Dr. W. SYBESMA, Voorzitter,
Dr. J. M. DE KRUÜF, Penningmeester,
Mw. Dr. I. VAN DER GAAG, Prof. Dr. W. MISDORP,
Prof Dr. G. H. WENTINK, Drs. N. J. G. J. VAN DER WIELEN,
Dr. Tj. JORNA, Leden.

T.v.D. 1 april 1991.
T.v.D. 15juni 1991.
T.v.D. 15 september 1991.
T.v.D. 1 november 1991.

Inlegger Stichting Gezondheidsdienst voor Dieren
in Zuid-Nederland advertentie dierenarts
Inlegger Voorjaarsdagen 1991
Inlegger Hoofdredactie en CDI/Virologie
Inlegger PAOD \'Zeister Dagen\'
Inlegger BTW

De informatie is in onderwerpen opgesplitst. Naslag van de index geschiedt
hoofdzakelijk langs twee hoofdgangen:

2. de onderwerpen, gebaseerd op trefwoorden afgeleid uit de titels van de
publikaties, zoveel mogelijk per hoofdonderwerp gegroepeerd.

S: verwijzing naar supplement (Proceedings\'Voorjaarsdagen 1991\');
vq: overgenomen uit The Veterinary Quarterly.

Baarda, D. B., 85S
Baars, J.C., 1053, 1162
Back, R., 587, 1157
Baerveldt, M. C., 221
Bakker, M. H., 84S

Carrière-Bothof, M. E., 826
Claessens, J. R C., 988
Cloche, D., 1258
Cornelissen, J. M. M., 84S
Cremers, H. J. W. M., 3
Cromwijk, W. A. J., 248
Cutsem, J. van, 38S

Dieleman, S. J., 1013vq
Dijkstra, M., 1067
Dinkla, E.T.B., 454, 1144
Dolfijn, E. K., 379
Doorn, A. J. van, 988
Dorrestein, G. M., 424, 696, 965
Dwars, R. M., 633vq

Edel, W., 811
Egberink, H. F., 191
Ekker, W. van, 438
Ellen, G., 1130vq
Emmerzaal, A., 586
Endenburg, N., 85S
Enzerink, E., 439
Exel, G. A., 33

Hellebrekers, L. J., 130
Hendrickx, Th. G. J. H., 99
Hendrikx, W. M. L, 744
Herten, W. E. H. van, 99
Hilgers, L. A. Th, 508
Holzhauer, C., 81, 590, 915
Hondelink, J. W., 826
Hoorn, C. van, 648
Houwers, D. J., 191,650, 923
Hovius, M. Ph. J., 102, 826
How, K. L., 849
Huis in \'t Veld, J. H. J., 232
Huisman, J., 391
Hunneman, W., 59

Jager, L. R, 1077
Janknegt, R., 1138
Jestin, A., 1188vq
Jong, M. F. de, 1221
Juntti, N., 240vq

Kruif, A. de, 149, 188, 425, 773,915
Kruif, J. M. de, 969, 1025
Kuip, E. J. van der, 1143
Kuipers, J., 207, 763
Kuypers, M., 826
Kuyvenhoven, J. V, 454

Oosterhout, I. C. A. M. van, 37S, 49S
Oosterlee, C. C., 747, 797, 854
Oosterom, R. A. A. van, 650
Os, J. L. van, 582

Osterhaus, A. D. M. E., 240vq, 1197
Opsomer, G., 773
Otto, L. M., 207,711, 1154
Overduin, L. M., 51S
Overdulve, J. R, 423

Pagter, W. G. de, 1045
Panggabean, S. O., 3
Parker, R. B., 1259
Parridaans, L., 59
Peeters, H., 887
Peeters, M. E., 137, 169
Pekelder, J. J., 849
Peterse, D. J., 742, 1247
Plasschaert, A. J. M., 777
Ploeger, H. W., 590
Poel, A. F B. van der, 400
Poel, W. H. M. van der, 106
Pol, J. M. A., 675
Pol, R. van der, 229
Poll, P H. A., 1249
Putten, G. van, 366
Putten, S. W. M. van der, 670

Rand, J., 104S
Rasenberg, M. C. A., 48
Reinders, J., 1156
Rigter, I. A. T., 9
Rimmelzwaan, G. F, 240vq
Robijns, K. G., 811
Rodenburg, R, 937
Roepke, W. J, 1142
Rogers, Q. R., 64S, 67S
Roosje, P J., 172, 654, 1075
Rooy, J. de, 841
Rosegaar, J. J. G., 1042
Rothuizen,;., 1195, 80S
Ruiter, A., 972

Wagter, L. H. A., 349 Witjens, P. C., 98
Weijden, G. C, van der, 792, 1198 Wolfswinkel, J. J., 99

Prof dr. ir. A. C. Beynen ontvangt \'The 1991 Bio-Serv Award in Experimental Animal Nutrition\',
253

Referaten, 579
Alfachloralose-intoxicatie, wilde vogels, 887
Algemene chirurgie, gezelschapsdieren, 111
Alkalische fosfatase, paard, 670
Allergodermatosen, kaL 172
Alternatieven dierproeven, 368
Alpaca, tuberculose, 454, 1143
Aluminium intoxication, dog, 1130vq
Amerikaanse vleesindustrie, 1252
Ammoniakproblematiek, landbouwhuisdieren, 800
Ammoniumtetraformiaat-intoxicatie, 82

Anabolica-residuen, vlees, 153
Anafylactische shock, vaccinatie, 1031
Anatomie, hondegebit, 1107
Anesthesie, hond, 130, 201, 1063

ANTIBIOTICA
Antibiotica-gebruik dierenartsen, 765, 1133
Antibiotica-gevoeligheid, Pasteurella multocida, vleesvee, 701, 922
Antibiotica-residuen, slachtdieren, 833
Antibioticumtherapie, verantwoorde, 860
Positieve lijst antibiotica, 833
Selectief antibioticagebruik, 833
Antibodies, monoclonal, canine parvovirus infections, 240vq
Antibodies, monoclonal, swine influenza, 1188vq
Antigen, flea, German Shepherd dog Pyoderma (GSP), 513vq
Antinutritionele factoren (ANF\'s), diervoeders, 390, 391, 396, 400
Antioxydanten, diervoeders, 1138
Apotheek, veterinaire, 205
Ascariden-infecties, kinderboerderijen, 375
Atrial fibrillation, dogs, 1183vq
Atrofische rhinitis, I22I

Aujeszky, ziekte van, 299, 349, 754, 1030, 1231
Avian Intestinal Spirochaetosis, 633vq

BACTERIOLOGIE
Bacteriologisch onderzoek urine, 650
Escherichia coli, 906vq, 1122, 1175
Leptospira interrogans serotype bratislava, 173, 228
Mycobacterium bovis, 455
Mycoplasma bovis, 188
Pasteurella haemolytica, 906vq
Pasteurella multocida, 701, 906vq, 922, 1221
Salmonella dublin, 906vq
Salmonella enteritidis, 806
Salmonella typhimurium, 906vq
Referaten, 28

Yersinia enterocolitica, 277
Zie ook microbiologie
Baycox, pluimvee, 1144
Bedrijfsresultaat, melkveehouderij, 841
Beenfracturen, pasgeboren kalveren, 534

Waltham Award 1991 voor onderzoek naar medicamenteuze behandelingsmethoden ter
beëindiging van dracht bij de hond, 530
Diergeneeskunde in Ontwikkelingssamenwerking, 86
Ciba-Geigy Animal Health Price, 87

ESCOP (European Scientific Cooperation for Phytotherapy) Symposium \'European Harmony in
Phytotherapy\', 250

Pionier in mond- en klauwzeer-vaccins beëindigt produktie, 367
Integrale ketenbeheersing in varkenssector, 367
Extra geld voor alternatieven dierproeven, 368
New Insights in the Pathogenesis of Mastitis, 368

Het EC CE AMST Symposium:\'The European meat industry in the I990\'s\', 419
Gebruik van de gehoortekrik in Nederland, 419
D. A. V. \'Archaeopteryx\', 421

Dr. Grady Young Veterinary Acupuncture Grant and Scholar-ship, 473
Openheid voorkomt wantrouwen, 474

Congresverslag Zestiende wereldcongres Buiatrics in Salvador, Brazilië (13-17 augustus 1990),

Minder proefdieren en meer zicht op afbraakproces van diergeneesmiddelen dankzij levercellen,
640

Verslag Coccidiosecongres-Tours 1989, 641
Nieuwe stichting garandeert kwaliteit kalfsvlees, 746
Meerjarenvisie Landbouwkundig onderzoek, 747, 797, 855

Zuivelbond FNZ in jaarverslag 1990:\'EG-beleid had negatieve invloed op zuivelmarkt\', 751
32e Internationale symposium over ziekten van dieren in dierentuinen, 752
Hart van Nederland, 795

55 Beurzen voor onderzoek, studie en lesgeven in de Verenigde Staten-1992/1993, 922

Computer-gestuurde veehouderij-kansen of bedreigingen voor welzijn landbouwhuisdieren, 1028
Internationale standaard voor gegevensuitwisseling, 1028
Kerncijfers Nederlandse zuivelindustrie, 1029
A way of thinking, 1076

Nederlandse Veterinaire acupunctuurvereniging, 1077
Ontwikkelingen in het veterinaire gebruik van antibiotica, 1133
Antioxydanten in de diervoeding, 1138
Animals, Hormones, Aging, Cancer, 1195
Waltham Award, 1195
Update on BSE, 1250

Lindaanhoudende ectoparasitica verboden, 1251
De Amerikaanse vleesindustrie, 1252
Kalfsvlees in Nederland, 1254

Zie ook ACTUALITEITEN, GELEZEN, FACULTEIT en KNMvD-Actualiteiten/Algemeen
Big zie VARKEN
Bijengezondheidszorg, 544
Bijtwonden, hond, 846
Bijwerking, diergeneesmiddelen, 472, 532

Dierentuindieren, 752
Kudu, 191
Vleermuizen, 869
Zie ook KONIJN en VOGELS
Binnen plassen, kat, 363

BIOTECHNOLOGIE
BST, 148, 483, 938, 949, 970, 983, 1084
Experimentvoortzetting, 859
Genetische modificatie, 474
Ontwikkelingslanden, 855
Blaasruptuur, veulen, 221

BOEKAANKONDIGING
Vleeskeuring en openbare slachthuizen in Nederland 1875-1985, 25, 490

BOEKBESPREKING
A colour atlas of comparative veterinary haematology, 68
Alternatieve geneeswijzen voor dieren, 9
Animal genetic resources of the USSR, 307
Bovine virus diarrhoea, 418
Cattle Inspection, 840
Clinical dermatology of dogs and cats, 973
Color Atlas of Veterinary Histology, 574
De relatie tussen mens en dier in historisch perspectief, 1024
Die klinische Untersuchung des Rindes, 453
Dieren en Nederlanders. Zeven eeuwen lief en leed, 632
Ernährung des Hundes. Grundlagen und Praxis, 1146
Farm animal behaviour and welfare, 196
Grundrisz der physiolgischen Chemie, 1167
Handboek Vrije Beroepspraktijk, 1211

Handbook of Small Animal Orthopedics and Fracture Treatment, 562
Het maakbare dier;Ethiek en transgene dieren, 528
Hygiëne der Rinder- und Schweineproduktion, 905
Laboratory Diagnosis of Livestock Abortion, 923

Limnology and fisheries of Georgian Bay and the North Channel Ecosystems, 1988, 627

Practical feline dermatology, 637
Proefdieren en dierproeven, 1200
\'Schwein haben\', 588

Untersuchungen zum Energie- und Nährstoffbedarf von Züchthündinnen und Saugwelpen, 239
Vaccination and Control of Aujeszky\'s Disease, 2
Veevoedertabel 1991, 582

Virus Infections of Vertebrates;Series Editor M. C. Horzinek, 460
Vom Umgang mit Tieren:Geschichte einer Nachbarschaft, 1244
World Veterinary Directory, 875
Wormen en wormziekten bij mens en huisdier, 196
Zytologie, Histologie und mikroskopische Anatomie der Haussäugetiere, 683
Bolfodruppels, kat, 1034
Botulisme, rund, 345, 477, 663
Bovine Virusdiarree virusinfecties (BVDV), varkens, 943
Bruise koeien, 587
BSE, 121, 1250

CONGRESSEN/CURSUSSEN
34,77,136,147,197,231,255,305,310,373,428,480,537,592, -646,756,791,802,865,925,
975, 1037, 1079, 1147, 1202, 1260
Conjunctivitis, 697

Dierenartsen in loondienst, 319, 382
Dierenpaspoort, 542
Dierentuindieren, 752
Diergeneeskunde, uitoefening, 551, 1262
Diergeneeskundig Jaarboek, 607, 1217, 1255

DIERGENEESMIDDELEN
Afbraak diergeneesmiddelen, 640
Advies-verkoopprijzen, 46
Bijwerking diergeneesmiddelen, 472, 532

Diergeneesmiddelenwet:Uitverkoop- en opgebruikregeling ter zake bepaalde diergeneesmiddelen,
436, 545, 878, 939, 1046, 1104
Referaten, 416
Registratie, 371
Registratie bijwerkingen, 532
Verbod clenbuterol-houdende middelen, kalveren, 795
Dierproeven, alternatieven, 368

Diervoeders, antinutritionele factoren (ANF\'s), 390, 391, 396, 400
Diervoeders, antioxydanten, II38
Distichiasis, hond, 889
Doorlopende Agenda

37,57,96,157,202,215, 263,315, 330,376,387,430,443,484,494, -538,548, 595,652,660,
707, 719, 758, 767, 811, 885, 927, 977, 1039, 1081, 1149, 1204, 1218, 1264, 1277
Dosage regime, sulphadimethoxine, pigs, 46lvq
Dourine-onderzoek, paard, 423

EG-richtlijnen, bescherming welzijn, landbouwhuisdieren, 1203
Ehrlichia risticii, paard, 69, 721
ELISA, canine parvovirus infections, 240vq
ELISA, Fasciola gigantica infection, cattle, 575vq
Emancipatie, 213

Embryoreductie, manuele, paard, 405
Embryologie, hondegebit, II07
Endometritis, zeug, 59
Entropion, hond, 889
Epidemiologie, botulisme, 663
Episiotomie, merrie, 306
Epizoötologie, BVDV, varkens, 943
Equine Ehdichia colitis, 69, 721
Equine monocytaire ehrlichiosis, 69, 721
Eradicatie, 1221, 1231

Erflijkheid, oogafwijkingen, hond, 889, 898
Escherichia coli, biggen, 1175
Escherichia coli, pluimvee, 1122
Escherichia coli, veal calves, 906vq
Ethiek, 213, 474

Jaarverslag 1989 vakgroep Geneeskunde van Gezelschapsdieren, 29
Allergodermatosen bij de kat, oproep, 172
Kliniek voor Gezelschapsdieren, 151

Stichting Jubileumfonds Veeartsenijkundige Hoogeschool 1921, 971
Dr. A. Barneveld hoogleraar, 972
Vakgroep Geneeskunde van Gezelschapsdieren, 1029
Mammatumoren bij de hond:Nieuwe behandelmogelijkheden?, 1255
Fasciola gigantica, cattle, 575vq
FlP-titer, 191

Gastro-enterale flora, 232
Gastropexie, hond, 112
Gehoortekrik, 419
Geboortetrauma, kalf, 369
Gedragstherapie, hond, 1026

Spongiform encephalopathy confirmed in a young kudu, 191
BSE case found on the continent, 121
European medicines agency begins to take shape, 533
Zie ook BERICHTEN EN VERSLAGEN
Genetische modificatie, 474

German Shepherd dog Pyoderma (GSP), 5I3vq, 521vq
GESCHIEDENIS
Geschiedenis veterinaire diensten, 530

Chirurgische behandeling mammatumoren, 26
Conjunctivitis, 697
Dieetvoeders, 918
Dierenpaspoort, 542

Mammatumoren, chirurgische behandeling, 26
Rabiesformulieren, 990
Tandheelkunde, 551, 777, 1063, 1107
Tarieven consultatieve praktijk, 45
Tarieven UKG, 755
Ureumbepaling, 93

Vakgroep Geneeskunde van Gezelschapsdieren, 600, 601, 1029
Veterinaire ethiek, 331
Veterinaire praktijk en milieu, 73
Welzijn, 799
Gezondheid, gezelschapsdieren, 799
Gezondheid, mens en dier, 232
Gezondheidszorg, landbouwhuisdieren, 750
Gezondheids- en welzijnswet voor dieren, 651, 706, 754
Gistinfecties, volièrevogels, 229
Glycosaminoglycans, polysulphated, dogs, 1259
Good Laboratory Practice (GLP), 286
Groeihormoon (GH), hond, 609
GVP (Goede Veterinaire Praktijk), 861, 922

Heelkunde, Grote Huisdieren, 1005
Hemofilie-B, hond, 281
Hemorragische diathese, hond, 281
Hengstigheid, paard, 407
Hernia perinealis, hond, 142
Hernia, ruptured, horses, 18vq
Herniation, inguinal, horses, 18vq
Hoesten, veulen, 1078

Aluminium intoxication, 1130vq
Anafylactische shock, 1031
Anatomie, hondegebit, 1107
Anesthesie, 130, 201, 1063

Degenerative joint disease treatment, 1259
Demodicosis, 296
Distichiasis, 889
Ectropion, 889

ELISA, parvovirus infections, 240vq
Embryologie, hondegebit, 1107
Entropion, 889

Erflijkheid, oogafwijkingen, 889, 898
Factor IX-deficiëntie, 281
Flea antigen, GSP, 513vq
Fractuurbehandeling, conservatieve, 23
Fysiologie, hondegebiL 1107
Gastropexie, 112
Gedragstherapie, 1026

Polysulphated glycosaminoglycans, 1259
Progressieve Retina Atrofie (PRA), 889
Pylorusstenose, 137

Tiletamine/zolzepam (Zoletil ®), 1063
Toxische Epidermale Necrose (TEN), 1072
Typediagnose, schijnzwangerschap, 743
Vaccinatie, 1031
Voedingsbehoefte, 609
Zoletil ® (tiletamine/zolzepam), 1063
Zie ook GEZELSCHAPSDIEREN
Huisvesting, legkippen, 314
Huisvestingssystemen, landbouwhuisdieren, 797
Hypofyse-adenoom, paard, 670

IFT, swine influenza, I188vq
1KB, varkenssector, 367
Immuniteit, aantonen van, 734
Immuunrespons, aantonen van, 734
Immuunsysteem, pluimvee, 728
Importeisen Japan, varkensvlees, 1254
Influenza, swine, II88vq

Huiskat kort, respectievelijk lang haar, 33
Rechtskracht van de Code Naschrift, 105
Personeelsadvertenties, 106
De FlP-titer, 191

Diergeneeskundige emancipatie en ethiek, 213
Registratie van diergeneesmiddelen, 371

Longworm op een bedrijf met zomerstalvoedering, 589 Naschrift, 590
Verzenden van urines voor bacteriologisch onderzoek, 650
Over ontwormen en diëten, 701

Geleerheid voert tol razernij, 1033 -l- Naschrift, 1033 Noot van de Redactie, 1034

Polysulphated glycosaminoglycans (Adequan, Arteparon) the new treatment for degenerative
joint disease in dogs, 1259
Inguinal herniation, horses, 18vq
Innovatiestructuur, landbouw, 857
Insulineachtige groei-factor I (IGF-I), hond, 609

INTOXICATIES
Alfachloralose, wilde vogels, 887
Aluminium, dog, 1130vq
Ammoniumtetraformiaat, 82
Monensin-intoxicatie, konijnen, 504

Kinderboerderijen, ascariden-infecties, 375
KNMvD-Actualiteiten
Voorzitter KNMvD, prof dr. dr. h. c. E. H. Kampelmacher, 40 jaar dierenarts, 102
Directiebenoeming binnen Akzo\'s Pharma Divisie, 164

Drs. F. H. Pluimers directeur Stichting Gezondheiddienst voor Dieren Oost-Nederland, 487
Koninklijke Onderscheidingen, 542, 716, 1192

Afscheid van dr. J. P W. M. Akkermans, 325, 762, 1161, 1162, 1193, 1221
Drs. P M. A. van den Berg directeur RVV-Kring Rotterdam, 820
Drs. J. van den Berg plaatsvergangend directeur RVV, 820
KNMvD-Afdelingen
Afdeling Limburg, 326, 381, 438
Afdeling Noord-Brabant, 326, 381, 438
Afdeling Zuid-Holland, 712
KNMvD-Algemeen
Nieuwjaarswens, 41
Tarieven consultatieve praktijk, 45
Advies-verkoopprijzen diergeneesmiddelen, 46
Krassende Kraaien, 48

Veterinaire Gezondheidszorg in perspectief, 102
XXIII World Veterinary Congress:Resolutions, 103
Worid Veterinary Congress, 207, 320, 487, 657
Veterinaire golfkampioenschappen, 207, 489, 763
World Veterinary Association, 208, 1160
Voorjaarsdagen 1991, 212, 268, 324, 764
Voorjaarsdagen 1992, 925, 979, 1208

Aanvullende lijst van aan het Project Röntgenologiseh Onderzoek KWPN-merries (PROK)
XVI

Weekenddienstregeling voor orthopedische spoedgevallen Zuid-West Nederland, 153, 437, 657,
938, 1210

Cursus presentatietechnieken Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde, 604
Hulp aan Roemenië-Oproep, 762
Assistent wordt \'DMP\', 819 -h Naschrift, 820
Code voor de dierenarts, 822
4e Veterinaire Hockeydag, 824
Veterinaire Ruiterdag, 826
Help uw Poolse collega!, 827, 1045
Uitreiking DSK-Almanak, 827
Nicaragua project Arnhem-Muelle de los Bueyes, 936
Wetsvoorstel BTW, 987
Reünie van het jaar 1947, 988
25 jaar Dierenkliniek Emmeloord, 989
5e Veterinaire Hockeydag, 989
Rabiesformulieren, 990
KNMvD-Beleidsgroepen

Bureau Waarnemingen wordt Vacaturebank, 1157
Sluitingsdag Bureau KNMvD, 1211, 1271
KNMvD-Commissies
Commissie B. D. V. Z. O., 45
Commissie Ethiek, 345, 983, 1043, 1084
Commissie Vrouwelijke Dierenartsen, 319, 322, 983, 1102, 1212
KNMvD-Code voor de dierenarts
105, 822, 982, 1086

Reglement Begeleidingscommissie Praktijkuitoefening, 1087
KNMvD-Ereraad
Dood in narcose, 41
Publicatie van uitspraak Ereraad, 100
Euthanasie gewenst?, 205
De laatste dierenarts altijd de beste?, 380
Publikatie tuchtmaatregelen door de Ereraad, 931
Jaarverslag 1990, 934
Van de Ereraad, 1208
KNMvD-FVE
President FVE, 380
Bezoek delegatie FVE, 821
Van de FVE. Report on BST 938
KNMvD-Groepen
Groep Dierenartsen werkzaam In het Bedrijfsleven, 489
Groep Geneeskunde Gezelschapsdieren, 269, 1210
Groep Geneeskunde van het Rund, 382, 602, 826, 1044, 1102
Groep Gezondheids- en Kwaliteitszorg, 266, 1150

Groep Paardenpraktici, 266, 657, 825
Groep Veterinaire Homoeopathie, 764, 988
Groep Veterinaire Specialisten, 937
KNMvD-Hoofdbestuur
Onaanvaardbaar, 160

In- en uitvoer van landbouwhuisdieren binnen de EG, 160
Wijziging modelcontracten, 161
Zink-oxyde, 320

Verwijderen van ongepigmenteerde membrana nictitans bij boxerpups, 1043
Open brief gericht aan het Hoofdbestuur van de KNMvD d. d. 11 oktober 1991, 1085
KNMvD-In Memoriam
Bakema, R. J., 540
Bakker, mevr. F. M., 486
Bollen, R L. L, 1042
Burken, mevr. M. W. P. van, 654
Duist, A. B., 1206
Eberson, H. E. M., 43
Frieling, D., 814
Haalstra, R.T., 318
Henniphof, A., 98
Heutink, H. J., 1266
Hoogenboom, M., 204
Koning, E. H., 874
Kremer, K., 99
Lambers, Th., 378
Rozemond, Prof drs. H., 760
Swart, F W. J., 930
Tacken, Dr. R H. W., 42
Tongeren, Prof dr. H. A. E. van, 710
Viguurs, F M., 980
Wouters, G.W.J., 1152
KNMvD-Jaarcongres en Algemene vergadering
Jaarcongres 1990;Congresthema:\'Het Nationaal Milieubeleidsplan\',
10, 73, 180, 232, 286, 390, 391, 396, 400
Jaarcongres 1991;Congresthema:\'Dier (en) arts uit balans?!\'
45, 266, 382, 488, 655, 822, 876, 988, 1089

- Openingstoespraak van de staatsecretaris van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij, 1056
-Jaarrede 1991,997, 1091

- Uitreiking Jaarprijs van het Tijdschrift voor Diergeneeskunde voor 1990, 1059, 1091

Jubilea 1991, 53
KNMvD-Nederlandse Vereniging van Dierenartsvrouwen
Voorlichting nieuwe pensioenmaatregelen, 1043
Sticker, 1212
KNMvD-NOVAD

50, 108, 167, 216, 272, 328, 385, 440, 492, 547, 605, 659, 715, 768, 829, 883, 941, 992, 1048,
1105, 1159, 1213, 1274
KNMvD-Postacademisch Onderwijs
Sterke groei PAO-D, 165

Cursussen najaar 1991, 659, 714, 766, 828, 832, 882, 884, 940, 995, 1050, 1103, 1158
Jaarverslag 1990 Orgaan Post Academisch Onderwijs Diergeneeskunde, 881
Cursussen najaar 1991 en voorjaar 1992, 1216, 1272
KNMvD-Raad voor Specialisatie Diergeneeskunde
Van de Registratie Commissie en de Raad voor Specialisatie Diergeneeskunde, 45
Raad voor Specialisatie, 161
Registratie Commissie, 487, 818
Uitreiking certificaten aan specialisten, 162, 435, 817
Commissie van Beroep, 435
KNMvD-Stichtingen
Stichting Contactcentrum Vrije Beroepen (CVB), 599, 1253
Stichting Diergeneeskunde in Ontwikkelingssamenwerking, 716
Stichting Pensioenfonds voor Dierenartsen, 598, 762
Stichting Registratie Gezelschapsdieren Nederland (SRGN), 542, 1266
KNMvD-Studentenverenigingen
Cerberus, Professorenborrel, 270
Cerberus, 6e lustrum, 990
Cerberus, bestuurssamenstelling, 1275
DSK Symposium, 47, 544
DSK, Peerdepieten 1991, 438
DSK, 13e Veterinaire Studenten Almanak, 47
DSK, 14e Almanakcommissie, 716
DSK, 12e Lustrumcommissie, 830
DSK, bestuurssamenstelling, 1275

International Veterinary Students\' Association (IVSA), 151, 1193
Veterinair Dispuut Unitas, bestuurssamenstelling, 51
Veterinair Dispuut Veritas, bestuurssamenstelling, 108, 1275
Veterinair dispuut van de UVSV/NVVSU \'MASTITIS\', bestuurssamenstelling, 51
Veterinair dispuut van de UVSV/NVVSU \'MASTITIS\', professorenborrel, 326
Veterinair dispuut van de UVSV/NVVSU \'MASTITIS\', 2e lustrum, 990
Veterinaire Studenten Kegelclub \'Duim in \'t gat\', bestuurssamenstelling, 216
Veterinaire Studenten Kegelclub \'Duim in \'t gat\', dies, 1045
Veterinaire Studenten Rijvereniging \'De Solleysel\', bestuurssamenstelling, 1275
Veterinaire Studenten Zangvereniging \'De Gouden Trachea\', bestuurssamenstelling, 108
KNMvD-Vacatures

Vacatures in het buitenland, 56, 207, 270, 383,491, 546, 713, 832,991, 1045, 1106, 1149,1271
KNMvD-Vereniging van Dierenarts Assistenten
Nieuw VEDIAS-bestuur, 384
Symposium, 544
KNMvD-Voorzitterscolumn
40, 1084

Mevr. drs. A. C. W. Vervoorn-Malinovsky Blom, 542
Drs. R Zandstra, 716
Krampaanvallen, grijzeroodstaartpapegaaien, 965
Kreupelheden, rund, 742
Kruising melkrassen, rund, 841
Kudu, spongiform encephalopathy, 191
Kwaliteitsbewaking, Nederlandse laboratoria, 286
Kwaliteitsbewaking, veterinaire pathologie, 677

LANDBOUWHUISDIEREN
Ammoniakproblematiek, 800
Antibiotica-gebruik dierenartsen, 765, 1133
Antibiotica-residuen, slachtdieren, 833
Antibioticumtherapie, verantwoorde, 860
Ascariden-infecties, 375
Chirurgie, 331, 1032, 1033
Diergeneesmiddelen, advies-verkoopprijzen, 46
Ectoparasitica, lindaanhoudende, verbod, 1251
Fokkerijtechnieken, 748
GVP (Goede Veterinaire Praktijk), 861
Heelkunde, 1005
Fytase, 581
Gezondheidszorg, 750
Huisvestingssystemen, 797
Lindaanhoudende ectoparasitica, verbod, 1251
Mestprobleem, 581, 800
Positieve lijst antibiotica, 833
Reproduktietechnieken, 748
Selectief antibioticagebruik, 833
Stuurgroepen Salmonella, 260
Tarieven consultatieve praktijk, 45
Verbod, lindaanhoudende ectoparasitica, I25I
Veterinaire ethiek, 331, 1032, 1033 Veterinaire Gezondheidszorg, 102
Veterinaire praktijk en milieu, 73
Welzijn, 797, 1203

Zie ook PAARD, PLUIMVEE, RUND, SCHAAP, VARKEN en VLEESKALVEREN
Landbouwkundig Onderzoek, meerjarenvisie 1991-1994, 747, 797, 854
Lebmaagdislocatie naar links, rund, 445
\'Lelystad agens\', 675

Stikstofbelasting, 390, 391, 396, 400
Veterinaire praktijk en milieu, 73
Milieu, chemische stoffen en volksgezondheid, 180
Monensin-intoxicatie, konijnen, 504
MRS, 247,313, 320, 675

Nationaal Milieubeleidsplan, 10
Nederlandse laboratoria, kwaliteitsbewaking, 286
Neuropeptiden, 563
Neurotransmitters, 563

NIEUW(S) VAN DE INDUSTRIE
36, 151, 193, 312, 427, 479, 537, 591, 645, 702, 756, 805, 867, 926, 972, 1036, 1148, 1260

Mammatumoren, gezelschapsdieren, 26
Mammatumoren, hond, 1255
Onderzoeksliteratuur, diergeneeskundige, 353
Onderzoeksstructuur, landbouw, 857
Ontwikkelingslanden, biotechnologie, 855
Onzindelijkheid, kat, 363
Oogheelkunde, hond, 889, 898, 1043

OP VERWIJZING
Conservatieve fractuurbehandeling, een krom verhaal, 23
Demodicosis, wat nu weer, 296
Gewoon een enting, 472
Conjunctivitis?, 697
De gebeten hond, 846
Uw hond heeft TEN..., 1072
Oral administration, sulphadimethoxine, pigs, 461vq

PAARD
Adenoom hypofyse, 670
Alkalische fosfatase, 670
Blaasruptuur, veulen, 221
Gushing, ziekte van, 670
Deviaties epifysairschijven veulens, 648
Dourine-onderzoek, 423
Ehrlichia risticii, 69, 721
Embryoreductie, manuele, 405
Episiotomie, 306
Equine Ehrlichia colitis, 69, 721
Equine monocytaire ehrlichiosis, 69, 721
Hengstigheid, 407
Hernia, ruptured, 18vq
Herniation, inguinal, 18vq
Hoesten, veulen, 1078
Hypofyse-adenoom, 670
Inguinal herniation, 18vq
Manuele embryoreductie, 405
Oestrus, 407

Project Röntgenologisch Onderzoek KWPN-merries (PROK), 164, 380
Referaten, 189, 298, 364, 1145, 1248
Ruptured hernia, 18vq
Schouwen, 407
Snotteren, veulen, 1078
Stallion, 18vq
Tweelingdracht, 405
Veulen, 221, 1078
Ziekte van Cushing, 671
Zie ook LANDBOUWHUISDIEREN
PANEL REACTIES

Coprofagie bij honden, 1256, 1257
Papegaai zie VOGELS
Parvo-vaccinaties, hond, 1197

Pharmacokinetics, non linear, sulphadimethoxine, pigs, 461vq
PHTVL/PHPV, hond, 893

Plasma protein binding, N4-acetylsulphadimethoxine, pigs, 684vq
Plasma protein binding, sulphadimethoxine, pigs, 684vq
Plasma protein binding, non linear, sulphadimethoxine, pigs, 461vq

Avian Intestinal Spirochaetosis, 633vq
Baycox, 1144
Colibacillose, 1122
Coccidiose, 641
Escherichia coli, 1122
Huisvesting, legkippen, 314
Immuunsysteem, 728
Kalkoen, 793, 851

Referaten, 28, 81, 527, 852, 917, 967, 1022, 1145
Salmonella enteritidis, 806
Treponema hyodysenteriae, 633vq
Zie ook LANDBOUWHUISDIEREN
Polyarthritis, vleesstieren, 188
Polysulphated glycosaminoglycans, dogs, 1259
Porfyrie, kalf, 773
Positieve lijst antibiotica, 833
Potomac horse fever, 69, 721
PRID-spiraal, 149, 425,915

Alternatieven dierproeven, 368
Proefdiergebruik, 640
Referaten, 793
Progressieve Retina Atrofie (PRA), hond, 889

Project Röntgenologisch Onderzoek KWPN-merries (PROK), 164, 380
Prolaps urineblaas, rund, 792
Pyelonefritis, rund, 628
Pylorusstenose, hond, 137

Rabies, vleermuizen, 868
Rectificaties, 164, 201, 228, 607, 1048, 1102
Regional eosinophilic coloproctitis, dog, 410vq
Registratie bijwerkingen diergeneesmiddelen, 532
Registratie diergeneesmiddelen, 371
Reglement Begeleidingscommissie Praktijkuitoefening, 1087
Renal excretion, N4-acetylsulphadimethoxine, pigs, 684vq
Renal excretion, sulphadimethoxine, pigs, 684vq
Reproduktieproblemen, varken, 173, 228
Reproduktietechnieken, landbouwhuisdieren, 748

Anabolica, vlees, 153
Chloramphenicol, muscle tissues, 78vq
Dapson, vleeswaren, 153
Furaltadone, veal calves, 359vq
Furazolidone, veal calves, 359vq
La Carte ® test, 78vq
Sulfonamiden, vleeswaren, 153
Zie ook ANTIBIOTICA en VLEESKEURING
Rota virus, biggen, II75
Röntgendiagnostiek, hond, 122

RUND
Abnormale geboorte, 7
Aujeszky, ziekte van, 1030
Bedrijfsresultaat, 841
Beenfracturen, pasgeboren kalveren, 534
Botulisme, 345, 477, 663
Bruise koeien, 587
BSE, 121, 1250

Keuringsbeslissing botulisme, 345
Kreupelheden, 742
Kruising melkrassen, 841
Lebmaagdislocatie naar links, 445
Levensduur, melkkoe, 949
Longworm, 80, 589
Melkproduktie, 841, 949
Peritonitis, 628
Pinkengriep, 915
Porfyrie, kalf, 773
PRID-spiraal, 149, 425,915
Prolaps urineblaas, 792
Pyelonefritis, 628

Referaten, 29, 82, 190, 248, 298, 364, 416, 470, 579, 580, 638, 695, 794, 917, 967, 1023, 1199,
1248

Rundveefokkerij, 841
Slokdarmsleufreflex, II29
Stofwisseling, melkkoe, 949
Torsio uteri, 7

Toxinebronnen, botulisme, 663
Tweeling-geboorten, 1198
Vleesproduktie, 841
Ziekte van Aujeszky, 1030
Zomerstalvoedering, 80, 589
Zoolzweren, 1247

Salinomycine-tiamulin-intoxicatie, biggen, 409
Salmonella dublin, veal calves, 906vq
Salmonella enteritidis, pluimvee, 806
Salmonella typhimurium, veal calves, 906vq
Salmonella Stuurgroepen, 260

SCHAAP
Myasis, 849
Referaten, 579, 638
Toxoplasma gondii, 3
Zie ook LANDBOUWHUISDIEREN
Scharrelvarkensvlees, 532
Schijnzwangerschap, hond, 700
Schimmelinfecties, volièrevogels, 229
Schouwen, paard, 407
Selectief antihioticagebruik, 833
Serological diagnosis, canine parvovirus infections, 240vq
Serologische technieken, 734
Slokdarmsleufreflex, 1129
Snotteren, veulen, 1078
Specialisatie, 677

Speekselcysten, chirurgische behandeling, hond en kat, 169
Spongiform encephalopathy, kudu, 191
Staatstoezicht, 497
Stallion, 18vq

Staphylococci, German Shepherd dog Pyoderma (GSP), 521vq
Sterk speekselende hond, 258

Stichting Contactcentrum Vrije Beroepen (CVB), 599, 1253
Stichting Diergeneeskunde in Ontwikkelingssamenwerking, 716
Stichting Kwaliteitsgarantie Vleeskalverensector (SKV), 746, 969
Stichting Pensioenfonds voor Dierenartsen, 598, 762
Stichting Registratie Gezelschapsdieren Nederland (SRGN), 542, 1267
Stikstofbelasting, milieu, 390, 391, 396, 400
Stofwisseling, melkkoe, 949
Stress, 563

STUDENTENREFERATEN
Studentenreferaten 1990, 193
Studentenreferaten januari t/m april 1991, 478
Studentenreferaten mei t/m augustus 1991, 924
De aërogene transmissie van het mond- en klauwzeervirus, 30
Het progressief ethmoïdaal hematoom bij het paard, 31
Paratuberculose bij de geit, 31
Diabetes mellitus bij zaadetende vogels, 94
In vitro maturatie en in vitro fertilisatie van runderoocyten, 94
Pijnbestrijding bij proefdieren na een invasieve ingreep, 195
Socialisatie van kittens, 155

De antibiotica-gevoeligheid van Pasteurella haemolytica bij vleesvee, 309, 701, 922

Orale correctie van acidose bij pasgeboren kalveren;het gebruik van natriumcarbonaatreen

De epidemiologie van canine leishmaniasis en babesiosis in Europa, 592
Luchtzakaandoeningen bij het paard:streptokinase/streptodornase een therapie?, 592
Chronische mastitis bij het schaap, 649

Extra-articulaire skeletaandoeningen van niet-traumatische oorsprong bij de kat;literatuurstudie
en inventarisatie, 703

Incidentie van uierinfecties veroorzaakt door de omgevingskiemen en het effect van \'predippen\',

Het gebruik van flunixine-meglumine bij koliekpaarden, 924
Handopfok van papegaai-achtigen, 925
Acute hepatitis bij hond en kat;een literatuuronderzoek, 974
Fotosensibiliteit bij het rund, 974

De ontwikkeling van resistentie tegen antibiotica bij salmonella gedurende het tijdperk 1961 -1989,
1035

Enkele aspecten van enten tegen de ziekte van Aujeszky bij varkens met een aërosol, I26I
Commentaar, 1261
Stuurgroepen Salmonella, 260
Sulfonamiden in vleeswaren, 153
Sulphadimethoxine, pigs, 461vq, 684vq
Survival time, dogs, 1183vq
Swine influenza, 1188vq
Symptomatologie, BVDV, varkens, 943
Synopsis, 353

Tatoeagenummer, lezen van, hond en kat, 1269
Tiamulin-salinomycine-intoxicatie, biggen, 409

TIJDSCHRIFT voor DIERGENEESKUNDE
Banden Tijdschrift voor Diergeneeskunde 1990, 253, 312, 370, 422, 484, 534, 602, 661, 713
Banden Tijdschrift voor Diergeneeskunde 1991, 743, 825, 869, 933,969,1024,1031,1196,1202
Hoofdredactie, 675, 747

Ingezonden, 33,105,106,191,213,256,371,589,650,701,765,827,860,922,990,1032,1033,
1034, 1077, 1143, 1144, 1211, 1258, 1259
Naschrift, 105, 344, 590, 1033, 1143

Nieuw(s) van de industrie, 36, 151, 192, 312, 427, 479, 537, 591, 645, 702, 756, 805, 867, 926,

Studentenreferaten, 30, 94,193, 195, 254, 308, 370, 426, 478, 535, 592, 649, 70, 755, 805,925,
974, 1035, 1079, II47, 1201, 1261
Ten geleide, 111,321,353, II61

Vraag en antwoord, 26,93,149,188,258,306,363,389,424,425,477,534, 587,647,700,742,
743, 792, 849, 915, 965, 1030, 1031, 1078, II29, II97, 1198, 1247
Tiletamine/zolzepam (Zoletil ®), hond, 1063

Toekomstvisie contagieuze ziekten, varkenshouderij, 1168
Torsio uteri, rund, 7
Toxinebronnen, botulisme, 663
Toxicologie, 82

Toxische Epidermale Necrose (TEN), hond, 1072
Toxoplasma gondii, schaap, 3
Transient Limping Syndrom, kat, 472
Treatment, degenerative joint disease, dogs, 1259
Treponema hyodysenteriae, poultry, 633vq
Trichinellose, mens, 483
Tuberculose, alpaca, 454, 1143
Tweeling-geboorten, rund, 1198
Tweelingdracht, paard, 405
Typediagnose, schijnzwangerschap, hond, 743

Uitoefening diergeneeskunde, 551, 1262
Ureumbepaling, gezelschapsdieren, 93
Urine, bacteriologisch onderzoek, 650
Urineblaas-prolaps, rund, 792
Urine-onderzoek, zeugen, 59

Aerosol-vaccinatie, Aujeszky, varkens, 1261
Marker vaccins, ziekte van Aujeszky, 1231
Nieuwe adjuvantia, 508
Vaccinatie, kat, 472
Vaccinatie, hond, 1031, 1197
Verbetering vaccins, 508
Vakgroep Geneeskunde van Gezelschapsdieren, 600, 601, 1029

VARKEN
Abortus blauw, 247, 313, 320, 675
N4-acetylsulphadimethoxine, 684vq
Aërosol-vaccinatie, Aujeszky, 1261
Antibodies, monoclonal, swine influenza, 1188vq
Atrofische rhinitis, I22I
Aujeszky, ziekte van, 299, 349, 754, 1231
Biggen, 1175

Bovine Virusdiarree virusinfecties (BVDV), 943
Contagieuze ziekten, 1168, 1237
Diagnostiek, 349

Leptospira interrogans serotype bratislava, 173, 228
Marker vaccins, ziekte van Aujeszky, 1231
MAT, 173
Melk, 349

Ziekte van Aujeszky, 299, 349, 754, 1231
Zink-oxyde, varkensvoer, 320, 430
Zie ook LANDBOUWHUISDIEREN
Varkensvlees, importeisen Japan, 1254
Varkensvlees, Yersinia enterocolitica, 277
Varkensvoer, zink-oxyde, 320

Drs. J. H. G. Goebbels benoemd tot plaatsvervangend Veterinaire Hoofdinspecteur van de
Volksgezondheid, 594

Drs. P. de Greeve benoemd tot Inspecteur i. a. d., hoofd van de sectie dierproeven van de
Veterinaire Hoofdinspectie, 594

VD-Besmettelijke Dierziekten 37, 155, 201, 262, 314, 376, 430, 484, 595, 651, 707, 754, 872,
885, 927, 978, 1039, 1081, 1149, 1204, 1264
VD-Mededelingen
Oproep, 37

International Symposium of Meat Hygiene, Rydzyna, Polen, 198
Veterinaire controles op dierlijke produkten afkomstig uit derde landen, 199
Activiteiten van de Stuurgroepen Salmonella, 260
Nieuwe varkensziekte, 313

Besluit huisvesting legkippen in Tweede Kamer besproken, 314
ZnO in varkensvoeders, 430

Veterinair overleg met Japan leidt tot principe-overeenkomst voor vleesexport, 538
De Gezondheids- en welzijnswet voor dieren, 651, 707, 754
Ziekte van Aujeszky, 754

Beknopt verslag van de 59e algemene jaariijks bijeenkomst van het Office International des
Epizootics, gehouden van 13 t/m 17 mei 1991 in Parijs, 870

EG-richtlijnen ter bescherming van het welzijn van landbouwhuisdieren, 1203
Wet op de uitoefening van de diergeneeskunde, 1262
VD-Mond- en klauwzeer

Mond- en Klauwzeer entcampagne 1990-1991, 37
Beëindiging Mond- en klauwzeervaccinatie per 1 maart 1991, 201
VD-Runderpest

48, 383,712, 990
Verbod clenbuterol-houdende middelen, kalveren, 795
Verbod lindaanhoudende ectoparasitica, 1251
Vergelijkende ziektekunde, 781
Vergiftigingen zie INTOXICATIES
Veterinaire apotheek, 205
Veterinaire ethiek, 331, 1032, 1033
Veterinaire Gezondheidszorg, 102
Veterinaire pathologie, 677
Veterinaire praktijk en milieu, 73

THE VETERINARY QUARTERLY
Overgenomen artikelen 1990, 18, 78, 240, 359, 410, 461, 513, 521, -575, 633, 684, 906, 1013,
1130, 1183, 1188
Samenvattingen 1990, 83
Samenvattingen 1991, 467, 789, 961, 1245
Veulen zie PAARD
VHl-Mededelingen

Resultaten landelijke actieprogramma\'s reiniging onmiddelijk na beëindiging van de werkzaamhe-
den en hygiënisch slachten van runderen, kalveren en schapen, 154
Actieprogramma hygiëne bijzondere slachtplaatsen, 262

Onderzoek naar ascariden-eieren in mest van dieren van kinderboerderijen en dierenweides, 375
Aanwijzing Veterinaire Hoofdinspectie van de Volksgezondheid als bevoegde autoriteit in het
kader van Richtlijn 89/608/EEGbetreffende bijstand aan de Europese Commissie en diensten
belast met de handhaving van veterinaire wetgeving in de Lidstaten, 482
Uitbraak van trichinellose bij de mens in Frankrijk, 483
Positief advies CMVP over BST, 483

Resultaten van het landelijk actieprogramma \'Hygiëne in bijzondere slachtplaatsen\', 705
Salmonella enteritidis bij pluimvee:bewaking en bestrijding 1990/1991, 806
Tussentijdse rapportage landelijk actieprogramma Veterinaire Inspectie reinigen en ontsmetten
pluimvee(vlees)kratten, 977
Rabiessituatie bij vleermuizen in 1991, 868

Bovine Virusdiarree virus (BVDV), varken, 943
\'Lelystad agens\', 675
Rota virus, biggen, 1175
Vleermuizen, rabies, 868
Vleesindustrie, Amerikaanse, 1252

VLEESKALVEREN
Antibiotica-gevoeligheid, Pasteurella multocida, 701, 922
Clenbuterol, 795
Escherichia coli, 906vq
Flumequine, 906vq

Furaltadone residues, 359vq
Furazolidone residues, 359vq
Kalfvlees, Nederland, 1255
Kalfsvleeskwaliteit, 1067
Mycoplasma bovis, vleesstieren, 188
Pasteurella haemolytica, 906vq
Pasteurella multocida, 906vq

Stichting Kwaliteitsgarantie Vleeskalverensector (SKV), 746, 969
Zie ook LANDBOUWHUISDIEREN

VLEESKEURING
Antibiotica-residuen, slachtdieren, 833
Botulisme, rund, 345
Gedenkboek, 491
Keuringsbeslissing botulisme, 345
Merkvlees, 497
Staatstoezicht, 497

Zie ook ANTIBIOTICA en RESIDUEN
Vleesproduktie, rund, 841
Voeding, biggen, 1175
Voeding, papegaaien, 424
Voedingstehoefte, hond, 609

VOEDINGSMIDDELENHYGIËNE
Actieprogramma\'s Veterinaire Inspectie, 154, 262, 705, 977
Amerikaanse vleesindustrie, 1252
Cholera-pandemie, Zuid-Amerika, 558
Importeisen Japan, varkensvlees, 1254

Referaten, 28,190,248,298,365,417,471, 528,580,639,695,794,852,968,1023,1199,1248
Scharrelvarkensvlees, 532
Trichinellose, mens, 483

Veterinaire controles op dierlijke produkten afkomstig uit derde landen, 199
Yersinia enterocolitica, varkensvlees, 277

VOGELS
Japanse nachtegalen, 229
Papegaaien, 425, 965
Referaten, 471, 527, 638
Volièrevogels, 229
Wilde hoenders, 921
Wilde vogels, 887
Zie ook PLUIMVEE
Volksgezondheid, 180

VOORJAARSDAGEN
Proceedings, Vooijaarsdagen 1991, contents, 3S
Vooijaarsdagen 1991, 212, 268, 324, 764
Vooijaarsdagen 1992, 925, 979, 1208

VRAAG EN ANTWOORD
Chirugische behandeling van mammatumoren, 26
Het mes in de ureumbepaling, 93

PRID-spiraal, 149, 425,915
Sterk speekselende hond, 258
Episiotomie bij de merrie, 306
Binnen plassen van katten, 363
Redactionele kolom, 389
De voeding van papegaaien, 424
Botulismus, 477

Schijnzwangerschap bij de hond, 700
Kreupelheden bij het rund, 742
Schijnzwangerschap en typediagnose, 743
Prolaps van de urineblaas bij het rund, 792
Myasis bij het schaap, 849
Pinkengriep, 915

Krampaanvallen bij grijzeroodstaartpapegaaien, 965
Ziekte van Aujeszky bij het rund, 1030
Anafylactische shock direct na een vaccinatie, 1031
Hoesten en snotteren van pas-gespeende veulens, 1078
Slokdarmsleufreflex, 1129
Parvo-vaccinaties bij honden, 1197
Tweeling-geboorten op rundveebedrijven, 1198
Zoolzweren, 1247
Vruchtbaarheid, zeugen, 59

Diergeneesmiddelenwet: Uitverkoop- en opgebruikregeling ter zake bepaalde diergeneesmiddelen,
436, 545, 898, 939, 1046, 1104

EG-richtlijnen ter beschenming van het welzijn van landbouwhuisdieren, 1203
Gezondheids- en welzijnswet voor dieren, 651, 706, 754
Veterinaire wetgeving, 482

Wet op de uitoefening van de diergeneeskunde, 1262
Wetsvoorstel BTW, 987, 1271
Wettelijke aspecten, tuberculose, alpaca, 454, 1143

Ziekte van Aujeszky, 299, 754, 1030, 1231
Ziekte van Gushing, paard, 671
Ziektekunde, vergelijkende, 781
Zink-oxyde, varkensvoer, 320,, 430
Zoletil ® (tiletamine/zolzepam), hond, 1063
Zomerstalvoedering, 80, 589
Zoolzweren, rund, 1247
ZOÖNOSEN
Toxoplasmose, schaap, 3
Tuberculose, alpaca, 454, 1143
Zuid-Amerika, cholera-pandemie, 558

Werd aan het begin van het vorige jaar gewag gemaal<t van de stormachtige ontwil<l<elingen
in Oost-Europa, weinigen hadden toen l<unnen bevroeden dat nu, een jaar later, deze
ontwikkelingen in zekere zin hun beslag hebben gevonden in een geheel ander Europa, waar
grenzen tussen Oost en West zijn weggevallen.

Het veranderende Europa en de aanstaande Europese éénwording hebben belangrijke
consequenties, ook voor de diergeneeskunde. Zaken als het vrije verkeer van mensen en dieren,
vrije uitwisseling van goederen van dierlijke oorsprong etc., bieden ongekende mogelijkheden,
maar werpen evenzoveie problemen op.

in deze maalstroom van snel wijzigende omstandigheden, speelt een medium als het\' Tijdschrift
voor Diergeneeskunde\' voor de Nederlandse dierenarts een belangrijke rol: signaleren van en
inspelen op actuele ontwikkelingen - waartoe zeker ook berichtgeving over de EG-ontwik-
kelingen op het gebied van de veterinaire éénwording behoren, voorts het geven van ruimte
voor brede discussies en publiceren van praktijkgerichte en goede overzichtsartikelen. Wat
het laat.ue betreft begint de door de Hoofdredactie in 1990gestarte verzoekartikelen-catnpagne
haar vruchten af te werpen. Verscheidene overzichtsartikelen hebben inmiddels het licht gezien
of staan op stapel.

Met betrekking tot het afgelopen jaar wil de redactie nog bij enkele punten stilstaan.

Door een uiterst gereduceerd abonnementstarief voor de leden en kandidaatleden van de
KNMvD. is de zeer florerende \'Veterinary Quarterly\' binnen ieders bereikt gebracht.
Met het stimuleren van het schrijven van bijdragen voor de rubriek \'Vraag en Antwoord\', hoopt
de redactie het Tijdschrift een levendiger aanzien te geven.

Daarentegen verloopt helaas het verkrijgen van bijdragen uit de praktijk nog steeds moeizaam.
Voor diegenen die nog geen aanstalten gemaakt hebben, geeft het nieuwe jaar hopelijk toch
mogelijkheden en inspiratie om naar de pen te grijpen.

Per ajlevering staat een beperkt aantal pagina\'s ter beschikking. Getracht wordt per aflevering
toch steeds een zo gevarieerd mogelijk \'menu\' samen te stellen.

Het laatste halfjaar werd gekenmerkt door een in zekere zin onvermijdelijke ophoping van
speciale nummers binnen een kort tijdsbestek, waardoor de kopijdruk aanzienlijk is toege-
nomen. Verwacht wordt, dat deze (tijdelijke) congestie van artikelen in de loop van het voorjaar
weer zal zijn opgelost.

Steeds meer tijdschriften schakelen over op het A4-formaat. Een aantal\'zustertijdschriften\'.
als de \'.Journal of the American Veterinary Medical Association\'. \'The Veterinary Record\' en
vrij recentelijk ook het \'Vlaams Diergeneeskundig Tijdschrift\', hebben het goede voorbeeld
gegeven.

Hel is zaak voor het TvD om de vinger aan de pols te houden, met de tijd mee te gaan. Het
verheugt de Redactie bekend te kunnen maken, dat het TvD dit wat betreft haar uiterlijk zeker
ook zal doen. Na goedkeuring van het Hoofdbestuur is de kogel thans door de kerk en zal
het \'Tijdschrift voor Diergeneeskunde\' in 1992 in een nieuw en ruimer jasje worden gestoken.
Er zijn diverse voordelen aan te wijzen. Het A4-formaat biedt onder meer door de grotere
bladspiegel meer mogelijkheden voor de lay-out (tekst-variatiemogelijkheden: verdeling over
2 of 3 kolommen, betere plaatsing foto\'s, grafteken en tabellen bij de betreffende tekst,
speelsere toepassing van wit-ruimten, etc.). Dit komt de presentatie en de leesbaarheid ten
goede. Het \'Tijdschrift voor Diergeneeskunde\' wordt hiermee moderner, eigentijdser.
Niet alleen de betere presentatie/leesbaarheid, maar ook economische en praktische aspecten
spelen een belangrijke rol bij de overschakeling op A4-formaat, zoals het in overeenstemming
brengen met een standaard die algemeen in gebruik is en om daardoor tevens tegemoet te
komen aan de wensen van de adverteerders. In de hop van het jaar zullen nadere
bekendmakingen volgen.

Hóe het uiterlijk van hel TvD er uit zal zien. het belangrijkste blijft toch de inhoud! Deze
zal ook met de tijd mee moeten gaan. Zit het Tijdschrift met de huidige formule en indeling
in een wetenschappelijk-, algemeen- en Maatschappijgedeelte, nog steeds op het goede spoor?
Er zal in de toekomst moeten worden gestreefd naar een specifieke veterinaire inbreng met
actuele informatie, die bijvoorbeeld bijeengesprokkeld zou kunnen worden door een veterinair
journalist.

Het \'Tijdschrift voor Diergeneeskunde\' blijft het belangrijkste communicatie- en bindmiddel
tussen de diverse geledingen van het beroep, tussen de leden van de Maatschappij. Het contact
met deze achterban is van groot belang, gezien ook de reacties \'uit het veld\', hetgeen bleek
op de in november jl. gehouden Besturendag (zie Tijdschr Diergeneeskd 1990: 115: 1200-4).
De Hoofdredactie heeft een open oog en oor. Suggesties van leden, lezers en auteurs zijn
eveneens van harte welkom! De Hoofdredactie hoopt, dat zij hierin mee zullen denken en bij
zulten dragen aan een immer boeiend \'Tijdschrift voor Diergeneeskunde\'. Tenslotte is het
Tijdschrift niet alleen voor, maar ook van de lezers/leden van de KNMvD!

Hoofdredactie en Wetenschappelijke Redactie wensen de lezers, auteurs, medewerkers en allen
die zich betrokken voelen bij het wel en wee van het \'Tijdschrift voor Diergeneeskunde\' en
\'The Veterinary Quarterly\' een voorspoedig 1991 toe!

(Kluwer Academie Publishers. Dordrecht/Boston/
London. 1989. Deel 49 uit de serie Current Topics
in Veterinary Medicine and Animal Science. ISBN
0-7923-0184-6)

In dit boek van 257 bladzijden zijn 24 voordrach-
ten opgenomen die gehouden werden op een door
EG en bedrijfsleven gesponsord seminar. Doel
van de bijeenkomst was een overzicht te geven
van recente ontwikkelingen in de moleculaire
biologie en vaccinologie cn de invloed hiervan op
de bestrijding van de ziekte van Aujeszky (AD)
in landen waar vaccinatie wordt toegepast. De
lezingen zijn in vier hoofdstukken ondergebracht:

4. Epidemiologie en bestrijding van de ziekte.
Elk hoofdstuk wordt door de editor afgesloten
met een korte samenvatting.

Een grote verdienste van de organisatie is het
samenbrengen van gezaghebbende wetenschap-
pelijke onderzoekers uit Europa en de Verenigde
Staten, vertegenwoordigers van beleidsinstanties
belast met dc bestrijding van dierziekten, en
vaccinproducenten. Het laatste houdt tevens het
gevaar in dat de voor- en nadelen van de verschil-
lende vaccins niet altijd evenwichtig en goed
onderbouwd worden gepresenteerd, een nadeel
waar de eerste twee hoofdstukken niet aan zijn
ontkomen. In deze hoofdstukken komt overigens
duidelijk naar voren hoe groot de invloed is van
dc kennis over de structuur van het genoom en
de lokalisatie van genen welke coderen voor
eiwitten die van belang zijn voor virulentie en
protectie, op de ontwikkeling van nieuwe vaccins.
Hoewel de besproken deletie-vaccins allen veilig
en effectief zijn, is een vergelijking zowel onder-
ling als met andere veel toegepaste vaccins niet
mogelijk vanwege verschillen in leeftijd van de
varkens, dosering, entschema, challenge stam,
challenge dosis etc.

In het derde hoofdstuk zijn bijdragen opgenomen
over dc rol van structureel niet essentiële glyco-
proteinen op de immuunrespons, en de mucosale
antilichaamrespons na vaccinatie en na challenge.
Tevens worden twee ELlSA\'s voor differentiatie
van antilichamen tegen vaccin- en veldstammcn
besproken en de kwaliteit.seisen die in Frankrijk
worden gesteld aan commerciële ELISA-kits en
aan laboratoria, belast met de uitvoering van
Aujeszky serologic.

In het laatste hoofdstuk wordt dc virusvermcer-
dering in de luchtwegen van gevoelige cn immune
varkens (na infectie en na vaccinatie met een dode
of levende entstoO vergeleken, en komt de bestrij-
ding in zeven Europese landen cn dc Verenigde
Staten ter sprake.

Vooral de epidemiologische aspecten van de
ziekte, zoals die bij de bestrijding in Denemarken
en Engeland naar voren zijn gekomen, zijn leer-
zaam.

Ondanks de eerder gesignaleerde beperkingen
bevat het boek een schat aan informatie over
vaccinontwikkeling, epidemiologie en bestrijding
van AD. Een verantwoorde aanschaf voor diege-
nen die op enigerlei wijze bij de bestrijding van
deze ziekte betrokken zijn.

H. J. W. M. Cremers\', F. van Knapen^, S. O. Panggabean^
en J. M. P. den Hartog\'

SAMENVATTING Het is bekend, dat schapen in de regel een hoge besmettingsgraad hebben
met de parasiet Toxoplasma gondii. Van 40 schapen werden monsters van 5 gram diafragma-
spierweefsel verteerd met trypsine. Het verteerde materiaal werd microscopisch onderzocht
op het voorkomen van bradyzoieten van Toxoplasma met behulp van de Giemsa-kleuring en
een Toxoplasma-ipecZ/ïe/ce immunofluorescentie test. Ondanks het feit dat bij 65% van de
schapen antistoffen in het serum waren aangetoond met de ELISA, werd in geen van de
spiermonsters Toxoplasma gevonden.

StJMMARY It is a known fact that sheep usually show a high level of infection with the
parasite Toxoplasma gondii. Samples of five grammes of muscular tissue taken from the
diaphragms of forty sheep were digested with trypsin. The digested material was microsco-
pically examined for bradyzoites of Toxoplasma using the Giemsa-staining method and a
Toxoplasma-j\'/jef/yïc immunofluorescence test. In spite of the fact that antibodies were
detected with the ELISA in sixtyflve percent of the sheep. Toxoplasma could not be identifled
in any of the samples of muscular tissue.

Ten behoeve van een onderzoek naar de mogelijkheden om Toxoplasma in
karkassen van slachtdieren te inactiveren was het noodzakelijk over karkassen
te beschikken, waaruit Toxoplasma gemakkelijk geïsoleerd kon worden. Als
proefobject werden schapekarkassen gekozen. Schapen blijken namelijk vaker
geïnfecteerd te zijn met de parasiet Toxoplasma gondii dan andere huisdieren (6).
Dit resulteert in de regel in een meetbare spiegel van antistoffen. Ook in Nederland
is dit aangetoond (2, 12, 15, 16). De cysten van Toxoplasma kunnen bij
geïnfecteerde schapen in diverse organen en spieren gevonden worden. Er bestaat
echter een duidelijke voorkeur voor spierweefsel. In hersenweefsel worden bij het
schaap veel minder frequent cysten gevonden dan bijvoorbeeld bij de muis (4, 7).
Door de meeste onderzoekers wordt het diafragma gebruikt om de parasiet te
isoleren, omdat deze spier in de regel gemakkelijk aan de slachtlijn bij een groot
aantal dieren verkregen kan worden (5, 8, 9, 18).

De gevoeligste methode om Toxoplasma uit spierweefsel te isoleren is het infecteren
van muizen met het te onderzoeken materiaal. De parasiet vermenigvuldigt zich
in de muizen en is na verloop van enkele weken gemakkelijk aantoonbaar, vooral
in de hersenen (5, 6, 18). Ook het kweken van Toxoplasma op een cellijn blijkt
een gevoelige diagnostische methode te zijn (3).

Aangezien het noodzakelijk is om voor inactivatie-experimenten met Toxoplasma
in vlees van slachtdieren de beschikking te hebben over materiaal met veel
levensvatbare cysten, dienen de te gebruiken karkassen eerst hierop gescreend te
worden. De uitslag van deze screening dient uiteraard zo snel mogelijk, dat wil

\' Rijks-Kwaliteitsinstituut voor land- en tuinbouwprodukten. Postbus 230, 6700 AE Wageningen.
2 Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne, Postbus 1, 3720 BA Bilthoven.

zeggen binnen enkele dagen, bekend te zijn, omdat men de karkassen niet veel
langer kan laten hangen. De muizenproef komt dus niet in aanmerking als
screeningsmethode. Ook diagnostiek door middel van het kweken van Toxoplasma
vanuit weefselcysten in een cellijn heeft het bezwaar, dat de uitslag pas na enige
weken bekend is (ongepubliceerde eigen ervaring). Om vers vlees of karkassen
snel te screenen op de aanwezigheid van Toxoplasma-cysten was het dan ook
noodzakelijk om een directe microscopische methode uit te voeren. Aangezien
de kans om de parasiet zelf aan te tonen uiteraard groter is bij dieren met een
positieve antistoftiter (6), werd er eerst serologisch onderzoek gedaan. Het is echter
bekend, dat er geen relatie bestaat tussen de hoogte van de titer en de aantallen
parasieten in het lichaam.

In het slachthuis te Utrecht werden bloed- en diafragmamonsters verzameld van 40 schapen
behorende tot verschillende leeftijdsklassen en afkomstig van verschillende bedrijven.

Het serum van alle schapen werd door middel van de ELISA onderzocht op antistoffen
(IgG) tegen Toxoplasma. Een uitvoerige beschrijving van de gevolgde methode is elders
gepubliceerd (II, 17). Microtiterplaten werden gecoat met een antigeen, bereid uit
Toxoplasma, verdund in natriumcarbonaatbuffer (pH 9.6). Na incubatie gedurende 1 uur
bij 37°C en wassen werden de sera van de 40 schapen toegevoegd, alsmede een positief
en negatief controlemonster. Alle sera waren 1 : 50 verdund in PBS 0.05% Tween 20
0.67% Bovine Serum Albumine (BSA). Na incuberen (1 uur bij 37°C) en wassen werd
met peroxidase gelabeld antischaap IgG (Fabrikaat; Nordic) toegevoegd, I : 750 verdund
in PBS/Tween 4% BSA. Na incuberen (1 uur bij 37°C) en wassen werd als substraat
5-amino-2-hydroxybenzoëzuur (pH 6.0) en H2O2 0.05% toegevoegd. De titerplaten werden
na één uur gemeten in een spectrofotometer bij een golflengte van 450 nm. Alle sera met
een gemeten Optische Dichtheid > 0.5 werden als positief beschouwd op grond van bij
eerder onderzoek vastgestelde criteria (12).

Aangezien bij de beoogde inactivatie-experimenten van ieder karkas op verschillende
tijdstippen monsters dienden te worden onderzocht en de te nemen spiermonsters daarom
niet te groot konden zijn, werd er voor gekozen om van ieder schaap 5 gram diafragma-
spierweefsel te onderzoeken. Het weefsel werd fijngemalen en verteerd in een oplossing
van trypsine, 1 : 250 (Difco), pH 7.2, gedurende 20 minuten. De verteringsvloeistof werd
vervolgens gezeefd door een 180 /im zeef en gecentrifugeerd bij 2500 rpm gedurende 10
minuten. Het sediment werd geresuspendeerd in PBS en opnieuw gecentrifugeerd bij 2500
rpm gedurende 5 minuten. Van het sediment werden uitstrijkjes gemaakt voor zowel de
Giemsa-kleuring als de immunofluorescentie test.

De preparaten werden aan de lucht gedroogd en gefixeerd met methanol gedurende 10
minuten. Vervolgens werden ze gekleurd meiGiemsa 10%-oplossing gedurende 10 minuten.
Na spoelen en drogen werden de preparaten microscopisch onderzocht bij een vergroting
van 250 tot 1000 maal. Als positieve controle werden enkele preparaten van met Toxoplasma
geïnfecteerde muizen gekleurd en onderzocht.

De DIF-test werd uitgevoerd volgens de bij het RIVM gehanteerde voorschriften (13). Als
positieve controle dienden preparaten met tachyzoieten van Toxoplasma. De uitstrijkjes
werden gefixeerd met aceton gedurende 10 minuten. Na fixatie werd kon\\]n-2^n\\\\-Toxoplasma
IgG, 1 ; 50 verdund in PBS, opgedruppeld. De preparaten werden gedurende 45 minuten
geïncubeerd bij 37°C. Na wassen en drogen werd als conjugaat met fluorescine-isothiocy-
anaat gelabeld anti-konijn IgG (Fabrikaat; Nordic), opgedruppeld. Na incuberen gedu-
rende 30 minuten bij 37°C, wassen en drogen werden de preparaten nagekleurd met

eriochrome-black gedurende één minuut. Na nogmaals wassen en drogen werden de
preparaten met een fluorescentiemicroscoop onderzocht bij een vergroting van 250 tot 400
maal.

De Optische Dichtheid (OD) van de sera in de ELISA, gemeten bij een
serumverdunning van 1 : 50, is weergegeven in figuur 1. Hieruit blijkt een duidelijke
verdeling van de schapen in een serologisch positieve en een serologisch negatieve
groep. De positieve groep met een OD > 0.5 omvat 65% van de schapen. Tot
de negatieve groep behoorden onder meer enkele lammeren en jaarlingen.

Figuur I. Resultaten van de ELISA (IgG Toxoplasma gondii) in sera van 40 schapen (verdunning
I : 50).

ln de Giemsa-preparaten van 28 schapen werden grote bradyzoieten gevonden
met een gemiddelde lengte van ongeveer 14 /ixm en een gemiddelde breedte van
4 /xm. De bradyzoieten zijn echter van een Sarcocystis sp. De bradyzoieten van
Toxoplasma gondii, die veel kleiner zijn (7—8 /um x 1.5—2.2 ^m) (14), werden niet
gevonden.

Onder de fluorescentiemicroscoop werden in geen der preparaten van de schapen
bradyzoieten of cysten van Toxoplasma gevonden.

Hoewel bij zeker 65% van de 40 onderzochte schapen antistoffen tegen Toxoplasma
aanwezig waren, kon de parasiet bij geen der dieren microscopisch in de
diafragmamonsters worden aangetoond. De reden hiervoor zou kunnen zijn, dat
de monsters van 5 gram spierweefsel te klein waren. Janitschke et al. (10)

onderzochten diafragmamonsters van 30 gram van een groot aantal serologische
positieve schapen. Bij slechts 12% konden zij Toxoplasma isoleren. Vertering van
de bradyzoieten van Toxoplasma gedurende het verteringsproces met trypsine lijkt
zeer onwaarschijnlijk, gezien het feit, dat er wel bradyzoieten van Sarcocyslis spp.
zijn gevonden. De conclusie van dit onderzoek is dan ook, dat Toxoplasma-cysten,
ook bij schapen met antistoffen, niet in zulke grote aantallen voorkomen in het
spierweefsel, dat ze makkelijk uit een niet te groot monster kunnen worden
geïsoleerd. Dit is in overeenstemming met de resultaten, die Boch et al. (1) vonden
bij een groep schapen, waarvan 55% serologisch positief was op Toxoplasma gondii,
terwijl slechts bij 4.8% de parasiet zelf middels muizeninfecties kon worden
geïsoleerd. Uit dit onderzoek blijkt, dat voor experimenten naar de mogelijkheden
om Toxoplasma in vlees van slachtdieren te inactiveren, ook schapevlees niet direct
bruikbaar is als proefmateriaal. Ondanks het feit, dat schapen van alle slachtdieren
het meest frequent met Toxoplasma zijn besmet, is de kans om Toxoplasma te
isoleren uit verteerd spierweefsel door middel van Giemsa-kleuring of DIF
blijkbaar gering. Het feit, dat ook bij serologisch positieve dieren niets werd
gevonden, bevestigt het gegeven, dat er geen relatie is tussen aantallen cysten en
de hoeveelheid circulerende antistoffen.

1. Boch J, Bierschenck A, Erber M, und Weiland G. Sarcocyslis- und Toxopiasma-\\nkklior\\en bei
Schlachtschafen in Bayern. BerI Münch Tierärztl Wschr 1979; 92: 137-41.

2. Cremers FXMM. De waarde van de Sabin-Feldmanreactie voor de diagnostiek van toxoplasmose
bij het varken, rund en schaap. Tijdschr Diergeneeskd 1969; 94: 695-705.

3. Derouin F, Mazeron MC, and Garin YJF. Comparative study of tissue culture and mouse
inoculation methods for demonstration of Toxoplasma gondii. J Clin Microbiol 1987\' 25\' 1597-
600.

4. Dubey JR Effect of freezing on the infectivity of Toxoplasma cysts to cats. J Am Vet Med Assoc
1974; 165: 534-6.

5. Dubey JP and Sharma SP. Parasitaemia and tissue infection in sheep fed Toxoplasma gondii
oocysts. J Parasitol 1980; 66: 11 1-4.

6. Dubey JP and Towle A. Toxoplasmosis in sheep: a review and annotated bibliography.
Miscellaneous Publication No 10. Commonwealth Inst of Parasitol St. Albans UK 1986.

7. Jacobs L and Hartley WJ. Ovine toxoplasmosis: studies on parasitaemia, tissue infection, and
congenital transmission in ewes infected by various routes. Brit Vet J 1964; 120: .347-64.

8. Jacobs L, Moyle GG, and Ris RR. The prevalence of toxoplasmosis in New Zealand sheep and
cattle. Am J Vet Res 1963; 24: 673-5.

9. Jacobs L, Remington JS, and Melton ML. A survey of meat samples from swine, cattle, and
sheep for the presence of encysted Toxoplasma. J Parasitol I960; 46: 23-8.

10. Janitschke K, Weiland G, und Rommel M. Untersuchungen über den Befall von Schlachtkälbern
und -Schafen mit Toxoplasma gondii. Die Fleischwirtschaft 1967; 135-6.

11. Knapen I- van. Immunodiagnosis of toxoplasmosis. Proefschrift, Amsterdam, 1984.

12. Knapen F van, Franchimont JH, Lugt G van der. Prevalence of antibodies to Toxoplasma in
farm animals in the Netherlands and its implication for meat inspection. The Veterinary Ouarterlv
1982;4:101-5.

13. Knapen F van en Panggabean SO. Het aantonen van Toxoplasma infecties bij mens en dier met
behulp van een directe immunofluorescentie methode. Medikon 1976; 5: 33-5.

14. Mehlhorn H and Frenkel JK. Ultrastructural comparison of cysts and zoites of Toxoplasma gondii,
Sarcocyslis maris, and Hammondia hammondi in skeletal muscle of mice. J Parasitol 1980\' 66\'
59-67.

15. Roever-Bonnet H de. Toxoplasma-Mecùcs bij huisdieren en slachtvee. Tijdschr Diergeneeskd
1958; 83: 1073-7.

16. Roever-Bonnet H de. Toxoplasmose bij schapen in Nederland. Tijdschr Diergeneeskd 1963\' 88\'
940-9.

17. Ruitenberg EJ and Knapen F van. The enzyme-linked immunosorbent assay and its application
to parasitic infections. J Inf Dis 1977; I36(supplement): S267-73.

18. Waldeland H. Pävisning av Toxoplasma gondii i sauekjott. (Detection of Toxoplasma gondii in
nesh from sheep). Norsk Vet Tidsskr 1970; 82: 630-2.

SAMENVATTING. Beschreven wordt een abnormale geboorte bij een per keizersnede verloste
vaars, gepaard gaande met bloedingen en een stervend kalf. Het rund moest worden geslacht
en pas daarna konden door nauwkeurig onderzoek van de uterus de klinische bevindingen
worden verklaard. Zeer waarschijnlijk betrof het hier een spontaan teruggedraaide torsio uteri.

SUMMARY. A case of dystocia in a cow delivered by Caesarean section, complicated by
haemorrhages and a dying calf, is reported. The heifer had to be slaughtered and only then
the clinical findings could be accounted for by close examination of the uterus. This case was
very likely one of spontaneously reduced uterine torsion.

Op 19 januari om half één\'s nachts werden we door een veehouder in De Meern
geconsulteerd voor een niet vorderende partus bij een vaars. De roodbonte
melktypische kruisling vaars Willie 154 was geïnsemineerd van een melktypischc
MRIJ-stier en had 279 dagen gedragen. Het dier was in goede conditie en de
draagtijd was normaal verlopen. Volgens de veehouder was de vaars de gehele
voorafgaande dag onrustig geweest. Ze was af en toe gaan liggen maar steeds weer
snel opgestaan en had niet duidelijk geperst totdat om 21.00 uur de waterblaas
brak. Deze anamnese is voor een vaars niet echt verontrustend. Om 21.30 uur
had de veehouder even vaginaal gevoeld en omdat het amnion met de klauwtjes
voor de bekkeningang lag en niets bijzonders werd opgemerkt had hij de vaars
rustig laten doorkalven. De aanvankelijk vorderende uitdrijving stagneerde in een
later stadium en daarom had hij toen hulp ingeroepen. De op dat moment liggende
vaars vertoonde buikpers. Het kalf lag in ingetreden kopligging maar uitwendig
waren geen vruchtdelen te zien. De tussenklauwreflex was beiderzijds niet op te
wekken. Op zich is dat een ongunstige bevinding maar omdat deze reflex bij de
voorpootjes soms afwezig kan zijn als gevolg van inklemming of stuwing, terwijl
de vitaliteit van het kalf goed is, had het in dit geval een onduidelijke prognostische
betekenis. De slikreflex was moeilijk op te wekken en het kalf maakte een paar
spartelbewegingen. Spontane foetale bewegingen kunnen zich voordoen tijdens
een agonie. Veel vaker zijn bewegingen van het kalf fysiologisch of worden ze
veroorzaakt door onze manipulaties onder andere bij trekkracht aan dc pootjes.
Vooral bij dikbilkalveren kan zich dat voordoen als reactie op aantrekken en
strekken van de pootjes.

Tijdens vaginaal onderzoek viel op dat de uitvloeiing afwijkend bloederig was.
Het kalf was relatief te groot om op verantwoorde wijze te extraheren. Gezien

\' G. Schuijt, Afdeling Verloskunde, Vakgroep Bedrijfsdiergeneeskunde en Voortplanting, Yalelaan
7, Postbus 80.151. 3508 TD Utrecht.

de alarmerende bloederige uitvloeiing werd ondanks de mogelijk minder goede
vitaliteit van het kalf in overleg met de eigenaar om 01.30 uur besloten om een
keizersnede te doen. Het kalf had toen nog een ictus cordis. De operatie werd
onder locale infiltratie-anesthesie uitgevoerd bij het staande dier via de linker
flanksnede met gebruikmaking van 10 ml clenbuterol iv.

