieke wer-
kingen op het perifere zenuwstelsel. Mede
door het farmacologische gebruik van deze
plantaardige vergiften zoals bijv. nicotine,
muscarine en atropine (de termen musca-
rine en nicotine worden nog steeds gebruikt
als aanduiding van de betreffende recepto-
ren), zijn, één voor één, de transmitters van
het zenuwstelsel en de interacdes met hun
receptoren ontdekt en daarmee zijn belang-
rijke nieuwe hoofdstukken aan de fysiologie
toegevoegd. Soortgelijke ontwikkelingen
vonden in andere sectoren van de farmaco-
logie plaats. Thans wordt bij het front van
het onderzoek met moleculair-biologische
en immunologische methoden en nu vooral
met synthedsche stoffen, verder gewerkt aan
de intracellulaire processen die in gang
worden gezet na stimulering of bezetting
van de diverse receptoren op de celwand. In
samenhang met dit fundamentele onder-
zoek is een groot assortiment van uiterst
werkzame geneesmiddelen ontwikkeld.
De stand van kennis tot de tweede wereld-
oorlog is op uitmuntende wijze beschreven
door A. J. Clark in zijn \'General Pharma-
cology\' van 1937. Na de oorlog kreeg het
kwantitatieve aspect grote aandacht in ex-
perimentele modellen die zowel voor het
onderzoek naar therapeutische als naar gif-
tige werking konden dienen. Er werd onder-
scheid gemaakt tussen gradueel en kwantaal
bepaalde effecten. De dosis-respons-relatie
werd een belangrijk hulpmiddel bij de sterk-
tebepaling van stoffen. Via de biochemische
enzymkinetiek werd de kwantitatieve bepa-
ling van de werking op receptorniveau ont-
wikkeld. De begrippen intrinsieke werking,
agonist en antagonist bewezen hun nut bij
de analyse van werkingsmechanismen. An-
dere kwantitatieve benaderingen, zoals de
vooral door Hansch in de praktijk ge-
brachte kwandtadeve structuur activiteits-
relatie (QSAR) deden hun intrede.
In aansluiting aan de ontv^kkelingen in de
fysiologische chemie kregen de begrippen
verdelingsvolumen, eliminatieconstante,
biologische halfwaardetijd, plateauconcen-
tratie en anderen een vaste plaats bij de
beschrijving van de werking van geneesmid-
delen en andere agentia. Ook de biotrans-
formatie kreeg grote aandacht omdat geble-
ken was dat stoffen niet alleen door oxydatie
of conjugatie worden ontgift maar ook
konden worden geactiveerd tot de feitelijk
werkzame agentia.

De verbinding van de algemene toxicologie
met de algemene farmacologie is voor de
ontwikkeling van beide vakken van grote
betekenis geweest, maar bleek op den duur
niet meer aan de realiteit te beantwoorden.
Het verschil in de uitoefening van de spe-
ciale (of bijzondere) toxicologie en farmaco-
logie bleef bestaan door het uiteenlopende
karakter van beide aandachtsgebieden. In
de toegepaste sfeer zijn farmacologen ma-
kers en bewakers van geneesmiddelen en zij
zijn daarin overwegend curatief gericht. Zij
hebben een grote affiniteit met de fysiologie.
De naam farmacon was in zijn betekenis
beperkt tot geneesmiddel en is dat gebleven.
Toxicologen dragen bij tot de bescherming
van de volksgezondheid en tevens van de
kwaliteit van het milieu met zijn flora en
fauna. Zij zijn preventief georiënteerd en
hebben affiniteit met de pathologie. Zij
zitten midden in de \'arbeidsomstandighe-
den\', de \'zorgen voor morgen\' en de misver-
standen met het publiek. De klinisch toxi-
cologen en de geneesmiddeltoxicologen ne-
men een tussenpositie in.
Met het zelfstandig worden heeft de toxico-
logie zich in al zijn deelgebieden sterk
ontwikkeld. Deze deelgebieden zijn onder-
ling verschillend onder meer wat betreft het
medische element. Dat staat natuurlijk
voorop bij de klinische toxicologie. Bij de
industriële toxicologie en de geneesmiddel-
toxicologie is er een combinatie van onder-
zoek bij mens en proefdier. Een deel van het
onderzoek bij de mens is epidemiologisch
van aard. Bij de voedings- en milieutoxico-
logie domineert het toxiciteitsonderzoek bij
proefdieren. Het is een belangrijke taak van
de Nederlandse Vereniging voor Toxicolo-
gie om ervoor te zorgen dat deze en andere
deelgebieden van de toxicologie met elkaar
in verbinding blijven.

Ik heb mijzelf het meest met de voedings-
en milieutoxicologie bezig gehouden en ik
zou enkele facetten van de na-oorlogse
ontwikkeling hiervan nader willen beschou-
wen.

Tegen het einde van de dertiger jaren werd
de voedingswereld opgeschrikt door het
bericht dat Japanse onderzoekers hadden
aangetoond dat de kleurstof botergeel (di-
methylamino-azobenzeen) bij toediening in
het voeder van ratten leverkanker kon ver-
oorzaken. Deze kleurstof was in Europa wel
eens als levensmiddelenkleurstof gebruikt
maar belangrijker was dat zij chemisch
nauw verwant is met een aantal kleurstoffen
die wei regelmatig voor dit doel werden
toegepast. Men besefte dat het verbod van
schadelijke stoffen in voedingsmiddelen,
met de bewijslast voor de overheid, geen
bruikbaar instrument meer was voor het
Staatstoezicht op de Volksgezondheid. De
regeling werd daarom drastisch gewijzigd:
de toevoeging van kleurstoffen en later ook
van andere stoffen werd verboden met uit-
zondering van stoffen die een toelating
verkregen. Deze toelating zou in het alge-
meen moeten berusten op door belangheb-
benden te verschaffen toxiciteitsgegevens
waaruit de onschadelijkheid in de gevraagde
toepassing moest blijken. Deze regeling met
\'positieve lijsten\' werd later ook bij bestrij-
dingsmiddelen en geneesmiddelen toege-
past.

De toxicologen kregen als opdracht de
bovengrens te bepalen van de dosering van
stoffen die nog als onschadelijk kon worden
beschouwd. Impliciet is het bestaan van een
drempeldosis waaronder de effecten van de
stof in het lichaam geen betekenis voor de
gezondheid hebben. Boven die dosis worden
de regelsystemen die de homoiostase bepa-
len zo sterk belast dat de effecten schadelijk
worden. Bij het toxiciteitsonderzoek bij
proefdieren wordt deze drempeldosis bena-
derd door de bepaling in een chronisch
toxiciteitsonderzoek van de hoogste dosis
zonder waargenomen schadelijk effect, die
kortheidshalve wordt aangeduid als no ef-
fect level. Op grond van zorgvuldig onder-
zoek kwam Druckrey tot de conclusie dat
er bij de carcinogenese geen drempeldosis
zou zijn en dat de meest veilige interpretatie
van de resultaten van een groep blootge-
stelde proefdieren of een bevolkingsgroep
evenredig is met de dagelijkse dosis van de
carcinogene stof Er zijn weinig toxicologi-
sche stellingen geweest die zoveel deining
hebben veroorzaakt als deze. Een van de
gevolgen was de bekende Amerikaanse \'De-
laney Clause\' in de wet van 1958, die er op
neerkomt dat stoffen die kanker bij de mens
of bij proefdieren hadden veroorzaakt niet
voor toelating in aanmerking zouden ko-
men!

Het accent van het door de toonaangevende
Amerikaanse Food and Drug Administra-
tion vereiste onderzoek kwam te liggen op
de chronische blootstelling van proefdieren
aan verschillende doseringen van een stof
met bijzondere aandacht voor het optreden
van tumoren en andere verschijnselen die
zich bij het histopathologische onderzoek
zouden manifesteren. In de loop der jaren
werd het vereiste programma voor het to-
xiciteitsonderzoek steeds groter. Het omvat
thans onder meer onderzoek naar de biody-
namiek en de biokinetiek van de stoffen en
specifieke toetsen die met het werkingsme-
chanisme verband houden. De kunst is te
bepalen wat wel en wat niet relevant is en
met het oog op het proefdiergebruik vooral
het laatste. In dit verband verdient het
vermelding dat steeds meer twijfel wordt
geuit aan de zin van de zo vaak toegepaste
bepaling van de acute LDso- Een commissie
van de Gezondheidsraad onder voorzitter-
schap van Van Noordwijk heeft zich hierin
verdiept en is met aanbevelingen gekomen
hoe een meer aanvaardbare bepaling van de
acute toxiciteit mogelijk is met een mini-
mum aan proefdiergebruik. Het is te hopen
dat deze voorstellen internationaal ingang
vinden.

Intussen werden veel tegenstellingen over-
brugd door het werk, vanaf 1957, van het
\'Joint WHO-FAO Expert Committee on
Food Additives\' (JECFA). Daar is de term
Acceptable Daily Intake (ADI) geboren:
gebaseerd op het no effect level gedeeld door
een veiligheidsfactor. Helaas weten vele ge-
bruikers van ADI\'s niet dat bij het getal een
verhaal hoort met onder meer gegevens over
het werkingsmechanisme van de stof.
Nederlandse onderzoekers hebben van het
begin af aan deelgenomen aan de activitei-
ten van de JECFA en in aansluiting daarop
heeft de Voedingsraad regelmatig richtlij-
nen gegeven voor de overheid, het bedrijfs-
leven en de consument, het laatst in 1984.
Een regelmatig terugkerend probleem is de
vertaling van het resultaat van toxiciteitson-
derzoek bij proefdieren naar toelatingsnor-
men voor de mens.

Er waren opmerkelijke verschillen in werk-
wijze die vooral opvielen als het om een-
zelfde stof ging in verschillende vormen van
blootstelling. Een commissie van de Ge-
zondheidsraad heeft daarop de gehele pro-
cedure bij het vaststellen van normen aan

De vraag kan nu worden gesteld of het
preventieve toxiciteitsonderzoek van addi-
tieven en bestrijdingsmiddelenresiduen in
de voeding aan zijn doel heeft beantwoord.
Ik zou dit bevestigend willen beantwoorden
onder voorbehoud dat enkele aspecten na-
dere aandacht vereisen. Er zijn in ons land
geen aanwijzingen gevonden voor schade-
lijke effecten op de volksgezondheid door
additieven of residuen van bestrijdingsmid-
delen als voldaan was aan de toelatingsnor-
men. De werkelijke gezondheidsproblemen
bij de voeding liggen in een ander vlak.
Hierbij moet wel worden aangetekend dat
in de loop der jaren een aantal toelatingen
zijn ingetrokken en enkele normen zijn
verlaagd vanwege resultaten van aanvullend
onderzoek of door nieuwe toxicologische
inzichten. De toxicologische situatie is hier
dus veel gunstiger dan bij geneesmiddelen.
Dat is geen blijk van een betere kwaliteit van
het toxiciteitsonderzoek maar gewoon het
gevolg van een verschil in doseringsniveau.
Het fysiologische effect dat bij een patiënt
therapeutisch wordt benut, zou, in het kader
van een toxiciteitsonderzoek van een addi-
tiefbij proefdieren, als een ongewenst effect
worden aangemerkt.

Het \'no effect level\' ligt dan een stuk lager
en die wordt bij de extrapolatie van proefdier
naar mens nog eens met een veiligheidsfac-
tor van 30 tot 100 verder verlaagd.

Een belangrijk punt is dat de aanwezigheid
van een gering nadelig effect op de gezond-
heid van de bevolking door een bestanddeel
van voedingsmiddelen, dat diffuus en in
wisselende hoeveelheden wordt opgeno-
men, niet makkelijk herkend zal worden.

Het verdwijnt in de ruis van de vele invloe-
den en is ook nauwelijks epidemiologisch te
achterhalen. Grote voorzichtigheid blijft
daarom geboden. Dezelfde onzekerheid
geldt voor de invloed van de natuurlijke
bestanddelen van voedingsmiddelen, zoals
de vele bijzondere plantestoffen, waarbij
nog in aanmerking genomen moet worden
dat er daarvan maar relatief weinigen zo
uitvoerig op toxiciteit zijn onderzocht als
additieven. Verder is het gebruikelijk om het
\'no effect level\' bij kleine proefdieren, zoals
ratten, te bepalen en de uitkomst te extra-
poleren naar de veel grotere mens op basis
van het lichaamsgewicht. Er bestaat al vele
jaren onenigheid over de vraag of de extra-
polatie niet beter in overeenstemming met
de calorische behoefte zou moeten plaats
vinden (lichaamsgewicht tot de macht 0,75).
Mijn voorkeur gaat naar dit laatste uit,
maar de experimentele ondersteuning schiet
te kort. Het verschil (een factor van onge-
veer 3) ligt ruimschoots binnen de gangbare
veiligheidsfactoren (meestal 100).
De behoefte aan nadere aandacht en vooral
ook onderzoek betreft de onzekerheid over
de betekenis van de multipele belasting met
additieven.

De bestaande normen berusten op de beoor-
deling van de stoffen afzonderlijk maar we
consumeren ze in combinatie. In hoeverre
deze multipele blootstelling een extra risico
met zich meebrengt, is moeilijk met zeker-
heid te bepalen. Hierover is gespeculeerd in
het al genoemde Advies van de Gezond-
heidsraad van 1985.

Een tweede voorbehoud heeft te maken met
de vaak grote variatie in gevoeligheid bij de
individuele leden van een bevolking. Het is
gebruikelijk om bij de bepaling van de ADI
rekening te houden met een variatie-factor
gelijk aan 10. Maar er kunnen onvermoede
risicogroepen bestaan met een sterker afwij-
kende gevoeligheid, zoals bij de allergie en
ook de pseudo-allergie bijvoorbeeld tegen
de kleurstof tartrazine.
Het is wel een opgaaf voor de toxicologie
en de immunologie om de sterkere allerge-
nen door preventief onderzoek te herkennen
en, zoals bij penicilline, uit het voedingspak-
ket te weren. Er is een extra reden om
hieraan volle aandacht te geven en wel
vanwege de mogelijke relatie met het ont-
staan van auto-immuniteitsziekten. Er zijn
ook anders soorten risicogroepen, zoals die
van de aangeboren stofwisselingsafwijkin-
gen en de gebruikers van bepaalde soorten
geneesmiddelen (men herinnere zich de
complicaties bij gebruikers van MAO-
(mono amine oxydase)remmers bij het eten
van oude kaas). Een groep apart vormen de
ernstig zieke patiënten waarbij het stabilise-
rend vermogen van de fysiologische regula-
ties is verminderd.

Toen ik in 1961 naar de universiteit ging,
kreeg ik opnieuw het voorrecht getuige te
zijn van de spectaculaire ontwikkeling van
een ander deel van de toxicologie: de milieu-
toxicologie.

Het functioneren van de milieutoxicologie
kan niet op dezelfde wijze beoordeeld wor-
den als bij de voedingstoxicologie. Er was
tot voor kort geen regeling die preventief
milieutoxicologisch onderzoek als voor-

waarde stelt voor de introductie van nieuwe
stoffen. Dat is nu veranderd door de wer-
king van de nieuwe Wet Milieugevaarlijke
Stoffen. We hebben steeds door schade en
schande moeten leren.
Zo werd in de vijftiger jaren bij de beoor-
deling van de toxiciteit van bestrijdingsmid-
delen te weinig aandacht geschonken aan de
biokinetiek in het milieu en de tijdsdimensie
ervan. Dit betrof vooral de toen nog vrij
nieuwe chloorkoolwaterstof-insecticiden,
zoals DDT en dieldrin. Dat de aanvankelijk
met het oog op de toepassing geprezen
persistentie tot een ramp werd is het eerst
gesignaleerd door ornithologen en niet door
toxicologen. Zij hadden in de Verenigde
Staten waargenomen dat futen na enige
jaren blootstelling via een aquatische voed-
selketen werden vergiftigd. Rachel Carson
heeft hier in haar boek \'Silent Spring\' (1962)
op indringende wijze op gewezen. Enkele
jaren later werd ook in ons land een om-
vangrijke sterfte bij visetende vogels en
roofvogels waargenomen. Onderzoek van J.
H. Koeman en zijn medewerkers in ons
laboratorium heeft er toe geleid dat er een
verbod kwam op de voornaamste toepassin-
gen van chloorkoolwaterstof-insecticiden
en alkylkwikverbindingen in de landbouw.
De belangstelling voor de chemische water-
verontreiniging begon een meer algemeen
karakter te krijgen, onder invloed van de
waargenomen sterfte bij vooral visetende
vogels en de erkenning van de wereldwijde
verspreiding in zoet en zout water van
halogeenkoolwaterstoffen en meer lokaal
van zware metalen. In de grote rivieren en
op zee verdwijnen de geloosde en snel door
micro-organismen afbreekbare organische
verbindingen. Wat overblijft is een mengsel
van relatief stabiele en voor een groot deel
hydrofobe stoffen die zich in hoofdzaak
bevinden in de biomassa en geadsorbeerd
aan organisch materiaal in het water en de
bodem. Het betreft vooral oplosmiddelen,
weekmakers en organische halogeenverbin-
dingen.

We hebben ons in Utrecht bezig gehouden
met de kwantitatieve structuuractiviteitsre-
latie (QSAR) voor de toxiciteit van deze
stoffen voor waterorganismen. Bij een groot
deel van deze weinig reactieve verbindingen
berust de toxiciteit op een onspecifieke
depressieve werking op het zenuwstelsel (als
bij de vluchtige anesthetica). De acute toxi-
citeit bleek grotendeels bepaald te worden
door de hydrofobiteit. Evenals bij de voe-
dingsmiddelentoxicologie is de vraag be-
langrijk of de blootstelling van waterdieren
aan meer stoffen gelijk - zoals dit normaal
het geval is - een extra risico oplevert dat niet
uit de toxiciteit van de stoffen afzonderlijk
kan worden afgeleid. Bij het onderzoek
bleek dat inderdaad de stoffen niet onafhan-
kelijk werken. Bij de op grond van hydro-
fobiteit werkende stoffen werd de acute
toxiciteit (LC50) bepaald door de som van
de toxische bijdragen van de afzonderlijke
stoffen in een mengsel. Op dit letale effect-
niveau bleken zelfs mengsel van stoffen met
verschillend werkingsmechanisme parUeel
additief te werken. Op het veel lagere effect-
niveau van bijvoorbeeld een minimaal effect
op de groei van Daphnia\'s was de combi-
natiewerking minder sterk en bij een meng-
sel van negen vrij sterk giftige verbindingen
met verschillend werkingsmechanisme werd
geen additiviteit meer waargenomen.
De consequenties voor het beleid van de
multipele blootstelling staan thans in het
middelpunt van de belangstelling.

De toxicologie heeft zich tot een eigen
wetenschappelijke discipHne ontwikkeld
van groot maatschappelijk belang en met
onbegrensde mogelijkheden voor onder-
zoek. Naast het onderzoek van vergiftigin-
gen bij mensen, dieren en planten heeft het
preventieve toxiciteitsonderzoek met proef-
dieren en in v/rro-systemen een dominerende
plaats gekregen. De methodiek is onder-
werp van voortdurend internationaal over-
leg. Een centraal thema hierbij is het onder-
zoek naar het werkingsmechanisme van de
te beoordelen stoffen. Eén facet van het
werkingsmechanisme verdient hier nadere
aandacht. Als men het begrip receptor ruim
neemt, dus niet alleen de fysiologische re-
ceptoren van transmitters of hormonen,
maar ook enzymen, bloedeiwitten en mem-
braanstructuren, dan is er een grote ver-
scheidenheid in de specificiteit van de bin-
ding. Er zijn veel stoffen die zich
bijvoorbeeld aan serumalbumine binden en
maar weinig die zich aan de insuline-recep-
toren hechten. Terwijl men bij de farmaco-
logie en toxicologie van geneesmiddelen in
belangrijke mate te maken heeft met de
specifieke receptoren, beweegt de toxicolo-
gie van industriële chemicaliën zich vooral
op het gebied van de relatief onspecifieke
receptoren. In tegenstelhng tot de \'speci-
fieke\' hebben de \'onspecifieke\' receptoren
weinig aandacht gekregen met uitzondering
van het DNA als receptor van carcinogene

Stoffen. Er is mijns inziens aanleiding om
meer naar deze onspecifieke receptoren en
hun fysiologische functie te kijken omdat
juist daar een additieve werking verwacht
kan worden vanuit het grote aanbod van
stoffen uit de voeding, het milieu en van
geneesmiddelen. Bij een enzym of mem-
braanstructuur kan binding van een over-
maat van meerdere stoffen een biochemi-
sche laesie ten gevolge hebben, bijvoorbeeld
een ontkoppeling van oxydatieve fosforyle-
ring.

We moeten attent blijven op dergelijke
mogelijkheden en daarom is het gewenst bij
het werkingsonderzoek te streven naar het
bepalen van het receptorenspectrum van
een stof

Het was vooral de oriëntatie op de toepas-
singen die toxicologie en farmacologie uit
elkaar hebben gedreven. De algemene toxi-
cologie en farmacologie hebben nog steeds
een gemeenschappelijk fundament: de pro-
blematiek van de interactie van levende
organismen met van buiten afkomstige che-
mische agentia. Een monopolie op deze
problematiek hebben zij niet. Ook vele
andere wetenschappen hebben deelgebieden
waar deze interactie van organisme en stof
een rol speelt. Als men een overkoepelende
naam voor de studie van de interactie orga-
nisme-stof zou willen kiezen dan zou chemo-
biologie kunnen dienen. In deze tijd, waarin
overdreven aandacht uitgaat naar direct-
toepasbaar onderzoek, zou ik de grote we-
tenschappelijke waarde van onderzoek naar
het gemeenschappelijk fundament van de
interrelatie van organismen en stoffen willen
beklemtonen.

Deze wisselwerking kreeg bij het ontstaan
van het leven het eerst gestalte na de vor-
ming van de membraan die een scheiding
teweeg bracht tussen de stoffen buiten en de
kwetsbare structuren binnen de cel.