Bij het openen van de buikholte vloeide erg veel buikvocht af met bloedbijmenging.
Het linker ligamentum latum bleek bij de aanhechting in de curvatura minor van
de uterus tot in de spierlagen te zijn uitgescheurd, terwijl in die omgeving een
hematoom werd opgemerkt. Er was geen fibrine-afzetting en alles wees erop dat
het trauma nog maar korte tijd bestond. Het kalf werd dood geboren. De
grotendeels losliggende nageboorte kon aansluitend gemakkelijk worden verwij-
derd. Bij het afhechten van de uterus viel enige stuwing van de uteruswand op
terwijl verhoogde neiging tot bloeden bestond. Omdat de prognose voor het rund
dubieus tot slecht leek, werd besloten het dier te laten slachten.\'

Het zoeken naar de oorzaak van minstens twee opvallende verschijnselen werd
interessant. Wat kon de overmatig bloederige uitvloeiing verklaren en waardoor
was de verscheuring van het linker ligamentum latum ontstaan? Verscheuring van
ligamenta uteri kan als gevaarlijke complicatie optreden bij de keizersnede
wanneer bij het extra-abdominaal brengen van de bevruchte uterushoorn te veel
tractie aan die ligamenten wordt uitgeoefend. Hoogstzelden komt met name bij
oudere koeien met een diepe buik op het einde van de dracht inscheuring van
een ligament voor. Abrupte bewegingen zouden dat tot gevolg kunnen hebben.
In het hier beschreven geval was de vaars alleen maar onrustig geweest en was
er nog niet met de uterus gemanipuleerd.

Het zwartbonte \'melktypische\' vaarskalf van 39 kg had bloederig slijm op de
voorpoten tot en met de ellebogen en het sternum. Bloedverlies van een kalf door
vaatverscheuring in de navelstreng of placenta foetalis kan weliswaar voorkomen
maar bij dit kalf was dat zeer onwaarschijnlijk. De oog-, mond- en vulvaslijm-
vliezen waren niet bleek en de spieren en organen bleken bij sectic ook normaal
te zijn doorbloed. Er waren geen duidelijke aanwijzingen voor een langdurig
proces van toenemende acidose maar wel bevindingen zoals: enkele petechieën
en een centgrote bloeding op de rechterharthclft; enkele pctechiën op de thymus
en een aantal bloedinkjes onder de pleura costalis, die kunnen wijzen op een
toestand van subacute hypoxic.

Bij slachting van het rund werd bloed in de buikholte aangetroffen en er bestond
een groot hematoom m dc aanhechting van het linker ligament op de buikwand
bij de bekkeningang. Het hematoom strekte zich uit aan de vertrale zijde van
vagina en corpus uteri tot aan de curvatura minor van de linker hoorn waarin
het kalf had gelegen. Bij de aanhechting van het ligament bestond een bijna
perforerende uterusruptuur van 10 x 15 cm grootte. Het hematoom was
doorgebroken naar de buikholte. Het bloed in de buikholte was daarmee
verklaard. Nog niet echter het bloedverlies per vaginam en ook niet waardoor
de verscheuring van de ophangband was veroorzaakt. De uterus had een wat
bleker aspect dan normaal, mogelijk als gevolg van enig stuwingsoedeem. Behalve
het haematoom waren in beide ligamenten, links duidelijker dan rechts, enigszins
ischemische zones te zien met daarnaast streepvormige bloedingen en bovendien
ook rondom het craniale deel van de vagina en bij de cervix striae onder de serosa.

\' Vanaf 1 maart 1990 is met betrekking tot het gebruik van clenbuterol (Planipart) een nieuwe
wetteliike regeling van kracht (Tijdschr Diergeneeskd 1990; 115: 332).

Zulke kneuzingen en bloedingen zijn typisch voor een torsio uteri. Een torsio uteri
sinistra tijdens de partus kan zeker de bloedingen en de inscheuring van het linker
ligament veroorzaakt hebben. Na openleggen van de uterus en geboorteweg bleken
de karunkels normaal aangelegd zonder enige aanwijzing voor een bloeding. Aan
de binnenzijde in het ventrale deel van het corpus uteri bevond zich een 15 cm
lange vrij oppervlakkige ruptuur in de mucosa vanaf het septum uteri tot in de
craniale plooi van de cervix waarmee de bloederige uitvloeiing verklaard was. Deze
ruptuur stond niet in verbinding met het trauma aan de buitenzijde. Een ruptuur
op die plaats kan eventueel het directe gevolg zijn van spanning op de uteruswand
door druk van vruchtdelen tijdens de torsio maar kan ook ontstaan door te grote
circulaire spanning wanneer het kalf bij nog onvoldoende ontsluiting te snel
passeert. Zo\'n situatie kan zich hier hebben voorgedaan door er van uit te gaan
dat de baarmoeder om 21.00 uur spontaan in de normale positie is teruggedraaid
waardoor de uitdrijving vrij plotseling kon beginnen. Een experiment met 4
proefrunderen waarbij tijdens de laatste dagen van de dracht per laparotomie een
torsio van 270° werd aangebracht heeft ooit aangetoond dat zulke draaiingen
symptoomloos kunnen blijven bestaan om dan bij de partus te worden vastgesteld.
Uit ervaring weten we ook dat een torsio uteri van 180° of minder tijdens de partus,
waarschijnlijk door toenemende tonus van de uterus en houdingsveranderingen
van het moederdier, zich soms spontaan kan opheffen.

Het geschetste verloop verklaart achteraf waarom de vaars zo\'n lange onrustige
\'ontsluitingsfase\' heeft doorgemaakt, de bevindingen van de veehouder bij
vaginaal onderzoek, de toestand van het kalf dat even later dood was, de stuwing
van de uteruswand, de verscheuring van het ligament en het hematoom, het
bloedverlies per vaginam en het bloed en het vele vocht in de buikholte en
bovendien het vergevorderde stadium van loslating van de nageboorte als gevolg
van de totale partusduur.

Uit dit geval blijkt weer hoe nuttig de bevindingen bij slachting en het onderzoek
van de organen kunnen zijn om tot een bevredigende verklaring voor de klinische
bevindingen te komen.

ln de humane geneeskunde worden alternatieve
geneesmethoden al zeer lang, soms al eeuwen
toegepast. Denk bijv. aan acupunctuur, kruiden-
geneeskunde en homoeopathie.
In dc diergeneeskunde is de belangstelling de
laatste 15 jaren sterk toegenomen. De dierbe-
zit(s)ter wordt mondiger, ziet humane resultaten,
vraagt ernaar.

Het begon in ons vak met homoeopathie, later
gevolgd door de acupunctuur en nu door de
fysiotherapie.

Huisman geeft in zijn boek een overzicht van de
diverse therapieën. Op een beknopte maar duide-
lijke manier geeft hij opheldering over een scala
van zo\'n 15 verschillende geneeswijzen. De the-
rapeut zal keuze moeten maken, want het is
onmogelijk om deze uitgebreide materie in zijn
totaliteit te beheersen.

Speciaal legt hij dc nadruk op dejuiste voeding,
verzorging en heel in het bijzonder in de omgang
met het dier. Probeer het dier (de patiënt) te
begrijpen, te doorgronden, er als het ware door-
heen te kijken. Blijft wel staan; hoe beter de
diagnose, hoe beter de therapie kan zijn. Bij de
diagnose zijn vaak de moderne hulpmiddelen
nodig: het laboratorium, dc röntgen-diagnostick
enz.

Dit is het levensgrote gevaar van de alternatieve
geneeswijzen: Men meent het zelf wel te kunnen,
wacht te lang met het inroepen van deskundige
hulp en dan is het vaak te laat. Ook hiervoor
waarschuwt de auteur. Wees voorzichtig met zelf
dokteren.

Al met al een lezenswaardig boek, dat ook de
dierenarts veel informatie kan verstrekken.

SAMENVATTING. In deze inleiding worden de hoofdlijnen van het Nederlandse milieubeleid
weergegeven. Specifiek wordt ingegaan op het mdieuheleid voor de landbouw, waar de meest
directe relatie ligt met de gezondheid van dieren en dus ook diergeneeskunde. Aandacht wordt
besteed aan lacunes in de kennis. Onderzoek is bijv. nodig naar de effecten van diergenees-
middelen die via mest in het milieu terecht komen en naar persistentie.

SUMMARY. The main lines of environmental policy of the Netherlands are reviewed in the
present paper. The paper particularly deals with environmental policy concerned with
agriculture, which is most directly associated with the health of animals and attention is also
paid to gaps in knowledge. Investigations will, for instance, be required on the subject of
veterinary drugs which find their way into the environment.

U kent misschien het boekje dat de arts L. F. C. Mees schreef en dat ais titel heeft:
\'Dieren zijn wat mensen hebben\'. Vrij vertaald is het een pleidooi om in de dieren
de belichaamde zieleigenschappen van de mensen te zien. Onze slimheid in de vos,
onze ijver in de mieren en onze eetlust in de koe.

Ik laat in het midden waarom wij de behoefte hebben om voor elke Nederlander
een varken te fokken, zodat er nu 15 miljoen rond lopen. Maar met elkaar kunnen
we in ieder geval constateren dat we er in ons land steeds meer een zwijnenstal
van gemaakt hebben. En die trend van vervuiling wil de regering breken met het
Nationaal Milieubeleidsplan. Waar ons land vooroploopt in vervuiling zullen we
ook voorop moeten lopen in de aanpak ervan.

\'Een goede milieukwaliteit is een voorwaarde voor de gezondheid en. hel
welbevinden van mensen, planten en dieren en voor een duurzame maatschap-
pelijke en economische ontwikkeling\'. Met deze zin opent het Nationaal Milieu-
beleidsplan, dal in september 1990, tezamen met de aanvulling in de vorm van
een aantal beleidsintensiveringen in hel NMP-plus, door de Tweede Kamer werd

\' Hoofdinleiding gehouden op 5 oktober 1990, ter gelegenheid van het Jaarcongres 1990, tevens 137e
Algemene Vergadering van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde, te
Rotterdam. Congresthema: \'Het Nationaal Milieubeleidsplan\'.
^ Dr. ir. B. C. J. Zoeteman, plv. Directeur-Generaal Milieubeheer, Ministerie van Volkshuisvesting,
Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer.

Bij het ter perse gaan van dit nummer waren nog niet alle teksten van de tijderis het afgelopen
Jaarcongres 1990 te Rotterdam gehouden wetenschappelijke voordrachten in het bezit van de
redactie. Mede gezien de ophoping van reguliere artikelen, als gevolg van de noodgedwongen
concentratie van verschillende speciale nummers in het afgelopen najaar, is besloten — ter
ontlasting van deze (tijdelijke) kopijdruk — de betreffende wetenschappelijke voordrachten
niet zoals gebruikelijk in één of twee opeenvolgende afleveringen te plaatsen, doch deze
verspreid over een aantal afleveringen in de komende maanden te publiceren.

besproken. U heeft daar een en ander over in de pers kunnen lezen. Het NMP
prijkt op de voorpagina van uw Jaarcongres-programma. Wat heeft u er mee te
maken, vraagt u zich misschien af. Ik wil u daarover meer vertellen.
In het NMP en NMP-plus vindt u de uitgangspunten, de doelstellingen en beoogde
strategie van het milieubeleid en de daaruitvolgende acties voor de komende jaren.
In uw gezelschap zal het, denk ik, niet nodig zijn om inhoud en belang van het
milieubeleid nog eens uitgebreid uit de doeken te doen. Ik zal me daarom beperken
tot enkele hoofdlijnen en zal vervolgens nader ingaan op verschillende relaties
tussen milieubeleid en diergeneeskunde. En dat is op zich een uitdaging, want bij
de relaties tussen de kwaliteit van het milieu en diergeneesmiddelen wordt niet
zo vaak stilgestaan.

De milieuproblematiek is heel complex. Om er greep op te krijgen hanteren we
verschillende ingangen. De oudste is die van de milieucompartimenten; bodem,
water, lucht. Het departement van milieubeheer (DGM/VROM) is overigens in
eerste instantie op die basis onderverdeeld in directies.

Van latere datum is de indeling van het milieubeleid naar milieuthema\'s, die in
feite een matrix vormt met de indeling naar compartimenten. Immers gebruik van
bestrijdingsmiddelen bijvoorbeeld, emitteert zowel naar lucht, oppervlaktewater,
bodem als grondwater.

Bij de milieu-thema\'s verzuring, vermesting, verspreiding en verstoring gaat het
in eerste instantie om het terugdringen van emissies. Bij verwijdering, met name
de afvalproblematiek, speelt voornamelijk het hergebruik en de preventie. Bij
klimaatsverandering, verspilling en verdroging is de aandacht gericht op het
gebruik van grondstoffen, op producenten en consumenten.
Bij verschillende van deze thema\'s zijn er directe verbanden met de diergenees-
kunde. Zo komen bij vermesting via de mest in de landbouw niet alleen mineralen
en zware metalen in het milieu, maar ook residuen van diergeneesmiddelen in
gewassen, vlees en melk. Bij verspreiding gaat het om de effecten van het gebruik
van bestrijdingsmiddelen op de gezondheid van dieren. Bij verwijdering tenslotte
gaat het bijvoorbeeld om verpakkingen van geneesmiddelen en het gebruik van
wegwerpspuiten.

Een derde ingang vormt die van de schaalniveaus. De effecten van menselijke
activiteiten of handelingen kunnen zich op lokaal, regionaal, fluviaal, continentaal
en mondiaal niveau voordoen. Deze in zowel Zorgen voor Morgen als het
Nationaal Milieubeleidsplan weergegeven indeling hangt samen met de niveaus
waarop processen in het milieu zich afspelen. Met behulp van deze indeling wordt
inzicht verkregen in de orde van grootte en de reikwijdte van de risico\'s van het
verstoren van die processen.

De overheid kan de milieuproblemen niet alleen oplossen, laat staan alle nieuwe
problemen voorkomen. Daarom is voor een doelgroepenbeleid gekozen. Zo
onderscheiden we bijvoorbeeld de doelgroepen landbouw, verkeer en vervoer,
industrie, energie, raffinaderijen, bouw, afvalnutsbedrijven en consumenten. Voor
deze doelgroepen is binnen het departement van milieubeheer een doelgroep-
managementsstructuur opgezet.

Bij de doelgroepaanpak staat een integrale aanpak van de milieuproblemen per
doelgroep voorop, gekoppeld aan het stimuleren van de eigen verantwoordelijk-
heid van de doelgroep voor de kwaliteit van het milieu. Dit laatste, de
verinnerlijking, is van doorslaggevend belang voor structurele wijzigingen in de
produktie en consumptieprocessen, omdat bij het ontwerpen van en besluiten over
die processen de milieu-aspecten al in een vroeg stadium moeten meespelen.

Een belangrijke doelgroep voor het milieubeleid waar ik het vandaag met u over
wil hebben is de landbouw. De doelgroep landbouw vormt een breed verweven
netwerk, waarbinnen naast de boeren en hun organisaties bijvoorbeeld ook
factoren optreden als de toeleverende en afnemende bedrijven en de dienstver-
lening, maar ook andere departementen en overheden, onderzoeksinstellingen, de
vakmedia, de politiek en dergelijke.

Dit betekent dat niet alleen de primaire doelgroep, dus de boeren en hun
organisaties op de eigen verantwoordelijkheid voor de kwaliteit van het milieu
worden aangesproken, maar dat ook de actoren in het veld om hen heen daarvoor
hun verantwoordelijkheden hebben. Dit geldt zowel de eigen mate van milieu-
bewust gedrag — waaraan het door VROM geïntroduceerde milieuzorg-systeem
kan bijdragen — als het mede mogelijk maken voor boeren om een milieuver-
antwoorde bedrijfsvoering op te zetten. Denk bijvoorbeeld aan de agribusiness
die moet zorgen voor de ontwikkeling van apparatuur voor emissie-arme
aanwending van mest of voor de beschikbaarheid van mineralen-arm veevoeder.
Als we het hebben over de actor dienstverlening binnen de doelgroep landbouw
dan komt ook de veterinaire zorg in beeld en zijn we weer terug bij u. In feite
kan ik u vandaag aanspreken als een belangrijke actor binnen de doelgroep
landbouw.

Daarbij wil ik het nu dus allereerst met u hebben over de hoofdlijnen van het
milieubeleid, zowel het algemene milieubeleid, als dat specifiek gericht op de
landbouw. Vervolgens over de effecten van de toepassing van diergeneesmiddelen
op de milieukwaliteit. En dan vooral over het in feite niet bekend zijn van die
effecten. Verder over de effecten van landbouwkundig gebruik op dieren en over
de effecten van de kwaliteit van het milieu op de gezondheid van planten en dieren
cn daarmee dus ook op de diergeneeskunde. Van dit laatste is meer bekend. Ik
zal me beperken tot een aantal aspecten, zoals de dioxine-problematiek.

Als rode draad door het milieubeleid loopt het streven naar een duurzame
ontwikkeling. Over wat een duurzame ontwikkeling eigenlijk precies is, wordt zo
her en der nogal eens verschillend geoordeeld. In het NMP wordt uitgegaan van
de formulering van de commissie Brundtland. Daarbij wordt gesteld dat het voor
een duurzame ontwikkeling nodig is dat de functies die het milieu nu en in de
toekomst kan vervullen, zo goed mogelijk behouden blijven. Het afwentelen van
milieuproblemen naar andere gebieden of schaalniveaus en naar toekomstige
generatics moet worden tegengegaan. In beginsel moeten milieuproblemen binnen
ccn termijn van een generatie (20-25 jaar) worden opgelost.
Dc problemen zijn groot. Op mondiaal niveau moet de groei in de concentraties
van stoffen die het klimaat beïnvloeden in 2010 tot stilstand zijn gebracht. Voor
stoffen die de ozonlaag aantasten, moet dit al eerder het geval zijn. Op continentaal
niveau zijn in dat jaar emissiereducties nodig van 80 a 90% van verzurende stoffen,
koolwaterstoffen en stoffen die slecht of niet afbreken zoals zware metalen. Op
fluviaal niveau moeten emissies van vermestende, moeilijk afbreekbare stoffen
zoals zware metalen, bepaalde koolwaterstoffen en bestrijdingsmiddelen met
ongeveer 90% zijn gereduceerd. In het NMP is dat naar de verschillende thema\'s
vertaald. Op regionaal niveau zal in 2010 de emissie van stoffen .met 80-90%
moeten zijn teruggedrongen. De omvang van afvalstoffen zal onder andere door
toenemend hergebruik met 70 a 80% moeten afnemen.
En ook op lokaal niveau zijn forse emissiereducties nodig.

Om dit te bereiken worden in het milieubeleidsplan strategieën en maatregelen
gericht op 2000 genoemd. Duurzame ontwikkeling krijgt gestalte door maatre-
gelen die expliciet bij de bron van vervuiling aangrijpen. Deze maatregelen zijn

gericht op een combinatie van sluiten van stofkringlopen in de keten van
grondstof-produktieproces-produktafval en de erbij voorkomende emissies; het
besparen van energie, tezamen met efficiencyverhoging en het inzetten van
duurzame energiebronnen; het bevorderen van kwaliteit van produkten, processen
enzovoorts, met het oog op langere benutting van stoffen in de economische
kringloop.

Als voor de doelgroep landbouw belangrijkste groep van maatregelen wil ik de
zogeheten structurele brongerichte maatregelen noemen.

Uiteindelijk leiden de structurele brongerichte maatregelen ertoe dat de bedrijfs-
voering dusdanig wijzigt dat de vermindering van emissies en afvalstromen eigen
wordt aan de bedrijfsvoering.

Bij structurele brongerichte maatregelen is een integrale aanpak van milieupro-
blemen goed mogelijk. In beginsel sluiten deze maatregelen aan bij innovatieve
ontwikkelingen bij de doelgroepen. Voor wat betreft de landbouw kan hier gedacht
worden aan de ontwikkeling van vormen van geïntegreerde landbouw, waarbij
de landbouwkundige produktie mede gericht is op milieudoelstellingen. Als ook
de verbetering van het mineralenmanagement op bedrijfsniveau, gericht op een
zodanig efficiënte benutting van de mineralen, dat er geen schadelijke verliezen
meer naar het milieu optreden.

Als de structurele brongerichte maatregelen goed aansluiten bij investeringsbe-
slissingen, dan zullen de extra kosten gering kunnen zijn, zeker ten opzichte van
emissie-gerichte maatregelen. Daarbij komt dat structurele brongerichte maatre-
gelen door middel van besparingen op grondstoffen en energie en vermindering
van de noodzaak van zuivering en afvalverwijdering kostenposten reduceren.
Op weg naar de structureel brongerichte maatregelen zijn voor de doelgroep
landbouw in het milieubeleidsplan doelstellingen voor het jaar 2000 geformuleerd.
Wat de mest betreft zal in 2000 een evenwichtsbemesting van stikstof en fosfor
moeten zijn bereikt. Dat wil zeggen dat er niet meer meststoffen aan de
landbouwgrond worden toegevoegd dan het gewas eraan onttrekt. Daarvoor moet
er op bedrijfsniveau heel wat gebeuren. Een belangrijk hulpmiddel voor de boer
is daarbij het bijhouden van een mineralenboekhouding, waarop precies geregi-
streerd wordt wat er aan mineralen het bedrijf inkomt en uitgaat. Er valt nog heel
wat aan de benutting van de mineralen op bedrijfsniveau te verbeteren, daar slechts
15% van de aangewende stikstof, 34% van de fosfaat en 13% van de kalium wordt
benut. De verbetering kan door allerlei maatregelen die nu in het mest- en
ammoniakbeleid worden voorgeschreven. Concreet gaat het bijvoorbeeld om de
gefaseerde aanscherping van de bemestingsnormen, het verlengen van het uitrij-
verbod, waardoor er alleen in het groeiseizoen als het gewas mineralen kan
opnemen wordt bemest. Een andere belangrijke oplossingsrichting is het vermin-
deren van de gehalten aan mineralen in het veevoer. Op dit laatste terrein gebeurt
de laatste tijd vrij veel.

Voor de ammoniakemissie geldt als doelstelling een reductie van 70% van de
emissies in het jaar 2000 ten opzichte van 1980. Op korte termijn zal de Kamer
apart spreken over het zogeheten Plan van aanpak beperking ammoniakemissie
van de landbouw. Daarin staan een veelheid aan maatregelen genoemd om de
emissie te beperken die nauw samenhangen met de maatregelen in het kader van
het mestbeleid en waarvan een aantal ook heel direct aan de diergeneeskunde
zullen raken.

Ik noem bijvoorbeeld de ontwikkeling van emissie-arme stalsystemen. Daarbij
speelt een aantal zaken. Allereerst de discussie die momenteel in de Kamer gaande
is over diervriendelijke stalsystemen voor pluimvee. Voor stallen zullen emissie-
eisen worden geformuleerd waarbij bij nieuwbouw en uitbreiding met ingang van

1995 rekening zal moeten worden gehouden. Voor de pluimveestallen worden nu
ook inrichtingseisen gesteld vanuit dierenwelzijn. Deze welzijns-eisen zullen mijns
inziens echter geen excuus kunnen zijn om de milieu-eisen af te zwakken.
Je hoort van pluimveehouders wel eens de uitspraak van \'Ben je goed voor het
milieu, dan ben je slecht voor de dieren, ben je goed voor de dieren, dan ben je
slecht voor het milieu, ben je goed voor beiden, dan ga je over de kop\'.
Voor het onderzoek ligt hier een belangrijke taak om de welzijnsdoelen en de
milieudoelen met elkaar te verenigen. In het jaar 2005 zullen in ieder geval alle
stallen aan de milieu-eisen moeten voldoen. Maar daarbij speelt er nog een ander
probleem. Een hoge concentratie van ammoniak in stallen kan ook schadelijk zijn.
Bij onvoldoende ventilatie van stallen kunnen varkens en kippen sterven. Bij
boeren kan het wellicht allergische reacties veroorzaken. Maar over dit alles is
nog niet erg veel met zekerheid bekend.

Met de genoemde maatregelen en alle maatregelen die ik hier vanwege de tijd niet
noem is het vermestingsprobleem nog niet opgelost. Alles wat nu teveel aan stikstof
en fosfor in bodem en water zit en er de komende jaren nog teveel aan wordt
toegevoegd is in 2000 niet ineens verdwenen. Daarover zijn door het Starings-
centrum onlangs nog sombere cijfers gepubliceerd, volgens welke Nederland niet
aan de verplichting van het Rijnactieplan en het Noordzee-actieplan zou kunnen
voldoen om in 1995 de afvoer van fosfor en stikstof te halveren. Doordat veel
gronden met fosfaat verzadigd zijn geraakt, zal de afvoer daarvan nog heel lang
doorgaan.

In het NMP is aangekondigd dat als de gestelde doelen van het milieubeleid voor
de landbouw niet gehaald worden, andere maatregelen moeten worden overwo-
gen. Als eerste peilmoment is daarvoor 1992 genomen. Wanneer er dan geen
uitzicht is op de realisatie van een mestverwerkingscapaciteit 6 miljoen ton in 1994
worden volumemaatregelen onvermijdelijk. Over de mogelijke omvang, vorm en
effecten van volumemaatregelen werd de laatste jaren links en rechts veel
gespeculeerd. Om, wanneer dergelijke maatregelen noodzakelijk blijken te zijn,
de discussie op een zakelijke en feitelijke basis te kunnen voeren, is door VROM
tezamen met het ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij in 1989 een
onderzoek opgestart.

We willen een antwoord op de vraag of en hoe volumcmaatregelen de gewenste
en veronderstelde verlichting van de milieuproblematiek teweeg kunnen brengen.
Daartoe worden verschillende varianten van mogelijke volumemaatregelen door-
gerekend. Een eerste variant grijpt direct aan bij de omvang van de veestapel.
Gekozen is voor de graasdiernorm die in de Structuurnota Landbouw is
geïntroduceerd. Andere varianten grijpen aan bij dc mestproduktierechten. Een
differentiatie tussen deze varianten ligt in het al of niet verhandelbaar zijn van
produktierechten, in generieke kortingen versus kortingen per overdracht en in
het landelijk of alleen in concentratiegebieden toepassen van volumemaatregelen.
Een zesde variant omvat een produktiequotering in de intensieve veehouderij cn
wel op varkensvlees. Bij al deze varianten wordt gekeken naar de bestuurlijk-
juridische mogelijkheden, de sociaal-economische, de financiële cn niet te vergeten
de milieu-effecten. \'

Naast doelstellingen voor het mest- en ammoniakbeleid staan er in het NMP
natuurlijk nog andere. Zo is een volgende doelstelling dat in 2000 het gebruik van
bestrijdingsmiddelen, uitgedrukt in kg werkzame stoffen per jaar met tenminste
50% verminderd moet zijn. Er zal dan een maximaal gebruik worden gemaakt
van mens- en milieuvriendelijke gewasbeschermingsmethoden en er zullen geen
middelen meer zijn toegelaten die vanuit milieu-oogpunt als onaanvaardbaar
schadelijk moeten worden aangemerkt. De maatregelen om deze doelstellingen
te bereiken zijn uitgewerkt in het Meerjarenplan Gewasbescherming dat recent
is gepubliceerd.

Tenslotte geldt als doelstelling dat zware metalen en andere voor het milieu
ongewenste stoffen in veevoer in 2000 tot voor het dier fysiologisch minimaal
noodzakelijke niveaus zijn teruggedrongen.

Deze algemene doelstellingen staan natuurlijk niet op zich. Ze maken deel uit van
een meer omvattende visie van hoe de landbouw er in het volgende millennium
uit moet zien. In het milieubeleidsplan wordt daarbij een onderscheid gemaakt
tussen de grondgebonden bedrijfssectoren en de niet-grondgebonden sectoren.
Voor de grondgebonden sectoren, akkerbouw, opengrondstuinbouw, rundvee- en
schapenhouderij, is het streven gericht om via aangepaste en mede op milieudoelen
gerichte bedrijfssystemen de emissies naar lucht, water en bodem zoveel mogelijk
te beheersen en te voorkomen. Voor de niet-grondgebonden bedrijfssectoren,
glastuinbouw, champignonteelt en intensieve veehouderij is het streven deze zoveel
mogelijk los te koppelen van water, bodem en lucht en er gesloten systemen van
te maken.

Wat is de relatie tussen het gebruik van diergeneesmiddelen en het milieu? Dat
is een moeilijke vraag. Een feit is dat er in gewassen, in vlees en in melk, soms
hoge residuen van diergeneesmiddelen worden gevonden. Daardoor kunnen de
produkten ongeschikt worden voor consumptie en kunnen exportproblemen
ontstaan.

In de intensieve veehouderij worden, zoals bekend is, veel diergeneesmiddelen
gebruikt. Aan het standaardmengvoer worden om ziekten te voorkomen en groei
te bevorderen vaak antibiotica toegevoegd. Voorbeelden van groeibevorderende
middelen zijn recent in het nieuws gekomen. Denk aan clenbuterol en chlooram-
fenicol. In het verleden heeft het toepassen van groeihormonen al verschillende
malen tot exportproblemen geleid. Bij onderzoeken door de Keuringsdienst van
Waren worden regelmatig hoge residuen van antibiotica aangetroffen in onder
andere eieren, melk en vlees.

Maar met deze feiten is nog geen antwoord gegeven op de vraag hoeveel schade
aan het milieu de residuen veroorzaken. Bekend is dat het veelvuldig gebruik van
antibiotica resistentie van ziekteverwekkers tot gevolg kan hebben, waardoor de
bestrijding veel moeilijker wordt en de produktiehoeveelheid en kwaliteit van dier
of gewas minder kan worden.

Het grootschalig gebruik van antibiotica kan leiden tot resistentie van pathogenen.
De Utrechtse Keuringsdienst van Waren vond in 1986 dat van de 774 onderzochte
bacteriestammen in voedingsmiddelen van dierlijke oorsprong 43,7% resistent was
tegen een of meer antibiotica. Resistentie kan zo leiden tot een verminderde
opbrengst en meer sterfte onder dieren.

Er zijn echter geen gegevens beschikbaar over de omvang van de resistentie en
over de ontwikkeling daarin. Veevoederfabrikanten veranderen in het standaard-
voer elke vier tot vijf maanden het toegepaste antibioticum. Desondanks gaat nog
5-6% van de kalveren dood aan luchtweg-, maag-darmaandoeningen. Wat dc
resistentie betreft ligt mijns inziens voor wat de relatie met het milieu betreft een
heel onderzoeksveld open. Het gaat dan met name om het verkrijgen van inzicht
in effecten en risico\'s die ontstaan door diergeneesmiddelen die via de mest in het
milieu komen.

Ook de veevoederadditieven vormen in relatie tot het milieu een belangrijk
aandachtspunt. Denk hierbij met name aan het enzym fytase. Naar het zich laat
aanzien maakt een mogelijke toevoeging van het enzym fytase aan veevoer voor
varkens en pluimvee een sterke terugdringing van fosfor in de mest van deze dieren
mogelijk, gedacht wordt aan zo\'n 40%. De ontwikkeling van het produkt is
inmiddels zover dat de producenten het in 1991 op de markt denken te brengen.

Deze ontwikkeling stemt velen optimistisch. Vanuit het milieu gezien is echter een
aandachtspunt dat stikstof in deze geen gelijke tred met fosfor houdt, zodat zolang
de mestwetgeving nog alleen op fosfor gebaseerd is, bij het aanwenden van mest
met minder fosfor relatief meer stikstof op de bodem komt. Daarvoor is het nodig
dat de mestregelgeving mede op stikstof wordt gebaseerd. Momenteel wordt dan
ook een stikstofnormering voorbereid. Een en ander zal dan ook consequenties
hebben voor het gebruik van kunstmest, omdat het gebruik van kunstmest ook
onder de mestregelgeving zal gaan vallen.

Voor veevoederadditieven bestaat er een EG-richtlijn, waarin ook een milieupa-
ragraaf is opgenomen. De eventuele opneming van fytase in de richtlijn is
momenteel in voorbereiding. Maar over wat fytase in grotere hoeveelheden
toegevoegd straks in het milieu teweeg brengt is nog weinig bekend.

De landbouw is zowel veroorzaker als slachtoffer van milieuproblemen. Over de
landbouw als slachtoffer kom ik straks te spreken. Bij het veroorzaken komt eerst
de vermesting en verzuring in beeld, als ook de aanvoer van zware metalen via
veevoer en kunstmest, waarbij met name cadmium en koper problemen voor
dieren opleveren. Cadmium wordt aangevoerd als verontreiniging in kunstmest
en voederfosfaat. De totale cadmiumbelasting in de melkveehouderij bedraagt in
de jaren 80 gemiddeld circa 5600 mg/ha/jr, tegenover een afvoer van circa 1300
mg/ha/jr. Koper komt voor in de meststof, koperslakkemeel en varkensvoer. De
risico\'s van accumulatie van zware metalen met name ook voor de landbouw zelf,
worden inmiddels onderkend, maar daarmee is de accumulatie op zich nog niet
gelijk minder. In het NMP staan daarom nadere maatregelen aan de veevoederkant
aangekondigd.

Bij bestrijdingsmiddelen ligt de nadruk op de negatieve effecten op de gezondheid
van de mens en de kwaliteit van het grondwater. Daarnaast worden er ook hoge
residuen van bestrijdingsmiddelen teruggevonden in gewassen, vlees en melk.
Landbouwprodukten worden niet routinematig gecontroleerd op residuen van
bestrijdingsmiddelen. Vaak wordt alleen gecontroleerd wanneer er een verontrei-
niging wordt vermoed.

Net zoals bij antibiotica kan het veelvuldig gebruik van bestrijdingsmiddelen
resistentie van organismen tot gevolg hebben, waardoor de bestrijding moeilijker
wordt en de produktiehoeveelheid en kwaliteit van dier en gewas minder kan
worden.

In het Meerjarenplan Gewasbescherming zijn maatregelen opgenomen die tot doel
hebben de structurele afhankelijkheid van de landbouw van chemische bestrij-
dingsmiddelen te verminderen; de meest schadelijke gaan we nu verbieden. Het
Meerjarenplan heeft een taakstellend karakter. Er wordt toegewerkt naar een
substantiële reductie van het gebruik van bestrijdingsmiddelen. In het Milieube-
leidsplan is voor 2000 als doelstelling opgenomen dat deze reductie zoals gezegd
ten minste 50% moet bedragen.

Door technische maatregelen kan al een flinke besparing op het gebruik van
bestrijdingsmiddelen worden bereikt. Te denken valt aan:

— rijentoepassingen met rijenspuiten of op plant- en zaaimachines of zelfs op
grondbewerkingswerktuigen.

Vermindering van de structurele afhankelijkheid van bestrijdingsmiddelen zal
alleen mogelijk zijn wanneer voldoende alternatieven beschikbaar zijn. Deze
moeten bijvoorbeeld worden gezocht in mechanische onkruidbestrijding, meer

ziektebestendige rassen, biologische en geïntegreerde gewasbeschermingsmetho-
den. Daarnaast zijn structurele aanpassingen nodig om te komen tot een minder
intensief grondgebruik en een ruimere vruchtwisseling.

Wat is de relatie tussen de kwaliteit van het milieu en de gezondheid van dieren
en dan met name de landbouwhuisdieren? Een groot aantal stoffen komt vanuit
externe bronnen via lucht, bodem en water in de landbouw terecht. Het gaat dan
zowel om diffuse zoals verzuring, als lokale verontreiniging, zoals vervuilingen
op en nabij oude stortplaatsen, opslagplaatsen of fabrieksterreinen, om storting
van stadsvuil en bagger, om afzettingen van rivierslib, om emissies van industrie-
vestigingen en dergelijke.

Een heel recente problematiek wordt gevormd door de dioxinen die emitteren uit
vuilverbrandingsovens. Bij Rotterdam en in de Zaanstreek moesten beperkende
maatregelen genomen worden voor de handel in melk, vee en vlees vanwege het
hoge dioxinegehalte, meer dan 6 picogram per gram melkvet, afkomstig van
daar gevestigde veehouderijbedrijven.

Vuilverbrandingsinstallaties zijn niet de enige bronnen van dioxinen. Bij een
kabelbranderij in Culemborg is ook dioxine in koemelk aangetroffen. De
Volgermeer is een oud voorbeeld van dioxinen voortkomend uit afval van
bestrijdingsmiddelen.

Op het ogenblik wordt voor de korte termijn de volgende aanpak gevolgd. De
melk wordt direct bemonsterd en geanalyseerd wanneer blijkt dat de dioxine-
uitstoot van verbrandingsinstallaties zo hoog is dat de norm voor het dioxine-
gehalte in het melkvet kan worden overschreden. Als het dioxinegehalte inderdaad
hoger is dan de norm wordt de melk niet op de markt gebracht.
Als het niet mogelijk blijkt om op korte termijn de uitstoot te verminderen wordt
aangedrongen op sluiten van de afval-verbrandingsinstallatie zoals onlangs ook
daadwerkelijk is gebeurd. In Alkmaar en Zaandam-Oost en Oostzaan blijkt dat
het dioxinegehalte in het melkvet na de sluiting inderdaad gedaald is tot onder
de thans geldende norm van 6 picogram per gram melkvet.
Op iets langere termijn, namelijk met ingang van 30 november 1993 zullen
afvalverbrandingsinstallaties allemaal zonder meer moeten voldoen aan strenge
grenswaarden ten aanzien van de uitstoot van dioxine.

Ik sluit af. Ik heb in het voorgaande een paar aandachtspunten voor nader
onderzoek aangegeven, zoals naar de effecten van diergeneesmiddelen die via de
mest in het milieu terecht komen en naar persistentie. Ik heb getracht om vanuit
het milieubeleid aansluiting te vinden bij de problematiek waarmee u bezig bent.
Er is natuurlijk nog veel meer over te zeggen, maar ik hoop dat ik u enigszins
heb kunnen inspireren voor uw verdere discussies van deze dagen.
We staan in veel opzichten op een keerpunt of bij een trendbreuk zo u wilt. Bij
de aanpak van het verkeer, van het energieverbruik en ook bij de landbouw. De
nationale milieukosten zullen drastisch stijgen van 8 miljard in 1988 tot 16 miljard
in 1994. U zult daarom de komende jaren vaak met deze problematiek worden
geconfronteerd.

De discussie over deze trendbreuk zal u wellicht af en toe doen denken aan het
gedrag van kippen zonder kop. Ik hoop dat u in zo\'n situatie ruim houvast vindt
in de lijnen van het geschetste milieubeleid.
Ik wens u nog goede dagen toe en dank u voor uw aandacht.

SUMMARY Three horses with different and unusual types of inguinal herniation outside the
vaginal cavity are described in detail. Attention is paid to the differences between these
conditions and the more commonly occurring inguinal herniation inside the vaginal cavity.

In the male horse herniation in the inguinal-scrotal region is a well-known
condition, and different types can be distinguished. Herniation within the parietal
layer of the vaginal tunic is the most common condition in foals as well as stallions
(3, 8), but herniation outside the vaginal cavity may also occur (1, 3, 4, 5, 7, 8,
9).

Two types of herniation outside the vaginal cavity are known: (i) inguinal rupture,
which occurs in stallions following a traumatic accident (I, 3, 4, 7), and (ii)
ruptured inguinal hernia, as described in new-born colt foals (9). In this paper,
a stallion and a gelding with a ruptured inguinal hernia as well as a stallion with
an inguinal rupture are described in order to contribute to a greater understanding
of these types of inguinal herniation in adult horses.

A four-year-old Trotter stallion was admitted to the Department of General and
Large Animal Surgery of the University of Utrecht after it had been found at
pasture showing signs of abdominal pain. The trainer had not observed any
traumatic incident.

The horse had moderate coHcky signs. Clinical examination revealed a rectal
temperature of 37.1° C, a pulse rate of 36/min, and a respiration rate of 28/min.
The mucous membranes were pink. A soft swelling was present in the left inguinal-
scrotal region and could not be reduced manually. On palpation the left testiclc
appeared to be normal. Borborygmi were decreased on both sides ofthe abdomen.
There was no reflux on passage of a nasogastric tube.

On rectal examination a small intestinal loop entering the left inguinal canal and
some distended small intestinal loops could be palpated.

Haematological examination revealed a packed cell volume of 40% and a
haemoglobin content of 8.2 g/dl. The venous blood pH was 7.402 with a base
excess of 5.2 mEq/1. The diagnosis of strangulated inguinal herniation was made
and immediate surgical intervention decided upon. Preoperatively sodium ampi-
cillin (Ampicillinum®; Kombivet) was given intravenously at 10 mg/kg body weight.
After induction of anaesthesia with a mixture of guaifenesin (Gujatal® 10%;
Aesculaap) and thiopentone sodium (Nesdonal® ; Rhone-Poulenc) at 0.1 g/kg body
weight and 5 mg/kg body weight, respectively, the trachea was intubated and
general anaesthesia was maintained with oxygen and halothane (Halothane®;
Albic). Respiration and heart rates, ECG, arterial blood pressure, and the end-

\' Department of General and Large Animal Surgery, State University of Utrecht, The Netherlands.
18 Tijdschr. Diergeneeskd. dee! 116, ajl. I. 1991

tidal CO2 concentration were continuously monitored during anaesthesia. Hae-
moglobin content, packed cell volume, arterial pH, and blood gas values were
frequently measured during anaesthesia. Appropriate quantities of Ringer\'s and
sodium bicarbonate solutions were administered intravenously.
Surgery was carried out with the horse\'s caudal half in right dorsolateral
recumbency and the head and neck in lateral recumbency.

The left hind leg was secured in flexion and abduction. The inguinal-scrotal and
ventral midline areas were prepared for aseptic surgery.

A skin incision was made starting at the cranial edge of the superficial inguinal
ring and running distally over the scrotum. The subcutaneous tissues were
dissected bluntly, immediately exposing approximately 50-cm of slightly distended
jejunum. Careful palpation and inspection revealed a rent in the parietal layer
of the vaginal tunic and scrotal fascia just distal to the superficial inguinal ring,
through which the small intestine protruded. The herniated intestine appeared not
te be strangulated. The intestinal wall was pink, was not thickened, and showed
spontaneous motility. The intestine could be replaced without any difficulty
through the rent and subsequently through the vaginal ring into the abdomen.

Although the testicle appeared not to be compromised, castration was nevertheless
carried out. The parietal layer of the vaginal tunic was freed from the scrotum
and, together with the spermatic cord inside, crushed as proximally as possible,
ligated with polyglactin suture (Vicryl®; Ethicon), and transected distal to the
ligature. The superficial inguinal ring was closed using horizontal mattress sutures
of polyglactin and a penrose drain was applied. The subcutaneous tissues were
closed with interrupted sutures of polyglactin, and the skin was sutured in an
interrupted pattern using monofilament suture material (Ethilon®; Ethicon),
leaving a ventral opening for the drain. The right testicle was removed using the
half-closed castration method.

Postoperatively, sodium ampicillin was given intravenously four times at six-hour
intervals. The horse had an uneventful recovery from anaesthesia and surgery.
The drain was removed on the third postoperative day. The skin-sutures were
removed on the ninth postoperative day. At that time a slight oedematous swelling
of the scrotal wall was present, and the horse was sent home.
Approximately five months later the owner reported that the horse was in good
condition and performing well.

An eleven-year-old Dutch Warmblood gelding, castrated at least nine years before,
had been found in its stable showing signs of abdominal discomfort. Because
analgesic treatment by the veterinary practitioner had been unsuccessful, the horse
was admitted to the Department of General and Large Animal Surgery approxi-
mately five hours later.

The horse had serious colicky signs, sweated, and had a rectal temperature of 38.2°
C, a pulse rate of 72/min, and a respiratory rate of 36/min. The mucous
membranes were red. Borborygmi were almost absent on both sides of the
abdomen. There was no refiux on passage of a nasogastric tube. In the left inguinal
region a soft, painful and irreducible swelling was detected.
On rectal examination distended small intestinal loops, one of which entered the
left inguinal canal, could be palpated. Haematological examination revealed a
packed cell volume of 47%, a haemoglobin content of 10.2 g/dl, and a total WBC
count of 18.0 X lOVl. The venous blood pH was 7.350 with a base excess of
-2.8 mEq/1.

Incarcerated inguinal herniation was suspected, and surgical treatment imme-
diately carried out. General anaesthesia, positioning and preparation of the
animal, and fluid therapy were similar to that in case 1.

A skin incision was made at the level of the superficial inguinal ring. On blunt
dissection of the subcutaneous tissues an approximately 30-cm long jejunal loop
became visible. The loop was dark pink, had a slightly thickened wall, and showed
motility after pinching. Underneath this loop the remainder of the parietal layer
of the vaginal tunic with the stump of the spermatic cord inside could be detected.
A rent was present in the vaginal tunic at the level of the superficial inguinal ring,
through which the intestine protruded. The intestine appeared to be strangulated
in the vaginal cavity by the vaginal ring. A blunt-pointed scalpel was inserted
through the rent into the vaginal cavity and advanced into the inguinal canal,
guided by one finger of the other hand to avoid injury of the intestine. The rent
was then enlarged up to the vaginal ring, after which the intestine could be replaced
into the abdomen. The vaginal tunic, with the stump of the spermatic cord inside,
was ligated with polyglactin suture as proximally as possible, and transected distal
to the ligature.

The superficial inguinal ring, the subcutaneous tissues and the skin were closed
as described in case 1.

Following herniorrhaphy the horse was changed into dorsal recumbency and an
approximately 15-cm ventral midline celiotomy was performed.
The previously incarcerated jejunal loop was traced and exteriorised. It had
regained its normal pink colour and showed spontaneous motility; only some
subserosal petechiae were still present. Thus, resection appeared not to be
indicated. The distended proximal jejunum was emptied by performing an
enterotomy. The laparotomy wound was then closed in a routine manner.
The horse recovered well from anaesthesia and surgery. Sodium ampicillin was
administered for 24 hours postoperatively.

Oedematous swelling and purulent discharge from the herniorrhaphy wound
developed one week post-operatively. The wound was partially opened and flushed
daily with a povidone iodine solution (Betadine®; Dagra). Healing of the
laparotomy wound was uncomplicated.

Approximately three weeks later the horse was discharged from the hospital. Three
months later the owner reported that the horse was performing well.

A three-year-old Dutch Warmblood stallion was admitted to the department with
a history of abdominal discomfort for approximately eight hours. The referring
veterinary practitioner had made a tentative diagnosis of irreducible inguinal
herniation. No evidence of a traumatic incident was noted.
The horse had mild colicky signs, a rectal temperature of 37.7° C, a pulse rate
of 60/min, and a respiratory rate of 32/min. The mucous membranes were bright
pink. Intestinal sounds were decreased. There was no reflux after nasogastric
intubation.

A large, soft, and painful swelling was present in the left inguinal-scrotal region
and could not be reduced manually. On palpation, the left testicle appeared to
be normal. Rectal examination revealed distended small intestinal loops, one of
which entered the left inguinal canal.

Haematological examination revealed a packed cell volume of 43% and a
haemoglobin content of 8.9 g/dl. The venous blood pH was 7.427 with a base
excess of 4.1 mEg/1.

As strangulated inguinal herniation was suspected, surgery was immediately
carried out. General anaesthesia, positioning, preparation, and medication were
similar to that in case 1.

A skin incision was made over the superficial inguinal ring and the lateral side
of the scrotum. On blunt dissection of the subcutaneous tissues an approximately
one-metre long slightly distended jejunal loop became visible. Its wall was pink,
was not thickened, and showed some spontaneous motility. Underneath this loop
the parietal vaginal tunic, with the testicle inside, could be observed. The herniated
intestine protruded from the inguinal canal outside the parietal vaginal tunic,
which appeared to be intact. Manual palpation deep in the inguinal canal revealed
a rent in the transverse fascia and peritoneum overlying the deep inguinal ring
and close to the vaginal ring, through which the intestine entered the inguinal
canal.

The herniated intestine was replaced through this rent into the abdomen by digital
pressure without any difficulty. Following this, closed castration of the left testicle
was performed. The superficial inguinal ring, the subcutaneous tissues, and the
skin were closed as described in case 1.

The horse recovered uneventfully from anaesthesia as well as surgery. Sodium
ampicillin was administered for 24 hours postoperatively. The horse was sent
home on the eleventh postoperative day. Two months later the horse was in good
health. It was re-admitted to the department in order to have the right testicle
removed.

In the majority of cases of equine inguinal herniation the herniated intestine is
situated inside the vaginal cavity. In congenital inguinal herniation, which is seen
in new-born colt foals, the hernia is usually reducible (3). In contrast, in acquired
inguinal herniation in adult stallions the herniated intestine often becomes
strangulated at the site of the vaginal ring, resulting in colic (8). The presence
of prolapsed intestine in the inguinal-scrotal region and outside the vaginal cavity
is only possible when there is a rent in one or more of the structures surrounding
the abdominal or vaginal cavity. Such a situation may occur in new-born colt
foals as well as adult stallions. In new-born colt foals the intestine enters the vaginal
cavity through the vaginal ring, after which a rent occurs in the parietal vaginal
tunic and scrotal fascia at the level of the superficial inguinal ring, and, therefore,
this condition is called ruptured inguinal hernia (4, 9).

In adult stallions the rent is nearly always located in the peritoneum and transverse
fascia overlying the deep inguinal ring, and this condition has been called inguinal
rupture (3,4,9). Inguinal rupture is assumed to be the result of a traumatic incident
and, thus, it may occur in animals in any age. Such a trauma may not only cause
a rent in the peritoneum and transverse fascia, but also in the internal oblique
abdominal muscle and/or tendon of the external oblique abdominal muscle,
possibly involving the deep and/or superficial inguinal rings, respectively.
According to the above anatomical descriptions, the condition in cases 1 and 2
has te be considered as a ruptured inguinal hernia, and the condition in case 3
as an inguinal rupture. Cases 1 and 2 demonstrate that ruptured inguinal
herniation does not only occur in new-born colt foals as described by Van der
Velden (9), but it may also develop in adult stallions and even in geldings.
Although a traumatic incident was not noticed in case 3 (inguinal rupture), it can
not be excluded as the cause of the herniation.

In all three cases the subcutaneous location of the herniated intestine was detected
on surgery. However, in cases 1 and 3 it might already have been suspected pre-
operatively. In most cases of irreducible acquired herniation inside the vaginal

cavity the testicle becomes firm and enlarged by compression and occlusion of
the testicular vessels, and this was not observed in cases 1 and 3. On the contrary,
intestine which is situated subcutaneously will disrupt the subcutaneous tissues
and compromise the blood supply of the overlying skin and, thus, the skin will
become oedematous, macerated, or even necrotic (9). In the present cases the skin
was still normal, probably because of the short duration of the condition and the
relatively small amount of herniated intestine.

In both stallions castration of the testicle of the affected side was carried out in
order to make closure of the superficial inguinal ring possible. Because both
animals were not valued for breeding, the other testicles were also removed; in
case 1 at the same time, in case 3 two months later.

In geldings, inguinal herniation in the majority of cases occurs following
castration, and different terms such as visceral prolapse, eventration, or eviscer-
ation are used to indicate this condition.

Hernias not related to castration are rare. One case of incarcerated inguinal
herniation inside the vaginal tunic has been described by Breukink et al. (2).
Schneider et al. (6) have observed one case in which the intestine protruded
through the inguinal canal and was situated in the subcutaneous tissues of the
inguinal region, but a comprehensive anatomical description was not given.
The gelding described in this paper had been castrated at least nine years before
herniation occurred. Based on the extent ofthe remainder of the parietal vaginal
tunic, it is tempting to assume that castration had been performed using the open
method. It remains unclear whether the method of (half-)closed castration, in
which the parietal vaginal tunic is ligated as proximally as possible, can prevent
inguinal herniation from occurring at older age.

1. Berge E and Westhues M (eds.). Veterinary operative surgery, Copenhagen, 1977, Medical Book
Company, p. 233-4.

2. Breukink H.1, Németh F, and Dieten JSMM van. Hernia scrotalis incarccrata bij een ruin. Tijdschr
Diergeneeskd 1980; 105: 242-7.

3. Cox JE. Surgery ofthe reproductive tract in large animals, 3rd ed., Liverpool, 1987, Liverpool
University Press, p. 59-64.

4. Cox JE. Hernias and ruptures: Words to the heat of deeds. Equine Vet J 1988; 20: 155-62.

5. Moore JN, Johnson JH, Garner HE, and Traver DS. A case report of inguinal herniorrhaphy
in a stallion. J Equine Med Surg 1977; 1: 391-4.

6. Schneider RK, Milne DW, and Kohn CW. Acquired inguinal hernia in the horse: A review of
27 cases. J Am Vet Med Assoc 1982; 180: 317-20.

7. Vasey JR. Simultaneous presence of a direct and an indirect inguinal hernia in a stallion. Austr
Vet J 1981;57:418-21.

8. Velden MA van der. Surgical treatment of acquired inguinal hernia in the horse: A review of 51
cases. Equine Vet J 1988; 20: 173-7.

9. Velden MA van der. Ruptured inguinal hernia in new-born colt foals: A review of 14 cases. Equine
Vet J 1988; 20: 178-81.

In deze rubriek, die in principe open
staal voor elke auteur die zich op
specialistisch niveau met de dierge-
neeskunde van landbouwhuisdieren
en/of gezelschapsdieren bezighoudt,
wordt een brug geslagen tussen de
eerste- en tweedelijns diergenees-
kunde.

Er is .sprake van praktische relevantie
en de bijdragen geven inzicht in de
diagnostiek en behandeling van verwe-
zen patiënten uit diverse disciplines.
Theoretische aspecten of nieuwe ont-
wikkelingen in de diergeneeskunde
worden eveneens belicht.

Fracturen van de radius en ulna komen in
de gezelschapsdierenpraktijk regelmatig
voor. Bij de conservatieve behandeling van
deze fracturen kunnen er een aantal typische
problemen optreden. Aan de hand van twee
casuïstieken wordt in dit artikel op de
behandeling van de radius ulna fracturen bij
de hond nader ingegaan. Hierbij worden
vooral de mogeljk optredende complicaties
en de achtergronden daarvan besproken.

Op de Universiteits Kliniek voor Gezel-
schapsdieren tc Utrecht werd een 7 maan-
den oude bastaard reu (10 kg) aangeboden.
Volgens de anamnese en de verwijsbricf had
het hondje op de leeftijd van 4 maanden een
fractuur gehad van de radius en ulna die
conservatief, dat wil zeggen door middel
van een spalkverband werd behandeld. Bij
aanbieden werd het linker voorpootje nau-
welijks belast. Bij lichamelijk onderzoek
bleken geen andere afwijkingen aanwezig
dan een opvallende standsafwijking vanuit
het distale deel van de linker radius ulna.
Deze afwijking betrof een valgusdeviatie (±
,10°), een exorotatie (± 10°), en een geringe
antecurvatuur van de radius. Bij passief
bewegen werd geen crepitatie gevoeld in de
linker elleboog. Röntgenologisch onder-
zoek toonde de karakteristieke kenmerken
van het zogenaamd \'radius-curvus-syn-
droom\', te weten: Ie valgusdeviatie vanuit
de distale radius ulna, 2e exorotatie van de
ondervoet, 3e een antecurvatuur van de
radius, en 4c een geringe verkorting van het
linker antebrachium ten opzichte van het
rechter. Er werd bij deze kleine hond geen
(5e) incongruentie in de elleboog vastge-
steld. De behandeling bestond uit een cor-
rectieve Osteotomie van radius cn ulna uit-
gevoerd op het niveau van de maximale
curvatuur. Stabilisatie werd uitgevoerd
door middel van een tweezijdig aangebracht
\'Kirschner-Ehmer frame\', de zogenaamde
fixateur externe (figuur 1). De post-opera-
tieve periode verliep zonder problemen. Na
7 weken werd het frame verwijderd. Bij
telefonische navraag 2 jaar post-operatief
meldde de eigenaar dat sprake was van een
volledig normaal gebruik van het pootje.
Een I O-jarige dwergpoedel teef (4,5 kg) werd
aangeboden op de Universiteitskliniek, 3
maanden na het ontstaan van een fractuur
in het distale deel van de radius en ulna van
het linker voorpootje. De initiële behande-
ling bestond uit een immobilisatie van de
fragmenten door middel van een Thomas-
spalk gedurende 8 weken. Deze behandeling
was helaas niet succesvol en bij het aanbie-
den was er noggeensprake vaneen klinische
fractuurgenezing, hetgeen bij een voorspoe-

dig verloop inmiddels wel het geval had
moeten zijn bij deze methode van behande-
len. Derhalve was er sprake van een ernstige
vertraagde fractuurgenezing (delayed
union), danwel het volledig uitblijven van
fractuurgenezing (non-union). Een bij-
komend probleem was dat de patiënt reeds
7 jaar tevoren de rechter radius en ulna op
vrijwel identieke wijze fractureerde. De des-
tijds ingestelde conservatieve therapie
leidde ook niet tot fractuurgenezing. Rechts
was dus zonder meer sprake van een non-
union. Het hondje had zich echter met deze
éénzijdige handicap jaren tot tevredenheid
van de eigenaar kunnen redden. De nu
aanwezige combinatie van narigheid
vormde voor de geconsulteerde collega aan-
leiding tot het advies het hondje te laten
euthanaseren. Voor een tweede mening
werd de patiënt vervolgens naar de Kliniek
voor Gezelschapsdieren van de Faculteit
der Diergeneeskunde te Utrecht verwezen.
Bij het aanbieden werd het \'recent\' gefrac-
tureerde linker voorpootje geheel ontlast.
Het rechter pootje toonde een opvallende
standsafwijking. Bij passief bewegen bleek
inderdaad opvallende abnormale beweeg-
lijkheid van met name de linker radius en
ulna. Ook rechts was deze abnormale be-
weeglijkheid echter eniger mate aanwezig.
Röntgenologisch onderzoek toonde het ty-
pische beeld van een atrofische non-union,
waarbij dus nauwelijks enige callusvorming
ter plaatse van de fractuur was opgetreden
en de mergholte ter plaatse van de fractuur-
uiteinden gesloten waren. De behandeling
bestond uit een operatieve benadering van
de fractuur-uiteinden van de linker radius
en ulna. De mergholten werden geopend, er
werd een autoloog bottransplantaat bijge-
plaatst en de fragmenten werden door mid-
del van een osteosyntheseplaat en schroeven
gecomprimeerd en rigide gefixeerd. Vier
dagen post-operatief ging de patiënt naar
huis. Klinisch en röntgenologisch onder-
zoek na 6 en 16 weken toonden een voor-
spoedig verloop van de fractuurgenezing.
Bij controle op 1 jaar post-operatief bleek
de fractuurgenezing voltooid.
Bij beide beschreven patiënten bleek de
initiële behandeling helaas weinig succesvol.
Bij de eerste patiënt resulteerde de behan-
deling weliswaar in fractuurgenezing doch
de stand van de poot was dermate afwijkend
dat van een volledig functieherstel geen
sprake was.

Twee oorzaken voor standsafwijkingen na
conservatieve fractuurbehandeling in geval
\\ an radius en ulna fracturen bij jonge hon-
den kunnen worden onderscheiden. De
eerste betreft de iatrogene standsafwijking
ten gevolge van een onjuiste positie van de
fragmenten binnen het spalkverband. Met
name het aanleggen van de spalk met de
patiënt in zijligging met de gefractureerde
poot boven, kan voor een dergelijke afwij-
king predisponerend zijn. Als vuistregel kan
worden aangehouden, dat de fragmenten
tenminste voor 50% contact maken en dat
de as van de poot in alle richtingen correct
dient te zijn en er geen torsie aanwezig is.
Bij röntgenologische controle na het aan-
brengen van de spalk kan een eventuele
onjuiste positie van de fragmenten binnen
het verband worden vastgesteld.
De tweede reden van een afwijkende stand
na conservatieve fractuurbehandeling be-
treft een mogelijk trauma aan één der groei-
schijven van de distale radius en/of ulna.
Vooral de groeischijf van de distale ulna is
hiervoor gevoelig. Bovendien verzorgt deze
groeischijf vrijwel de gehele lengtegroei van
de ulna, terwijl de lengtegroei van de radius
wordt gerealiseerd door twee groeischijven.
Een dergelijk groeischijfletsel is röntgenolo-
gisch in de meeste gevallen in het acute
stadium niet vast te stellen. Een (partiële)
stagnatie van de groei in de groeischijf van
de distale ulna zal echter kunnen leiden tot
eerder genoemde verschijnselen van het
\'radius-curvus-syndroom\'. De gediagnosti-
seerde fractuur geneest wel maar er ontwik-
kelt zich in de betreffende poot een angu-
laire deviatie. Uiteraard treedt deze laatste
complicatie vooral op bij jonge honden van
de grote rassen, maar blijft daartoe getuige
de gepresenteerde (eerste) patiënt niet be-
perkt. Het \'radius-curvus-syndroom\' kan,
indien nog voldoende groeipotentie van de
groeischijven aanwezig is, in sommige ge-
vallen succesvol worden behandeld door
middel van een partiële resectie van de ulna.
Hierna kan dan namelijk een zelf corrige-
rende groei van de radius optreden. Indien
onbehandeld zal in de periode van maxi-
male lengtegroeisnelheid (4 tot 6 maanden
leeftijd) \'zienderogen\' verslechtering optre-
den van de klinische situatie. Uitstel van
behandeling zal de prognose sterk negatief
beïnvloeden niet in de laatste plaats ten
gevolge van irreversibele veranderingen aan
carpus en elleboog. Het verdient daarom
aanbeveling de chirurgische behandeling
van \'radius-curvus-patiënten\' in principe als
urgent te klassificeren en deze niet uit te
stellen tot de volwassen leeftijd.

De tweede patiënt illustreert fraai het grote
potentiële risico voor het ontstaan van een
non-union bij volwassen vertegenwoordi-
gers van de zogenaamde \'toy-breeds\' in
geval van een radius en ulna fractuur.
Dergelijke fracturen treden bij deze rassen
gemakkelijk en derhalve frequent op, en
staan bij suboptimale behandeling model
voor de ontwikkeling van een gestoorde
fractuurgenezing (delayed- of non-union).
Een enkele patiënt is met behulp van een
spaikje succesvol te behandelen. Echter de
conservatieve behandeling is in dergelijke
gevallen te vaak niet succesvol en wordt
daarom ontraden. Met andere woorden een
spalkverband behoort bij dergelijke hondjes
dan ook niet tot de methoden die leiden tot
een voorspelbaar goed resultaat bij fractu-
ren van de distale radius ulna. Oorzaken
voor de gestoorde fractuurgenezing zijn de
minimale bedekking van het bot door weke
delen, de beperkte endostale circulatie ter
plaatse en niet in de laatste plaats, de zeer
geringe (ovale) dwarsdoorsnede van de dia-
fyse van de radius. Hierdoor kan van een
goed contact en een stabiele positie van de
fragmenten binnen het spalkverband geen
sprake zijn.

De hier beschreven complicaties werden
beide met succes behandeld. Niet in alle
gevallen zal dat uiteraard mogelijk zijn. Van
groot belang voor het bereiken van een
uiteindelijk goed resultaat van fractuurbe-
handeling in geval van radius en ulna frac-
turen bij jonge en oude patiënten zijn het
anticiperen op de mogelijke complicaties,
het vroegtijdig signaleren van complicaties
en tenslotte het indien noodzakelijk tijdig
verwijzen voor aanvullende behandeling
door een gespecialiseerde collega.

Specialist Chirurgie der Gezelschapsdieren, Universiteits Kliniek voor Gezelschapsdieren, Faculteit
Diergeneeskunde, Rijksuniversiteit Utrecht.

■Vleeskeuring en openbare slachthuizen in Ne-
derland 1875-1985\' door drs. R A. Koolmees,
medewerker van de vakgroep Voedingsmiddelen
van Dierlijke Oorsprong, Faculteit der Dierge-
neeskunde, Rijksuniversiteit Utrecht. Het boek
is geschreven in opdracht van de Koninklijke
Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde en wordt uitgegeven op initiatief van de
Vereniging van Directeuren van Gemeentelijke
Slachthuizen en Vleeskeuringsdiensten in Ne-
derland die vanaf 1907 een belangrijke rol heeft
gespeeld bij de ontwikkeling van de vleeskeu-
ring. Bij haar ophefTmg vin 1984 heeft deze ver-
eniging de wens geuit de geschiedenis van dit
specifieke vakgebied op schrift te laten stellen.

In het gedenkboek wordt beschreven op welke
wijze de vleeskeuring in Nederland in de periode
1875-1922 een veterinair-wetenschappelijke ba-
sis kreeg en zich tot 1985 verder ontwikkelde.
Deze ontwikkelingen worden belicht tegen de
sociaal-economische omstandigheden waaron-
der de vleesproduktie en de vleesvoorziening
zich afspeelden. De wisselwerking tussen econo-
mische en volksgezondheidsbelangen en de rol
die veterinairen hierbij vervulden, staan in dit
historisch overzicht centraal.

Voorwoord door dr. J. F. Westendorp, laatste
voorzitter van de Vereniging van Directeuren
van Gemeentelijke Slachthuizen en Vleeskeu-
ringsdiensten in Nederland.
Hoofdstuk 1. Inleiding.
Hoofdstuk 2. Voorgeschiedenis.
Hoofdstuk 3. Van Hinderwet tot exportkeuring
1875-1902.

Hoofdstuk 7. Privatisering, kerend tij voor de
openbare slachthuizen 1968-1985.
Literatuur.
Bijlagen.

Het boek is gebonden, rijk geïllustreerd, heeft
een omvang van circa 120 pagina\'s en kan wor-
den besteld door overmaking van ƒ29,50 op re-
keningnummer 39.45.60.078 Rabobank Utrecht,
ten name van \'Inz. VVDO onderzoek\' (giro-
nummer van de bank 254134), onder vermel-
ding van; Gedenkboek.
Uitgave van de Stichting Histosearch in op-
dracht van de Koninklijke Nederlandse Maat-
schappij voor Diergeneeskunde. Utrecht 1991.
Het boek verschijnt eind januari.
Vanuit de Koninklijke Nederlandse Maatschap-
pij voor Diergeneeskunde zal aan de leden en
buitengewone leden van de voormalige Vereni-
ging van Directeuren van de Gemeentelijke
Slachthuizen en Vleeskeuringsdiensten een gra-
tis exemplaar van het gedenkboek worden toe-
gezonden.

Naar aanleiding van ondertaande bij
de Redactie ontvangen vraagstelling,
vond zij prof. dr. F. ,/. van Sluijs
(Vakgroep Geneeskunde van Gezel-
schapsdieren) bereid om voor de lezers
een antwoord te formuleren.

Vaak zie je bij het opereren van mammatu-
moren. dat de tumor veel uitgebreider is dan
je verwacht had en veel verder doorloopt
dan bij uitwendige inspectie was tc zien. Wat
is het te volgen beleid? Welke mammae/
lymfeklieren moet je mee wegnemen? Wan-
neer doe je lijstresectie? Heeft sterilisatie
nog zin? (Graag schema geven van te ope-
reren mammae).

In de meeste gevallen is het niet mogelijk om
met behulp van lichamelijk onderzoek vast
te stellen of een mammatumor benigne is of
maligne. Slechts af cn toe zijn er duidelijke
aanwijzingen voor maligniteit, zoals ge-
zwollen lymfeknopen, fixatie van de tuinor
aan de onderliggende spieren of de bedek-
kende huid, ulceratie van de tumor, longme-
tastascn ot het beeld dat bekend staat als
\'mastitis carcinomatosa\'. In de laatste twee
gevallen is chirurgisch ingrijpen niet geïndi-
ceerd (of zelfs gecontra-indiceerd: mastitis
carcinomatosa).

1 n alle andere gevallen kan het beste worden
uitgegaan van de slechtste situatie, wal
inhoudt dat dc tuinor moet worden be-
schouwd als ccn maligniteit totdat het te-
gendeel is bewezen. Eén van dc basisregels
van de oncologische chirurgie is, dat de
tumor volledig moet worden weggenomen,
wat inhoudt dat bij de resectie ruime marges
in acht moeten worden genomen. Uit dia-
gnostisch oogpunt is het raadzaam om
tevens dc regionale lymfeknoop tc verwijde-
ren, omdat onderzoek hiervan uitsluitsel
kan geven over eventuele metastasering.
De verschillende vormen van chirurgische
therapie kunnen op twee manieren worden
ingedeeld: naar radicaliteit en naar uitge-
breidheid. De indeling naar radicaliteit
maakt onderscheid tussen ablatio mammae
en amputatio mammae. Bij de eerste vorm
wordt alleen het klierweefsel verwijderd; bij
dc tweede vorm wordt tevens een deel van
de onderliggende spierlaag weggenomen.
Dc amputatio mammae is alleen geïndi-
ceerd bij maligne tumoren die de onderlig-
gende spierlaag infiltreren. In de diergenees-
kunde worden tumoren die een dergelijke
mate van agressiviteit vertonen niet gere-
kend tot de indicaties voor chirurgisch in-
grijpen, en de amputatio mammae wordt
dan ook niet toegepast in de chirurgie van
gezelschapsdieren.

De indeling naar uitgebreidheid onder-
scheidt de volgende vormen van behande-
ling: nodulectomie, pakketresectie, blokre-
sectie en lijstresectie.

Nodulectomie (het \'uitpeilen\' van de tumor)
biedt onvoldoende garantie op volledige
resectie en moet worden beschouwd als een
inadequate manier van behandeling. Boven-
dien wordt bij deze methode de incisie
geheel in het klierweefsel gemaakt, wat door
het aansnijden van klierpakketten en af-
voergangen leidt tot meer vochtophoping in
de wond en een grotere kans op een gecom-
pliceerde genezing dan bij de andere vormen
van behandeling.

Pakketresectie omvat het verwijderen van
één enkel klierpakket. Dc resectie is hierbij
beduidend ruimer dan bij nodulectomie en
kan als adequaat worden beschouwd, maar
ook hier geldt dat er kans is op een gecom-
pliceerde genezing doordat de incisie voor
een relatief groot deel in het klierweefsel
wordt gemaakt. Dit geldt overigens in veel
sterkere mate voor de hond dan bij de kat.

Blokresectie is het verwijderen van één of
verscheidene pakketten met inbegrip van dc
regionale lymfeknopen.
Dit is eigenlijk alleen goed mogelijk bij de
caudale (abdominale en inguinale) pakket-
ten, omdat alleen de supramammaire lym-
feknopen goed bereikbaar zijn. De axillaire
lymfeknopen liggen diep in de oksel in de
buurt van de plexus brachialis en komen
alleen voor resectie in aanmerking als zij
vergroot zijn. Bij het verwijderen van de
thoracale pakketten is dan ook zelden
sprake van een echte blokresectie. Blokre-
secties van de abdominale en inguinale
pakketten zijn één van de meest uitgevoerde
vormen van mammaresectie bij gezel-
schapsdieren. De tumor kan hiermee vrijwel
steeds ruim worden verwijderd, en de kans
op complicaties is gering.

Lijstresectie is het verwijderen van alle i<lier-
paki<etten aan een kant met inbegrip van de
supramammaire lymfeknopen (en de axil-
laire lymfeknopen wanneer deze vergroot
zijn). Deze vorm van behandeling biedt de
grootste kans op complete verwijdering van
de tumor en de kleinste kans op complica-
ties bij de wondgenezing, omdat de incisie
geheel buiten het klierweefsel wordt ge-
maakt. Daar staat als nadeel tegenover, dat
de ingreep omvangrijk is en daardoor tijd-
rovend en kostbaar.

Bij het maken van een keuze uit de verschil-
lende mogelijkheden spelen de volgende
factoren een rol:

Het aantal tumoren en de lokalisatie bepa-
len de minimale omvang van de resectie.
Veel patiënten hebben tumoren in verschei-
dene klierpakketten. In principe moeten
deze allemaal worden verwijderd en histo-
logisch onderzocht. Wanneer de tumoren
verspreid zijn over beide melklijsten moet
beiderzijds worden geopereerd.
Als de patiënt veel huid bezit (bijv. cocker
spaniel) kan dit in één zitting gebeuren; als
dit niet het geval is zijn twee operaties nodig
met 4 ä 6 weken tussentijd.
De leeftijd en de algemene gezondheidstoe-
stand van de patiënt bepalen of de voor
totale resectie minimaal noodzakelijke be-
handeling ook werkelijk moet worden uit-
gevoerd en of er ook een preventief effect
moet worden nagestreefd. Bij hoogbejaarde
patiënten met een matige algemene gezond-
heidstoestand, die één grote en enkele kleine
tumortjes hebben kan men zich beperken
tot het verwijderen van de grote tumor via
een pakketresectie of een blokresectie. De
behandeling is dan hoofdzakelijk palliatief
en niet curatief

Bij jonge, gezonde honden die reeds vroeg
in hun leven blijk geven van een neiging tot
het ontwikkelen van mammatumoren is een
agressievere benadering op zijn plaats. Hier
heeft het zin om aan preventie te doen en
de kans op tumorvorming drastisch te redu-
ceren door al het klierweefsel te verwijderen
via een beiderzijdse melklijstresectie. Men
dient zich echter te realiseren dat het klier-
weefsel zich niet uitsluitend in de pakketten
bevindt, maar ook daarbuiten, en dat het
zich caudaal tot naast de vuiva kan uitbrei-
den en craniaal tot ver naar lateraal. Een
echt volledige resectie is hierdoor niet mo-
gelijk. Mede hierdoor verdient het aanbeve-
ling om bij dergelijke patiënten een ovario-
hysterectomie uit te voeren. Hiervan is
aangetoond dat het de kans op mammatu-
moren verkleint (1,2), maar dit effect neemt
af naarmate de patiënt ouder wordt. Overi-
gens zijn er ook nadelen verbonden aan
ovario-hysterectomie.
Eén van de belangrijkste complicaties is In-
continentia urinae, en de kans daarop is
groter naarmate de operatie op jongere
leeftijd wordt uitgevoerd. De keuze om al
dan niet een ovario-hysterectomie uit te
voeren blijft dus een moeilijke afweging,
waarbij individuele factoren een belangrijke
rol kunnen spelen. Als de beslissing positief
uitvalt kan de ovario-hysterectomie zonder
bezwaa- worden gecombineerd met een
blok- of lijstresectie. De ovario-hysterecto-
mie kan dan het beste als eerste ingreep
worden uitgevoerd met direct aansluitend
de mammaresectie.

Samenvattend kan worden gesteld dat de
chirurgische behandeling van mammatu-
moren afhangt van het gewenste doel. Pal-
liatie bij oude, niet helemaal gezonde pa-
tiënten vereist een andere benadering dan
curatie/preventie bij jonge, gezonde patiën-
ten.

Nodulectomie moet als inadequaat worden
beschouwd; de minimale omvang van de
resectie is één volledig klierpakket. De voor-
keur gaat in het algemeen uit naar blokre-
sectie of lijstresectie, al dan niet in combi-
natie met ovario-hysterectomie. Ook de
meer uitgebreide ingrepen worden in het
algemeen goed verdragen en de kans op
complicaties is gering.

Jaarsveld BC van, Kregten E van, Kesteren
RG van, Rozenberg-Arska M en Bartelink
AKM. Ned Tijdschr Geneeskd 1990; 134;
1462-3.

In dit artikel wordt een 26-jarige patiënt
besproken, die eind april 1989 met spoed in
het ziekenhuis werd opgenomen vanwege
hoge koorts (40.2°C). De patiënt was niet
nekstijf; opvallend was het explosieve bra-
ken, waarbij tegelijkertijd waterdunne di-
arrhee vrijkwam. Op grond van het klinisch
en klinisch chemisch onderzoek werd de
diagnose \'septische shock\' gesteld. De pa-
tiënt werd behandeld met piperacilline en
gentamicine. Hoewel de temperatuur na 12
uur daalde, bleef de patiënt ernstig ziek
(ARDS). De nierfunctie nam snel af met een
creatininegehalte van 627 /umol/1.
Uit de bloedkweken werden vergroenende
Streptokokken gekweekt, die met de APl-
Strep als Streptococcus suis type 11 (typering
RIVM) werden gedetermineerd. De antihio-
ticumkuur werd aangepast; na een week
trad geleidelijk herstel op. Deze patiënt,
varkensweger van beroep, is ongetwijfeld
via zijn beroep geïnfecteerd. S. suis type II
is zeer invasief De incubatietijd is 2 ä 3
dagen. Porte d\'entree is meestal de nasofa-
rynx. Vijftig procent van alle niet zieke,
jonge varkens is drager van deze bacterie.
Zowel bij het varken als de mens kan S. suis
type 11 een meningitis veroorzaken met vaak
restverschijnselen als perceptiedoofheid en
evenwichtsstoornissen. De infectie verloopt
echter vaak zo snel. dat er geen tijd is voor
het manifest worden van een ontsteking in
de meningen. De zoönose is beschreven bij
allerlei personen, die in nauw contact staan
met varkens (abattoirpersoneel, varkens-
houders, dierenartsen, etcetera).

Scholten R, Hilgers LATh, Jeurissen SHM,
and Weststrate MW. Detection of Marek\'s
disease virus antigen in chickens by a novel
immunoassay. Journal of Virological Me-
thods 1990; 27: 221-6.

Een nieuwe ELISA methode is de zoge-
naamde veerpunt ELISA (feather tip
ELISA) methode. De veerpunt ELISA is
een zogenaamde dipstick ELISA, waarin de
veerpunt als de vaste fase gebruikt wordt.
Door de veerpunt te incuberen in een me-
dium met monoclonale antilichamen (D-
35.1) tegen het Marekse virus en vervolgens
het gevormde antilichaam-antigeen com-
plex in de veerpunt, waar het virusantigeen
zich bevindt, te kleuren, is een donkerbruik
precipitaat in de veerpunt zichtbaar te ma-
ken.