Een ander toxicologisch belangrijk element
in de evolutie is de verschijning geweest van
het toen giftige zuurstof in de atmosfeer en
de adaptatie hiertegen bij aërobe organis-
men door de vorming van het superoxyde
dismutase en andere enzymen die de af-
braak van reactieve vormen van zuurstof
bevorderen. De uitwendige chemische agen-
tia hebben op vele plaatsen hun stempel
gedrukt op de loop van de evolutie in de
vorm van aanpassingen. Eén ervan is de ons
goed bekende \'mixed function oxydase\' bij
vertebraten en insecten. Van groot ecolo-
gisch belang is de co-evolutie bij de vorming
van giftige, secundaire plantenstoffen tegen
insectenvraat en de resistende-ontwikkeling
bij bepaalde insectensoorten die de betref-
fende planten consumeren.

Een ander gemeenschappelijk thema van
farmacologie en toxicologie is de structuur-
werkingsrelatie. Het is de moderne gedaante
van de oude vraag waar de primitieve mens
voor stond: is het eetbaar of heeft het een
andere werking en zo ja, wat voor werking?

Er is een buitengewoon groot aantal stoffen
op diverse biologische werkingen onder-
zocht. Voor een deel is de verkregen infor-
matie verspreid aanwezig en slechts ten dele
toegankelijk via data-banken. Een ander
deel is geordend en kan ontleend worden
aan de farmacologische en toxicologische
literatuur. Deze ordening is vooral geba-
seerd op de werking op de receptor voor de
hoofdwerking; veel minder heeft ordening
plaatsgevonden vanuit de chemische struc-
tuur. Vanwege het grote aantal stoffen, in
het bijzonder de industriële chemicaliën, dat
op toxiciteit zal moeten worden onderzocht,
bestaat behoefte aan een optimale benutting
van de kennis over structuur en werking. Bij
een nieuwe stof zou, uitgaande van de
structuur, een hypothese over het te ver-
wachten receptorenspectrum opgesteld
moeten worden, met een plan voor een
gericht onderzoek. Voor deze benadering
van het toxiciteitsonderzoek zou kennis van
structuur en werking (receptoren) mijns
inziens, meer dan thans het geval is, geor-
dend moeten zijn zoals de stenen in een
bouwwerk. Elk farmacologisch of toxicolo-
gisch onderzoek dat diep genoeg ingaat op
de biodynamiek van de onderzochte stoffen
draagt een steentje bij tot dat bouwwerk.

Een duurzame lat-relatie tussen farmacolo-
gie en toxicologie staat mij daarbij voor
ogen. Een dergelijke relatie heeft ook een
huis nodig. Niets beters zou men zich kun-
nen wensen, dat dat de FEDER A hierin zou
voorzien door middel van een jaarlijks sym-
posium over structuur-werkingsrelaties.

Vanaf juli 1990 zal er bij de Vakgroep
Geneeskunde van Gezelschapsdieren een
klinisch onderzoek van start gaan. Hierbij
wordt gekeken naar de werkzaamheid en de
(afwezigheid van) bijwerkingen van een re-
cent ontwikkeld langwerkend fenytoinepre-
paraat, in vergelijking tot het \'klassieke\'
fenobarbital. Voor dit onderzoek hebben
wij een groot aantal patiënten nodig met het
beeld van gegeneraliseerde epilepsie
(\'Grand Mal\').

Wij roepen uw hulp in om eigenaren van
patiënten met epilepsie te attenderen op de
mogelijkheid in het onderzoek te participe-
ren.

Informatie over het onderzoek kunt u in-
winnen op dinsdag en donderdag van 13.30
tot 14.00 uur bij Lisette Overduin, telefoon-
nummer 030-534033.

Met ingang van heden is de afdeling Neu-
rologie van de Vakgroep Geneeskunde van
Gezelschapsdieren (Jan van Nes) telefo-
nisch bereikbaar via telefoonnummer 030-
534033 op maandag, dinsdag en donderdag
van 13.00 tot 13.30 uur.

Deze week werden wij geconfronteerd met
een geval van acute dood van een paard na
toediening van een trimethoprim-sulfa in-
jectie. Daarbij hebben wij de indruk gekre-
gen dat dit geen op zichzelf staand incident
is geweest, maar dat er bij gebruik van dit
middel vaker problemen zijn voorgekomen.
Mede in het kader van het project registratie
bijwerkingen diergeneesmiddelen doen wij
daarom na overleg met de Groep Paarden-
praktici een oproep om uw ervaringen met
trimethoprim-sulfa bij het paard aan ons
mede te delen.

Ook soortgelijke incidenten na gebruik van
andere diergeneesmiddelen bij paarden, bij-
voorbeeld procaïne-penicilline, kunnen ge-
meld worden.

\' Vakgroep Geneeskunde van Gezelschapsdie-
ren, Postbus 80.154, 3508 TD Utrecht.

Binnen de diergeneeskunde staan de dierge-
neesmiddelen momenteel volop in de schijn-
werpers. De registratie van diergeneesmid-
delen is in volle gang. Daarnaast is nu een
onderzoek gaande naar de haalbaarheid en
mogelijke opzet van een bureau waar bij-
werkingen van diergeneesmiddelen gemeld
kunnen worden.

De EEG-landen zijn overeengekomen dat
elk land een instantie dient te hebben waar
fabrikanten — verplicht — door hen waar-
genomen bijwerkingen van hun produkten
kunnen melden. Daarnaast moeten de lan-
den dierenartsen in de gelegenheid stellen
om — vrijwillig — bijwerkingen van dier-
geneesmiddelen te melden.
In Nederland bestaat nog geen centrale
registratie van bijwerkingen van diergenees-
middelen. Daarom vindt er nu een onder-
zoek plaats naar de wijze waarop dit in de
toekomst gestalte kan krijgen. Hierbij staan
vragen centraal als:

Welke aspecten van diergeneesmiddelenge-
bruik komen voor melding in aanmerking?
Dienen de meldingen zich te beperken tot
de klassieke nevenwerkingen of gaan de
gedachten eerder in de richting van farma-
covigilance: allesomvattende informatie
omtrent gebruikerservaringen met een be-
paald geneesmiddel.

Mogelijke meldpunten zijn bijvoorbeeld (in
alfabetische volgorde): Bureau Bijwerkin-
gen Humaan, Bureau Registratie Dierge-
neesmiddelen, Centraal Diergeneeskundig
Instituut, Faculteit Diergeneeskunde, Ko-
ninklijke Nederlandse Maatschappij voor
Diergeneeskunde, Nationaal Vergiftigings-
centrum, Stichting Gezondheidsdienst voor
Dieren.

De wens gaat uit naar een telefonisch meld-
punt dat laagdrempelig is voor praktici uit
alle disciplines. Na ontvangst van een mel-
ding volgt beoordeling op de merites ervan.

Hieraan dient uiterste zorg besteed te wor-
den door deskundigen op dit terrein. Tot
slot dient niet alleen de melder respons te
krijgen op zijn melding, maar dienen ook
anderen te kunnen profiteren van de erva-
ringen van deze collega\'s. Na verloop van
tijd kan zo een waardevolle databank ont-
staan van dierenartsen, voor dierenartsen,
over diergeneesmiddelen.

Voor inlichtingen of informatie over dit on-
derwerp kunt u contact opnemen met drs.
A. S. C. Wymenga, p.a. Apotheek Faculteit
Diergeneeskunde, Yalelaan 6, 3584 CM
Utrecht. Telefoon: 030-532066/531597.
Privé: 03404-53712.

Ir. Rob J. Tazelaar (53) is met ingang van 12 juni
1990 benoemd tot voorzitter van het Produkt-
schap voor Pluimvee en Eieren (PPE) in Zeist. Hij
is de opvolger van ing. J. T. Mellema, die eind
vorig jaar met pensioen is gegaan.
De heer Tazelaar is sinds 1 januari 1988 voorzitter
van het Produktschap voor Vee en Vlees (PVV)
in Rijswijk en dat blijft hij ook. Met deze benoe-
ming krijgen de beide produktschappen dus de-
zelfde voorzitter.

Het Produktschap voor Pluimvee en Eieren kent
sinds 1989 een sector Eieren en een sector Vlees.
Deze sectorale opbouw is gekozen om de reeds
nauwe samenwerking met de beide bedrijfschap-
pen en de privaatrechtelijke organisaties in de
pluimveesector te vereenvoudigen en om meer
marktgericht te kunnen werken.
De pluimveesector kent grote waarde toe aan het
behoud van een eigen identiteit.

Drs. G. Fennema is met ingang van 1 oktober
1990 benoemd tot directeur van de \'Eerste Frie-
sche Paarden- en Runveeverzekering Mij W.A.\' te
Heerenveen. Hij volgt in deze functie drs. G.
Blok, die per 1 januari 1991 met pensioen gaat,
op.

Sinds enige jaren lever ik als free lance
\'veterinair journalist\' regelmatig bijdragen
aan het Tijdschrift voor Diergeneeskunde. De
werkwijze is zo dat ik op verzoek van de
Hoofdredactie van het tijdschrift of van het
Hoofdbestuur van de KNMvD achtergrond-
artikelen schrijf over bijvoorbeeld con-
gressen, symposia en actualiteiten. Zoals het
een journalist betaamt, probeer ik in mijn
bijdragen een zo groot mogelijke objectivi-
teit aan de dag te leggen, een objectiviteit die
de opdrachtgevers ook van mij verwachten.
De consequentie hiervan is dat ik een even-
tuele persoonlijke mening niet wil en kan
uiten. Toch voel ik daartoe soms de be-
hoefte, zeker wanneer ik schrijf over onder-
werpen waarvan ik meen ook een beetje
verstand te hebben. De enige manier
waarop iemand in het Tijdschrift voor Dier-
geneeskunde zijn of haar persoonlijke me-
ning kan ventileren, is via de rubriek \'Inge-
zonden\'. Vandaar.

In het Tijdschrift voor Diergeneeskunde van
15 juni jl. (1990; 115: 12: 595-7) is van mijn
hand een samenvatting verschenen van het
rapport van de Commissie van Advies
Ethiek en Biotechnologie bij Dieren. Het
schrijven van die samenvatting was niet zo
eenvoudig omdat ik mij in mijn dagelijkse
werk intensief bezighoud met ethiek en
verantwoord diergebruik. Dan is de verlei-
ding groot om een kritische bespreking van
het rapport te geven. Daarvan heb ik mij
onthouden omdat ik de samenvatting wilde
schrijven met de pet op van de objectieve
journalist.

Nu er misverstanden over de interpretatie
van het rapport van de adviescommissie
dreigen te ontstaan, voel ik mij geroepen
enkele opmerkingen te plaatsen. Dit wil ik
doen naar aanleiding van uitspraken die
mevr. dr. ir. A.J. van der Zijpp, directeur
van het IVO \'Schoonoord\', heeft gedaan
over de toekomstige richting van het wel-
zijnsonderzoek op het IVO. De IVO-direc-
teur zette tijdens de door het IVO en de
Dierenbescherming op 7 juni j.1. georgani-
seerde bijeenkomst \'Beter welzijn zeugen\'

uiteen, dat het welzijnsonderzoek in haar
instituut zich meer zal gaan toeleggen op de
integratie van gedrag en fysiologie. Daarbij
zal de nadruk komen te liggen op het stress-
onderzoek. Deze fundamentele kennis is
volgens mevr. Van der Zijpp onder meer
nodig om de effecten van de biotechnologie
op dieren te kunnen bestuderen: \'Op welke
wijze het welzijn van transgene dieren en
gekloonde dieren kan worden voorspeld, is
weinig duidelijk. Het IVO zal stapsgewijs
het proces voor transgenese nagaan en in-
ventariseren welke gedrags- en gezondheid-
saspecten in het geding zijn\', aldus de IVO-
directeur.