In een experiment met 3 groepen SPF-
kippen wordt een bekende methode om het
Marekse virus aan te tonen, een AGP-test,
vergeleken met de nieuwe methode, de veer-
punt ELISA. Een groep kippen wordt met
hoge doses Marek vaccinvirus (Poulvac Ma-
rek CDI/Rispens van Duphar) besmet. Een
andere groep wordt besmet met een viru-
lente veldstam (MDV-K). Een derde groep
fungeert als controlegroep. In de groep met
vaccinvirus wordt geen virusantigeen aan-
getoond, zowel niet met de AGP-test als met
de feather tip ELISA. De controlegroep
bleef eveneens negatiefin beide testen. In de
veldvirusgroep werd op 4, 8 en 10 weken na
de besmetting zowel met de AGP-test (60%
van de veren positief) als met de veerpunt
ELISA (100% van de veren positieQ virus-
antigeen aangetoond. Klinische verschijnse-
len traden in deze groep pas na 8 weken op.
De auteurs komen tot de conclusie dat de
veerpunt ELISA een alternatief levert voor
de detectie van Marek antigeen. De veer-
punt ELISA heeft als voordeel dat de mon-
stername makkelijk is, het uitvoeren van de
test eenvoudig is, de sensitiviteit hoog is en
hel aflezen makkelijk met het blote oog te
doen is. Er is een nauwe correlatie met de
AGP-test, die minder gevoelig is.
Tot slot geven de auteurs het mogelijk
gebruik van de test aan. Deze zou gebruikt
kunnen worden voor de differentiaaldia-
gnose (denk onder andere aan leucose) of
voor vroege Marek-diagnose in monitor
programma\'s.

Long VP and Tarrant PV. The effect of pre-
slaughter showering and post-slaughter ra-
pid chilling on meat quality in intact pork
sides. Meat Science 1990; 27: 181-95.

Het onderzoek bevestigt de positieve effec-
ten van douchen en uitrusten van varkens
voor het slachten.

De combinatie van douchen en snelkoelen
is effectiever in het vertragen van de pH-
daling en het verlagen van de FOP-waarde
dan elke behandeling apart op zich zelf
Douchen met koud water vermindert het
drip-verlies van de technische delen.
Zelfs in de winter werd met zeer koud water
gedouched.

Douchen verlaagt niet de rectaaltempera-
tuur maar wel de temperatuur van de M.
longissimus dorsi met 2 tot 3V2°C.
Het onderzoek voegt weinig nieuws toe aan
de reeds bekende effecten van douchen en
snelkoelen.

Lassauzet MLG, Thurmond MC, and
Walton RW. Lack of evidence of transmis-
sion of bovine leukemia virus by rectal
palpation of dairy cows. J Am Vet Med
Assoc 1989; 195 (12): 1732-3.

In Californie werd op een melkveebedrijf
van 420 koeien een experiment verricht om
na te gaan in hoeverre het boviene leucaemie
virus (BLV) kan worden verspreid middels
rectaal onderzoek (RO). Met BLV geïnfec-
teerde lymfocyten kunnen immers ook wor-
den overgebracht via injectienaalden . Via
met bloed besmeurde handschoenen zou de
infectie zo van de ene koe naar de andere
kunnen worden overgebracht. Op het be-
drijf werden wekelijks ongeveer 25 runderen
met één handschoen rectaal geïxploreerd.

Gedurende 10 maanden werd 1116 keer een
RO verricht bij niet geïnfecteerde koeien en
gebeurde dit 1047 keer bij geïnfecteerde
koeien. RO bleek geen extra verhoging te
geven van het percentage met BLV besmette
koeien. De schrijvers concluderen dan ook
dat RO geen rol speelt bij de verspreiding
van leucose.

Waarschijnlijk is de hoeveelheid bloed op
een handschoen te gering, of is infectie via
de rectale mucosa moeilijk. Het blijkt dus
niet nodig bij iedere te exploreren koe een
nieuwe handschoen aan te trekken.

Ook in 1991 zal EFFEM B.V, producent
van onder andere Pedigree Pal, Whiskas en
de Waltham diëten, tijdens de Voorjaarsda-
gen weer de Waltham Award uitreiken.
De Waltham Award wordt jaarlijks over-
handigd aan die student diergeneeskunde,
die het beste referaat schreef met betrekking
tot de geneeskunde van Gezelschapsdieren.
Een jury, bestaande uit prof dr. J. E.
Gajentaan, prof dr. A. Th. van \'t Klooster,
dr. H. Hazewinkel (allen vakgroep Genees-
kunde van Gezelschapsdieren, Rijksuniver-
siteit Utrecht) en mevrouw drs. M. H. M.
Bos (dierenarts EFFEM B.V), zal de aan-
geboden referaten, gepubliceerd in 1990,
beoordelen op de volgende criteria:

De winnaar ontvangt een cheque ter waarde
van ƒ 1.500,- en wordt uitgenodigd voor een
tweedaags bezoek aan het Waltham Centre
for Pet Nutrition in Engeland, waar de
Waltham Award-winnaars uit Europa, de
Verenigde Staten en Australië elkaar hun
onderzoeksresultaten zullen presenteren.
Tevens worden er een tweede en derde prijs
toegekend van respectievelijk ƒ1.000,- en
ƒ500,-.

Laatstejaars studenten diergeneeskunde,
die in aanmerking willen komen voor de
Waltham Award, dienen hun referaat —
liefst in drievoud - voor 15 februari 1991 in
tc dienen bij professor dr. J. E. Gajentaan.
Meer informatie en het volledige reglement
kunt u aanvragen bij:

Het jaarverslag 1989 van de vakgroep Genees-
kunde van Gezelschapsdieren is onlangs gestuurd
aan de doelgroep van dit jaar: de verwijzende
dierenartsen in den lande. Alhoewel wij ernaar
gestreefd hebben een ieder in deze groep te
voorzien van het jaarverslag, kunnen wij een
enkeling over het hoofd hebben gezien. Mocht u
alsnog prijs stellen op toezending, dan kunt u dit
telefonisch opgeven bij het bureau van de vak-
groep (tel. 030-531693).

Fotokopieën van studentenreferaten
kunnen worden besteld via het redac-
tiesecretariaat (tel. 030-51011!). De
kosten (inclusief portokosten) bedra-
gen (afhankelijk van de omvang per
referaat):

A. Bottger, vakgroep Infectieziekten en Immuno-
logie (april 1990). SR/13: 35 pp.

Mond- en klauwzeer kan worden beschouwd als
een van de belangrijkste veeziekten ter wereld.
In deze scriptie wordt de aërogene transmissie van
het mond- en klauwzeervirus beschreven. Vooral
de rol die deze vorm van overdracht speelt bij een
epidemie en de manier waarop dit geschiedt is van
belang om inzicht te krijgen hoe de epidemie zich
verder zal uitbreiden. Veel gegevens in deze
scriptie zijn betrokken van uitbraken in Enge-
land, waar niet wordt gevaccineerd.
Reeds in 1546 schreef Fracastorius over een
uitbraak in Noord-ltalië: \'Deze besmetting, die
uit het niets komt, zou door de lucht kunnen
gaan, hoewel het ook via het water en moerassen
en andere bronnen zich kan verspreiden.\'
Tot de jaren \'60 werd de mond- en klauwzeerver-
spreiding door de lucht geweten aan vogels. Men
zag echter in dat niet alle uitbraken konden
worden veroorzaakt door de toen bekende ma-
nier van overdracht. In de jaren \'60 werd met
behulp van proeven aangetoond, dat aërogene
transmissie van het virus mogelijk was. Tegen-
woordig is dit alom geaccepteerd en zijn er zelfs
computermodellen ontwikkeld om de aërogene
transmissie, via berekeningen te voorspellen.
In de scriptie wordt ondermeer gekeken naar de
invloeden, die het milieu op het (aërogene) virus
kan uitoefenen en naar factoren, die kunnen
maken dat het virus zeer grote afstanden door de
lucht kan afleggen.

De wijze waarop de (gevoelige) dieren aërogeen
geïnfecteerd kunnen raken, de daarop volgende
pathogenese en de aërogene virusuitscheiding
(onder andere ook door dragers) worden beschre-
ven.

Een apart hoofdstuk is gewijd aan waarnemingen
bij uitbraken. De feiten, die daarin worden ver-
tneld, zijn dus niet in proeven bewezen . Hierin
wordt ondermeer de rol van aërogene transmissie
bij een epidemie besproken.
De scriptie begint met een algemeen deel zoals het
klinisch beeld en andere manieren van overdracht
dan de aërogene.

Het mond- en klauwzeer is enzoötisch in Afrika,
Azië en Zuid-Amerika, ondermeer ook in Turkije
en het Midden-Oosten. In Europa waren er tussen
1981 cn 1985 nog 804 uitbraken (Turkije werd
hierin niet meegerekend) met O-, A- en C-typen
in 12 landen. In Griekenland waren tevens ASIA
I-uitbraken. Door liberalisering van de handel en
toenemend toerisme naar verre landen bestaat er
een reëel gevaar voor insleep van (exotische)
stammen.

Geconcludeerd kan worden, dat bij een uitbraak
zeker rekening gehouden moet worden met aëro-
gene overdracht van het virus en dus met dc
windrichting en andere weersomstandigheden.
Zo kan de relatieve luchtvochtigheid (RV) een
grote rol spelen.

In Nederland zal de RV echter niet vaak lager zijn
dan 60% (eventueel in de lente en de zomer), en
boven zee zal deze factor nooit een beperkende
rol spelen. Aërogene transmissie boven zee is zeer
goed mogelijk over grote afstanden. Met behulp
van \'fingerprinting\' van het virus, kon worden
aangetoond, dat het virus op zo\'n manier meer
dan 100 km kon afleggen en dan nog in voldoende
hoge concentratie was om gevoelige runderen te
infecteren.

Het rund is voorde aërogene weg van infectie zeer
gevoelig (1 infectieuze eenheid per liter lucht is
voldoende om een rund binnen 2 minuten te
infecteren). Dit zou verklaard kunnen worden uit
het feit dat een rund een lage ademfrequentie
heeft en een groot tidal volume, waardoor meer
virus zal worden ingeademd dan bijvoorbeeld
door een kalf Hetzelfde principe geldt voor een
grote kudde, die in totaal meer virus zal inademen
dan een kleine kudde. Gebieden met een hogere
veedichtheid lopen sowieso al meer risico voor
een besmettelijke veeziekte; daarbij zullen in deze
gebieden veel dieren, die blootgesteld worden aan
een virusconcentratie in de lucht een grotere kans
lopen aërogeen geïnfecteerd te worden, omdat de
totale hoeveelheid ingeademde lucht groter is dan
in gebieden met lage veedichtheid.
Het varken scheidt het meeste aërogene virus uit
(ca. 3000 maal zoveel als het rund).
Bij grote epidemieën was vaak een patroon te
constateren.

De varkens raakten als eerste geïnfecteerd met het
mond- en klauwzeervirus via swill, een ontsnapt
virus uit een laboratorium of aërogeen. Deze
dieren scheidden al aërogeen virus uit voordat de
ziekte klinisch manifest werd, met de piek van
uitscheiding op de eerste dag van de ziekte. Via
aërogene transmissie gaven de varkens tal van
secundaire uitbraken onder rundvee, vele kilome-
ters windafwaarts.

Het zou dus van belang kunnen zijn welke
diersoort in het begin van de epidemie geïnfec-
teerd raakt. Zijn varkens daar niet bij betrokken,
dan zou de epidemie beperkter kunnen blijven.
Dit is vooral van belang indien er onder rundvee
niet geënt zou worden.

In Nederland, met de zeer hoge veedichtheid van
zowel runderen als varkens, zou indien in een
varkensstal mond- en klauwzeer virus uitbreekt

dc ongevaccineerde rundveepopulatie zeer veel
risico lopen door de grote kans op aërogene
transmissie.

Nu de grenzen met de Oostbloklanden opengaan
en in 1992 de grenzen tussen de EEG-landen
vervallen zou insleep van mond- en klauwzeer
gemakkelijker kunnen worden. Daar mond- en
klauwzeer in Turkije en het Midden-Oosten nog
enzoötisch is, zou dit zeker niet denkbeeldig
kunnen zijn.

L. H. Karstanje, vakgroep Algemene Heelkunde
en Heelkunde der Grote Huisdieren (mei
1990) SR/18: 14 pp.

In veel paardenpraktijken heeft de introductie
van de fiberoptic endoscoop plaatsgevonden. In
deze tak van de diergeneeskunde wordt dit hulp-
middel veelvuldig gebruik. Door het gebruik
hiervan wordt het progressief ethmoïdaal hema-
toom (PEH) steeds vaker gediagnostiseerd. Het
PEH is een groen-gele massa, die door een glad
kapsel is omgeven met daarop bloedingen, en
welke expansief en destructief groeit in het gebied
van het ethmoïdaal labyrinth.
Het blijkt, hoewel aandoeningen van de voorste
luchtwegen slechts een lage incidentie hebben in
een kliniek en patiënten met een PEH minder dan
1% van alle patiënten met problemen aan de
voorste luchtwegen vormt, dat in een kliniek,
waar patiënten met voorste luchtwegproblemen
worden aangeboden voor röntgenologisch onder-
zoek, bij 26 paarden met epistaxis er 10 paarden
waren met een PEH. Het PEH vormde hier, ten
opzichte van de andere aandoeningen die epista-
xis veroorzaakten, de grootste categorie.
Een tijdige diagnose is in het belang van het dier
om aantasting van omliggende weefsels te voor-
komen en een juiste behandeling tijdig in te
kunnen stellen, omdat de prognose zonder the-
rapie zeer slecht is.

De etiologie van het PEH is nog steeds niet
duidelijk. Er bestaan verschillende theorieën
over. Zo veronderstelde Cook dat een bloeding
in de submucosa van het ethmoïdaal labyrinth het
proces in werking kon stellen. Een aanzienlijke
omvang zou alleen bereikt worden als de bloeding
plaats had in het sterk gevasculeerdc gebied rond
het ethmoïdaal labyrinth. Dit werd echter tegen-
gesproken door Sullivan, die een progressief
hematoom in de sinus maxillaris vond en deze
ging niet uit van een sterk gevasculeerd gebied.
Later is deze localisatie in de sinus meer geregi-
streerd en bevestigd. Behrens ondersteunde
Cook\'s hypothese gedeeltelijk door te veronder-
stellen dat bij zijn patiënt trauma (en dus een
bloeding) de causale factor kon zijn geweest. Deze
veronderstelling maakte hij, omdat na medicijn-
toediening door middel van een catheter enkele
malen epistaxis was opgetreden bij het paard. Bij
deze redenering moet zeker opgemerkt worden.

dat oorzaak en gevolg hier dicht bij elkaar liggen.
Het PEH kan namelijk al aanwezig zijn geweest
en juist licht aanraken hiervan veroorzaakt dan
al een epistaxis.

Bij verschillende mensen is thans de overtuiging
ontstaan dat het PEH neoplastisch zou zijn,
hoewel dit niet aangetoond is. Andere benadruk-
ken dat chronische focale ontsteking van het
neusslijmvlies zeker ook een rol kan spelen.
Het proces start meestal in het gebied van het
ethmoïdaal labyrinth. De sinus sphenopalatinus
of maxillaris zijn ook als uitgangspunt gevonden.
Uitbreiding vindt plaats langs de weg van de
minste weerstand. Zo kan de uitbreiding caudaal
tot in de Pharynx gaan. Bloeding van dit gedeelte
kan bilaterale epistaxis geven. Uitbreiding kan
ook naar rostraal, tot bij uitzondering uit het
neusgat. Verder kan uitbreiding in de sinussen
plaats vinden. Dit kunnen zijn de sinus frontalis,
maxillaris en sphenopalatinus. Dit gebeurt vooral
als de oorsprongsplaats van het PEH de laby-
rinth-bekleding is dichtbij de apertura frontoma-
xillaris respectievelijk de ingang naar de sinus
sphenopalatinus. Als er geen ruimte is voor
vergroting kan een PEH zeker ook weerstand
overwinnen en zich tegen deze weerstand in
uitbreiden. Hierdoor zullen dan andere structu-
ren in de verdrukking komen (druknecrose).
Het pathologisch beeld en de endoscopie doen
vermoeden dat uitbreiding gebeurt door steeds
nieuwe bloedingen, die weer gestopt en georga-
niseerd worden.

Er zijn histopathologische aanwijzingen, dat si-
nuscysten en PEH\'s dezelfde pathogenetische
elementen bevatten.

Chirurgische verwijdering is de enig afdoende
therapeutische mogelijkheid.
Toepassing van de \'bone flap\' techniek met
cryochirurgie of laser, eventueel gecombineerd
met bilaterale art. carotis com. afklemming, lijkt
de meest doeltreffende operatiemethode.
De prognose is zonder behandeling slecht en met
behandeling goed, mits de uitbreiding niet al te
ernstig is.

Paratuberculose is een enzoötisch voorkomende
chronische infectieziekte bij de geit, als ook bij
andere herkauwers. Op een besmet bedrijf bestaat
de economische schade uit een daling van de
melkgift en vermagering; daarnaast treden er
handelsbelemmeringen op. In Nederland is de
incidentie bij de geit landelijk gezien nog niet
groot, maar de ziekte kan op bedrijfsniveau
catastrofaal verlopen.

De verwekker, M. paratuberculosis, beschikt over
een zuurvaste waslaag, waardoor de bacterie

Er zijn verschillende stammen van M. paratuber-
cuiosis geïsoleerd. Zij hebben geringe verschillen
in antigene structuur en/of culturele eigenschap-
pen. Deze verschillen zouden betrekking hebben
op een diersoortspeciliciteit. De geringe verschil-
len maken een contaminatie tussen runderen,
schapen en geiten mogelijk.
De antigene structuur van de mycobacteriën is
gecompliceerd. Er is antigene verwantschap tus-
sen verschillende species van de mycobacteriën,
waardoor kruisreacties optreden bij immunodi-
agnostische methoden (onder andere met M.
bovis). Daarnaast komt kruisreactiviteit voor met
andere niet verwante bacteriën, zoals met C.
pseudotuberculosis.

De ziekteverschijnselen hebben een langdurig
verloop met in de regel een dodelijke alloop. Bij
klinisch zieke dieren wordt steeds een progres-
sieve vermagering waargenomen, met een daling
van de melkgift. De eetlust blijft lange tijd
onaangetast.

Diarree wordt weinig gezien en dan nog alleen in
het terminale stadium van de ziekte.

M. paratubercuiosis wordt met name gedurende
de eerste weken na de geboorte oraal opgenomen
via met faeces gecontamineerd voer en drinkwa-
ter. De bacterie vermenigvuldigt zich met name
in de dunne darm en in de mesenteriale lymfekno-
pen.

Geiten zouden gevoeliger voor infectie zijn dan
runderen. De ziekte wordt meestal klinisch mani-
fest op een leeftijd van 3 tot 5 jaar. Voordat de
dieren echter klinisch aangetast worden, scheiden
de dieren soms reeds lange tijd bacteriën met de
faeces uit.

De klinische verschijnselen worden veroorzaakt
door de immunologische reactie van de gastheer
zelf.

Gedurende de eerste fase van de infectie wordt
vaak een immunologische tolerantie waargeno-
men, waarbij het dier noch een vertraagde over-
gevoeligheid, noch een serologische reactie ver-
toont. Bij een infectie zal gewoonlijk eerst de
vertraagde overgevoeligheid positief worden, ver-
volgens de IFT en de AGFT.
Pas in een later stadium wordt de CBR positief.

In het terminale stadium kan een anergic ont-
staan; de vertraagde overgevoeligheid en een
aantal serologische testen zijn negatief.
De macroscopische veranderingen beperken zich
in hoofdzaak tot de dunne darm en de mesente-
riale lymfeknopen.

De mucosa van de dunne darm is verdikt, zelden
geplooid. De mesenteriale lymfeknopen zijn ver-
groot en oedemateus; hierin kan men soms ver-
kazing en verkalking aantreffen. De ontsteking
bestaat met name uit epitheloïde cellen, die veel
zuurvaste bacteriën kan bevatten, en een aantal
reuscellen van het type Langhans. Er bestaat een
geringe correlatie tussen de macroscopische en de
histologische veranderingen in de dunne darm.

Daarentegen is er wel een duidelijke relatie tussen
de macroscopische en microscopische bevindin-
gen in de mesenteriale lymfeknopen.
De diagnose kan niet op het klinische beeld
gesteld worden; de symptomen zijn aspecifiek en
verwarring met met name parasitaire aandoenin-
gen is goed mogelijk.

De diagnose kan in vivo het meest betrouwbaar
gesteld worden met de faeceskweek. De kweek
neemt echter 2 tot 6 maanden in beslag. De
allergische en serologische testen hebben nog
onvoldoende sensitiviteit en specificiteit voor
applicatie bij het individuele dier. Er is voorals-
nog geen enkele test die een individueel dier in elk
stadium van de infectie kan aantonen. Wel kun-
nen zij gebruikt worden voor het screenen van
koppels, om een indruk te krijgen over de infec-
tiestatus.

Bij sectie zijn de macroscopische veranderingen
in de dunne darm en de mesenteriale lymfekno-
pen van beperkte waarde. In ca. 65% van de
gevallen zijn de mesenteriale lymfeknopen veran-
derd: het meest worden gezwollen, oedemateuze
lymfeknopen gevonden. Verkazingen verkalking
zijn niet bijzonder indicatief voor paratubercu-
lose.

De plooiing van de dunne darm is zeer indicatief;
het wordt echter maar in zeer gering aantal
gevallen waargenomen.

De post-mortem diagnose kan het meest be-
trouwbaar met de kweek worden gesteld.

Er is op dit moment geen afdoende therapie; de
dieren worden namelijk niet vrij van de bacteriën.
Bij de bestrijding moet de aandacht gericht wor-
den op de hygiënische maatregelen, opdat de
infectiedruk zo laag mogelijk blijft. De dieren die
de bacteriën uitscheiden moeten zo snel mogelijk
verwijderd worden.

In een ernstig besmet koppel kunnen de hygiëni-
sche maatregelen en goed management onder-
steund worden met een vaccinatie van alle pas-
geboren geitjes op een leeftijd van 2 tot 4 weken.
Bij besmette koppels geiten, maar ook bij para-
tuberculose-vrije koppels, moeten preventieve
maatregelen getroffen worden om insleep van de
ziekte te voorkomen.

Een welbehaaglijk gevoel na gebruik van
opwekkende middelen. Dit naar aanleiding
van een artikel over functiewaardering van
dienstverleners op de boerderij in het week-
blad De Boerderij.

Bij herhaling wordt in kringen van prakti-
zerende dierenartsen met enige trots naar de
hoge score van dierenartsen in genoemd
artikel verwezen. Dat daarbij euforie ont-
staat is denkbaar.

De aard van de \'opwekkende middelen\'
dient nader beschouwd te worden in eigen
kring. Wat zit er als werkzaam bestanddeel
in het middel, waaraan het zijn effect ont-
leent en zijn er ook bijwerkingen te verwach-
ten bij langdurig gebruik of overdosering.
Als werkzame bestanddelen komen voor
onderzoek in aanmerking:

Ad 1: Het is niet aannemelijk, zeker niet in
de laatste decennia, dat veterinairen worden
gerecruteerd uit geselecteerde bevolkings-
groepen. Ook is de persoonlijke motivatie
voor de beroepskeuze zeer gevarieerd. Des-
alniettemin zou enige invloed van boven-
staande feiten niet geheel ontkend kunnen
worden.

Ad 2: Voor wat betreft een aantal kundig-
heden en werkzaamheden in de veehouderij-
sector heeft de dierenarts een unieke positie.
Geen ander is in staat een groot deel van de
basistaken van de praktische dierenarts te
vervullen. Dit terrein moet de dierenarts
koesteren als het enig eigene. Naast die
basistaken liggen voor de dierenarts veel
terreinen open die hij met zijn brede oplei-
ding en aanvulling daarop, kan en zal
betreden.

Het blijkt dat kennis en vaardigheid met een
ruime voldoende worden gehonoreerd.

Ad 3: Tal van factoren kunnen medebepa-
lend zijn. Ik wil daar één uitlichten, namelijk
die van de onderlinge competitie. Enerzijds
een \'luis in de pels\', anderzijds mogelijk een
belangrijke prikkel. De prikkels \'eer\' en
\'geld\' hebben een voorname plaats in het
beperkte aantal prikkels die mensen tot
(goede en kwade) daden aanzetten.
Onszelf onderzoekend, onze dadendrang,
ons handelen en optreden analyserend, zou
deze \'luis in de pels\' ook bij ons mogelijk
van behoorlijke invloed kunnen blijken te
zijn. Indien wij die \'luis\' als reëel werkzaam
bestanddeel zouden erkennen in het middel
dat tot een hoge beroepswaardering leidt,
verdient dit bestanddeel onze aandacht.
Het uitbannen ervan zou onaanvaardbaar
zijn. Ons handelen zou zich moeten richten
op het zuiveren ervan. Via Code, wet,
contract en afspraken kan gefilterd worden.
Niet té fijnmazig en in het bewustzijn dat
volledige zuivering een utopie is. Echter
moeten die elementen worden verwijderd
die schade doen aan mens en dier. Elemen-
ten die de mens ziek maken en het dier
slechts een schijngenezing bieden. Daaraan
moeten wij die materie toetsen, steeds weer
en ieder voor zich.

Ik hoop met dit artikeltje u deelgenoot te
hebben gemaakt van mijn positieve gevoe-
lens ten aanzien van competitie in ons
beroep, die de pijn ervan verzacht. Een
endorfine voor de prakticus in zijn oprechte
streven onze lijfspreuk met ere te volgen.

Door middel van dit schrijven willen wij
reageren op het ingezonden stuk van .1. A.
Williams, secretaris van het Nederlands On-
afhankelijk Kattekeurmeestersgilde (Tijd-
schr Diergeneeskd 1990; 115; 959).
Op het eerste gezicht doet het voorstel om
de benaming; \'Europees Korthaar\' slechts te
reserveren voor de raskat sympathiek aan.
Het is ook geheel in overeenstemming met
de spreuk uit de reclame; \'Rang is alleen
maar Rang als er Rang op staat.\' Echter de
rasaanduiding is onderdeel van het signale-
ment en met het signalement in de hand
kunnen nasporingen worden gedaan bijv.
met betrekking tot een vermist huisdier.
Wanneer het voorstel van Williams overge-
nomen zou worden, zouden Europees Kort-
haren, maar ook Siamezen en andere katten
zonder stamboom als huiskat moeten wor-
den aangemerkt. Het is duidelijk dat naspo-
ringen van een huiskat, die op bijv. een

Siamees iiji<t, terwijl dit niet als zodanig is
vermeld, ernstig verstoord kunnen worden.
Wij zullen op grond van het bovenstaande
onze tatoueerders dan ook niet adviseren
het voorstel van Williams over te nemen.
Zowel op het Certificaat (uitgegeven door
de KNMvD) als in het Nederlands Dieren-
paspoort (uitgegeven door het Ministerie
van LNV) kan respectievelijk onder het
punt \'Bijzonderheden\' en \'Bijzondere ken-
tekenen\', aangeduid worden of hier sprake
is van een zuiver ras, door daar het stam-
boeknummer en dergelijke te vermelden.
Het zal duidelijk zijn, dat de door Wiliams
aangeduide problematiek niet alleen voor
katten, maar ook voor honden geldt. Mede
in het kader hiervan willen wij wijzen op het
feit, dat onze tatoueerders de laatste tijd
regelmatig verzocht worden honden van het
\'Pit-Bull terriertype\' aan te duiden onder het
ras \'Amerikaanse Bulldog\'. Wij zijn van
mening dat het ras Amerikaanse Bulldog
(nog) niet (algemeen) erkend is en dat
derhalve aan dit verzoek niet moet worden
voldaan.

\' Drs. G. Th. A. Menges en drs. R. ,1. A. M.
Wessels, dierenartsen, respectievelijk secretaris
van en beleidsmedewerker bij de Stichting
Registratie Gezelschapsdieren Nederland, De-
venterstraat 81. Postbus 10271, 7301 GG Apel-
doorn.

The European Meat Industry in
the 1990\'s; advanced
technologies, product quality and
consumer acceptability

An International Symposium to be held at
Utrecht, organised by: The Department of the
Science of Food of Animal Origin, Faculty of
Veterinary Medicine, the University of Utrecht,
The Netherlands (Contacts: Dr. F. J. M.
Smulders, Prof. Dr. J. G. van Logtestijn).
Conference language: English.
Location: University Centre \'De Uithof-Utrecht,
The Netherlands.
Tuesday 8th January:

Biotechnology in meat production (Lister, UK);
Engineering, process automation (Eynard, F);

Meat production and the environment (Skjerve,
N); Mathematical modelling in the meat industry
(Dransfield, UK).
Wednesday 9th January:

Muscle and meat quality; biological basis, pro-
cessing preparation (Smulders, Nl); Meat safety
assurance and public health issues (Genigeorgis,
USA); Prospectives for \'on-line\' quality analysis
(Klinth-Jensen, DK); Consumer preferences in
Europe; demography, marketing issues (Claus,
Frg).

The ethics of meat production (Kauffman, USA);
The image of the meat industry (Tazelaar, Nl);
Consumer education and consumer manipula-
tion (Ashwell, UK).

Number of participants will be limited to 200. You
are therefore requested to register as soon as
possible.

Registration fee: Dfl 500,- (including lunches,
congress dinner, and Symposium Proceedings).

Wanneer de westerlingen de intentie hebben voor
ontwikkelingslanden de mogelijkheden te creëren
vooruit te komen, is de ontwikkeling van het
platteland een van de belangrijke aandachtsvel-
den. Om in de levensbehoefte van de plaatselijke
bevolking te voorzien, is vee de leverancier van
belangrijke produkten als melk, vlees, eieren, wol,
huiden en mest. Daarnaast wordt het vee gebruikt
om het land te bewerken, om water uit putten te
halen, als lastdier en vervoermiddel. Het succes-
vol houden van vee vereist bepaalde inzichten en
technieken. De in ontwikkelingslanden bestaande
kennis is veelal ontoereikend om de boeren
kansen te geven op een goede toekomst.
Het overbrengen van nieuwe of aanvullende
kennis en technieken is een problematische kwes-
tie. Vaak heerst er in het westen grote onbekend-
heid met plaatselijke culturele en hiërarchische
structuren, met de bestaande infrastructuur en
met de beperkingen die het milieu met zich
meebrengt. Bovenal is er veelal een onwetendheid
ten aanzien van de noden en wensen van de
mensen in de ontwikkelingslanden, geformuleerd
vanuit hun eigen perspectief Dit alles rechtvaar-
digt de vraag naar de rol van kennis en techno-
logie-overdracht in ontwikkelingssamenwerking.
In het geval van veeteelt speelt de veearts (en de
veterinaire opleiding en infrastructuur) een grote
rol. Na de belangrijke randvoorwaarden voor een
succesvolle veehouderij — goede huisvesting en
voeding — gaat het om het gezond houden van
vee met behulp van veterinaire ondersteuning
(vaccinatie, bestrijding van parasieten, bewei-
dingsschema\'s, voortplantingstechnieken, etce-
tera). De problematiek van overbrenging van
westerse veterinaire technieken en inzichten naar
ontwikkelingslanden krijgt speciale aandacht.
Dit programma is georganiseerd in samenwer-
king met de Stichting Diergeneeskunde in Ont-
wikkelingssamenwerking.

A. Twee inleidende avonden:
woensdagavond 30 januari 1991:
Ontwikkelingsproblematiek:

a. Economische aspecten in de ontwikkelingspro-
blematiek: prof. dr. A. Kuyvenhoven (LU Wage-
ningen);

b. \'We try all we know\'. Boerenkennis in het
veterinaire voorlichtingssysteem in Western Pro-
vince in Zambia: mevrouw ir. ing. C. Vijfhuizen
(SEAT. Zambia).

woensdagavond 6 februari
Naar een duurzame veeteelt in ontwikkelingslan-
den: prof. dr. D. Zwart (LU Wageningen/RUU)
en ir. R. de Jong (LU Wageningen).

Structurele hervormingen in de veeteeltdiensten in
ontwikkelingslanden: ir. C. de Haan (Wereldbank,
Washington).

woensdagavond 20 februari
De overdracht van technologie naar ontwikkelings-
landen: in vitro-fertilisatie of kruisbestuiving?: drs.
T. A. M. van de Sande (VU, Amsterdam),
woensdagavond 27 februari
Biotechnologie. K.l. E.T.. vaccins: mevr. drs. J.
Broerse (VU, Amsterdam),
woensdagavond 6 maart
Perspectieven:

Op deze avond gaan drie sprekers, ieder vanuit
het eigen perspectief, kort in op de toekomst van
de veeteelt in ontwikkelingslanden, gevolgd door
een gedachtenwisseling met het publiek.
Sprekers: mevrouw drs. J. Bunders (VU, Amster-
dam), dr. ir. J. D. van der Ploeg (LUW, gevr.),
dr. L. de la Rive Box (min. van ontwikkelings-
samenwerking, Den Haag).
Plaats: Academiegebouw, Domplein 29, Utrecht.
Tijd: 20.00 uur precies.

Het doel van de cursus \'Informatica in de rund-
veehouderij\' is de deelnemers (groepsgrootte 30
personen) kennis en inzicht bij te brengen van de
achtergronden, mogelijkheden en gevolgen van
informatica in de rundveehouderij. Kosten
ƒ 1030,-.

— de betekenis/mogelijkheden/beperkingen van
managementinformatiesystemen voor de
rundveehouderij;

— de gevolgen van automatisering voor de vee-
houder, het veehouderijbedrijf en het dier.

De cursus \'Informatica in de rundveehouderij\' is
bestemd voor mensen, werkzaam op tenminste
hbo-niveau, in de toeleverende, de dienstverle-
nende (inclusief voorlichting en onderzoek) en de
verwerkende sectoren voor de bedrijfstak rund-
veehouderij, alsmede voor dierenartsen en be-
langstellenden die in het onderwijs of in de
primaire sector van deze bedrijfstak werken.

Nadere inlichtingen en een folder met intekenfor-
mulier kunnen worden verkregen bij: Bureau
PHLO (secretariaat of ing. F. Appel), Postbus
8130, 6700 EW Wageningen, tel. 08370-84093/
84094.

10.00 Atlanto-axial instability in small dogs:
don\'t miss it and it\'s not hopeless!; drs. H.
van Herpen.

11.00 Patellar luxations; surgery indicated or
not? An ethical decision?; drs. R. Nap.

11.30 The losse coronoid process: how not to
miss the diagnosis; dr. H. Hazewinkel.

14.30 Stand corrections: is there hope and is it
a one surgery therapy?; drs. R. Nap.

15.30 Anterior cruciate ligament lesions post
surgical complications; drs. R. Janssen.

De Afdeling Vogels en Bijzondere Dieren van de
vakgroep Geneeskunde van Gezelschapsdieren
organiseert in 1991. evenals in 1990, in samenwer-
king met de afdeling Bijzondere Dieren van de
vakgroep Pathologie en de vakgroep Radiologie
een bijscholingscursus \'Vogels en bijzondere ge-
zelschapsdieren\' bestemd voor dierenartsen. De
bijscholing omvat het theoretisch onderwijs \'vo-
gels en bijzondere dieren\' dat momenteel wordt
genoten door de co-assistenten uit de differenti-
atie gezelschapsdieren. Indien buitenlandse stu-
denten aanwezig zijn zal (een deel van) de cursus
in het Engels worden gegeven.
Onderstaande onderwerpen zullen achtereenvol-
gens op 10 donderdagmiddagen worden behan-
deld:

Reptielen (klinische aspecten).
Konijn (klinische aspecten).
Fret en knaagdieren (klinische aspecten).
Postduiven (klinische aspecten).
Aanvullende onderzoeksmethoden bij vogels (en-
doscopic, bloedonderzoek, elektrocardiografie).
Chirurgie vogels (theorie en prakticum).
Papegaaien (klinische aspecten).
Anesthesiologie/Röntgenologie.
Knaagdieren en konijnen/reptielen (ziektekun-
dige aspecten).

Cursus D: 3/10; 10/10; 17/10; 24/10; 31/10
7/11; 14/11;2I/11;28/11;5/12.
De cursusmiddagen starten om 13.30 uur en
duren tot 16.30 uur (inclusief pauze van 15
minuten). Inschrijving op de cursussen in 1991 is
mogelijk tot 31 januari 1991. De kosten voor dc
cursus bedragen ƒ 875,- (het is alleen mogelijk om
voor de colledige cursus in te schrijven).
Opgave voor de cursus kan schriftelijk (dr. J. T.
Lumeij, afdeling Vogels en Bijzondere Dieren,
vakgroep Geneeskunde van Gezelschapsdieren,
Yalelaan 8, 3584 CM Utrecht); in linkerboven-
hoek vermelden \'Bijscholingscursus\' of telefo-
nisch. Nadere inlichtingen dagelijks tussen 14.00
en 14.30 uur (030-531799). Daar het aantal die-
renartsen dat per cursus kan worden toegelaten
beperkt is wordt u verzocht uw voorkeur voor
meerdere aanvangsdata uit te spreken.
Na opgave wordt een acceptgiro thuisgestuurd.
Dc volgorde van inschrijven wordt bepaald door
de volgorde van binnenkomst van de betalingen.
Een schriftelijke bevestiging van inschrijving die
na betaling wordt toegezonden dient als toe-
gangsbewijs.

Effem B.V. heeft inmiddels de alom bekende
Waltham dieetrange uitgebreid met een geheel
uniek produkt: her Feline se/cciedproiein diel. Een
dieet dat gericht is op de diagnose en verdere
behandeling van voedingsallergieën en -intole-
ranties en bovendien maagdarmaandoeningen
kan oplossen.

Het dieet bevat als eiwitbron rijst en kip. Deze
ingrediënten zijn geselecteerd vanwege hun hypo-
allergene eigenschappen en omdat ze succesvol
zijn gebleken bij behandeling van katten met een
voedingsallergie. Tevens worden kip en rijst ge-
woonlijk al met succes aanbevolen voorde behan-
deling van diarree bij de kat en bij dieren die lijden
aan IBD.

Het dieet is zeer licht verteerbaar, bevat geen
zuive- en zuivelbij-produkten en is glutenvrij.
Uiteraard zijn er geen kleurstoffen en/of conser-
veringsmiddelen toegevoegd. Tevens dragen de
uitgebalanceerde hoeveelheid vet en vezel bij tot
verbetering van de faeces-kwaliteit.
Voor meer produktinformatie: Effem B.V. (Mar-
griet Bos, Ellen Roosen-Seclc). Postbus 81, 5460
AB Veghel, tel. 04130-49555.

Aesculaap B.V., producer of veterinary products
at Boxtel, The Netherlands, has initiated a col-
laboration with research groups of the Central
Veterinary Institute at Lelystad and the Univer-
sity of Leiden to study epidemiology, pathogene-
sis and immune responses against Chicken Anae-
mia Virus (CAV), formerly called CAA, and to
develop diagnostic testkits and a vaccine.
CAV infections are widespread in commercial
poultry and are associated with severe outbreaks
of Marek\'s disease, Gumboro disease and Reo-
virus infections. Impairment of the immune res-
ponse against inactivated vaccines has been ob-
served in the field. The immunological dysfunc-
tion by CAV is mediated by a depletion of
T-lymphocytes, particularly in the very young bird.
Vaccines generated by this collaborative study
should not only protect against CAV infections,
but will also serve to control other diseases which
have an apparent virulent character. Aesculaap
will be responsible for the production and mar-
keting.

De entingsregeling runderen Mond- en
Klauwzeer 1990 is inmiddels gepubliceerd in
de Staatscourant. De belangrijkste wijziging
ten opzichte van de vorige regeling is gele-
gen in het feit dat het vervoer van runderen
op basis van een op het rund betrekking
hebbende verklaring dan wel een geleide-
biljet voor een vleesrund, waaruit blijkt dat
het rund en de overige op het bedrijf aan-
wezige runderen zijn geënt overeenkomstig
de bepalingen van de Entingsregeling run-
deren mond- en klauwzeer 1987, zoals deze
luidde tot 1 december 1990 in de huidige
entingsperiode mogelijk is met uitzondering
van de laatste 6 weken daarvan.
Voor de goede orde zij opgemerkt dat de
huidige regeling niet ingetrokken wordt per
1 maart 1991. Dit betekent dat ook na die
datum niet geënte runderen niet vervoerd
kunnen worden op \'oude\' verklaringen. De
AID heeft aangekondigd in deze intensief tc
zullen controleren.

Het CDl heeft de concentratie A1(0H)3 in
het MKZ-vaccin met twee-derde verlaagd.
Dit heeft geen gevolgen voor de antili-
chaamrespons. Dit heeft tot gevolg dat in de
huidige entperiode er twee soorten zicht-
baar verschillende MKZ-vaccins zullen
worden toegepast. Vaccins met een ver-
laagde Al(OH).i concentratie onderschei-
den zich van het gebruikelijke vaccin door-
dat. na uitzakking, de laag op de bodem van
de fles aanmerkelijk dunner en de inhoud na
schudden minder troebel is. De gebruiks-
voorschriften (zie bijsluiter) zijn voor beide
samenstellingen gelijk.

Op 1 januari 1991 wordt de Beschikking
vervoer embryo\'s van runderen, gebaseerd
op de Richtlijn van de Raad (89/556/EEG)
van 25 september 1989 tot vaststelling van
veterinair-rechtelijke voorschriften voor het
intracommunautaire handelsverkeer in em-
bryo\'s van als huisdier gehouden runderen
en de invoer daarvan uit derde landen, van
kracht.

Dit houdt in dat embryo\'s die gewonnen zijn
na 1 januari 1991 en die bestemd zijn voor
het intracommunautaire handelsverkeer
uitsluitend kunnen worden geëxporteerd
indien zij gewonnen zijn door erkende em-
bryoteams.

De Veterinaire Dienst verzoekt embryo-
teams die voor erkenning in aanmerking
wensen te komen zich aan te melden bij
Centrale Directie van de Rijksdienst voor de
keuring van Vee en Vlees, ter attentie van
drs. J. Borgmeier, Muzenstraat 90, 2511
VW \'s-Gravenhage. Telefax: 070-3649902.
Telefoon: 070-3611878.

In Nederland kwamen in de periode van 12
november t/m 25 november 1990 de volgende
gevallen van besmettelijke dierziekten, waarvan
aangifte verplicht is, voor:

7 PAO-D: Prakt, elektro cardiografie (91/33).
8—10 Internat. Symposium: The European
Meat Industry in the 1990\'s. Utrecht (pag.
34).

10 Klinische Avond, verzorgd door medewerk-
ers van Dierenziekenhuis \'De Wagenrenk".
Motel \'Westend\', Oosterbeek; 20.00 uur
(pag. 1132).
12 PAO-D: Prakt, tandheelkunde (90/72).

17 Groep Vet. Homoeopathie KNMvD. Studie-
vergadering, Beatrixgebouw, Jaarbeurs-
plein, Utrecht; 19.00-22.30 uur.

22 PAO-D: Inhalatie anesthesie paard (91/05).
22—23 \'Groomed for success\', 1st Conference

Marketing Pet Products in Europe, (inl.:
Nicholas Hall & Cy., London, tel. (44)
702343601, fax (44) 702435406).

24 Gezondheidsdienst West- en Midden Neder-
land; Dunne mest bij groeiende varkens;
praktici bijeenkomst; aanvang 13.45 uur.
24—25 PAO-D: K.I. paard (91/30).
24—27 The Internat. Vet. Acupuncture Soc.
Certification Course, San Diego (Info:
Phone (503)-632-7050).
26 PAO-D: Praktische echografie GD (91/13).

29 Kring van Dierenartsen \'De Gelderse Vallei\'.
Gastspreker drs. A. Lommers (tuchtrecht),
Wekerom; 20.30 uur.

30—31 PHLO-cursus \'Informatica in de rund-
veehouderij\', Deventer/Duiven (inl.: tel.
08370-84093/84094) (pag. 35).

2 PAO-D: Praktische echografie GD (91/14).
4 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Ledenverga-
dering. Paviljoen Molenwijk, Boxtel; 20.15
uur.

6 PHLO-cursus \'Informatica in de rundvee-
houderij\', Deventer/Duiven (inl.: tel. 08370-
84093/84094) (pag. 35).

7 Symposium \'Voeding: gezond en lekker\', St.
Zuivel, Voeding en Gezondheid, Jaarbeurs-
Congrescentrum, Utrecht (inl. tel. 030-
421455).

DIO (pag. 34).
15 Bijeenkomst Werkgroep Pluimvee N.O.
Gez.dienst v. Dieren, Zwolle.

23 PAO-D: Praktische echografie GD (91/15).
23 AAC Orthopedie Continuing Education,
Antwerp (inl.: dr. L. Janssen, tel. 02-
8274950, Antwerpen) (pag. 35).

28 PAO-D: Locomotie apparaat Rund (91/21).
28—3 maart The Internat. Vet. Acupuncture

Soc. Certification Course, San Diego (Info:
Phone (503)-632-7050).
28—9 maart Codex Committee on Food Addi-
tives (inl. tel.: 070-512851).

5—6 PHLO-cursus: \'Achtergrond en gebruik
van economische modellen en expertsyste-
men ter ondersteuning van managementbe-
slissingen op melkveebedrijven\', Wagenin-
gen (inl.: tel. 08370-84093/84094).

13—16 1st Conference ofthe European Branch
ofthe Assoc. of Avian Veterinarians, Vienna
(inl.: Dr. G. M. Dorrestein, Fac. D., tel. 030-
534357) (pag. 184).

17—24 12. Intern. Fortbildingskurs Kleintier-
krankheiten, Dermatologie, Flims
(Schweiz).

21 Groep Vet. Homoeopathic KNMvD. Studie-
(tevens Jaar)vergadering. Beatrixgebouw,
Jaarbeursplein, Utrecht; 19.00-22.30 uur.

10—13 19. Kongreß der DVG. Leitthema: Die
Trächtigkeit und ihre Störungen sowie Freie
Themen (A), Bad Nauheim.

10—13 \'Livestock Japan \'91\'. The 3rd Live-
stock Technology and Processing Systems
Exhibition, Harumin, Tokyo (inl.: F. Pijl-
man, Kon. Ned. Jaarbeurs, tel. 030-955911).

12—14 4th European Veterinary Surgeons
Congress (ACVS), Nice (inl.: drs. L. F. v. d.
Velde, tel. 05734-1670).

Tegen het einde van het jaar maaiit men de
balans op als bedrijf, maar vaak ook als in-
stelling en als mens. Men probeert de plus-
sen en minnen op te tellen en een conclusie
te trekken over de \'kwaliteit\' van het afgelo-
pen jaar.

Wat de Koninklijke Nederlandse Maat-
schappij voor Diergeneeskunde betreft was
1990 een levendig jaar, met plussen en min-
nen. Was het voor onze beroepsorganisatie
een goed of slecht jaar?

Met betrekking tot onze interne activiteiten
kunnen vele en belangrijke plussen worden
genoteerd.

Ook in 1990 waren veel leden bereid om
zich in besturen van Afdelingen en Groepen,
commissies, beleids- en werkgroepen in te
zetten voor de KNMvD en op die wijze bij te
dragen tot de bevordering van de dierge-
neeskunde en de belangenbehartiging van de
beroepsgroep.

Zoals blijkt doet het Hoofdbestuur vrijwel
nooit tevergeefs een beroep op leden om zich
in te zetten voor de doelstellingen van de
KNMvD. De inzet van vrijwilligers is voor
een beroepsorganisatie onontbeerlijk.

Nadat eind 1989 de eerste officiële specialis-
ten zijn erkend, is in 1990 de registratie van
specialisten goed op gang gekomen. Voor de
bevordering van de diergeneeskunde een
duidelijk pluspunt.

Het ledental van de KNMvD vertoont een
duidelijk stijgende lijn. De nota: \'Contribu-
tie van de KNMvD - wat krijg ik ervoor?\'
heeft daaraan een positieve bijdrage
geleverd.

Op het secretariaat is als opvolger van col-
lega A. P. Wijgergangs. die gebruik heeft
gemaakt van een VUT-regeling, collega dr.
Tj. Jorna als nieuwe algemeen secretaris
aangetrokken.

Door een duidelijke taakverdeling tussen
alle medewerk(st)ers, een goede werksfeer
en weinig wisselingen in de personele sfeer
zijn onze \'klanten\', zoals bijvoorbeeld op de
in november gehouden Besturendag is geble-
ken, vol lof over de geboden dienstverlening.
Hiervoor verdienen alle betrokkenen, zowel
bestuurders als medewerkfstjers. heel veel
lof

Een uitstekende samenwerking binnen het
Hoofdbestuur en beter gestructureerde sa-
menwerking met het Algemeen Bestuur zul-
len ook in de toekomst resulteren in activi-
teiten in het belang van de diergeneeskunde
en de dierenartsen.

Wel is het jammer - een minpunt - dat het
Hoofdbestuur er tot nu toe onvoldoende in
slaagt alle ondernomen activiteiten aan de
leden duidelijk over te brengen.
Een enkel, sprekend voorbeeld:
Het ontwerp-besluit para-veterinairen is
door het Hoofdbestuur in samenwerking met
de betrokken Groepen, uitvoerig becommen-
tarieerd. Ook bij de ten behoeve van de
para-veterinairen door de overheid inge-
stelde Leerplancommissies heeft de KNMvD
veel inspraak gehad.

Dit betekent niet. dat alles zó zal worden
geregeld zoals wij dat graag willen, maar
veel bevoegdheden worden toch in onze zin
veranderd of bijgesteld. Van deze activitei-
ten is - ofschoon in het \'Tijdschrift voor
Diergeneeskunde\' gepubliceerd - onvol-
doende bekend, zoals herhaaldelijk is geble-
ken.

Het onderwerp communicatie is tijdens de
eerdergenoemde Besturendag uitvoerig be-
sproken en zal ongetwijfeld tot activiteiten
in de nabije toekomst voeren, om de com-
municatie met onze leden te verbeteren.

Een extern pluspunt is zeker onze inbreng in
de FVE - een samenwerking tussen de
Maatschappijen voor Diergeneeskunde in de
EG - een organisatie die met de naderende
eenwording van Europa, elk jaar belangrij-
ker wordt.

De KNMvD is erin geslaagd op vele gebie-
den binnen de FVE pionierswerk te verrich-
ten. Een voorbeeld hiervan is het Neder-
landse ontwerp \'distributie diergeneesmid-
delen\' dat als basis zal dienen voor een door
de FVE in te dienen concept.

\' Genoeg pluimen op de hoed, voorzitter\' zult
u zeggen, \'waar blijven de verdere minpun-
ten?\' Die zijn er ongetwijfeld.
Wij zijn er niet in geslaagd de inhoud van de
jaarrede en de bedoelingen ervan goed over
te brengen in de publiciteit. Wat bedoeld
was als een bijdrage voor beantwoording en
oplossing van vraagstukken, is door een
deels negatieve publiciteit in een ongunstig
daglicht komen te staan, hetgeen schadelijk
is voor de beroepsgroep.

Het Hoofdbestuur heeft ook hier ervaren
dat communicatie met de pers moeilijk is,
omdat goed nieuws - geen nieuws is en hel
ongebruikelijke vaak veel meer nieuws-
waarde heeft.

Maar gelukkig heeft dit minpunt ook posi-
tieve kanten. De beroepsuitoefening door de
vrouwelijke dierenarts is uitvoerig bespro-
ken op de Besturendag en het overleg met de
Commissie voor Advies voor de Beroepsuit-
oefening van de Vrouwelijke Dierenarts
(Commissie VDA) wordt geïntensiveerd.
Er zullen op korte termijn activiteiten wor-
den ondernomen, om zowel inzicht te ver-
krijgen in beroepsuitoefening en deeltijd-
werk, alsook in de aanpassingen die in de
toekomst nodig en gewenst zullen zijn, om
vrouwelijke collegae zoveel mogelijk binnen
de rijke schakering van ons beroep te laten
functioneren.

Een ander minpunt is dat in de \'praktijk\'
dierenartsen elkaar niet altijd collegiaal be-
handelen, waarbij de slecht behandelden
heel vaak denken dat de KNMvD alle onder-
linge conflicten kan oplossen. Wij kunnen
proberen bij te dragen door voorwaarden te
scheppen die een goed functioneren van die-
renartsen onderling bevorderen door middel
van de Code voor de Dierenarts, modelcon-
tracten etc., maar de primaire verantwoor-
delijkheid ligt bij de dierenarts zelf.

Ik heb in deze relatief lange \'voorzitters-
column\' slechts enkele onderwerpen kunnen
aanstippen. Er liggen nog vee! meer plussen
en minnen in de grabbelton.
Was 1990 een goed of een slecht jaar? vroeg
ik in het begin. Mijn indruk is dat, ondanks
de minnen, onze KNMvD op een vruchtbaar
jaar kan terugzien.

Er is veel veranderd, aangepakt, behandeld
en verbeterd. Op deze weg zullen wij als
Hoofdbestuur met uw aller medewerking in
de negentiger jaren voortgaan, zoveel moge-
lijk plussen verzamelende. Maar omdat daar
waar gehakt wordt ook spaanders vallen,
zullen er ook minpunten blijven.
Gaarne wens ik u allen een in ieder opzicht
voorspoedig 1991.

De Ereraad ontvangt nogal eens klachten
over honden en katten die tijdens of kort
na een narcose zijn gestorven.
Natuurlijk vraagt de cliënt zich dan af of
er geen fouten zijn gemaakt en ook de die-
renarts behoort zich dan af te vragen of de
narcose volgens de regelen der kunst is
verricht. In het bijzonder bij gebruik van
middelen die vaatverwijding geven en/of
ademstilstand kunnen veroorzaken. Het is
noodzakelijk om het gewicht van het te
opereren dier vast te stellen om te voorko-
men dat er na een eventuele fatale afloop
discussie kan ontstaan over de doseringen.
Heden ten dage verwachten de cliënten
meer informatie over wat er met hun dier
gaat gebeuren en over risico\'s die mogelijk
aan de ingreep zijn verbonden.
De Groep Geneeskunde van Gezelschaps-
dieren van de Koninklijke Nederlandse
Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft
een groene folder uitgegeven, getiteld \'De
operatiepatiënt\'. Daarin wordt alle nood-
zakelijke informatie gegeven, inclusief het
feit dat iedere routineoperatie nog een ze-
ker risico met zich meebrengt. Op de ach-
terzijde van de folder is er de mogelijkheid
om nog verder schriftelijke informatie mee
te geven.

De Ereraad is een aantal malen tijdens
klachtzaken geconfronteerd met het feit
dat vooraf geen of onvoldoende informatie
was gegeven over het risico van een vaak
eenvoudige ingreep. Genoemde publikatie
dient ertoe dat dierenartsen hun cliënten
goed kunnen informeren over de risico\'s
van ingrepen, in het bijzonder ook het ri-
sico van elke narcose. De groene folder
\'De operatiepatiënt\' is daartoe een uitste-
kend middel.

De folder is uitgegeven door de Groep Ge-
neeskunde Gezelschapsdieren en verkrijg-
baar via het bureau van de KNMvD (120
stuks a ƒ 35,-).

De medewerk(st)ers van het Bureau
van de KNMvD wensen u een voor-
spoedig 1991 toe.

Pieler Hendrik Willem Tacken werd gebo-
ren in het Noord-Limburgse Horst-Meterik
op 5 juh 1907.

Na zijn middelbare studie HBS-B die hij in
Rolduc, Kerkrade volgde studeerde hij dier-
geneeskunde te Utrecht alwaar hij op
24-jarige leeftijd afstudeerde.
Van 1931 tot 1933 was hij werkzaam als
prakticus in St. Anthonis in Noord-Brabant.
Daarna nam hij de praktijk over van de
overleden Hendrik A. Driessen te
Heythuysen: een zeer uitgebreide praktijk in
Midden-Limburg.

In de oorlogstijd waren trouw, moed en im-
provisatievermogen nodig om het uitge-
strekte praktijkgebied te \'bereizen\', vaak
met motor en fiets over moeilijk begaanbare
wegen. Hij is dat in uiterste trouw en zorg-
zaamheid aan de boeren consciëntieus blij-
ven doen: hij was bij zijn cliënten zeer be-
mind en stond bekend als een goed
prakticus.

Naast prakticus was hij ook een weten-
schapper: in de spaarzame tijd naast de
praktijk onder zeer moeilijke materiële om-
standigheden (beperkte laboratorium- en
contactfaciliteiten in en onmiddellijk na de
oorlog) werkte hij aan een studie betreffende
de neutraliteitsregulering bij enkele stofwis-
selingsziekten van paard en rund.
Hij promoveerde op dit onderwerp bij prof.
L. Seekles in 1947 met wie hij sedertdien tot
aan diens overlijden een hartelijke relatie
onderhield.

Meerdere publikaties heeft hij in de vaklite-
ratuur op zijn naam staan en hij was ook
meerdere jaren lid van de Redactie van het
\'Tijdschrift voor Diergeneeskunde\'.
Hij hechtte er aan de integratie van de drie
aspecten wetenschap, heleids- en praktijk-
voering in zijn werk te behouden.
Hij werd aangezocht mee te werken aan de
oprichting van de Provinciale Gezondheids-
dienst voor Dieren in de provincie Limburg,
waarvan hij ook de eerste directeur werd in
1947 en dat bleef tot zijn pensionering in
1972.

De functie behelsde wetenschappelijk werk
en beleidsvoering, waartoe hij zitting had in
allerlei commissies van de landbouw- en vee-

teeltorganisaties. Hij was landelijk alge-
meen bekend als een deskundige op het ge-
bied van varkens- en pluimveeziekten.
Hij was een vraagbaak en een vertrouwens-
man niet alleen voor zijn boeren maar ook
voor vele collegae.

Tijdens zijn ambtsperiode op de Gezond-
heidsdienst werd door zijn tussenkomst
menig probleem via een minnelijke schik-
king opgelost. In dezelfde periode doceerde
hij aan de M.L.S. te Roermond. Hij .stond
bekend als een goed leermeester. Contact
met jonge aankomende boeren was hem
dierbaar.

Hij huwde in 1935 met Henriëtte J. M.
Driessen (weduwe met drie kinderen van zijn
voorganger Hendrik A. Dries.sen) en uit dat
huwelijk werden twee zonen geboren. Zijn
gezin was hem zeer dierbaar. Henriëtte
Driessen overleed in november 1982.
Hoewel geen politicus \'pur sang\' had hij ge-
durende 12 jaar zitting in de Provinciale
Staten van Limburg voor de KVP. Gezond-
heidszorg had in dit kader zijn speciale be-
langstelling. In juh 1972 nam hij afscheid

van zijn functies: bij die gelegenheid ontving
hij de Zilveren Legpenning van de provincie
Limburg.

Hij was Officier in de Orde van Oranje
Nassau. Pas na zijn pensionering in 1972
gaf hij zich vrij over aan zijn hobby\'s: de
sterrenkunde, de fotografie en de studie van
bijbel en ikonen. Geheel naar zijn aard en
zijn leeftijd bedreef hij deze hobby\'s voorna-
melijk op literair vlak.
Hij bleef zich interesseren voor het mense-
lijk wel en wee van zijn vroegere medewer-
kers.

In zijn woonplaats Heythuysen was hij een
niet uitgesproken muzikaal, maar voortref-
felijk bestuurder en voorzitter van de plaat-
selijke harmonie \'L\'Union\'.
Toen hij na zijn pensionering in een bejaar-
denhuis ging wonen, verwisselde hij deze
functies voor die van voorzitter van het he-
jaardenkoor \'De Vrolijke Samenzang\'. Ook
hier manifesteerde hij zich als een vertrou-
wensman en raadsman voor vele bewoners
van het Huis.

Dr. Pieter H. W. Tacken overleed op 5 mei
1990. Hij werd begraven op het R.K. kerk-
hof te Heythuysen.

Op 10 juli 1990 overleed volkomen onver-
wacht en tot ontzetting van velen collega
Hans Eberson.

Hij werd op 26 mei 1930 geboren te Velp,
waar hij de lagere school doorliep. Het
Arnhems gymnasium was de volgende school
voor deze intelligente leerling; in 1950 werd
het einddiploma gehaald.
In zijn jeugd bleek reeds zijn enorme be-
langstelling voor de natuur in de ruimste
zin. een belangstelling, mede gestimuleerd
door de talrijke bezoeken aan de boerderij
van zijn oom. Zijn keuze om de studie dier-
geneeskunde aan te vangen was dan ook een
logische stap.

Op 27 mei 1959 werd het dierenartsendi-
ploma in Utrecht gehaald. Na korte om-
zwervingen in diverse praktijken werd in het
voorjaar van 1960 de praktijk van de toen-
malige collega G. J. Stokreef te Heiloo
overgenomen. Als snel volgde opneming in
de bestaande associatie met de collegae
E W. van der Kreek en L. C. Pille.

Op 29 juli 1960 trad hij in het huwelijk met
Tiny Bergsma, een verbintenis waaruit vijf
kinderen werden geboren. Met Tiny aan zijn
zijde werd de praktijk steeds verder opge-

bouwd. Jaren van hard en lang werken bra-
ken aan. De praktijk beheerste het gezinsle-
ven en stond steeds op de eerste plaats.
Hans was een toegewijd en geboren prakti-
cus. Zeer ambitieus steeds bezig zijn gren-
zen en mogelijkheden te verleggen.
In zijn visie was praktijk doen synoniem aan
volledige inzet. Even rust om nieuwe energie
op te doen, was voor hem niet mogelijk. Met
name op het gebied van de kleine huisdieren
heeft hij de diergeneeskundige verzorging in
de regio op een voor die tijd hoog peil weten
te brengen. Maar ook het werk in de boe-
renpraktijk had zijn aandacht. Met \'zijn\'
boeren had hij een hartelijke relatie, die
voor hem van grote waarde was.

De combinatie van een uitgebreide kleine
huisdierenpraktijk en de boerenpraktijk was
lichamelijk en geestelijk zeer zwaar. Daar-
bij kwam nog, dat er in associatief verband
in de periode tol 1977 nogal eens spannin-
gen waren, die ook hun sporen nalieten. Zijn
beslissing om op 1 januari 1984 de praktijk
neer te leggen en over te dragen aan zijn op-
volgers was kenmerkend voor zijn persoon.

Hij zou niet kunnen aanvaarden op een la-
ger niveau te werken dan zijn ambitie toe-
stond.

Het afscheid uit de praktijk viel hem moei-
lijk en het heeft zeker een jaar geduurd,
voor hij zijn draai weer had gevonden.

Gelukkig had hij een brede belangstelling en
voldoende hobby\'s. Met zeilen en tennissen
werd de lichamelijke conditie op ped gehou-
den en er was voldoende uitdaging in de
door hem begonnen studie nieuw-Grieks en
het bestuderen van de geschiedenis, waar hij
vermakelijk over kon vertellen.
In de zes jaar, die ik met hem in de associa-
tie heb mogen werken, heb ik hem leren
kennen als een aimabel man. zeer intelligent
en een prima collega met een vooruitstre-
vende visie op de praktijkvoering. Op het
persoonlijk vlak ontstond een wederzijdse
vriendschap, die hoewel onuitge.sproken.
toch duidelijk voelbaar was. Groot was zijn
vermogen om te doceren, uit te dragen wat
hij zag, dacht en deed. Zijn medewerkers,
vele studenten Diergeneeskunde maar ook
zijn leerlingen aan de Rijks Middelbare
Landbouwschool te Alkmaar, waar hij en-
kele jaren veeteelt en gezondheidsleer heeft
gedoceerd, hebben hier rijkelijk van mogen
proftleren.

In het maatschappelijk verkeer heeft hij zich
ook niet onbetuigd gelaten. Als steunpilaar
van de Kynologenclub West-Friesland en als
zeer actief lid van de Lionsclub zijn door
zijn inspirerende invloed vele goede zaken
tot stand gekomen. Kenmerkend voor zijn
karakter was zijn voortdurende strijd tegen
die zaken in het leven, welke steeds verder
gereglementeerd werden. Als een echte vrij-
buiter bewoog hij zich door het leven, regels
aan zijn laars lappend, maar er wel voor
wakend anderen door zijn gedrag geen
schade te berokkenen.

Zijn overlijden heeft velen diep geschokt.
Overweldigend was de belangstelling bij de
afscheidsmis en de crematie. Daaruit sprak
de grote waardering die mensen uit alle ge-
ledingen van de maatschappij voor hem had-
den. Die warmte is voor Tiny en de kinderen
een grote troost geweest en zal hen steunen
in de moeilijke tijd, die voor hen ligt.

Gelderland, land van rivieren maar ook
van veel bossen, organiseert voor u het ko-
mende Jaarcongres. De Congrescommissie
heeft al heel wat ideeën ontwikkeld onder
voorzitterschap van de heer G. Maris.
Maar wat allereerst van belang is, is dat u
reeds nu in uw agenda vastlegt de data:

Eén en ander speelt zich dus vlak voor de
herfstvakantie af en daar zal de Congres-
comtnissie terdege rekening mee houden.
Als lokatie is gekozen voor het plaatsje
Berg en Dal in het Rijk van Nijmegen.

Een reactie op European College of Veteri-
nary Surgeons, Tijdschr Diergeneeskd
1990; 115 (21): 1003-4.

Het initiatief van prof Jörg Auer el al.
wordt niet gesteund door de Registratie
Commissie cn dc Raad voor Specialisa-
tie.De oprichting van het European Col-
lege of Veterinary Surgeons staat los van
de in ontwikkeling zijnde vormen van offi-
ciële specialisatie in diverse Europese lan-
den.

Zonder de medewerking van de nationale
Diergeneeskundige organisaties kan niet
gekomen worden tot een European Col-
lege ten behoeve van welke vakrichting
dan ook.

Het proces tot Europese acceptatie van
specialisatie binnen de Diergeneeskunde
moet geleid worden door de FVE (Federa-
tion of veterinarians of the EEC).

K. van Muiswinkel,
voorzitter Registratie Commissie.
Dr. Th. S. G. A. M. van den Ingh,
voorzitter Raad voor Specialisatie.

De Commissie Bevordering Diergenees-
kundig en Vergelijkend Ziektekundig On-
derzoek deelt hierbij mede, dat in totaal ±
ƒ 10.000,- beschikbaar gesteld kan worden
ter ondersteuning van onderzoek dat dient
te liggen op de gebieden van de Dierge-
neeskunde dan wel van de Vergelijkende
Ziektekunde. Overeenkomstig de doelstel-
lingen worden de gelden uitsluitend ter be-
schikking gesteld van het onderzoek zelve
en niet van publikatie van resultaten of an-
dere bijkomende kosten.
Zij die hiervoor in aanmerking wensen te
komen, worden uitgenodigd zich voor 1
maart 1991 schriftelijk aan te melden bij
de secretaris van de Cie. B.V.D.Z.O.

Hierbij dient opgave te worden gedaan
van de aard van het tc verrichten onder-
zoek of de op de aanvrage betrekking heb-
bende onderdelen daarvan en tevens een
beknopt werkschema alsmede een begro-
ting te worden overgelegd.

Namens de Cie. B.D.V.Z.O.
de Voorzitter, pro/ dr. E. H. Kampelmacher,
de Secretaris, prof. dr. P. Zwart,
Burg. V. d. Weyerstraat 16,
3981 EK Bunnik.

Door omstandigheden zal de publi-
katie betreffende de tarieven voor
de consultatieve praktijk waar-
schijnlijk in de eerste helft van janu-
ari 1991 worden verzonden.

Op vrijdag 22 en zaterdag 23 maart 1991
worden in het Appartementenhotel-
recreatiecentrum te Delden door de Groep
Veterinaire Homeopathie een A- en B-cur-
sus georganiseerd.

Het thema van de A-cursus is: De techniek
van het stellen van een geneesmiddeldiag-
nose.

Het thema van de B-cursus is: Potentie-
keuze en interpretatie van de reacties.
De kosten bedragen voor één van deze
cursussen:

leden GVH ƒ 400,- per persoon;
niet-leden GVH ƒ 450,- per persoon;
studenten/leden GVH ƒ250,- per persoon;
studenten/niet-leden GVH ƒ275,- per per-
soon.

Men slaapt op 2-persoonskamers.
De prijzen zijn inclusief overnachting,
diner en dergelijke.

U kunt zich opgeven voor 1 februari 1991
bij: G. Th. A. Menges, Vogelwikkeveld 22,
3448 ER Woerden.

Na afloop is er onder het genot van een drankje
en een hapje de mogelijkheid kennis te maken
met leverbare en nog niet leverbare programma-
tuur.

Reeds geruime tijd wordt er in het CCDF-
overleg, het reguliere contact tussen de
KNMvD en de FIDIN, gesproken over de
wenselijkheid en mogelijkheid van FIDIN-
betrokkenheid bij het opstellen van advies-
verkoopprijzen voor diergeneesmiddelen
aan cliënten-dierhouders.
Allereerst richtte de discussie zich op de
\'vrije\' produkten, diergeneesmiddelen die
niet alleen door dierenartsen maar ook
door andere gelegitimeerde rechtspersonen
aan dierhouders geleverd mogen worden
zonder tussenkomst van een dierenarts.
Later werd meer gedacht aan zogenaamde
UDA-produkten, diergeneesmiddelen die
de tussenkomst van een dierenarts vereisen
en door hem zelf rechtstreeks of nä recept
aan dierhouders mogen worden geleverd
en worden toegediend of toegepast.
Ondanks de verschillen die er bestaan tus-
sen beide groepen, zich reflecterend in ver-
schillende afzetkanalen, aangekochte hoe-
veelheden, verkooppunten en gebruikelijk
gehanteerde winst-marges, geldt in zijn al-
gemeenheid voor beide groepen dat een
betrokkenheid van FIDIN bij verkoop-
advisering, als overkoepelende organisatie
van in Nederland actieve veterinair-
farmaceutische industrieën, niet mogelijk is.
Naast praktische aspecten rond de haal-
baarheid en opvolging van advies-winst-
marges, want daar gaat het in feite om,
meent de FIDIN dat haar betrokkenheid
bij dergelijke prijs-politieke afspraken (een
advies is ook een afspraak) juridisch aan-
vechtbaar is.

Nationale en EEG-wetgeving inzake het
Mededingingsrecht (anders gezegd beïn-
vloeding van vrije concurrentie en kartel-
vorming) zijn voor de FIDIN doorslagge-
vend om zich inzake verkoopprijs-
advisering en -regulering terughoudend op
te stellen en als organisatie geen al dan
niet bindend advies aan haar leden te ge-
ven aangaande de berekening van ver-
koopprijzen.

Woensdag lójanuari 1991 presenteert de
Diergeneeskundige Studenten Kring haar
jaarlijkse symposium. Op die dag wordt de
ethiek in de diergeneeskunde besproken.

Dit alles onder de titel \'Dieren? Het zal me
een zorg zijn!\'. Problemen in zowel de
kleine als grote huisdieren sector zullen
aan bod komen. Het vindt plaats in het
hoofdgebouw Diergeneeskunde, Yalelaan

I. in de collegezalen ClOl en C102. De
aanvang is om 9.00 uur. Kaartverkoop be-
gint vanaf 8 januari 1991. De prijs van een
kaartje is ƒ 5,50 of ƒ 4,50 (afhankelijk van
de zaal).

Praeses DSK.
09.15 Prof. H. Rozemond, Bijzonder Hoogle-
raar in de Relatie Mens-Dier.
09.35 De heer F. A. M. Wouters, Bedrijfsleider

10.50 Mevrouw H. van Veen, Medewerkster
Nederlandse Vereniging tot Bescherming
van Dieren.

II.05 Ing. H. J. M. Hendriks, Medewerker
Informatie en Kennis Centrum, afdeling
Varkenshouderij.

13.00 Mevrouw Drs. J. H. C. Brooijmans-
Schallenbcrg, Voorzitter van de Raad van
Beheer op Kynologisch Gebied.
13.25 Mevrouw A. Nahuisen-Nobel, Fokster

van Bedlington terriers.
13.40 De heer B. Nahuisen, Voormalig be-
stuurslid en voorzitter van de Bedlington
terrier-club.
13.55 Pauze.

14.15 De heer P. Vingerling, Medewerker Ne-
derlandse Vereniging tot Bescherming
van Dieren.

van Gezelschapsdieren.
14.50 Dr. M. B. H. Schilder. Medewerker sectie
Ethologie, Vakgroep Vergelijkende Fy-
siologie.

Dit is een uitgelezen kans uw geheugen
op te frissen en eens terug te kijken op
uw studententijd in de:
13e Veterinaire Studenten Almanak.

Dat de eeuwige student jammer genoeg
naar z\'n gelijknamig jachtveld is verban-
nen, hebben we aan jullie generaties te
danken. Daarom studeren we nu niet
alleen, maar feesten en organseren we ook
efficiënter.

Dat DSK ook nog lang niet uitgeblust is
kun je lezen in ons meer dan 500 pagina\'s
dikke boek. Allereerst de stukjes rond het
thema dat in het diepste geheim wordt sa-
mengesteld en weer veel opzien zal baren.

Vervolgens zullen alle activiteiten zoals
Peerdepieten, symposia, IVSA, Eicelmeer-
ronde enz. aan de orde komen.

Ook de disputen en gezelschappen zullen
het woord krijgen, waarbij de rede weer
ver te zoeken is. Als laatste zullen de varia
en de adressenlijst de revue passeren.
Veel van dit alles zal u bekend in de oren
klinken en u doen terug verlangen naar uw
eigen studietijd.

Wanneer u benieuwd bent naar wat de die-
renartsen in de wieg bezig houdt, kunt u
dit jaar voor het eerst de almanak bestel-
len met onderstaande bon.

Uw bestelling moet binnen zijn voor
10 januari, u ontvangt dan de almanak
eind februari na de onthulling. Kosten
ƒ27,50 ƒ 6,- verzendkosten, totaal
ƒ33,50.

Bestelling zenden naar DSK, Almanak
Commissie, Yalelaan I. 3584 CL Utrecht
(banknr. 69.92.10.127; giro 75651; C&E
Utrecht, t.n.v. fiscus Almanakcie. der
DSK). Voor nadere informatie en telefoni-
sche bestellingen kunt u de Almanak
Commissie bereiken onder toestel 030-
534776.

Als jochie heb ik zilverpapier gespaard
voor \'de nikkertjes in Afrika\'. Méér is
het niet geworden, Jawel, later \'n
vluchtig giro\'tje.

Ik werd geen zendeling, \'derde wereld\'-
arts, missionaris of ontwikkelingshulp-
verlener. Maar toch, altijd bleef dat on-
bestemde gevoel iets te moeten onderne-
men voor de noodlijdende en
hulpbehoevende medemens ergens ver
weg.....

Die in Kenya bijvoorbeeld. Met name in
het district West-Pokot: 300.000 inwo-
ners, ter grootte van de provincie Bra-
bant en Limburg samen. Daar heeft
Paul Mertens als arts gewerkt, nu woon-
achtig in Roermond. Is voorzitter van de
stichting \'Medische Hulp Kenya\'. Er
werden een aantal \'ziekenhuisjes\' ge-
bouwd met behulp van de plaatselijke
bewoners. Medische projecten worden
uitgevoerd en gedragen door de bewo-
ners zelf.

Nederlandse hulp werd en wordt recht-
streeks ingekapseld. Medische hulp,
voorlichting over gezondheid en hygiëne
starten bij de basis. Momenteel werken
er Hans Wouters en zijn vrouw Adrie
Nortier als artsen in district West-Pokot.
Verder begeleidt dokter Wouters de lo-
pende projecten (onder andere aanleg-
gen van betonnen watertanks voor de
opvang van regenwater).
De opbrengst van \'Krassende Kraaien\'
gaat naar deze stichting.
Veel leesplezier. Bijzonder bedankt.
96 Pagina\'s zilverpapier!
Steun daarom de actie \'Krassende
Kraaien\', Stichting Medische Hulp Ke-
nya, giro 5441951 Amsterdam, Rabo-
bank 39.37.198.20 Amsterdam (hierbij
vermelden: Actie \'Krassende Kraaien\',
naam, adres en aantal).
Kosten ƒ 15,- per boekje, het wordt u
gratis toegestuurd door de firma
Hoechst!

Inhoud van het januarinummer van Vee-
houder en Dierenarts (5e jaargang nummer
1):

— Groeivoorspelling voor vleesvarkens met
nieuw computermodel; J. A. H. M. Smul-
ders.

De oplage van Veehouder en Dierenarts is
de 20.000 gepasseerd.
Er zijn in Nederland ongeveer 100.000 ge-
registreerde houders van landbouwhuisdie-
ren. Dus 80.000 veehouders krijgen het
blad nog niet. Denk aan uw PR; \'be good
and tell it!\' Het loont beslist de moeite al
uw veehouders ons veterinair voorlich-
tingsblad aan te bieden. Voor inlichtingen
kunt u terecht bij het redactiesecretariaat;
Geesje Rotgers, telefoon 030-510111;
Bureau van de KNMvD.

Ons postadres is: PAO-Diergeneeskunde, Post-
bus 85205, 3508 AE Utrecht. Tel.: 030-517374,
fax: 030-516490.

In onderstaand cursusprogramma is aangegeven
welke cursussen reeds zijn volgeboekt; voor de
overige is reservering nog mogelijk.
Sterk overboekte cursussen worden zo spoedig
mogelijk herhaald. Degenen die op de wachtlijst
staan krijgen daarbij voorrang.

Praktische elektro cardiografie (ƒ470,—)
7 en I4januari 1991 (91/33)
Deze cursus is volgeboekt, opgave voor de wacht-
lijst is mogelijk.

Praktische echografie gezelschapsdieren (ƒ 390,—)
26 januari 1991 (91/13)
2 februari 1991 (91/14)

23 februari 1991 (91/15
1 maart 1991 (91/16)
8juni 1991 (91/38)
!5juni 1991 (91/39)

Alle cursussen Praktische Echografie zijn volge-
boekt. De cursus wordt in het najaar herhaald,
opgave voor de wachtlijst is mogelijk.

Klinische les gezelschapsdieren (/\'95,—)
6 februari 1991 Nijkerk (91/31)
6 maart 1991 Tilburg (91/32)

Gesprekstechniek vleesindustrie (f 1.450,—)
6 en 7 maart 1991 (91/35)
Let op: datum gewijzigd!

9 maart 1991 Gezelschapsdieren ƒ 320,— (91/08)
16 maart 1991 Gezelschapsdieren ƒ320,—
(91/09)

Praktische anesthesie paard (f 900,—)
27 en 28 maart 1991 (91/06)
3 en 4 april 1991 (91/07)

Voeding melkvee II (/\'ÓOO,—)
9 en 16 april 1991 (91/01)
9 en 23 april 1991 (91/02)

Nadere informatie over de cursussen PAO-D
kunt u vinden in ons cursusprogramma Voorjaar
1991.

Inlichtingen: secretariaat PAO-Diergeneeskunde,
Postbus 85205, 3508 AE te Utrecht.
Telefoon: 030-517374. Fax: 030-516490.
Bankrek.nr. 55.56.71.100 ABN Utrecht. Giro nr.
ABN 1412.

Voor het lidmaatschap van de Koninklijke Maatschappij voor Diergeneeskunde hebben
zich aangemeld de volgende collegae:

Klooster, Prof. Dr. A. Th. van \'t; 1960; U-1967; 3705 EK Zeist, Aristoteleslaan 31.

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen:

Cornelissen, Mevr. B. R M.; 1990; 3731 GC De Bilt, Utreehtseweg 407.
Glorie, F. S. G.; 1990; 3531 GJ Utrecht, Van Diemenstraat 34.
Goes, Mevr. G. J. C. van der; 1990; 3732 EJ De Bik, Burg. de Withstraat 51.
Groot, J. de; 1990; 3601 TJ Maarssen, M. A. de Ruyterstraat 18.
Hanssen, Mevr. A. M. W. M.; 1983; 6367 CT Voerendaal, c/o Kunostraat 12.
Heins, R M. M.; 1990; 4532 BC Terneuzen, Willem de Zwijgerlaan 2 B.
Hutjes, Mevr. M. L J.; 1990; 3981 ZN Bunnek, Vletweide 98.
Lindeboom, L.; 1990; 8531 NP Lemmer, Gemini 54.
Lupgens, J. R R.; 1990; 3572 EV Utrecht, Gildstraat 184.

Osterhaus, ProL Dr. A. D. M. E.; 1974; U-1978; 3981 CH Bunnik, Dr. Breveestraat
16.

Als kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde
heeft het Hoofdbestuur aangenomen:

Bont, Mevr. M. E. Q. de; 3523 EM Utrecht, Aquamarijnlaan 124.
Haan, Mevr. M. 1. de; 3512 LJ Utrecht, Nieuwegracht 85.
Kip, Mevr. M. T. E.; 3524 BD Utrecht, Oldambt 73.
Orsel, Mevr. K.; 3524 BD Utrecht, Oldambt 73.

A. A. P. A. Zeeuwen te Boxtel
Dr. M. A. Attia te Evreux (Frankrijk)
J. A. van der Grift te Bergen op Zoom
H. M. J. Spoorenberg te Eindhoven
G. J. Stegehuis te Neede

afwezig 25 jaar 11 januari 1991
aanwezig 25 jaar 16 januari 1991
afwezig 55 jaar 17 januari 1991
afwezig 55 jaar 17 januari 1991
afwezig 40 jaar 20 januari 1991
aanwezig 40 jaar 21 januari 1991
aanwezig 45 jaar 23 januari 1991
afwezig 50 jaar 31 januari 1991

Op 6 december 1990 Drs. L. A. A. Janssens te Antwerpen (Diergeneeskunde te Gent).
Op 6 december 1990 Drs. V. E. C. J. Schijns te Utrecht (bioloog).
Op 13 december 1990 Drs. Th. A. Niewold te Driebergen (bioloog).
Op 13 december 1990 Mevr. Ir. J. H. H. Verheesen te Utrecht (L.U.).

Het bestuur van het Veterinair Dispuut Unitas, heeft zich voor het jaar 1990/1991 als volgt geconstitueerd:

Het bestuur van \'MASTITIS\', veterinair dispuut van dc UVSV/NVVSU, heeft zich voor het jaar 1990/
1991 als volgt samengesteld:

203 Aa-Verweij. Mevr. C. G. van der; 1989; 4817 338
NP Breda, Meent 19; tel. 076-716874; d.

208 Beerens. J. M.: 1989; 1749 CR Warmenhui- 236
zen, Westfriesedijk 35 hs. 27; tel. 02209-
4189 privé, 3069 prakt.; p., ass. bij E. J. J.
C. van Oostveen. \'2i6

214 Boosman-Aarsen. Mevr D.; 1988; 8711 GL J38
Workum. Jonkersfinne 9; tel. 05151-1405;
d.

220 Christenhuis. Mevr E. E: 1984; 1023 SW
Amsterdam, Oudorperstraat 18; tel. 020-
364681; p., gezelschapsd.

221 Cornelissen. Mevr. B. P. M.: 1990; 3731 GC
Dc Bilt, Utrechtseweg 407; tel. 030-210225
privé, 531340 bur.; wet. medew. R.U. (F.D., 238
vkgr. Alg. Heelkunde en Heelkunde der Gr.
Huisd.) (toev. als lid).

221 Cuppen. Mevr M. J.: 1988; 3621 RA Breu-
kelen (U), Akelei 17; tel. 03462-66627 privé, ^38
030-127398 prakt.; p., ass. bij H. Fruithof.

222 Daas. Mevr J. H. G. den: 1985; 6686 MN
Doornenburg, Roswaard 4; tel. 08812-1293
privé, 085-861144 bur.; coördinator Onder-
zoek Holland Genetics. ^43

223 Dercksen. D. P: 5283 VG Boxtel, De Ven-
nekens 1; tel. 04116-77956 privé, 73951
bur.; d. bij G.v.D. Zuid-Nederland.

223 Dieten. Dr S. W. J. van: 1943; U-1963; 5655 244
JN Eindhoven, Rooswijck 19; tel. 040-
519188; r.d.; O.O.N.

Ginlers. Mevr A. H.: 1990; W-5628 Heili-
genhaus (Duitsland), Dahlienweg 24; tel.
09-49-20-5416741; p., ass. bij Klinik Molk-
teplatz.

Glorie. E S. G.: 1990; 3531 GJ Utrecht, Van
Diemenstraat 34; tel. 030-946749; wnd.d.
(toev. als lid).

Goes. Mevr. G. J. C. van der: 1990; 3732 EJ
De Bilt, Burg. de Withstraat 51; tel. 030-
200541; wnd.d. (toev. als lid).
Govers. Mevr. M. H. Th.: 1984; Philadel-
phia, PA 19104 (USA), VH.U.R 3850
Spruce Street; tel. 09-1-215-898-4680 tst.
7982 bur.; Surgery Resident V.H.U.P
Grinwis. G. C. M.: 1987; 3571 EJ Utrecht,
Albrecht Thaerlaan 81; tel. 030-717916
privé, 534359 bur.; wet. medew. R.U. (F.D.,
vkgr. Pathologie, afd. Bijz. Dieren).
Groot. J. de: 1990; 3601 TJ Maarssen, M.
A. de Ruyterstraat 18; tel. 03465-63548;
wet. medew. R.U. (F.D., vkgr. Inw. Ziekten
en Voeding der Gr. Huisd.) (toev. als lid).
Hanssen. Mevr A. M. W. M.: 1983; 6367 CT
Voerendaal, c/o Kunostraat 12; tel. 045-
751596; d. werkzaam in het buitenland:
E.E.C.-delegation, Dar-es-Salaam, Tanza-
nia (toev. als lid).

Heins. R M. M.: 1990; 4532 BC Terneuzen,
Willem de Zwijgerlaan 2 B; tel. 01150-
95349 privé, 95017 prakt.; p., ass. bij J. J.
L. M. Kop en M. P Schaub (toev. als lid).
Hermans. P A.: 1988; 3381 AA Giessen-
burg, A. van Gentstraat 15; tel. 01845-2546
prakt.; p., ass. bij R. Blanken.
Herschel. Dr A.: 1931; U-1938; 7001 CH
Doetinchem, Tramstraat 36, Woonpark

245 Heriog. A. J. G. den: Gent-1988; 7221 BZ
Steenderen, Burg. Heersinkstraat 4; tel.
05755-2420 privé, 1266 prakt.; p., geass.
met H. Eggens en S. Tichelman.

245 Heuff. C. A.: 1989; 3572 KZ Utrecht, Al-
exander Numankade 16; tel. 030-733481;
wnd.d.

246 Hoekstra-Kraak. Mevr. T.: 1981; 3584 GL
Utrecht, E. de Boer-van Rijklaan 5; tel. 030-
540381; d.

247 Holle. R.: 1986; 5966 NP America (L),
Kerkbosweg 13; tel. 04764-2119 privé,
04709-2169 prakt.; p., geass. met J. C. M.
van Dijck, H. J. P Geurts, G. R. R de
Muinck, R W. A. Seuren en P. J. A. G.
VerStraelen.

250 Hutjes. Mevr M. I. /,T990; 3981 ZN Bun-
nik, Vletweide 98; tel. 03405-67511 ; wnd.d.
(toev. als lid).

251 *Jong. W. T. de: 1984; 4822 RS Breda,
Groene Hil 34; tel. 01621-16488 tst. 14 bur.;
d. bij Dopharma Research B.V.

255 Kamminga. Mevr. M.: 1984; 1261 GT Bla-
ricum. Melkweg 3; tel. 02153-16427 privé,
030-531086 bur.; wet. medew. R.U. (F.D.,
vkgr. Bedrijfsdierg. en Voortpl.).

259 Koch. M. J. M.: 1986; 2971 BK Bleskens-
graaf. Meidoornstraat 16; tel. 01849-2947
privé, 1605 prakt.; p.

263 Kraus. J. S.: 1990; 6909 AM Babberich,
Dorpstraat 62-12; tel. 08364-8485 privé,
08365-43643 prakt.; p., ass. bij G. B. M. van
den Elzen.

264 Kruit. L. K.: 1989; 7608 RW Almelo, Swa-
nenburg 5; d. bij Texas Instruments.

267 *Leezer. J.: 1955; 2651 BN Berkel en Ro-
denrijs, Rodenrijseweg 65; tel. 01891-
14453; r.d.

269 Lindeboom. L: 1990; 8531 NP Lemmer,
Gemini 54; tel. 05146-2446 privé, 1577
prakt.; p., ass. bij B. U. Schuurmans en H.
Vrieselaar (toev. als lid).

270 Lupgens. ./. P. R.: 1990; 3572 EV Utrecht,
Gildstraat 184; tel. 030-717293; wnd.d.
(toev. als lid).

275 *Meutstege. Prof. E J.: 1956; 3721 ND
Bilthoven, Steenen Camer 78; tel. 030-
201621 privé, 09-49-511-8567251 bur.; hlr.
bij Tierartzliche Hochschule Hannover;
specialist Chirurgie der Gezelschapsd.

279 Nijsten. Mevr. G. H. M.: Gent-1988; 6372
AG Schaesberg, Baanstraat 3; tel. 045-
326804; wnd.d.

283 Osinga. Dr. A.: 1953; U-1959; 9084 BT
Goutum, De Polle 10; tel. 058-883330; r.d.;
voorzitter Projectgroep \'Vet. Miliehygiëne
wijzer\'; O.O.N.

284 Osterhaus, Prof Dr A. D. M. E.: 1974; U-
1978; 3981 CH Bunnik, Dr. Breveestraat
16; tel. 03405-64338 privé, 030-742142 bur.;
h. Lab. Immunologie R.I.V.M.; hlr. Milieu-

287 Pijls, J. L. A.: 1987; 6372 CN Landgraaf,
Hoofdstraat 5 A; tel. 045-318983 privé,
315292 prakt.; p. geass. met E. Burgers.

287 Pluimers, A.: 1966; 1391 CZ Abcoude,
Koppeldijk 28; tel. 02946-3641 privé, 020-
996959 prakt.; p., gezelschapsd. (toev. als
lid).

293 Rijssemus. M. .1: 1989; 6866 BX Heelsum,
Pr. Bernhardlaan 2; p., gezelschapsd.

295 Roosje. Mevr. P J.: 1985; 3572 TH Utrecht,
Oude Kerkstraat 19; tel. 030-714747 privé,
533621 bur.; wet. medew. R.U. (F.D., vkgr.
Geneesk. van Gezelschapsd.).

298 Scherpenzeel. O. R. W. van: 1990; 3581 MS
Utrecht, Zonstraat 14 bis; tel. 030-510464;
d. (toev. als lid).

298 Schmidt. Mevr. M. L; 1988; 6866 BX Heel-
sum, Pr. Bernhardlaan 2; tel. 030-531250
bur.; wet. medew. R.U. (F.D., vkgr. Radio-
logie).

299 Scholten. EA.W. J.: 1989; 1222 AB Hilver-
sum, Nieuwe Crailooseweg 20; tel. 035-
853483 b.g.g. 04924-1850; wnd.d.

201 Schuurmans. E IV. L: 1986; 9008 SC Roor-
dahuizum, Ds. Boersstrjitte 24; tel. 05660-
2421; p., geass. met L. Kalsbeek en M. J.
Wiersma.

303 *Sluy.^. Prof Dr E J. van: 1974; U-1987;
3511 PT Utrecht, Lange Smeestraat 29; tel.
030-314713 privé, 531591 bur.; fax. 030-
518126; hlr. R.U. (F.D., vkgr. Geneesk. van
Gezelschapsd.); specialist Chirurgie der
Gezelschapsd.

303 Smit. M.: 1984; 8096 PG Oldebroek, Bo-
venstraatweg 62; tel. 05253-1562 privé,
1312 prakt.; p., geass. met E. Statema en A.
J. J. van Vliet.

305 Spanje. J. G. van: 1986; 3906 CC Veenen-
daal, Vivaldistraat 48; tel. 08385-50890
privé, 08850-94321 bur.; vet. adv. A.U.V,
Coöp. Ned. Vet. Farm. Grooth.

312 Twillert. J. A. van: 1990; 3214 EB Zuidland,
Drenkwaard 2; tel. 01881-3261 privé,
01882-1990 prakt.; p., ass. bij H. Wester-
veld.

313 Veen. W. van: 1932; 4500 AA Oostburg, Mr.
J. E. Risseeuwstraat 20; tel. 01170-52693;
r.d.; oud-h. vl.k.dnst.

317 Verschuuren. G. B. M.: 1987; 5469 NH Erp,
Gemertsedijk 10; tel. 04135-3163 privé,
04923-61402 prakt.; p., geass. met Dr. R J.
M. M. van Gulick, J. L. Eikelenboom, F.
L. M. Konings, M. J. A. Nuyens, N. J. G.
v.d. Wielen en J. W. Zwolschen.

319 Vliet. A. J. J. van: 1989; 8084 CD \'t Harde,
Houtrustweg 4 A; tel. 05255-1906 privé,
05253-1312 prakt.; p., geass. met M. Smit
en E. Statema.

320 Voorthuysen. P E van: 1988; 3572 VN
Utrecht, Bollenhofsestraat 8; tel. 030-
733782 privé, 03403-51350 bur.; vet. me-

J23 Wamelink. W. C. C.; 1969; 7451 DV Holten,
Houtweg 18; tel. 05483-64343 privé, 62004
prakt.; p., geass. met K. J. Coppoolse. 329

344 Wassink. G.; 1972; 7642 GN Wierden, Al- 329
melosestraat 22 (corr. adres); tel. 05496-
73382; Proj.-Dir. V.T.S.C. (Vet. Training &
Support Centre) voor Dutch Committee
Afghanistan. 329

324 Weekhout. P. J.: 1972; 9202 KB Drachten,
Martena 40; tel. 05120-40934; k.d. bij
R.VV 329

327 Wiersma. J. M.; 1955; 9008 SE Roordahui-
zum, A. J. Smedingstraat 21; tel. 05660-
2530; r.d.

zum, Ayttawei 4 A; tel. 05660-1795 privé, 331
1464 prakt.; p., geass. met L. Kalsbeek en
F. W. L. Schuurmans.

Wiersma. P J. M.: 1977; 3571 KC Utrecht,
Prof. Jordanlaan 90; tel. 030-716369 privé,
714334 prakt.; p., gezelschapsd.
Winkel. G. Ph. te: 1972; 5831 VS Boxmeer,
J. v.d. Heijdenstraat 3; tel. 08855-77376
privé, 89922 tst. 238 bur.; d. Euribrid B.V.
Wirtz. R. J.: 1975; 5581GR Aalst-Waalre,
Baron van Wijnbergenplantsoen 1; tel.
04904-18741 privé, 15066 prakt.; p., gezel-
schapsd.

Wisse. Mevr. M. J.: 1989; 4332 SL Middel-
burg, Veerseweg 126; tel. 01180-26001;
wnd.d.

Wolterbeek. Mevr. E. G.: 1990; 6668 AT
Randwijk, Burg. Knoppersweg 8; tel.
08889-1428 privé, 08880-1213 prakt.; p.,
ass. bij M. P. Moons en G. J. B. L. Weikamp
(toev. als lid).

*Zijlmans. L. H. T.: 1990; 5161 AN Sprang-
Capelle, Nieuwe Vaart 13; tel. 04168-1400;
p., geass. met M. Th. Zijlmans.

M. P. Kwakernaak
J. G. A. Slaats
W. G. A. M. Loonen
L. Dijkhuis
Dr. R. Bootsma
F. J. J. Crcmers
C. P M. Ooms
Dr. J. Goudswaard
.1. G. van Londen
.1. A. Smak
W. .1. van Baaien
W. G. de Ruyter
Dr. W. A. Hunneman
.1. van Bers
H. Lieuwen
H. L. C. Logtenberg

afwezig

aanwezig

afwezig

aanwezig

afwezig

aanwezig

afwezig

aanwezig

afwezig

aanwezig

afwezig

aanwezig

I. Th. J. A. Bertels Oploo
Mevr. S. B. W. Nauta-Koot Woudenberg
J. Haagsma Genemuiden
ProL dr. .1. M. V. M. Mouwen Bilthoven

Am Institut für Tierärztliclie Nahrungsmittel-
kunde des Fachbereichs Veterinärmedizin ist als-
bald die

C 4-Professur für Tierärztliche Nahrungsmit-
telkunde (Nachfolge Prof. Dr. Wilhelm Kreu-
zer)

wiederzubesetzen. Wir erwarten von Ihnen, daß
Sie die tierärztliche Approbation besitzen und
durch eine Habilitation (oder gleichwertige wis-
senschaftliche Leistungen) sowie zusätzliche For-
schungsarbeiten auf dem Gebiet der Schlachttier-
und Fleischuntersuchung sowie Lebensmittel-
kunde ausgewiesen sind, gute pädagogische Fä-
higkeiten haben und imstande sind, das Fachge-
biet in Lehre, Forschung und Dienstleistungen
gemeinsam mit den anderen Professoren des
Institutes zu vertreten.

An der Justus-Liebig-Universität Gießen sollen
Frauen bei gleicher Qualifikation bevorzugt
eingestellt werden; deshalb bitten wir qualifizierte
Wissenschaftlicherinnen nachdrücklich, sich zu
bewerben. Ihre Bewerbung richten Sie bitte unter
Angabe des Aktenzeichens V-24 mit den erforder-
lichen Unterlagen und einem kurzen Lehr- und
Forschungsprogramm bis zum 31.01.1991 an den
Präsidenten des Justus-Liebig-Universität Gie-
ßen, Postfach 111440, 6300 Gießen. Vor Abgabe
Ihren Bewerbung ist es empfehlenswert, unser
Merkblatt anzufordern, das Sie über die gesetz-
lichen Einstellungsvoraussetzungen und die er-
forderlichen Bewerbungsunterlagen informiert.
Bewerbungen Schwerbehinderter werden — bei
gleicher Eignung — bevorzugt.

Im Institut für Mikrobiologie und Tierseuchen
der Tierärtzlichen Hochschule Hannover ist die
Stelle eines/r

UniversitätsprofessorsAprofessorin C 3
für Molekulare Mikrobiologie zu besetzen.
Bewerber/innen haben das Fach Allgemeine
Mikrobiologie und Infektionslehre gem. § 30
der Approbationsordnung für Tierärzte in
Lehre und Prüfungen zu vertreten. Der/Die
Bewerber/in muß über Erfahrungen in moleku-
larer Mikrobiologie verfügen. Er/Sie soll praxis-
orientiert pathogenetische und diagnostische
Fragestellungen bei bakteriellen Infektions-
krankheiten mit modernen Methoden bearbei-
ten.

Darüber hinaus ist die Beteiligung an den dia-
gnostischen Dienstleistungen, insbesondere den
serologischen Untersuchungen des Instituts, er-
forderlich.

Die Bewerber/innen müssen habilitiert sein
oder neben der Promotion besondere wissen-
schaftliche Leistungen nachweisen. Erforderlich

ist außerdem die Anerkennung als Fachtierarzt.
Bewerbung mit den üblichen Unterlagen
(Lebenslauf, Liste der Veröffentlichungen, bcgl.
Kopien akademischer Zeugnisse) sind bis zum
14.01.1991 an den Rektor der Tierärztlichen
Hochschule Hannover, ProL Dr. Rommel,
Bischofsholer Damm 15, D-3000 Hannover 1,
zu richten.

The Department of Clinical Studies at New
Bolton Center, School of Veterinary Medicine
University of Pennsylvania invites applications
for a tenure track position in epidemiology,
with major emphasis on production diseases of
food animals.

The successful applicant will be associated with
the School\'s Center for Animal Health and Pro-
ductivity (representing nutrition, population
ecology, economics, computer science, animal
reproduction and parasitology), and will have
an exceptional opportunity to develop a strong
research and training program, and to teach in
graduate level courses.

Applicants should have graduate training in epi-
demiology; a doctoral degree is essential. Rank
and salary commensurate with qualifications
and experience.

Application deadline January 15, 1991. Send a
curriculum vitae, names of three references, and
a letter stating professional goals to the Depart-
ment Chairman: Dr. Charles E. Benson, New
Bolton Center, 382 West Street Road, Kennett
Square, PA 19348-1692.

The University of Pennsylvania is an affirmative
action/equal opportunity employer.

De bruikbaarheid van urine-onderzoek voor
het opsporen van macroscopische
afwijkingen aan het urogenitaalapparaat
van zeugen bij het slachten

Practicability of urinalysis in the detection of macroscopic lesions of the
genito-urinary system of sows during slaughter

M. J. Geudeke\'-2, R. Verstappen2, M. J. M. Tielen\' 2,
W. Hunneman2, L. Paridaans^ en H. P. A. M. de Greef"^

SAMENVATTING. In het kader van een onderzoek naar de praktische bruikbaarheid van
slachtbevindingen van zeugen, is onderzocht in hoeverre urine-onderzoek na het slachten
zinvolle informatie kan opleveren. Van 232 zeugen is na het slachten de urine onderzocht met
behulp van teststroken (pH. nitriet. eiwit en bloed/hemoglobine). Positieve testuitslagen bleken
niet sterk gerelateerd aan patholoog-anatomische afwijkingen van het urogenitaalapparaat.
In een ander onderzoek is bij 111 zeugen de urine zowel voor als na het slachten onderzocht.
Tijdens het slachtproces was de pH gedaald en waren het eiwit- en bloedgehalte sterk gestegen.
De uitslagen van de test op nitriet waren na het slachten op geen enkele manier gecorreleerd
met die van voor het slachten. De testuitslagen bij de levende zeug waren beter gerelateerd
aan patholoog-anatomische afwijkingen dan de resultaten van de lest direct na het slachten.

SUMMARY. As part of a research project concerned with the monitoring of health problems
in sows, the practicability of post-mortem urinalysis of 50vvi during slaughter was studied to
determine the extent to which this analysis was useful. Samples of urine were taken from 232
after slaughter to test them for pH. nitrite and blood concentrations by test strips
(Combur-8. Boehringer Mannheim). Positive results of testing were found not to be associated
with pathological disorders of the genito-urinary system to any marked extent. Samples of
urine taken pre- as well as post-mortem from 111 other ioivi were subjected to same tests.
During the process of slaughter, the pH was found to show a decrease, whereas the concentrations
of protein and blood increased. The results of post-mortem tests for nitrite were definitely
not correlated with those of pre-mortem tests. The results of testing urine sampled prior to
slaughter at the farm were related to post-mortem pathological findings to a greater extent
than were the results of testing after slaughter.

Infecties van de urinewegen en met name de blaas worden bij zeugen regelmatig
beschreven. Vaak manifesteert een dergelijke infectie zich slechts als een asymp-
tomatische bacteriurie. De meest voorkomende bacteriën zijn in dat geval E. coli.
Streptococcus spp. en Proteus sp. (1, 2, 3, 6). Door diverse auteurs is een verband
gelegd tussen een bacteriurie en vruchtbaarheidsproblemen (3). Een chronische
cystitis zou rond de partus via infectie van het vestibulum kunnen resulteren in
een endometritis en aldus een rol kunnen spelen bij het ontstaan van puerperale
ziekteverschijnselen (5, 7). Anderzijds zou het kunnen zijn dat een blaasontsteking

I Vakgroep Bedrijfsdiergeneeskunde en Voortplanting, Rijksuniversiteit Utrecht.
- Gezondheidsdienst voor Dieren in Zuid-Nederland, Postbus 4, 5280 AA Boxtel.
\' Vee- en Vleescentrale NCB, Boxtel.
^ RVV Kring Weert.

ontstaat door een primaire infectie van de genitaaltractus (11, 16). Een urineweg-
infectie veroorzaakt door Corynebacterium suis resulteert doorgaans in meer
algemene en ernstige ziekteverschijnselen en zelfs sterfte (2, 8, 15).
Urine-onderzoek levert in veel gevallen aanwijzingen voor het aanwezig zijn van
een infectie van het urogenitaalapparaat: met name een nitrieturie en een hoog
eiwit- en/of bloedgehalte zijn indicatief (11, 15). De pH-waarde wordt sterk
beïnvloed door het dieet en het drachtigheidsstadium en niet of nauwelijks door
de aanwezigheid van bacteriën in de urine (11, 13).

Van meer diagnostisch belang zijn de beoordeling van urine-sediment (erythro-
cyten, leukocyten, cilinders) en het bepalen van het kiemgetal van de urine (11,
16).

In het kader van een onderzoek naar de bruikbaarheid van slachtgegevens van
opgeruimde fok- en vermeerderingszeugen is onder meer de vraag gesteld in
hoeverre urine-onderzoek direct na het slachten informatie op kan leveren omtrent
patholoog-anatomische veranderingen aan het urogenitaalapparaat en in welke
mate het slachtproces de uitkomsten van post mortaal urine-onderzoek beïn-
vloedt. Om deze vragen te beantwoorden zijn allereerst in een inventariserend
experiment (A) van 232 zeugen urinemonsters onderzocht nä het slachten en
vervolgens van nog eens 111 dieren zowel vóór het slachten op de boerderij als
na het slachten (experiment B).

De onderzochte zeugen werden geslacht aan de zeugenslachtlijn van het slachthuis te
Eindhoven. De dieren waren afkomstig van fok- en vermeerderingsbedrijven van integraties
van de Vee- en Vleescentrale van de NCB te Boxtel.

Experiment A omvatte een steekproef van 232 zeugen, die geslacht werden in de periode
april-juni 1987. De onderzochte dieren uit experiment B waren afkomstig van een viertal
grote fok-/vermeerderingsbedrijven met in totaal ruim 3000 zeugenplaatsen in de omgeving
van Eindhoven en werden geslacht in de periode mei-juli 1988. Van de ruim 200 op de
bedrijven bemonsterde zeugen zijn er 124 aan de slachtlijn onderzocht. Van lil dieren
konden na het slachten opnieuw urinemonsters worden genomen, van 102 dieren konden
patholoog-anatomische bevindingen worden genoteerd en van 89 dieren konden zowel
urinemonsters worden verzameld als pathologische bevindingen vastgelegd.

Zodra na het slachten de organen uit het karkas waren verwijderd werd de blaas gepuncteerd
en de urine eruit opgezogen middels een steriele plastic injectiespuit.

Blaas en uterus zijn macroscopisch beoordeeld op de aanwezigheid van een aantal duidelijke
afwijkingen. Een blaas werd als ontstoken beschouwd indien de wand relatief verdikt was,
het slijmvlies sterk hyperemisch met eventueel bloedingen en de inhoud afwijkend (troebele
urme al dan niet met pus). In de uterus werden ontstekingsverschijnselen verondersteld
indien het slijmvlies sterk hyperemisch was en de inhoud afwijkend (doorgaans pusvlokjes).
In experiment B zijn tevens de nieren beoordeeld. Bleke, bolle nieren met een verlaagde
consistentie werden aangemerkt als gedegenereerd. Tevens werd de aanwezigheid van
ontstekingshaardjes in de nier genoteerd (haard-nefritis).

Direct na de monstername is de urine onderzocht met behulp van Combur-8 teststroken
(Boehringer, Mannheim). Met name de pH en de aanwezigheid van nitriet, eiwit en bloed/
hemoglobine zijn semi-kwantitatief vastgesteld.

In het kader van experiment B werden van de te onderzoeken zeugen tevens urinemonsters
verzameld vóór het slachten. De urinemonsters werden bij voorkeur verzameld in de vroege

ochtend voordat de op te ruimen zeugen naar het slachthuis werden vervoerd. Op een enkel
bedrijf werden de zeugen de dag voor het slachten bemonsterd. Er is gebruik gemaakt van
spontaan geloosde urine uit het midden van de straal die werd opgevangen in steriele plastic
monsterflesjes.

De monsters van experiment B zijn zo snel mogelijk gekoeld naar het laboratorium gebracht
voor nader onderzoek van de nitriet-positieve en een aantal nitriet-negatieve monsters.
Voor onderzoek van het sediment werd ± 7 ml urine gedurende 10 minuten gecentrifugeerd
(3000 rpm) waarna de bovenstaande vloeistof werd afgegoten. Van het sediment is een natief
preparaat en een preparaat met Gramkleuring gemaakt. Indien bij een vergroting van 400
X meer dan 10 leucocyten per gezichtsveld werden gezien is tevens een kiemgetalbepaling
van de urine gedaan. Daartoe werden vergunningen van lO-"" en 10 5 uitgespateld op
bloedagar platen en MacConkey-agar platen en gedurende een etmaal bebroed bij 37° C.
Indien een kiemgetal van 10^ werd gevonden in combinatie met de aanwezigheid van
leucocyten in het sediment, werd gesproken van een blaasontsteking.

ln beide experimenten is getoetst of resultaten van het urine-onderzoek gerelateerd zijn
aan de patholoog-anatomische bevindingen (x\'-toets). Voorts is in experiment B nagegaan
in hoeverre de frequentieverdelingen van de resultaten van het onderzoek na het slachten
in overeenstemming zijn met die van vóór het slachten (x--toets. Fisher-exact toets) en
tevens of er sprake is van een lineair verband tussen beide groepen waarnemingen.

Een blaasonsteking is geconstateerd bij 25,4% van de onderzochte zeugen en een
onsteking van de uterus bij 12,5%. Bij 5,2% van de dieren kwamen beide
aandoeningen tegelijkertijd voor.

Van de onderzochte urinemonsters bleek 14,7% positief ten aanzien van nitriet.
De overige resultaten van het urine-onderzoek met behulp van de teststroken zijn
weergegeven in de figuren 1, 2 en 3. Een pH-waarde kleiner dan of gelijk aan 5
(15%) en een pH-waarde groter dan of gelijk aan 9 (3%) worden als afwijkend
beschouwd, evenals een eiwitgehalte hoger dan of gelijk aan 1,0 g/1 (29%) en een
bloed/Hb-gehalte hoger dan of gelijk aan 50 erythrocyten per ß] (15).
In tabel 1 is de relatie tussen de patholoog-anatomische bevindingen en de
testresultaten van het urine-onderzoek vereenvoudigd in beeld gebracht. Onder

Fig. I. Frequentieverdeling van pH-waarden in Fig. 2. Frequentieverdeling van eiwitgehalten in
urine na slachten, experiment A (n = 232). urine na slachten, experiment A (n = 232).

Fig. 3. Frequentieverdeling van bloed/Hb-ge-
halte in urine na slachten, experiment A (n = 232).

een positief testresultaat werd verstaan een positieve test op nitriet en/of eiwit

1 g/1) en/of bloed/Hb 50 ery//Ltl).
Een positief resultaat kwam significant vaker voor bij dieren met een macrosco-
pisch zichtbare ontsteking van blaas en/of uterus (x^-toets; P < 0,01), De
voorspellende waarde van een positief testresultaat was 44% en van een negatief
testresultaat 78%.

Tabel I. relatie tussen testresultaten urine-onderzoek en patholoog-anatomische bevindingen uro-
genitaalapparaat in experiment A (n=232).

De patholoog-anatomische bevindingen aan het urogenitaalapparaat van de 102
zeugen van experiment B waren:

Een blaasontsteking is geconstateerd bij 14,7% van de zeugen en een ontsteking
van de uterus bij 16,7%. Bij 3,9% van de dieren kwamen beide aandoeningen
tegelijk voor. Macroscopisch zichtbare aandoeningen van de nieren zijn gezien
bij 8,9% van de dieren. De resultaten van het urine-onderzoek met de Combur-
8 teststroken zijn vervat in de tabellen 2, 3 en 4.

De frequentieverdelingen van pH-waarde, eiwit- en bloedgehalte na het slachten
zijn significant anders dan vóór het slachten (x^-toets; P < 0,001). Het eiwit- en
het bloedgehalte in de urine lagen na het slachten gemiddeld duidelijk hoger,
terwijl de pH-waarde was gedaald. Er bestaat een gering lineair verband tussen
de testuitslagen vóór en na het slachten. De bijbehorende (produktmoment)
correlatiecoëfficiënt r voor de pH-waarde is 0,37 (r^ = 0,14), voor het eiwitgehalte
geldt r = 0,45 (r2 = 20) en voor het bloed/Hb-gehalte r = 0,23 (r2 = 0,05). De
gevonden correlatiecoëfficiënten zijn significant (P < 0,01).
De relatie tussen de uitslagen van de test op nitriet vóór en na het slachten is
weergegeven in tabel 5. Met de Fisher-exact toets is te berekenen dat er geen sprake
is van een correlatie tussen de gevonden waarden vóór respectievelijk na het
slachten.

Bij het nader onderzoek in het laboratorium bleek bij 16 zeugen zowel vóór als
na het slachten sprake te zijn van een verhoogd aantal leucocyten in het sediment

Tabel 3. relatie tussen uitslagen van test op pH in zeugen-urine resp. vóór en na het slachten.

Tabel 5. relatie tussen uitslagen van test op nitriet in zeugen-urine resp. vóór en na het slachten.

Tabel 6. relatie tussen testresultaten urine-onderzoek vóór het slachten en patholoog-anatomische
bevindingen urogenitaalapparaat in experiment B (N=89)

gecombineerd met een kiemgetal in de urine groter dan lO\', Van deze 16 dieren
vertoonden er 7 ontstekingsverschijnselen van de blaas, 3 van de uterus en 4 van
beide organen waarvan er een tevens gedegenereerde nieren had. Bij 2 dieren
werden geen patholoog-anatomische afwijkingen geconstateerd. Uit dc urine
gekweekte kiemen waren E. coli, Proteus mirahilis en stafylokokken (DNAse 4-
hemolytisch).

In tabel 6 en 7 is de relatie tussen de patholoog-anatomische bevindingen met
de resultaten van het urine-onderzoek vóór respectievelijk na het slachten in beeld
gebracht. Onder een positief testresultaat wordt verstaan een positieve test op
nitriet en/of eiwit 1 g/l) en/of bloed/Hb 50 ery//ul).

Zowel voor als na het slachten zijn de testresultaten statistisch afhankelijk van
de geconstateerde pathologische veranderingen (x^-toets, P < 0,01).
De voorspellende waarde van een positief testresultaat is bij de test vóór het
slachten hoger dan bij de test na het slachten (60% vs. 40%). Het aantal fout-
positieve testuitslagen is beduidend hoger bij de na het slachten uitgevoerde test;
de specificiteit van de test vóór slachten is 87%, na het slachten 34%. De toename
van het aantal fout-positieve testuitslagen gaat gepaard met een afname van het
aantal fout-negatieve uitslagen: de sensitiviteit is vóór het slachten 40% en na het
slachten 85%.

Het onderzoek van urine van levende dieren levert vaak duidelijke aanwijzingen
op voor het bestaan van een urineweg-infectie (15). Het aantal fout-negatieve
testresultaten is echter bij het gebruik van teststroken voor urine-onderzoek nog
vrij groot; de sensitiviteit blijkt in dit onderzoek 40% te zijn. De specificiteit van
de test is 87% maar zal wellicht in werkelijkheid nog iets groter zijn doordat bij
een macroscopische beoordeling van de urogenitaalorganen bepaalde afwijkingen
niet geconstateerd worden.

Uitgaande van een sensitiviteit van 40% en een specificiteit van 90% en gesteld
dat men van een bedrijfsprobleem mag spreken indien bijvoorbeeld de helft of
meer van de dieren op het bedrijf is behept met een urogenitaalaandoening, dan
kan zo\'n probleembedrijf door middel van het testen van urinemonsters onder-
scheiden worden van een bedrijf met een gemiddelde prevalentie (25%) van
urogenitaalaandoeningen. Indien bij een steekproefomvang van 30 dieren tien of
meer urinemonsters positief zijn, kan in dit voorbeeld gesproken worden van een
probleembedrijf (P ^ 0,05) (11). Op deze wijze kan minstens een kwart van de
probleembedrijven worden opgespoord (sensitiviteit ^ 25%). Bij kleinere bedrij-
ven en/of grotere steekproeven is de sensitiviteit groter.

Het verzamelen van urinemonsters bij het levende dier stuit echter op moeilijk-
heden; catheterisatic is bij zeugen niet eenvoudig uit te voeren en voor het
verzamelen van spontaan geloosde urine dient men op het juiste tijdstip aanwezig
tc zijn in de stal. Het verzamelen van urinemonsters aan de slachtlijn leek een
alternatief, doch in de slachterij spelen diverse technische en organisatorische
zaken een storende rol. Wanneer bijvoorbeeld de zeugen na de elektrische
bedwelming en het steken in horizontale postitie in de broeibak terechtkomen,
loopt in veel gevallen dc blaas leeg waardoor uiteindelijk slechts een kleine
hoeveelheid urine achterblijft.

Het is niet eenvoudig om aan te geven wat de oorzaak is van het feit dat de uitslag
van urine-onderzoek na het slachten kennelijk een slechte weerspiegeling is van
de situatie vóór het slachten. Mogelijkerwijs zijn een aantal stress-factoren
(transport, vechten, opjagen met elektrische prikkelaars) van invloed op de pH
van urine (metabole acidose) en op het eiwitgehalte. Bij hevige inspanning kan
een Proteinurie ontstaan door onder meer glomerulair eiwitverlies in de nier (9,
12). Een hoog eiwitgehalte zou ook verband kunnen houden met indikking van
dc urine doordat de dieren vaak langere tijd niet hebben kunnen of willen drinken.
Uitgaande van een lineaire relatie van de eiwitconcentratie in de urine na het
slachten met de concentratie vóór het slachten, kan slechts 20% van de variatie
na het slachten verklaard worden (r^ = 0,20). Een toename van de hoeveelheid
eiwit in de urine tijdens het slachtproces is in dit onderzoek niet gecorreleerd aan
een toename van de hoeveelheid bloed c.q. hemoglobine. Om meer inzicht te

verkrijgen in de aard van de post mortale Proteinurie is een nadere chemische
analyse c. q. electroforese van het aangetroffen eiwit noodzakelijk.
Electrolutie kan bloedingen in spierweefsel veroorzaken (17) en wellicht ook in
de blaaswand hetgeen het grote aantal dieren met bloed in de urine kan verklaren.
Aan de gevonden correlatiecoëfficiënt (r = 0,23) kan geen betekenis worden
toegeschreven, ook al gezien het feit dat de frequentieverdeling van de gevonden
waarden van bloed/hemoglobine-gehaltes na het slachten sterk afwijkt van een
standaard normale verdeling.

Nitriet in ochtendurine is een goede indicator voor een bacteriurie (5). Wanneer
de urine enige tijd in de blaas aanwezig is geweest is de kans op vorming van nitriet
door bacteriële omzettingen groter. Het is niet duidelijk waardoor in veel gevallen
na het slachten geen nitriet meer is aan te tonen in urine van zeugen die voor
het slachten wel een nitrieturie vertoonden. De herhaalbaarheid van de test op
nitriet met behulp van teststroken is niet erg groot. Bepalingen met behulp van
teststroken gedaan in verschillende monsters van eenzelfde levende zeug blijken
niet in alle gevallen identieke uitkomsten te leveren (2). Het aflezen van de
teststroken is met name voor nitriet niet altijd eenvoudig en kan leiden tot
interpretatieverschillen tussen diverse waarnemers.

De uitslagen van onderzoek van urinesediment op de aanwezigheid van leucocyten
en van bacteriologisch onderzoek worden in mindere mate beïnvloed door het
slachtproces. Door de bewerkelijkheid van dergelijk onderzoek is het echter
minder geschikt voor routine-onderzoek bij geslachte dieren. Samenvattend kan
worden geconcludeerd dat urine-onderzoek bij zeugen met behulp van teststroken
direct na het slachten niet resulteert in bruikbare resultaten op grond waarvan
uitspraken gedaan kunnen worden over de eventuele aanwezigheid van aandoe-
ningen van het urogenitaalapparaat. Urine-onderzoek bij de levende zeug kan wel
aanwijzingen opleveren voor een urogenitaalaandoening. De resultaten van
bacteriologisch urine-onderzoek en van de beoordeling van het urinesediment
worden slechts in geringe mate beïnvloed door het slachtproces.

1. Akkermans .IPWM. Analysis of pathological observations in 1445 sows. Proc 8lh IPVS, Ghent
1984.

2. Akkermans JPWM. Die Bedeutung der Blasenentzündung bei .Sauen. 10. Intensiv Seminar
Steirischer Schweinegesundheitsdienst, Nassfeld, 1989.

i. Akkermans JPWM and Pomper W. The significance of a bacteriuria with reference to disturbances
in fertility. Proc 6th IPVS, Kopenhagen, 1980.

4. Berner H. Chronic urinary tract infections ofthe sow in gravidity, puerperium and sexual cvcic
Proc. 4th IPVS, Iowa, 1976.

5. Berner H. Die Bedeutung von Harnwegsinfektionen für die Entstehung der puerperalen
Endometritis beim Schwein. Tierärtzl. Umschau 1984; .W: 450-8.

6. Bollwahn W, Vopelius-Feldt A von, and Arnhofer G. The clinical value of bactcriuria in sows
Proc 8th IPVS, Ghent, 1984.

7. Both G, Möller K und Busse FW. Zur Frage der Beziehungen zwischen Fruchtbarkeitsslörungcn
und Harnweginfektionen beim Schwcin.

1. Untersuchung an Harnproben mittels bakteriologischer Teststreifen. Tierärtzl Umschau 1980;
35: 468-73.

2. Einfluß des Alters und der Aufstcllungsart. Tierärtzl Umschau 1981; 36: 624-31.

8. Dial GD and MacLachlan NJ. Urogenital infections of swine II. Pathologv and medical
management. Com Ed 1988; 10: 529-38.

9. Joles JA. Renal function and exercise in dogs with special reference to proteinuria and
splenectomy. Diss Utrecht, 1984.

10. Jones JET. Corynebacterium suis infection in pigs. Proc 5th IPVS Zagreb, 1978.

12. Rueben DB, Wachtel TJ,, Brown PC, and Driscoll JL. Transient proteinuria in emergency medical
admissions. New Engl J Med 1982; 306: 1031-3.

13. Ruhrmann A und Petersen B. EinHußgrößen auf die Konzentration verschiedener StolTe des
Sauenharns. Dtsch Tierärztl Wschr 1987; 94; 341-5.

15. Vopclius-Feldt A von. Ergebnisse physisch chemische Untersuchung von Schweineharn; hin
Beitrag zur Zystitisdiagnostii<. Diss München, 1984.

16. Vopelius-Feldt H von. Bakteriologische Untersuchung von Schweineharn mit dem Eintachnär-
bodcn Urotube®; Ein Beitrag zur Zystiti.sdiagnostik. Diss München, 1984.

17. Wal PG van der. Stunning procedures for pigs and their physiological consequenccs. proc 2nd
Int Symp Condition Meat Quality Pigs, Zeist, 1971; 145-52.

Wolfe Publ. Ltd.. 1989. London. Prijs f 195,-. In
he! Duits uitgegeven onder de titel \'Farbatlas der
Hümatologie: .Saugetiere. Vögel und Reptilien\'
door Schlütcrsche Verlaganstalt und Druckerei
GmbH & Co. 1990. Hannover, onder redactie van
prof. dr. vet. med W. Wirlh. Prijs DM 198,-.

Afgezien van dc taal zijn beide uitgaven vrijwel
volledig identiek, zowel qua inhoud en opmaak
als wat betreft de kwaliteit van papier, druk en
omslag.

Dc morfologische kenmerken van normale en
pathologische bloedcellen van enkele honderden
zoogdieren, vogels en reptielen worden behan-
deld aan de hand van meer dan 600 kleurenfoto\'s
met beschrijvende tekst. Bovendien wordt
hoofdstuksgcwijs van ieder celtype of groep ver-
wante cellen een korte beschrijving gegeven met
betrekking tot de vergelijkende morfologie, de
genese en de functie van dc cellen, alsmede van
de morfologische veranderingen die zich bij ziek-
teprocessen kunnen voordoen. Het boek bevat
een hoofdstuk over bloedparasieten, geschreven
door een parasitoloog (M. A. Peircc) en boven-
dien een aanhangsel over de gebruikte hemato-
logische technieken en fotografische methoden.
Dit laatste bevat ook waardevolle informatie
voor lezers die zelf microscopische fotografie
bedrijven.

Bij dc indeling in hoofdstukken staan cclsoort en
morfologie centraal. Het boek is dus niet inge-
richt naar diersoort. Dit maakt het lastig de
morfologie van een bioeduitstrijkje van een be-
paald dier snel aan de hand van het boek te
evalueren. Voor deze opzet is echter bewust
gekozen omdat dit voor de vergelijkende morfo-
logie doelmatiger is. Bloeduitstrijkjes van een
diersoort waarvan de celmorfologie onbekend is
kunnen vaak toch goed geïnterpreteerd worden
door er meer of minder overeenkomstige morfo-
logische karakteristieken van andere diersoorten
naast te leggen. Veel morfologische en pathomor-
fologische kenmerken vertonen grote overeen-
komsten bij sterk uiteenlopende diersoorten. Men
kan zich hier en daar zelfs afvragen of het zinvol
is aan dergelijke uniforme kenmerken meer dan
één foto te besteden.

Aan de andere kant wordt ondanks het grote
aantal foto\'s toch nog een te exemplarisch beeld
gegeven. Er zijn bijvoorbeeld een aantal fraaie
foto\'s van leukemische bloedcellen bij verschil-
lende species. Dit wekt de suggestie dat een
dergelijk bloedbeeld karakteristiek is voor leuke-
mie bij de betreffende diersoort. Leukemische
cellen kunnen echter zelfs bij één diersoort al een
grote vormverscheidenheid vertonen. De lezer
ontbeert hier een beschrijving van de kenmerken
die een cel tot pathologisch bestempelen, alsmede
een indicatie of en op welke manier de celmor-
fologie een hulpmiddel vormt ter onderscheiding
van de talloze types leukemie.
Het zwakste punt van de atlas vormt de slecht
uitgewerkte relatie tussen morfologie en kliniek.
De tekst is wat dat betreft zeer summier en soms
pertinent onjuist. Naast de afbeelding van micro-
niaria van Dictyocaulus viviparus. de veroorzaker
van heartworm disease, zou de klinicus gebaat
zijn bij een foto met de beschrijving van de
microfilaria van Dipetalonema reconditum. een
onschuldige huidworm. Deze parasieten kunnen
gemakkelijk met elkaar verward worden. Babesia
hovis komt in Noord-Europa niet alleen in Enge-
land voor, maar bijvoorbeeld ook in Nederland.
Een hcpatozoöninfectie bij de hond is zelden
letaal; integendeel, deze infectie verloopt bijna
altijd subklinisch. Een Leishmania-\\niza\\t daar-
entegen is juist verre van onschuldig en verloopt
meestal dodelijk indien geen therapie wordt in-
gesteld. Wanneer we de auteurs dergelijke beden-
kelijke missers vergeven dan blijft toch een
unieke, prachtig uitgevoerde platenatlas die, als
zodanig gebruikt, een steun kan zijn voor iedere
analist(e), dierenarts, proefdierdeskundige, bio-
loog of fysioloog die tijd besteedt aan de bestu-
dering van bloeduitstrijkjes van welke diersoort
dan ook. Zowel de Engelstalige als de Duitse
uitgave zijn fraai uitgevoerd, gedrukt op eerste
kwaliteit papier en gebonden in een mooi en
degelijk hard kaft. De kleurenfoto\'s zijn, op een
enkele uitzondering na, goed scherp, voortreffe-
lijk afgedrukt en van een royaal formaat.

SAMENVATTING Een 4 jaar oude KWPN-merrie was geboren in Noord-Brabant en had deze
provincie nooit verlaten. Op 16 mei 1989 vertoonde zij koliek, anorexie. sloomheid. Heus.
ernstige dehydratie en leucopenie. De merrie werd geëuthanaseerd, nadat zij was gecoUabeerd.
Bij sectie werd een acute colitis gevonden samen met cytoplasmatische insluitlichaampjes in
macrofagen. Het serum van het paard bleek na uitvoering van een indirecte immunofluores-
centie-test 1:640 positief ten opzichte van Ehrlichia risticii.

SUMMARY A four year old Dutch warmblood mare was born and raised in the province of
North-Brabant, the Netherlands. On May 16. 1989. she showed signs of colic, anorexia,
depression, ileus, severe dehydration and leukopenia. When the mare collapsed, euthanasia
was carried out. Acute colitis and cytoplasmic inclusion bodies in macrophages were observed
at autopsy. When an indirect immunofluorescence assay was performed, the Ehrlichia risticii
titre of the serum h\'ü5 found to be 1:640.

In de Verenigde Staten van Amerika is equine monocytaire ehrlichiosis (oftewel
Potomac horse fever) een belangrijke differentiële diagnose van salmonellose bij
het paard (6, 11).

Equine monocytaire ehrlichiosis wordt klinisch vooral gekenmerkt door sloom-
heid, anorexie, koliek en hyperthermic, eventueel gevolgd door waterdunne
diarree (2, 3, 5, 6). Als verwekker geldt de Rickettsia Ehrlichia risticii (10) en als
complicaties van een infectie hiermee worden genoemd hoefbevangenheid (2, 6,
11) en abortus (1).

In dit artikel wordt een paard beschreven, dat retrospectief seropositief bleek ten
opzichte van Ehrlichia risticii.

Op 16 mei 1989 werd een vier jaar oude KWPN-merrie aangeboden aan de Kliniek
voor Inwendige Ziekten der Grote Huisdieren met als klacht, dat zij sinds 30 uur
verschijnselen van lichte koliek vertoonde. Deze verschijnselen bestonden uit
krabben en veel liggen. De afgelopen week vertoonde de mest geen afwijkingen,
maar in de 12 uur voor het aanbieden aan de Kliniek kwam in het geheel geen
mest meer af. Gedurende de verschijnselen van koliek at het paard niets meer,
maar dronk nog wel water. De merrie was geboren in de provincie Noord-Brabant
en had deze provincie nooit verlaten.

\' Vakgroep Inwendige Ziekten en Voeding der Grote Huisdieren, Faculteit Diergeneeskunde, Yalelaan
16, 3584 CM Utrecht.

Vakgroep Infectieziekten & Immunologie, Faculteit Diergeneeskunde, Yalelaan 1, 3508 TD Utrecht.
\' Vakgroep Pathologie, Faculteit Diergeneeskunde, Yalelaan 1, 3508 TD Utrecht.

Huidige adres: Gezondheidsdienst voor Dieren in Noord-Nederland, Postbus 361. 9200 AJ
Drachten.

Acht uur voor het aanbieden aan de Kliniek was de polsfrequentie 90 per minuut
en had het paard een rectale temperatuur van 39,1°C. De maagsondage thuis
verliep negatief en er was geen reactie op hyoscine-N-butylbromide\' intraveneus.

Bij aankomst in de Kliniek was de merrie in een goede verzorgings- en
voedingstoestand, maar maakte een erg slome indruk. Bij algemeen onderzoek
werd een regelmatige, maar te abdominale ademhaling gevonden met een
frequentie van 28 per minuut. De pols had een frequentie van 90 en was regelmatig,
equaal en zwak. De rectale temperatuur bedroeg bij aankomst 39,2°C. De
extremiteiten waren koud en de turgor was slecht.

Dc conjunctivae waren rood en het mondslijmvlies was blauw-rood, maar de
slijmvliezen vertoonden geen laesies of bloedingen. De lymfeknopen waren niet
vergroot en niet pijnlijk.

Onderzoek van het respiratie-apparaat leverde geen afwijkingen op.
Bij onderzoek van het circulatie-apparaat werd, naast de te hoge, zwakke pols,
een zeer slechte stuwbaarheid van de beide Venae jugulares gevonden. Oedemen
en hoefbevangenheid werden niet vastgesteld.

Onderzoek van de digestie-tractus leverde beiderzijds te weinig en te hoogtonige,
borborygmi op, terwijl dorsaal in de rechter flank een steelbandgeluid was op te
wekken. Een défense musculaire ontbrak. Sonderen van de maag leverde 6 liter
groen-bruine vloeistof op. De buikpunctie verliep negatief. Bij rectale exploratie
bleek de merrie niet drachtig en werd een matige meteorismus van het caecum
gevoeld. Het rectum bevatte enkele ingedroogde scibulae met daarin cyathosto-
minae.

Dc aanwijzingen voor dehydratie, die door middel van het klinisch onderzoek
werden verkregen, waren in overeenstemming met een haematocriet van 0.70 juist
na aankomst. Er was tevens sprake van een leucopenie (5,1 G.1 \'), terwijl de
veneuze pH normaal was (pH 7,411; pC02 5,89 kPa, Base Excess 2,5 mM en de
standaard HC0727,7 mM).

Direct na aankomst werd 36 liter fysiologische zoutoplossing intraveneus toege-
diend. Aan het einde van dat infuus was de haematocriet gedaald naar 0.50, maar
zakte het paard door de benen en raakte in agonie. Hierop werd zij geëuthanaseerd
door middel van 120 ml natrium-pentobarbital-20%2 intraveneus.

Bij sectie van de merrie werden de volgende bevindingen geconstateerd. Er waren
bloedinkjes op het hart, de pleurae en langs de ribwand. De longen waren
oedemateus. In het pars oesofagea van de maag bevonden zich een tiental
Gasterophiluslarven. De mucosa van het colon ascendens was hyperemisch en
oedemateus. Een groot aantal cyathostominae werd aangetroffen. De nieren waren
iets te bleek en vertoonden lokaal een klein infarct.

Bij het routinematig verrichte histologisch onderzoek (HE-kleuring) werd in de
longen een sterke bloedrijkheid vastgesteld van voornamelijk de alveolaire septa.
In de alveolen was iets eiwitrijk oedeem aanwezig. In de bronchioli werd een los-
laten van het epitheel gevonden. In het colon werd een overvulling van de vaatjes

met veel erythrocyten gevonden. De mucosa was oedemateus met lokaal necrose
van het epitheel. In de lamina propria werd een verhoogd aantal cellen gevonden,
veel rondkernigen en een wisselend aantal macrofagen, die veel erythrocyten
hadden gefagocyteerd. De lymfefollikcls van de Peyerse platen vertoonden
depletie.

Na dc uitslag van dc titer ten opzichte van Ehrlichia risticii werden de histologische
coupes opnieuw bestudeerd en extra kleuringen, zoals Giemsa en een zilverkleu-
ring volgens Warthin-Starry verricht. In de coloncoupes waren in de Giemsa-
kleuring een aantal mastcellen duidelijk te herkennen. Daarnaast wederom de vele
rondkernigen met een aantal macrofagen. Sporadisch werden macrofagen gevon-
den, waarin kleine cytoplasmatische insluitlichaampjes aanwezig waren, mogelijk
aanwijzingen voor de kleinste vorm van Ehrlichia risticii (de zogenaamde
elementairlichaampjes). Differentiatie tussen de macrofagen met uiteengevallen,
gefagocyteerde erythrocyten, mastcellen met grote granula in het cytoplasma en
de macrofagen met de cytoplasmatische insluitlichaampjes als mogelijke Ehrli-
chia\'s was niet goed mogelijk. In de erythrocyten werden geen insluitlichaampjes
waargenomen. De zilverkleuring leverde geen extra bevindingen op.

Bij het post-mortaal uitgevoerde bacteriologisch onderzoek van de inhoud van
het colon ascendens werden geen Salmonella-bacteriën aangetoond.

Van de merrie werd een serummonster ingevroren en bewaard bij -■20°C. Zes
maanden na invriezen werd dit serum samen met positieve en negatieve controle-
sera gebruikt in een eerder beschreven indirecte immunofluorescentie-test voor
de detectie van E. risticii (10). Aldus werd een antilichaam-titer van 1:640 ten
opzichte van Ehrlichia risticii gevonden in het serum van de merrie.

Er blijkt in het geheel geen kruisreactiviteit te bestaan tussen Ehrlichia risticii cn
dertien andere Rickettsiae (waaronder E. equi en Coxiella burnetii). Wel kon
antigene verwantschap worden aangetoond tussen Ehrlichia risticii, E. canis en
E. sennetsu (4, 10). In het Animal Health Diagnostic Laboratory van dc Michigan
State University beschouwt men serum met een antilichaamtiter vanaf 1:80 in de
hier gebruikte indirecte immunofluorescentie-test als positief ten opzichte van
Ehrlichia risticii.

De in dit artikel beschreven patiënt vertoonde een groot aantal overeenkomsten
met het beeld van equine monocytaire ehrlichiosis. De ziekte blijkt seizoensge-
bonden en vooral op te treden vanaf mei tot in oktober (6). In deze periode werd
ook de hier beschreven merrie aangeboden aan de Kliniek voor Inwendige Ziekten
der Grote Huisdieren.

Vanaf drie dagen na een experimentele infectie met Ehrlichia risticii kon een piek
m de rectale temperatuur worden waargenomen (3). Ondanks de ernstige
dehydratie had de aangeboden merrie een rectale temperatuur van 39,2°C. Het
beeld van equine monocytaire ehrlichiosis wordt bij deze merrie gecompleteerd
door sloomheid, anorexie, koliek, ileus (6, 7), leucopenie (2, 3), colitis (11),
cytoplasmatische insluitlichaampjes in macrofagen (9) en een serum antilichaam-
titer van 1:640 ten opzichte van Ehrlichia risticii.

Kennelijk viel de merrie in de groep van de 9 — 30 procent van de paarden, voor
welke klinische equine monocytaire ehrlichiosis lethaal blijkt (3, 4).

Diagnostic Laboratory, Michigan State University for kindly providing the Ehrlichia risticii

1. Dawson .IE, Ristic M. Holland CJ, Whitlock RH, and Sessions J. Isolation of Ehrlichia risticii.
the causative agent of Potomac horse fever, from the fetus of an experimentally infected marc.
Vet Rec 1987; 121: 232.

2. Dutta SK. Myrup AC, Rice RM, RobI MG, and Hammond RC. Experimental reproduction of
Potomac horse fever in horses with a newly isolated Ehrlichia organism. J Clin Microbiol 1985;
22: 265-9.

3. Dutta SK, Penney BE, Myrup AC, Robl MG, and Rice RM. Disease features in horses with
induced equine monocytic ehrlichiosis (Potomac horse fever). Am J Vet Res 1988; 49: 1747-51.

4. Holland CJ, Ristic M, Cole AI, Johnson R Baker G, and Goetz T. Isolation, experimental
transmission, and characterization of causative agent of Potomac horse fever. Science 1985; 227:
522-4.

5. Nample MR and Evans DR. Successful treatment of a native California horse with rising titers
to Ehrlichia risticii. Equine Practice 1988; 10: 22-3.

6. Palmer JE, Whitlock RH, and Benson CE. Equine ehrlichial colitis (Potomac horse fever):
recognition of the disease in Pennsylvania, New Jersey, New York, Ohio, Idaho and Connecticut.
J Am Vet Med Assoc 1986; 189: 197-9.

7. Palmer JE, Whitlock RH, and Benson CE. Equine ehrlichial colitis: effect of oxytetracycline
treatment during the incubation period of Ehrlichia risticii infection in ponies. J Am Vet Med
Assoc 1988; 192: 343-345.

8. Palmer JE and Benson CE. Oral transmission of f/ir/if/t/a resulting in Potomac horse fever.
Vet Rec 1988; 122: 635.

9. Rikihisa Y, Perry BO, and Cordes DO. Ultrastructural study of Ehrlichial organisms in the large
colons of ponies infccted with Potomac horse fever. Infect Immun 1985; 49: 505-12.

10. Ristic M. Holland CJ, Dawson JE, Sessions J, and Palmer J. Diagnosis of equine monocytic
ehrlichiosis (Potomac horse fever) by indirect immunofluorescence. J Am Vet Med Assoc 1986;
189: 39-46.

11. Whitlock RH. Colitis: Differential diagnosis and treatment. Eq Vet J 1986; 18: 278-83.

SAMENVATTING. De dierenartsenpraktijk levert diensten en goederen en in heide sectoren
is sprake van milieu-beïnvloedend handelen.

Waar tot voor kort weinig aandacht besleed werd en kon worden aan het milieu is anno 1990
veel meer bekend over de manier waarop dierenartsenpraktijken behoren om te gaan met het
milieu. In dit artikel wordt onder meer ingegaan op de groepen te onderscheiden milieube-
dreigende stoffen en de bijbehorende handelwijze, op de praktische aanpak van hel milieubeleid
binnen praktijken en op de functie van de dierenarts als apotheker c.q. distributeur van
diergeneesm iddelen.

Tot slot worden de economische aspecten van een modern milieubeleid van een dierenartsen-
praktijk belicht.

SUMMARY. A veterinary practice supplies sen\'ices and goods, both .sections involving acts
affecting the environment. Until recently, little attention was paid to the environment, hut
today far more is known concerning the manner in which veterinary practices should handle
the environment. Among other things, this paper will be concerned with the groups of various
substances which constitute a menace to the environment, the relevant environmental policy
as well as the approach to environmental policy in practice and to the function of the veterinary
surgeon as distributor of veterinary drugs respectively. Instruction of the users of veterinary
drugs as regards storage and exposure to pollution are discussed. Finally, the economic aspects
of a modern environmental policy in veterinary practice are referred to.

In de dierenartsenpraktijk ontstaan voortdurend allerlei afvalstoffen die afgevoerd
moeten worden. Anno 1990 is overal in de maatschappij het bewustzijn groeiende
dat onze leefomgeving meer en meer bedreigd wordt door al het afval dat in steeds
grotere hoeveelheden geproduceerd wordt. Ook in onze beroepsgroep is dit
bewustzijn ontstaan cn het is daarom een goede zaak dat de themacommi.ssie van
het Jaarcongres 1990 het onderwerp \'de veterinaire praktijk cn het milieu\' aan
de orde heeft gesteld.

In de praktijk bestaat veel onwetendheid over wat hoort, wat kan cn wat moet.
Veelal wordt op basis van eigen inzicht enige inspanning verricht, maar ook dan
geldt dat onduidelijkheid troef is. Terwijl er aan de ene kant praktijken zijn waar
alle afval nog op de ouderwetse manier in vuilniszakken volledig ongescheiden
afgevoerd wordt zijn er aan de andere kant ook praktijken waar de afvoer al
goeddeels gescheiden plaatsvindt. Alle varianten tussen deze twee uitersten kunnen
gevonden worden.

\' Voordracin gehouden op 5 oktober 1990, ter gelegenheid van hel Jaarcongres 1990, tevens 1.17e
Algemene Vergadering van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde tc
Rotterdam. Congresthema: \'Het Nationaal Milieubeleidsplan\'.
- Drs. H. Vaarkamp, veterinair directeur A.U.V.

Als leidraad voor het volgende betoog is genomen het overheidsbeleid van de
laatste jaren. Heel duidelijk is dat de overheid structureel bezig is met de
milieuproblematiek en heel interessant is het om na te gaan welke gevolgen de
diverse wetten voor de dierenartsenpraktijk hebben.

Door de heer Ch. Nijssen van de opleiding Milieukunde Nieuw Rollecate van de
Rijkshogeschool IJsselland in Deventer is op verzoek van AUV een studie verricht
naar een milieutechnisch verantwoorde afvoer van afvalstoffen in de dierenart-
senpraktijk. Van de resultaten van deze studie, die uitgevoerd is van maart tot
juni 1990, is dankbaar gebruik gemaakt bij de opstelling van het volgende.
Er zijn drie wetten die in de genoemde context van belang zijn:

De Destructiewet is de meest eenvoudige voor de dierenartsen. Deze wet verbiedt
het onttrekken van destructiemateriaal aan destructie. Het is de plicht van iedere
gemeente om voor afvoer van destructiemateriaal zorg te dragen. Alle \'ondeug-
delijk\' materiaal van dierlijke afkomst (kadavers, organen, ogen etc.) dient
gedestrueerd te worden. Nagenoeg iedere dierenartsenpraktijk heeft een eigen
regeling om destructiemateriaal af te voeren, al zijn de regelingen bepaald niet
uniform en laat de uitvoering hier en daar nogal te wensen over. Niet iedere
dierenarts weet echter dat het strafbaar is om een verwijderde uterus van een kat
in de vuilniszak te deponeren.

De Wet Chemische Afvalstoffen (WCA) is van belang voor de dierenartsenprak-
tijken omdat deze wet zich uitspreekt over chemisch afval (CA) afkomstig uit \'niet-
huishoudens\'. Hieronder worden expliciet de dierenartsenpraktijken verstaan. Dit
houdt in dat een praktijk administratie over het afgevoerde CA moet bijhouden
en tot twee jaar na afvoer moet kunnen overleggen.

Het doel van de WCA is het tegengaan van verontreiniging door CA door het
organiseren van verantwoorde inzameling en afvoer. De vraag is welk afval als
chemisch afval bestempeld dient te worden. Daartoe vigeert het Stoffen- en
Processenbesluit en binnenkort het BACA: het Besluit Aanwijzing Chemisch
Afval. Om de zaak nog gecompliceerder te maken is ook het BICA van kracht:
het Besluit Inzameling Chemische Afvalstoffen. Kort en goed blijkt uit de
verschillende Besluiten dat de volgende omschreven stoffen in een praktijk tot
chemisch afval gerekend worden:

1. alle afval dat ontstaat in laboratoria voor onderwijs en/of onderzoek (bodems,
reagentia, pipetten etc.);

De WCA schrijft voor dat elke categorie CA apart verzameld en gescheiden
afgevoerd moet worden. Om dit mogelijJc te maken zijn er door het Ministerie
van VROM regionaal bedrijven aangewezen, de zogenaamde WCA-vergunning-
houders. Dit zijn particuliere ondernemingen die door de overheid strenge eisen
opgelegd krijgen ten aanzien van werkwijze, werkgebied en tarieven. De WCA-
vergunninghouders hebben een plicht om in hun eigen regio het CA op te halen
en het recht om dat daarbuiten te doen, zulks om enige concurrentie in leven te
houden.

Een dierenartsenpraktijk dient dientengevolge het genoemde CA apart te verza-
melen en aan een WCA-vergunninghouder aan te bieden. De WCA-vergunning-
houder is verplicht het CA op te halen en is eveneens verplicht afgiftebewijzen
te verstrekken. Alleen op die manier raakt de dicrenartsenpraktijk haar aanspra-
kelijkheid voor het afgevoerde CA kwijt. Die aansprakelijkheid is het machtsmid-
del in de regelgeving.

Ondertussen is er voor dc niet onder de WCA vallende CA-producerende
instanties, voornamelijk de particuliere huishoudens, per gemeente een inzamel-
depot voor klein CA ingesteld. Hier dient het klein CA afgegeven te worden. Deze
depots worden eveneens ontlast door de WCA-vergunninghouders en zo dient alle
CA uiteindelijk ingezameld en afgevoerd te worden.

Van belang is dat per maand per praktijk niet meer dan 200 kilo van een bepaalde
chemische stof aangeboden mag worden. Zou die situatie zich voordoen (een
grotere maandhoeveelheid) dan treedt heel andere regelgeving in werking. Voor
dierenartsenpraktijken is die situatie echter niet relevant.

De Afvalstoffenwet is voor dierenartsenpraktijken belangrijk omdat door middel
van deze wet ondermeer de afvoer van afval uit ziekenhuizen wordt geregeld.

Dierenartsenpraktijken worden daarmee gelijkgesteld. Deze wet beoogt de
organisatie van de afvoer van huishoudelijk afval, autowrakken(?!) enzovoorts.

De Afvalstoffenwet heeft het karakter van een raamwet en tracht via Algemene
Maatregelen van Bestuur (AMvB) een en ander te regelen. Zo kent iedere provincie
een PAP: een provinciaal afvalstoffenplan. Inmiddels is er een PAP voor
ziekenhuisafval opgesteld. Dit PAP stelt regels voor zowel intra- als extramurale
instellingen voor gezondheidszorg aan de orde.

De (veterinaire) afvalafvoer op de boerderij valt zo onder de regels die opgesteld
gaan worden voor de extramurale instellingen. Vooralsnog is er uitsluitend
regelgeving voor de intramurale instellingen: ziekenhuizen en dierenartsenprak-
tijken. Te zijner tijd zal door extrapolatie de regelgeving voor de extramurale
instellingen volgen.

Het betreffende PAP onderscheidt twee soorten ziekenhuis-Zpraktijkafval: speci-
fiek afval en overig afval. Onder \'specifiek\' afval wordt verstaan: gebruikte
naalden, scalpels, bloedhuizen, besmeurde watten enz., kortom alles wat uit een
oogpunt van ethiek en esthetiek niet op een vuilnisstortplaats thuishoort. Dit
specifieke praktijkafval moet in een zogenaamde draaitrommeloven in Rijnmond
verbrand te worden. Het \'overig\' afval is het niet-chemische, niet-specifieke afval
dat \'gewoon\' afgevoerd mag worden (plastic handschoenen bijv.).
Onopgeloste problemen zijn er over lege fiacons. Ten eerste: wat is \'leeg\'? Glasbak-
glasvcrwerkende bedrijven stellen dat lege fiesjes drie keer gespoeld moeten zijn
alvorens er van \'leeg\' sprake kan zijn. In aanwijzingen van het Ministerie van
VROM en die van het Landbouwschap wordt respectievelijk 0,1-1% en < 0,01%
als norm gesteld voor het maximaal tolcreerbare restant van de oorspronkelijke
inhoud wil men van \'leeg\' mogen spreken.

Vanzelfsprekend speelt de aard van de inhoud een beslissende rol bij de keuze:
gewoon glas of chemisch afval. Ons voorstel is dan ook om in de praktijk op basis
van de eigen kennis van apotheekhoudend dierenarts die keuze te maken.
Gevaarlijke stoffen zijn onder andere die stoffen die gechloreerde koolwaterstof-
fen, organische fosforverbindingen en narcotica bevatten. Restanten waterige
vaccinoplossingen zijn daarentegen niet gevaarlijk.

De gevolgen van de bestaande wetgeving voor de dierenartsenpraktijk zijn nu in
kaart te brengen. In elke praktijk, groot of klein, dient het chemisch afval
gescheiden verzameld te worden. Daartoe zijn goed afsluitbare hard-plastic drums
nodig die niet groot mogen zijn (maximaal 10 liter). De te verzamelen stoffen zijn:

Dit chemisch afval mag in veel gevallen op het gemeentelijk depot voor CA
afgeleverd worden alhoewel strikt genomen een praktijk onder de WCA valt.
Weigert een gemeente dit afval op deze manier in te nemen dan is er per regio
een WCA-vergunninghouder die verplicht is het CA op te halen. Uiteindelijk zal
dit de standaardprocedure in heel Nederland worden.

De praktijk dient in alle gevallen de afgiftebewijzen minimaal twee jaar te bewaren,
zulks mede ter voorkoming van verdere aansprakelijkheid.

Het specifiek ziekenhuisafval (naalden, scalpels enz.) dient apart verzameld en
afgevoerd tc worden naar de Rijnmond. Dit is tot dusverre een onmogelijke eis
aan de meeste praktijken. Veel \'gewoon\' huisvuil wordt al in de AVR verbrand,
maar lang niet alles. Het is nog niet doenlijk om speciale zendingen specifiek
ziekenhuisafval te verzenden, alhoewel in de toekomst deze verplichting haar
beslag zal krijgen.

Iedere praktijk dient een glasbak te bezitten waarin glas dat niet vermengd is met
gevaarlijke restanten, afgevoerd wordt. Dit is (nog) geen wettelijke verplichting,
maar wel ccn maatschappelijke. Hetzelfde geldt voor de aparte afvoer van karton
en papier.

Alle ondeugdelijk materiaal van dierlijke herkomst moet gedestrueerd worden,
hetgeen voor alle praktijken een voortzetting van de bestaande procedure
betekent.

Uiteindelijk resteert het huishoudelijk afval (polystyreen, plastic handschoenen
etc.) dat op de \'ouderwetse\' manier in de vuilniscontainer afgevoerd kan worden.
In sommige gemeenten wordt op dit niveau het zogenaamde GFT-afval nog weer
apart verzameld (groente-, fruit en tuinafval). In de dierenartsenpraktijk ontstaat
afgezien van gebruikte koffiefilters nagenoeg geen GFT-afval.

Door gescheiden afvoer van afval ontstaat in beginsel niet minder afval. Wel wordt
een bepaalde mate van recycling mogelijk (papier, glas) en wordt vooral dc
ongecontroleerde contaminatie van het milieu verminderd. 1 Iet is van groot belang
dat chemisch afval gcfractioneerd ingezameld wordt en niet langer de bodem
bedreigt op \'gewone\' stortplaatsen. Het kwik uit een kapotte thermometer is in
staat vele kubieke meters grondwater te vergiftigen, terwijl een plastic handschoen
in feite inert kan liggen wachten op nieuwe, milieuvriendelijke verwerkingsme-
thoden.

Behalve organisatorische effecten heeft de gescheiden afvoer voor de veterinaire
praktijk ook financiële gevolgen. In de genoemde studie is vastgesteld dat dc
doorsnee-gemengde praktijk per dierenarts ca. ƒ 1650,- per jaar aan extra kosten
krijgt. Gezien het belang van de materie is dat niet een bedrag dat uitvoering van
de maatregelen onmogelijk maakt. Anderzijds is er opnieuw een kostenpost waar
terdege rekening mee gehouden dient te worden bij de exploitatie van de veterinaire
praktijk.

Het is een goede zaak dat vanuit de beroepsgroep aandacht besteed wordt aan
een milieutechnisch verantwoorde afvoer van afvalstoffen uit de praktijk. Gaan-

deweg zal meer en meer regelgeving op dit terrein ontstaan. Het correct opvolgen
van wettelijke voorschriften is (zeker op dit terrein) vaak nog meer een kwestie
van mentaliteit dan van afkeer van sancties. Het staat echter vast dat elke prakticus
in de komende jaren met verbazing zal terugdenken aan de tijd waarin zonder
verder nadenken alle praktijkafval in een zak voor de vuilniswagen klaargezet
werd.....

Zoals al opgemerkt zullen de eisen uitgebreider en strakker worden. Nu reeds is
de belichte stand van zaken nog maar een beknopt overzicht van de hoofdlijnen
van het beleid. Veel details en veel discussiepunten zijn niet eens genoemd.
Het inzicht van de individuele dierenarts zal uiteindelijk de doorslag geven bij
het antwoord op de vraag: wat te doen en wat te laten. En op dat inzicht kan
de maatschappij zich verlaten.

2. Lebensmittelhygiene aus der Sicht des Fleisch-
erverbandes; Dr. Wellhäuser, Frankfurt.

4. Normung in der betriebsbezogenen Lebens-
mitteluntersuchung; Prof. Dr. Vierkötter, BGA
Berlin.

2. Neue Erkenntnisse über die Entwicklung, den
Aufbau und die Funktion des Immunsystcms;
ProL Dr. Dr. b.c. mult. A. Mayr, München.

4. Salmonellose beim Geflügel - Aktueller Bei-
trag zur Bekämpfung; Dr. Schnell. Gotha.

Nadere informatie tc verkrijgen bij drs. J. Minder-
houd (Rotterdam), tel. 010-4132210/4361362.

7th Annual George H. Muller
Stanford International
Veterinary Dermatology
Seminar

The George H. Muller Stanford International
Veterinary Dermatology Seminar, Octobcr 29-
November 5, 1991 will be held on the Island of
Maui, Hawaii. The meeting focuses on the dia-
gnosis and treatment of small animal dermatolo-
gie diseases. There will also be a pre-Hawaii
Seminar tour and meeting in Japan. Further
information can be obtained by contacting: Pa-
mela Bain, Dermatology Meetings Coordinator,
Department of Dermatology, Room R-144, Stan-
ford Medical Center, Stanford, California 94305
U.S.A., phone (415) 723-7854.

Monitoring of chloramphenicol residues in
muscle tissues by an immunoassay
(La Carte® test)

SIMM \\RY A/i casy-lo-pi\'ijorm immunoassay method (La Carte® test) for monitoring the
prcscncc of chloramphenicol (CAP) residues exceeding /-i pph in muscle tissues is described.

Recently, an immunoassay test tcit (La Carte® test; Transia Ltd., Lyon, France;
formerly Quitc-card®) became available for the qualitative detection of CAP
residues in milk, eggs, urine and renal pelvis fluid (1, 2, 3). The principle is
described elsewhere (1).

This paper describes a simple test procedure for direct monitoring of CAP in
muscle tissues of slaughtered animals with the La Carte® test at a level of 1-3
ppb.

Before performing the La Carte® test the test ampules needed were placed at room
temperature for one hour (according to the manufacturer\'s instructions, the optimum
performance temperature lies between 23 and 29°C).