De Comissie van Advies Ethiek en Biotech-
nologie bij dieren, waarvan mevr. van der
Zijpp secretaris was, heeft transgenese en
kloneren als probleemgebieden aangewe-
zen, die ethische toetsing behoeven. De
toetsing behelst volgens de adviescommissie
onder meer een afweging van waarden,
maar ook een afweging van doelstellingen.
De intrinsieke waarde van dieren is een van
de waarden die in een bewust afwegingspro-
ces dienen te worden ingebracht. De advies-
commissie interpreteert intrinsieke waarde
in termen van gezondheid en welzijn. De
praktische consequentie hiervan is dat han-
delingen met dieren in moreel opzicht niet
geoorloofd zijn wanneer er negatieve gevol-
gen zijn te vrezen voor de gezondheid en het
welzijn van de dieren. De IVO-directeur
lijkt deze consequentie al te letterlijk op te
vatten. Zij — en met haar vele andere
biotechnologen — doet voorkomen alsof
transgenese en kloneren geoorloofd zijn,
mits het maar in orde is met de gezondheid
en het welzijn van de dieren. Deze \'ja, mits\'
visie is mijns inziens in tegenspraak met de
aanbevelingen van de adviescommissie, die
juist een \'nee, tenzij\' beleid voorstaat. Ik
onderschrijf dat gezondheid en welzijn zeer
belangrijke aspecten zijn, maar er spelen in
de afweging ook nog andere waarden en
normen een rol. De adviescommissie noemt
er in dit verband een paar, zoals natuur-
waarden (zelfregulatie, genetische variatie,
integriteit van het individu, ordening in
soorten) en levensbeschouwelijke overwe-
gingen in termen van schepping en evolutie.

Op grond van deze overwegingen wijzen
velen in onze samenleving genetische mani-
pulatie af. Er is dus geenszins morele con-
sensus of genetische manipulatie bij dieren
überhaupt wel aanvaardbaar is. Dit vergt
nog veel (publieke!) discussie.

Zoals gezegd, dient in de ethische discussie
ook een bezinning op doelstellingen plaats te
vinden. Hier staat de vraag centraal of alle
doeleinden die met biotechnologie worden
nagestreefd wel redelijk zijn. De discussie
spitst zich daarbij vooral toe op die vormen
van biotechnologie die tot doel hebben de
produktie te verhogen of te verbeteren.
Produktieverbetering wil hier zeggen het
zodanig aanpasssen van landbouwhuisdie-
ren dat zij produkten voortbrengen die beter
tegemoet komen aan de materiële verlan-
gens van de mens. Met het nastreven van dit
soort gebruiksdoeleinden zal het dier de
status van manipuleerbare produktiema-
chine nooit ontstijgen en klinkt erkenning
van de intrinsieke waarde van het dier als een
holle frase, waarbij gezondheid en welzijn
enkel in dienst staan van een efficiënte
dierlijke produktie.

Het zou van wijsheid getuigen wanneer het
IVO en alle andere onderzoekinstellingen
die zich met biotechnologisch onderzoek
met dieren gaan bezighouden hun onder-
zoek zouden uitstellen totdat de maatschap-
pelijke discussie heeft uitgewezen welke bio-
technologische toepassingen aanvaardbaar
zijn.

Kennis nemende van de inhoud van de
ingezonden brief van drs. L. J. E. Rutgers
wil ik gaarne op een aantal zaken ingaan.
Het Instituut voor Veeteeltkundig Onder-
zoek kent inmiddels een lange traditie, 25
jaar, van welzijnsonderzoek. Het welzijns-
onderzoek is gestart om aanvaardbare vor-
men van huisvesting te ontwikkelen op basis
van wetenschappelijke gegevens. Het wel-
zijnsonderzoek kwam op gang door de
maatschappelijke discussie over de inten-
sieve veehouderij en werd mogelijk gemaakt
door de vraag uit het beleid, dat wil zeggen
Ministerie van Landbouw en Visserij, hoe
de huisvesting van vleeskalveren, (mest)var-
kens en pluimvee zich diervriendelijk zou
kunnen ontwikkelen. Door gedragsonder-
zoek te doen, naast de input van de auto-
matisering met individuele dierherkenning,
zijn een aantal groepshuisvestingssystemen
van de grond gekomen. Het onderzoek heeft
ook nieuwe vragen opgeleverd, omdat etho-
logische gegevens niet hoeven overeen te
stemmen met fysiologische reacties, zoals
stress. Nu er veel meer endocrinologische en

neurobiologische kennis is over gedrag en
stress, willen wij deze wetenschap graag
gebruiken voor landbouwhuisdieren voor
een betere en completere analyse van hun
welzijn (gedrag en gezondheid) met name
voor een verbeterde huisvesting.
Er dient zich tegelijkertijd een nieuwe ont-
wikkeling aan: de recombinant-DNA tech-
nologie. De rDNA-technologie is één van de
technieken, waardoor de fysiologie van ge-
drag nu beter kan worden begrepen. Hor-
monen en neuropeptiden kunnen worden
geïsoleerd, door bacteriën in grote hoeveel-
heden geproduceerd en hun functie kan dan
worden bestudeerd in experimenten. De-
zelfde rDNA-technologie kan worden ge-
bruikt, samen met voortplantingstechnolo-
gie, voor de produktie van transgene dieren.

Naast het gebruik van transgene proefdie-
ren voor het verkrijgen van kennis over hoe
genen werken, zijn er verschillende doelen
mee te bereiken: verbeterde gezondheid,
verhoogde produktie, verbeterde kwaliteit
(vlees/vet-verhouding) en produktie van
biomedische eiwitten en gehumaniseerde
melk. Het is nu al duidelijk dat bijvoorbeeld
verhoogde produktie via transgene dieren
niet kan concurreren met de traditionele
selectiemethoden voor hetzelfde fokdoel.
Het is ook duidelijk dat weefselspecifteke
expressie van de genen een voorwaarde is
voor het functioneren van transgene dieren,
getuige de pathologische problemen die
ontstaan met het groeihormoon gen bij het
varken. Aantrekkelijke terreinen voor
transgenese blijven verbeterde ziekteresi-
stentie en biomidische eiwitten.
In het rapport van de Commissie van Advies
Ethiek en Biotechnologie bij Dieren wordt
een aantal terreinen aangewezen waarop de
maatschappelijke discussie zich toespitst.

Deze terreinen zijn onoverzichtelijkheid van
de biotechnologie, maakbaarheid van
nieuwe levensvormen, het dier als object van
morele zorg, leefbaarheid voor mens en
milieu, sociaal-economische gevolgen en
zorg over de beheersbaarheid. De Commis-
sie heeft geadviseerd tot een \'nee, tenzij\'
standpunt, omdat er veel aspecten tot voor-
zichtigheid manen en omdat de maatschap-
pelijke meningsvorming over ieder aspect
divers lijkt en afhankelijk is van waarden en
doelstellingen. Daarnaast heeft de Commis-
sie gevraagd om het onderzoek te onder-
steunen, opdat meer inzicht kan worden
verkregen in effecten ten gevolge van/voor
transgene dieren en klonen. De Commissie
adviseert ook een Raad in te stellen die de
kennis over biotechnologie en ethiek uit-
draagt naar de maatschappij. De Commis-
sie vraagt dus om een afweging en is bereid
vanwege \'goede redenen\' bepaald onder-
zoek voor transgenen en klonen te laten
plaatsvinden (zie Biovisie 70, nr. 11; inter-
view met prof. Schroten).
De expertise van het Instituut voor Veeteelt-
kundig Onderzoek is vooral van fysiologi-
sche aard en betreft onder andere de terrei-
nen voortplanting, fokkerij en welzijn. Wij
hebben ons voorgenomen onze kennis te
bundelen en na te gaan welke welzijnsaspec-
ten (gedrag en gezondheid) bij transgenese
in het geding zijn. Wij hopen daarmee bij
te dragen aan kennis nodig voor één van de
vier toetsingselementen, namelijk of er
schending van de intrinsieke waarde van
dieren plaatsvindt. Gegevens over de gevol-
gen voor de natuur, gezondheid en welzijn
van mensen en milieu zullen door andere
instellingen moeten worden geleverd.

Voor een onderzoekinstelling als het IVO
ligt het niet voor de hand dit onderzoek
\'welzijn en biotechnologie\' te stoppen en de
brede maatschappelijke discussie af te
wachten. Veeleer willen we onderzoek doen
naar welzijnseffecten van transgenese en de
uitkomsten als documentatie voor ieders
meningsvorming beschikbaar stellen. Voor-
op staan daarbij het parlement, betrokken
bewindslieden en hun ministeries. Met ons
I VO-onderzoek dragen wij bij aan democra-
tische controle op de ontwikkeling van de
biotechnologie en de democratische besluit-
vorming over dierlijke biotechnologie,
waarvoor de Commissie uitdrukkelijk aan-
dacht heeft gevraagd. Deze \'briefwisseling\'
getuigt daar reeds van.

De banden voor het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde 1990 zijn verkrijg-
baar tegen betaling van f22,50 op
postrekening nr. 511606 ten name van
KNMvD te Utrecht. Wih u in de om-
schrijving vermelden \'Banden 1990\'.

\'Het artikel: Veterinaire zorg(en) en Inten-
sieve Veehouderij in het Tijdschrift van 15
december 1989 (Tijdschr Diergeneeskd
1989; 114: 1237-49) geeft mij aanleiding tot
de volgende opmerkingen:

Wat het meest opvalt is het feit, dat de grote
prestaties en de ruimschoots behaalde resul-
taten van de Nederlandse pluimveehouderij
en de georganiseerde ziektebestrijding
slechts met enkele regels worden afgedaan,
terwijl daarna hele bladzijden vol worden
geschreven met alle mogelijke en vermeende
nadelen die mijn goede vriend en buurman
Frankenhuis maar heeft kunnen bedenken.

Jammer, dat daardoor het artikel als geheel
een veel te negatief beeld geeft van de
werkelijkheid. Jammer ook, dat Franken
huis de kans gemist heeft om aan te geven
hoe hij zich de oplossing en de verdere
ontwikkeling voor de toekomst heeft ge-
dacht. (In het blad \'de Pluimveehouderij\'
heeft hij een veel beter onderbouwde visie
op de toekomstige mogelijkheden van de
ziektebestrijding gegeven dan uit dit verhaal
in het TvD naar voren komt!). Zijn afscheid
van de pluimveehouderij had mijns inziens
beter verdiend en wat een kans heeft hij hier
laten liggen!