Muscle tissues were homogenised (1:1, w/v) in a Waring blender with 0.1 molar phosphate
buffer. pH 5 (1.355 g KHjPOj and 0.0382 g Na2HP04.2H20 in 100 ml distilled water).
The homogenates were allowed to stand for one hour and then filtered through a folded
filter (Schleicher & Schuel, 0 125 mm, art. 311844) or centrifuged for 10 minutes at 3000
g. The filtrate or supernatant was filtered through an Acrodisc disposible filter (0.45 ^im;
Gelman Scicnces, Michigan, USA). The clear filtrates were tested with the La Carte® test
according to the manufacturer\'s instructions.

Musclc tissues of cows, calves, pigs and sheep were spiked with different concentrations
of CAP (0.5. I. 2, 3, 4, 5, ppb), homogenised and tested with the direct method described
above.

Muscle tissues (M. gracilis) derived from diseased cows (n = 62), calves (n = 21), pigs (n
= 187) and sheep (n = 17) were homogenised and treated as described. The concentration
of CAP in the muscle tissues was also determined with an HPLC method as follows: Muscle
tissue was mixed in a blender with distilled water (1:1, w/v), the homogenates centrifuged
at 4500 g for 10 min.; 20 ml supernatant was brought to pH 10 with 2 ml 0.5 M phosphate
buffer, pH 10 (8.90 g Na2HP04 in 100 ml distilled water adjusted to pH 10 with 1 M NaOH),
and 1 ml of 1 M NaOH. Subsequently 7.5 ml diethylether (Uvasol®, Merck, art. 10162)
and 22.5 ml ethylacetate (Uvasol®, Merck, art. 863) was added. The preconcentration/

clean-up procedure using Seppak® silica cartridges (Waters, Milford, Massachusetts, USA)
was followed as described elsewhere (1). The final residue was dissolved in 500 ix\\ 0.67 M
phosphate buffer, pH 5 (9.078 g KH2PO4 and 0.256 g Na2HP04.2H20 in 100 ml distilled
water), and analysed with HPLC to determine the concentration of CAP in the tissues.
The determination limit of the HPLC method is 0.2 ppb.

Previous research pointed out that in the direct assay procedure of prepared test
specimens, clear supernatants are required for obtaining reliable results with the
La Carte® test. The homogenates of muscle tissues have to be filtered through
an Acrodisc filter after centrifugation or filtration through a folded filter, otherwise
false positives will be obtained.

Employing the described method, the
presence of 1 ppb CAP in pig, sheep and
calf meat and 3 ppb in cow meat could
be confirmed with the La Carte® test
(Table 1). Table 2 gives the La Carte®
results obtained with muscle tissues
derived from diseased animals versus
the precise CAP concentration. No
false-positives were obtained with the
La Carte® test.

Frequency of CAP residues in muscle
tissues of sick animals exceeding the 10
ppb level is strikingly lower than pre-
viously reported (1.6% versus 11% of
the investigated diseased slaughtered
animals; ref. 2). This may be a result of
the introduction in the Netherlands of
the La Carte® test in the residue-moni-
toring program of slaughtered animals
in March 1989.

The described test procedure reveals an
excellent sensitivity that approaches the
sensitivity of HPLC methods. How-
ever, this method is easier to perform
on a large scale for meat inspection and
needs no expensive and sophisticated
equipment, but gives a direct result of

Table 2. Detection of chloramphenicol residues
with the La Carte® test in muscle tissues derived
from diseased animals.

the presence of CAP in meat at a level of 1-3 ppb. The performance of the test
itself requires about 15 minutes. At this time the muscle-tissued-based La Carte®
test is being used in the program for measuring CAP residues in slaughtered
animals in the Netherlands.

1. Nouws JEM. Laurcnsen J, Aerts MML. Monitoring of chloramphenicol residues in eggs by HPLC
and an immunoassay test kit (Quik-card®). Arch Lebensmittelhyg 1987; 38: 7-9).

2. Nouws JFM, Reek F, Aerts MML, Baakman M, Laurensen J. Monitoring slaughtered animals
for chloramphenicol residues by an immunoassay test kit (Quik-card®). Arch Lebensmittelhyg
1987; 38: 9-11.

3. Nouws JFM, Laurensen J, Aerts MML. Monitoring milk for chloramphenicol residues by an
immunoassay (Quik-card®). The Veterinary Quarterly 1988; 4: 270-2.

Longwormziekte wordt in de zomer of de
nazomer, onder andere afhankelijk van de
regenval, meer of minder frequent waarge-
nomen bij jonge runderen. Met name op die
bedrijven, waar longworm reeds vroeger
voorkwam en waar geen adequate preven-
tieve maatregelen werden genomen.
Ook bij volwassen runderen wordt zo nu cn
dan klinisch longwormziekte vastgesteld.
Dit als een eerste patente infectie of in een
vorm waarbij zich géén volwassen stadia
van Dictyocaulus viviparus ontwikkelen uit
de larven. Hierbij worden na een herinfectie
de symptomen veroorzaakt door de jonge
stadia van de parasiet.
Mogelijk is er hier tevens sprake van een
onvolledige immuniteit. In deze gevallen
van herinfectie zijn de symptomen in hoofd-
zaak beperkt tot hoesten. Soms is er ook
longjacht. Wanneer de symptomen zich be-
perkten tot hoesten is de produktie veelal
niet verminderd en is er geen koorts, wat bij
patente infecties met volwassen stadia wel
het geval is. Het hoesten wordt vooral
tijdens het melken als hinderlijk ervaren,
door onder andere het afvallen van de
tepelhouders. De diagnostiek van deze niet
patente infecties is niet eenvoudig want
auscultatie levert geen afwijkingen op en een
positieve serologische reactie bewijst niets.
Ieder herhaald contact met larven zal tot een
respons leiden. Alleen een negatieve uit-
komst van het bloedonderzoek heeft enige
betekenis.

Alhoewel eosinofylie in het blocdbeeld een
aanduiding kan zijn, is deze echter niet
specifiek. Ook andere allergische afweerre-
acties kunnen hiertoe aanleiding geven. Ook
kort na een injectie met een therapeuticum
tegen volwassen longwormen treedt hevig
hoesten op. De anamnese kan van belang
zijn, indien bekend is dat longworm op het
bedrijf voorkwam.

Op het melkveebedrijf van dc heer D. Ie V.
worden alle runderen de laatste tien jaar
gedurende de zomer en winter op stal ge-
houden. Het bedrijf omvat 70 melkkoeien
en bijbehorend jongvee. In juli 1988 liep de
melkproduktie geleidelijk terug. De BSK
zakte in enkele weken van 36, via 35, naar
33 en 31. Op 25 juli raadpleegde de veehou-
der zijn dierenarts wegens het hoesten van
de melkkoeien, wal in verband gebracht
werd met dc daling van de melkproduktie.
Enkele dieren hadden koorts. Er werd geen
therapie ingesteld, besloten werd het ver-
loop af tc wachten.

Op 15 augustus bleek het hoesten niet
verminderd tc zijn. Er kon nog geen dia-
gnose worden gesteld. Besloten werd de
koeien te vaccineren tegen IBR, omdat een
dergelijke infectie naar de mening van de
prakticus niet uitgesloten kon worden.
Eind augustus constateerde men dat er geen
verbetering was opgetreden. Enkele koeien
waren duidelijk ziek en hadden pneumonie.
Deze werden met antibiotica behandeld.
Op 7 september werd een bedrijfbezoek
door de Gezondheidsdienst gebracht. Een
uitgevoerde longspoeling resulteerde in een
groot aantal wormen in de spoelvloeistof.
De longspoeling werd verricht via een na-
sotracheale tube. Hiermee werd ± 200 cc

Hank\'s buffervloeistof in de longen ge-
bracht en teruggezogen met behulp van een
elektrisch pompje. Zo werd ter plekke de
diagnose gesteld; overigens tot enige ver-
wondering van de dierenartsprakticus en de
veehouder. In sputum van een tweetal an-
dere koeien werden longwormeieren gevon-
den. Na een therapeutische behandeling
herstelden alle koeien, ook die met ernstige
symptomen.

De dierenarts van het bedrijf achtte long-
worm hier niet mogelijk, wegens de zomer-
stalvoedering. De vraag doet zich uiteraard
voor, hoe een ernstige infectie met long-
worm zich bij deze bedrijfsvoering kon
ontwikkelen. Een nadere anamnese ver-
klaart mogelijk een en ander.
Sinds het voorjaar zijn er twee graspercelen
aan het bedrijf toegevoegd, één van 2,5 en
één van 1,25 ha groot. Op één van deze twee
percelen zijn aan het eind van het voor-
gaande zomerseizoen pinken van een andere
eigenaar geweid, die aan longworm geleden
hebben en hiervoor behandeld werden.
In de herfst en winter zijn de percelen niet
beweid. Begin mei werden deze mogelijk
besmette weiden gemaaid en na voordrogen
ingekuild. Op en na 29 mei werd de tweede
snede gemaaid voor stalvoedering. Daarna
werden deze percelen weer bemest met drijf-
mest en op 25 juni werd er weer gekuild. Na
een paar dagen is nogmaals op deze en de
andere bedrijfspercelen mogelijk besmette
drijfmest uitgereden. Op en na 15 juli werd
er van deze weiden voor stalvoedering gras
gemaaid. Tien dagen later werd wegens
hoesten de dierenarts geraadpleegd en was
er kennelijk sprake van een opgetreden,
enigszins uitgebreide, besmetting met het na
15 juli gevoerde gras.

— half juli ziekteveroorzakende besmet-
ting en tien dagen later de eerste sym-
ptomen.

Een andere mogelijkheid van besmetting is
vanaf buurpercelen, die al sinds verschil-
lendejaren beweid worden met rundvee van
een andere eigenaar. Voor zover bekend,
hebben deze dit jaar en daarvoor geen
symptomen van longwormziekte vertoond.
Ook is een besmetting in eerdere jaren op
deze wijze onwaarschijnlijk, gezien het ont-
wikkelen van patente infecties op het bewu-
ste bedrijf.

Deze ziektegeschiedenis maakt een besmet-
ting via de nieuwe percelen zeer waarschijn-
lijk.

Overwintering van longwormlarven op of in
weidepercelen is mogelijk, zeker tijdens een
zachte winter. Het opbouwen van een pa-
tente longworminfectie kan ook bij stalvoe-
dering, met name wanneer in de zomer-
maanden verse drijfmest op de te maaien
percelen wordt uitgereden.

Hilton H and Mollenhauer er a/. Ultrastruc-
ture of hepatic and renal lesions in chickens
fed anatoxin. Am J Vet Res 1989; 50: 771-
7.

Vier groepen slachtkuikens (haantjes) kre-
gen gedurende de eerste drie levensweken
voer met respectievelijk O, 1,25, 2,5 en 5 ppm
aflatoxine. Na 3, 6,9, 17 en 21 dagen werden
uit iedere groep 3 kuikens gedood. Electro-
nenmicroscopisch onderzoek van de levers
leverde het volgende op: hepatocellulaire
lipidose, degeneratie en necrose, vergroting
van galgangen, reductie van de grootte van
de mitochondriën en lichte lymfocytaire
infiltratie. In de nieren werden de volgende
afwijkingen gevonden. Verdikking van de
glomerulaire basaalmembraan was een al-
gemeen beeld. In de basaalmembraan werd
een neerslag gezien van een vreemd mate-
riaal, meest aan de endotheelzijde, in par-
tikels en op sommige plaatsen kristallijn.
De voetjes van de podocyten in de glomeruli
waren op enkele plaatsen onvolledig ont-
wikkeld of zelfs afwezig. Aan de endotheel-
zijde van de glomerulaire basaalmembraan
werd verlies van pseudopodia geconsta-
teerd. Tezamen met de verdikking van de
basaalmembraan zou dit een negatief effect
op de glomerulaire filtratie kunnen hebben.
In de niertubuli werd slechts in enkele
gevallen een ernstige beschadiging gezien.

voornamelijk in de proximale tubuli. De
genoemde nier- en lever-afwijkingen werden
vooral gezien in de groep kuikens die 5 ppm
aflatoxine kreeg toegediend. In de groep
kuikens die 2,5 ppm kreeg toegediend wer-
den dezelfde afwijkingen veel minder fre-
quent gesignaleerd.

De groep kuikens die 1,25 ppm aflatoxine
kreeg toegediend vertoonde geen afwijkin-
gen. De resultaten van dit onderzoek beves-
tigen dat de lever een targetorgaan is voor
aflatoxine.

De gevonden effecten van aflatoxine op de
glomerulaire basaalmembraan waren on-
verwacht, alhoewel (volgens de auteurs) dit
in overeenstemming is met eerder gevonden
veranderingen in de GFR (Glomerulair Fil-
tration Rate) bij zoogdieren,

Het effect van flunixin meglumine en
flurbiprofen op koeien met een
experimentele E. coli mastitis

Lohuis JACM, Leeuwen W van, Verheijden
JHM, Brand A, and Miert ASJPAM van.
Flunixin meglumine and flurbiprofen in
cows with experimental Escherichia coli
mastitis. Vet Ree 1989; 124; 305-8.

De opzet van het onderzoek was om het
effect te bestuderen van farmaca met een
remmende werking op de ontwikkeling van
Prostaglandinen op het ontstaan van een
aantal klinische symptomen behorend bij
een E. coli mastitis. Als parameters werden
genomen de pensbeweging en de stijging van
de temperatuur.

Daartoe kregen 9 oudere runderen, allen
binnen 1 maand na het na het kalven,
intramammair een suspensie toegediend
van levende E. co//-bacteriën. Tegelijkertijd
werd bij 3 dieren flunixin meglumine en bij
3 dieren flurbiprofen geïnjiceerd, terwijl de
overige 3 runderen als controledieren dien-
den. Afhankelijk van het verloop werden de
injecties herhaald.

Het resultaat was, dat in alle gevallen bij de
behandelde dieren een markante stijging
van de temperatuur achterwege bleef, ter-
wijl er ook geen remming op de pensbewe-
gingen optrad. Hieruit zou geconcludeerd
mogen worden, dat Prostaglandinen — al
dan niet alleen — verantwoordelijk zijn
voor de ontwikkeling van genoemde sym-
ptomen.

(Jammer, dat bij zo\'n uitgebreid onderzoek
ook niet het effect van genoemde farmaca
op reeds ontwikkelde symptomen is bestu-
deerd, van groot belang voor de praktijk;
ref) De vraag komt naar voren of de titel
van het artikel wel in overeenstemming is
met de inhoud ervan.

Meer YG van der. Haasbroek WM en Bax
GM. Een intoxicatie met ammoniumtetra-
formiaat — een hulpstof bij het inkuilen van
veevoer. Ned Tijdschr Geneeskd 1990; 134:
1267-8.

De auteurs beschrijven de ziektegeschiede-
nis van een 23-jarige man, die bij het over-
pompen van het inkuilmiddel ammonium-
tetraformiaat 70% (Foraform) een gedeelte
in zijn mond kreeg en dit doorslikte. Het
Nationaal Vergiftigingen Informatiecen-
trum van het RIVM kon geen informatie
over het produkt verschaffen. Later bleek
het een complexe verbinding te zijn be-
staande uit een deel ammoniumformiaat en
drie delen mierezuur. Door invloed van
vocht wordt de werking als van mierezuur.
Produkten op basis van mierezuur worden
veel toegepast als effectieve en goedkope
inkuilmiddelen. Mierezuur wordt na inges-
tie door het vee snel gemetaboliseerd en
heeft in de toegepaste concentraties geen
schadelijke invloed op het vee.
Bij de mens kan ingestie en inhalatie van dit
sterke zuur een ernstige klinisch beeld ver-
oorzaken (onder andere acidose, hemolyse,
hemoglobinurie, pneumonie, oesophagus-
etsing en lokale coagulatienecrose).
Dc auteurs oordelen dat de naam van het
middel chemisch incorrect en misleidend is,
terwijl ook de etikettering foutief was, waar-
door optimale behandeling van de patiënt
vertraagd werd. Een ontwerprichtlijn aan-
gaande deze stof wordt in EEG-verband
voorbereid.

Ten gerieve van de lezers volgen onderstaand dc \'summaries\' van de Engelse artikelen
overgenomen uit de oktober-uitgave van The Veterinary Quarterly 1990; 12 (4); 193-256

A. C. Okkens, M. M. Bevers, S. .1. Dieleman, and A. H. Willemse. The Veterinary Quarterlv
1990: 12: 193-201.

SUMMARY The role of prolactin and LH in the control of the function of the corpus luteum
in the dog was studied. Experiments were performed to interfere with the secretion of a)
prolactin by administering a dopamine agonist and b) LH by desensitisation with a long-acting
LHRH and by stimulation.

Treatments with prolactin-lowering dosages of bromocriptine, (20 p.g/l<g body weight twice
a day, orally: n — 8) which started between day 1-5 (n = 4) and day 20-24 (n = 4) af the
luteal period resulted in a similar pattern of progesterone concentration in peripheral blood
in both groups. The progesterone release in the second half of the luteal period (13.1 ± 1.8%
(sem) of the progesterone release of the total luteal period) was significantly lower tluin in
control dogs (24.7 ± 2.2%).

Treatment at about day 30 of the luteal period with LHRH CR (1.34 mg. intramuscularly:
n = 3). which significantly suppressed the LH level, did not reduce the progesterone release
in the second half of the luteal period. 21.3 ± 4.7% compared to 24.7 ± 2.2% in the control
dogs. The endogenous LH peak resulting from treatment with LHRH had no effect on the
progesterone concentration in the blood. It is concluded that prolactin is the main luteotrophic
factor in the cyclic dog during the second half of the luteal period.

Homologies between the major histocompatibility complex of man and cattle: consequences
for disease resistance and susceptibility.

M. .1. Giphart, M. A. M. Groenen, and J. .1. van der Pocl. The Vctcrinarv Quarterlv 1990;
12:202-11.

SUMMARY. The major histocompatibility complex (MHC) of mammals contains a large
number of mostly duplicated genes. In the HLA system (the MHC of man), which is by far
the best-studied major histocompatibility system so far. roughly 20 genes have been defined
and mapped. They code for three classes of proteins: HLA-A. -B and-C (Class 1). HLA-DP,
-DQ and -DR (Class II) and serum complement components C2, C4 and Bf (Class IH).
Eurthermore, the region contains genes for 2 l-hydroxvlase (21-C)H) and tumor necrosis factor
(TNE).

The MHC thus forms a chromosomal segment containing seviral clusters of genes of only
partially defined biological significance, but ondoubtedly playing a role in disease suscepti-
bility. In view of the recently obtained structural information on BoLA, the MHC of cattle,
it is hypothesized that susceptibility to diseases in cattle is associated with BoLA in the .same
way as human diseases.

Finally, new technical and conceptual developments in the field of MHC research and their
application to the BoLA system are discussed.

In vitro activity of flumequinc in comparison with several other antimicrobial againts five
pathogens isolated in calves in the Netherlands.

U. .1. Mevius, H. ,1. Breukink. and A. S. .1. P. A. M. van Miert. The Veterinarv Quarterly
1990;12:212-20.

SUMMARY The in vitro activity offlumequine in comparison with several other drugs was
tested against 17 P. multocida, 16 P. haemolytica, 21 S. dublin, 21 S. typhimurium and 21
E. coli strains, isolated in (veal) calves in the Netherlands.

The MlCsn of flumequine for the respective pasteurellas was 0.25 and 1 isg/ml. for the
salmonellas and E. coli 0.5 ng/ml.

In comparison with flumequine. enrofloxacin and ciprofloxacin showed higher in vitro activity,
with MlCsu ^ 0.008 fxg/ml for ciprofloxacin. Decreased susceptibility of the pasteurellas was
found for kanamycin. neomycin, streptomycin, gentamicin, oxytetracycline and doxycycline.
The MICfo of minocycline for P. multocida was 0.5 fxg/ml and there was no cross resistance
with the other tetracyclines. P. multocida was very susceptible to ampicillin (MICso ^ 0.03
ixg/ml). P. haemolytica, however, was 100% resistant to this drug. Both pasteurellas were
susceptible to cephalothin and approximately 50% ofthe strains of both bacteria were resistant
to chloramphenicol. The MlCw of either spiramycin or tylosin was ^ their respective
breakpoint-MIC values. Both pasteurellas were susceptible to the combination of trimethoprim
and sulphamelhoxazole. However. for P multocida, the addition of sulphamelhoxazole to
trimethoprim had no synergistic effect on its MIC. In comparison with trimethorpim. aditoprim
was less potent. Therefore only P. multocida was susceptible to aditoprim.

Sero-epidemiological screening of pig sera collected at the slaughterhouse to detect herds
infected with Aujeszky\'s disease virus, porcine influenza virus and Actinobacillus (Haemo-
philus) pleuropneumoniae in the frame work of an Integrated Quality Control (IQC) system.

A. R. W. Elbers, M. .1. M. Tielen, W. A. J. Cromwijk, and W. A. Hunneman. The Veterinary
Quarterly 1990; 12: 221-30.

SUMMARY. Over a period of six months, approximately 4700 blood samples were collected
from 97 pig-fmishing farms in the provinces of Noord-Brabant and Gelderland and screened
for antibodies with respect to Aujeszky\'s disease virus (ADV). porcine influenza virus (PI)
and Actinobacillus (Haemophilus) pleuropneumoniae (App). There were significant differ-
ences in the percentages of seropositive pigs between the two provinces, which may be related
to the difference in the density ofthe pig population in the two provinces.
In practice, it was possible to perform a reliable sera collecting procedure at the slaughterhouse.
No farms remained seronegative with respect to most of the disease agents during the sampling
period. There was a high degree of variation in the percentages of seropositive pigs per farm
us to most of the disease agents. Evidence was found that animals that were seropositive with
respect to ADV were significantly more susceptible to becoming seropositive with respect to
App. serotype 2. and vice versa. The same connection was observed for PI serotype H/Ni and
PI .serotype HjN:. Furthermore, evidence was found that pigs seropositive with respect to PI
serotype HiN, only, or to PI serotype H/Ni and ADV or PI serotype H3N2 show a significant
decrease in average daily weight gain compared to pigs that were .seronegative.

Use of delayed-type hypersensitivity test to diagnose brucellosis in calves born to infected dams.

Z. Bcrcovich, .1. Haagsma, and E. A. ter Laak. The Veterinary Quarterly 1990; 12:
231-8.

SUMMARY Calves (n = 2) born to dams with experimentally induced brucellosis, and calves
(n = 4) born to dams with naturally occurring infection were examined by the delayed-type
hypersensitivity (DTH) test for possible B. abortus infection. The results were compared with
the serum agglutination test, complement fixation test, and Coombs test. Five calves were
nursed by their dams for 8-10 weeks after birth. One calf was separated from its dam and
fed artificial milk.

Three to five months after birth, four calves tested seropositive in the serologic tests. Antibodies
were detected in one calf as early as I week after birth. The calf fed on artificial milk was
seronegative 4-5 weeks after birth. All calves reacted to the DTH test antigen from week
12 until the end of the experiment, even though serologic tests were negative. We conclude
that the DTH test is a valuable technique for diagnosing Brucella in calves born to infected
dams.

A. J. van Toor, G. B. van der Voet. G. Ellen, and J. van Voorst. The Veterinarv Quarterly
1990;12:238-40.

SUMMARY. A two-year-old male Barsoi dog was presented after a two-week period of muscle
twitching and convulsions during exercise, which worsened to a state of tetraparesis and coma.
Removal of a gastric foreign body, containing aluminium, resolved the presenting signs.
Parallel with this clinical recovery the elevated serum levels of aluminium decrea.sed to values
of two normal control dogs, suggesting that the neurological signs were due to AI intoxication.

The efficacy of netobimin against a benzimidazole susceptible and a resistant strain of
Haemonchus contortus in sheep in the Netherlands,

F. H. M. Borgsteede and A. P. T. Stallinga. The Veterinary Quarterly 1990; 12: 241-6.

SUMMARY. Netobimin vrfl.y tested for efficacy against Haemonchus contortus using 7
groups of 5 parasite-free lambs of six month age. The lambs in group I and 2 were infected
with 10,000 larvae of a benzimidazole susceptible strain and those in groups 3-7 with the same
dose of a resistant strain. The following treatment scheme was applied 2! days after infection:
lambs in groups 2 and 4 - 7.5 mg kg \' netobimin, in group 5-20 mg kg \' netobimin, in group
6-5 mg kg \' oxfendazole and in group 7-3.8 mg kg \' albendazole. The lambs in groups
I and 3 remained untreated. All lambs were slaughtered 28 days after infection. Egg counts
decreased in all lambs after treatment, but increa.sed again in lambs in groups 4, 6 and 7.
There was a slight increase in lambs in group 5, while those in group 2 remained negative.
Post-mortem worm counts showed a reduction of 99.8 per cent in lambs in group 2 compared
10 those in group I. In lambs in group 4-7 the reduction of worm counts was respectively 40.9,
89.5. 24. 7 and 40.7 per cent compared to those in group 3. Egg development assays carried
out 20 days after infection showed an average LD^o of 0.46 mg ml \' thiabendazole for the
resistant strain. After treatment (day 27) the LD:i,, was 0.53, 0.48, 0.58, 0.56 and 0.47 in lambs
in the groups 3-7. It is concluded that netobimin and other (pro)-henzimidazoles should not
be used in cases of benzimidazole resistance and that levamisole, pyrantel tartrate or ivermectin
are preferable.

Gas chromatographie-mass spectrometric confirmation of 19-nortestosterone in the urine of
untreated boars — effect of the administration of Laurabolin®.

G. Debruyckere, C. Van Peteghem, H. F. De Brabander. and M. Debackere. The Veterinary
Quarterly 1990; 12: 246-50.

SUMMARY The presence of 17P-19-nortestosterone (nandrolone, NT, I7ji-I9-NT) and its
epimer 17a-19-nortestosterone (epiNT I7a-I9-NT) was investigated in the urine of six
untreated boars, obtained from experimental farms. The presence of l7l}-l9-norlestosterone
was screened by RIA and HPTLC and confirmed by GC-MS analysis. Additionally, the two
epimers (NT and epiNT) were investigated in the urine of a boar (two-year-old miniature male
pig weighing 50 kg) before and after injection of 100 mg Laurabolin® (nortestosterone laurate,
Iniervet M K, Belgium).

The isolation of the steroids was based on sample clean-up with solid phase extraction and
subsequent high-performance liquid chromatography. Both gas chromatographic retention
data and mass spectrometric data (selected ion monitoring and full spectrum) were used for
detection and identification.

The presence of 17fi-19-nonestosterone in l/ie urine of the hoars that were not injected proves
the endogenous production of the steroid. The absence of the 17a-epimer in the urine of the
injected boar suggests that I7a-19-nortestosterone is not a major metabolite of 17(3-/9-
nortestosterone.

Diagnosis of swine influenza with an immunofluorescence technique using monoclonal
antibodies.

M. Onno, A. .lestin. P. Vannier, C. Kaiser. The Veterinary Quarterly 1990; 12: 251-4.

SUMM.ARY Direct diagnosis of swine influenza infection by an indirect immunofluorescence
technique using anti-nucleoproteine monoclonal antibody was compared with virus i.solation.
Five 8-week-old pigs were inoculated with 2x WEIDso of strain A H/Ni Sw/4115/85. Clinical
signs developed in only three pigs. Antigen was detected in nasal epithelial cells obtained from
all animals the first day after inoculation: the antigen was detected in one pig 6 days after
the infection. Fluorescence was present in the nucleus, nucleolus and cytoplasm of infected
cells. The indirect immunofiuorescence test was specific and as sensitive as virus isolation in
embryonated eggs, allowing a rapid diagnosis that could be achieved within hours.

Van 29 juni tot I juli 1990 vond het vijfde
internationale congres van VSF-Europa
plaats. Aan deze in Annecy (Frankrijk)
gehouden ontmoeting namen afgevaardig-
den van de Europese lidorganisaties deel.
Vertegenwoordigd waren VSF-France,
VSF-Suisse. VSF-Belgique, TEO uit Duits-
land, Vet-Aid uit het Verenigd Koninkrijk,
Vetermon uit Spanje en DIO uit Nederland.
Tijdens dit congres kwamen tal van punten
aan dc orde, die bij moeten dragen aan een
sterkere harinonisatie op Europees niveau
van veterinaire ontwikkelingssamenwer-
king. Onderstaand volgt een kort verslag
van dc belangrijkste onderwerpen.

Afspraken zijn gemaakt voor wat betreft het
gemeenschappelijk bestand van dieren-
artsen met belangstelling voor een betrek-
king in de derde wereld. Ook werden bespre-
kingen gevoerd over harmonisatie van
voorwaarden voor dc uitzending van die-
renartsen.

VSF-France en VSF-Belgique ontwikkelen
een uitwisselingsprogramma met Roeme-
nie. De andere leden gaan hiermee akkoord.

gewezen werd op het gevaar dat hulp aan
Oost-Europa ten koste kan gaan van dc
activiteiten in ontwikkelingslanden.

Er wordt gewerkt aan een film die door alle
lidorganisaties van VSF-Europa bij voor-
lichtingscampagnes gebruikt kan worden.
Deze voorlichtingsfilm zal de cruciale rol
van vee in ontwikkelingslanden belichten en
zal duidelijk maken hoe aan veterinaire
ontwikkelingssamenwerking vorm gegeven
wordt.

Het volgende congres zal door Vet-Aid
georganiseerd worden en zal in januari 1991
te Edinburgh (UK) plaatsvinden.

In 1986 heeft Ciba-Geigy voor de eerste
maai de Ciba-Geigy diergezondheidsprijs
toegekend.

Find 1991 zal deze prijs, groot 50.000 Zwit-
serse franken, voor de vierde maal worden
uitgereikt aan een onderzoeker of groep
onderzoekers die een positieve bijdrage heb-
ben geleverd aan de verbetering van een
aspect van de diergezondheid.
Wij willen dan ook Nederlandse onderzoe-
kers uitnodigen om aan deze internationale
wedstrijd deel te nemen. Dc sluitingsdatum
voor inzending is 15 maart 1991.
Voor meer informatie kunt u zich wenden
tot de heer R. J. M. Kuijpers, Ciba-Geigy
Animal Health Benelux, tel. 01650-97305.

In het Engels cn vooral in dc exacte weten-
schappen is een \'peer\' iemand die in een
bepaald vakgebied, zozeer zijn sporen heeft
verdiend dat hij als een \'gelijke\', en eigenlijk
meer dan dit, van alle anderen geldt. Primus
inter pares, zijn oordeel heeft gewicht.
Aanvragen voor subsidies, toelagen,
\'grants\', bestemd om de oderzoeker en zijn
vakgroep in staat te stellen bepaald onder-
zoek te verrichten, dienen in een voorstel te
worden omschreven, welk voorstel vervol-
gens door de beoordelende instantie kan
worden voorgelegd aan een of meer peers.
De laatsten worden geacht het desbetref-
fende vakgebied voldoende te overzien om
het voorstel te kunnen beoordelen, zonder
bij het bedoelde onderzoek betrokken te
zijn. In hun oordeel moeten de kwaliteit èn
de prioriteit die het voorstel verdient, wor-
den betrokken. Gehoopt wordt\' dat een
objectieve beoordeling zowel het voorstel
als de indiener recht zal doen. Als de peers
hebben gesproken, kunnen de geldgevers
besluiten tot toe- of afwijzing; over het
algemeen wordt de beoordeling, het \'peer
review\', gebruikt om de beslissing te moti-
veren.

Een dergelijke benadering moge nogal for-
meel aandoen, toch is ze geenszins overbo-
dig. Het gaat tenslotte om een belangrijk
besluit waar tal van mensen bij zijn betrok-
ken. Het ja of nee kan vérstrekkende gevol-
gen hebben: als zij geen geld voor het
bewuste onderzoek weten te krijgen, moeten
ze iets anders aanpakken, waarvoor uiter-
aard ook geld nodig is. Verder, er wordt
beschikt over geld dat afkomstig is van
derden; de belastingbetaler, het bedrijfs-
leven of vrijgevige particulieren mogen aan
de projecten waaraan \'hun\' geld wordt
besteed eisen stellen. Dat beslissers zich
daarbij graag laten adviseren uit deskundige
hoek is verstandig; die kunnen zo nodig hun
beslissing rechtvaardigen.
In bepaalde vakgebieden zijn de peers of
referenten niet dik gezaaid, de beschikbare
peers zelf zijn soms te zeer betrokken bij het
veld waar het onderzoek zal geschieden.

Voor een grote geldgever als het Koningin
Wilhelmina Fonds, sinds kort omgedoopt
tot \'Nederlandse Kankerbestrijding\', was
dit reden om te besluiten buitenlandse des-
kundigen in te schakelen. In aanmerking
genomen dat via het Koningin Wilhelmina
Fonds jaarlijks voor 40 miljoen gulden
kankeronderzoek wordt gefinancierd
(waarvan 30 miljoen rechtstreeks naar pro-
jecten gaat) en dat een groot deel van dit
geld via collectes en donaties rechtstreeks
afkomstig is van het Nederlandse publiek,
is zorgvuldigheid inzake de besteding zeker
geboden. De adviesraad die zich met de
beoordeling van de projecten bezighoudt,
legt dan ook ieder nieuw project (jaarlijks
worden 50 nieuwe projecten voor vier jaar
gegarandeerd) voor aan twee buitenlandse
referenten, meest Angelsaksische onderzoe-
kers. De besluiten zijn in de meeste gevallen
conform het advies van deze referenten,
soms, als de adviezen tegenstrijdig zijn,
wordt een derde referent ingeschakeld, die
de doorslag geeft.

WETENSCHAPPELIJKE TIJDSCHRIFTEN
Ook de publikatie van de resultaten van
wetenschappelijk onderzoek moet met zorg-
vuldigheid worden omringd. Wetenschap-
pelijke periodieken krijgen uitkomsten van
onderzoek ter publikatie aangeboden en
moeten voor ze hiertoe besluiten met zeker-
heid weten dat het artikel op onweerlegbare
feiten berust, dat het onderzoek de weten-
schap een stapje verder brengt en dat de
uitkomsten niet al elders zijn gepubliceerd.
Om daar achter te komen, om vast te stellen
dat het artikel inderdaad \'kwaliteit\' bezit,
kan de redactie van het tijdschrift, die
tenslotte ook niet alles kan weten, te rade
gaan bij vooraanstaande onderzoekers uit
bepaalde vakgebieden. Kortom: ook weten-
schappelijke bladen maken gebruik van
peer review.

Het gewicht van zo\'n beoordeling laat zich
raden als men ziet hoe bladen als Science en
Nature, The New England Journal of Medi-
cine en The Lancet, de belangrijkste door-
braken in de medische wetenschappelijke en
de biowetenschappen wereldkundig plegen
te maken; publikatie in een van deze bladen
is voldoende om over de gehele wereld te
worden geciteerd. Zo\'n publikatie bezorgt
de onderzoeker bekendheid, het blad in

kwestie verwerft er gezag door. De ge-
noemde bladen worden dan ook zonder
uitzondering als gezaghebbend beschouwd,
wal zoveel betekent als: wanneer het in dit
blad staat kun je wel aannemen dat het waar
is. Zo is de dagbladpers bepaald niet onge-
voelig voor wetenschappelijk nieuws uit
dergelijke gezaghebbende bronnen.
Voor hun peer reviews kunnen dergelijke
bladen meestal uit een royaal reservoir
referenten putten. Onderzoekers zijn
meestal vereerd met het verzoek een oordeel
te geven, waarvoor ze bovendien niet zelden
ook nog worden gehonoreerd. De voertaal
van deze bladen is onveranderlijk Engels —
steeds meer de taal waarin de bioweten-
schappen zich internationaal blijken af te
spelen. Het zijn niet zelden Engelse en
Amerikaanse onderzoekers die als referen-
ten worden gevraagd. Onderzoekers in het
biomedische vakgebied hebben geleerd dat
ze zich bij belangrijk onderzoek tot een van
de vooraanstaande Engelstalige bladen
moeten wenden en daarbij ervoor zorgen
dat ze hun artikel zo mogelijk in onberispe-
lijk Engels laten vertalen. Met publikaties in
\'moderne talen\' zoals Frans en Duits komt
men in deze takken van wetenschap niet ver,
zoals ook artikelen in Italiaans, Spaans en
Japans zich tot een lokale markt veroorde-
len. De genoemde bladen krijgen een gigan-
tische toevloed van artikelen te verwerken,
wat dwingt tot strenge selectie. Dat komt de
kwaliteit van het gepubliceerde werk ten
goede en dat werkt weer versterkend op het
gezag van het desbetreffende blad. Dat wil
echter niet zeggen dat een afgewezen artikel
in de prullenmand verdwijnt: veel afgewe-
zen artikelen worden vervolgens aan een
ander blad aangeboden dat dan niet de
reputatie van dc zeer groten mag hebben,
maar niettemin als respectabel en integer te
boek kan staan.

Bladen die niet in het Engels verschijnen,
hebben aanzienlijk minder kans opgenomen
en geciteerd te worden in de Science Cita-
tion Index, of men moet zelf zorgen dat er
duidelijke Engelse versies worden verzon-
den. Citatie is belangrijk: zowel de tijd-
schriften als de onderzoekers koesteren diep
in hun hart de wens te worden geciteerd,
opdat hun namen zo vaak mogelijk in de
index terechtkomen. De Science Citation
Index is ook in ons land een niet te veron-
achtzamen factor gebleken bij de beoorde-
ling van kwaliteit van onderzoek en onder-
zoekers; hij werd onder meer door de
overheid gehanteerd bij de bezuinigingsope-
raties van 198.3 cn daarna. NRCHandelsblad
publiceerde in dat jaar ccn geruchtmakende
lijst met de \'top 95 van de Nederlandse
medische hoogleraren\', alle namen die met
100 of meer citaties in dc Index voorkwa-
men (tussen 1974 en 1979). Bij belangrijke
publikaties hebben de nict-Engelstalige vak-
bladen vaak het nakijken. Overigens ver-
schijnen steeds meer continentale bladen in
het Engels, zoals het Deense \'tijdschrift voor
geneeskunde\', dat het door de Deense over-
heid gesubsidieerde Danish Medical Bulletin
publiceert. In Nederland verschijnen ook
enkele Engelstalige uitgaven, waaronder de
\'Scientific Edition\' van het Pharmaceutisch
Weekblad en The Netherlands Journal of
Cardiology: andere vaktijdschriften ver-
schijnen geheel in het Engels, zoals The
Netherlands Journal of Medicine.

Het bovenstaande doet vermoeden dat de
rol van het wetenschappelijke tijdschrift in
het geheel van het onderzoek niet mag
worden uitgepoetst, en zo is het ook. In dc
keten \'financieren van te verrichten onder-
zoek - verrichten van onderzoek - publice-
ren van verricht onderzoek\' vormen dc
wetenschappelijke bladen een essentiële
schakel. Het opwindendste onderzoeksre-
sultaat loopt grote kans onderbelicht te
blijven en wetenschappelijk niet tot gelding
te komen als het niet in een blad van goede
reputatie wordt gepubliceerd. De rol van dc
vakbladen is dan ook niet minder cruciaal
dan de rol van de geldgevers: beide kunnen
ze een bevorderende dan wel beperkende
uitwerking hebben op de resultaten van de
onderzoeker. Ook in de wijze van besluit-
vorming zijn er paralellcn, onder andere
door het gebruik van referenten voor dc
beoordeling. En zo zijn we terug bij ons
onderwerp: peer review.

Redacties van persorganen zijn over hel
algemeen niet erg mededeelzaam over hun
beleid, ze houden niet van nieuwsgierige
blikken in de keuken, en als ze al bezoekers
toelaten blijven de deksels op potten en
pannen. Wetenschappelijke bladen verschil-
len hierin niet zoveel van de algemene pers:
pottenkijkers worden geweerd en verant-
woording wordt niet afgelegd. Toch blijft de
vraag van belang wélke overwegingen nu
uiteindelijk dc doorslag geven bij het besluit
tot accepteren of afwijzen, tot plaatsen of
niet-plaatsen. Gaan de wetenschappelijke
artikelen bij de invloedrijke bladen altijd

door ccn deskundige hand? Worden alle
besluiten in alle objectiviteit genomen?
Worden de deskundige adviezen van de
referenten altijd opgevolgd?
Deze vragen maakten het \'Eerste internatio-
nale congres over Peer review voor Biome-
dische Publikaties\', in Chicago in mei van
dit jaar, bij voorbaat al tot een boeiende
bijeenkomst. Zowel de grote als de kleine,
de Amerikaanse als de Europese biomedi-
sche vakpers uit tal van landen was aanwe-
zig. Hoewel ook hier veel ongezegd bleef,
werd er toch uit de redactionele keuken
geklapt. En het feit dat er meer van die
congressen zullen volgen, houdt de hoop op
meer gedetailleerde informatie levend.

Peer review is bij grote wetenschappelijke
tijdschriften inderdaad een veel toegepaste
methode, zij het toch niet algemeen, en ook
is de uitkomst ervan niet altijd doorslagge-
vend. De meeste bladen hebben Qen eigen,
in de praktijk gegroeide methode om de
toegezonden artikelen te beoordelen, en
peer review kän daar deel van uitmaken.
Kleinere bladen of zeer gespecialiseerde
bladen vertrouwen echter niet zelden op de
deskundigheid die in de redactie zelf aanwe-
zig is; bij zeer gespecialiseerde tijdschriften
is die eigen deskundigheid vaak bepaald niet
kinderachtig.

De hoofdredacteur van het zo vooraan-
staande The New England Journal of Medi-
cine. dr. Arnold S. Relnian, liet weten als
\'editor\' de beoordeling en zeker de besluit-
vorming zeer strikt in eigen hand te houden.
De vraag of hij een \'referee\' zal inschakelen
wordt na eerste lezing van het artikel ad hoe
genomen, en Relman is niet van zins daar-
omtrent rekening en verantwoording af te
leggen. \'Is peer review niet allereerst be-
doeld om de editor te helpen de goede
beslissing te nemen?\' zegt hij; \'maar het gaat
om die \'editorial decision\' en niet om een
systeem dat daarvoor in de plaats zou
moeten komen.\' Zijn Britse collega Stephen
Lock, hoofdredacteur van de Brili.sh Medi-
cal Journal m min of meer een sleutelllguur
in dit internationale congres omdat hij de
auteur is van een dikwijls ter sprake komend
standaardwerk (1), viel hem bij: \'Wij willen
met z\'n allen zorgen dat we het goed en
netjes doen, maar de beslissing blijft in
handen van de redacteur. Daarom ook is het
belangrijk dat we zelf onze reviewers uitzoe-
ken\'. Bij dc Brili.sh Medical Journal hoon het
peer review-systeem overigens wel tot de
alledaagse praktijk. Lock gaf een cijferma-
tig voorbeeld dal verderop in dit artikel kort
wordt weergegeven.

Maar: worden de beslissingen altijd wel
goed en netjes genomen? De \'externe beoor-
deling\' is niet voor niets uitgevonden. Vol-
gens Lock is peer review (bijna) zo oud als
de weg naar Rome, sommige voorbeelden
althans gaan terug tot de zestiende en de
zeventiende eeuw, toen de behoefte groeide
om meer te weten van de wijze waarop
onderzoekers aan hun ontdekkingen waren
gekomen. Wetenschappelijk nieuws werd in
die dagen nog via persoonlijke correspon-
dentie uitgewisseld, maar ook toen artikelen
in grotere oplage in druk verschenen, bleken
de auteurs vaak opvallend zwijgzaam te zijn
over de wijze waarop ze werkten. De ver-
schillende academies van wetenschappen
trachtten hen te stimuleren deze houding te
verlaten. De befaamde Royal Society te
Londen begon in 1665 onderscheid te ma-
ken tussen \'geëvalueerde\' en \'niet-geëvalu-
eerde\' artikelen, wat van invloed kon zijn op
de snelheid waarmee zo\'n artikel het licht
zou zien. Redacties van wetenschappelijke
bladen begonnen ook vaker artikelen in
discussie te brengen, waarbij het verlangen
naar meer informatie voelbaar werd.

Omstreeks 1750 richtte de Royal Society een
commissie op die voor \'external scrutiny\'
moest zorgen voor de publikaties van haar
leden. Dat een artikel ten gevolge van deze
peer review kon worden afgewezen, onder-
vond in 1796 Edward Jenner, de man die als
eerste een pokkenvaccinatie toepaste en
daarvan melding maakte in een artikel. De
toenmalige president van de Royal Society,
Sir Joseph Banks, zond het artikel ter
beoordeling naar zijn vriend Sir Evcrard
Home. Home antwoordde dat hij de studie
met één patiënt wel wat erg mager vond en
dat hij zijn mening graag zou herzien als er
twintig of dertig patiënten met de koepok-
stof waren geënt, als bovendien was geble-
ken dat geen van hen pokken had gekregen.
Jenners artikel werd op grond hiervan af-
gewezen zonder dat het verder nog aan de
redactie werd voorgelegd. Jenner publi-
ceerde zijn vondst vervolgens in eigen be-
heer als \'monografie\' en legde daarmee de
basis voor een van de belangrijkste medi-
sche ontdekkingen van zijn eeuw — waar de
Royal Society verder niet meer aan te pas
is gekomen, zoals Lock schrijft. Toch zou
menigeen Banks gelijk geven: met de casuïs-
tiek van één patiënt zou je vandaag de dag

Dit verhaal vestigt de aandacht op enkele
zwakke plekken in het systeem van peer
review, zoals ze ook thans bestaan en in
Chicago aan de orde kwamen. Allereerst de
mogelijkheid dat een goede ontdekking niet
wordt herkend en dat een artikel ten on-
rechte wordt afgewezen. In redactionele
termen is dat niets meer of minder dan een
blunder. Komt dat voor? Ja, dat komt voor,
en nog steeds. Redacteuren kunnen fouten
maken, ze kunnen een grote vondst afwijzen
zoals ze ook een flop kunnen publiceren.
Maar; als een artikel met een waardevolle
ontdekking wordt geweigerd, zal de waar-
heid ongetwijfeld aan het licht komen. De
kans dat de onderzoeker in de afwijzing zal
berusten is klein, er zijn tenslotte meer
bladen waar hij zijn artikel kan aanbieden.
Of hij daarbij vermeldt dat elders de publi-
katie werd afgewezen is een individuele
zaak; het is wel voorgekomen dat een on-
derzoeker hetzelfde exemplaar, compleet
met afwijzende brief, aan een volgend blad
toezond. Ook kan het gebeuren dat een
referent eenzelfde stuk voor de tweede keer
krijgt voorgelegd, omdat hij toevallig voor
meer dan één blad als zodanig functioneert.
Het is niet waarschijnlijk dat zijn oordeel
een tweede keer anders zal luiden dan de
eerste keer; de auteur heeft gewoon pech
gehad.

Bij beoordelingsfouten zal de schande on-
vermijdelijk op het hoofd van de hoofdre-
dacteur dalen. De recente historie bevat tal
van opmerkelijke voorbeelden, zoals de
publikatie van de \'koude kernfusie\' door
Fleischmann en Pons (in de Journal of
Electroanalytical Chemistry). Hier heeft de
redactie bewust tot publikatie besloten, we-
tend dat deze elders was geweigerd en dat
de proefneming allesbehalve stevig in haar
schoenen stond, zoals de tekst zelf al aangaf
De bevestiging van de kernfusie is er niet
gekomen, maar de vraagstelling was voor
het blad kennelijk interessant genoeg. De
publikatie in Nature vorig jaar zomer over
de verdunningsexperimenten van Jacques
Benveniste kan zeker ook als minder ge-
slaagd worden beschouwd. Nature publi-
ceerde het verhaal en besloot vrij spoedig
daarna zelfde gang van zaken in het Franse
laboratorium te onderzoeken. De uitkomst
was ongunstig en het werd duidelijk dat de
publikatie beter achterwege had kunnen
blijven. Bovendien rijst de vraag of het de
taak van een wetenschappelijk tijdschrift is
zelf een team tc formeren om andermans
onderzoek te verifiëren; dat gaat toch wel
erg ver.

Het hoofdstuk blunders kan onbeperkt
worden uitgebreid, inaar wel zo interessant
is het onderwerp bias. Bias kan hier het
beste worden vertaald met \'vooringenomen-
heid, een bewuste of onbewuste neiging tot
een vooroordeel\'. De invloed van bias op
het publiceren van onderzoek is belangrijk
omdat het meestal om onopgemerkte en
moeilijk te meten effecten gaat. Redacteuren
noch referenten zijn vrij van een persoon-
lijke voorkeur, dat dient vooropgesteld tc
worden, en dat is een menselijk trekje. Bias
kan leiden tot het voortrekken van bepaald
onderzoek of, zoals hier, tot het geven van
prioriteit aan een artikel dal dit niet ver-
dient, waardooreen beterartikel kan blijven
liggen. Onderzoek in een veld dat zich
toevallig niet in de belangstelling van de
redacteur mag verheugen, ook onderzoek
dat slechts negatieve uitkomsten oplevert...
het kan worden achtergesteld bij onderzoek
dat juist in het middelpunt van de belang-
stelling staat dan wel tot duidelijke positieve
resultaten leidt. Terwijl kan worden gesteld
dat het aantonen dat ieder verband tussen
twee zaken ontbreekt minstens zo belang-
rijk kan zijn als het aantonen dat zo\'n
verband wel bestaat.

Het peer review-systeem is bepaald geen
waarborg tegen bias; een onderzoek van de
British Medical Journal heeft dat uitgewe-
zen; referenten kunnen evenzeer als redac-
teuren hun voorkeur laten spreken. Het
onderzoek dat Lock presenteerde omvat
1551 artikelen die bij de British Medical
Journal werden aangeboden; hiervan wer-
den 825 meteen door de redactie afgewezen
en 726 naar referenten gezonden. Van deze
726 haalden uiteindelijk 328 (21% van het
totale aanbod) de eindstreep: ze werden
voor publikatie geaccepteerd. Van de afge-
wezen artikelen (totaal 1223), zo bleek later,
werden 836 (68%) toch nog elders gepubli-
ceerd.

Wat de bias betreft: bij de beoordeling
waren 246 referenten in het spel, van wie 143
een academische positie bekleedden. Uit het
onderzoek kon worden opgemaakt dat de
laatsten zich bij hun beoordeling mede
lieten leiden door de kwalificaties van de
auteurs: de vraag of ze ook een academische
positie bekleedden, maar ook of er een
medicus in het onderzoekteam zat, speelde
bij de beoordeling een waarneembare rol.

Bias is een bezwaar, cr mocl worden gezocht
naar ccn objectieve waarheid die geldt voor
ieder onderzoek en ieder artikel, zegt Tho-
mas C. Chalmers uit Harvard, lid van een
groep die zich met \'technology assessment\'
pleegt bezig te houden (een bezigheid waar-
bij juist wordt gepoogd alle bias tc omzeilen
door dc waarde van relevantie van onder-
zoek cn technologieën aan objectieve maat-
staven, zoals dc \'qualy\'s\', te toetsen). \'Bias
bij publikaties is maar één aspect van het
hele bias-probiceni in dc wetenschap,\' zegt
Chalmers; \'bias begint al bij degenen die een
clinical trial opzetten en daarbij bepaalde
vraagstellingen vermijden. Ook is er bias bij
degenen die het onderzoek betalen; het
eenvoudigste voorbeeld is de industrie die
aangetoond wil hebben dat haar geneesmid-
del bij ccn bepaalde aandoening onovertrof-
fen is. Het \'wiens brood men eet diens
woord men spreekt\' is hier haast onvermij-
delijk\' (doing what brings in the money).
\'De bias die bij de selectie van publikaties
optreedt," zegt vervolgens David W. Sharp
van The Lancet (Londen), \'heeft drie aspec-
ten die voor de redactie van belang zijn: (a)
de bias zoals teleurgestelde auteurs die me-
nen waar tc nemen, (b) de bias die aan het
beleid, de prioriteiten en de procedures van
dc redactie inherent is, en (c) de bias die
wordt opgeroepen door de aard en interpre-
tatie van het te publiceren artikel. Deze
laatste vorm is de belangrijkste: die dient tc
worden voorkomen, en daarvoor dient peer
review. Maar een onderzoek dat eenmaal is
uitgevoerd kan niet opnieuw worden ge-
daan.\' \'Je mag bias niet altijd ongezond
noemen. Bias volgens (b) is minder ernstig
dan het lijkt. De gevolgen zullen maar zeer
sporadisch grote invloed hebben, en een
redactie moet tenslotte efficiënt te werk
gaan. Het bestrijden van dit type bias moet
vooral geen doel op zichzelf worden; dc
redacteur heeft dc duidelijke plicht te zorgen
dat het hele beoordelingsproces op een nette
cn vooral eerlijke manier wordt afgewik-
keld. Perfectie is in dit vak niet te verwezen-
lijken en men moet tevreden zijn als ernstige
vormen bias worden voorkomen." \'Maatre-
gelen als het \'blinddoeken" van dc referent
(waarbij alle personalia van de auteur wor-
den weggelaten) en het invoeren van strikte
codes, alleen maar om eventuele bias uit te
schakelen, gaan te ver."

De betrouwbaarheid van peer review is
maar betrekkelijk, zegt Joseph M. Garfun-
kel van de University of North Carolina
School of Medicine. Een aardige test werd
daar bedacht om de referenten eens aan de
tand te voelen. Hiertoe werden 25 artikelen,
bestemd voor de Journal of Pediatrics, die
al eerder waren \'reviewed\' en bovendien
waren gerevideerd door de auteurs en ver-
volgens volledig geaccepteerd voor publika-
tie, opnieuw naar referenten gestuurd. Het
waren andere doch geheel gelijkwaardige
referenten, twee per artikel, die uiteraard
niet wisten dat het om stukken ging die de
procedure al hadden doorstaan: doorge-
licht, aangepast en geaccepteerd door boven
verdenking verheven collegae. De hypo-
these luidde dat de nieuwe referenten in deze
stukken geen opvallende gebreken meer
zouden signaleren en derhalve alle manu-
scripten voor onmiddellijke publikatie zou-
den aanbevelen.

De uitkomst was anders. Eén artikel werd
door de twee nieuwe referenten eensgezind,
zeven andere manuscripten werden door
telkens één van de twee nieuwe referenten
afgewezen, zij het dat bij drie werd aanbe-
volen het artikel naar een ander tijdschrift
te zenden. De gemiddelde aanbevolen pri-
oriteit van alle geaccepteerde artikelen was
2,5 (op een schaal van 1-5). De verschillen
van mening tussen de nieuwe referenten-
paren lagen doorgaans in het vlak van de
opzet/methodiek van de studie (14 van de
25) dan wel van de interpretatie van de
uitkomsten (15 van de 25).
Overigens, dc redacteuren van het desbe-
treffende blad beoordeelden de artikelen
ook ongelijk, en gaven daarmee een soort
afspiegeling te zien van het referentenoor-
deel. Het patroon van acceptatie of afwij-
zing was in beide groepen vrij grillig. On-
danks alle verschillen kwam de beoordeling
nog aardig op haar pootjes terecht: 80% van
de tnanuscriptcn kreeg dezelfde beoordeling
als de redactie eerder op eigen gezag had
gegeven. De betrekkelijkheid van het peer
review-systecm is hiermee wel aangetoond,
aldus Garfunkel.

Er is natuurlijk wel iets gedaan om het
systeem minder persoons-afhankelijk te ma-
ken. Er zijn checklists opgesteld met gede-
tailleerde vragen die de peers moeten beant-
woorden waardoor alle belangrijke
aspecten in het oordeel worden betrokken.
Maar ook over het belang van sommige
onderdelen is niet iedereen het eens. Wat
moet er beslist op de checklists staan? Een
nadeel van peer review kan zijn de vertra-

ging die in de besluitvorming optreedt: met
dc hele procedure kan veel tijd heengaan,
hetgeen zich soms niet verdraagt met het
spoedeisende karakter van dc zaak. Verder
kan het gebeuren dal de referenten en
redacteuren lid zijn van gelijkgerichte club-
jes, dan wel dezelfde interesses hebben.
Anderzijds, vooral bij de grotere periodie-
ken kan het voorkomen dat de redactie
weinig afweet omtrent de referenten, waar-
van er soms duizenden in de computer
kunnen zitten. Dergelijke referenten kun-
nen een beoordeling insturen die weliswaar
voldoet aan een lange checklist, maar waar-
bij geen van de redacteuren de referent kent
cn weet wat voor vlees men in de kuip heeft.
Peer review mag niet in een bureaucratisch
proces ontaarden, zegt Elisabeth Knoll van
de University of California Press in Los
Angeles, dat is ook niet netjes tegenover de
auteurs van de artikelen die recht hebben op
een gemotiveerde toelichting. Sommige re-
ferenten blijken er een dagtaak aan te heb-
ben om voor allerlei bladen stukken te lezen
en te beoordelen. Dc 264 referenten die
betrokken zijn bij de beoordelingen van
stukken voor de American Journal of Public
Health, lieten via een enquête (waarop allen
hadden geantwoord) weten dat zij voor nog
274 andere bladen hetzelfde deden: voor dc
JAMA (27%), voor de American Journal of
Epidemiology (26%), voor The New England
Journal of Medicine (23%). Deze actieven
bedienden gemiddeld 3,6 bladen cn ze waren
per artikel gemiddeld 2,4 uur kwijt, een
tijdsduur die mede afhankelijk was van het
aantal artikelen dat ze moesten beoordelen.
Hun werk voor de American Journal of
Public Health werd gehonoreerd met $ 30,—
per uur.

Er zijn tal van onderzoeken gedaan. Ste-
phen Lock deed ook verslag van ccn onder-
zoek onder ccn selectie van dc 1264 referen-
ten van de British Medical Journal: in negen
maanden tijds hadden 200 referenten 1980
artikelen beoordeeld, waarvan slechts I3%!
voor dc algcmccn-medische Brilish Medical
Journal cn het merendeel voor gespeciali-
seerde medische bladen in het eigen specia-
lisme.

Is de kwaliteit van dc artikelen in de British
Medical Journal gcb-Adt bij peer review? Ook
dat is onderzocht, gedurende het eerste
halfjaar van 1988. Ieder artikel werd ge-
screend: dc oorspronkelijke versie, dc op-
inerkingen van de referenten en de uiteinde-
lijke versie die in het blad was verschenen;
voor deze vergelijking waren andere refe-
renten aangetrokken. Peer review heeft zeer
duidelijk een positieve invloed op het ge-
halte gehad.

Dc lezer zal zich na het bovenstaande wel-
licht afvragen hoe de praktijk bij dc Neder-
landse medische tijdschriften toegaat. Hier-
voor komen maar enkele bladen in
aanmerking, waarvan het Nederlands Tijd-
schrift voor Geneeskunde het meest op de
voorgrond treedt. Het is ook het enige
mcdisch-wetenschappelijke tijdschrift in
Nederland waarvan de inhoud niet op een
specialisme is toegespitst, waardoor het zich
laat vergelijken met grotere zusters als
JAMA. The New England Journal of Medi-
cine. The Lancet en British Medical Journal.
Hoc is nu het beoordelingssysteem van het
Tijdschrift? Stap voor stap het nieuw aan-
geboden artikel na binnenkomst volgend,
zullen tenminste drie leden van de hoofdre-
dactie het artikel nauwlettend beoordelen
op dc inhoud — cn zich afvragen welke
fouten in de vorm de begrijpelijkheid in dc
weg staan. Daarop kan in de vergadering dc
primaire beslissing vallen tot opneming
voor publikatie of tot afwijzing; in beide
gevallen gaat het om circa 5% van de
stukken. Voor de overige wordt om advies
gevraagd en, doordat de huidige genees-
kunde geen écnmansbedrijf is, wordt het
artikel aan meer dan één adviseur voorge-
legd. Daarbij valt op dat het veelal nodig is
om de onderzoeksopzet en dc statistische
analyse met de daaruit voortvloeiende con-
clusie tevens tc laten beoordelen.
Wie zijn de referenten? Behalve dc redacteu-
ren die voor enkele jaren actief zijn betrok-
ken bij het redactiebelcid en zijn gekozen uil
verschillende vakgebieden, cn dc nog actief
werkzame ex-rcdacteurcn (tc zamen circa 60
personen) is cr dc kring van ongeveer 125
deskundigen in den lande die vaak zeer
specifieke vakgebieden beheersen, de rand-
gebieden van de geneeskunde kunnen over-
zien, of— over die rand heen — dc vakken
beoefenen die bij multidisciplinair onder-
zoek zijn betrokken.

Dc laatste maar beslissende stap is het
oordeel van de hoofdredactie; aanvaarding
of afwijzing is haar verantwoordelijkheid.
T.e journal a dc personnalité.\'

1. Lock S. A difficult balancc, editorial peer
review in medicine; the Rock Carling Fellow-
ship 1985. The Nuffield Provincial Hospital
Trust.

(De beantwoording van de in deze riibriel< ge-
stelde vragen berust op gegevens aan de redactie
verstrekt door daartoe geraadpleegde deskundi-
gen.)

In een interessant artikel getiteld: \'Het mes
in de ureumbepaling\' in het Nederlands
Tijdschrift voor Geneeskunde 1990; 24:
1177-9, wordt vanuit het Academisch Zie-
kenhuis te Utrecht (H. J.M. van Rijn, R. J.
Hené en A. Struyvenberg) het nut en vooral
het onnut van de ureumbepaling bij de mens
besproken.

Als illustratie dient een eigen onderzoek.
Dit betreft het aanvraagpatroon voor
ureumbepaling gedurende I maand (2431
aanvragen).

In de maand daarop werd deze bepaling
alleen verricht als er een reden voor de
aanvraag was gegeven (48 aanvragen!). Ten-
slotte werd het aanvraagpatroon 13 maan-
den later op dezelfde wijze onderzocht (1245
aanvragen). Het aantal creatininebepalin-
gen bleef in de 3 perioden ongeveer gelijk.
Er werd tevens nagegaan bij hoeveel patiën-
ten in de eerste groep een normaal creati-
ninegehalte gepaard ging met een ver-
hoogde ureumconcentratie. Deze verhoging
(bij 145 patiënten) was in het algemeen
marginaal (waarden tussen dc 8 en 10
mmol/1). Slechts bij 8 patiënten lag de
waarde tussen 15 en 20 mmol/1.
Het geringe aantal aanvragen in de tweede
periode bleef beperkt tot patiënten met
nierinsufficiëntie en die met prercnale ure-
mie.

Een belangrijk nadeel van de ureumbepa-
ling is dat deze in tegenstelling tot de
creatininebepaling geen goede afspiegeling
is van de glomerulaire filtratiesnelheid.
Dc conclusie van het artikel is dat de
ureumbepaling zelden van belang is voor
het stellen van een diagnose en slechts
selectief moet worden aangevraagd. Beper-
king van deze en andere weinig nuttige
laboratoriumbepalingen vermindert de be-
lasting van de patiënt en de kosten van de
gezondheidszorg.

De vraag is nu: geldt ook voor de ureum-
bepaling bij de gezelschapsdieren dat deze
vaak overbodig en onnuttig is?

Naar aanleiding van het artikel: \'Het mes in
de ureumbepaling\' (Ned Tijdschr Geneeskd
1990; 134: 1177-9) kunnen de volgende
kanttekeningen geplaatst worden:

De aanmaak van ureum is bij de carnivoor
zeer sterk beïnvloed door de eiwitopname.
Om deze invloed dan ook te elimineren
dient de ureumbepaling pas plaats te vinden
na minimaal 12 uur vasten.
Zoals in het artikel beschreven is, wordt de
uitscheiding van ureum sterk bepaald door
de stroomsnelheid van de urine door de
nefronen. Een verhoogde stroomsnelheid
resulteert in een verhoogde ureumklaring:
een gedaalde stroomsnelheid daarentegen,
zoals bijv. kan optreden bij patiënten in
shock, kan resulteren in een verhoogde mate
van ureumdiffusie naar het interstitium
bloed.

Een ernstige verstoring van de water- en
zouthuishouding zoals die bij de kleine
gezelschapsdieren gemakkelijk kan optre-
den, resulteert dan ook in een duidelijk
veranderde ureumverklaring. De interpre-
tatie van het plasma ureumgehalte moet dan
ook altijd gebeuren in samenhang met de
overige klinische gegevens.
De creatinine synthese is sterk afhankelijk
van dc spiermassa. Bij grote, sterk gespierde
honden zien we hogere plasma creatinine-
waarden dan bij kleine hondjes. De gevon-
den relatie is: plasma creatinine (^J./mo\\/\\)
= 60 -I- 1.2 lichaamsgewicht (kg). Een
verhoogde creatininesynthese, in geval van
een acute gegeneraliseerde spieraandoening
wordt zelden waargenomen. Bij ernstige
vermagering zal de creatininesynthese ge-
daald zijn en relatief lage plasma creatini-
newaarden opleveren.

Voor beide parameters geldt echter dat ze
ongevoelig zijn; de glomerulaire filtratie
moet zeker meer dan 50% dalen voordat er
een duidelijke verhoging van zowel ureum
als ook creatinine optreedt.

Daar bij de kleine gezelschapsdieren de
beïnvloeding door renale en non-renale fac-
toren zo sterk is, is het aan te bevelen bij het
initiële screenend onderzoek zowel plasma
ureum als ook plasma creatinine te bepalen.
Bij follow up-studies van enkel de nierfunc-
tie kan echter volstaan worden met een
plasma creatininebepaling. De ureumwaar-
den zijn door het toedienen van eiwitarm
dieet vaak sterk gedaald en dan ook niet
meer representatief voor de glomerulaire
filtratie.

Fotokopieën van studentenreferaten
kunnen worden besteld via het redac-
tiesecretariaat (tel. 030-510111). De
kosten (inclusief portokosten) bedra-
gen (afhankelijk van de omvang per
referaat):

H. van der Horst, vakgroep Geneeskunde van
Gezelschapsdieren (maart 1990). SR/17: 35 pp.

Diabetes mellitus wordt zelden bij vogels gedia-
gnostiseerd. Toch liggen de mogelijkheden tot het
stellen van een diagnose en het uitvoeren van een
therapie binnen de mogelijkheden van een prak-
ticus.

De klinische symptomen van een vogel met
diabetes mellitus zijn: polyurie en polydipsie.
Lusteloosheid, verzwakking, vermagering, spier-
atrofie, polyfagie, achterblijven in de groei en
afname van voortplantingsactiviteiten kunnen
eveneens voorkomen. Het symptomenbeeld kan
vertroebeld worden door het optreden van secun-
daire infecties.

De persisterende glucosurie kan aangetoond wor-
den met de meeste, ook voor zoogdieren ge-
bruikte, sneldiagnostica.

Men kan het glucosegehalte in het bloed bepalen.
Sneldiagnostica zijn niet bruikbaar vanwege de
hoge glucoseconcentraties die normaal in vogel-
bloed gemeten worden. Er zijn enkele gevallen
bekend van patiënten waarbij een glucose tole-
rantietest is uitgevoerd. Deze test kan met name
van nut zijn bij het bestaan van subklinische
diabetes mellitus.

Metingen van seruminsuline en -glucagonspiegels
zijn bij vogels maar bij een zeer klein aantal dieren
uitgevoerd.

Dc therapie van diabetes mellitus bestaat uit het
intramusculair toedienen van NPH-U 40-insu-
line® (Eli-Lilly). De dosis wordt gegeven op
effect. De dosis insuline die vogelpatiënten nodig
hebben blijkt zeer hoog te liggen ten opzichte van
de doseringen die bij zoogdieren toereikend zijn.
Ook gezonde vogels blijken zeer resistent te zijn
voor zoogdierinsuline. Deze resistentie wordt
waarschijnlijk veroorzaakt door een hoge gluca-
gonspiegel in het vogelbloed, en de bijnierhormo-
nen adrenaline en corticosteron. Vogelinsulinc
heeft een grotere biologische activiteit dan zoog-
dierinsuline want hel vogelinsulinereceptor com-
plex dissocieert trager en het vogelinsulinc wordt
minder snel afgebroken in het vogelplasma.

Een complicatie van de behandeling is hypogly-
cemic. Deze is te herkennen aan het laten hangen
van de vleugels, slaperigheid, van de stok vallen,
rillen, ataxie, anorexie en legdaling. Men kan
hypoglycemic bestrijden door oraal of intramus-
culair glucose toe tc dienen. Een tweede compli-
catie is \'rebound hyperglycemic\' ongeveer 24 uur
na toedienen van insuline. Dit fenomeen kan
veroorzaakt worden dooreen verontreiniging van
het toegediende insulinepreparaat met glucagon
en door vrijkomende bijnierhormonen ten ge-
volge van stress tijdens toedienen van het insuline.
Verder kan het Somogyi effect een oorzaak voor
\'rebound hyperglycemic\' zijn.
Na verder onderzoek zouden antidiabetica een
alternatief kunnen bieden voor de insulinethera-
pie.

De resultaten van de insuline-therapie zijn nog
niet voldoende gedocumenteerd om er conclusies
uit te trekken. Lange termijn effecten zijn niet
bekend.

Het tweede deel van deze scriptie gaat in op de
anatomie van de vogelpancreas.
Er wordt beschreven dat de belangrijkste taak van
glucagon is, het handhaven van een constante
glucosespiegel. Insuline zorgt er voor dat een
postprandiale hyperglycemic zoveel mogelijk bin-
nen de perken gehouden wordt.
De pathofysiologische afwijkingen van een vogel
met diabetes mellitus concentreren zich op de
lever, de nier en de pancreas, hoewel dit laatste
orgaan niet altijd aantoonbaar aangetast is.
Over de etiologie van diabetes mellitus bij vogels
is vrijwel niets met zekerheid bekend. Waarschijn-
lijk hoort diabetes mellitus bij vogels tot het type
\'insuline-nonresponsive\'. Dit is een relatief tekort
aan insuline door een overmaat van bijvoorbeeld
glucagon.

Anneke Terwisscha van Scheltinga en Marlies
Verkaik, vakgroep Bedrijfsdiergeneeskunde en
Voortplanting (april 1990) SR/14: 36 pp.

Zowel onder onderzoekers, verbonden aan com-
merciële en wetenschappelijke instellingen als
onder veefokkers bestaat eral jaren belangstelling
voor een grootschalige produktie van runder-
embryo\'s. Deze aspecten zijn niet alleen van
belang voor een verhoging van de produktie van
runderembryo\'s en de behoefte om superieure
produktie-eigenschappen zo snel mogelijk onder
de rundveestapel te verspreiden; zij zijn ook
interessant in het kader van genetisch onderzoek
en het toch kunnen gebruiken van waardevolle
melkkoeien die aan bepaalde vormen van on-
vruchtbaarheid leiden.

Het verzamelen van runder-eicellen en het laten
rijpen en bevruchten hiervan buiten het moeder-
dier, kan daarbij een belangrijke rol spelen.

\'In vitro maturatie en fertilisatie van runder-
oocyten\', het onder laboratoriumomstandighe-
den laten rijpen en bevruchten van runder-eicel-
len, vormt de essentie van deze literatuurstudie.
Wij hebben ons verdiept in de publikaties die
vertellen over de gebeurtenissen die plaatsvinden
cn de behandelingen die mannelijke en vrouwe-
lijke geslachtscellen van runderen ondergaan
vóór, tijdens maar ook nä de bevruchting en dat
alles buiten het lichaam van de koe. De proble-
men die optreden tijdens experimenten, uitge-
voerd in het kader van in vitro maturatie en
fertilisatie, leren ons wat een ingenieus en inge-
wikkeld samenspel de bevruchting en alles daar-
omheen eigenlijk is.

Onderzoek naar de mogelijkheid tot in vitro
fertilisatie bij het rund begon in de zeventiger
jaren. Het resulteerde in 1981 in de geboorte van
een eerste kalf. Daarbij werden in vivo gematu-
reerde oöcyten chirurgisch verzameld en na in
vitro fertilisatie weer chirurgisch getransplanteerd
naar oviducten van gesynchroniseerde vaarzen.
De toegepaste techniek is echter niet geschikt
voor praktijkgebruik. In 1978 werden de eerste
kalveren geboren na in vivo fertilisatie van in vitro
gematureerde oöcyten. De in vitro fertilisatie van
in vitro gematureerde oöcyten leidde tenslotte
aanvankelijk slechts tot de vorming ,van zeer
jonge embryonale stadia. De ontwikkeling van
bevruchte ova in vitro tot embryo\'s, die getrans-
planteerd kunnen worden in koeien, was (en is
nog steeds?) beperkt. Dc in vitro bevruchte
oöcyten werden dan ook gedurende enige tijd
geïncubeerd in de oviducten van konijnen, scha-
pen of runderen, voordat ze definitief chirurgisch
of non-chirurgisch werden getransplanteerd naar
recipiënten. Ook na gebruik van deze techniek
zijn inmiddels de eerste kalveren geboren.
De in vitro maturatie en fertilisatietechniek, die
bij het rund dus nog in een experimenteel stadium
verkeert, zou in de toekomst diverse praktische
toepassingen kunnen hebben. De embryotrans-
plantatie, die in de rundveehouderij wordt toege-
past als methode om de reproduktie van supe-
rieure dieren te versnellen, wordt beperkt door de
wisselende cn over het algemeen tegenvallende
resultaten van het non-chirurgisch verzamelen.
Indien men er in zou slagen in vitro voldoende
embryo\'s te produceren die getransplanteerd
kunnen worden, zou dit ccn goed alternatief zijn
voor dc embryoproduktie in vivo. Verder zou een
ruime beschikking over transplanteerbare em-
bryo\'s de inductie van meerlingdracht bij de
recipiënten vergemakkelijken, wat een verdere
toename van het aantal nakomelingen per donor-
koe zou kunnen betekenen.
Samengevat zou de in vitro techniek een maxima-
lisatie van het gebruik van ova en sperma van
waardevolle fokdieren tot gevolg kunnen hebben,
ook indien de koe lijdt aan bepaalde vormen van
infertiliteit, zoals vergroeide oviducten.
Nieuwere technieken, zoals het clonen, maken
gebruik van zeer jonge embryonale stadia, die niet
zonder een chirurgische ingreep uit het dieren
kunnen worden gehaald (28). Ook hier zou een
adequate in vitro embryoproduktie een belang-
rijke rol kunnen spelen.

Al met al lijken er voldoende toepassingsmoge-
lijkheden te bestaan voor in vitro maturatie en
fertilisatietechnieken, maar voordat het zover is,
dienen nog talloze vraagstukken te worden opge-
lost.

Na het lezen van de diverse artikelen aangaande
de in vitro maturatie en in vitro fertilisatie en het
schrijven van dit overzicht, menen wij te mogen
vaststellen, dat het erg moeilijk is defmitieve
conclusies te trekken. Bij een techniek als deze
(IVM-IVF), welke nog volop in ontwikkeling is,
is het onontkoombaar dat er met het oplossen van
onduidelijkheden nieuwe vragen rijzen die, om
beantwoord tc kunnen worden, opnieuw onder-
zoek vereisen.

Tot de onduidelijkheden behoort onder andere de
rol van de hormonen op dit gebied. Zo is het effect
van PMSG of FSH op het oöcytwinningspercen-
tage erg wisselend. Er bestaat bovendien nog
weinig bekendheid over deze exogene hormoon-
stimulatie op de oöcytenkwaliteit. Omdat er
momenteel echter bij de winning van oöcyten uit
het levende dier geen gebruik meer van hormonen
wordt gemaakt, zullen functie en belang hiervan
mogelijk onbekend blijven.
Ook over de regulatie van de spermakop-decon-
densatie (nodig voor een adequate fertilisatie)
bestaat nog onduidelijkheid. Toevoeging van Ste-
roiden en gonadotrofmen aan het cultuurmedium
tijdens het maturatieproces zou deze deconden-
satie verbeteren. Dit proces zou bovendien beïn-
vloed of zelfs geïnduceerd worden door de zoge-
naamde MPGF (= Male Pronucleus Growth
Factor). Zowel de structuur als de werking van
deze substantie zijn nog grotendeels onopgehel-
derd. Ook zijn de meningen verdeeld over het feit
of produktie van deze factor in de oöcyt geregu-
leerd kan worden door optimale maturatie-om-
standigheden óf dat deze factor in 50% van de
oöcyten aanwezig is. Nader onderzoek aan-
gaande de MPGF blijft interessant, omdat aan-
wezigheid van deze factor als parameter zou
kunnen dienen voor het zoeken naar optimale
kwcekcondities.

Een ander punt van aandacht gaat uit naar het
verschil in bevruchtings- en ontwikkelingsresul-
taten tu.ssen intra- en cxtrafolliculair gematu-
reerde oöcyten. Deze resultaten blijken voor de
intrafolliculair gematureerde oöcyten significant
beter te zijn, waarbij over de specifieke factoren
die hiervoor verantwoordelijk gesteld zouden
kunnen worden, nog onvoldoende kennis aanwe-
zig is. De specifieke cellulaire interacties, zoals
deze ook tijdens de in vivo maturatie optreden,
worden in dezen een belangrijke rol toebedeeld,
evenals de toevoer van bepaalde metabole sub-
stanties, welke een adequate in vitro eiwitsynthese
mogelijk zouden maken. Een in vitro eiwitsyn-
these zou essentieel zijn voor een succesvolle
maturatie, fertilisatie en embryonale ontwikke-
ling. Deze synthese zou bewerkstelligd kunnen
worden door een juiste (nog onbekende!) samen-

stelling van de kweekmcdia en/of supplementen
(onder andere sera). Aan de aanwezigheid van
granulosaeellen in kweeksystemen, gebruikt bij
dc in viiro maturatie en in w7/\'o-fertilisatie-tech-
nick, is in dezen een belangrijke rol toegekend.
Het mechanisme waarlangs deze cellen hun in-
vloed uitoefenen op voornamelijk de embryonale
ontwikkeling, is nog onduidelijk.
Na bestudering van gepubliceerde, uitgevoerde
experimenten, is ons gebleken dat vergelijking
van resultaten moeilijk, zo niet onmogelijk is,
wegens sterk variërende proefomstandigheden.
Het zal duidelijk zijn dat er op het gebied van in
viiro techniek nog veel vraagstukken bestaan. Er
zal dan ook nog veel onderzoek verricht moeten
worden voordat deze methode geschikt is voor
praktijkgebruik.