Op het eerste gezicht (en voor buitenstaan-
ders) lijkt het best een aardig artikel: vlot en
smeuïg geschreven, overgoten met een sma-
kelijk sausje van wat gevarieerde, losse
wetenschappelijke bijzonderheden, maar
als geheel meer uitblinkend in journalistieke
kwaliteiten, dan in een gefundeerde visie op
de toekomstige mogelijkheden. Zowel voor
de pluimveehouderij, als ook voor de die-
renartsen! En daar gaat het toch — ook bij
de redactie neem ik aan — om.

Wat te denken van de kreet over \'een
slopende\' produktie van 290 eieren per kip
per jaar? Waarop is dat \'slopende\' geba-
seerd, of voelt hij dat zo aan?
Waarom spreekt hij van \'de dreigende sta-
pelwolk boven de pluimveehouderij\'? Na-
tuurlijk, er mag best eens worden gewezen
op problemen, die zich voor (kunnen) doen,
maar het doet wat tendentieus aan, wanneer
er blijkbaar helemaal geen oplossing bij kan
worden aangegeven. Want dat is mijns in-
ziens wel het grootste gemis van dit hele
artikel: nergens is Frankenhuis erin ge-
slaagd de vinger exact op de werkelijk zere
plekken te leggen en alleen daardoor al de
weg te wijzen voor verdere aanpak.
Waarom zullen \'ongetwijfeld andere or-
gaansystemen niet opgewassen blijken te
zijn tegen de zogenaamde \'veterinair-zoö-
technische of biotechnologische vooruit-
gang\'. Mogelijk zijn de grenzen van het
incasseringsvermogen van het bio-indus-
trieel produkt en de bijbehorende consu-
ment bereikt\'. Dit soort kreten zijn alleen
goed voor de Dierenbescherming, maar
daar wordt niets en niemand mee geholpen.
Zo zijn er meer opmerkingen over te maken,
maar ik laat het hierbij.
Wanneer zo wordt voortgegaan met de
aangekondigde serie artikelen, dan vrees ik
dat die meer met bezorgdheid dan met
belangstelling tegemoet wordt bezien.

De kritiek van prof Roepke beperkt zich
gelukkig uitsluitend tot de paragrafen over
pluimvee. De grote verdiensten van de
bedrijfspluimveehouderij zouden onvol-
doende zijn belicht. De schrijvers hebben
zich, gezien de strekking van hun betoog,
moeten beperken tot het geven van een
samenvatting. Desondanks wordt toch een
overzicht gegeven van de voordelen en ver-
worvenheden van de intensieve pluimvee-
houderij voor zowel de producent en de
consument, alsook voor de gezondheidstoe-
stand van het landbouwhuisdier.
Wekelijks worden in het vakblad \'de Pluim-
veehouderij\' de positieve aspecten van de
bedrijfstak breed uitgemeten. De in ons
artikel aangevoerde negatieve aspecten zijn
bij insiders algemeen bekend, regelmatig
wordt er aandacht aan besteed in het hier-
voor genoemde vakblad en komen ze op
bijeenkomsten ter sprake. Overigens is in de
afscheidsrede van Roepke van 12 maart
1984 al een in dezelfde richting tenderende
waarschuwing te beluisteren.
Kortom, ons artikel biedt nauwelijks
nieuwe informatie, de verdienste van de
publikatie is mogelijk gelegen in het feit dat

bepaalde inl\'ormatie nu eens duidelijk wordt
samengevat en de lezer van het TvD tot
bezinning wordt gemaand.
Ten aanzien van enkele andere opmerkin-
gen van Roepke het volgende: het slopende
van de zeer hoge eiproduktie in de legsector
slaat op de in ons artikel aangehaalde
schade ten gevolge van bijv. batterijmoeheid
en leververvetting. Hebben we het over een
dreigende stapelwolk van levende ent- en
veldvirussen dan had stapelwolk beter tus-
sen aanhalingstekens kunnen staan. Een
ieder werkzaam in de intensieve pluimvee-
houderij kent echter zowel de grote voorde-
len van, als de risico\'s verbonden aan het
gebruik van levende entvirussen; het is niet
voor niets dat binnen de EEG met grote
voortvarendheid wordt gestreefd naar de
afschaffing ervan.

De kritiek dat geen oplossingen worden
aangedragen, achten wij niet terecht. Met
het oog op de toekomst worden in diverse
hoofdstukken concrete suggesties gedaan,
vooral in de richting van houderij en bezin-
ning.

Het is jammer dat Roepke ons in zijn
commentaar niet laat profiteren van zijn
toekomstvisie. Dit zou bijvoorbeeld een
verdere uitwerking kunnen zijn van zijn
verwachting, dat terugkeer naar het 1 a 2
mans-bedrijf en het gezinsbedrijf in vele
opzichten de meest gezonde situatie is met
de minste problemen (zie \'Zoeken naar
waarheid\', afscheidsrede prof. Roepke,
Utrecht, 12 maart 1984). Ook hier vraagt
Roepke zich af, evenals wij dat bij het
formuleren van een aantal aspecten van de
intensieve pluimveehouderij deden, \'hoever
kan men daarmee gaan zonder de zaak over
de kop te jagen\'. Welnu, sinds de afscheids-
rede van Roepke en het verschijnen van
onze publikatie is de \'zaak inderdaad over
de kop gejaagd\'.

Rhône Mérieux introduceert in Nederiand het
naaldloos vaccineren tegen de ziekte van Au-
jeszky bij mestvarkens. Met behulp van een
speciaal daartoe ontwikkeld entpistool, Pigjet
genaamd, kunnen 50 mestvarkens zonder onder-
breking met 1 flacon met 10 ml opgelost vaccin
(aparte flacon oplosmiddel!) worden gevacci-
neerd. Dit gebeurt snel en er zijn geen naalden
nodig, hetgeen ook de overdracht met de naald
van ziektekiemen van het ene naar het andere
varken uitsluit. De Pigjet wordt op de huid van
het varken gehouden (liefst op een weinig be-
haarde plaats; in de praktijk meestal op de rug,
bil of bek; zie foto) waarna wordt afgedrukt.

Deze nieuwe methode, die in Frankrijk en België
al op grote schaal wordt toegepast, is door
onderzoekers van Rhône Mérieux uitgebreid ge-
test op veiligheid en effectiviteit. De varkens
dienen tweemaal intradermaal te worden gevac-
cineerd, met 2-4 weken tussentijd, vanaf een
leeftijd van 10 weken.

Vaccinatie met de Pigjet veroorzaakt geen entre-
acties of spuitplekken, is pijnloos en veroorzaakt
daardoor minder stress.

NB: Indien Geskalone wordt besteld voor intra-
dermale toediening dient dit duidelijk te worden
vermeld, aangezien in dat geval andere flacons
solvens moeten worden verzonden.

Inlichtingen: Rhône Mérieux, Postbus 10, 1180
AA Amstelveen, tel. 020-5473911.

De naam K-Othrine is al sedert enitele jaren een
begrip in de kleine- en grote huisdierenpraktijk
als ongediertebestrijdingsmiddel. Toch heeft
Hoechst Holland N.V., in nauw overleg met
Roussel Uclaf besloten om deze naam te veran-
deren in Butox en daarmee een betere positione-
ring te bewerkstelligen. De naam K-Othrine zal
in het vervolg alleen worden gebruikt voor die
ongediertebestrijdingsprodukten die worden toe-
gepast door firma\'s met een speciale vergunning.

De naam Butox wordt in het vervolg uitsluitend
gebruikt wanneer het gaat om produkten die de
bestrijding van ongedierte tot doel hebben op
huis- en nutsdieren en hun directe omgeving.

Concreet betekent een en ander dat de produkten
K-Othrine flow 7,5 en K-Othrine Vliegen- en
Ongediertespray worden omgedoopt in Butox
flow 7,5 en Butox Vliegen- en Ongediertespray.
De Butox produkten zullen bovendien exclusief
bij de dierenarts te verkrijgen zijn.

Het onlangs gefuseerde bedrijf SmithKline
Beecham heeft op 2 juli een nieuwe droogzetter
op de markt gebracht: Orbenin Extra Dry Cow®.

Orbenin is reeds een bekende naam in de melk-
veehouderij, nu is er een nieuwe presentaite.

Orbenin Extra Dry Cow is een droogzetter, en is,
als eerste volledig geregistreerde uierinjector in
Nederland, nu verkrijgbaar. Orbenin Extra Dry
Cow heeft door zijn nieuwe samenstelling een
langere werking, geeft uitstekende genezingsre-
sultaten, terwijl het aantal nieuwe infecties laag
is.

Een uitgebreide veldproef, uitgevoerd door de
Gezondheidsdienst voor Dieren van Overijssel en
Flevoland, heeft onder Nederlandse omstandig-
heden aangetoond dat het produkt bijzonder
werkzaam is.

In enkele publikaties werd Orbenin Extra Dry
Cow reeds besproken, een uitgebreid rapport
wordt binnenkort gepubliceerd.

De banden voor hel Tijdschrift voor
Diergeneeskunde 1990 zijn verkrijg-
baar tegen betaling van f 22,50 op
postrekening nr. 511606 ten name van
KNMvD te Utrecht. Wilt u in de om-
schrijving vermelden \'Banden 1990\'.

Topics concerning neuro-anatomy, neurofysiol-
ogy and neuro-endocrinology in relation to acu-
puncture are discussed.

In the title no emphasis is put on veterinary
acupuncture, because the working mechanism of
acupuncture applies in general to animals and
man.

Support can be used from human neurobiology.
On the other hand the (experimental) animal can
stand as a model for human neurological re-
search.

For the above mentioned reasons papers are
presented by researchers in the veterinary as well
as in the human field.

The congress committee expresses its hope that
acupuncturists, be it practioners or students of
both fields, veterinary and human medicine, will
attend the congress.

J. Bischko (Ludwig Boltzmann Institut für Aku-
punktur c/o Allgemeine Poliklinik, Vienna). E.
van den Bosch (Ramsel, Belgium). D. F. B. Bossut
(University of North Carolina, Dental Research
Centre , Chapel Hill, USA). B. X. Chen (Depart-
ment of Anaesthesia, Affiliated First Hospital,
Sun Yet-Sen University of Medical Sciences
Guangzhou (Canton) P.R. China). B. van Cra-
nenburgh (Institute of Applied Neuroscience,
Amsterdam, The Netherlands). D. Draempaehl
(Humboldt-Universität, Berlin, DDR). O. Glar-
don (Cabinet Veterinaire des Jordils, Yverdon,
Switzerland). A. Klide (School of Veterinary
Medicine, Dept. of Clinical Studies, Philadelphia,
USA). O. Kothbauer (Veterinärmedizinischen
Universität Wien). C. Krisch-Zehl (Ambulator
Tierklinik der Univ. München). J. Kuusaari (Tul-
lamori, Finland). E. Lagerweij (School of Vet-
erinary Medicine, State University of Utrecht, the
Netherlands). W. H. Cormick (Middleburgh, Vir-
ginia, USA). P. A. M. Rogers (Lucan, Dublin,
Ireland). A. Schoen (Brook Farm Veterinary
Centre, New York, USA). F. A. C. Wiegant
(Vakgroep Moleculaire Celbiologie, Utrecht, The
Netherlands). P. R. Wiepkema and W. G. P.
Schouten (Vakgroep Veehouderij, Wageningen,
The Netherlands). A. Zohmann (Fieberbrunn,
Austria).