17 Groep Vet. Homoeopathie KNMvD. Studie-
vergadering, Beatrixgebouw, Jaarbeurs-
plein, Utrecht; 19.00-22.30 uur.

Marketing Pet Products in Europe, (inl.:
Nicholas Hall & Cy., London, tel. (44)
702343601, fax (44) 702435406).

24 Gezondheidsdienst West- en Midden Neder-
land: Dunne mest bij groeiende varkens;
praktici bijeenkomst; aanvang 13.45 uur.

24—27 The Internat. Vet. Acupuncture Soc.
Certification Course, San Diego (Info:
Phone (503)-632-7050).

29 Kring van Dierenartsen \'De Gelderse Vallei\'.
Gastspreker drs. A. Lommers (tuchtrecht),
Wekerom; 20.30 uur.

30 Werkgroep Vogels Groep Geneeskd Gezel-
schapsdieren, bijeenkomst. \'De benauwde
papegaai\' (dr. J. J. Lumeij). Toegankelijk
voor alle dierenartsen; entree a ƒ 20,— (leden
Groep gratis). Motel \'De Biltsche Hoek\', De
Bilt; 14.00-16.00 uur.

30—31 PHLO-cursus \'Informatica in de rund-
veehouderij\', Deventer/Duiven (inl.: tel.
08370-84093/84094) (pag. 35).

4 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Ledenverga-
dering. Paviljoen Molenwijk, Boxtel; 20.15
uur.

6 PHLO-cursus \'Informatica in de rundvee-
houderij\', Deventer/Duiven (inl.: tel. 08370-
84093/84094) (pag. 35).

7 Symposium \'Voeding: gezond en lekker\', St.
Zuivel, Voeding en Gezondheid, Jaarbeurs-
Congrescentrum, Utrecht (inl. tel. 030-
421455).

7 Promotie tot doctor in de Diergeneeskunde
van ir. H. A. Huizinga, Utrecht; 16.15 uur.

12—15 STERLAB Cursus Training kwaliteits-
en beoordelingsdeskundigen (inl. tel. 015-
622661).

14 Ned. Ver. van Dierenartsen voor Vogels
(NVDV), Symposium \'Papegaaienziekte bij
mens en dier\'; 14.00 uur. Grote Collegezaal,
Hoofdgebouw Faculteit Diergeneeskunde,
De Uithof, Utrecht. Gratis toegang. Inl. bij
Secr. NVDV, tel. 03434-56006.

19 Afd. Gelderland KNMvD. Jaarvergadering,
Rest. \'De Waag\', Doesburg; 20.15 uur.

21 Promotie tot doctor in de Diergeneeskunde
van drs. J. H. M. Bruijn, Utrecht; 16.15 uur.

23 AAC Orthopedie Continuing Education,
Antwerp (inl.: dr. L. Janssen, tel. 02-
8274950, Antwerpen) (pag. 35).

Ah Henniphof werd geboren op 22 septem-
ber 1945 te Zwolle-Kerspel.
Hij overleed plotseling in de vroege morgen
van 5 september 1990 op de leeftijd van nog
maar 44 jaar te Aalten.
Ab werd geboren op de boerderij van zijn
ouders ah derde kind uit een gezin van vier
kinderen.

Gezegend met een goed helder verstand,
doorliep hij vlot de Lagere School in Mas-
tenbroek en MULO en H.B.S. in Kampen.
Nog geen 18 jaar, begon hij in 1963 aan zijn
jeugddroom: de veterinaire studie aan de
Diergeneeskundige Faculteit van de Rijks-
universiteit in Utrecht.
De studie en het studentenleven brachten
hem wat hij ervan verwachtte: hij genoot er-
van met volle teugen, maar hij Het er zich
niet door afremmen en in maart 1970 stu-
deerde hij af.

Van 1970-1973 deed Ab Henniphof vervan-
gende dienstplicht als dierenarts verbonden
aan de toenmalige Buitenpraktijk van de Fa-
culteit Diergeneeskunde. In die tijd ook
trouwde hij (eind 1970) met Jenny van
Ittersum en werd in 1972 zijn dochter en
oogappel Titia geboren.
Augustus 1973 verhuisde het gezin Henniphof
naar Aalten, waar Ab zich associeerde met
G. J. ten Pas en LI. B. F. Arink. In deze
Achterhoekse praktijk voelde hij zich ah
een vis in het water. Wonend in het praktijk-
huis kon hij zo praktijk en gezin combineren
en zowel hij ah zijn vrouw Jenny vonden dat
geweldig, niet in het minst omdat in 1975
het gezin nog eens werd uitgebreid met de
geboorte van zoon Kees.
In de praktijk was Ab \'all-round\' dierenarts
met speciale belangstelling voor:
Praktijk-automatisering. Twee maanden na
de intrede van de computer in de praktijk
had het apparaat geen geheimen meer voor
hem.

Bedrijfsbegeleiding. Zowel de fertiliteitsbe-
geleiding van rundveebedrijven ah de bege-
leiding van varkensvermeerderingsbedrijven
waren bij hem in deskundige handen en wer-
den tot volle tevredenheid van de aan hem
toevertrouwde veehouders door hem uitge-
voerd.

Goede verhoudingen met buurtcollegae. Met
zijn volledige instemming werden per 1 janu-
ari 1986 de twee bestaande dierenartsprak-
tijken in Aalten samengevoegd, ook al bete-
kende dat voor het gezin Henniphof het
einde van het \'praktijk doen van huis uit\'.
De weinige vrije tijd die Ab Henniphof zich-
zelf gunde besteedde hij graag aan zijn ge-
zin, dat hem erg dierbaar was: aan zijn
grote hobby\'s biljarten en kegelen, aan va-
kanties in de zon, aan genieten van de na-
tuur en aan het vergaren van kennis omtrent
de geschiedenis van de Achterhoek en dan
speciaal de geschiedenis van Aalten.
Dierenarts Ab Henniphof zullen velen zich
blijven herinneren als de man die hij was: al-
tijd goed gehumeurd, altijd bereid een ander
te helpen en gewaardeerd door iedereen met
wie hij in contact kwam.
Op zaterdag 8 september 1990 is
Ab Henniphof in de besloten kring van fami-
lie, enkele goede vrienden en zijn praktijk-
collega\'s begraven op de begraafplaats \'Ber-
kenhove\' in Aalten.

Kenmerkend voor de sympathie die Ab in
brede kring ondervond, was het feit, dat de
rouwdienst na afloop van de begrafenis in de
Ned. Hervormde kerk op de markt in Aal-
ten, door meer dan 800 mensen, waaronder
bijna alle veehouders, werd bezocht.
Hopelijk kunnen zijn vrouw Jenny en zijn
kinderen Titia en Kees hieruit een beetje de
kracht putten om nu, zonder hun man en va-
der, verder te gaan. Van harte wensen wij
hen daarbij veel sterkte toe.

Na een ongelijke strijd overleed op 1 juni
1990 onze collega Kart Kremer. Hij be-
reikte de leeftijd van 59 jaar.
Karl werd geboren op 7 augustus 1930 te
Vaals. Hij was de jongste zoon uil een gede-
gen Zuid-Limburgs boerengezin met negen
kinderen.

Voor zijn middelbare schoolopleiding ging
hij naar Rolduc en later naar het Bisschop-
pelijk College te Sittard, waar hij eindexa-
men deed.

Na de vervulling van de militaire dienst-
plicht begon hij in 1952 met enthousiasme
aan de studie diergeneeskunde. Hij stu-
deerde af in november 1968 en werd assi-
stent bij collega A. Hendrickx te Echt.
In januari 1960 werd dit assistentschap om-
gezet in een associatie. Kar! vestigde zich in
Montfort, dat in die tijd nog een hechte boe-
rengemeenschap was. In mei van dat zelfde
jaar trouwde hij met José Eijten en uit dit
huwelijk werden twee zonen, Roland en
Eric, geboren.

In de drukke praktijkjaren die volgden, ont-
wikkelde Karl zich tot een markant prakti-
cus. Opgewekt, behulpzaam en accuraat
deed hij zijn werk. Zijn groot gevoel voor
humor gaf een extra dimensie aan de uit-
oefening van zijn beroep. Hij had een goed
oog voor het belang van de veehouder, maar
de ontwikkelingen in de landbouw dwongen
de dierenarts mee te evolueren. Hij zelf had
enige moeite met het onpersoonlijke karak-
ter dat inherent was aan de schaalvergro-
ting. Maar hij wist zich goed aan de nieuwe
bedrijfsvoering aan te passen.
Als prakticus zag hij ook de keerzijde van
de medaille. Een gebeurtenis met een infame
nasleep knakte zijn ogenschijnlijk onbreek-
baar optimisme. Enkele moeilijke jaren
volgden, maar een verlichting van zijn prak-
tijkwerkzaamheden deed hem weer genieten
van de zonnige kant van het leven. Met ge-
noegen kon hij dan vertellen over de ge-
slaagde luchtdoop van een door hem zelf ge-
bouwd modelvliegtuig of over de andere
passie, het Nederlandsche Trekpaard.
Naast alle aandacht, die de praktijk van
hem vroeg, wist hij toch nog tijd vrij te ma-
ken voor de gemeenschap van Montfort. Ja-

renlang was hij voorzitter van de Fanfare
\'De Vriendschap\'. Zijn vele verdiensten wer-
den gehonoreerd met een erevoorzitter-
schap.

Binnen de KNMvD was Karl een actief lid
van de afdeling Limburg. In 1967 werd hij
benoemd tot penningmeester en het jaar
daarop volgend werd hij gekozen tot voor-
zitter. Zijn bestuursperiode iva^ niel de ge-
makkelijkste in het bestaan van de afdeling.
De expansie in de diergeneeskunde bracht
vele nieuwe leden en de felle discussies over
ethiek en bindende besluiten eisten een vaste
leiding. Inspirerend en enthousiasmerend
wist hij de club goed hij elkaar te houden.
Het hoogtepunt in zijn bestuursperiode was
de organisatie van hel Jaarcongres van de
KNMvD in 1975 te Maastricht. Tezamen
met de uitstekende Congrescommissie wist
hij dit hoofdgerecht in het KNMvD-jaar,
overgoten met een Limburgse .taus, tot een
voor velen onvergetelijke gebeurtenis te ma-
ken. De Maatschappij dankt haar vaandel
aan dit uitstapje.

Een snelverlopend en onstuitbaar ziektepro-
ces maakte een einde aan dit leven. Op 7
juni waren vele hoeren, vrienden en collega\'s
aanwezig bij zijn uitvaart.
Moge de herinnering aan hem blijven leven
en voor José en de kinderen troostend zijn.
Wij, als associés, verliezen in Karl een pret-
tig collega.
Hij ruste in vrede.

THOM HENDRICKX
WIEL VAN HERTEN
PAUL LANK VELD
STEVEN BONESTROO
JAAP WOLSWINKEL
KEES MUTSAERS

Op de door C. W. M. Augustijn en 1.1 col-
legae dierenartsen van de Groepspraktijk
tc Diessen, hierna te noemen klagers, bij
brief van 3 april 1990 tegen de dierenarts
X. hierna te noemen verweerder, inge-
diende klacht heeft de Ereraad in zijn
zitting van 29 november 1990 als volgt
beslist.

De Ereraad, in deze zitting voltallig aan-
wezig, heeft daarbij rekening gehouden
met het verweerschrift van verweerder, de
repliek van klagers, de reactie op deze
repliek van verweerder, alsmede met het-
geen door en namens partijen mondeling is
medegedeeld ter zitting van een commissie
uit de Raad als bedoeld in artikel 11 van
zijn Reglement van Orde.

De klacht houdt, zakelijk samengevat, in
dat verweerder in het Agrarisch Dagblad
van I maart 1990 een artikel heeft gepubli-
ceerd, dat een aaneenschakeling van
onjuistheden bevat en klagers zo negatief
mogelijk afschildert. Klagers achten dit
onwelvoeglijk en in strijd met hetgeen in
de Code voor Dierenartsen omtrent colle-
gialiteit is gesteld.

De Ereraad baseert zijn oordeel over de
klacht lettende op hetgeen over en weer
door klagers en verweerder is gesteld en
naar de mening van de Raad niet of onvol-
doende is weersproken.
Samengevat zijn dat de volgende feiten.

1. Onder begeleiding van de Stichting Ge-
zondheidsdienst Zuid-Nederland wordt
een praktijkproef ziekte van Aujeszky
gehouden in een gebied rond Diessen.

2. Aan de proef wordt door klagers, die
in het proefgebied 99% van de varkens
behandelen, medegewerkt. Verweerder,
die in het proefgebied een tweetal
cliënten zegt te hebben, werkt daaraan
niet mede. Hij acht aan de proef
ernstige bezwaren verbonden: angst bij
de zeugenstapel met daardoor vermin-
dering van weerstand en bijgevolg on-
bedoelde neveneffecten, zoals introduc-
tie van het varkenspestvirus. Voorts
zouden biggen als verspreiders van het
virus over het hoofd worden gezien.

3. In het Agrarisch Dagblad van 1 maart
1990 heeft verweerder een artikel gepu-
bliceerd onder de kop \'Aujeszky-procf
Diessen vergeet neveneffecten\'. Daarin
geeft verweerder niet slechts zijn hier-
voor onder 2. omschreven standpunt
weer, maar stelt hij voorts:

\'Het zal duidelijk zijn dat de Aujeszky-
procf belangrijk is voorde dierenart-
senpraktijk Diessen (biedt werkgele-
genheid aan een tiental spuitende en
bloedmonster-trekkende dierenartsen\'.
De slotzin van het artikel luidt:
\'Varkenshouders van Zuid-Nederland,
u bent gewaarschuwd: Mijdt Diessen!\'

4. Alvorens tot publikatie van het ge-
wraakte artikel over te gaan heeft ver-
weerder geen andere wegen begaan om
het door hem beoogde effect, staking
van de Aujeszky-procf, te bewerkstelli-
gen.

5. Varkenspest heeft zich slechts op ge-
ruime afstand van het proefgebied
Diessen voorgedaan en het ontstaan
van deze ziekte binnen het proefgebied
uitsluitend door verminderde weer-
stand van zeugen aldaar achten
partijen uitgesloten.

1. Het beroep van verweerder op niet-
ontvankelijkheid van klagers dient tc
worden verworpen. De klacht toch be-
rust op het feit, dat verweerder een ar-
tikel heeft gepubliceerd dat klagers niet
welgevoegelijk achten en in strijd met
de in dc \'Code voor Dierenartsen\' (dc
Raad leest: de Code voor de dierenarts
van de Koninklijke Nederlandse Maat-
schappij voor Diergeneeskunde)
omschrcvcn collegialiteit. De oproep
gericht tot varkenshouders Diessen te
mijden alleen reeds is, zelfs al zou het
overigens in het gewraakte artikel ge-
stelde juist zijn, voldoende reden om
— gelet op het bepaalde in artikel 47
van het Huishoudelijk Reglement van
dc KNMvD en artikel 3 van het Regle-
ment van Orde van de Raad — klagers
in hun klacht ontvangelijk te achten.

2. In hun klacht hebben klagers mede ge-
steld, dat van algemene bekendheid is
dat verweerder een totaal andere op-
vatting over de rol van de dierenarts
heeft dan de wet de dierenarts voor-
schrijft. De Raad zal klagers, nu zij na-

gelaten hebben op dit punt hun klacht
nader te adstrueren, niet volgen. Even-
min sluit de Raad zich aan bij verweer-
ders opvatting, gebaseerd op een arti-
kel in het Agrarisch Dagblad van 9 juni
1990, dat dc Veewet varkenshouders
verplicht aan de Aujeszky-proef mede
te werken.

.1 De oproep Diessen te mijden kan, ge-
zien in de context waarin mede sprake
is van "de dierenartsenpraktijk Dies-
sen\', in redelijkheid slechts worden ge-
lezen als een oproep tot varkenshou-
ders zich te onthouden van contact met
klagers. Dit klemt temeer nu ter hoor-
zitting is gebleken dat verweerder de
grenzen van een zogenaamd grondge-
bied Diessen niet kan aangeven. Mede
is overwogen, dat als onweersproken
vaststaat dat klagers — een veertiental
dierenartsen te Diessen — 99% van de
regio rond Diessen bedienen. De Raad
verwerpt dan ook uitdrukkelijk ver-
weerders stelling, dat slechts beoogd is
een bepaald grondgebied te doen mij-
den.

4. Dat de werkwijze van klagers de kans
op het uibreken van varkenspest in het
proefgebied zou vergroten heeft ver-
weerder noch schriftelijk noch monde-
ling aannemelijk gemaakt. In zoverre
dient naar het oordeel van de Raad de
desbetreffende passage in het litigieuze
artikel dan ook als insinuerend te wor-
den beschouwd.

5. Evenzeer dient verweerders opmerking
over een tiental spuitende en bloed-
monsters-trekkende dierenartsen in de
praktijk van klagers als ongegrond en
suggestief te worden beoordeeld, nu ter
zitting verweerder de door klagers ge-
schetste feitelijke en volkomen andere
praktijkvoering niet heeft betwist.

6. De Raad ziet voor klagers alle reden
om zich door verweerders artikel in het
eergevoel gekwetst te achten nu zo ge-
ringschattend over de beroepsarbeid
van de klagers wordt gesproken als in
casu is geschied en door de bewoordin-
gen (\'werkgelegenheid voor een tiental
spuitende en bloedmonster-trekkende
dierenartsen\') is ook de goede naam
van klagers aangerand.

7. Ten onrechte heeft verweerder zo deze
mocht menen, dat de bezwaren aan de
Aujeszky-proef verbonden groter zou-
den zijn dan de eventuele voordelen,
nagelaten om alvorens tot publikatie
van het gewraakte artikel over te gaan,
contact met klagers te zoeken om hen
van zijn standpunt te overtuigen. Even-
min heeft verweerder tevoren doeltref-
fende andere wegen gezocht.
8. Klagers achten verweerders handelen
in strijd met het bepaalde in de artike-
len 1, 47, 48 en 50 lid 1 van de Code
voor de Dierenarts. Ter zitting heeft de
raadsman van klagers met betrekking
tot artikel 1 nader gesteld, dat verweer-
der zich niet heeft laten leiden door het
algemeen belang en het algemeen vete-
rinair belang en/of hel belang van de
volksgezondheid en de milieuhygiëne.
Op dit punt onthoudt de Raad zich
van een oordeel. Hij stelt slechts vast,
dat als verweerder zich door deze be-
langen wel mocht hebben laten leiden,
de gekozen weg bij afweging van be-
langen een andere had dienen te zijn.
Met name heeft verweerder de in de ar-
tikelen 47 en 50 lid 1 van de Code voor
de r^ierenarts bedoelde positie van kla-
gers en hun praktijkuitoefening niet al-
thans onvoldoende gerespecteerd. Ver-
weerder heeft bij de publikatie van het
litigieuze artikel met als slot: \'U bent
gewaarschuwd: Mijdt Diessen!\' onvol-
doende rekening gehouden met het feit
dat hierdoor de eer en goede naam van
klagers zouden (kunnen) worden ge-
schaad.

De klacht dient op grond van voren-
staande overwegingen gegrond te worden
geoordeeld.

Beslissing: Gelet op het bepaalde in artikel
49 van de Statuten van de Koninklijke Ne-
derlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde legt de Ereraad aan verweerder op
een schriftelijke berisping en bepaalt be-
kendmaking van deze tuchtmaatregel door
integrale publikatie daarvan in het Tijd-
schrift voor Diergeneeskunde zonder ver-
melding van de initialen van verweerder.

De huidige en toekomstige ontwikkeHngen
binnen de dierhouderij in Nederland en de
specifieke taak van de dierenarts hierin
waren dit jaar de centrale thema\'s op de
stand van de 23 samenwerkende dieren-
artspraktijken in Oost-Nederland (met
name Achterhoek) op de grote agrarische
beurs \'Agrado\'. Deze beurs werd gehou-
den van 23 t/m 27 oktober jongstleden in
Doetinchem.

Doordat het transport van nutsdieren ge-
leidelijk aan steeds gemakkelijker wordt
(wegvallen van de grenzen in Europa
1993!) zal een optimale gezondheidszorg
van de dieren op een bedrijf en op een
groep van bedrijven (regionaal) een steeds
belangrijker taak worden voor de dieren-
arts. Het is immers zijn/haar verantwoor-
delijkheid om er mede zorg voor te dragen
dat de consument over voeding van dier-
lijke oorsprong kan beschikken dat aan de
door hem gestelde specifieke kwaliteits-
eisen voldoet!

Op de stand werden daarvoor gezond-
heidsproblemen van drie verschillende
diergroepen nader belicht: runderen, var-
kens en pluimvee.

Voor wat betreft runderen werd de uier-
ontsteking en celgetalproblematiek nader
uiteengezet. Het op dit moment maximaal
toegestane tankmelkcelgetal is 500.000/ml
en zal na 1 januari 1993 (of zo mogelijk
nog eerder) verder verlaagd worden naar
400.000/ml. Toch overschrijdt nog ruim
28% van de Nederlandse rundveebedrijven
op dit moment regelmatig deze limiet, wat
duidt op een niet optimale uiergezondheid.
Verder werd informatie gegeven over de
diverse oorzaken van mastitis, de alge-
mene aanpak van een bedrijfsmastitispro-
bleem alsmede over verscheidene behande-
lingsmethoden.

In de varkenssector spelen luchtwegpro-
blemen een steeds belangrijker rol. Behal-
ve dat een individueel varken ziektever-
schijnselen vertoont geven luchtweginfec-
ties aanleiding tot verminderde groei-
resultaten over de gehele koppel.
Aangezien vele luchtweginfecties (met
name virussen) gemakkelijk via de lucht
van dier tot dier, van bedrijfsruimte tot be-
drijfsruimte en tenslotte van bedrijf tot be-
drijf verspreid worden, spelen preventieve

maatregelen en een goede identificatie en
registratie van de dieren een steeds grotere
rol.

Naast informatie over de diverse ziektever-
wekkers kon men op de stand informatie
vinden over de nadere diagnostiek van
luchtweginfecties, de diverse vaccinatiemo-
gelijkheden en de toekomstvisie zoals die
in het \'Nationaal Programma Varkens
Gezondheidszorg\' neergelegd is.
De nadruk op preventie is nog belangrij-
ker in de pluimveesector. Als kwalitatief
hoogwaardig en relatief goedkope eiwit-
bron verheugen pluimveeprodukten zich in
een toenemende populariteit. Dit is mede
mogelijk gemaakt door grote inspanningen
die deze sector zich getroost om ziekten
zoveel mogelijk te bestrijden door effec-
tieve vaccinatieprogramma\'s. Op de stand
werden diverse ziektebeelden nader geïllu-
streerd en aandacht besteed aan de recente
5a/mo«e//a-problematiek.
Onze aanwezigheid op de \'Agrado\', dit
jaar voor de derde achtereenvolgende
maal, was een gezamenlijk initiatief van 23
gerenommeerde dierenartsenpraktijken
verenigd in de \'Kring van Dierenartsen ten
Oosten van de IJssel\' en werd van harte
ondersteund door de Gezondheidsdienst
voor Dieren te Gelderland, de Gezond-
heidsdienst voor Pluimvee te Doorn en 17
veterinair farmaceutische industrieën, alle
lid van de FIDIN. Een oprecht woord van
dank is hiervoor op zijn plaats!
Gelet op de vele positieve reacties die een
dergelijke vorm van public relations ople-
vert menen wij er goed aan te doen om
hieraan middels het Tijdschrift enige aan-
dacht te geven. M. Ph. ./. Hovim

Hel Hoofdbestuur van de KNMvD en de medc-
werk(st)ers van hel Bureau aan de Julianalaan
te Utrecht feliciteren onze voorzitter van harte
met zijn 40-jarig jubileum als dierenarts.
Zij wensen hem en zijn gezin op 21 januari 1991
een aangename en feestelijke jubileumdag toe.
Een dag waarop de veelzijdige, diergeneeskun-
dige inbreng en uitstraling, die velen hebben er-
varen en ons nog steeds volop ten dienste staan,
zeker dankbare herinneringen op zullen roepen.
Ook voor de toekomst wensen wij onze voorzit-
ter alle goeds toe. Hominum Animaliumque Saluli.

The World Veterinary Association confirms its
aims and objectives and reaffirms the Resolu-
tions adopted by the XXII World Veterinary
Congress, held in Perth, Australia in August
1983.

The XXIII World Veterinary Congress.
Aware that in various countries no veterinary
associations exist and conscious that it is necess-
ary to create them, to reinforce the existing ones
and to promote the creation of specialist associ-
ations in new fields of veterinary science.

a) create such associations in which both grad-
uate veterinarians and students are adm\'itted
and

b) stimulate and encourage specialists in new
fields of veterinary medicine to create their own
associations.

2. Requests the Governments of all countries to
offer to the veterinarians every facility to create
their own associations.

a) the insufficiency, on the international level,
of veterinary education and continuing educa-
tion in the field of public health and in veterin-
ary work in general,

b) the lack of control of quality by the World
Veterinary Association of the education and
professional training of all veterinarians,

d) the proliferation of centres of veterinary edu-
cation of an inadequate standard,

e) the lack, in some countries, of veterinary
Schools and Faculties with modern equipment
and qualified staff,

0 the lack of sufficient emphasis in veterinary
education in some countries on the utilisation of
food of animal origin.

1. Invites the World Veterinary Association to:
a) Create a committee for continuing veterinary
education whose task it will be to develop
schemes and modules for continuing education
in veterinary public health; to develop modules

of continuing education for various areas of
specialisation, to propose procedures and facili-
ties/material for continuing education at
national and international level in cooperation
with FAO, OIE and WHO, to assist in linking
undergraduate and in service training with need
and technology in the animal and human health
sectors.

b) To supervise and continually improve the
quality of the education and the professional
training of veterinarians,

c) To promote the elaboration of a uniform
framework of veterinary education in all parts
of the world.

Supply ample information to the public in gen-
eral about the special qualification of the veteri-
narian as an expert in the utilisation of Food of
animal origin.

a) consult the national veterinary associations
before founding new centres of veterinary edu-
cation, in order to prevent a proliferation of
Veterinary Schools and Faculties of an inade-
quate standard,

b) promote, if necessary, the establishment of
Veterinary Schools and Faculties with modern
equipment and qualified teaching staff.

The XXIII World Veterinary Congress:
Aware of the failure in many areas to apply the
results of modern veterinary research.
Directs the special attention of veterinarians to
advances in the techniques of cellular biology
and biotechnology and to the consequent im-
provements in diagnostic procedures, vaccines
and biological preparations, and
Urges Governments to establish and equip
laboratories able to utilise and apply these tech-
niques and, as a matter of urgency, to increase
their budgets for developmental verterinary
research.

The XXIII World Veterinary Congress:
Noting that prophylactic methods for the con-
trol of animal disease require to be strengthened
and extended.

Recommends that veterinarians should direct
public attention to the urgent need everywhere
to improve the quality of animal husbandry,
feeding and housing.

b) the nonexistence of a world catalogue of
agricultural products and by-products.

that this catalogue would allow its users to be
kept informed in a general way about the world
situation regarding such products.
Requests

the National Members of the World Veterinary
Association to urge their member-veterinarians
to pay more attention to zootechnical problems
and to take the initiative to constitute a special
committee for the elaboration of such a cata-
logue.

the national budgets for animal hygiene, includ-
ing control of zoonoses and sanitary inspection
of food, are often insufficient,
in various countries the inspection and commer-
cial and sanitary control of food of animal
origin are not satisfactory,
in many countries there is a lack of inspection
of slaughter animals on the farms,
in some countries education in the field of vet-
erinary public health must be intensified, in-
cluding assuring adequate knowledge of the
rules governing it and taking into account mod-
ern management techniques; search for residues;
and continuing education in this field, with spe-
cial emphasis on education in epidemiology.

Requests the National Members of the World
Veterinary Association to bring these points to
the attention of their respective Governments.

Calls upon all Veterinarians to
pay special attention to the commercial and
sanitary control of all food of animal origin to
better protect the consumer and to extend this
control also to the utilisation of pharmaceutical
and biological preparations.

that the veterinarians become conscious of the
great importance of veterinary supervision in
the sanitary field, as a means of preventing dis-
eases of man.

1. the lack of recognition of the veterinarian as
advisor in questions of animal welfare,

2. the lack of acceptance of the responsibility of
the veterinarian in the utilisation of animals,
and in the experments carried out with them,

3. the little information to the public about the
veterinary profession in promoting animal wel-
fare,

4. the nonexistence of a special section on ani-
mal welfare at the World Veterinary Congresses.

to inform their respective Governments and the
public in general about the very important role
of the veterinarian as advisor in the field of ani-
mal welfare and it promotion.
Invites the Governments of the different coun-
tries

to give due recognition to the veterinarian as
advisor on matters of animal welfare and his/
her important role in the utilisation of animals
and in carrying out experiments with animals.

Requests the XXIV World Veterinary Congress
to create a special section \'Animal Welfare\' as
part of the scientific programme of the Con-
gress.

the capacity of the super powers in the field of
nuclear armaments and their plans to extend
their action radius into space,
deeply conscious of the real threat of an accid-
ental nuclear war.

Calls upon the Governments of all countries to
abolish all nuclear arms in order to protect
man, animals and plants against the danger of
radioactive fallout.

The XXIII World Veterinary Congress
Is asking all Governments and veterinary edu-
cational institutions to establish institutes for
the history of veterinary medicine and to pro-
vide them with the necessary budget for person-
nel and material to enable a world network of
research and teaching of the History of Veterin-
ary Medicine to be created.

Naar aanleiding van het in het Tijdschrift
voor Diergeneesl<unde opgenomen verslag
van het .laarcongres 1990 (Tijdschr Dier-
geneeskd 1990; 115: 1012-21), meen ik dat
hetgeen mr. T. W. Mertens heeft uiteenge-
zet niet helemaal correct is weergegeven.
Mr. Mertens heeft gesteld dat er een on-
derscheid is tussen dwingend recht en rege-
lend recht.

Ten aanzien van het verenigingsrecht bin-
nen de KNMvD wordt deze paradoxale
situatie echter wel beschreven hetgeen
verwarrend is.

Dwingend recht zijn verplichtingen welke
door de overheid worden opgelegd en
waarop we in directe zin geen invloed heb-
ben.

Regelend recht zijn verplichtingen die men
als burger vrijwillig op zich neemt, en
waaraan men ook gehouden is.
Het verschil zit dus niet in het verplich-
tende karakter van beiden. Het verschil is
gelegen in het feit dat men bij dwingend
recht de verplichtingen door de overheid
opgelegd krijgt terwijl bij regelend recht de
verplichting pas ingaat wanneer men daar-
toe de bereidheid heeft kenbaar gemaakt.
Ten aanzien van dit laatste is door mr.
Mertens vastgesteld dat de Code als zoda-
nig nog niet door de leden is goedgekeurd
en derhalve nog niet tot het verenigings-
recht behoort.

Omdat een wel door de leden goedge-
keurde Code van groot belang is voor de
uitoefening van het beroep lijkt het mij
nuttig, dat na de tot nu toe gehoorde sub-
jectieve meningen over de Code, mr.
Mertens in het Tijdschrift een duidelijke
uiteenzetting geeft wat dwingend en rege-
lend recht betekent en in dit verband de
plaats aangeeft waar de huidige Code zich
bevindt.

Bij nevenstaande bijdrage van drs.
L. Tholhuijsen mijnerzijds een enkele
kanttekening.

Dwingend van karakter is bijvoorbeeld de
bepaling in de wet, dat leden van een niet
bij notariële acte opgerichte vereniging in
bepaalde gevallen naast de vereniging per-
soonlijk aansprakelijk zijn. Grosso modo
echter is het uitgangspunt van Tholhuijsen
juist.

Wat ik tijdens de Algemene Vergadering
beoogd heb te benadrukken is dat door
iemand, die lid is geworden van \'de Maat-
schappij\' ook haar regels — net als de
dwingendrechtelijke regels van \'de maat-
schappij\' — als van dwingend karakter
moeten worden ervaren.
Artikel 1374 BW zegt het zo: \'alle wettig-
lijk gemaakte overeenkomsten strekken
degenen die dezelve hebben aangegaan tot
wet\'. Kortom: eenmaal lid zijnde moet
men zich houden aan statuten, huishoude-
lijk reglement en de rest van de binnen de
vereniging geldende regels.
De vraag is nu of de Code tot die voor de
leden geldende regels met een dwingend
karakter moet worden gerekend.
Formeel-juridisch is dat discutabel.
Immers, de leden zijn gehouden de ver-
plichtingen na te komen van statuten,
huishoudelijk reglement en \'bindende be-
sluiten\'. Men zie artikel 13 van de statuten.
Nergens wordt echter — en daar gaat het
om — met zoveel woorden naar de Code
verwezen. De Code is geen bindend besluit
zoals omschreven in hoofdstuk VIII van
de statuten.

Bindt de Code de leden niet? Naar mijn
mening wèl. In de eerste plaats bestaat de
Code al precies een halve eeuw en is daar-
door als een stuk vaderlands veterinair ge-
woonterecht te beschouwen. Een leidraad
voor alle dierenartsen. In de tweede plaats
bepaalt artikel 49 van de Statuten, dat
tuchtrechtelijk gestraft kan worden een lid
dat in strijd heeft gehandeld met Statuten,
Reglement of bindende besluiten van de
Maatschappij dan wel met \'de eer en de
waardigheid van de diergeneeskundige
stand of de belangen van de Maatschappij
of van een of meer van haar leden.\'

Te verdedigen is dat de Code niets anders
is dan een codificatie van hetgeen hier tus-
sen aanhalingstei<ens staat.
Om discussie te vermijden, bijvoorbeeld
bij het ten uitvoer brengen van een tucht-
maatregel, verdient het evenwel mijns in-
ziens de voorkeur om in de Statuten uit-
drukkelijk naar de Code te verwijzen. Dat
heb ik inmiddels ook aan het Hoofdbe-
stuur voorgesteld.

Dat de rechters de thans precies 50-jarige
Code overigens ook nu reeds enige malen
als bindend voor de dierenarts hebben be-
schouwd, is ook Tholhuijsen bekend. Zij-
delings immers was hij betrokken bij de
concurrentiezaak van de \'Dierenartsen-
praktijk tussen Mark en Amer\' en A.
Boer. De president van de rechtbank
Breda verwees onder meer naar de artike-
len 28 en 50 van de Code.
Het vonnis is gepubliceerd in Kort Geding
1987 onder nummer 398.

De laatste jaren is in de praktijk de vraag
naar dierenartsen toegenomen. Regelmatig
is vanuit de praktijk te horen dat het niet
eenvoudig is om een (nieuwe) medewerker
te vinden. Veel studenten hebben reeds een
betrekking voordat ze afstuderen.
De werving van dierenartsen verloopt voor
een niet onaanzienlijk deel via advertenties
in het Tijdschrift voor Diergeneeskunde.
Het lijkt mij hoog tijd om eens nader de
aandacht te vestigen op de vorm en in-
houd van deze advertenties.
Voor het werven van academici laat de
kwaliteit van veel van deze advertenties —
ook volgens veel andere collegae en vol-
gens studenten — zonder meer te wensen
over. Soms is het niet eens duidelijk of er
een dierenarts gevraagd wordt, of een an-
derszins opgeleide assistent(e). Vaak zal de
sollicitant moeten gissen waaruit het werk
zal gaan bestaan. Om maar een paar te-
kortkomingen te noemen. Inwinnen van
verdere informatie is dan bovendien vaak
nog onmogelijk omdat veel advertenties
slechts voorzien zijn van een nummer om
sollicitatiebrieven aan te richten.

Ik ben me er van bewust dat personeels-
werving geen onderdeel is van de dierge-
neeskunde-opleiding. Toch moet het ook
voor dierenartsen mogelijk zijn om deze
advertenties aan de voornaamste eisen te
laten voldoen. Het is onbegrijpelijk dat er
advertenties voor personeelswerving ge-
plaatst worden waarin een omschrijving
van de vacature ontbreekt. Ook de functie-
eisen van de gevraagde medewerker zou te
allen tijden tot de inhoud van de adverten-
tie moeten behoren. Het is op z\'n zachtst
gezegd verbazingwekkend dat in sommige
advertenties meer functie-eisen van de
partner (c.q. achterwacht) staan dan van
de gevraagde medewerker zelf! Voor de
sollicitant zou het ook prettig zijn als hij/
zij wat meer informatie kreeg over de
werkplek, de werkomgeving, het dienstver-
band, de salariëring en de sollicitatieproce-
dure. Een telefoonnummer om wat aan-
vullende informatie in te winnen zou de
advertentie kunnen completeren.
Tot slot enkele opmerkingen van meer al-
gemene aard. Het zou goed zijn adverten-
ties niet onder nummer te stellen. Dat zal
de afstand tussen adverteerder en reflec-
tant verkleinen.

Adverteerders hoeven echt niet (meer)
bang te zijn dat ze overspoeld worden met
telefoontjes. En deze geheimzinnigheid
lijkt mij ook geen juist middel om concur-
rentie-beluste collegae op een afstand te
houden. Meer openheid zou bovendien on-
zekerheid over beantwoording bij sollici-
tanten kunnen verminderen. Ik hoor gere-
geld van studenten dat beantwoording van
hun brieven te wensen over laat. Het in
een advertentie stellen van eisen aan de
partner van de gevraagde medewerker zou
achterwege gelaten moeten worden. Voor-
waarden van die aard zijn mijns inziens
niet van deze tijd.

Ik denk dat we ons er van bewust moeten
zijn dat inhoudelijk goede advertenties een
extra stimulans zullen zijn voor sollicitan-
ten om te reflecteren. Ze kunnen daarom
bijdragen aan een snellere, correctere en
effectievere werving van dierenartsen. Een
doel van alle werkgevende dierenartsen om
na te streven.

In 1980 vond binnen de Vakgroep (leneeskunde van hel Kleine Huisdier een belangrijke
ingreep plaats: voor een aantal disciplines werd de combinatie van internistische en
chirurgische activiteiten verlaten. De kliniek werd ingedeeld in een sector interne en
een sector chirurgie. Binnen de sector chirurgie kwam het nieuwe vakgebied algemene
chirurgie tot stand, dat nu dus tien jaar bestaat.

Nieuw is in dit opzicht overigens een relatiej\' begrip. Voordat de algemene chirurgie
werd opgericht werd er uiteraard ook geopereerd. De verantwoordelijkheid hiervoor
was echter verspreid over verschillende afdelingen. De specialistische chirurgie van hel
maagdarmkanaal, de lever, de nieren, de urinewegen, het circulalieapparaal en de
longen werd uitgevoerd door disciplines, die ook verantwoordelijk waren voor de
internistische aspecten van deze orgaansystemen. De meer eenvoudige ingrepen werden
verricht door de \'algemene groep\', die hoofdzakelijk bestond uit jonge stafleden, die
nog geen vaste plaats in de vakgroep hadden verworven.

Daarnaast waren er de orthopedie, de oogheelkunde en de KNO. Deze vakgebieden
hadden echter vanaf het begin een duidelijk chirurgische signatuur en waren daardoor
al vroeg uitgegroeid tot zelfstandige chirurgische disciplines. Zij zullen daarom verder
buiten beschouwing worden gelalen.

Door de koppeling van internistische en chirurgische aspecten van één orgaansysteem
lagen diagnostiek en behandeling in veel gevallen in één hand, wal door velen als een
waardevolle verworvenheid werd gezien. In andere instituten groeiden interne en
chirurgie echter uit tot aparte vakgebieden met een eigen karakter, zoals reeds eerder
in de humane geneeskunde was gebeurd. Beide gebieden ontwikkelden zich snel, zodat
het voor orgaan-georiënteerde specialisten steeds moeilijker werd om over de hele linie
bij te blijven. Afhankelijk van de persoonlijke belangstelling kregen bepaalde aspecten
onvermijdelijk meer aandacht en werden andere verwaarloosd. Hoe de affiniteiten lagen
kwam duidelijk aan het licht toen aan de specialisten in hel maagdarmkanaal, de lever,
de urinewegen en het circulatieapparaat werd gevraagd in welke sector zij bij een
eventuele splitsing zouden willen worden ondergebracht. Allen opteerden voor de
interne: niemand koos de chirurgie. Deze voorkeur, die ik overigens niemand kwalijk
neem, bood weinig perspectief voor een bloeiende ontwikkeling van de algemene
chirurgie.

Van de algemene groep viel in dit opzicht ook weinig te verwachten vanwege de
wisselende samenstelling en de onervarenheid van de jonge staf. In deze situatie groeide
het besef, dat een verdere ontwikkeling van de chirurgie alleen mogelijk was als de
organisatorische basis werd versterkt. Dit resulteerde uiteindelijk in de oprichting van
het vakgebied \'algemene chirurgie\'.

Nu dit vakgebied tien jaar bestaat lijkt een geschikt moment aangebroken om na te
gaan of de gewenste ontplooiing ook werkelijk heeft plaatsgevonden. Om dit enigszins
objectief te kunnen beoordelen wordt in de hierna volgende serie artikelen beschreven
hoe de behandeling van maagdilatatie-volvulus, Pylorusstenose en hernia perinealis in
de afgelopen 10 jaar zijn veranderd. Waar mogelijk worden de resultaten die thans
worden behaald vergeleken met die uit de periode vóór 1980. Tevens wordt aandacht
besteed aan nieuwe ontwikkelingen, die in de komende tien jaar van belang zouden
kunnen zijn. De bereikte resultaten zouden niet lot stand zijn gekomen zonder bijdragen
van andere vakgebieden, zoals de anesthesie en de röntgendiagnostiek. Om dit tot
uitdrukking te brengen wordt in een tweetal klinische lessen aandacht besteed aan de
anesthesiologische en radiologische aspecten van hel maagdilatatie-volvulus syndroom.
Ik laat het oordeel aan u. maar wil deze inleiding niet afsluiten zonder een woord van
dank aan de redactie van het \'Tijdschrift voor Diergeneeskunde\', die de uitgave van
deze speciale aflevering mogelijk heeft gemaakt, aan de professoren A. Rijnberk en
H. W. de Vries, die mede verantwoordelijk zijn voor de redactie van de artikelen, en
aan de Groep Geneeskunde van Gezelschapsdieren, die ons in staat heeft gesteld heeft
om de in deze artikelen vervatte informatie te presenteren op de afgelopen Najaarsdag.

Maagdilatatie-volvulus bij de hond: huidige
opvattingen en retrospectief onderzoek bij
160 patiënten

Gastric dilatatiott-volvulus in the dog: current views and a retrospective
study in 160 patients

SAMENVATTING De diagnostieii en behandeling van het maagdilatatie-volvulus syndroom
bij de hond worden beschreven. Een overzicht van de resultaten in de periode 1984-1990 toont
een significante daling van de mortaliteit van 63% tot 29% en van het aantal recidieven van
82% lot 15% vergeleken met de periode 1977-1982. De sterfte bij patiënten waarbij de dilatatie
voor verwijzing werd opgeheven verschilt niet van die van patiënten waarbij dit niet lukte of
werd nagelaten. Twee methoden om het antrum pyloricum aan de buikwand te fixeren worden
vergeleken. Het aantal complicaties na catheter-gastrostomie verschilt niet significant van dat
na gastropexie; hetzelfde geldt voor het aantal recidieven.

De gangbare opvatting dat dilatatie voorafgaat aan volvulus, wordt afgewezen. Een nieuwe
hypothese wordt gepresenteerd, waarin volvulus voorafgaat aan dilatatie.

SUMMARY Diagnosis and treatment of gastric dilatation-volvulus syndrome in the dog are
described. A comparison of results obtained between 1984 and 1990 with results from 1977
to 1982 shows a significant decrease in mortality from 63% to 29%, and in the recurrence
rate from 82% to 15%. Mortality in patients in which the stomach was decompressed before
referral did not differ from that in patients in which decompression was not performed. Two
methods of fixation of the pyloric antrum to the abdominal wall are compared. Complications
and recurrence rates after tube gastrostomy do not differ significantly from those after
gasiropexy.

The common opinion that dilatation precedes volvulus is rejected. A new hypothesis is proposed,
in which volvulus precedes dilatation.

Het maagdilatatie-volvulus-syndroom (MDV) is een acute aandoening, die wordt
gekenmerkt door loze braakbewegingen en een snelle toename van de omvang
van de buik. in 1982 schreven de studenten Derkx en Imkamp een referaat over
deze ziekte, dat naast een literatuurstudie ook een retrospectief onderzoek omvatte
bij 83 honden die in de periode van 1977 tot 1982 in de toenmalige Kliniek voor
Kleine Huisdieren waren geopereerd aan MDV. De resultaten van dit onderzoek
gaven weinig reden tot voldoening: de mortaliteit bedroeg 63%, en van de herstelde
patiënten kreeg 82% een recidief (7). Hoewel vergelijkbare percentages werden
gerapporteerd door anderen (24), waren er ook klinieken waar men betere
resultaten bereikte (2,5,35). Dit was aanleiding om de behandeling te herzien.
Nieuwe chirurgische technieken werden geïntroduceerd, de anesthesie werd
gewijzigd en ook de plaats van het röntgenonderzoek in de diagnostiek werd nader
omschreven.

In dit artikel wordt het ziektebeeld kort beschreven. De in de Universiteitskliniek
voor Gezelschapsdieren (UKG) toegepaste methoden voor eerste hulp en verdere
behandeling worden toegelicht, en de met deze methoden in de periode van 1984
tot 1990 behaalde resultaten worden vergeleken met die uit de periode 1977 tot
1982. Tenslotte wordt in de discussie ingegaan op de pathogenese.

\' ProL dr. F.J. van Sluijs, vakgroep Geneeskunde van Gezelschapsdieren, Faculteit der Diergenees-
kunde, Rijksuniversiteit te Utrecht Postbus 80.154, 3508 TD Utrecht.

Het maagdilatatie-volvulus-syndroom is een acute aandoening, die vooral wordt
gezien bij grote honden met een diepe thorax (2,11,12,29). Er is echter ook melding
gemaakt van incidentele gevallen bij de Engelse buldog (2,27), de teckel
(2,12,13,28,30,38), de Pekinees (2,12,29), de dwergpoedel (28) en de Schotse terriër
(28). De ziekte komt vaker voor bij oude honden dan bij jonge dieren (12,17).
Er worden 2 vormen onderscheiden: dilatatie mét en dilatatie zonder volvulus.
Maagdilatatie mét volvulus komt verreweg het meeste voor: in de periode van
1984 tot 1986 werd bij 80% van de patiënten die in de UKG werden behandeld
wegens acuut MDV een volvulus aangetroffen (32).

De verschijnselen treden meestal kort na het eten op en bestaan uit onrust,
speekselen, loze braakbewegingen en een snelle toename van de omvang van de
buik.

In pathofysiologisch opzicht is vooral de dilatatie van belang. Deze berust op een
accumulatie van gas, dat bij analyse grotendeels blijkt te bestaan uit stikstof (4).
Hieruit kan worden afgeleid, dat het hoofdzakelijk ingeslikte lucht is. De sterk
uitgezette maag drukt de vena cava caudalis (1,34) en de vena portae (1) dicht.
Hierdoor raken de buikorganen gestuwd, waarbij met name de milt dramatisch
in omvang kan toenemen. De aanvoer van bloed uit de buikholte en het achterlijf
stagneert en er ontwikkelt zich een hypovolemische shock (21). De combinatie
van verminderd hartminuutvolume, veneuze stuwing en ernstige dilatatie van de
maag resulteert in een sterk verminderde perfusie van de maagwand. Wanneer
niet tijdig wordt ingegrepen kan zich maagnecrose ontwikkelen. Dit begint meestal
aan de curvatura major in het fundusgebied, maar kan zich uitbreiden naar de
cardia en het corpus 04,25,33).

Door de daling van het hartminuutvolume vermindert ook de coronaire perfusie.
Dit kan leiden tot ischemische beschadiging van het myocard, wat als de
belangrijkste oorzaak wordt beschouwd van de hartritmestoornissen, die bij 31-
69% van de patiënten met acuut maagdilatatie-volvulus-syndroom worden gezien
(17-20). Deze aritmieën treden lang niet altijd direct op, maar ontwikkelen zich
vaak pas in het verloop van de eerste 72 uur na behandeling (18,19). Hoewel de
afwijkingen zeer ernstig kunnen zijn normaliseert het hartritme zich meestal na
enkele dagen.

Bij experimenteel opgewekte MDV zijn aanwijzingen gevonden dat membraan-
beschadiging door xanthine en ijzer-afhankelijke peroxidatie van lipiden mede
verantwoordelijk is voor de hoge mortaliteit (1). Dit proces wordt op gang
gebracht door van zuurstof afgeleide radicalen, die vooral ontstaan wanneer de
doorbloeding van organen zich na een periode van ischemic herstelt (23). Deze
vorm van weefselbeschadiging wordt daarom ook wel aangeduid als reperfusie-
letsel.

De pathogenese van MDV is niet bekend. Algemeen wordt aangenomen, dat de
dilatatie primair is en aan de volvulus vooraf gaat (2,3,6,15,26,29,31,34,37).
Dilatatie en volvulus kunnen echter ook afzonderlijk optreden. Bij ca. 10% van
de patiënten met MDV gaat de dilatatie niet gepaard met liggingsveranderingen

van de maag (32). Maagvolvulus zonder voorafgaande dilatatie is waargenomen
bij patiënten met aspecifieke gastro-intestinale verschijnselen (9) en bij patiënten
die eerder conservatief waren behandeld voor MDV (10). Bij een aantal van deze
patiënten trad spontane repositie op, die soms weer gevolgd werd door recidief
van de volvulus. De oorzaak van maagdilatatie wordt gezocht in aërofagie (4);
de oorzaak van maagvolvulus is onbekend.

Bij de eerste opvang wordt een vast schema gevolgd, dat is afgebeeld in fig. 1.
De eerste handeling bestaat uit het inbrengen van een maagsonde. Hiervoor wordt
een 40 Ch. sonde gebruikt van doorschijnend, soepel pvc met een gesloten uiteinde

Flg. 2. Maagsonde en bekspreider. De bekspreider wordt achter de baaktanden in de bek geplaatst.
De bek wordt vervolgens dicht gebonden met een bandje, dat in de gleuven van de handvatten wordt
gelegd.

en grote openingen in het distale deel\', die wordt ingebracht met behulp van een
speciaal voor dit doel ontworpen bekspreider^ (fig-2)

Het niet kunnen passeren van de cardia wordt geïnterpreteerd als een bewijs voor
het bestaan van volvulus. In deze situatie wordt direct overgegaan tot chirurgische
behandeling. Verder (röntgen)onderzoek wordt achterwege gelaten omdat het
geen relevante gegevens oplevert en vertragend werkt. Als de sonde tot in de maag
kan worden opgeschoven hangt de verdere behandeling af van de aard van de
laatste maaltijd. Wanneer op grond van de samenstelling mag worden aangenomen
dat de maaginhoud (semi)vloeibaar is wordt geprobeerd om de maag via de sonde
leeg te hevelen. Als dit niet zinvol lijkt of mislukt wordt chirurgisch verder
behandeld; ook in dit geval wordt geen röntgenonderzoek verricht. Wanneer de
maag kan worden leeggeheveld of geen voedsel blijkt te bevatten wordt wel
röntgenonderzoek uitgevoerd om vast te stellen of er een volvulus bestaat. Als
dit het geval is wordt de maag langs operatieve weg gereponeerd; wanneer er alleen
een dilatatie bestaat en de maag werkelijk (vrijwel) leeg is wordt conservatief
behandeld. Deze laatste situatie doet zich echter bij minder dan 10% van dc
patiënten voor (32). Percutane maagpunctie wordt vrijwel niet toegepast. De enige
situatie waarin hiervoor een indicatie bestaat is een zeer ernstige dilatatie bij een
niet te sonderen patiënt, die niet onmiddellijk kan worden geopereerd.

De chirurgische behandeling omvat zowel curatieve als preventieve maatregelen.
De curatieve maatregelen bestaan uit het corrigeren van eventuele liggingsveran-
deringen van de maag, het verwijderen van de maaginhoud via een gastrotomie
en het reseceren van necrotische gedeelten. De preventieve maatregelen bestaan
uit het fixeren van het antrum pyloricum aan de rechter buikwand om (recidief
van) maagvolvulus te voorkomen. Hierbij wordt gebruik gemaakt van catheter-
gastrostomie (22) of van incisie-gastropexie (16).

Bij de catheter-gastrostomie wordt een balloncatheter door de rechter buikwand
heen via een steekincisie in de maag gebracht. De ballon wordt opgeblazen, waarna
\' Lavacuator II, Mallinckrodt, Hennef/Sieg 1, BRD.
^ Bekspreider vlgs. Van Sluijs, AUV, Cuijk.

het antrum pyloricum in contact wordt gebracht met de buikwand door de catheter
van buiten af aan te trekken en met enkele hechtingen aan de huid te fixeren. Om
peritonitis door lekkage langs de catheter te voorkomen wordt rond de opening
in de maag een beursnaad geknoopt en wordt het omentum majus losjes tussen
buikwand en maag rond de catheter gedrapeerd. De catheter wordt na 1 week
verwijderd door de ballon leeg te laten lopen en de catheter naar buiten te trekken.
In deze periode heeft zich dan een stoma gevormd, dat meestal binnen enkele dagen
na het verwijderen van de catheter spontaan sluit. De fixatie komt tot stand
doordat zich tijdens de vorming en genezing van het stoma bindweefsel vormt.
Bij de incisie-gastropexie worden twee incisies gemaakt: één in het antrum
pyloricum en één in de 1 Ie intercostaalruimte rechts. Beide incisies zijn ca. 5 cm
lang en even diep. In het antrum worden de serosa en de spierlaag ingesneden;
in de intercostaalruimte het peritoneum en de hier vlak onder liggende m.
transversus abdominis. Het maagslijmvlies wordt niet geperforeerd; de maag blijft
bij deze methode dus gesloten. De craniale rand van de incisie in de maag wordt
met onoplosbaar monofil hechtmateriaal vastgezet aan de craniale rand van de
incisie in de 1 Ie intercostaalruimte; de caudale randen van beide incisies worden
op identieke wijze aan elkaar gehecht. De fixatie komt tot stand doordat de randen
van beide incisies aan elkaar vastgroeien.

Na operatie wordt gedurende 48 uur geen voedsel en gedurende 24 uur geen
drinkwater verstrekt. In de vochtbehoefte wordt voorzien via een intraveneus
druppelinfuus. De eerste drie dagen wordt regelmatig electrocardiografisch
onderzoek verricht om aritmieën op te sporen, die zonodig worden behandeld met
antiarrhytmica. Gedurende 1 week wordt metoclopramide\' gegeven om de
maagmotoriek te stimuleren.

De conservatieve behandeling vertoont sterke overeenkomsten met de behande-
ling na operatie, maar is iets minder rigoureus.
Drinkwater wordt onmiddellijk verstrekt en voedsel na 24 uur.
Het hartritme wordt regelmatig gecontroleerd, en gedurende 1 week wordt
metoclopramide gegeven.

Het onderzoek heeft betrekking op alle patiënten die in de periode van l-l-\'84
tot l-l-\'90 in de UKG werden behandeld wegens acuut MDV-syndroom. Bij de
behandeling werd het hiervoor beschreven schema gevolgd. De methode waarmee
de maag aan de buikwand werd gefixeerd (gastrostomie of gastropexie) werd tot
l-l-\'86 at random gekozen volgens een eerder beschreven methode (32). Na deze
datum werd de keuze overgelaten aan de chirurg.

Bij de gastrostomie werd aanvankelijk gebruik gemaakt van latex catheters^, maar
in 1986 werd overgegaan op siliconen catheters^ De gegevens betreffende het
onderzoek en de behandeling werden vastgelegd in een protocol, van waaruit zij
na ontslag werden overgenomen in een electronisch databestand". De follow up
bestond uit een telefonische enquête, waarbij geïnformeerd werd naar het
voorkomen van recidief, de aard en behandeling van eventuele recidief en het
voederregime na ontslag. De significantie van verschillen tussen groepen werden

\' Priinperan®, De La Grange, Parijs, Franknjlt.
\' Porgès, Parijs, Frankrijk.
\' Rüscli, Waiblingen, BRD.

berekend met de Chi-kwadraat methode (verdeling over de rassen, tabel 1) en met
de Fisher exact test (alle andere waarden); verschillen werden als significant
aangemerkt bij p ^ 0,05. De 95% betrouwbaarheidsintervallen werden ontleend
aan de Geigy Wetenschappelijke Tabellen (8).

In totaal werden 182 patiënten met MD V-syndroom behandeld, waarvan 160 als
spoedgeval. De resterende 22 patiënten werden aangeboden wegens chronisch
recidiverende maagdilatatie met of zonder volvulus en worden verder buiten
beschouwing gelaten.

Vergelijking van het aandeel van de 7 meest voorkomende rassen in de groep patiënten met MDV
(n = 160) met het aandeel van dezelfde rassen in het totale patiëntenaanbod van dc UKG in de periode
jan. 1986-jan. 1988 (n = 17.371).
* = significant oververtegenwoordigd (p ^ 0.05).

De meest voorkomende rassen zijn weergeven in tabel I. De Duitse dog,
dobermann pinscher, Ierse setter en bloedhond waren significant oververtegen-
woordigd in vergelijking met het totale patiëntenaanbod van de UKG. De
verdeling over de beide geslachten was met 52% manlijke en 48% vrouwelijke
patiënten vrijwel gelijk. De leeftijd bij behandeling varieerde van 10 maanden tot
13,6 jaar, met een gemiddelde van 6,8 jaar.

Gegevens over de behandeling door de verwijzende dierenarts waren bekend bij
144 van de 160 patiënten. Van deze 144 patiënten werden er 109 gesondeerd en/
of gepuncteerd (75%); bij de resterende 35 patiënten (25%) werd geen poging
ondernomen om de maagdilatatie op te heffen. Bij 63 van de 109 gesondeerde
of gepuncteerde patiënten lukte het om de maagdilatatie op te heffen (58%); bij
de resterende 46 patiënten (42%) had de behandeling geen of nauwelijks effect.

Drie van de 160 aangeboden patiënten stierven tijdens het verlenen van eerste hulp.
Van de resterende 157 patiënten werden er 148 chirurgisch behandeld (94%) en
9 conservatief (6%). Tijdens operatie werden 23 patiënten geëuthanaseerd en
stierven er 4. Bij de resterende 121 geopereerde patiënten bestond de behandeling
uit repositie van de maag (alle patiënten), gastrotomie (alle patiënten), maag-
resectie (10 patiënten, 8%), splenectomie (7 patiënten, 6%) en gastrostomie (77
patiënten, 64%) of gastropexie (43 patiënten, 35%). Bij 1 patiënt werd in afwijking
van het schema geen fixatie uitgevoerd (1%).

Alle conservatief behandelde patiënten herstelden. Van de 148 geopereerde
patiënten werden er 26 geëuthanaseerd (18%), waarvan 23 tijdens en 3 na operatie,
en stierven er 17 (11%), waarvan 4 tijdens en 13 na operatie. De sterfte na
gastropexie is vrijwel gelijk aan die na gastrostomie (resp. 16% en 15%).
Van de 10 patiënten die een maagresectie ondergingen stierven er 4. De totale
mortaliteit met inbegrip van de patiënten die stierven tijdens het verlenen van
eerste hulp bedraagt 29%.

Wanneer de mortaliteit wordt gerelateerd aan de behandeling van de verwijzende
dierenarts, blijkt dat er nauwelijks verschil is tussen de sterfte bij patiënten waarbij
sondage en/of punctie succes hadden en patiënten waarbij dit niet het geval was:
in de eerste groep is de mortaliteit 32% (20 van 63) en in de tweede groep 33%
(15 van 46).

De belangrijkste complicaties bij 118 geopereerde patiënten waren hartritmestoor-
nissen (51 patiënten, 43%), wondinfecties (13 patiënten, 11%), en pneumothorax
(4 patiënten, 3%). Bij .7 conservatief behandelde patiënten deden zich geen
complicaties voor. Omdat enkele dossiers niet compleet waren zijn deze aantallen
iets kleiner dan de werkelijke aantallen conservatief behandelde of van operatie
herstelde patiënten.

Incidentie van de 3 belangrijkste complicaties na het al dan niet fixeren van de maag aan de buikwand.
Wondinf. = wondinfecties; pneumoth. = pneumothorax. De verschillen zijn niet significant.

Het verband tussen de genoemde complicaties en de behandeling is weergegeven
in tabel 2. De verschillen in de incidentie van de genoemde complicaties na
gastrostomie en gastropexie zijn geen van alle significant. Pneumothorax kwam
echter alleen voor na gastropexie en was in alle gevallen het gevolg van een
oriëntatiefout, waarbij het diafragma werd ingesneden in plaats van de m.
transversus abdominis. Minder vaak voorkomende maar zeer ernstige complica-
ties waren peritonitis (2 patiënten), embolische pneumonie (1 patiënt) en trombo-
endocarditis (1 patiënt). De beide laatste complicaties gingen samen met trom-
boflebitis van de vena jugularis.

Van de 105 patiënten die na behandeling werden ontslagen gingen er 8 verloren
voor follow up. De follow up-periode van de resterende 97 patiënten varieerde
van 11 dagen tot 5 jaar en 10 maanden, met een gemiddelde van 1 jaar en 10
maanden. Van deze 97 patiënten kregen er 14 een recidief (15%). Twee van deze
14 recidieven waren niet door de eigenaar opgemerkt. In beide gevallen was er
sprake van een maagvolvulus zonder dilatatie, die 1 maand na operatie bij een
controle-consult werd ontdekt met behulp van röntgenonderzoek. Beide patiënten
hadden een gastrostomie ondergaan. De resterende 12 recidieven gingen alle

gepaard met maagdilatatie, maar slechts bij 2 patiënten werd door middel van
een laparotomie vastgesteld dat er tevens sprake was van volvulus.
Bij één patiënt was na een gastrostomie geen permanente fixatie ontstaan; bij de
andere patiënt werd een combinatie aangetroffen van miltvolvulus en partiële
maagvolvulus bij een intacte gastropexie. De resterende 10 patiënten werden met
succes conservatief behandeld of wegens het optreden van recidief geëuthanaseerd.
Het ontbreken van röntgenfoto\'s of operatiebevindingen maakt het onmogelijk
om vast te stellen of er bij deze patiënten naast de dilatatie ook een volvulus
bestond.

Het verband tussen de recidieven en de methode van fixatie was als volgt: van
de 59 patiënten met een gastrostomie kregen er 11 een recidief (19%) en van de
37 patiënten met een gastropexie 3 (8%). Het verschil hiertussen is niet significant.
De patiënt waarbij de maag niet aan de buikwand was gefixeerd werd 6 maanden
na operatie geëeuthanaseerd zonder een recidief te hebben doorgemaakt; de
euthanasie hield geen verband met MDV. Bij 15 van de 59 gastrostomie-patiënten
werd de catheter voortijdig verwijderd (25%). De meest voorkomende oorzaken
waren het doorbijten van de sonde of het defect raken van de ballon. Twee van
deze 15 patiënten kregen een recidief (13%); van de 44 patiënten waarbij de catheter
op tijd werd verwijderd kregen er 9 een recidief (20%). Het verschil hiertussen
is niet significant. Van de 15 latex catheters raakten er 2 defect (13%); bij de 44
siliconen catheters waren dit er 13 (30%). Het hogere percentage defecte catheters
in de siliconengroep ging echter niet gepaard met een hoger percentage recidieven:
in de latex groep kwamen 4 recidieven voor (27%) en in de siliconengroep 7 (16%).
Ook deze verschillen zijn niet significant.

Wanneer de periode 1984 tot 1990 wordt vergeleken met die van 1977 tot 1982
kan worden geconstateerd dat de resultaten belangrijk zijn verbeterd: de morta-
liteit daalde van 63% tot 29% en het aantal recidieven van 82% tot 15%. De 95%
betrouwbaarheidsintervallen voor deze percentages zijn 51-73% en 22-37% voor
de mortaliteit en 65-94% en 9-24% voor de recidieven. Welke factoren verantwoor-
delijk zijn voor deze significante daling valt moeilijk aan te geven, maar het lijkt
aannemelijk dat zowel verbeteringen in de anesthesie als in de chirurgie een
bijdrage hebben geleverd.

Het is enigszins verrassend dat het opheffen van de dilatatie vóór verwijzing niet
resulteert in een daling van de mortaliteit. Een verklaring hiervoor zou kunnen
zijn, dat het positieve effect van de decompressie teniet wordt gedaan door
reperfusie-letsel. De waarneming dat scavengers van vrije radicalen de mortaliteit
bij experimentele MDV kunnen verlagen (1) opent perspectieven voor nieuwe
vormen van behandeling, waarbij het opheffen van maagdilatatie wordt gecom-
bineerd met de toediening van stoffen die preventief werken ten aanzien van
reperfusie-letsel.

Het relatief grote aantal gastrostomieën geeft aan dat de meëste chirurgen de
voorkeur gaven aan deze methode. Hoewel een kwart van de catheters voortijdig
defect raakte, verschilt het percentage complicaties en recidieven na gastrostomie
niet significant van dat na gastropexie. Op grond van dit onderzoek kan dan ook
geen duidelijke voorkeur worden uitgesproken voor één van beide methoden. Wel
kan worden geconcludeerd, dat het achterwege laten van fixafie van het antrum
pyloricum aan de buikwand de kans op een recidief belangrijk vergroot.
De sterke daling van het aantal recidieven na fixatie van het antrum pyloricum
aan de buikwand roept twijfels op over de juistheid van de gangbare opvatting,
dat dilatatie aan volvulus voorafgaat (2,3,6,15,26,29,31,34,37). Fixatie zal immers
vooral invloed hebben op het ontstaan van volvulus, en in veel mindere mate op

de door aërofagie veroorzaakte dilatatie. Het ligt meer voor de hand om aan te
nemen dat het verband juist andersom is, en dat volvulus voorafgaat aan dilatatie.
In deze hypothese veroorzaakt de liggingsverandering van de maag door rekking
van ligamenten en een verminderde doorbloeding van de maagwand een gevoel
van pijn en/of misselijkheid, dat op zijn beurt weer leidt tot aërofagie. Het
opnemen van voedsel versnelt dit proces, waardoor de verschijnselen vooral kort
na het eten worden gezien. Deze hypothese biedt een logische verklaring voor de
sterke reductie van het aantal recidieven na fixatie, omdat hiermee een belangrijke
oorzaak voor aërofagie wordt weggenomen. Zij is niet strijdig met de waarneming,
dat volvulus ook zonder dilatatie kan optreden, omdat de mate van aërofagie per
individu kan verschillen, en evenmin met het optreden van dilatatie zonder
volvulus, omdat er mogelijk andere factoren zijn die aërofagie kunnen induceren.
Dit laatste zou zowel op de 6% gevallen van dilatatie zonder volvulus betrekking
kunnen hebben als op een deel van de recidieven.

De hypothese biedt geen verklaring voor het ontstaan van volvulus. De waarne-
mingen van Funkquist et al. (9,10) hebben aangetoond dat hiervoor geen drijvende
kracht nodig is in de vorm van dilatatie; welke factoren wel als zodanig fungeren
blijft vooralsnog een raadsel.

1. Badylak SF, Lantz GC, Jeffries M. Prevention of reperfusion injury in surgically induced gastric
dilatation-volvulus in dogs. Am J Vet Res 1989; 51: 294-299.

2. Betts CW, Wingfield WE, Greene RW. A retrospective study of gastric dilatation-torsion in the
dog. J small Anim Pract 1974; 15: 727-734.

3. Blackburn PJ, McFarlane D. Acute fatal dilatation ofthe stomach in the dog. J Comp Path Therap
1944; 54: 189-199.

4. Caywood D, Teague HD, Jackson DA, Levitt MD, Bond JH. Gastric gas analysis in the canine
gastric dilatation-volvulus syndrome. J Am Anim Hosp Assoc 1976; 12: 173-176.

5. Dann JR. Medical and surgical treatment of canine acute gastric dilatation. J Am Anim Hosp
Assoc 1976; 12: 17-22. "

6. Dehoff WD, Greene RW. Gastric dilatation and the gastric torsion complex. Vet Clin North Am
1972; 2: 141-153.

7. Derkx HA, Imkamp HA. Het maagdilatatie torsie syndroom bij de hond. Vakgroep Geneeskunde
van het Kleine Huisdier, Utrecht, 1982.

8. Dicm K und Lcntner C, eds. Wissenschaftliche Tabellen. 7.Ausg. Documenta Gcigy. Stuttgart:
Thieme, 1975; 85-103.

9. Frendin J, Funkquist B, Stavenborn M. Gastric displacement in dogs without clinical signs of
acute dilatation. J small Anim Pract 1988; 29: 775-779.

10. Funkquist B. Gastric torsion in the dog - I. Radiological picture during non-surgical treatment
related to the pathological anatomy and to the further clinical course. J small Anim Pract 1979;
20: 73-91.

II, Funkquist B. Gastric torsion in the dog. Nonsurgical reposition. J small Anim Pract 1969; 10:
507-511.

12. Funkquist B. Garmer L. Pathogenetic and therapeutic aspects of torsion of the canine stomach.
J small Anim Pract 1976; 8: 523-532.

13. Johnson RG, Barrus J, Greene RW. Gastric dilatation- volvulus: recurrence rate following tube
gastrostomy. J Am Anim Hosp Assoc 1984; 20; 33-37.

14. Lantz GC, Bottoms GD, Carlton WW, Newman S, Cantwell HD. The effect of 360° gastric
volvulus on the blood supply of the nondistended normal dog stomach. Vet Surgery 1984; 13:
189-196.

15. Leib MS, Blass CE. Acute gastric dilatation on the dog: various clinical presentations. Comp
Cont Ed 1984; 6: 707-712.

16. MacCoy DM, Sykes GP, Hoffer RE, Harvey HJ. A gastropexy technique for permanent lixation
of the pyloric antrum. J Am Anim Hosp Assoc 1982, 18: 763-768.

17. Matthicsen DT. The gastric-dilatation complex: medical and surgical considerations. J Am Anim
Hosp Assoc 1983; 19: 925- 932.

18. Muir WW. Gastric dilatation-volvulus in the dog, with emphasis on cardiac arrhythmias. J Am
Vet Med Assoc 1982; 180; 739-742.

19. Muir WW, Lipowitz AJ. Cardiac dysrhythmias associated with gastric dilatation-volvulus in the
dog. J Am Vet Med Assoc 1978; 172: 683-689.

20. Muir WW, Weisbrode SE. Myocardial ischemia in dogs with gastric dilatation-volvulus. .1 Am
Vet Med Assoc 1982; 181; 229- 231.

21. Orton EC, Muir WW. Hemodynamics during experimental gastric dilatation-volvulus in dogs.
Am,l Vet Res 1983; 44: 1512-1515.

22. Parks JL, Greene RW. Tube gastrostomy for the treatment of gastric volvulus. J Am Anim Hosp
Assoc 1976, 12: 168-172.

23. Parks DA, Bulkley GB, Granger DN. Role of oxygen free radicals in shock, ischemia, and organ
preservation. Surgery 1983; 94: 428-432.

24. Pass MA, Johnston DE. Treatment of gastric dilatation and torsion in the dog. Gastric
decompression by gastrostomy under local anesthesia. J small Anim Pract 1974; 15: 735-739.

25. Pfeiffer CJ, Keith JC, April M. Topographic localization of gastric lesions and key role of plasma
bicarbonate concentration in dogs with experimentally induced gastric dilatation. Am J Vet Res
1987; 48: 262-267.

27. Stiintzi H, Teuscher E, Scheitlin M. Zur Pathologie der akuten Magendrehung beim Hund. Arch
Tierheilk 1955; 97: 312- 317.

28. Thomas RE. Gastric dilatation and torsion in small or miniature breeds of dogs - three case
reports. J small Anim Pract 1982; 23: 271-277.

30. Turner T. A case of torsion of the stomach in an 11 year old dachshund bitch. Vet Ree 1964;
76: 243.

31. Twedt DC, Wingfield WE. Diseases of the stomach. In: Ettinger SJ. ed.: Textbook of Veterinary
Internal Medicine. 2nd ed. Philadelphia: WB. Saunders, 1983; 1269-1277.

32. Van Sluijs FJ. Gastric dilatation volvulus in the dog. Utrecht, 1987. Dissertatie.

33. Wheaton LG, Thacker HL, Caldwell S. Intravenous fluorescein as an indicator of gastric viability
in gastric dilatation- volvulus. J Am Anim Hosp Assoc 1986; 22: 197-204.

34. Wingfield WE, Cornelius LM, Ackerman N, De Young DW. Experimental acute gastric dilatation
and torsion in the dog - 11. Venous angiographic alterations seen in gastric dilatation. J small
Anim Pract 1974; 15: 55-60.

35. Wingfield WE, Betts CW, Greene RW. Operative techniques and recurrence rates associated with
gastric volvulus in the dog. J small Anim Pract 1975; 16: 426-432.

36. Wingfield WE, Cornelius LM, De Young DW. Pathophysiology of the gastric dilatation-torsion
complex in the dog. J small Anim Pract 1974; 15: 735-739.

37. Wingfield WE. Acute gastric dilatation-volvulus syndrome. In: Bojrab M.J. ed. Current
Techniques in Small Animal Surgery. 2nd ed. Philadelphia: Lea & Febiger, 1982; 149-157.

38. Witiak E. Correction of a gastric torsion in an aged dachshund. Vet Mcd/Small Anim Clin 1976;
62: 353-354.

\'Veterinary authorities in Berne have iden-
tified bovine spongiform encephalopathy in
a Swiss cow. This is the first case of BSE to
have been confirmed in an animal born
outside the British Isles.
The animal was slaughtered in July and tests
for BSE have since proved positive. The cow
was a six-year-old Holstein cross, conceived
by artificial insemination and reared in the
north west of the country. Swiss veterinar-
ians are trying to trace the cause of the
infection but there is so far no evidence of
a link with exports of stock from the UK or
with imported feed.

A Swiss embassy spokesman said that Swit-
zerland had a small but expanding sheep
industry and there had been no recorded
outbreaks of scrapie in the country.
\'We are hoping that this will be an isolated
case,\' he said. But if further cases are
discovered the Swiss authorities have pre-
pared a list of contingency measures for
controlling the disease. These include the
compulsory reporting of sick or suspect
animals, a ban on the distribution of meat
from suspect or affected animals, the incin-
eration of carcases and further regulations
on the feeding of animals with bone meal.\'

SAMENVATTING In dit artikel wordt de röntgendiagnostiek hij honden met een maagdi-
latatie-volvulus-syndroom besproken. Na een korte inleiding over het röntgenologisch
normaalbeeld van de hondemaag wordt uitvoerig ingegaan op de invloed van de zwaartekracht
op de verdeling van gas en vloeistof in de uitgezette maag bij verschillende opnamerichtingen.
Karakteristieke rönlgenologi.uhe kenmerken van de acute maagdilatatie, de maagvolvulus en
de 9(P-volvulus naar links worden besproken en geïllustreerd.

SUMMARY In this article, the radiographic examination and presentation of dogs with gastric
dilatation-volvulus syndrome is discussed.

Much emphasis is placed on the influence of gravitational positioning on the detection of the
abnormality. A list of radiographic signs is included.

Alvorens de röntgendiagnostiek bij honden met het maagdilatatie-volvulus-
syndroom te bespreken volgt eerst een korte beschrijving van het röntgenbeeld
van de maag bij de gezonde hond, het röntgenologisch uitgangs- of normaalbeeld.

Het röntgenologisch beeld van de maag op een routine-buikopname wordt
voornamelijk bepaald door de hoeveelheid maaginhoud, de aard van de maag-
inhoud en door de positie van de hond tijdens het maken van de röntgenfoto\'s.
Normaal gesproken is er naast vloeistof (speeksel en maagsap) en voedsel vrijwel
altijd een kleine hoeveelheid gas (voornamelijk ingeslikte lucht) in de maag
aanwezig. Onder invloed van de zwaartekracht verzamelt het aanwezige gas zich
in de hoogste, bovenliggende delen van de maag, en verzamelen vloeistof en
voedselresten zich in de onderliggende delen van de maag. Dit heeft tot gevolg,
dat in linker zijligging (DS- positie) het aanwezige gas zich verzamelt in het antrum
pyloricum en het bovenliggende deel van de fundus, terwijl in rechter zijligging
(SD-positie) corpus en fundus met gas gevuld zullen zijn. In buikligging (DV-
positie) verzamelt het meeste gas zich in de fundus en in rugligging (VD-positie)
zijn corpus en antrum met gas gevuld. In de DS- en VD-posities kan passage van
gas vanuit de maag naar het duodenum optreden. Op de laterale opname in linker
zijligging (DS-projectie - fig. 1) valt de DV-as van de maag ongeveer samen met
de tiende intcrcostaalruimte. Het meest dorsale deel van de maag wordt gevormd
door de cardia, de fundus en de overgang naar het corpus, met de radiolucente
fundus direct achter het linker crus van het diafragma (dat verder naar craniaal
uitsteekt dan het bovenliggende rechter crus). Het antrum pyloricum ligt
gedeeltelijk over hel corpus geprojecteerd en is zichtbaar als een radiolucente,
ampulvormige structuur ventraal van de fundus, in geringe mate craniaal van de
DV-as van de maag. Antrum en corpus vormen het onderste deel van de
maagschaduw op de laterale röntgenfoto.

Wanneer passage van gas vanuit de maag naar het duodenum plaatsvindt, is
eveneens beoordeling van het canalis pylori en het eerste deel van het duodenum
descendens mogelijk (fig. 1).

\' Dr. W. Th. C. Wolvekamp, vakgroep Radiologie, Faculteit der Diergeneeskunde, Rijksuniversiteit
te Utrecht, Postbus 80.164, 3508 TD Utrecht.

Alleen al om deze reden heeft als laterale opname van de buik de DS-positie dc
voorkeur boven de SD-positie, Immers, op de SD-opname toont het nu
onderliggende en met vloeistof en voedsel gevulde antrum zich als een ampulvor-
mige weke-delen schaduw, welke als zodanig moeilijk te beoordelen is, In deze
positie is de fundus met gas gevuld en als een radiolucente schaduw achter het
diafragma te herkennen.

Op de ventrodorsale (VD) en dorsoventrale (DV) opnamen is de maag zichtbaar
als een schaduw, welke oversteekt van de linker kant van de buikholte naar de
rechter kant, achter de weke- delen schaduw van de lever en tussen de twee laatste
ribbenparen. In DV-positie is de met lucht gevulde fundus te herkennen als een
radiolucente vlek in het linker epigastrium, waarbij de plooien van de maagwand
opvallen, terwijl corpus en antrum nauwelijks herkenbaar zijn. In VD-positie zijn
corpus en antrum juist herkenbaar als radiolucente structuren, waarbij niet zelden
ook het duodenum zichtbaar is. De onderliggende, met vloeistof en voedselrestcn
gevulde delen van de maag geven onvoldoende contrast ten opzichte van de andere
structuren in de buik en zijn meestal niet of moeilijk te beoordelen.
De positie van de maag wordt beïnvloed door de bouw en de hoeveelheid
abdominaal vet van de hond, de hoeveelheid maaginhoud, de afmetingen van de
lever, en door de respiratiefase tijdens de opname. Een volle, met voedsel en/of
vloeistof gevulde maag toont zich op röntgenfoto\'s als een ronde, goed begrensde
weke-delen schaduw welke zich tot ver caudaal van de ribbogen kan uitstrekken.

Een grote, met gas en vloeistof gevulde maag is op röntgenfoto\'s duidelijk
herkenbaar (fig. 2). Het is echter vaak moeilijk om precies aan te geven of het
slechts een dilatatie van de maag zonder liggingsverandering betreft of dat er
bovendien sprake is van een volvulus van de maag.

Fig. 2. Maagdilatatie-volvulus bij een hond in linker zijligging (DS-projectie). Op deze buikopname
is een sterk gedilateerde, met lucht en vloeistof gevulde maag zichtbaar. Het ontbreken van anatomische
herkenningspunten belemmert een goede karakterisering van dc liggingsverandering.

Röntgenologisch onderzoek van patiënten met het maagdilatatie-volvulus-syn-
droom is in de eerste plaats bedoeld om uit te maken of een maagvolvulus aanwezig
is. Indien dit het geval is dient ook de mate en richting van de volvulus te worden
vastgesteld. Het onderzoek is echter alleen geïndiceerd bij patiënten waarbij
decompressie van de ernstig uitgezette maag heeft plaatsgevonden.
Teneinde een juist oordeel te kunnen geven over de positie van de maag dient
het formaat röntgenfilm voor deze opnamen zodanig te worden gekozen, dat de
gehele buikholte - of in ieder geval een zo groot mogelijk deel daarvan - kan worden
afgebeeld. Alleen dan kunnen de verschillende buikorganen, en vooral hun
onderlinge samenhang, worden beoordeeld.

Röntgenologisch onderzoek van honden met het maagdilatatie-volvulus-syn-
droom bestaat uit laterale en dorsoventrale opnamen van de gehele buikholte.
Met de laterale opname wordt in eerste instantie bedoeld een SD-opname met
de hond in rechter zijligging!

Indien de lichamelijke toestand van het dier röntgenologisch onderzoek op de
röntgentafel niet toelaat, kunnen, wanneer dat technisch mogelijk is, bij het
staande dier röntgenfoto\'s worden gemaakt met horizontale stralengang. Aanvul-
lend iluoroscopisch onderzoek van de buik (doorlichten met beeldversterking) kan
waardevolle informatie verschaffen over de peristaltische activiteit van de maag,
met name van het antrum pyloricum. Contrastonderzoek van de maag wordt veel
in de literatuur vermeld, maar is zelden noodzakelijk.

Bij een acute maagdilatatie zonder volvulus wordt het röntgenbeeld beheerst door
een enorm uitgezette, met gas en vloeistof cq. voedselresten gevulde maag, met
de curvatura major ver naar caudaal uitgestrekt over de ventrale buikwand en
de pylorus op de normale plaats in het rechter epigastrium of in geringe mate
verplaatst naar (caudo)dorsaal (fig. 3). De milt ligt links maar, afhankelijk van
de mate van uitzetting van de maag, verder naar caudaal dan in de normale situatie.
De gedilateerde maag is soms atonisch. Meestal zijn echter duidelijke peristaltische
contractiegolven van het antrum pyloricum te herkennen.

Het röntgenologische beeld van een maagvolvulus varieert, en is afhankelijk van
de mate van draaiing en dislocatie van de maag. Dit laatste laat zich het best
beoordelen aan de hand van de positie van het antrum pyloricum, de pylorus en
de milt. Bij een volvulus van de maag naar rechts (vanaf caudaal gezien met de
klok mee) verplaatst de pylorus zich van rechts naar ventraal en mediaal, en
vervolgens naar links-craniaal en dorsaal. De milt volgt de curvatura major naar
rechts. Bij een volvulus van minder dan 180° blijft de pylorus rechts van de
mediaanlijn, en de milt caudaal van de maag. Afhankelijk van de tractie van het
duodenum zijn antrum en pylorus naar craniaal of naar caudaal gericht.
Bij een volvulus van meer dan 180° (de meest voorkomende vorm) liggen antrum
en pylorus links van de mediaanlijn en dorsaal van de uitgezette fundus. De
maaguitgang wijst dan in craniale richting. De milt ligt nu rcchts-craniaal in de
buikholte, ventraal van de uitgezette maag, en is dientengevolge vaak moeilijk
te herkennen. Op de laterale röntgenfoto met de hond in rechter zijligging (SD-
projectie), verzamelt het in de maag aanwezige gas zich in het links-dorsaal gelegen
antrum pyloricum, hetwelk dan te herkennen is als een omschreven radiolucente
schaduw (\'gasbel\') dorsaal van de sterk uitgezette fundus (fig. 4A).
Beide delen van de maag lijken soms röntgenologiseh gescheiden door een weke-
delen plooi, welke wordt veroorzaakt door de summatieschaduw van de tegen
elkaar aanliggende wanden van antrum en fundus. De pylorus is naar craniaal
gericht. Bij nog aanwezige motoriek van de maag verduidelijken de karakteristieke
peristaltische contracties, welke zich over het antrum in de richting van de pylorus
voortplanten, de richting van de maaguitgang. Gas ontsnapt naar het duodenum
descendens maakt röntgenologiseh zichtbaar op welke wijze het duodenum in
ventro-caudale richting onder de cardia naar de rechterzijde van de buikholte
oversteekt.

Op de laterale röntgenfoto met de hond in linker zijligging (DS-projectie) is het

Fig. 4B. Maagvolvulus bij een hond in linker zijligging (DS-projectie). De enorm gedilateerde fundus
(F) is met gas gevuld, terwijl het met vloeibare inhoud gevulde antrum dorsaal van de fundus niet
als zodanig is te herkennen. De aanwezigheid van gas in het duodenum (D) duidt op passage vanuit
de maag.

antrum pyloricum gevuld met vloeistof en voedselresten, waardoor de interpretatie
wordt bemoeilijkt. Het in de maag aanwezige gas heeft zich nu verzameld in het
bovenliggende deel van de uitgezette en op de ventrale buikwand gelegen fundus
(fig. 4B).

Op de laterale röntgenfoto\'s is de milt soms herkenbaar als een langwerpige weke-
delen massa, welke zich op de ventrale buikwand uitstrekt in caudale richting.
Bij een complete volvulus is de miltschaduw meestal moeilijk te zien ten gevolge
van de abnormale ligging rechts-craniaal in de buikholte tegen lever en diafragma
aan.

Op de dorsoventrale röntgenfoto is het antrum pyloricum te herkennen als een
links van de mediaanlijn gelegen radiolucente schaduw boven op de grote schaduw
van de sterk met gas en vloeistof overvulde fundus. (Omdat gas altijd naar het
hoogste punt gaat, kan het bij een maagvolvulus dorsaal gelegen antrum beter
worden herkend in de dorsoventrale projectie van de buikholte dan in de routine
ventrodorsal opnamerichting). Indien met gas gevuld is het duodenum zichtbaar
en kan het worden vervolgd naar rechts-caudaal. De milt is zelden zichtbaar als
gevolg van superpositie van de uitgezette maag.

NB. Wanneer haast is geboden en belasting van de patiënt tot een minimum dient
te worden beperkt, kan voor het verkrijgen van een eerste indruk worden
gekozen voor één röntgenopname en wel voor de SD-opname! De aanwe-
zigheid van een met gas gevuld antrum pyloricum boven op een uitgezette
fundus van de maag is bewijzend voor de aanwezigheid van een maagvolvulus
(fig. 4A).

Door decompressie of het grotendeels verwijderen van de maaginhoud verandert
de herkenbaarheid van het antrum pyloricum in principe niet. In rechter zijligging
is het antrum te herkennen als een hoog in de buikholte onder de laatste ribbogen
gelegen gasbel, met peristaltische contracties en passage van gas naar het
duodenum (fig. 5A). In linker zijligging is de maagfundus te herkennen als een

samengevallen, gecompartimentaliseerde luchthoudende structuur, welke op de
ventrale buikwand is gelegen (fig. 5B).

Compartimentalisatie is een röntgenologisch kenmerk van een volvulus (fig. 48,
58). Dit fenomeen wordt veroorzaakt door een lijnvormige weke-delen schaduw,
welke de grote radiolucente schaduw van de uitgezette maag onderverdeelt in
meerdere delen (compartimenten). Deze lijn wordt veroorzaakt door een vouw
in de wand van de maag, wanneer deze bij sterke uitzetting omklapt. Dit fenomeen
is meestal alleen zichtbaar op laterale röntgenfoto\'s, en pathognomonisch voor
een volvulus van de maag van meer dan 180° naar rechts. In de meeste gevallen
zal deze lijn ongeveer horizontaal verlopen, maar een enkele maal ook schuin of
zelfs verticaal. Deze weke-delen lijn dient niet te worden verward met de
scheidingslijn tussen antrum en fundus, welke meer dorsaal is gelegen. Compar-
timenten zijn het duidelijkst te zien wanneer de maag sterk met gas is gevuld.
Vloeistof en voedselrestanten zullen zich ophopen in de laagst gelegen delen van
de maag en gas in de hoogst gelegen delen, tengevolge waarvan de compartimenten
een verschillende röntgenologische kleur zullen aannemen (fig. 48).
Een volvulus van de maag naar links, vanaf caudaal gezien 90° tegen de klok in,
wordt zelden gezien. De röntgenologische kenmerken hiervan luiden als volgt: de
maag is sterk uitgezet en met een overmaat van gas en vloeistof gevuld. Het antrum
pyloricum is verplaatst in dorsocraniale richting en slaat ter hoogte van de gastro-
esophageale sfincter met een scherpe knik om naar rechts en caudaal. De milt
ligt links naast de maag.

De volgende lijst geeft een overzicht van de röntgenologische veranderingen welke
kunnen worden waargenomen bij een maagvolvulus naar rechts:

1. een sterk uitgezette, met gas en vloeistof cq. voedselresten overvulde maag,
welke het gehele voorste deel van de buikholte vult;

2. compartimentalisatie van de röntgenschaduw van de maag op de laterale
opname;

3. dislocatie van antrum pyloricum en pylorus naar links, dorsaal van de fundus
en hiervan röntgenologisch gescheiden door een weke-delen plooi;

5. paralytische ileus van de dunne darm, met meestal veel gas in de verwijde
darmlissen;

7. abnormale positie van het duodenum, dat vanaf de links-dorsaal gelegen
pylorus in caudale richting onder de cardia door oversteekt naar rechts;

9. caudale verplaatsing van de overige buikorganen, met uitzondering van de
lever;

10. in de eindfase van de aandoening gas in de maagwand (en soms de lever).
HET RÖNTGENBEELD NA DECOMPRESSIE

Het röntgenologische beeld na een succesvolle, niet-chirurgische decompressie van
een maagvolvulus kan nogal verschillen. In het merendeel der gevallen blijft de
maag gedraaid liggen, met een residu aan vloeistof en gas erin (fig. 5A,B). Wanneer
geen celiotomie volgt, kan deze situatie soms tijdenlang blijven bestaan zonder
abnormale ophoping van gas en/of vloeistof in de maag, en zonder klinisch
herkenbare functionele storingen. (Het \'ondersteboven\' liggen van de maag wordt
eveneens incidenteel waargenomen bij honden met aërofagie). Soms keert de maag
onmiddellijk aansluitend aan de decompressie of na enkele uren terug in de
normale positie. Hierdoor kan het voorkomen dat bij honden welke op röntgen-
foto\'s een volvulus van de maag toonden bij aansluitende celiotomie een \'normale\'
positie van de maag wordt aangetroffen. Is er alleen sprake van een acute
maagdilatatie zonder volvulus, dan ligt de maag na decompressie normaal (fig.
6). Het is dan ook van groot belang om aansluitend aan een niet-chirurgische
decompressie en lediging van de maag de positie hiervan röntgenologisch te
controleren alvorens te besluiten tot het wel of niet afzien van chirurgisch
ingrijpen.

SAMENVATTING Alvorens een anesthesieprotocol en patiënt-ondersteunende maatregelen
l<unnen worden vastgesteld moeten eerst de verschillende pathofysiologische veranderingen die
kunnen optreden bij een patiënt met een maagdilatatie-volvulus worden geëvalueerd.
De belangrijkste veranderingen zijn van cardiovasculaire en/of respiratoire aard en leiden tot
hypotensie. hypovolemic, hartritmestoornissen en een afname van hel ademminuutvolume.
hetgeen uiteindelijk resulteert in veranderingen in de zuur- base balans en de concentratie van
electrolyten in het plasma.

Gelet op het door deze veranderingen verhoogde anesthesie-risico van patiënten met een
maagddatatie-volvulus, moet het gebruik van barbituraten en ketamine voor de anesthesie van
deze patiënten worden ontraden. Met neurolept-analgetische combinaties, zoals bijv. me-
thadon-droperidol en sufentanil-midazolam, worden een grote mate van cardiovasculaire
stabiliteit en een goede analgesie bewerkstelligd. Voorat met het zeer krachtige sufentanil kan,
in combinatie met midazolam, een uitstekende anesthesie worden verkregen voor de patiënt
met een maagdilatatie-volvulus.

SUMMARY Before a decision on the anesthetic protocol and the various patient .support
mea.sures can be taken, the pathophysiological changes that occur during a gastric dilatation-
volvulus need to be evaluated.

The most important changes are of a circulatory and/or respiratory nature, inducing
hypotension, hypovolaemia, cardiac dysrhythmias, a decreased respiratory minute volume, and
subsequently resulting in changes in the acid-base balance and plasma electrolyte concentra-
tion.

In view of these changes and the increased anaesthetic risk for the patient with gastric
dilatation-volvulus, the use of barbiturates or ketamine cannot be recommended for anaes-
thetising these patients.

With the use of neurolept-analgesic combination.s, such as methadone-droperidol or sufentanil-
midazolam. an increased cardiovascular stability and an ample analgesic effect can be
obtained. Especially with the potent sufentand in combination with midazolam, an excellent
anaesthesia for patients with gastric dilatation-volvulus can be achieved.

In dit overzicht van mogelijkheden voor het anestheseren van patiënten met een
maagdilatatie-volvulus (MDV) zullen de voor- en nadelen worden gepresenteerd
van enkele anesthesiemethoden met daarbij een vermelding van de risico\'s.
Alvorens tot het bespreken van het anesthesieprotocol voor de patiënt met
maagdilatatie-volvulus kan worden overgegaan moet eerst worden vastgesteld
welke pathofysiologische veranderingen kunnen optreden en hoe deze verande-
ringen interfereren met (het verloop van) de anesthesie.

Bij de MDV kunnen de volgende (groepen van) pathofysiologische veranderingen
worden onderscheiden:

- circulatoire veranderingen: hypovolemic, hypotensie, shock, hartritmestoornis-
sen;

\' Dr. L. J. Hellebrekers en R. Sap, Werkgroep Veterinaire Anesthesiologie en vakgroep Geneeskunde
van Gezelschapsdieren, Faculteit der Diergeneeskunde, Rijksuniversiteit te Utrecht, Postbus 80.154,
3508 TD Utrecht.

- respiratoire veranderingen: belemmerde adembewegingen, verstoorde gasuit-
wisseling;

- veranderingen in het zuur-base evenwicht en de concentraties van electrolyten
in het plasma: acidose, alkalose, hypokalemie.

De frequentie van optreden van deze veranderingen, alsmede de consequentie voor
het anesthesierisico, worden sterk bepaald door de ernst èn de bestaansduur van
de MDV. Met name wanneer de maag sterk is uitgezet zullen de circulatoire en
respiratoire veranderingen door de druk op de Vena cava caudalis, de Vena portae
en het diafragma in ernst toenemen.

Hierdoor en door de veranderingen in het gastro-intestinale systeem zelf kunnen
zich hypotensieve shock, hartritmestoornissen en verschuivingen in de concentra-
ties van electrolyten in het plasma ontwikkelen.

Door de verminderde veneuze terugstroom naar het hart ten gevolge van druk
op de grote venen in de buikholte daalt het hartminuutvolume en ontstaat
hypotensie. Dit kan worden bevorderd door vochtverlies naar de maag en via de
respiratietractus. Door al deze oorzaken zal er veelal sprake zijn van een
tachycardie en een sterk afgenomen perfusie van de orgaansystemen. Voor het
hart zelf kan dit leiden tot het ontstaan van hartritmestoornissen. Deze kunnen
ontstaan tijdens anesthesie/chirurgie, maar zich ook tot 72 uur na de anesthesie
ontwikkelen (3).

De slechte circulatie zal bij de maag, en eventueel ook bij de milt, de reeds
bestaande hypoperfusie ten gevolge van de dilatatie-volvulus alleen maar verder
doen verslechteren. Deze slechte perfusie bevordert direct het ontstaan van
necrotische veranderingen in de maagwand.

Deze veranderingen worden vooral veroorzaakt door een bemoeilijkte excursie
van het diafragma, waardoor de ventilatie van de long wordt belemmerd.
Daarnaast zal door de beperkte longontplooiing enerzijds en de sterk afgenomen
perfusie van verschillende longdelen anderzijds de afstemming tussen longventi-
latie en longperfusie niet optimaal zijn. Door deze veranderingen loopt de
effectiviteit van de gasuitwisseling duidelijk terug, met als gevolg hypoxemie en
hypercapnie, hitgeen bijdraagt tot acidose.

Hoewel hypotensieve shock en een verminderde ademhaling veranderingen in de
zuur-base balans kunnen induceren (respectievelijk metabole en respiratoire
acidose) is bij experimenteel onderzoek gebleken dat, zeker in het beginstadium
van MDV, de zuur-base balans niet sterk afwijkt van de referentiewaarden (5).
Een verklaring hiervoor zou mogelijkerwijs gevonden kunnen worden in het
(compensatoire) effect van het verlies van H -ionen naar de maag. Bij een
aanhoudende gestoorde ventilatie en/of perfusie zal echter toch acidose ontstaan.
Een andere frequent optredende verandering is de verlaagde K -concentratie in
het plasma. Deze bevordert het ontstaan van hartritmestoornissen en vermindert
de contractiliteit van het myocard.

Hoewel er in de Universiteitskliniek voor Gezelschapsdieren sinds een groot aantal
jaren voor de anesthesie van de patiënt met MDV gebruik wordt gemaakt van

neurolept-analgetische combinaties, zullen ook de anesthesie met barbituraten en
die met behulp van ketamine in het kort worden besproken. Als praktisch nadeel
van neurolept-analgetische combinaties kan namelijk naar voren worden gebracht
dat de dieren tijdens de anesthesie moeten worden beademd. Dit geldt zeker voor
de patiënt met MDV. Anderzijds kan worden beargumenteerd dat beademing bij
dergelijke patiënten de kans op een goede afloop vergroot.

Hoewel barbituraten bij de routine-anesthesie van de hond nog frequent worden
toegepast, valt het gebruik van deze groep van farmaca bij patiënten met een
verminderde cardiale reserve (zoals de patiënt met MDV) sterk af te raden.
Alle barbituraten induceren, in klinische dosering toegediend, een dosis-afhan-
kelijke bloeddrukdaling en ademdepressie. Deze bijwerkingen zijn bij patiënten
met een MDV als buitengewoon ongewenst aan te merken. De bloeddrukdaling
en de ademdepressie bevorderen bovendien de ontwikkeling van een acidose.
In geval van acidose (reeds aanwezig dan wel door het barbituraat geïnduceerd)
zal er door een veranderde ionisatiegraad en een veranderde eiwitbinding van het
barbituraat een groter deel van het barbituraat actief zijn.

Hierdoor wordt niet alleen het klinische effect versterkt maar zal tevens de recovery
sterk worden vertraagd. Concluderend kan worden gesteld dat, gezien de huidige
keuzemogelijkheden in de veterinaire anesthesiologie, het gebruik van barbitu-
raten voor het anestheseren van honden met een MDV als ongewenst moet worden
beschouwd.

Hoewel ketamine in de veterinaire anesthesie altijd wordt gebruikt in combinatie
met een Sedativum, zal de hierna volgende discussie zich concentreren op de
effecten en bijwerkingen van ketamine als zodanig. Overigens gelden deze effecten
en bijwerkingen evenzeer voor andere dissociativa zoals bijvoorbeeld tiletamide
(in Zoletil®).

Ketamine induceert naast een dissociatieve anesthesie een stimulatie van (met
name het a-adrenerge deel van) het sympatische zenuwstelsel. Deze sympatico-
mimetische werking leidt bij een normaal gevuld vaatbed tot een verhoging van
zowel het hartminuutvolume als van de bloeddruk. Dit wordt bewerkstelligd door
enerzijds een vasoconstrictie van het perifere vaatbed en anderzijds door de
inductie van een primaire tachycardie.

In het geval van een ondervuld vaatbed en hypotensie zal er al vóór de anesthesie
sprake zijn van een compensatoire stijging van de hartfrequentie, die in geval van
de MDV nog versterkt zal zijn door stress, pijn en hypoxemie/hypercapnie.
Toediening van ketamine in een dergelijke situatie zal veelal leiden tot een verdere
stijging van de, reeds hoge, hartfrequentie. Bij frequenties van boven de 170 tot
200 slagen per minuut neemt het hartminuutvolume, en daarmee de bloeddruk,
af. De verklaring voor dit fenomeen kan worden gevonden in het feit dat de
diastolische vullingstijd sterk wordt verkort. Het hierdoor afnemende slagvolume
leidt tot een daling van het hartminuutvolume. Tevens zal bij een dergelijke korte
diastolische vullingstijd de perfusie van het myocard suboptimaal zijn. In
combinatie met de hypotensie zal dit leiden tot een myocardiale hypoxie, waardoor
de kans op hartritmestoornissen toeneemt.

Samenvattend kan worden gesteld, dat ketamine in principe weliswaar de
circulatie ondersteunt, maar dat het bij ondervulling van het vaatbed en hypotensie
niet die mate van cardiovasculaire stabiliteit oplevert die gewenst is bij patiënten
met een verminderde cardiovasculaire reserve, zoals bijvoorbeeld patiënten met
MDV.

Met de introductie van opiaten voor de anesthesie van de hond is een belangrijke
(potentiële) verbetering bewerkstelligd, met name als het gaat om cardiovasculaire
stabiliteit. Indien opiaten worden gecombineerd met een Sedativum spreekt men
van een neurolept-analgetische combinatie. De voordelen van dergelijke combi-
naties zijn vooral de goede analgesic en de grote mate van cardiovasculaire
stabiliteit in combinatie met een over het algemeen voldoende mate van sedatie/
hypnose.

Bij de keuze van het opiaat respectievelijk het Sedativum dient rekening te worden
gehouden met de specifieke eigenschappen van deze farmaca. Bij de opiaten zal
vooral worden gelet op analgetische potentie en werkingsduur, terwijl bij de
Sedativa naast sedatieve eigenschappen vooral rekening gehouden moet worden
met het eventueel optreden van circulatoire bijwerkingen.

Bij het gebruik van de verschillende neurolept-analgetische combinaties geldt dat
een ventilatoire ondersteuning geïndiceerd is. Hiervoor kan dan gebruik worden
gemaakt van een combinatie 02/lucht of, indien de maag geopend c.q. gesondeerd
is, een combinatie van O2/N2O. Gasvormige anesthetica zijn in geval van een
slechte hemodynamische situatie, zoals MDV, minder gewenst vanwege de inductie
van hypotensie, waarbij specifiek voor halothaan nog geldt dat dit anestheticum
tevens de incidentie van (met name ventriculaire) hartritmestoornissen sterk
verhoogt (2). Indien toediening van een gasvormig anestheticum geïndiceerd is.
verdient isofluraan dan ook de voorkeur boven halothaan.
Binnen de groep van opiaten bestaan verschillende farmaca die geschikt zijn voor
gebruik bij patiënten met een matige hemodynamische conditie, zoals fentanyl,
methadon, en sufentanil. Het belangrijkste verschil tussen deze opiaten ligt in de
mate van analgetische potentie; voor fentanyl en sufentanil respectievelijk 125 en
625 maal groter dan voor morfine c.q. methadon. Daarnaast is de werkingsduur
van deze opiaten aanzienlijk korter dan van methadon (30 minuten versus 120-
150 minuten voor methadon).

Het gebruik van fentanyl in combinatie met droperidol\' of in combinatie met
fluanisone^ is in de literatuur vermeld voor de anesthesie van patiënten met MDV
(4). In de Universiteitskliniek voor Gezelschapsdieren bestaat vooral ervaring met
de combinatie methadon/droperidol en, meer recent, met de combinatie sufen-
tanil/midazolam.

Hoewel methadon in vergelijking met nieuwere opiaten een geringe analgetische
potentie bezit kan, indien in voldoende dosering toegediend, met dit farmacon
een goed analgetisch effect worden bewerkstelligd. Bovendien kan in combinatie
met droperidol tevens een voldoende hypnose worden verkregen. De belangrijkste
bijwerking is de sterke ademdepressie die een kunstmatige ventilatie noodzakelijk
maakt.

Onderzoek naar de cardiovasculaire effecten van de combinatie methadon/
droperidol heeft bij gezonde proefhonden een grote mate van stabiliteit laten zien
(6). Dit heeft er destijds toe geleid dat voor de anesthesie van de patiënt met MDV
na een inductiedosis methohexitaP, de combinatie methadon/droperidol werd
gebruikt voor de anesthesie-onderhoud.

Als leidraad geldt een dosering voor iv toediening van 4 mg/kg/uur methadon
en 5 mg/kg/uur droperidol. Hiertoe worden in 500 ml Ringerse oplossing met

\' Thalamonal®, Janssen Pharmaceutica, Tilburg, Nederland.
^ Hypnorm®, Janssen Pharmaceutica, Tilburg, Nederland.
\' Brietal®, Eli Lilly, Amsterdam, Nederland.

lactaat 40 mg methadon en 50 mg droperidol bijgemengd en wordt deze oplossing
op geleide van eerder genoemde dosering èn het klinische effect als continu infuüs
toegediend.

Alle patiënten worden direct na de anesthesie-inductie aangesloten op een systeem
voor mechanische ventilatie met O2. Het gebruik van N2O is afhankelijk van het
feil of de maag geopend c.q. gesondeerd is. In verband met de aritmie- inducerende
eigenschappen wordt er geen halothaan aan het gas(mengsel) toegevoegd. Na het
beschikbaar komen van isofluraan werd dit wel als gasvormig anestheticum
gebruikt, maar ook toen bleef methadon/droperidol de basis van de anesthesie
in verband met de goede analgetische eigenschappen van deze combinatie.

Onderzoek heeft laten zien dat het gebruik van een modern opiaat als sufentanil\'
een aantal duidelijke voordelen biedt boven het gebruik van de meer traditionele
opiaten (1). Als duidelijke voordelen van sufentanil ten opzichte van methadon
gelden de korte inductietijd na iv toediening, waardoor anesthesie-inductie met
sufentanil/midazolam tot de mogelijkheden behoort, de zeer goede analgesie en
de ruime mate van cardiovasculaire stabiliteit. Een ander belangrijk verschil is
de korte werkingsduur van sufentanil, hetgeen herhaalde of continue toediening
gedurende anesthesie noodzakelijk maakt.

Evenals methadon induceert sufentanil, wanneer het wordt toegediend in dose-
ringen waarmee een uitgebreide pijnstilling wordt bewerkstelligd, een ademdepres-
sie die het mechanisch ventileren van de geanestheseerde patiënt noodzakelijk
maakt. Midazolam^ is een Sedativum uit de reeks van de benzodiazepines, waartoe
ook diazepam behoort. Doordat het farmacon in waterige oplossing beschikbaar
is, bestaat de mogelijkheid om midazolam te mengen met andere waterige
oplossingen zoals bijvoorbeeld sufentanil. Bovendien heeft midazolam, in tegen-
stelling tot droperidol, geen cardiovasculaire bijwerkingen, zodat de cardiovas-
culaire stabiliteit verkregen door sufentanil niet wordt aangetast.
Sinds enige tijd worden patiënten in een slechte cardiovasculaire toestand, zoals
bijv. patiënten met MDV of ileus en sommige patiënten met afwijkingen in de
thorax, in de Universiteitskliniek voor Gezelschapsdieren geanestheseerd met de
combinatie sufentanil/midazolam, aangevuld met (een mechanische ventilatie
met) Oj/lucht of O2/N2O.

Indien nodig worden de dieren voorafgaand aan de sufentanil/midazolam-
anesthesie gepremediceerd met sufentanil (1-2 ßg/kg im) en atropine (0.01-0.05
mg/kg iM afhankelijk van de hartfrequentie).

Vervolgens wordt ineen verhouding 1:1 op \'ampul-basis\' sufentanil (10 ml/ampul;
5 Mg/m\') gemengd met midazolam (3 ml/ampul; 5 mg/ml). Met deze combinatie
wordt de anesthesie geïnduceerd, waarbij de toediening geschiedt op effect.
Aansluitend worden de dieren geïntubeerd en aangesloten op een ventilatiesys-
teem. Voor het onderhoud van de anesthesie wordt, naast de eventuele toevoeging
van NiO, ook gebruik gemaakt van de combinatie sufentanil/midazolam.
Hiervoor geldt als richtdosering voor sufentanil 2-3 ;ug/kg/uur en voor midazolam
0.6-0.9 mg/kg/uur. Uitgaande van het hierboven beschreven mengsel komt dit
neer op 0.5-0.75 ml/kg/uur, hetgeen als intermitterende boli (lx per 15 min) dan
wel continu via een spuitpomp kan worden toegediend. In verband met de
werkingsduur van beide farmaca (± 30 min) kan de toediening 20 min voor het
eind van de ingreep worden gestaakt.

Naast de ademdepressie die hierbij optreedt is het meest opvallende verschijnsel
de lage hartfrequenties die worden geïnduceerd door sufentanil. In het evaluatie-

\' Sufenta®, Janssen Pharmaceutica, Tilburg, Nederland.
^ Dormicum®, Hoffman-LaRoche, Mijdrecht, Nederland.

protocol voor sufentanil/midazolam varieert de hartfrequentie bij de groep
patiënten met MDV van 50 tot 135 slagen per minuut, met een mediaan van 85
slagen per minuut. Deze, gezien de slechte algehele conditie van deze patiënten,
relatief lage frequentie gaat gepaard met een gemiddelde bloeddruk van 75 tot
110 mmHg (bloedig gemeten).

Een definitieve evaluatie pas kan plaatsvinden als een vergelijkend onderzoek naar
de bruikbaarheid van methadon/droperidol versus sufentanil/midazolam als
anesthesie voor de patiënt met MDV is afgerond. Desalniettemin bestaat thans
de indruk dat patiënten met MDV die worden geanestheseerd met de combinatie
sufentanil/midazolam in een betere circulatoire toestand verkeren en minder
hartritmestoornissen vertonen dan patiënten met MDV die worden geanestheseerd
met methadon/droperidol.

De aard en de uitgebreidheid van eventuele ondersteunende maatregelen zal
afhangen van de ernst van de pathofysiologische veranderingen.
Als leidraad voor behandeling kan het volgende gelden:
Voorafgaand aan de anesthesie:

- Aanbrengen van een intraveneuze catheter, bij voorkeur een jugulair catheter,
waarmee informatie kan worden verkregen over de centrale veneuze druk.

- Starten van de toediening van een isotone electrolytenoplossing ter vulling van
een eventueel ondervuld vaatbed. Hiervoor kan gebruik worden gemaakt van
een Ringerse oplossing met lactaat (richtdosering 5-10 ml/kg/uur). In gevallen
van hypotensieve shock verdient het aanbeveling om iso-oncotische plasmaver-
vangers (bijv. Isodex) toe te dienen, om zodoende de hypovolemic op te heffen.

- Extra Oj toedienen met een kapje vóór de inductie van de anesthesie om een
eventueel bestaande hypoxemie te bestrijden. Hierdoor wordt tevens de kans
op het induceren van hartritmestoornissen tijdens de inleiding van de anesthesie
beperkt.

- Aansluiten van een ECG indien geen zekerheid bestaat over de aanwezigheid
van een normaal hartritme vóór de anesthesie, zodat de inleiding kan geschieden
onder continue bewaking van het hartritme. Indien zich reeds ernstige hartrit-
mestoornissen voordoen in de pre-anesthetische fase dient met de bestrijding
van de ritmestoornissen een aanvang gemaakt te worden alvorens tot inleiding
wordt overgegaan. Hiervoor kan gebruik gemaakt worden van lidocaine HCl
(1-4 mg/kg IV, max. dosis ^8 mg/kg), dan wel indien dit geen of onvoldoende
resultaat heeft met procainamide\' (1-2 m.g/kg iv, max. dosis ^ 6 mg/kg).

- Continu bewaken van het hartritme door middel van een ECG. Omdat het ECG
geen informatie biedt over de pompfunctie van het hart verdient het aanbeveling
om de bewaking uit te breiden met: 1) het controleren van de vullingsgraad van
de Arteria femoralis en de amplitude van de polsgolf of 2) plethysmografie en
pulse-oxymetrie, hetgeen een indruk verschaft omtrent de perifere perfusie en
oxygenatie.

- Bewaken van het percentage CO2 in de uitademingslucht met behulp van een
capnograaf. Hiermee wordt informatie verkregen over de effectiviteit van de
(kunstmatige) ventilatie.

- Bestrijden van hartritmestoornissen (veelal ventriculaire extrasystolen) met
lidocaine HCl dan wel procainamide.

- Continueren van cle vloeistoftherapie gedurende minimaal 48 uur (richtdosering
50-100 ml/kg/24 uur, dit bij voorkeur op geleide van de centrale veneuze druk).

- Bewaken van het hartritme in verband met het ontstaan van hartritmestoor-
nissen in de eerste 72 uur na het opheffen van de MDV. Hierbij zonodig
voortzetten c.q. initiëren van een therapie met antiarrhytmica.

- Zorg dragen voor een voldoende èn voldoende langdurige postoperatieve
pijnstilling. Gezien de goede analgetische activiteit en lange werkingsduur (8-
10 uur) kan hiervoor buprenorfine\' (6-10 /ug/kg im/iv) worden toegepast.

L Flacke JW, Bloor BC, Kripke BJ, Flacke WE, Warneck CM, et al. Comparison of morphine,
meperidine, fentanyl and sufentanil in balanced anesthesia. Anesthesia and Analgesia 1985; 64:
897- 910.

2. Maze M, Smith CM. Halothane decreases arrhythmogenic threshold for epinephrine through
alpha and beta adrenoceptor mechanisms. Anesthesiology 1982; 57: A16.

3. Muir WW, Weisbrode SE. Myocardial ischemia in dogs with gastric dilatation-volvulus. J Vet
Med Assoc 1982; 181: 363- 366.

4. Rawlings CA, Wingfield WE, Betts CW. Shock therapy and anesthetic management in gastric
dilatation-volvulus. J Am Anim Hosp Assoc 1976; 12: 158-161.

5. Wingfield WE, Twedt TC, Moore RW, Leib, MS, Wright, M. Acid base and electrolyte values
in dogs with acute gastric dilatation-volvulus. J Vet Med Assoc 1982; 180: 1070-1072.

6. Vries H.W. de: Anesthesia and monitoring of the dog in cardiovascular research. Dissertatie,
Utrecht, 1976.

Die Telnahme an dem Kongress wird als Pflicht-
fortbildung im Sinne des § 11 der Statuten der
Akademie für tierärztliche Fortbildung (ATF)
mit 10 Doppclstunden gewertet.

Es wird um Anmeldung bis spätestens 15. Marz
1991 gebeten an: Deutsche Veterinärmedizinische
Gesellschaft e.V., 6300 Gießen, Frankfurter
Straße 89, Fernruf (0641) 24466. Telefax (0641)
25375.

Workshop Moleculaire Biologie
en Recombinant-DNA
Technologie
Utrecht, 27 mei-7 Juni 1991

Van 27 mei toten met 7 juni 1991 wordt in Utrecht
een workshop gehouden voor onderzoekers die
de recombinant-DNA technologie in hun eigen
onderzoek willen gaan toepassen. Er is geen
voorafgaande kennis in de moleculaire biologie
vereist. De nadruk ligt op laboratoriumwerk; hier
wordt ca. 6 uur per dag aan besteed. Verder zijn
er elke dag lezingen en discussiebijeenkomsten,
waarin de theoretische achtergronden en de bio-
technologische of medische toepassingen worden
besproken.

Inlichtingen verstrekken: dr. .1. A. Lenstra cn prof.
dr. B. A. M. van der Zeijst, Faculteit der Dier-
geneeskunde, Postbus 80.165, 3508 TD Utrecht;
tel. 030-534888; telefax 030-540784.

In de week van 11 t/m 15 februari organiseert de
stichting DIO een \'Tropische Week\', in het hoofd-
gebouw van de Faculteit Diergeneeskunde.
De week bestaat uit een fototentoonstelling \'Vee-
teelt en diergeneeskunde in ontwikkelingslan-
den\', video- en dia-presentaties, een leestafel,
koffiehoek, etc.

Binnen een week valt ook één van dc Studium
Generale lezingen \'Veeteelt in ontwikkelingslan-
den\' (Academiegebouw, Domplein 39, aanvang
20.00 uur).

Plaats: Hoofdgebouw Diergeneeskunde, Yale-
laan 1, Uithof, Utrecht.
Tijd: van 9.30 tot 17.30 uur.

Pylorusstenose bij de hond: ontwikkelingen
in de chirurgische behandeling en
retrospectief onderzoek bij 47 patiënten

Pyloric stenosis in the dog: developments in surgical treatment and
a retrospective study in 47 patients

SAMENVATTING De diagnostiel< en behandeling van Pylorusstenose bij de hond worden
beschreven. De meest voorkomende oorzaken bij 47 patiënten waren hypertrofische en
functionele Pylorusstenose. Deze beide aandoeningen werden vooral gezien bij jonge reuen van
brachycefale rassen. In afwijking met de literatuur werden geen aanwijzingen gevonden voor
een predispositie van dwergrassen. Hypertrofische stenose werd met succes behandeld met de
relatief eenvoudige pyloromyotomie vlgs. f redet- Römstedt. Functionele stenose en hypertro-
fische gastritis werden hoofdzakelijk behandeld met de pyloroplastiek vlgs. Heineke-Mikulicz:
in meer dan de helft van de gevallen werd hiermee een goed resultaat bereikt.

SUMMARY Diagnosis and treatment of pyloric stenosis in the dog are described. The most
common causes in 47 dogs were hypertrophic andfunctional pyloric stenosis. These conditions
were mostly seen in young, male dogs of brachycephalic breeds. In contrast with the literature
no indications were found for a predisposition in miniature breeds. Hypertrophic stenosis was
treated successfully with the Fredet-Ramstedt pyloromyotomy. Functional stenosis and
hypertrophic gastritis were mainly treated with the Heineke-Mikulicz pyloroplasty: good
results were obtained in more than half of the cases.

Pylorusstenose is een verzamelnaam voor een aantal aandoeningen, waarbij de
maaglediging wordt belemmerd door abnormaal functioneren van de pylorus. De
oorzaken voor deze dysfunctie kunnen zowel van mechanische als van functionele
aard zijn. In de Universiteitskliniek voor Gezelschapsdieren (UKG) werd deze
afwijking vóór 1983 veelal behandeld met radicale chirurgische ingrepen. Omdat
vanuit de humane chirurgie bekend werd, dat minder mutilerende technieken bij
Pylorusstenose ten gevolge van benigne aandoeningen een gunstig resultaat
hadden (12), werden de indicaties voor de ingrepen in 1983 herzien.
In dit artikel wordt het ziektebeeld kort beschreven. De in de UKG gehanteerde
indicaties en methoden worden toegelicht en de hiermee bij de hond behaalde
resultaten worden beschreven en vergeleken met die uit de literatuur. Pylorus-
stenose ten gevolge van neoplasieën wordt buiten beschouwing gelaten.

Pylorusstenose is bij de hond een relatief zeldzame aandoening, die vooral
voorkomt bij de kleinere rassen (Lhasa Apso, Shih Tzu, dwergpoedel) en bij
brachycefale rassen (vooral bij de boxer). De aandoening wordt vaker bij reuen
gezien dan bij teven (6,8,9).

\' Drs. M. E. Peeters, vakgroep Geneeskunde van Gezelschapsdieren, Faculteit der Diergeneeskunde,
Rijksuniversiteit te Utrecht, Postbus 80.154, 3508 TD Utrecht.

Patiënten met Pylorusstenose worden meestal aangeboden in verband met braken,
anorexie en gewichtsverlies (6,8,9). Het braken wordt vaak omschreven als
projectiel-braken, maar dit verschijnsel wordt in de UKG slechts in 25% van de
gevallen gezien (7). Projectiel-braken wordt echter niet bij andere afwijkingen
gezien en kan daarom als pathognomonisch worden beschouwd voor Pylorus-
stenose. In 63 % van de gevallen wordt regurgiteren (soms projectiel-regurgiteren)
gezien (7). Braken en regurgiteren vinden op wisselende tijdstippen na de maaltijd
plaats. Het braaksel bestaat uit slecht of niet verteerd voedsel (7).

Bij patiënten met Pylorusstenose kan de maaglediging door verschillende aandoe-
ningen worden verstoord. De meest voorkomende zijn (4,5,6,8,9):

De beelden genoemd onder 1. en 2. worden soms tegelijkertijd bij één patiënt
waargenomen. Deze beide aandoeningen worden daarom ook wel (al dan niet in
combinatie) aangeduid als Chronische Hypertrofische Pylorische Gastropathie
(CHPG). Als mogelijke oorzaken voor CHPG worden in de literatuur twee
hypothesen gegeven (6,9);

1. Door acute stress, trauma of ontsteking treedt een verhoogde sympaticotonus
op. Hierdoor vermindert de motoriek van het maagdarmkanaal. Dit resulteert
in maagretentie. Door verwijding van het antrum pyloricum worden G-cellen
gestimuleerd. Het door deze cellen afgegeven gastrine stimuleert de HCl-afgifte
door parietale cellen en heeft een hypertrofisch effect op de mucosa en muscularis
van de maag.

2. In de pylorus zouden onvoldoende (functionerende) mesenteriale ganglia en
zenuwbanen aanwezig zijn. Dit leidt tot verwijding van het antrum, gevolgd door
muscularis-hypertrofie.

De diagnose \'Pylorusstenose\' wordt gesteld op grond van gegevens afkomstig uit
de anamnese (voedsel braken of regurgiteren) en uit natief röntgenonderzoek
(uitsluiten slokdarmaandoeningen, afwijkingen aan de maag). De oorzaak voor
de Pylorusstenose kan meestal pas worden vastgesteld tijdens een laparotomie.
Dc diagnose \'functionele Pylorusstenose\' is een uitsluitingsdiagnose, die wordt
gesteld als er bij inspectie en palpatie van de pylorus geen morfologische
afwijkingen worden gevonden.

Bij de behandeling van Pylorusstenose worden de volgende operatietechnieken
toegepast (1-3,10,11):

Bij de pyloromyotomie vlgs. Fredet-Ramstedt wordt een longitudinale incisie
gemaakt over het antrum pyloricum tot aan de overgang naar het duodenum. De
serosa en tunica muscularis worden gekliefd, de mucosa blijft intact. De incisie
wordt niet gesloten. Bij de Heineke-Mikulicz-plastiek wordt een longitudinale
incisie gemaakt in hetzelfde gebied, maar bij deze ingreep strekt de incisie zich

over een gelijke afstand uit in het antrum en in het duodenum. Na de serosa en
de tunica muscularis wordt ook de mucosa ingesneden; de maag wordt dus
geopend. De longitudinale incisie wordt vervolgens in een vlak loodrecht op de
incisie gesloten. Dit heeft verwijding van het lumen ter plaatse van de pylorus
tot gevolg.

Bij de Billroth I - gastrectomie wordt het antrum pyloricum in zijn geheel
gereseceerd. De continuïteit wordt hersteld met een eindstandige gastro-duode-
nostomie.

Bij het bepalen van de uit te voeren ingreep worden de volgende indicaties
gehanteerd:

Deze is mede afhankelijk van de uitgevoerde ingreep. Patiënten die een maag-
resectie hebben ondergaan krijgen gedurende minimaal 24 uur een continu-infuus
met Ringerse vloeistof met lactaat via een verblijfcatheter in de vena jugularis;
na een pyloromyotomie of pyloroplastiek wordt dit achterwege gelaten.
Na het ontwaken uit de anesthesie wordt drinkwater verstrekt; als dit zonder
problemen wordt opgenomen wordt na 24 uur begonnen met het geven van kleine
hoeveelheden zacht voedsel. De hoeveelheid wordt geleidelijk vergroot tot
normale porties; het tempo waarin dit gebeurt is mede afhankelijk van de aard
van de ingreep en, indien van toepassing, de grootte van het gereseceerde deel
van de maag.

Het onderzoek heeft betrekking op 47 honden, die in de periode van juni 1982
tot juni 1990 in de UKG werden geopereerd in verband met Pylorusstenose en
waarvan een compleet dossier beschikbaar was. De follow up werd gedaan door
middel van een telefonische enquête, waarbij het resultaat van de operatie door
de eigenaar werd gekarakteriseerd als \'goed\' (braakt sporadisch), \'matig\' (wel
verbeterd na operatie, maar braakt nog regelmatig) of \'slecht\' (geen verbetering
na operatie). Van 33 honden kwamen de gegevens beschikbaar in 1987, van de
overige 14 honden in 1990.

De 47 patiënten waren verdeeld over 20 rassen. De meest voorkomende rassen
waren de boxer (14 patiënten, waarvan 7 met hypertrofische stenose, 6 met
functionele stenose en 1 met hypertrofische gastritis) en de Franse buldog (6
patiënten, alle met hypertrofische stenose). De dwergrassen waren met 2 dwerg-
poedels (beiden met hypertrofische stenose) en 1 Malthezer (hypertrofische
gastritis) slechts spaarzaam vertegenwoordigd.

In totaal werden 34 reuen behandeld en 13 teven. De verhouding tussen de beide
geslachten bij de verschillende aandoeningen was als volgt: hypertrofische stenose:
18 reuen, 9 teven; functionele stenose: 11 reuen, 2 teven; hypertrofische gastritis:
5 reuen, 2 teven. De leeftijd varieerde van 0,2 tot 11 jaar, met een mediane leeftijd
van 5,6, 4,3 en 4,2 jaar bij respectievelijk hypertrofische stenose, functionele
stenose en hypertrofische gastritis.

Hypertrofische Pylorusstenose was de meest gestelde diagnose (27 patiënten),
gevolgd door functionele Pylorusstenose (13 patiënten) en hypertrofische gastritis
(7 patiënten).

De meest uitgevoerde ingreep was de pyloromyotomie vlgs. Fredet-Ramstedt (28
patiënten), gevolgd door de pyloroplastiek vlgs. Heineke-Mikulicz (12 patiënten)
en de Billroth I-gastrectomie (7 patiënten). Het verband tussen de gestelde
diagnoses en de uitgevoerde behandeling is weergegeven in tabel 1.

HS = hypertrofische Pylorusstenose; FS = functionele stenose; HG = hypertrofische gastritis;
F-R = pyloromyotomie vlgs. Fredet-Ramstedt;
H-M = pyloroplastiek vlgs. Heineke-Mikulicz;
B 1 = Billroth i-gastrectomie

Van de 47 geopereerde patiënten stierven er 2 kort na operatie. Beide sterfgevallen
deden zich voor na een Billroth I-gastrectomie wegens hypertrofische gastritis. De
doodsoorzaken waren peritonitis ten gevolge van naadlekkage en broncho-
pneumonie door aspiratie van maaginhoud.

De 2 patiënten die kort na operatie stierven werden niet in de follow up betrokken.
Van de resterende 45 patiënten gingen er 5 verloren voor follow up; de resultaten
op lange termijn hebben dus betrekking op 40 patiënten. De follow up-pcriode
varieerde van 2 maanden tot 6 jaar, met een gemiddelde van 1,4 jaar.
In tabel 2 worden de resultaten in verband gebracht met de gestelde diagnoses
en de toegepaste behandelingen.

Goed = sporadisch braken; matig = wel verbetering na operatie, maar regelmatig braken; slecht
geen verbetering na operatie.

In de literatuur zijn in totaal 113 honden beschreven met Pylorusstenose (7). De
verdeling naar ras, geslacht en leeftijd van deze patiënten komt grotendeels overeen
met die van de 47 patiënten die in dit artikel worden beschreven. Jonge, manlijke
honden van brachycefale rassen lijken gepredisponeerd te zijn voor hypertrofische
en voor functionele Pylorusstenose (7).

In onze patiëntengroep nemen de dwergrassen geen bijzondere plaats in, hoewel
ze volgens de literatuur gepredisponeerd zijn voor Pylorusstenose (7). Bij de in
de literatuur beschreven patiënten werd in het algemeen gekozen voor radicale
ingrepen; 56 patiënten ondergingen een Billroth I-gastrectomie, 38 een pyloro-
plastiek vlgs. Heineke-Mikulicz (waarvan 11 met resectie van mucosa) en slechts
4 een pyloromyotomie vlgs. Fredet- Ramstedt. De resultaten worden bij 70-90%
van de patiënten als goed omschreven. Tot 1983 werd ook in de UKG meestal
gekozen voor uitgebreide ingrepen als de Billroth I-gastrectomie. De beleidswij-
ziging om hypertrofische stenose te behandelen met de pyloromyotomie vlgs.
Fredet-Ramstedt en de Billroth I- en Il-gastrectomieën alleen toe te passen bij
patiënten met neoplasieën heeft geen aantoonbare negatieve invloed gehad op de
resultaten. Uit tabel 2 blijkt, dat het resultaat op lange termijn vooral wordt
bepaald door de diagnose en in veel mindere mate door de toegepaste operatie-
techniek.

Hypertrofische Pylorusstenose heeft een uitstekende prognose, ongeacht de
toegepaste operatietechniek. Het ligt voor de hand om in deze situatie te kiezen
voor de minst ingrijpende methode. Het resultaat van de chirurgische behandeling
van functionele stenose en hypertrofische gastritis is wisselend.
De pyloroplastiek lijkt bij deze patiënten goed toepasbaar en geeft in het merendeel
van de gevallen een bevredigend resultaat, maar de patiëntengroep waarbij deze
techniek geëvalueerd kon worden is nog erg klein.

Ernstige complicaties deden zich alleen voor na Billroth I - gastrectomie. Deze
ingreep dient dan ook alleen te worden toegepast bij patiënten met ernstige
afwijkingen, die niet op een andere wijze kunnen worden behandeld.

1. Arnoczky SP, Ryan WW. Symposion on surgical techniques in small animal practice. In:
Veterinary Clinics of North America 1975, 5: 3: 343.

2. Butler HC. Gastroduodenostomy in the dog. J Am Vet Med Assoc 1969, 155: 8: 1347.

3. Greene JA, Ackroyd FW. Gastric outlet obstruction: Surgical techniques. J Am Anim Hosp Assoc
1979, 15: 365.

4. Happé RP, Multiple polyps of the gastric mucosa in 2 dogs. J small Anim Pract 1977,18: 179.

5. Happc RP, Pyloric stenosis caused by hypertrophic gastritis in 3 dogs. J small Anim Pract 1981,
22: 7.

6. Matthiessen DT, Walter HC. Surgical treatment of chronic hypertrophic pyloric gastropathy in
45 dogs. J Am Anim Hosp Assoc 1986, 22: 241.

7. Overbeck J van, Elings, B. Pylorusstenose bij de hond. Literatuurstudie en Onderzoek. Referaat,
Vakgroep Geneeskunde van Gezelschapsdieren, 1988.

8. Rhodes Wh, Brody RS. The differential diagnosis of pyloric obstructions in the dog. J Am Vet
Radiol Soc 1965, 6: 65.

9. Sikes Rl. Chronic hypertrophic pyloric gastropathy. A review of 16 cases. J Am Anim Hosp Assoc
1986, 22: 99.

10. Walsh MH, Quigley PJ. Pyloric stenosis in the dog caused by hypertrophy of the circular muscle
of the pylorus. The Vet Record 1966, 78, 1: 13.

11. Walter HC, Pylorectomy and gastroduodenostomy in the dog. Technique and clinical results in
28 cases. J Am Vet Med Assoc 1985, 187: 9: 909.

12. Neonatology: Pathophysiology and management ofthe new born. Avery G. 3rd ed. p. 566, 788,
962.

Hernia perinealis bij de hond:
ontwikkelingen in de behandeling en
retrospectief onderzoek bij 197 patiënten

Perineal hernia in the dog: developments in therapy and a retrospective study
in 197 patients

SAMENVATTING De correctie van de hernia perinealis bij de hond door transpositie van
de M. obturator internus en de hiertnee bij 197 honden behaalde resultaten worden beschreven.
De meest voorkomende rassen waren de Duitse herder, de bouvier en de old English sheepdog,
die alie significant waren oververtegenwoordigd ten opzichte van het totale patiëntenaanbod
van de Universiteitskliniek voor Gezelschapsdieren.

Een vergelijking van de resultaten voor 1982 met die uit de periode van 1985 tot 1990 toont
een statistisch signifitcante daling van het aantal recidieven van 43 % naar 21%. Het percentage
patiënten met postoperatieve incontinentia alvi bleef vrijwel gelijk. Wondinfecties kwamen bij
22% van de patiënten voor en waren de belangrijkste complicatie. Dit betekent een halvering
ten opzichte van een eerder onderzoek bij 100 patiënten.

Tachtig procent van de eigenaren kwalificeerden het resultaat van de behandeling als uitstekend
of goed. Dit komt overeen met de resultaten die in de Verenigde Staten met een vergelijkbare
methode werden behaald.

Het achterwege laten van castratie bij honden waarbij de prostaat niet was vergroot leidde
niet tot een hoger percentage recidieven en wordt als verantwoord beschouwd.

SUMMARY Perineal hernia repair by transposition of the internal obturator muscle and the
results obtained with this method in 197 dogs are described. The most common breeds were
the German shepherd, the Bouvier and the old English sheepdog, all of which were significantly
over-represented when compared with the hospital population. A comparison of results obtained
before 1982 with those from the period between 1985 and 1990 shows a significant decrease
of the recurrence rate from 43% to 21%. There was no change in the percentage of patients
with fecal incontinence. Wound infections occurred in 22% of the patients and were the most
important complication. This implies a reduction of 50% compared with an earlier study of
100 patients.

Eighty per cent of the owners classified the results of treatment as excellent or good. This
is in accordance with re.sulls obtained in the United Slates with a similar method.
The omittance of castration in dogs in which the prostate was of normal size did not result
in an increased risk of recurrence and is considered to be justified.

Hernia perinealis wordt gekenmerkt door een verscheuring van het diafragma
pelvis, die leidt tot uitpuiling van het rectum en tot verplaatsing van organen uit
het bekken en soms ook uit de buikholte naar de fossa ischiorectalis. Tot 1982
werd deze aandoening in de toenmalige Kliniek voor Kleine Huisdieren behandeld

\' Drs. B. E. Sjollema, Diergeneeskundig Specialisten Centrum Amsterdam, Rictwijkerstraat 27. 1059
VV Amsterdam.

\' Prof. dr. F. J. van Sluijs, vakgroep Geneeskunde van Gezelschapsdieren, Faculteit der Diergenees-
kunde, Rijksuniversiteit te Utrecht, Postbus 80.154, 3508 TD Utrecht.

met een modificatie van de zogenaamde standaard herniorrhaphie (1). De
resultaten die hiermee werden behaald lieten echter te wensen over. Retrospectief
onderzoek bij 67 patiënten bracht aan het licht dat bij 43% van de honden die
volgens deze methode waren geopereerd binnen 2,5 jaar een recidief van de
verschijnselen optrad; 28% van de patiënten werd op grond hiervan geëuthana-
seerd (5). Deze percentages waren aanleiding om een nieuwe operatietechniek te
introduceren, waarin de M. obturator internus een cruciale rol speelt. Het idee
om deze spier te gebruiken was overgenomen uit de Verenigde Staten, maar de
thans in de Universiteits-kliniek voor Gezelschapsdieren (UKG) toegepaste
operatietechniek werd door ons zelf ontwikkeld (15). In dit artikel worden het
ziektebeeld en de huidige wijze van behandeling beschreven. De resultaten die
hiermee werden behaald bij 197 honden, die in de periode van januari 1985 tot
april 1990 in de UKG werden geopereerd, worden beschreven en vergeleken met
die uit de periode van voor 1982.

Hernia perinealis komt vrijwel uitsluitend voor bij oude, niet gecastreerde reuen
(3,10,12,16). De aandoening is relatief vaak beschreven bij de Boston terrier (3,10),
de boxer (2,3,10), de collie (3,10,16), de corgi (2,3,16), de Australische kelpie en
kelpie-kruisingen (2) en de Pekinees (10,16). Hernia perinealis komt zowel
eenzijdig voor als beiderzijds; in het eerste geval is er een duidelijke predispositie
voor de rechterkant (2,3,13,14,16).

De belangrijkste verschijnselen zijn tenesmus alvi en zwelling van het perineum.
Incidenteel kunnen strangurie of zelfs anurie ontstaan als de urineblaas bekneld
raakt in de hernia. Sommige patiënten verliezen ontlasting, maar het is niet altijd
duidelijk of hier sprake is van incontinentie of van onzindelijkheid.

Het diafragma pelvis bestaat uit de M. levator ani en de M. coccygeus. De M.
levator ani is een dunne spier met een dikte van slechts 1 ä 2 mm., die zich van
het os ilium naar caudaal uitbreidt tol aan de M. sphincter ani externus. De M.
coccygeus is aanmerkelijk steviger en ligt lateraal en dorsaal van het craniale deel
van de M. levator ani. Bij patiënten met een hernia perinealis worden bij operatie
in vrijwel alle gevallen slechts restanten van de M. levator ani aangetroffen
(4,11,13,15). De andere spieren in dit gebied (M. coccygeus, M. obturator internus
en M. sphincter ani externus) vertonen meestal geen zichtbare afwijkingen, zodat
mag worden aangenomen dat de verscheuring van het diafragma pelvis hoofd-
zakelijk berust op een ruptuur van de M. levator ani.

De pathogenese van hernia perinealis is niet bekend. Twee factoren worden
genoemd als mogelijke oorzaken voor het scheuren van het diafragma pelvis:
prostaatvergroting en atrofie van de M. levator ani. De vergrote prostaat zou
aanleiding geven tot persen bij de defecatie en vervolgens als een wig tegen de
M. levator ani worden gedrukt (13). Mede ten gevolge van verzwakking door
atrofie of degeneratie zou deze spier de verhoogde druk niet kunnen weerstaan
en scheuren (4,7,9,10). De hypothese dat prostaatvergroting mogelijk een rol speelt
wordt gesteund door de waarneming, dat de kans op recidief kleiner is wanneer
naast de perineale herniorrhafie ook een castratie wordt uitgevoerd (10).

Direct na het inleiden van de anesthesie wordt via een snel lopend intraveneus
druppelinfuus een combinatie toegediend van metronidazol\' en gentamicine^ in
een dosis van respectievelijk 20 en 5 mg/kg lichaamsgewicht. Deze antimicrobiële
profylaxe is eenmalig; de toediening wordt dus niet herhaald. De in het rectum
aanwezige faeces worden verwijderd. Tevens worden de anaalzakken leeggedrukt.
Via de anus wordt een tampon\' in het rectum geplaatst, waarna de anus wordt
gesloten met een beursnaad.

Sinds 1982 wordt een herniorrhaphie toegepast, waarbij de M. obturator internus
wordt verplaatst. Deze zogenaamde transpositie van de M. obturator is uitvoerig
beschreven in een eerdere publikatie (15), zodat hier alleen de essentie zal worden
aangegeven.

De hernia wordt gesloten met twee rijen knoophechtingen van onoplosbaar,
monofil hechtmateriaal\'\'. De bovenste rij hechtingen wordt geplaatst door de M.
coccygeus en de M. sphincter ani externus; de onderste rij door de caudale rand
van de M. obturator internus en de M. sphincter ani externus.
Op de plaats waar de beide rijen hechtingen elkaar ontmoeten wordt een
matrashechting geplaatst door de M. obturator internus, de M. coccygeus en de
M. sphincter ani externus. Om het ventrale deel van de hernia spanningsvrij te
kunnen sluiten wordt de M. obturator internus van de bekkenbodem losgemaakt
en aan het begin van zijn pees naar de trochantor major gekliefd.
Hierbij wordt voorzichtig te werk gegaan, omdat de N. pudendus en de A. en
V. pudenda de spier juist op dit punt kruisen.

Wanneer het rectum een ernstige uitpuiling vertoont, die na het verwijderen van
de inhoud blijft bestaan (sacculatie), wordt de rectumwand gereefd met enkele
verticaal geplaatste hechtingen van oplosbaar hechtmateriaal (rectoplicatie)^ Een
castratie wordt alleen uitgevoerd in geval van prostaatvergroting.

Postoperatieve pijn wordt bestreden door na operatie drie dagen lang subcutaan
buprenorphine^ toe te dienen in een dosis van 0,02 ml/kg 3dd. De voedselver-
strekking wordt hervat op de dag na de operatie. Er wordt bij voorkeur
korrelvoeding gegeven, omdat hieruit meestal volumineuze, betrekkelijk zachte
faeces worden gevormd die het rectum makkelijk passeren.

Het onderzoek heeft betrekking op 197 honden, die in de periode tussen januari
1985 en april 1990 in de UKG werden geopereerd aan een hernia perinealis. Alle
patiënten werden geopereerd volgens de hiervoor beschreven methode. Bij 160
honden werd de hernia gesloten met polyamide"; bij 19 honden werd hiervoor
polypropyleen\' gebruikt en bij 18 honden polyglactin 910^ Deze laatste 37
patiënten zijn opgenomen in een prospectief onderzoek, waarbij de invloed van
het hechtmateriaal op het operatieresultaat wordt onderzocht.

Aanvankelijk werd geen antimicrobiële profylaxe gegeven. In 1987 werd begonnen
met het systematisch toedienen van antibiotica in het kader van een prospectief
onderzoek naar de effectiviteit van een aantal maatregelen ter preventie van
infecties. Het in dit artikel beschreven schema voor antimicrobiële profylaxe wordt
toegepast sinds april 1989.

De gegevens over het verloop tijdens opname in de UKG werden ontleend aan
de dossiers van de betreffende patiënten. De follow up bestond uit een telefonische
enquête, waarbij gevraagd werd naar het voorkomen van recidief van de
verschijnselen en/of incontinentie en naar eventueel opgetreden complicaties na
ontslag uit de UKG. Tevens werd de eigenaar verzocht om het operatieresultaat
te omschrijven als uitstekend (normale defecatie), goed (defecatie sterk verbeterd
maar niet normaal), redelijk (defecatie verbeterd maar duidelijk abnormaal) of
slecht (geen verbetering of verslechtering).

De significantie van verschillen in de verdeling van rassen werd berekend met de
Chi-kwadraat methode; verschillen werden als significant beschouwd bij p ^ 0,05.
De 95% betrouwbaarheidsintervallen werden ontleend aan de Geigy Wetenschap-
pelijke Tabellen (6).

Bastaarden vormden met 56 patiënten (29%) de grootste groep in het patiënten-
aanbod. De meest voorkomende rassen zijn weergegeven in tabel 1. De Duitse
herder, de bouvier en de old English sheepdog waren significant oververtegen-
woordigd in vergelijking met het totale patiëntenaanbod van de UKG. Alle 197
patiënten waren van het mannelijk geslacht; 54 waren vóór de verwijzing naar
de UKG gecastreerd (27%). De leeftijd bij operatie varieerde van 4 tot 14 jaar,
met een gemiddelde van 8,3 jaar.

Vergelijking van het aandeel van de 5 meest voorkomende rassen in de groep patiënten met hernia
perinealis (n — 197) met het aandeel van dezelfde rassen in het totale patiëntenaanbod van de UKG
in de periode jan. 1986 -jan. 1988 (n = 17.371).
* significant oververtegenwoordigd (p ^ 0,05).

Bij 65 honden werd een beiderzijdse herniorrhaphie verricht; in 132 gevallen werd
eenzijdig geopereerd. De links - rechts verdeling bij de unilaterale herniorrhaphieën
was 51 links en 81 rechts. In 41 gevallen werd een rectoplicatie uitgevoerd (20%).
Bij 123 van de 143 niet gecastreerde honden werd in aansluiting op de herniorrhaphie
een castratie uitgevoerd (86%); bij de resterende 20 honden was hiervoor geen
indicatie.

Vier van de 197 honden stierven kort na operatie (2%). In drie gevallen was dit
het gevolg van septische complicaties van de uitgevoerde herniorrhaphie; één

patiënt overleed door ernstige respiratieproblemen, die geen rechtstreeks gevolg
waren van de uitgevoerde ingreep.

Wondinfecties werden bij 44 patiënten vastgesteld (22%). Andere complicaties
waren fistels (11 patiënten; 6%) en rectumprolaps (9 patiënten; 5%). Bij de
patiënten met fistels was slechts in één geval sprake geweest van een ongecom-
pliceerde wondgenezing; de resterende 10 patiënten hadden alle een wondinfectie.
Rectumprolaps werd zowel gezien na beiderzijdse als na eenzijdige herniorrhafie.

Van de 193 patiënten die na operatie uit de UKG werden ontslagen gingen er 14
verloren voor follow up. De follow up-periode van de resterende 179 patiënten
varieerde van 1 maand tot 60 maanden, met een gemiddelde van 22,6 maanden.
Recidief van de verschijnselen werd gezien bij 61 patiënten. In 23 gevallen betrof
het geringe (13%), in 20 gevallen matige (11%) en in 18 gevallen ernstige tenesmus
(10%). De overige 118 patiënten vertoonden geen verschijnselen (66%). Incon-
tinentia alvi kwam voor bij 25 patiënten. In 12 gevallen werd deze omschreven
als licht (7%), in 3 gevallen als matig (2%) en in 10 gevallen als ernstig (5%). De
resterende 154 patiënten waren niet incontinent (86%). De eigenaren kwalificeer-
den het resultaat van de behandeling als volgt: uitstekend 104 (58%); goed 39
(22%); redelijk 18(10%) en slecht eveneens 18 (10%).

De kwalificatie bij reuen die niet werden gecastreerd (uitstekend goed: 79%)
week niet wezenlijk af van de kwalificatie bij honden die al eerder waren
gecastreerd (uitstekend goed: 80%) of in aansluiting op de herniorrhaphie
werden gecastreerd (uitstekend -f- goed: 80%).

De samenstelling van de patiëntengroep is qua geslacht en leeftijd vergelijkbaar
met die van andere klinische studies (3,8,10,12,16). De significante oververtegen-
woordiging van de Duitse herder, de bouvier en de old English sheepdog wijkt
echter duidelijk af van de rassen die in de literatuur als gepredisponeerd worden
aangemerkt (2,3,10,16). Het is opvallend dat twee van deze rassen behoren tot
de staartloze honden.

Wanneer de periode vóór 1982 wordt vergeleken met de periode van 1985 tot 1990
valt op, dat het operatieresultaat duidelijk is verbeterd. Het percentage recidieven
daalde van 43% tot 21%, wanneer tenminste de patiënten met lichte defecatie-
problemen niet worden meegeteld. Het hoge percentage tevreden eigenaren (80%
beoordeelde het operatieresultaat als goed of uitstekend) lijkt dit te rechtvaardi-
gen. De 95% betrouwbaarheidsintervallen voor de percentages recidieven zijn
respectievelijk 31-56% en 15-28%. De transpositie van de M. obturator internus
kan dan ook worden beschouwd als een significante verbetering ten opzichte van
de gemodificeerde standaard-herniorrhaphie.

Wanneer de lichte gevallen om dezelfde reden als hiervoor wederom buiten
beschouwing worden gelaten is het aantal patiënten met incontinentia alvi bij beide
methoden vrijwel gelijk (standaard-herniorrhafie 6%; obturator-transpositie 7%).
Het percentage wondinfecties wordt in het referaat van De Vrij en Kampert (5)
niet vermeld, maar het lagere aantal fistels (3% versus 6% bij de obturator-
transpositie) zou kunnen wijzen op een geringer percentage wondinfecties bij de
standaard-herniorrhafie.

In een eerder door ons gepubliceerd onderzoek bij 100 patiënten werd vastgesteld
dat zich bij 45% van de patiënten een wondinfectie ontwikkelde (14); in het huidige
onderzoek is dit gedaald tot 22%. Deze halvering geeft duidelijk aan dat het
systematisch toepassen van antimicrobiële profylaxe effect heeft, maar het aantal
infecties is nog steeds hoog vergeleken met andere operaties. In een beschrijving

van het gebruik van een enigszins andere vorm van transpositie van de M.
obturator internus bij 42 honden worden de resultaten als volgt beschreven:
excellent 35 (83%), good 6 (14%) en poor 1 (3%) (8). Wanneer bij onze patiënten
dezelfde maatstaven worden gehanteerd als in dit onderzoek zijn de resultaten
iets minder goed, maar van dezelfde orde (90% excellent of good; 10 % poor).
Een verhoogde kans op recidief bij niet gecastreerde patiënten, vastgesteld in een
epidemiologisch onderzoek bij 771 honden (10), werd door ons niet gevonden:
het percentage recidieven bij niet gecastreerde honden was even hoog als dat bij
honden die reeds eerder waren gecastreerd of waarbij de castratie in aansluiting
op de herniorrhaphie werd uitgevoerd. Hierbij moet echter worden opgemerkt,
dat bij onze patiënten alleen van castratie werd afgezien als de prostaat een
normale omvang had. Hoewel deze groep klein is in vergelijking met het totale
aantal patiënten met een hernia perinealis lijkt de conclusie gerechtvaardigd dat
dit beleid geen verhoogde kans inhoudt op een recidief.

1. Archibald I, Sumner Smith G. Perineal hernia repair in: Canine Surgery, Second Archibald
Edition. E.1 Catcott Editor, American Veterinarv Publications Inc., Santa Barbara, 1974: 544-
548.

3. Burrows CE, Harvey CE. Perineal Hernia in the dog. J small anim Pract 1973; 14: 315-332.

4. Canficld RB, Bellenger CR. Perineal hernia. In: Textbook of Small Animal Surgery, DH Slatter
Editor. WB Saunders, Philadelphia 1985; 886-899.

5. De Vrij J, Kampert M. De hernia perinealis bij de hond. Vakgroep Geneeskunde van het Kleine
Huisdier, Utrecht, 1982.

6. Diem K und Lentner C, eds. Wissenschaftliche Tabellen 7. Ausg. Documenta Geigy. Stuttgart:
Thieme, 1975; 85-103.

7. Eorssell G. Die Operation von Perinealbrüchcn bei männlichen Hunden, BerlTierätzl Wschr 1937;
32: 485-488.

8. Hardie EM, Kolata RJ, Early TD, Rawlings CE and Gorgacz EJ. Evaluation of internal obturator
transposition in treatment of perineal hernia in dogs. Veterinary Surgery 1983; 12: 69-72.

9. Harvey CE. Treatment of perineal hernia in the dog - a reassesment. J small Anim Pract 1977;
18: 505-511.

10. Hayes HM, Wilson GP. Tarone RE. The epidemiologic features of perineal hernia in 771 dogs.

J Am Anim Hosp Assoc 1978; 14: 703-707.
1 1. Moltzen-Nielsen H. Proc XVth Int Vet Congr. Stockholm, 1953; 1: 971-975.

12. Orsher RJ, Johnston DE. The surgical treatment of perineal hernia in dogs by transposition of
the obturator muscle. Comp Cont Ed 1985; 7: 233-239.

14. .Sjollema BE, Van Sluijs I-M. Perineal hernia repair in the dog by transposition of the internal
obturator muscle. II. Complications and results in 100 patients. Vet Quarterly 1989; 11: 18-23.

15. Van Sluijs EJ, Sjollema BE. Perineal hernia repair in the dog by transposition of the internal
obturator musclc. I. Surgical Technique. Vet Quarterly 1989; 11: 12-17.

16. Weaver AD. Omamegbe JO. Surgical treatment of perineal hernia in the dog. J small Anim Pract
1981; 22: 749-758.

De Nederlandse Vereniging van Dierenartsen bij vogels, door G. M. Dorrestein (Eacul-

14 februari 1991 een symposium met als thema Symposium is bedoeld voor dierenartsen en

en titel: \'Papegaaienziekte bij mens en dier.\' voorts voor allen die in de te behandelen onder-

Locatie is de Grote Collegezaal in het Hoofdge- werpen geïnteresseerd zijn. Gratis toegang,

bouw van de Faculteit der Diergeneeskunde aan Meer informatie is te verkrijgen bij het Secreta-

de Yalelaan in De Uithof te Utrecht. Aanvang: Haat van de NVDV: tel. 03434-56006.

BST is één van de produl<len van de
DNA-recombinanl technologie, de bio-
technologie die diverse malen onder-
werp van berichten en artikelen in het
\'Tijdschrift voor Diergeneeskunde\'is
geweest.

Op 27 september 1990 is door de
Groep Geneeskunde van het Rund het
loffelijke initiatief genomen om een
studiedag over dit bovine somatotro-
pine (het melkproduktie verhogende
groeihormoonpreparaat) te houden.
Naast de natuurwetenschappelijke
evaluatie kwam ook de ethiek aan de
orde.

Uit de evaluatie kwam naar voren dat
het preparaat als zodanig gevoegelijk
als onschadelijk voor mens en dier mag
worden beschouwd. Sociaal-econo-
misch en ethisch zijn er daarentegen
nog diverse vraagpunten.
De nieuwe Gezondheid.^- en Welzijns-
wet voor Dieren in artikel 37v bis
spreekt over hel stellen van regelen
vanuit ethische overwegingen.
Het op 27 september aanwezige panel-
lid dr. F. ./. Grommers stelde samen
met de andere ontekenaar drs. L. J. E.
Rutgers de onderstaande afweging ten
behoeve van de discussie op. - Red.

In het Tijdschrift voor Diergeneeskunde ver-
schijnen de laatste tijd regelmatig berichten
en artikelen over het bovine somatotropine
(BST). In het merendeel van de gevallen
betreft het natuurwetenschappelijke evalu-
aties met voorbijgaan aan de ethische aspec-
ten van BS\'l\'-gebruik. Dat het niet alleen een
natuurwetenschappelijke afweging is of kan
zijn. blijkt duidelijk uit de formulering van
art. 37v bis van het voorstel van de Gezond-
heids- en welzijnswet voor dieren, op grond
waarvan uit ethische overwegingen regelen
worden gesteld ten aanzien van stoffen als
BST

Op 27 september j.l. is door de Groep
Geneeskunde van het Rund een studiedag
over BST gehouden. Eén onzer (Grommers)
maakte daarbij deel uit van het panel. Ten
behoeve van de discussie is door ons onder-
staande afweging opgesteld.

Ter discussie staat de toepassing van BST in
de melkveehouderij. Het doel van de toepas-
sing van BST is verhoging van de efficiCntie
van de melkproduktie, teneinde het inko-
men van de veehouder te vergroten. De
methode is een maandelijkse subcutane in-
jectie, beginnend circa drie maanden post
partum.

Een min of meer compleet overzicht van de
elementen van een toetsing van de toelaat-
baarheid van handelingen met dieren is
gegeven door de Commissie Ethiek van de
KNMvD (1) en de Commissie van Advies
Ethiek cn Biotechnologie bij Dieren (2). Wij
zullen ons beperken tot de hoofdzaken,
daarbij de door beide commissies aangege-
ven afwegingselementen volgend.

Waarden en beginselen
In haar beschouwing over BST wijst de
Commissie Ethiek van de KNMvD (3) op
het feit dat de intrinsieke waarde van dieren
vooraf gaat aan de gebruikswaarde. In de
Nota Rijksoverheid en [bierenbescherming
van 1981 wordt gesteld dat het beleid moet
worden ontwikkeld vanuit de erkenning van
de intrinsieke waarde van het dier. De
Commissie van Advies Ethiek en Biotech-
nologie heeft \'de toepassing van door re-
combinant-DNA technologie verkregen
stoffen\' (waaronder BST) als een probleem-
gebied van de biotechnologie aangemerkt,
die ethische toetsing behoeft.
Duidelijk is dat met de toediening van BST
inbreuk wordt gemaakt op de integriteit van
het dier, doordat zonder veterinair-medi-
sche indicatie kunstmatig wordt ingegrepen
in de stofwisseling op louter produktictech-
nische gronden en het dier daarmee wordt
gereduceerd tot produktiemiddel.
Bovendien is de gezondheid en het welzijn
(beide deelaspecten van integriteit/intrin-
sieke waarde) ook niet gewaarborgd gezien
het feit dat de toepassing van BST onder
verantwoordelijkheid van dierenartsen zou
moeten staan (3, 4). De resultaten van
experimenten zijn t.a.v. het ziekterisico niet
maatgevend, noch statistisch betrouwbaar
(4,5).