Veterinary acupuncture course
The congress is part of a four weekends acupunc-
ture course organized by the Belgian Veterinary
Acupuncture Society.

If you are interested, contact BVGA, 15 Rue des
Bollandistes, B-1040 Bruxelles, Belgium
2?569.62.45.

Information: Elisabeth A. J. Schuitemaker, Esweg
19, 9417 BH Zuidlaren, The Netherlands. Tel.
05905-5762.

Op 4 oktober 1990 organiseert Roche Nederland
samen met haar Belgische collega\'s het Roche
Benelux Symposium.

— Carophyllen; prof. dr. Huygebaard, Univer-
siteit Gent; dr. H. Hencken, Roche Bazal.

— Additieven in (consumenten) perspectief; dr.
Young, Wycombe General Hospital UK.

Nadere informatie en aanmeldingskaart zullen u
begin augustus worden toegezonden. De lokatie
is Fort St. Gertrudius te Geertruidenberg.

Thema: De evolutie betreffende de welzijnszorg en
de sanitaire reglementeringen in de Europese var-
kenshouderij

Dr. E. van Tilburg; Europese richtlijnen in ver-
band met dierenwelzijnszorg.
Dr. F. Ödberg; Wetenschappelijke verantwoor-
ding van de dierenwelzijnsreglementeringen.
Dr. P. Veroeveren; Sanitaire maatregelen in de
Europese gemeenschap in verband met de var-
kenssector.

Dr. C. De Smet; Studie van vaccinatiebenaderin-
gen voor gebruik bij de eradicatie van het virus
van Aujeszky.

Dr. K. de Waele; Een veldstudie voor onderzoek
naar de eradicatiemogelijkheid van het Aujeszky-
virus voor intensieve vaccinatie.
De inschrijving gebeurt door storting van het
inschrijvingsbedrag vóór 10 oktober 1990 op
rekening nr. 448-0010201-17 t.a.v. IPVS Belgian
Branch Gent met vermelding van \'Studiedag 25/
10/1990\'.

Inlichtingen: Daniël Maenhout, tel. 051-689584 en
Piet Deprez, tel. 091-233765.

Korte post-HBO cursussen Biotechnologie en
Veehouderij bij de CAH te Dronten voor HBO-
ers bij overheid, instituten, organisaties en be-
drijfsleven.

Deze cursussen worden van september a.s. tot
januari 1991 aan de Christelijke Agrarische Ho-
geschool (CAH) te Dronten gegeven. Er is keuze
uit 2 basismodulen (BI: Biochemie, cytologie en
microbiologie; B2; Biotechnologische technie-
ken) en 5 toepassingsmodulen (Tl; Voortplanting
en fokkerij; T2: Gezondheidszorg; T3: Veevoe-
ding, milieu en kwaliteit; T4: Biotechnologische
technieken 11; T5: Bedrijfseconomie, integratie en
filosofie).

Een moduul omvat 3 ä 4 cursusdagen, verspreid
over 3 ä 4 weken. Kosten: ƒ 150,- per dag all-in.

The International Veterinary Acupuncture So-
ciety Certification Course in Veterinary Acu-
puncture will be held at the Holiday Inn on the
Bay in San Diego, California. The course consists
of 4 consecutive seminars on the following dates:

October 17-21, 1990; December 5-9, 1990; Janu-
ary 24-27, 1991; February 28-March 3, 1991.
Enrollment is limited. For more information
contact Michal Partington, D.V.M., P.O. Box,
Beavercreek, Oregon 97004-0283, Phone: (503)-
632-7050, (message). Fax: (503)-632-3417.

The American College of Veterinary Surgeons
(ACVS) 4th European Surgical Forum will be
held at Nice (France) 12, 13 and 14 April 1991.

Interactive case presentation and a social evening
will be included where registrants may meet
speakers and discuss cases.

For registration information, please contact: Dr.
Mike Shires, Department of Rural Practice, Col-
lege of Veterinary Medicine, University of Ten-
nessee, P.O. Box 1071, Knoxville, TN 37901-1071,
USA.

Op 22 oktober 1989 overleed onze dierbare
vriendin en zeer gewaardeerde collega
Annemiek Vrij.

Annemiek werd op 8 februari 1951 geboren
en bracht haar kinderjaren door te Hol-
landse Rading. Zij groeide op in een harmo-
nieus gezin, waarin respect voor het leven en
liefde voor de natuur een erg belangrijke rol
speelden.

Ook huisdieren namen hier een centrale
plaats in. Ze was pas enkele jaren oud toen
zij de beslissing nam, \'dierendokter\' te wor-
den.

Na de lagere school bezocht zij het Gemeen-
telijk Gymnasium te Hilversum. In 1969
begon zij de studie diergeneeskunde te
Utrecht. Zij werd lid van de UVSV, waarin
zij zich ondermeer verdienstelijk maakte in
het jaarbestuur en in de toneelcommissie.

In mei 1977 besloot Annemiek haar studie
door het dierenartsexamen met \'genoegen\'
af te leggen.

Gedurende korte periodes proefde zij nadien
in verschillende praktijken aan het leven wat
haar te wachten stond als prakticus voor
kleine huisdieren. Als zodanig werd ze in
1978 medewerkster in de dierenartsenprak-
tijk \'Soestdijkerstraatweg\' te Hilversum.
Hier heeft zij zich tot een uitmuntend prak-
ticus ontwikkeld en dwong veel respect af
door haar inzet, vakkennis, naast haar sym-
pathieke omgang met dieren en medemen-
sen.

Vanuit deze praktijk onderhield zij op voor-
treffelijke wijze collegiale contacten, zeker
niet in de laatste plaats door haar speciali-
satie in de oogheelkunde. Helaas is dit spe-
cialisme daar niet tot volle wasdom geko-
men, maar wat zonder twijfel in haar latere
werkkring wel gerealiseerd zou worden.

In 1981 trouwde Annemiek met Guus
Lamers. Ze gingen wonen in Bussum, niet
ver van haar geboorteplaats, in de streek
waarvan ze hield, waar ze haar wortels had,
zoals zij dat zelf uitdrukte.
Uit hun huwelijk werden twee dochters ge-
boren Mans en Gusta.

Annemiek wilde voor alles een goede moe-
der voor haar dochtertjes zijn en ten volle
van haar kinderen genieten. Dit nam niet
weg, dat ze haar werk als prakticus abso-
luut niet kon missen. Ook dit was een reden
om van werkkring te veranderen. In de
praktijk van Frits Verzijlenberg vond zij de
plaats om zowel haar gezinsleven als haar
praklijkleven te kunnen combineren.
Met bijzonder veel plezier heeft zij gedu-
rende enkele jaren, een groot gedeelte van
de gezelschapsdierenpraktijk uitgeoefend.
Annemiek was daar een pijler waarop de
praktijk kon bouwen en kon opbouwen. Met
haar energieke manier van werken en van
leven, was zij voor ons niet alleen de ideale
collega in de praktijk, maar ook privé, zoals
zijzelf dat noemde, een \'maatje\'.

In juni 1988 ontdekte Annemiek haar
ziekte. Vanaf dat moment wist zij zeker dat
ze niet lang meer zou leven. Het enige wat
ze nog verlangde was: enkele jaren van haar
gezin te mogen genieten.

Dit echter heeft niet zo mogen zijn, maar de
tijd en de beperkte mogelijkheden, die haar
ten dienste stonden heeft ze ten volle benut.

Ook in deze laatste levensfase werd ze ge-
steund door haar \'wortels\', haar liefde voor
de medemens, voor haar werk en niet in het
mmst door haar originele prachtige humor.
Daardoor is het haar gelukt om tijdens haar
ziekte op een ongelofelijke wijze tot steun te
zijn voor diegenen, die haar wilden steunen.
Het is voor ons en zovele anderen een groot

Okke werd geboren in 1905 in het Friese
Bergum. Na zijn HBS-opleiding te Leeuwar-
den ging hij diergeneeskunde studeren in
Utrecht, welke studie hij eind 1929 vol-
tooide.

In die tijd kondigde zich reeds de economi-
sche recessie aan en was het voor de jonge
dierenartsen moeilijk om aan werk te ko-
men. Hij was dan ook zeer gelukkig met
zijn aanstelling als bacterioloog aan de Keu-
ringsdienst van Waren te Groningen. Hier
werkte hij nauw samen met chemici van di-
verse disciplines, een samenwerking die ze-
ker in belangrijke mate heeft bijgedragen
aan zijn wetenschappelijke vorming. Dat

voorrecht Annemiek te hebben mogen ken-
nen. Haar leven was beperkt in tijd, maar de
intensiteit waarmee zij leefde was groot. De
herinnering aan Annemiek als mens en col-
lega zal blijven als troost en voorbeeld.
Moge Guus, de kinderen en familie de
kracht vinden om in dit smartelijk verlies te
berusten.

kon echter niet verhinderen dat hij met zijn
biologische en meer beschouwelijke benade-
ring nogal eens in conßict kwam met de
doorgaans meer mathematische aanpak van
de chemicus.

In 1931 trouwde Okke met zijn jeugdvrien-
din Mintje Tulner. Het was een zeer geluk-
kig huwelijk waaruit één dochter en drie
zoons werden geboren.

Toen de mobilisatie in 1939 werd afgekon-
digd werd hij als paardenarts voor de mili-
taire dienst opgeroepen. Gedurende de oor-
log was hij aan de Grebbelinie gelegerd. Bij
de terugtocht van het Nederlandse leger
ging zijn in bewerking zijnde dissertatie met
de daarbij behorende gegevens verloren. Na
zijn terugkeer in Groningen slaagde hij er
alsnog in zijn proefschrift te voltooien. De
titel hiervan is: \' Over het opsporen van
\'Eendeëi\' in eet- en drinkwaren, een serolo-
gisch onderzoek\'.

De promotie vond plaats op 6 februari 1941
met als promotor prof. Van Oyen. Er gold in
die tijd in verband met mogelijke Salmonel-
labesmetting bij de mens een algemeen ver-
bod tot gebruik van eendeëi of -produkten in
eet- of drinkwaren. Het gelukte Okke om
met behulp van de precipitatiereactie een
zeer verftjnde laboratoriummethode te ont-
wikkelen ter differentiëring van kippe- en
eendeëiwit.

In 1945 volgde de benoeming tot dierenarts-
bacterioloog aan de toenmalige Rijksserum-
inrichting te Rotterdam. In die functie heeft
hij zich vooral toegelegd op de produktie en
kwaliteitscontrole van het Brucella abortus-
vaccin S19. Hij slaagde er in het vriesdroog-
proces zodanig te perfectioneren dat het

In 1946 maakte hij met een groep Neder-
landse deskundigen - onder wie de latere
hoogleraren Van der Schaaf en Jansen - een
studiereis naar de USA ter bestudering van
de georganiseerde dierziektebestrijding al-
daar. Deze reis heeft zeker bijgedragen tot
verbreding en verdieping van de kennis op
dit gebied in het na-oorlogse Nederland.

In 1952 maakte Okke de overstap naar de
farmaceutische industrie door zijn benoe-
ming bij de N. V. Philips-Roxane, de latere
N. V. Philips-Duphar, tot hoofd van de Afde-
ling Ontwikkeling en Controle Veterinaire
Vaccins met bijbehorende proefdiervoorzie-
ningen. Okke Bosgra is van grote betekenis
geweest voor het vaccinonderzoek bij Phi-
lips-Duphar en heeft daarop zonder twijfel
sterk zijn stempel gedrukt. Onder zijn lei-
ding is in de loop der jaren een groot aantal
nieuwe vaccins ontwikkeld, waaronder een
uitgebreid pakket honde- en kippevaccins.
Van zijn grote kennis en ervaring en scherp
inzicht in microbiologische problemen heb-
ben velen kunnen profiteren. Dit geldt ook
in grote mate voor mijzelf. In 1959 ben ik
toegetreden tot de researchgroep van Okke.
Daar heb ik onder andere gewerkt aan de
ontwikkeling van een geïnactiveerd B. abor-
ins-vaccin, waarvan de onderzoeksresulta-
ten verwerkt zijn in een dissertatie, die de
basis vormde voor een promotie in 1966.
Met Okke Bosgra is een collega heengegaan
die in groot aanzien stond, niet alleen van-
wege zijn wetenschappelijk niveau, doch ook
vanwege zijn markante persoonlijkheid. Hij
werd alom gewaardeerd om zijn recht op het
doel gerichte aanpak en zijn helder en eer-
lijk oordeel.

Hij behoorde tot de eerste generatie dieren-
artsen die een functie bij de industrie aan-
vaardde, hetgeen in die dagen in de veteri-
naire wereld niet altijd het juiste begrip
vond. Mede dank zij hem is daarin veel ver-
anderd in de loop der jaren.
Ook internationaal genoot Okke grote be-
kendheid als specialist op vaccingebied.
Vaak is hij als gastspreker opgetreden en
heeft hij daadwerkelijk meegewerkt aan
know how-overdracht naar buitenlandse be-
drijven. Zo is hij gedurende langere perioden
in onder andere Japan en Nigeria geweest.

Vooral vanwege zijn wetenschappelijke ver-
diensten en persoonlijke resultaten werd hij
benoemd tot Officier in de Orde van Oranje
Nassau.

Na het bereiken van zijn pensioengerech-
tigde leeftijd in 1966 is hij nog enkele jaren
als adviseur aan Duphar verbonden geweest.

Ook verdriet is Okke niet bespaard geble-
ven. In 1959 overleed zijn vrouw. In 1961
ontmoette hij Elly ter Moolen waarmee hij
huwde en tot zijn dood een zeer hechte ver-
bintenis had.

Na zijn pensionering zijn Okke en mevrouw
Bosgra verhuisd naar Driebergen waar hij
zich heeft teruggetrokken uit de wetenschap
en zich volledig heeft gewijd aan zijn familie
en zijn hobby tuinieren. De laatste jaren
ging zijn gezondheidstoestand achteruit en
werd hij door zijn vrouw liefderijk verzorgd.

Hij overleed na een ziekbed van slechts en-
kele weken. In het crematorium Overvecht
te Utrecht hebben zijn vrouw, kinderen,
kleinkinderen, vrienden en kennissen af-
scheid genomen van Okke.
Zijn familie heeft in hem een voorbeeldige
echtgenoot, vader en opa verloren, veteri-
nair Nederland een wetenschappelijk voor-
aanstaand en gerespecteerd collega.

Uit het land bereiken ons regelmatig vragen
over diergeneeskundige zaken. Daarom wil-
len we voor een drietal belangrijke aspecten
de stand van zaken aangeven:

De algemene bevoegdheid staat bij het
Hoofdbestuur voor nu en de komende ja-
ren niet ter discussie. Het past ook niet in
de huidige en toekomstige uitoefening van
de diergeneeskunde daar van af te wijken,
omdat de vraag naar algemene diergenees-
kundige hulp centraal blijft staan. Vanzelf-
sprekend is het gewenst daarnaast te ko-
men tot specifieke deskundigheden en
specialismen, waardoor de mogelijkheden
tot het bieden van adequate, diergenees-
kundige hulp versterkt worden. Wij heb-
ben vernomen dat voor de Studiecommis-
sie Aanpassing Curriculum ingesteld door
de Faculteit der Diergeneeskunde, de alge-
mene bevoegdheid uitgangspunt is.

Het aantal studenten dat per jaar tot de
studie Diergeneeskunde aan de Rijksuni-
versiteit te Utrecht wordt toegelaten is op
dit moment 175 per jaar. De numerus fixus
wordt bepaald door de capaciteit van de
opleiding en de maatschappelijke behoefte.
Het ziet er naar uil dat de maatschappe-
lijke behoefte in de toekomst het belang-
rijkste criterium zal worden. Het Hoofdbe-
stuur zal de ontwikkeling in deze behoefte
zo nauwkeurig mogelijk trachten de bepa-
len en jaarlijks evalueren of een verande-
ring van de numerus fixus noodzakelijk is,
daarbij wetend dat het effect pas na 6 jaar
merkbaar wordt.

In Nederland speelt de praktizerend die-
renarts bij de distributie van diergenees-
middelen een centrale rol. De dierenarts
speelt deze centrale rol, omdat hij bij uit-
stek deskundig is op het gebied van de toe-
passing van diergeneesmiddelen. Door zijn
opleiding overziet hij de consequenties van
die toepassing voor zowel het behandelde
dier, als voor de volksgezondheid.
Vanwege het unieke karakter van de dier-
geneeskunde en de specifieke relatie, die de
praktizerende dierenarts doorgaans met
zijn cliënten heeft, is hij ook de bij uitstek
geschikte persoon om de voorlichting over
het gebruik van diergeneesmiddelen te ver-
zorgen. Dit verklaart het bij Diergenees-
middelenwet geregelde recht tot het voeren
van een eigen apotheek. Hoewel de veteri-
naire opleiding in Utrecht tot de beste in
de wereld wordt gerekend, dient de be-
roepsgroep er op toe te zien, dat de Neder-
landse dierenarts, nu en in de toekomst,
op het gebied van de toepassing en distri-
butie van diergeneesmiddelen, qua kennis,
optimaal is toegerust.
Vandaar dat de \'Beleidsgroep Veterinaire
Apotheek\' in overleg met de Groep Prak-
tici Grote Huisdieren en de Groep Genees-
kunde Gezelschapsdieren zeer realistisch
aandachtsgebieden heeft aangegeven waar
de kennis aangevuld zou moeten worden.
Het PAO-D speelt in deze een grote rol en
het is zaak dat zoveel mogelijk praktici dit
volgen. Ook de aanpassing van het curri-
culum is gericht op een adequate oplei-
ding.

Daarnaast wordt zeer veel aandacht door
de KNMvD en het Faculteitsbestuur be-
steed aan de toekomstige farmacie-
opleiding op de Faculteit.
In internationaal verband (FVE) zijn wij
nauw betrokken bij de regeling van de
diergeneesmiddelen verstrekking. In het
vanaf mei 1990 gestarte overleg staat het
houden van een apotheek door praktize-
rende dierenartsen bij de gesprekspartners
uit Frankrijk, Engeland, Duitsland, Ne-
derland en België centraal.
Er wordt gewerkt aan een voorstel voor de
distributie van diergeneesmiddelen in de
EEG. De Nederlandse situatie wordt daar-
bij met aandacht bestudeerd. De Neder-
landse prakticus dient intussen, vooral ook
op het gebied van de toepassing van en de
omgang met geneesmiddelen de principes
van \'Good Veterinary Practice\' toe te pas-
sen. Dieren hoeven dan straks niet naar de
apotheek.

Voor de Ereraad zijn in oktober en in de-
cember 1989 twee klachten tegen dieren-
artsen in behandeling geweest, die — gelet
op de casuïstiek — een nadere beschou-
wing voor de Nederlandse dierenartsen
waard zijn.

— In het eerste geval was een paard met
een beiderzijdse praecarpale bursitis, ont-
staan door een val op de voorknieën, bei-
derzijds behandeld met 1 cc kopersulfaat
1%, nadat eerst 5 cc vocht per zijde was
afgetapt.

— In het tweede geval was een kater met
een vlooienbesmetting behandeld met Aes-
cab in een waterige oplossing, waarna een
andere dierenarts een lindaanvergiftiging
vaststelde. Aescab bevat 70 gram lindaan
per liter, terwijl het gebruik bij katten vol-
gens de bijsluiter gecontra-indiceerd is.
De Ereraad was hier van oordeel dat der-
halve in dit geval een middel als Aescab
niet toegepast had mogen worden.

Op 12 mei 1990 werd te Biel, Zwitserland,
een federatie van dertien Europese nati-
onale verenigingen van gezelschapsdieren-
praktici opgericht. Ook de Groep Genees-
kunde Gezelschapsdieren maakt deel uit
van deze Federatie, die meer dan 16.000
Europese praktici vertegenwoordigt.
De doelstelling van de FECAVA is de acti-
viteiten van de nationale verenigingen te
harmoniseren en, waar mogelijk, te bunde-
len. Als eerste activiteit wordt twee maal
per jaar een \'reprint journal\', het European
Journal of Companion Animal Practice, uit-
gegeven.

In dit tijdschrift zal men eerder in nati-
onale tijdschriften verschenen artikelen in
het Engels vertaald aantreffen. De deelne-
mende verenigingen hebben zich verbon-
den het tijdschrift aan al hun leden toe te
sturen. Het eerste exemplaar kunt u in dit
najaar verwachten. Voorts heeft de
FECAVA subcommissies, die zich bezig-
houden met de afstemming van de grote
Europese congressen en met de identifica-
tie van huisdieren.
Als bestuursleden werden gekozen:
Dr. Didier Carlotti (F), voorzitter;
Dr. Ben Albalas (GR), vice-voorzitter;
Dr. Keith Davies (UK), secretaris;
Prof. dr. Jan Gajentaan (NL), penning-
meester.

Deze dag wordt door de Groep Genees-
kunde van het Rund georganiseerd in sa-
menwerking met de Werkgroep BST van
de Commissie Biotechnologie van de
FIDIN.

Plaats: Congrescentrum \'De Reehorst\', te
Ede, 27 september 1990.
Sprekers op deze dag zijn:
Dr. J. K. Oldenbroek, IVO Zeist;
Prof. dr. M. Debackere, Gent;
Prof. dr. H. C. M. Kirchgessner, Mün-
chen;

Ir. D. W. de Hoog, LEI Den Haag;
Prof. dr. C. Bürvenich, Gent;
Dr. F. Adriaens, Monsonto, Engeland.
De studiedag zal worden afgesloten met
een paneldiscussie die geleid zal worden
door prof. dr. S. G. van den Bergh.
In het panel hebben zitting vertegenwoor-
digers van het Landbouwschap, de zuivel-
industrie, de Faculteit Diergeneeskunde,
de veevoederindustrie en de geneesmidde-
lenindustrie.

Leden en niet-leden van de Groep Genees-
kunde van het Rund zijn welkom. De le-
den ontvingen reeds een uitnodiging en
inschrijvingsformulier. Niet-leden kunnen
zich aanmelden bij de KNMvD ter attentie
van Geesje Rotgers.
Leden betalen ƒ25,-. Niet-leden betalen
ƒ 30,-, te voldoen bij aankomst in \'De
Reehorst\'.

Praktische elektro cardiografie (470,—)
24 september en 1 oktober 1990 (90/38)
8 en 20 oktober 1990 (90/68)
Cursus 90/38 is volgeboekt.

Acute buik (195,—)
(kleine huisdieren)
29 september 1990 (90/57)
10 november 1990
Cursus 90/57 is volgeboekt.

Embryo transplantatie rund (f 3.500,—)
22-26 oktober 1990 (90/65)
29 oktober - 2 november 1990 (90/66)
De cursus 90/65 is volgeboekt.

Nadere informatie over de cursussen PAO-D
kunt u vinden in ons cursusprogramma Najaar
1990.

Inlichtingen: secretariaat PAO-Diergeneeskunde,
Postbus 140.31, 3508 SB te Utrecht.
Telefoon: 030-517374.

In verband met de vakantieperiode
zijn de afleveringen van het Tijd-
schrift voor Diergeneeslcunde van
1 en 15 augustus 1990 gecombineerd
in één uitgave, die omstreeks half
augustus uit zal komen.

Voor het lidmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Kraus, J. S.; 1990; 3527 KW Utrecht, Overste den Oudenlaan 45.
Lam, Th. J. G. M.; 1990; 3583 HG Utrecht, Mauritsstraat 19.
Nes, A. van; 1990; 3994 BP Houten, Rademakersgilde 77.
Twillert, J. A. van; 1990; 3524 AT Utrecht, Texel 157.

Vandenbergh, Mevr. A. G. G. D.; 1990; 3572 ZS Utrecht, Buys Ballotstraat 30.
Weijde, Mevr. K. van der; 1990; 3582 ZC Utrecht, 1. B. Bakkerlaan 167.

Barbier, Mevr. G. R: Gent-1986; 2718 AK
Zoetermeer, 3e Stationsstraat 322; tel. 079-
610887 (privé), 010-4526695 (prakt.); p.,
ass. bij G. Meursing.

Bhcics, G. H. M.: 1986; 3602 PJ Maarssen,
Hondiusstraat 80; tel. 02940-79691 (bur.);
vet. adv. bij Duphar.

Dijti, J. H. C. van: 1989; 1231 CP Loos-
drecht, Nootweg 27; tel. 02158-1835 (privé),
4493 (prakt.); p., ass. bij W. J. H. Thijs.
Halsema, W. B.: 1987; naar Nederland.
Halsema, W. B.: 1987; 8471 WL Wolvega,
Erica 12; tel. 05610-1 1323 (privé), 88555
(prakt.); p., ass. bij A. R Clotscher, S. R.
van der Laan en W. F. Ouwerkerk.
\'Hartog, M. N. J. den: 1963; 4901 EG
Oosterhout (NB), Torenstraat 21; tel.
01620-58715 (privé), 27422 (prakt.); p., kl.
huisd.

Holtliamp, B. M.: 1989; 7623 CG Borne,
Zevenblad 46; tel. 074-668696 (privé),
665215/661269 (prakt.); p., ass. bij A. B.
Diepeveen, D. Ebbens en R. A. Kooren.
\'Jansen, Mevr. M. O.: 1987; 3524 BZ
Utrecht, Hondsrug 803; tel. 030-881403
(privé), 534324 (bur.); wet. medew. R.U.
(F.D., vkgr. Funktionele Morfologie).
Knaake, F. A. Chr.: 1989; 2551 BE \'s-
Gravenhage, Landréstraat 729; tel. 070-
3683733 (privé), .3476018/3476113 (bur.);
d. bij St. Haags Dierencentrum.
Koster. R.: 1983; 2252 XD Voorschoten,
Narcisstraat 47; tel. 01717-7287 (privé),
3836 (prakt.); p., geass. met mevr. G.
Koster-Stoker, J. H. A. M. Vestjens en
mevr. M. Vestjens-Raadsveld.
Kunst. J. G.: 1974; 7468 EJ Enter, Regge-
straat 55; tel. 05478-1957 (privé), 1989/
05480-21222 (prakt.); p.
Laveaux, J. W.: 1958; 5995 AD Kessel (L.),
Veersepad 13; tel, 04762-2006; r.d.
Leloup. M. R. P.: 1986; 8131 XA Wijhe,

IJssellanden 17; tel. 05702-3622 (privé),
1263 (prakt.); p., geass. met T. E. Hoekstra,
J. W. Kloosterboer, J. M. Mulder en E. J.
Wijers.

Lieven. J. Th. C.: 1986; 9728 TB Groningen,
Golda Meirstraat 13; tel. 050-252281
(privé), 05907-5305 (prakt.); p., ass. bij T.
van Til.

\'Loeffler, S. H.: 1985; naar Nederland.
"Loeffler, S. H.: 1985; 7413 RX Deventer,
Middelweg 24; tel. 05700-25090; wnd. d.
Nouhuys, J. P. van: 1961; Kralendijk, Bo-
naire (Ned. Antillen), p/a L.V.V., P.O. Box
43; tel. 09-599-7-8836 (bur.); gouverne-
ments dierenarts.

*Ouwerkerk-Bos, Mevr. A.: 1975; 8474 EA
Oldeholtpade, Stellingenweg 18; tel. 05610-
88581 (privé), 05220-52815 (bur.); lokatie
hfd. R.VV, Meppcl/Hoogeveen.
Pasch. ./. P. A. van der: 1985; 5151 PE
Drunen, Obrechtstraat 68; tel. 04163-
78437; p., kl. hui.sd.

Pluijm, Mevr. A. E. M. van der: 1986; 3615
CD Westbroek, Schutmeesterweg 22; tel.
03469-1843 (privé), 035-855142 (bur.); lo-
katie hfd. R.VV. Hilversum.
Rojer,,/. M.: 1987; 3561 LD Utrecht, Faust-
dreef 159; tel. 030-625589 (privé), 070-
3407173 (bur.); beieidsmedew. Vet. Aange-
legenheden bij de directie voor Voedings-
en Vet. .\'Aangelegenheden en produktveilig-
heid (V.VP.) v. Min. van W.V.C.
Sehaap, C. P: 1988; 5751 LB Deurne,
Molenstraat 47; tel. 04930-20672 (privé),
12230 (prakt.); p., ass. bij G. J. de Groot
en A. van der Steen.

Sehaap. Mevr. ï../.: 1990; 2905 TW Capelle
a/d IJssel, Schermerhoek 504; tel. 010-
4508035; p.. ass. bij P. v. d. Eijk, W. van Erk,
P. J. H. M. Meeus en R. de Rooij.
Schutte, L. D.: 1988; 8251 DK Dronten, Het
Toplicht 51; tel. 03210-15280 (privé), 12392
(bur.); E.T.-specialist.

Sinninghe Damsié. Mevr. J.: 1987; 1334 AR
Almcre, Noordeinde 177; tel. 03240-23962;
p., ass. bij J. D. Vrieze.
Smal/egange, D. W.; 1952; 1217 LJ Hilver-
sum, Burg. van Hellenberg Hubarlaan 15;
tel. 035-214131; r.d.
Smil. J. E.: 1953; naar het buitenland.
Smii, J. E.: A-5761 Maria Alm (Oostenrijk),
Hinterthal 90; d.

Stam. G. J.: 1985; 7462 RP Rijssen, R.
Bosmastraat 201; tel. 05480-21333 (privé),
21222 (prakt.); p., ass. bij J. G. Kunst.
Terpstra. Dr. C.: 1958; U-1969; 8242 CC
Lelystad, Boeier 02-94; tel. 03200-22068
(privé), 76611 tst. 603 (bur.); wet. medew.
C.D.I., afd. Virologie; O.O.N.
Thoonen. Mevr. A. M. W. C.: 1988; 5258 SK
Berlicum, Hasseltsedijk 31; tel. 04103-3442
(privé), 4242 (prakt.); p., ass. bij G. L.
Bronsvoort, J. A. Roelofs, Dr. L. R. M.
Verberne en J. M. Wijsmuller.
Vernooij. J. C. A.: 1981; 3961 EP Wijk bij
Duurstede, Tunneloven 27; tel. 03435-
74857 (privé), 030-212800 (bur.); vet. adv.
bij Myeofarm Ned. B.V.
yugs. M. A. M.: 1989; 7336 AC Apeldoorn,
Eendrachtstraat 102; tel. 055-420390
(privé), 419915 (prakt.); p., ass. bij J. M.
Lourens, G. Porte en J. S. Verseput.
Walder. J. C.: 1989; 3572 WD Utrecht,
Blieckstraat 213; tel. 030-735516; wnd. d.
^Vesse/s. R. J. A. M.: 1987; 3524 VJ Utrecht,
Vogezen 9; tel. 030-888668 (privé), 055-
661266 (bur.); uitvoerend secr. S.G.W.G.
en beleidsmedew. S.R.G.N.
"Wiersma. H. D.: 1984; 8219 PJ Lelystad,
Elandweg 81; tel. 03212-2510; p,
Zinnicq Bergmann. Mevr. H. M. S.: 1986;
5175 XH Loon op Zand, Ecliptica 83; tel.
04166-3860 (privé), 040-540958 (prakt.); p..
ass. bij K. E. Hovius.

— Staatscommissie bepleit \'nee, tenzij\' beleid
voor biotechnologie bij dieren. Door drs. L.
J. E. Rutgers.

— De bokkigheid van de geit. Door drs. A. H.
M. Cornelissen en dr. M. C. Pieterse.

— Historische achtergronden van de pluimvee-
houderij. Door prof. dr. M. T. Frankenhuis
en dr. Adr. C. Voeten.

— Eerste hulp bij ongevalsverwondingen aan het
paardebeen. Door dr. H. W. Merkens.

— De rubriek \'Veterinaire bedrijfsadviezen\'.
Het aantal abonnementen is in het afgelopen
kwartaal toegenomen van 19.000 tot 19.500.
Bijna 20.000! Neem nog meer abonnementen op
Veehouder en Dierenarts. Even een telefoontje
naar Geesje Rotgers: 030-510111 (Bureau van de
KNMvD).

liefst met ervaring en achterwacht. Na nader af te spreken inwerkperiode ligt het
in de bedoeling tot associatie te komen.

Brieven onder nummer 70/90 aan de redactie van het Tijdschrift voor Diergenees-
kunde, Postbus 14031, 3508 SB Utrecht.

16—20 6th International Symposium on Lame-
ness in Ruminants, Liverpool (inl. dr. A. D.
Weaver, tel. 314-882-6877, Missouri, USA)
(pag. 295).

19—21 IVth Congress ofthe Internat. Soc. for
Animal Clin. Biochemistry, Davis (Calif.,
USA).

23—27 4. Weltkongreß über angewandte Gene-
tik in der Tierzucht, Edinburgh (UK)

29—4 aug. Xll. Congreso Panamericano de
Ciencias Veterinarias, La Habana (Cuba).

31 19. Kongreß der DVG \'Die Trächtigkeit und
ihre Störungen\'. Bad Nauheim (inl. 0711-
45012427).

31—4 aug. Expovet \'90. 12th Pan American
Congress of Veterinary Sciences, Havana,
Cuba.