Bovenstaande aspecten zijn in strijd met het
ontwerp Gezondheids- en Welzijnswet voor
Dieren, die beoogt integritcitsaantasting en
welzijnsbedreigingen terug te dringen.
Alleen al op deze gronden is toepassing van
BST niet aanvaardbaar.
Inbreuk op integriteit en welzijn van dieren
wordt in bijzondere gevallen maatschappe-

lijk aanvaardbaar gevonden indien hier
goede redenen voor zijn. Daarom dient ook
de redelijkheid en/of de noodzaak bezien te
worden.

Redelijkheid en noodzaak
Of de veehouders en dc consumenten uit-
eindelijk profijt ervaren van dc toepassing
van BST is in hoge mate onvoorspelbaar (6,
7) en daarmee onzeker. Dierenartsen wor-
den geplaatst voor een dilemma gezien hun
beroepsethiek (8).

Met uiteenlopende argumenten zijn bezwa-
ren geuit en acties gevoerd door consumen-
ten. dierenbeschermings- en boerenorgani-
saties, e.a. (3, 4, 7.9). Met de introductie van
BST wordt geen bijdrage geleverd aan de
maatschappelijke problemen van/in de
melkveehouderij, waaronder de milieube-
lasting. Wat betreft dit laatste moet onder
meer rekening worden gehouden met een
hoger krachtvoergebruik en meer vleesvee
(6, 9). Uit oogpunt van vermindering van
milieubelasting is het streven naar een ho-
ge(re) produktie per koe een achterhaalde
doelstelling, die vervangen zou moeten wor-
den door een ecologisch optimale produktie
(10).

Zo lang men toch nog wil streven naar een
verhoging van de produktie per koe, dan
toont de spreiding tussen bedrijven (11) aan
dat mcl verbetering van het vakmanschap
in de vorm van gangbare fokkerijmethoden,
verbetering van de bedrijfsvoering (in het
bijzonder dc voedermethoden en ruwvoer-
kwaliteit) en preventieve/curatieve gezond-
heidszorg nog veel is te bereiken. Het be-
drijfsgemiddelde is thans bijna 7000 kg per
lactatie cn het maximum rond de 11000 kg
per lactatie. Een andere mogelijkheid is het
drie maal i.p.v. twee maal daags melken,
waarbij gemiddelde produktiestijgingen per
lactatie van ca. 15% zijn te bereiken (12).
Bedacht moet worden dat goed vakman-
schap gepaard kan gaan met een hoge
produktie en een goede diergezondheid,
maar dat uiteindelijk fysiologische grenzen
zullen worden bereikt (13).
De Commissie Ethiek van de KNMvD heeft
geconcludeerd dat de maatschappelijke be-
hoefte aan de toepassing van BST laag lijkt
(3). Dit is gezien het voorgaande (te) voor-
zichtig uitgedrukt.

Vastgesteld kan worden dat de toepassing
van BST niet redelijk is. dat er ook geen
noodzaak bestaat en dat het ook op deze
argumenten moet worden afgewezen.

De toepassing van BST is niet nastrevens-
waardig. Een verbod in het licht van het
\'nee, tcnzij\'-beleid is noodzakelijk en ai dan
niet in EEG-verband het meest geëigende
middel ter bevordering van een aanvaard-
bare en duurzame melkveehouderij.

2. Commissie van Advies Ethiek cn Biotechno-
logie bij Dieren, Wageningen, 1990.

10. Kalverkamp en Van Hoytema: Op zoek naar
een duurzame landbouw. Berenschot,
Utrecht 1989.

Naar aanleiding van onderstaande bij
de Redactie ontvangen vraag, vond zij
prof. dr. A. de Kruif (Faculteit Dier-
geneeskunde. Gent) bereid om voor de
lezers een antwoord te formuleren.

Moet bij toepassing van een PRID-spiraal
de capsule verwijderd worden? In welke
gevallen wel, in welke gevallen niet?

Bij toepassing van de PRID-spiraal moet de
oestrogeencapsule alleen verwijderd wor-
den als er sprake is van cysteuze ovariële
follikels die gepaard gaan met het sympto-
menbeeld van nymfomanie. Oestrogenen
verergeren namelijk de symptomen. In alle
andere gevallen kan de capsule blijven zit-
ten. De fabrikant is het eens met deze
stellingname.

In recent years there have been several
initiatives to improve the quality of the
veterinary service by organising further edu-
cation at European level. The European
societies that direct themselves to specific
areas, such as for example dermatology and
ophthalmology, play a significant role in
this area. In the broad field of veterinary
internal medicine there are the European
Societies for Cardiology, Neurology and
Nephrology/Urology (ESVC, ESVN,
ESVNU).

In March 1989 at the meeting of the World
Small Animal Veterinary Association a
group of some 26 veterinarians agreed that
there is a need for veterinary specialisation
of high standard. In order to make rapid
and substantial progress a working party
was formed to prepare a proposal for vet-
erinary specialisation in Europe. This work-
ing party, initially known as \'the group of
Beze\' has formed the \'European Associ-
ation for Veterinary Specialisation (EAVS)\'
and is working towards a \'European Foun-
dation for Postgraduate Studies and Spe-
cialisation\'. A report on \'Veterinary Special-
isation in Europe - Companion Animals\'
prepared by this working party has been
brought to the attention of the Federation
of Veterinarians in Europe (FVE) as well as
the Advisory Committee on Veterinary
Training (ACVT) of the European Com-
munity (EC).

During the discussions of the \'group of
Beze\' it was realised that although there are
societies for disciplines such as neurology,
cardiology and nephrology, there is no
European Society of Veterinary Internal
Medicine.

It was decided to form a steering committee
that could prepare an inaugural meeting.
This steering committee (Prof Dr. C. Gas-
kell (GB), Dr. A. Hedhammer (S), Prof Dr.
P E. Holt (GB-ESVNU), Dr. Ph. Moreau
(F-ESVN), Prof. I. Nolte (D), Prof. Dr. A.
Rijnberg (NL-EAVS), Prof. Dr. P Suter
(CH), Dr. E. Teske (NL), Dr. E. Vitali (I-
ESVC) and prof Dr. H. W. de vries (NL)
met in Amsterdam on the weekend of
October 13 and 14, 1990.

The steering committee, in consultation
with a large number of corresponding
members, decided to organise an inaugural
meeting for a European Society of Veterin-
ary Internal Medicine (ESVIM), to be held
in Amsterdam on April 20 in conjunction
with the international congress \'Voorjaars-
dagen 1991\'.

As this meeting the objectives and constitu-
tion of the new society will be discussed. The
steering committee proposes membership to
be open to all veterinarians interested in
internal medicine. A speciality organisation
(\'College\') may be formed later on for those
who have achieved diploma level in veterin-
ary internal medicine according to the prin-
ciples led down in the EAVS report of
February 1990.

In future the ESVIM may function as an
umbrella organisation for the present and
future subdisciplines. Apart from the pro-
motion of general internal medicine such a
structure would allow harmonisation of
meetings, would facilitate mutual exchanges
of information and also may have financial
advantages.

09.00 A. R., Michel, London (UK); Mode of
action of diuretics in cardiovascular dis-
ease.

09.30 H. C. Rutgers, London (UK); Renal dis-
ease and polyuria.
10.00 E. de Madron, St. Raphael (F); Fluid

cardiac disease for kidney function.
11.40 A. A. Stokhof, Utrecht (NL); Pericardial
disease and diuresis.

To register lor the meeting: \'Voorjaarsdagen\',
RO. Box 14031, 3508 SB Utrecht, The Nether-
lands.

For further information please contact: Ad Rijn-
berk, Erik Teske, Hans de Vries, University Clinic
for Companion Animals, RO. Box 80.154, 3508
TD Utrecht, The Netherlands.
Tel. 31-.30-531697.
Fax. 31-30-518126.

Dit is een vraag die ons, IVSA-commissie
NL, regelmatig ter ore komt. Vele buiten-
landse diergeneeskunde studenten richten
zich namelijk tot ons met de vraag of zij een
tijdje in de keuken van een Nederlandse
dierenarts mogen meekijken. Het betreft
meestal ouderejaars studenten uit zeer di-
verse landen.

Daar ons bestand van dierenartsen waar wij
kunnen plaatsen, verouderd is zijn wij op
zoek naar nieuwe dierenartsen, -praktijken,
die interesse hebben om buitenlandse stu-
denten mee te laten lopen in hun praktijk.
Plaatsingen van deze studenten geschieden
in absoluut overleg en opgave is geheel
vrijblijvend.

Voelt u er wel voor om eens een frisse,
vreemde en misschien wel exotische wind
door uw praktijk te laten waaien, of wilt u
eerst wat meer informatie?
Schrijf dan een briefje met uw naam, adres,
telefoonnummers en de tijden waarop u
daar bereikbaar bent naar: IVSA-commis-
sie NL, Yalelaan 1, kamer CO 15, 3584 CL
Utrecht. Wij nemen dan contact met u op.
Aan u dc taak te laten zien dat wc bijzonder
zijn, want bijzonder zijn we!

Laculteit Diergeneeskunde - Universiteit Utrecht
Afdeling: Veterinaire Tandheelkunde.
Dierenarts: A. W, van Foreest
Behandeling uitsluitend op donderdag.
Telefonisch overleg: donderdag 8.45-9.00 uur.
030-531698. Overige gesprekken (receptie) 030-
53941 1.

Gezien de grote belangstelling die er is voor de
5e editie van het Repertorium Diergeneesmidde-
len heeft de Commissie Repertorium diergenees-
middelen van de FIDIN besloten tot een herdruk
van deze 5e uitgave.

Naar verwachting zal de 6e uitgave medio 1992
verschijnen. Dit tijdstip is afhankelijk van de
realisatie van de definitieve registratie van voor-
lopig geregistreerde diergeneesmiddelen.
Het Repertorium Diergeneesmiddelen is te bestel-
len bij het secretariaat van de FIDIN, Postbus
123, 3850 AC Ermelo, tel. 03417-51703, fax 03417-
51881, of door overmaking van ƒ 47,- op bank-
rekeningnr. 49.84.91.749 (girorekening Amro-
bank Nijmegen: 848700) ten name van Reperto-
rium FIDIN, Cuyk, onder vermelding van
\'Repertorium Diergeneesmiddelen\'.
Diergeneeskundige studenten kunnen het Reper-
torium tegen een gereduceerde prijs van ƒ25,-
verkrijgen bij DSK, Hoofdgebouw Diergenees-
kunde, Yalelaan 1, 3584 CL Utrecht.

SmithKline Beecham Animal Health te Zoeter-
meer introduceert in Nederland PR Vac MLV, een
levend G1 negatief vaccin tegen de ziekte van
Aujeszky.

PR Vac MLV is een volledig geregistreerd levend
Gl-negatief vaccin ter preventie van de ziekte van
Aujeszky, dat al jaren met succes wordt toegepast
in de Verenigde Staten. Nu in Nederland de
eradicatie van de ziekte van Aujeszky is een
vergevorderd stadium is komt PR Vac MLV ook
ter beschikking van de Nederlandse dierenarts.
PR Vac MLV heeft in de praktijk aangetoond een
zeer effectief vaccin te zijn en is ook, mede omdat
het een homoloog vaccin is, zeer veilig. Het is
sterk immunogeen en behoeft daardoor slechts
éénmalige primovaccinatic.
PR Vac MLV wordt geleverd met een gratis
overloopnaald bij iedere flacon en is in één
handeling gebruiksklaar. Het vaccin is verkrijg-
baar direct bij SmithKline Beecham Animal
Health alsmede via de groothandels AUV, Aes-
culaap en Brocavet.

Bij de in het voorjaar 1990 uitgevoerde EG-
inspecties bij varkensslachterijen in de USA
bleek een aantal ernstige tekortkomingen
nog steeds niet weggenomen, namelijk:

— de post-mortem keuring was onvolledig
en met conform de bepalingen van
Richtlijn 72/462/EEG (Richtlijn inzake
gezondheidsvraagstukken en veterinair-
rechtelijke vraagstukken bij de invoer
van runderen en varkens en van vers
vlees uit derde landen);

— het trichinenonderzoek werd niet uitge-
voerd, noch vond er een koudebehande-
ling van het vlees plaats conform de
bepalingen van Richtlijn 77/96/EEG
(Richtlijn inzake het opsporen van tri-
chinen bij de invoer van vers vlees van
varkens, huisdieren uit derde landen).

Deze tekortkomingen waren voor de Euro-
pese Commissie op advies van de leden van
het Permanent Veterinair Comité (PVC)
aanleiding de varkensbedrijven voor export
voorlopig af te voeren van de lijst met
erkende bedrijven per 31 oktober 1990,
Afgesproken werd dat een hercontrole zou
plaatsvinden in september 1990 en mochten
de resultaten dan nog onvoldoende zijn dan
zouden de bedrijven definitief worden
geschrapt en zou er geen varkensvlees meer
mogen worden geïmporteerd in de EG uit
de USA.

Voornoemde hercontrole door de inspec-
teurs van de Europese Commissie werd
uitgevoerd medio september 1990 en op
uitnodiging van de Commissie nam de heer
drs. .1. H. G. Goebbels deel aan deze missie
als vertegenwoordiger van de Lid-Staten.
De tekortkomingen die geconstateerd wer-
den bij het hierboven genoemde inspectie-
bezoek, werden ook nu weer geconstateerd.
De belangrijkste tekortkomingen zijn hier-
onder kort weergegeven.

— petfoodmateriaal wordt via hetzelfde
transportsysteem als goedgekeurd mate-
riaal afgevoerd.

Geen trichinenonderzoek of koudebehan-
deling conform Richtlijn 77/96/EEG. Er
waren wel maatregelen getroffen doch deze
waren niet voldoende om te garanderen dat
het vlees inderdaad een koudebehandeling
had ondergaan.

De hierboven genoemde tekortkomingen
waren voor het PVC aanleiding unaniem het
voorstel van de Europese Commissie te
steunen om de invoer van varkensvlees in de
EG met ingang van 31 oktober 1990 te
verbieden waarbij een overgangstermijn
voor varende partijen werd vastgesteld.
Aangezien de tekortkomingen bij de post-
mortem keuring en de hygiëne ook in de
runderslachterijen voorkwamen en er door
het Amerikaanse bedrijfsleven en de auto-
riteiten geen maatregelen werden genomen
ter verbetering is besloten ook de export van
rundvlees naar de EG per 30 november 1990
te verbieden waarbij ook een overgangster-
mijn zal worden gehanteerd.
Uit het hierbovenstaande blijkt dat in de
USA er niet alleen problemen zijn ten
aanzien van de bedrijven, maar ook dat dc
Amerikaanse autoriteiten weigerden tot nu
toe conform Richtlijn 72/462/EEG te wer-
ken. De post-mortem keuring wordt uitge-
voerd conform dc Amerikaanse wetgeving
en de Amerikaanse autoriteiten eisen van de
EG dat men het principe van \'equivalence\'
moet toepassen en dus zich niet Ictterliik
moet houden aan de wetgeving.
De huidige voorschriften bieden daar geen
mogelijkheden toe. (Ook niet voor lidsta-
ten).

Indien de USA zou willen voldoen aan de
EG-eisen vergt dat grote investeringen. Het
huidige hoge slachttempo van 1.000 var-
kens/uur op één lijn, waarbij er door 6
keurmeesters wordt gekeurd, kan dan niet
worden gehandhaafd.

Een en ander zal nog uitvoerig worden
besproken tussen de EG en de USA. Van
EG-zijde is er daarbij steeds gewezen op het
feit dat de invoerstop louter op volksge-
zondheidsargumenten is gebaseerd en niet
op handelspolitieke overwegingen.

In het voorjaar van 1990 heeft het RIVM 93
monsters vleeswaren en 17 monsters gehakt
onderzocht op het voorkomen van sulfona-
miden en dapson. Het onderzoek werd
verricht in opdracht van de VHI en de
monsters vleeswaren werden \'at random\'
gekozen, onder andere: ham, knakworst,
leverworst etcetera.

De sulfonamiden waar op onderzocht werd,
waren: sulfanilamide, sulfadimidine, sulfa-
doxine, sulfadiasine en sulfaquinoxaline.
Alle monsters zijn onderzocht door middel
van dunne laag chromatografie (HPTLC).
Daarbij werden 6 monsters als verdacht
positief beschouwd, die voor nadere beves-
tiging zijn onderzocht met HPLC/DAD.
Uit het onderzoek bleek dat geen enkel
monster positief was ten aanzien van sulfo-
namiden en/of dapson. Dit betekent dat de
gehaltes van eventueel aanwezige verbindin-
gen onder 0,02 mg/kg lagen.
Het RIVM heeft dit onderzoek sinds 1987
driemaal uitgevoerd en daarbij werd steeds
een dalend aantal positieve monsters vast-
gesteld. Het aantal positieve monsters be-
droeg in 1987 namelijk nog 9% en is dus nu
gedaald tot 0%.

De resultaten van dit onderzoek zijn voor
de VHl dan ook aanleiding om dit jaarlijkse
onderzoek te staken en over te gaan tot een
\'vinger aan de pols\'-controle, hetgeen in-
houdt dat het onderzoek met een tussenpe-
riode van enkele jaren wordt uitgevoerd.

In opdracht van dc VHI heeft het RIVM 100
monsters urine, gal, vlees en niervet afkom-
stig van kalveren en runderen onderzocht
op het voorkomen van anabolica en fi-
agonisten.

Vlees: diethylstiiboestrol, testosteron, 17/8-
estradiol, methyltestosteron, trenbolon, ze-
ranol en nortestosteron.
Niervet: gestagenen zoals medroxyproge-
steron (acetaat) en chloormadinon (ace-
taat).

Dit onderzoek werd verricht in het kader
van de bewakingsfunctie van de Veterinaire
Inspectie. In dit verband worden regelmatig
surveillance onderzoeken verricht, zowel
bacteriologische als chemische, die tot doel
hebben eventuele gevaren voor de volksge-
zondheid te kunnen vaststellen en op grond
van de resultaten al dan niet maatregelen te
nemen ten aanzien van dierlijke produkten.
Het hiergenoemde onderzoek is nog niet
volledig afgesloten maar de nu reeds be-
kende resultaten geven toch al aan ten
aanzien van welke stoffen in Nederland
problemen worden geconstateerd.

In 4 monsters, alle afkomstig van kalveren,
werden /3-agonisten aangetoond. In 3 geval-
len bleek dit salbutamol te zijn (een verbo-
den stof) en in 1 geval clenbuterol. Deze
laatste stof kwam voor in een concentratie
die onder de Nederlandse actiegrens ligt.
Deze resultaten tonen aan dat het clande-
stiene gebruik van ^-agonisten (salbutamol)
nog steeds niet tot het verleden behoort. De
controle op residuen van deze stoffen zal
dan ook worden geïntensiveerd.
Het is verheugend dat een aantal grote
kalverbedrijven heeft besloten een eigen
controle te gaan uitvoeren, waarbij de sector
zelf ook sancties zal nemen indien het
gebruik van verboden middelen wordt aan-
getoond. De Veterinaire Inspectie zal deze
ontwikkelingen nauwlettend volgen.

Lichaamseigen anabolica
Bij het onderzoek naar residuen van deze
stoffen is natuurlijk het probleem dat deze
stoffen van nature bij dieren voorkomen. Bij
het onderzoek werd echter bij 5 kalveren een
combinatie gevonden van estradiol/testo-
steron in concentraties die het sterke ver-
moeden geven dat deze dieren behandeld
waren met natuurlijke hormonen.

Dit onderzoek is nog niet afgerond en
hierover zijn dus nog geen gegevens bekend.

Uit de tot nu toe gevonden resultaten blijkt
dat voor wat betreft het gebruik van ana-
bolica in Nederland ten aanzien van norte-

stosteron, methyltestosteron, zeranol en
trenbolon er op dit moment van een serieus
residuprobieem geen sprake is.
Voor wat betreft lichaamseigen hormonen
kan worden gesteld dat hier wel mogelijk
sprake is van een probleem en dan met name
bij kalveren. Echter moet worden opge-
merkt dat hieruit niet te snel conclusies
kunnen worden getrokken aangezien het
hier om lichaamseigen stoffen gaat. Het zal
dan ook noodzakelijk zijn dat nader onder-
zoek plaatsvindt zodat er in de toekomst
met grotere zekerheid een conclusie kan
worden getrokken uit de gevonden resulta-
ten.

Voor wat betreft gestagenen zijn de resulta-
ten nog niet bekend, maar volgens berichten
uit het buitenland zou dit ook wel eens een
probleem kunnen zijn in Nederland. Uit het
onderzoek blijkt echter duidelijk dat de ß-
agonisten in Nederland een probleem zijn
bij kalveren. Deze stoffen worden nog steeds
gebruikt als groeibevorderaar en dit is uit
het oogpunt van de volksgezondheid ontoe-
laatbaar temeer daar nu de eerste ziektege-
vallen bij consumenten zijn gemeld.
Er zal dan ook op dit terrein extra controle
moeten plaatsvinden waarbij het controle-
systeem van de sector zelf hopelijk zal
bijdragen tot het terugdringen van dit mis-
bruik.

Voedselinjëctie door Clenhuierol-residuen
De hierboven gemelde ziekte gevallen wer-
den in de periode maart tot en met juli 1990
in Spanje gesignaleerd bij ± 125 personen
die allen dezelfde symptomen vertoonden.
De verschijnselen traden op 30 minuten tot
6 uur na het eten van runderlever. De
morbiditeit bedroeg 97% bij de gezinsleden
die runderlever hadden gegeten.
De symptomen traden zeer plotseling op:

De verschijnselen duurden ± 40 uur en er
werd geen sterfte gemeld. Gelet op het
bovenstaande werd het volgende profiel van
het agens gegeven:

Gelet op de symptomen werd gedacht aan
stoffen als /3-agonisten, kleurstoffen of ad-
ditieven.

Bij het onderzoek dat uitgevoerd werd, werd
clenbuterol in de urine van twee patiënten
gevonden, respectievelijk 2 en 4 ppb. In de
levers werd ook clenbuterol aangetoond in
concentraties van 160-291 ppb. De methode
van onderzoek was een HPLC-methode
voor de urine en gaschromatografie beves-
tigd door spectometrisch onderzoek. Bij
nader onderzoek dat door dc veterinaire
autoriteiten bij herkomstbedrijven is inge-
steld. konden geen positieve dieren meer
worden aangetoond.

Deze voedselvergiftiging toont aan dat het
gebruik van /3-agonisten wel degelijk gevaar
kan opleveren voor de volksgezondheid.

Resultaten landelijke
actieprogramma\'s reiniging
onmiddellijk na beëindiging van
de werkzaamheden en hygiënisch
slachten van runderen, kalveren
en schapen

Actieprogramma reiniging onmiddel!ijl< na
lieëindiging van de werl<zaamheden
ln de periode oktober/november 1990 heeft
de Veterinaire Inspectie op 26 roodvlees-
slachterijen en -uitsnijderijen gecontroleerd
of er onmiddellijk na beëindiging van de
werkzaamheden gereinigd was (artikel 10,
lid 1, Eisenbesluit (Vleeskeuringswet)). Op
15 bedrijven bleek dit niet gebeurd te zijn
en is proces-verbaal opgemaakt. Dit hoge
aantal processen-verbaal wijst erop dat het
bedrijfsleven te weinig aandacht besteedt
aan het reinigen van de bedrijfsruimten na
afloop van de werkzaamheden. Dit is ook
bij eerdere landelijke actieprogramma\'s ge-
signaleerd en de Veterinaire Inspectie zal
dan ook strenger gaan optreden indien
dergelijke tekortkomingen worden aange-
troffen. Uiteraard mogen bedrijven niet eer-
der de werkzaamheden hervatten dan nadat
het bedrijf voldoende gereinigd en ontsmet
is.

Actieprogramma hygiënisch slachten van
runderen, kalveren en schapen
ln de periode november/december 1990
heeft het actieprogramma hygiënisch slach-
ten van runderen, kalveren en schapen
plaatsgevonden. Er zijn 27 bedrijven geïn-
specteerd. Het betrof EG-erkende en niet-
EG-erkende runder-, kalver- en schape-
slachterijen. Naast het wettelijk voorschrift
artikel 22a, lid 4, Eisenbesluit (Vleeskeu-
ringswet) is gecontroleerd of de code hygië-
nisch slachten van runderen en kalveren

werd nageleefd. Een code hygiënisch slach-
ten van schapen is nog niet ontwikkeld. Bij
drie bedrijven bleek tijdens het slachten
structurele bezoedeling op te treden van het
vlees en hiervoor werd een schriftelijke
waarschuwing gegeven. Tevens werd aan
deze bedrijven opgedragen het slachten hy-
giënisch te verrichten alvorens de werk-
zaamheden konden worden hervat. Bij her-
controle waren bij twee bedrijven de
tekortkomingen van dien aard dat er pro-
ces-verbaal is opgemaakt op basis van ar-
tikel 22a, lid 4, Eisenbesluit (Vleeskeurings-
wet).

Gebleken is dat veel meer bedrijven de code
nu als werkwijze routinematig toepassen,
waardoor de slachthygiëne duidelijk is ver-
beterd. De resultaten bij deze actie zijn
duidelijk veel beter dan bij de vorige actie;
toen werden bij 25% van de bedrijven
tekortkomingen geconstateerd. Teneinde te
controleren of deze opgaande lijn wordt
voortgezet, zal de Veterinaire Inspectie hier-
aan ook in de toekomst aandacht besteden.

In Nederland kwamen in de periode van 26
november t/m 31 december 1990 de volgende
gevallen van besmettelijke dierziekten, waarvan
aangifte verplicht is, voor:

Folokopieën van studentenreferaten
kunnen worden besteld via het redac-
tiesecretariaat (tel. 030-510111). De
kosten (inclusief portokosten) bedra-
gen (aßankelijk van de omvang per
referaat):

Marjos Hutjes, vakgroep Geneeskunde van Ge-
zelschapsdieren (mei 1990) SR/I I : 35 pp.

Uit een Nipo-enquête van 1984 blijkt dat de
meeste van de problemen die mensen met hun
gezelschapsdieren hebben, gedragsproblemen
zijn. Het is de vraag in hoeverre dit ligt aan de
opvoeding en dan met name hoe het omgaan met
deze dieren in de eerste levensfase invloed heeft.
Over het socialiseren van honden is veel bekend;
over het socialiseren van katten heel weinig.
Moeten kittens in contact komen met mensen?
Moeten kittens gehanteerd worden? Op welke
leeftijd gebeurt dit met optimaal resultaat? Op
welke leeftijd kunnen kittens het beste het nest
verlaten? Spelen erfelijke componenten een rol?
Kortom hóe verloopt de socialisatie van kittens
en hóe kan dit proces beïnvloed worden om echte
"gezelschapskatten" te kweken. Katten worden
beschouwd als weinig sociale dieren: ze zijn
afstandelijk en in zichzelf gekeerd. Zou het proces
van socialisatie hier verandering in kunnen bren-
gen?

Gedrag is de resultante van genotype en omge-
vingsinvloeden. Variatie in genotype (onder an-
dere rasverschillen) en/of variatie van omge-
vingsinvloeden (bijv. opgroeiomstandigheden)
leiden tot verschillend gedrag.
Vroege ervaringen zijn van doorslaggevend be-
lang voor het latere gedrag. Een zelfde soort
ervaring kan in verschillende levensfasen een
ander effect hebben. Tijdens de (gedrags)ontwik-
keling zijn er zgn. "kritische perioden", waarin
het dier specifiek gevoelig is voor bepaalde erva-
ringen. Het meest markant zijn de Inprentings-
processen.

De term \'Inprenting\' is door de etholoog prof. dr.
Konrad Lorenz geïntroduceerd. Inprenting slaat
voornamelijk op het leren herkennen van ouders
en soortgenoten. Lorenz nam echter waar dat
jonge nestvliedende vogels niet instinctief leden
van hun eigen soort herkennen. Zij volgen daar-
entegen het eerst bewegende object dat ze gedu-
rende een bepaalde korte kritische periode tegen-
komen. Het doet er niet toe wat het bewegende
object is.

De jonge vogel zal dat object volgen en er een
sterke emotionele binding mee hebben, ook in het
later leven (scxueel gedrag). Dit geldt ook voor
de overige leden van het \'object-soort\'. Meestal
is het object in de natuur de natuurlijke ouder,
maar het kan ook bijv. de mens of een ander
diersoort zijn. Na de kritische periode treedt er
geen inprenting meer op. Bovendien is het inpren-
tingsproces vrijwel onomkeerbaar.
Het Inprentingsproces is een leerproces met als
kenmerken:

— het onderscheidt zich van andere leerprocessen
doordat er geen beloning of bekrachtiging
nodig is.

De voor inprenting \'gevoelige periode\' wordt
gekenmerkt door twee factoren. Vluchtinstinct is
van belang; dit ontwikkelt zich bij nestvlieders
praktisch meteen, bij nestblijvers later. Nestvlie-
ders moeten namelijk praktisch meteen met hun
ouders mee kunnen vluchten. De tweede factor
is nestbinding, daarmee nauw samenhangend de
motiliteit en de ontwikkeling van de zintuigen.
Verder moet het object waarop inprenting plaats-
vindt aan bepaalde voorwaarden voldoen name-
lijk de moeder of de moedermodellen moeten
goed kunnen worden waargenomen, en ook de
kleur, vorm en geur daarvan spelen een rol bij
inprentingsproces. Bij sommige diersoorten be-
staat er een \'aangeboren\'-model van hoe de
moeder eruit moet zien.

Tijdens de \'gevoelige periode\' neemt de vluchtnei-
ging toe en neemt de nestbinding af. In het begin
van de \'gevoelige periode\' begint het dier zijn
omgeving te verkennen — het vluchtinstinct is nu
nog nauwelijks ontwikkeld. Na verloop van tijd,
als het dier iets nieuws onderzoekt, is het vlucht-
instinct er wel en zal het dier, in geval van
vluchten, op zoek gaan naar de eerste omgeving
die het niet associeert met \'vlucht\'. In de \'gevoe-
lige periode\' ligt de \'kritische periode\' waarin de
gevoeligheid voor inprenting optimaal is.
Het inprentings- of socialisatieproces is vooral
bestudeerd aan nestvliegende volgels, maar het
komt ook bij zoogdieren voor. Zo is het sociali-
satieproces bij honden grondig bestudeerd. De
leeftijd vanaf de 4e tot de 12e week staat bekend
als de \'socialisatiefase\' waarin pups aanvankelijk
onbevangen contact zoeken met van alles en nog
wat bijv. andere honden, men.sen, katten etc. Ze
leren deze te behandelen als soortgenoten onaf-
hankelijk van de wijze waarop ze door deze
worden behandeld. Heeft een pup bijv. tot een
leeftijd van ca. 3 maanden een minimaal tot geen
contact gehad met mensen dan zal de pup zich
later afzijdig van mensen houden en angst voor
hen tonen. Na de 3e maand heeft namelijk de
angst- of de vluchttendens de overhand. Trauma-
tische ervaringen in deze periode leiden tot het
contact zoeken met de reeds geaccepteerde part-
ners en versterken de band met hen.

De ontwikkelingsfasen in de sociale ontwikkeling
van de hond zijn uitgebreid onderzocht. Daaren-
tegen is er veel minder bekend over de ontwik-
kelingsfasen in de sociale ontwikkeling van de kat
cn is niet bekend wanneer de \'gevoelige\'- en de
\'kritische perioden\' precies vallen.
Katten, wordt gezegd, hebben geen sterke sociale
motivatie, waaruit veel ongewenst gedrag voor de
mensen voortvloeit. Katten, wordt gezegd, zijn
van nature asociaal, solitair en zijn alleen sociaal
ten tijde van het paren of het verzorgen van de
jongen.

Het blijkt dat door vroege ervaringen tijdens de
socialisatiefase aan de kat vriendelijkheid en
aanhankelijkheid kan worden bijgebracht. De
binding tussen katten en mensen is sterk te
beïnvloeden door ervaringen in het vroege katte-
leven.

Het hanteren van kittens, optimaal van 2-9 weken
leeftijd, is een vereiste. Het resultaat kan een
betere huiskat, dat wil zeggen een echt gezel-
schapsdier zijn.

Het is de vraag of een kat net zo sociaal als een
hond kan worden, in aanmerking genomen dat
honden een andere uitgangspositie hebben, na-
melijk een van oorsprong zeer sociale levenswijze.
Zou pas na het spenen van de kittens worden
begonnen met het hanteren, dus vanaf 7 weken
leeftijd, als een kitten bijv. bij de nieuwe eigenaar
komt, dan is dat niet juist: een veel minder sociale
kat is het resultaat.

Verder blijkt dat kittens niet zonder de moederkat
en minimaal één nestgenoot kunnen, om tot een
normale ontwikkeling van hun gedrag te komen.
Als dus ccn nestje kittens wordt geboren en de
mensen laten alle kittens, op één na inslapen geeft
dat problemen in het gedrag van dat ene kitten.
Niet alleen het socialiseren van kittens is van
belang, óók de selectie op socialiseerbare oftewel
mens-vriendelijke dieren is van groot belang.
Genetische invloeden spelen ook zeker een rol bij
de socialiseerbaarheid. Verder onderzoek zou
moeten worden gedaan naar het verschijnsel
\'defensief gepredisponeerde katten\' cn \'niet te
socialiseren katten\'.

Onderzoek naar verschillen in gedrag tussen de
verschillende katten-rassen lijkt ook van belang.
Perzen zouden gemoedelijk en lui zijn; Siamezen
temperamentvol en aandachteisers; Rcx-katten
zouden extrovert zijn; Europese Korthaar katten
onafhankelijk, speels en vrij \'hard\' en als laatste
de Abessijn: zachtaardig, aanhankelijk cn een
ideaalgezelschapsdier voor de mens.
Over de verschillen in bijv. socialiseerbaarheid is
niets bekend. Honden, laboratoriumdieren en
katten blijken veel overeenkomsten te vertonen:
ze zijn allemaal te socialiseren; ze hebben allemaal
een zgn. gevoelige periode; kortom contact met
de mens is alles bepalend voor het ontstaan van
sociale dieren.

Aan de hand van de ontwikkeling van de zintui-
gen en de motoriek van kittens en aan de hand
van het bestaan van 3 voedingsfasen in de nest-
periode waarin kittens steeds onafhankelijker

worden en de ontwikkeling van het spelgedrag en
aan de hand van experimenten m.b.t. het effect
van hanteren en socialiseren van kittens, zijn
ontwikkelingsfasen in het katteleven te onder-
scheiden met kritische perioden.
Uit deze gegevens blijkt dat kittens gedurende een
minimale periode frequent gehanteerd moeten
worden om sociale katten te worden.
Er blijken echter katten met een \'defensieve
neiging\' en \'niet te socialiseren\' katten te bestaan.
In het socialisatie-proces van laboratoriumdieren
blijken óók prenatale stimulatie, verschil in nest-
grootte en aan- of afwezigheid van het vaderdier
een rol te spelen.

Tenslotte moet de genetische invloed in het soci-
aliseren niet onderschat worden: genotype en
milieu bepalen beide het uiteindelijke fenotype.

4 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Ledenverga-
dering. Paviljoen Molenwijk, Boxtel; 20.15
uur.

6 PHLO-cursus \'Informatica in dc rundvee-
houderij\', Deventer/Duiven (inl.: tel. 08370-
84093/84094) (pag. 35).

7 Symposium \'Voeding: gezond en lekker\', St.
Zuivel, Voeding en Gezondheid, Jaarbeurs-
Congrescentrum, Utrecht (inl. tel. 030-
421455).

7 Promotie tot doctor in de Diergeneeskunde
van ir. H. A. Huizinga. Utrecht; 16.15 uur.

12—15 STERLAB Cursus Training kwaliteits-
en beoordclingsdeskundigcn (inl. tel. 015-
622661).

14 Ned. Ver. van Dierenartsen voor Vogels
(NVDV), Symposium \'Papegaaienziekte bij
mens en dier\'; Utrecht (pag. 147).

19 Afd. Gelderland KNMvD. Jaarvergadering,
Rest. \'De Waag\', Doesburg; 20.15 uur.

20 Groep Geneeskd. Gezelschapsdieren
KNMvD. Ledenvergadering, \'De Biltsche
Hoek\', De Bilt; 20.00 uur.

20 Kring Dierenartsen \'Het Gooi\', bijeenkomst
in Café \'De Ouwe Tak\', Blaricum; 20.30 uur.

21 Promotie tot doctor in de Diergeneeskunde
van drs. J. H. M. Bruijn, Utrecht; 16.15 uur.

23 AAC Orthopedie Continuing Education,
Antwerp (inl.: dr. L. Janssen, tel. 02-
8274950, Antwerpen) (pag. 35).

13—16 1st Conference ofthe European Branch
ofthe Assoc. of Avian Veterinarians, Vienna
(inl.: Dr. G. M. Dorrestein, Fac. D., tel. 030-
534357) (pag. 184).

17—24 12. Intern. Fortbildingskurs Kleinticr-
krankheiten. Dermatologie, Flims
(Schweiz).

21 Groep Vet. Homoeopathic KNMvD. Studie-
(tevens Jaar)vergadering. Beatrixgebouw,
Jaarbeursplein, Utrecht; 19.00-22.30 uur.

22—23 Groep Veterinaire Homoeopatliie
KNMvD. A-en B-cursussen (pag. 541, 977).

26—29 STERLAB Cursus Trainings- en beoor-
delingsdeskundigen (inl. tel. 015-622661).

7 Symposium \'Voeding: gezond en lekker\'
(Stichting Zuivel, Voeding en Gezondheid),
Jaarbeurscongrescentrum, Utrecht (inl. tel.
030-421455).

8 Klinische Avond, georganiseerd door Dier-
geneeskundig Centrum Noord Nederland in
het Congreshotel \'t Voorhuys, De Deel,
Emmeloord; 20.30 uur.

10—13 19. Kongreß der DVG. Leitthema: Die
Trächtigkeit und ihre Störungen sowie Freie
Themen (A), Bad Nauheim,

10—13 \'Livestock Japan \'91\'. The 3rd Live-
stock Technology and Processing Systems
Exhibition, Harumin, Tokyo (inl.: F. Pijl-
man, Kon. Ned. Jaarbeurs, tel. 030-955911).

12—14 4th European Veterinary Surgeons
Congress (ACVS), Nice (inl.: drs. L. F. v. d.
Velde, tel. 05734-1670).

17—19 PHLO Wageningen: Cursus \'EG-land-
bouwpolitiek\' (inl. tel. 08370-84093/84094).

18—19 41. Fachgespräch über Geflügelkrank-
heiten, Hannover (inl.: Klinik für Geflügel,
tierärztl. Hochschule, Hannover; tel. (0511)
856-8770/8778).

19—20 IX Fachtagung über Pferdekrankheiten
im Rahmen der \'Equitana\' in Essen (inl.:
Tierklinik Hochmoor, tel. (02863) 8056).

19—20 ESVOT (Eur. Soc. Vet. Orthopaedics
and Traumatology): \'Orthopaedics and trau-
matology in horses\' (in conjunction with
\'Voorjaarsdagen 1991\'), Amsterdam (inl. tel.
030-510111).

20 ESVIM (Eur. Soc. Vet. Internal Medicine):
Inaugural Meeting: \'Interactions in internal
medicine\' (in conjunction with \'Voorjaarsda-
gen 1991\'), Amsterdam (pag. 150).

2—3 BpT Bundesverband der beamteten Tier-
ärzte, Berlin (inl.: drs. J. Minderhoud, tel.
010-4132210) (pag. 77).

11 — 12 SAVAB-Flanders Weekend. Provincie-
huis Antwerpen. \'Cardiopulmonary Disea-
ses\', door dr. S. Ettinger, dr. A. De Rick en
dr. A. Stokhof (inl.: dr. R. Lippens, tel. 09-
3236582535).

12—17 Pan Pacific Veterinary Conference, \'Ve-
terinarians and the Environment\' Sydney
(Aust. Vet.Assoc. and NZ Vet. Assoc.).

20—21 40. Tagung der Europ. Gesellschaft für
Veterinärpathologie zugl. 34. Tagung der
DVG-FG \'Allgemeine Pathologie und Pat-
hologische Anatomie\', Friedrichshafen.

24 Werkgroep Vogels Groep Geneeskd Gezel-
schapsdieren, bijeenkomst: \'Veterinaire pro-
blemen rond handopfok bij papegaaien\'
(mevr. drs. 1. WesterhoQ. Motel \'De Biltsche
Hoek\', De Bilt; 14.00-16.00 uur.

24—26 Euro Zoo 91 vakbeurs voor de interna-
tionale huisdieren- en aquariumbranche,
MECC, Maastricht (inl.: Inter Medium Ex-
hibitions, tel. 033-638490, fax: 033-638200).

25—26 34. Internationale Fortbildungsverans-
taltung der Tierärzte des Bodensecraumes
(Konstanz).

27—7 juni Workshop Moleculaire Biologie en
Recombinant-DNA Technologie, Fac. D.
Utrecht (pag. 136).

30 Groep Vet. Homoeopathie KNMvD. Studie-
vergadering, Beatrixgebouw, Utrecht; 19.00-
22..30 uur.

17—21 2nd Internat. Symposium on Blueton-
gue, African Horse Sickness and related
Orbiviruses, Paris.

7—II 6th Internat. Conference on equine in-
fections diseases, Cambridge.
22—25 Intern. Konferenz der Tiere, Witzen-
hausen.

Het Hoofdbestuur ontving onlangs een
schrijven van één van de Groepen van de
KNMvD die het standpunt van het Hoofd-
bestuur vroeg ten aanzien van de boetebe-
paling over teveel geleverde melk. D.d. 1
april 1991 is de boete vastgesteld op 115%.
Als gevolg van de boete over teveel gepro-
duceerde melk is het te verwachten, en dat
gebeurt reeds, dat melk in de \'put\' zal ver-
dwijnen. Het weggooien van een goed pro-
dukt en daarmee het schaden van het mi-
lieu is volgens het Hoofdbestuur van de
KNMvD onaanvaardbaar.
Het Hoofdbestuur heeft de genoemde visie
hieromtrent kenbaar gemaakt aan de Mi-
nisteries van Landbouw, Natuurbeheer en
Visserij en van Volkshuisvesting, Ruimte-
lijke Ordening en Milieubeheer en hoopt
hiermee het zoeken naar een betere oplos-
sing voor het probleem te activeren.

Met het vormen van de Europese Gemeen-
schap in 1992 zal er ook het een en ander
veranderen met het transporteren van
landbouwhuisdieren van het ene land naar
het andere land. Dit vereist goede afspra-
ken tussen de verschillende landen, waar
dan ook hard aan wordt gewerkt. De in-
en uitvoer van fok- en gebruiksvee brengt
risico\'s met zich. Enerzijds is er het gevaar
van versleep van ziekten van het exporte-
rende land naar het importerende land.
Anderzijds zijn er regels die het welzijn
van de dieren tijdens transport moeten
waarborgen.

Volgens de huidige regels is vervoer van
dieren van en naar andere landen door de
wet verboden. Dezelfde wet biedt echter de
mogelijkheid om ontheffingen van dit ver-
bod te verlenen. Binnen de EG wordt de
ontheffing automatisch verleend als aan
bepaalde regelingen en voorwaarden
wordt voldaan. Zo dient ieder internatio-
naal diertransport voorzien te zijn van een
welzijnscertificaat en een gezondheidscerti-
ficaat, afgegeven door de inspecteur van de
Veterinaire Dienst.

In het welzijnscertificaat wordt verklaard
dat de dieren in staat zijn tot reizen over-
eenkomstig de gestelde voorwaarden. De
voorwaarden hebben betrekking op de
toestand van het dier en op het vervoer:

— de dieren mogen niet worden vervoerd
binnen 48 uur voor het werpen en de
dieren moeten worden verondersteld
niet te zullen werpen tijdens het tran-
sport;

— het vervoer, de vervoersmiddelen en de
begeleiding en verzorging van de
dieren tijdens transport dienen aan de
eisen te voldoen;

— er worden eisen gesteld ten aanzien van
markten van aankoop en verzamel-
plaatsen van de dieren.

Het gezondheidscertificaat wordt afgege-
ven als de dieren vrij ztjn van bepaalde be-
smettelijke ziekten:

— de dieren moeten vrij zijn van ziekten
(onder andere tuberculose, brucellose
en uierontsteking);

— het leverende bedrijf moet vrij zijn van
georganiseerde dierziekten (onder an-
dere hondsdolheid, tuberculose, bru-
cellose, mond- en klauwzeer, miltvuur,
runderpest en longziekte);

Indien rechtstreeks of via een vee-expor-
teur runderen vanuit een EG-lidstaat wor-
den Ingevoerd, dienen de benodigde papie-
ren bij de Veterinaire Dienst van dat land
te worden aangevraagd. Zodra de certifica-
ten afgegeven zijn, kunnen de bewuste die-
ren worden getransporteerd. Houdt er re-
kening mee dat de certificaten niet ouder
mogen zijn dan 10 dagen!
Bij de Nederlandse grens aangekomen ont-
staan nu verschillen in behandeling, afhan-
kelijk van het land van herkomst.

Met het openstellen van de grenzen in
1992 is vrij verkeer van dieren door de Ge-
meenschap een feit, mits vergezeld van de
juiste papieren! Om problemen te voorko-
men zijn nieuwe EG-richtlijnen opgesteld
waarin staat dat vrij verkeer alleen moge-

lijk is als bedrijf en regio van de verkoper
vrij zijn van aangewezen dierziekten.
Deze EG-richtlijnen onderscheiden 3 groe-
pen van dierziekten, te weten:
Groep 1: epizoötische ziekten: ziekten met
grote uitbraken waarvoor noodmaatrege-
len getroffen moeten worden (onder an-
dere mond- en klauwzeer, runderpest,
klassieke varkenspest).
Groep 2: endemische ziekten waarvoor
maatregelen per bedrijf moeten worden ge-
nomen (onder andere rundertuberculose,
abortus Bang, leukose, miltvuur).
Groep 3: endemische ziekten op basis van
vrijwilligheid (onder andere para-tubercu-
lose, zwoegerziekte).

Een veehouder mag pas exporteren als in
zijn regio geen ziekte uit Groep 1 voor-
komt en zijn bedrijf vrij is van ziekten uit
Groep 2. Het spreekt voor zich dat een
goede identificatie van groot belang is.

Zowel in Modelcontract 1 (assistentie-
loondienst) als in Modelcontract 11 (\'over-
eenkomst tot het verrichten van enkele
diensten\') is een artikel over arbitrage op-
genomen.

In dit artikel wordt gesteld dat eventuele
problemen en meningsverschillen tussen
werkgever en werknemer zullen worden
voorgelegd aan ten hoogste drie scheidslie-
den, die benoemd worden door de Ereraad
van de KNMvD. Een meester in de rech-
ten zal als voorzitter van een dergelijke ar-
bitrage-commissie optreden. De scheidslie-
den doen hun uitspraak in de vorm van
een bindend advies.

Arbritage clausules komen in het algemeen
voor als er sprake is van gelijkwaardigheid
van partijen, bijvoorbeeld bij associaties.
Bij een werkgever/werknemer verhouding
is er sprake van afhankelijkheid, boven-
dien is hierbij het arbeidsrecht van toepas-
sing.

Uit ervaring is gebleken dat dit arbitrage-
artikel voor problemen kan zorgen.
Enerzijds roept het met betrekking tot de
kosten een ongelijkheid op, aangezien de
(hoge) kosten voor de werkgever meestal
minder zwaar zullen wegen dan voor de
werknemer. Anderzijds is het eenvoudiger
wanneer bij bepaalde arbeidsrechtelijke ge-
schillen partijen de mogelijkheid hebben

om deze via de hiervoor gebruikelijke pro-
cedures te beslechten (bijvoorbeeld een
verzoek aan de kantonrechter tot ontbin-
ding van de arbeidsovereenkomst). Ook de
VHP, de Vakcentrale voor Hoger Perso-
neel, is van mening dat het arbitrage-arti-
kel beter uit het modelcontract kan ver-
dwijnen.

Derhalve heeft het Hoofdbestuur besloten
het arbitrage-artikel in de Modelcontrac-
ten I en 11 te laten vervallen.
Dit artikel is gewijzigd in: \'Op deze ar-
beidsovereenkomst is het Nederlands recht
van toepassing.\'

Voor de goede orde maakt het Hoofdbestuur
u er op attent dat u op het bureau van de
KNMvD de gewijzigde modelcontracten
kunt aanvragen (tel. 030-510111).

Ter voldoening aan het bepaalde in artikel
10 lid 1 van het reglement voor de erken-
ning en registratie van veterinaire specia-
listen delen wij mede dat de Raad voor
Specialisatie de volgende opleiders en het
volgende opleidingsinstituut heeft erkend:

prof dr. J. M. V. M. Mouwen, dr. J. E.
van Dijk, dr. G. M. Dorrestein, dr. I. van
der Gaag, drs. S. A. Goedegebuure, drs.
M. H. van der Hage, prof dr. E. Gruys,
dr. Th. S. G. A. M. van den Ingh, drs. J.
Koeman, dr. J. S. van der Linde-Sipman
en prof dr. W, Misdorp;

— ten behoeve van het specialisme Chi-
rurgie der Gezelschapsdieren, als oplei-
ders:

als opleidingsinstituut: de vakgroep Ge-
neeskunde van Gezelschapsdieren van de
Faculteit der Diergeneeskunde te Utrecht.

De bovengenoemde besluiten zijn door zo-
wel het Bestuur van de Faculteit der Dier-
geneeskunde als het Hoofdbestuur van de
Koninklijke Nederlandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde bekrachtigd.

Op 12 december 1990 werd aan zes specia-
listen het bij het specialisme behorende
certificaat uitgereikt. De voorzitter van de
Registratie Commissie, collega K. van
Muiswinkel, benadrukte in zijn openings-
woord dat dit om twee redenen een zeer
bijzondere bijeenkomst was. Ten eerste
werd een certificaat uitgereikt aan een bui-
tenlander, in dit geval Belgische dierenarts,
te weten voor het specialisme Veterinaire
Radiologie. In de tweede plaats werd voor
het eerst het certificaat voor het specia-
lisme Chirurgie der Gezelschapsdieren uit-
gereikt en wel aan vier specialisten.

mevr. dr. A. J. Venker-van Haagen (Chi-
rurgie der Gezelschapsdieren);
drs. R. C. Nap (Chirurgie der Gezel-
schapsdieren);

mevr. drs. L. M. Derkx-Overduin (Interne
Geneeskunde der Gezelschapsdieren).
Daarna werden de specialisten toegespro-
ken door de Specialisten op Uitnodiging,
te weten: prof dr. K. J. Dik, die memo-
reerde onder welke moeilijke omstandighe-
den collega De Bree zich de kennis en
vaardigheden van het specialisme eigen
had moeten maken;
prof. dr. H. W. de Vries en
dr. H. A. W. Hazewinkel, die een histo-
risch overzicht gaf dat hierna volgt.
Na de toespraken volgde nog een geani-
meerd samenzijn onder het genot van een
hapje en een drankje, waarbij onder an-
dere de mogelijkheden van het zich als
specialist profileren naar collegae, maar
ook naar patiënten eigenaren aan de orde
kwamen.

Mogelijk zou het ophangen van het di-
ploma in de wacht- of spreekkamer \'een
teken aan de wand\' kunnen zijn.

In februari 1985 werd de Specialisatiecom-
missie Gezelschapsdieren met een voorals-
nog voorbereidende taak geïnstalleerd,
waaruil de verschillende deelspecialisatie-
commissies werden gevormd. Aanvanke-
lijk werd gedacht één chirurgisch specia-
lisme te vormen met een aantekening voor
het betreffende deelgebied waarin men in
het bijzonder bekwaam was. Later werd
echter besloten uit te gaan van afzónder-
lijke deelspecialismen: aparte profielen
voor een Wekedelen chirurg en een Ortho-
pedisch chirurg van Gezelschapsdieren
werden geschreven.

Deze voorlopige specialisatiecommissies
bestonden voor de Wekedelen specialisatie
uit de dames Lubberink en Bunte namens
de KNMvD en de collegae Gajentaan en
Van Sluys namens de Faculteit; voor de
Orthopedie bestond deze commissie uit de
collegae Crama en Krayenhagen namens
de KNMvD en namens de Faculteit col-
lega Meutstege en ikzelf.
Alhoewel er in 1987 stemmen opgingen
verschillende specialismen waaronder In-
terne geneeskunde en Dermatologie alsook
de Wekedelen chirurgie en Orthopedie sa-
men te voegen, werd dit door de betref-
fende specialisatiecommissies en de regi-
stratie commissie krachtig verworpen,
omdat \'specialisatie in den brede kwali-
teitsverlies in de diepte zou veroorzaken\'.
In mei 1987 heeft het Hoofdbestuur der
KNMvD met de KNMvD-delegaties van
de Raad der Specialisatie en met vertegen-
woordigers van Groepen waaronder die
der Veterinair specialisten geconcludeerd
dat toch de Wekedelen chirurgie en de
Orthopedie bijeengevoegd moesten wor-
den.

In mei 1988 kwam de eerste versie van
deze gecombineerde profielschets van de
specialist Chirurgie van gezelschapsdieren
tot stand, opgesteld door de voornoemde
collega\'s, doch nu werd collega Meutstege
door vertrek van de Faculteit vervangen
door collega Nap en woonde mevrouw
Krooshof als vertegenwoordiger van de
Groep Veterinaire Specialisten de vergade-
ringen bij.

In juli 1988 deelde de Raad der Specialisa-
tie de Specialisatiecommissie nogmaals
mede dat \'wel binnen het specialisme Chi-
rurgie gedifferentieerd mocht worden doch
dat de specialist wel op het brede terrein
op voldoende niveau werkzaam moest
kunnen zijn\'.

In september 1988 was de profielschets van
de specialist Chirurgie der gezelschapsdie-
ren een feit.

Als geen ander beseften de specialisatie-
commissies van de chirurgische disciplines
dat er in de praktijk collega\'s werkzaam
zijn. die voor erkenning tot specialist in
aanmerking willen komen. Een raamwerk
voor de facto erkenning werd vanuit de
Specialisatiecommissie Orthopedie opge-
steld en met bijstellingen door alle andere
specialisatiecommissies overgenomen.
Door de perikelen van de fusie kon nu ook
de chirurgie aan de de facto procedure be-
ginnen. Hiertoe werden in november 1988
specialisten door het Hoofdbestuur aange-
wezen en uitgenodigd met \'de zware taak
het hele proces op het terrein van de chi-
rurgie der gezelschapsdieren op gang te
brengen\'.

Deze daartoe uitgenodigden zijn collega
Lubberink, prof Gajentaan, prof
Meutstege en de collegae Poll, R. Janssen
en ikzelf als aangewezen voorzitter.
Vv\'aarom deze collega\'s en niet (ook) ande-
ren met deze taak werden belast is geheel
ter competentie van het Hoofdbestuur; de
betrokkenen hebben hierin geen rol ge-
speeld. Door een groep specialisten van
deze samenstelling uit de nodigen voor
deze taak, gaf het Hoofdbestuur enkele
duidelijke en evenzo unieke signalen af
Niet alleen dat het een gemengde commis-
sie betrof, maar ook dat het een commissie
werd van deze omvang en dat er meer chi-
rurgen-niet-verbonden-aan-de-Faculteit in
zijn vertegenwoordigd dan chirurgen-wel-
verbonden-aan-de-Faculteit.

Naast de algemene doelen en uitgangspun-
ten voor de specialist (waaronder verbete-
ring van de kwaliteit van de diergenees-
kunde, van de dienstverlening cn van het
bevorderen van een duidelijke structuur
van de veterinaire verzorging naar vakge-
noten en naar publiek) hebben de Specia-
listen op Uitnodiging bij het vervaardigen
van hun raamwerk voorde facto erken-
ning een voor alle betrokkenen uniforme
toelatingsprocedure vastgesteld met dien
verstande dat \'de specialist wel op het
brede terrein op voldoende niveau werk-
zaam moet kunnen zijn\'.

Selectiecriteria als aard en aantal der be-
handelde patiënten en moeilijkheidsgraad
der vragen wordt door collega-applicanten
gesteld; de Specialisten op Uitnodiging be-
waken slechts de procedure en doen dit
met dc grootst mogelijke discretie.
Afgaande op de vanuit de beroepsgroep
bestaande belangstelling voor het Specia-
lisme, wordt verwacht dat tot aan het slui-
ten van de aanmeldingsperiode (te weten 1
juni 1991) nog 20 applicanten zich zullen
aanmelden. Zij zullen na het doorlopen
van de de facto procedure mede bijdragen
aan de verbetering van de diergeneeskun-
dige zorg en van de structuur ervan in Ne-
derland.

Het is met een bijzonder groot genoegen
dat ik u mag meedelen dat de Specialisten
op Uitnodiging voor erkenning tot specia-
list in de Chirurgie der gezelschapsdieren
de volgende collegae hebben voorgedragen
(in alfabetische volgorde): drs. R. C. Nap,
prof dr. F. J. van Sluys, mevr. dr.
A. J. Venker-van Haagen en mevr.
Y. (Wolvekamp)-Krooshof
Allen zijn al langere tijd bij de tot stand-
koming van het specialisme betrokken:
prof Van Sluys heeft mede aan de wieg ge-
staan van het Wekedelen specialisme,
Yolande en Richard zijn er bij betrokken
geraakt toen de fusie een feit was, terwijl
collega Venker vanuit de Raad zicht heeft
op de ontwikkelingen dienaangaande.
Wij zijn zeer verheugd, dat u zich voor de
facto erkenning heeft willen inspannen. In
de vakgroep Geneeskunde van Gezel-
schapsdieren wordt de facto applicatie
voor specialisatie met ontzag bezien en
spreekt men van \'de nek uitsteken\'. In het
dierenrijk is er geen species dat zo duide-
lijk z\'n nek uitsteekt als de schildpad en hij
doet dit vooral om eens buiten het eigen
hui.sje te kijken. Het is overigens hetzelfde
dier dat in de fabel van La Fontaine eerder
dan de andere over de finish ging.

Ik wens u allen, mede namens de andere
Specialisten op Uitnodiging, van harte ge-
luk met uw benoemingen spreek de wens
uit dat u tezamen met de overige specialis-
ten u zult — blijven — inzetten voor het
welslagen van het institutionaliseren van
het Specialisme Chirurgie der Gezel-
schapsdieren in Nederland.

Bij Intervet — producent van diergenees-
middelen — werd drs. A. T. M. Wilder-
beek, adjunct-directeur van Intervet, be-
noemd tot directeur van deze
vennootschap.

Collega A. T. M. Wilderbeek (40) trad in
1980 als Veterinary Relations Officer in
dienst bij Intervet in Boxmeer. Eind 1982
werd hij benoemd tot hoofd van het Vete-
rinary Service Department. In 1986 werd
hij eveneens hoofd van de afdeling Regi-
stratie. Twee jaar later volgde zijn aanstel-
ling tot coördinator Research and Techni-
cal Affairs. In februari 1990 werd collega
Wilderbeek genoemd tot adjunct-direc-
teur.

Aanvullende lijst van aan het
Project Röntgenologisch
Onderzoek KWPN-merries
(PROK) meewerkende
dierenartsenpraktijken

Aan de lijst dienen de namen van de vol-
gende dierenartsenpraktijken te worden
toegevoegd:

G. Meursing, Rotterdam, tel. 010-4526695.
Dierenartsenpraktijk Vries, tel. 05921-
41216.

Dierenartsen die willen participeren in dit
project worden gewezen op eerdere publika-
ties in het Tijdschrift voor Diergeneeskunde.
Ook kan nadere informatie verkregen wor-
den bij het KWPN, mevr. H. van Tuil, tel.
03404-32004.

2-3 mrt.: T. Otlen.scbot, Utrecht. Tel. 030-516683.
9-10 mrt.: A. v. d. Broek, Rotterdam. Tel. 010-
4191491.

6-7 apr.: A. Spruit, Totterdam. Tel. 010-4206666.
13-14 apr.: H. Crouwers/J. Ricrink, Naaldwijk,
Tel. 01740-24401.

.30 apr.: J. Lutz., Prinsenbeek. Tel. 076-415030.
4-5 mei: A. Spruit, Rotterdam. Tel. 010-4206666.
9 mei: J. v. d. Broek, Rotterdam. Tel. 010-
4191491.

In de publikatie betreffende tarieven voor de
consultatieve praktijk is abusievelijk op pagina
22 een onjuist tarief vermeld betreffende kunst-
matige inseminatie van de merrie excl. gynaeco-
logische handelingen zoals follikelcontrole, uit-
gebreid sperma-onderzoek e.d. (punt F.
Gynaecologie, sub. 9).

In zijn toespraak tot afstuderende dieren-
artsen zei de Decaan van de Universiteit
van Californië eens tot zijn gehoor: \'Ik heb
twee minder prettige mededelingen voor u.
Ten eerste, de helft van wat wij u in de af-
gelopen jaren geleerd hebben is niet juist;
ten tweede, ik weet niet welke helft.\'
Woorden van soortgelijke strekking wor-
den de laatste jaren ook in Utrecht afstu-
derende dierenartsen voor de voeten ge-
worpen. Door de explosieve toename van
kennis op vrijwel ieder gebied wordt de
dierenarts steeds meer tot één of andere
vorm van nascholing gedwongen. Even-
eens leidt dit tot een toenemende mate van
differentiatie en specialisatie, of we het wil-
len of niet. Deze ontwikkeling kan men
zowel op de Faculteit als in de (groeps-)
praktijk duidelijk herkennen.

De Nederlandse dierenarts blijkt uit het
vorenstaande de consequentie te trekken:
Bij- en nascholing zijn in!
Gemiddeld volgt de Nederlandse dieren-
arts ruim één PA O-cursus per jaar, buiten
ander post-academisch onderwijs zoals
bijv. de \'Voorjaarsdagen\' en Afdelings- en
Groepsvergaderingen. Dit is véél vergele-
ken met andere Europese landen, en nog
belangrijker, dit is sterk groeiend: in 1990
werden door het PAO-D bijna 50% meer
cursusdagen \'verkocht\' dan in 1989.

Het door de \'Voorbereidings-Commissie\'
in 1981 gestarte werk, dat eind 1985 leidde
tot de oprichting van het Orgaan PAO-
Diergeneeskunde, blijkt dus een goede
greep geweest te zijn. Met een klein bureau
werd het professioneel organiseren van na-
scholing ter hand genomen. Het was voor
ons allemaal even wennen, dat nascholing
door de Faculteit niet meer gratis gegeven
werd. En dat men zich tevoren moest aan-
melden in plaats van vrijblijvend binnen te
lopen. Maar gezien de ontwikkeling van
het PAO-D in Nederland is het blijkbaar
gelukt deze start-perikelen te overwinnen.

Het gaat goed met het PAO-D. Maar het
kan nog beter. Daartoe zijn er per 1 ja-
nuari van dit jaar een aantal zaken veran-
derd.

In de eerste plaats is de organisatie van
ons PAO niet meer in een Orgaan onderge-
bracht, maar er is een zelfstandige Stich-
ting opgericht met als voornaamste deelne-
mers de KNMvD en de Faculteit. De
goede relatie met de KNMvD blijft ge-
handhaafd; ze wordt bekrachtigd door de
benoeming van collega Jorna in het Dage-
lijks Bestuur van de nieuwe Stichting.

Voorts hebben de nieuw verworven zelf-
standigheid en de sterke groei geleid tot
een nieuwe huisvesting. De Stichting PAO-
D is sedert de jaarwisseling gevestigd op
de Uithof in een vleugel van het paviljoen,
waarin vroeger de zootechniek huisde. Dit
betekent méér ruimte, géén trappen lopen
meer (denk aan de vele zware cursus-map-
pen!) en een eigen voordeur (waarop het
bureau best wat trots is).

Het bureau van de Stichting PAO-D gaat
onder leiding van directeur König met
groot enthousiasme aan de slag om 1991
een nóg beter jaar te doen worden. Het
Bestuur van de Stichting heeft hier het
volste vertrouwen in. De grote inzet van
het Bureau en de uitstekende samenwer-
king met de drie Vaste Commissies (Land-
bouwhuisdieren, Gezelschapsdieren en
Volksgezondheid en Dierlijke Produktie),
die het contact tussen onderwijsgevers en
onderwijsvragers onderhouden, staan daar
borg voor.

De cursus Praktische elektro cardiografie is zeer
succesvol gebleken en derhalve enkele malen
herhaald, het laatst in januari (cursus 91/33).
Omdat er inmiddels weer een wachtlijst was
ontstaan wordt de cursus wederom herhaald en
wel op de maandagen 13 en 27 mei (de cursusduur
is twee middagen van 14.00 tot 17.00 uur). De
kosten bedragen ƒ470,-. Er zijn voor de cursus
in mei (cursusnummer 91/47) nog enkele plaatsen
beschikbaar.

De cursus Geneesmiddelengebruik en chirurgie
bij duiven (cursus 91/27) is eveneens volgeboekt;
er is een wachtlijst. Als er nog enkele opgaven
binnenkomen kan ook deze cursus op een nader
te bepalen datum herhaald worden.

Alle cursussen Praktische Echografie zijn volge-
boekt. De cursus wordt in het najaar 1991 her-
haald, opgave voor de wachtlijst is mogelijk.

Klinische les gezelschapsdieren (/\'95,—)
6 februari 1991 Nijkerk (91/31)
6 maart 1991 Tilburg (91/32)

Gesprekstechniek vleesindustrie (/\' 1.450,—)
6 en 7 maart 1991 (91/35)
Le! op: datum gewijzigd!

9 maart 1991 Gezelschapsdieren ƒ 320,—(91/08)
16 maart 1991 Gezelschapsdieren ƒ 320,—
(91/09)

20 en 21 maart 1991 GD Zuid-Nederland (91/25)
Deze cursussen zijn volgeboekt, opgave voor de
wachtlijst is mogelijk.

Praktische anesthesie paard (f 900,—)
27 en 28 maart 1991 (91/06)
3 en 4 april 1991 (91/07)

Voeding melkvee II (/\'óOO,-)
9 en 16 april 1991 (91/01)
9 en 23 april 1991 (91/02)

Ons postadres is; PAO-Diergeneeskunde, Post-
bus 85205, 3508 AE Utrecht. Tel.; 0.30-517374,
fax; 0.30-516490.

Nadere informatie over de cursussen PAO-D
kunt u vinden in ons cursusprogramma Voorjaar
1991.

Inlichtingen: secretariaat PAO-Diergeneeskunde,
Postbus 85205, 3508 AE te Utrecht.
Telefoon: 030-517374. Fax: 030-516490.
Bankrek.nr. 55.56.71.100 ABN Utrecht. Giro
ABN nr. 1412.

SAMENVATTING. In dit artikel worden de anatomie en fysiologie van de speekselklieren
bij hond en kat kort besproken. Speekselcysten ontstaan door lekkage van speeksel vanuit
de speekselklier zelf of vanuit een afvoergang, meestal ten gevolge van trauma. De behandeling
van speekselcysten (cervicale speekselcyste, ranula of pharyngeale mucocele) bestaat uit
resectie van de betreffende speekselklier.

SUMMARY. The anatomy and physiology of the salivary glands in dogs and cats are briefly
discussed. A salivary mucocele is due to leakage of saliva from the salivary gland or from
its duct. Trauma is usually referred to as the underlying cause. Treatment of salivary mucoceles
(cervical salivary gland cyst, ranula or pharyngeal mucocele) consists in surgical resection

De meest voorkomende aandoening van de speekselklieren bij hond en kat is het
optreden van een mucocèle (speekselcyste). Dit probleem wordt regelmatig gezien
bij de hond, waarbij sommige rassen (dwergpoedels, Duitse Herders) gepredis-
poneerd lijken te zijn. Bij de kat wordt de aandoening veel minder frequent
waargenomen (2). In dit artikel zullen achtereenvolgens besproken worden: de
anatomie en fysiologie van de speekselklieren, het ontstaan van speekselcysten
en de behandelingsmogelijkheden.

Hond en kat bezitten vier gepaarde grote speekselklieren: de glandulae parotis,
zygomaticus, mandibularis en sublingualis.

De glandula parotis ligt ventraal van de oorbasis. De afvoergang van deze
speekselklier, de ductus parotidicus, is bij een middelgrote hond ongeveer 6 cm
lang en mondt uit in een papil in de gingiva, aan de buccale zijde van de vierde
premolaar in de bovenkaak. De glandula zygomaticus ligt ventraal van de arcus
zygomaticus. De ductus zygomaticus major mondt uit in een papil, die ongeveer
1 cm caudaal ligt van de papilla parotidica. Bovendien zijn er nog enige kleinere
afvoergangen, die uitmonden in de gingiva caudaal van de ductus zygomaticus
major. De glandula mandibularis ligt tussen de Vena maxillaris interna en externa,
caudaal van de achterrand van de mandibula. Aan de craniale zijde is de
mandibulaire speekselklier verbonden met het caudale deel van het pars mono-
stomatica van de sublinguale speekselklier. Beide klieren delen één bindweefsel-
kapsel. De ductus mandibularis loopt naar craniaal en mondt uit in een papil in
het slijmvlies onder de tong, naast de papil van de sublinguale speekselklier. Soms
delen beide speekselklieren één papil. De sublinguale speekselklier bestaat uit een

\' Drs. M. E. Peeters, Universiteitskliniek voor Gezelschapsdieren, Yalelaan 8, 3584 CM Utrecht.
Tijdschr Diergeneeskd, deel 116, afl. 4, 1991 169

pars monostomatica, waarvan het caudale deel verbonden is met de mandibulaire
speekselklier. Het pars monostomatica bestaat verder uit een meer naar rostraal
liggend deel, dat via de afvoergang verbonden is met het caudale deel. Beide delen
voeren het speeksel af via de ductus sublingualis, die parallel loopt aan de ductus
mandibularis. Kleine pakketjes speekselklierweefsel in het mondslijmvlies onder
de tong, die elk hun eigen afvoergang hebben, worden wel het pars polystomatica
van de glandula sublingualis genoemd. Overigens zijn er in het slijmvlies van de
mondholte nog andere verspreid voorkomende pakketjes klierweefsel aanwezig,
onder andere in het palatum molle en in de submucosa van de onderlip. Verder
zijn er soms accessoire pakketjes van de glandula parotis aantoonbaar.
Speeksel bestaat uit water, electrolyten, mucus, bactericide stoffen en amylase.
De speekselsecretie wordt gecontroleerd door de rostrale en caudale nuclei
salivatorii in het verlengde merg. De continue basale speekselsecretie wordt
verhoogd wanneer de speekselklieren gestimuleerd worden door parasympatische
zenuwimpulsen vanuit de nuclei salivatorii. De parasympatische innervatie van
de speekselklieren vindt plaats via de N. trigeminus naar de glandula parotis en
zygomaticus en via de N. facialis naar de glandulae mandibularis en sublingualis.
Afferente informatie wordt onder andere gegenereerd in tactiele en smaaksensoren
in de bek. Sympatische stimulatie van de speekselklieren heeft een toename van
de hoeveelheid mucus in het speeksel tot gevolg.

Een speekselcyste ontstaat wanneer er lekkage van speeksel optreedt vanuit een
beschadigde speekselklier of speekselklierafvoergang. Strikt genomen is een
speekselcyste dan ook géén cyste. Beschadigingen kunnen optreden door trauma
ten gevolge van bot- of stoksplinters, grasaartjes, vechtpartijen etc. Vaak is echter
de oorzaak niet meer te achterhalen. De sublinguale speekselklier of zijn
afvoergang is meestal de bron van de speeksellekkage. De verklaring hiervoor is
het feit, dat door zijn ligging deze speekselklier gemakkelijk door bot- of
stoksplinters beschadigd kan worden en bovendien het bindweefselkapsel zeer dun
is (2). Afhankelijk van de plaats van het lek hoopt het speeksel zich op in het
weefsel onder de tong (men spreekt dan van \'ranula\') of in het weefsel tussen de
onderkaakstakken en in de keelstreek (cervicale speekselcyste). Een enkele maal
wordt een speekselcyste in de wand van de pharynx gezien (pharyngeale mucocèle);
deze gaat uit van verspreid in het mondslijmvlies voorkomend speekselklierweef-
sel. Pharyngeale mucocèles kunnen aanleiding geven tot dyspnoe. In de anamnese
is in de meeste gevallen sprake van een geleidelijk ontstane fluctuerende zwelling
in de pharynx en een pharyngeale stridor (1, 3).

De diagnose \'speekselcyste\' kan meestal na punctie van de dikte gesteld worden.
In het algemeen zal (muceuze) dradentrekkende vloeistof gepuncteerd worden,
waarvan de kleur kan variëren van roodbruin tot gelig. Soms echter is de
gepuncteerde vloeistof nauwelijks muceus: er kan dan \'uitkristallisatie\' van de
muceuze elementen van het speeksel hebben plaatsgevonden. Bij opening van de
speekselcyste zijn in dat geval fibrine-achtige concrementen te vinden. De
behandeling van speekselcysten zal, gezien hun ontstaanswijze, niet kunnen
bestaan uit leegzuigen of een poging tot uitprepareren van de zwelling; doordat
de speekselproduktie gewoon doorgaat zal de speekselcyste immers recidiveren.
Omdat het technisch niet uitvoerbaar is het lek in de speekselklier of-afvoergang
op te sporen en te sluiten, bestaat de behandeling uit resectie van de betreffende
speekselklier met zijn afvoergang (aan de ipsi-laterale zijde) en vervolgens drainage
van de speekselcyste. Zowel bij de ranula als bij een cervicale speekselcyste worden
de mandibulaire en sublinguale speekselklieren, die immers met elkaar verbonden
zijn, als één geheel verwijderd (2). De behandeling van een pharyngeale mucocèle

wijkt iets af van het genoemde principe, omdat de speekselklierpakketjes
nauwelijks te lokaliseren zijn. Een methode, die goed voldoet, wordt hieronder
beschreven.

De patiënt wordt onder algehele anesthesie gepositioneerd in zijligging, met de
te opereren kant boven. De keelstreek wordt geschoren en aseptisch voorbereid.
Om de mandibulaire speekselklier beter te kunnen lokaliseren wordt een kussentje
onder de keelstreek aangebracht. De mandibulaire speekselklier is palpabel
caudaal van de kaakomslag. Door de V. jugularis te stuwen wordt de splitsing
in V. maxillaris interna en externa zichtbaar.

Een huidincisie in de lengterichting van de hals van 2 ä 3 cm wordt gemaakt in
het gebied, dat begrensd wordt door de achterrand van de mandibula en
bovengenoemde vene-splitsing. Achtereenvolgens worden subcutis en een kleine
spier, de M. depressor auriculi, gekliefd. Nu is het kapsel van de mandibulaire
speekselklier zichtbaar. Het kapsel wordt ingesneden, waarna de speekselklier met
behulp van bijvoorbeeld een Allis-klem uit het kapsel wordt gelicht. Door stomp
prepareren met een gebogen prepareerschaar worden voorzichtig alle verbindin-
gen tussen de speekselklier en het kapsel losgemaakt. Aan de mediale zijde van
de speekselklier bevindt zich de bloedvoorziening: deze kleine bloedvaatjes kunnen
worden geligeerd of gecoaguleerd. Het losprepareren vindt plaats van caudaal naar
craniaal, waarbij de mandibulaire speekselklier steeds verder naar caudaal kan
worden aangetrokken. De overgang naar de sublinguale speekselklier is goed
zichtbaar: vanaf dit punt wordt het prepareerwerk nóg voorzichtiger uitgevoerd
om omliggende structuren niet te beschadigen. De sublinguale speekselklier wordt
vervolgd naar craniaal, mediaal van de mandibula. Nadat het deel van de
sublinguale speekselklier, dat verbonden is met het kapsel van de mandibulaire
speekselklier is vrijgemaakt, worden de afvoergangen van de mandibulaire en
sublinguale speekselklier verder vervolgd naar craniaal, om zo ook het meest
rostrale deel van de sublinguale speekselklier uit te kunnen prepareren. Pas
wanneer deze (druivetrosachtige) pakketjes geheel vrijgemaakt zijn kunnen
rostraal hiervan de afvoergangen worden doorgenomen of losgetrokken. Ligeren
van afvoergangen is niet nodig. Het operatiegebied wordt gedraineerd met een
Penrose drain, die ongeveer twee dagen ter plaatse gelaten wordt. De wond wordt
gesloten voor met enkelvoudige knoophechtingen achtereenvolgens de M. depres-
sor auriculi, de subcutis en de huid te sluiten. Behalve voor de huid verdient (dun)
resorbeerbaar hechtmateriaal de voorkeur. Drainage van de speekselcyste vindt
daarna plaats als volgt:

— een cervicale speekselcyste wordt gedraineerd door op het laagste punt een
kleine incisie te maken, de cyste leeg te laten lopen en een Penrose drain gedurende
enige dagen achter te laten. De Penrose drain wordt met twee hechtingen aan de
huid gefixeerd;.

— een ranula wordt gedraineerd door rostraal een incisie in het slijmvlies onder
de tong te maken en de ranula leeg te laten lopen. De incisie wordt niet gesloten.
Cave: Vena lingualis! In een ranula wordt geen drain geplaatst.

Wanneer de grootte van een cervicale speekselcyste de lokalisatie van de
mandibulaire speekselklier bemoeilijkt is het te overwegen om de boven beschre-
ven operatie-volgorde om te draaien en eerst de speekselcyste leeg te laten lopen
en te draineren, waarna in dezelfde zitting de speekselklieren worden verwijderd.

Als tijdens de resectie van de speekselklieren een verbinding met de speekselcyste
optreedt en deze al leeg loopt, kan in het algemeen worden volstaan met één
Penrose drain, waarvan het ene eind rostraal in het operatiegebied ligt en het
andere eind via de speekselcyste zo ventraal mogelijk door de huid naar buiten
komt. Een recidive van een ranula of cervicale speekselcyste kan vóórkomen
doordat het rostrale deel van de sublinguale speekselklier is achtergebleven. Het
vinden van deze pakketjes kan zeer moeilijk zijn. Recidive van de speekselcyste
treedt eveneens op, wanneer de speekselklieren aan de contralaterale zijde werden
weggenomen. Het is namelijk in sommige gevallen moeilijk om uit te maken of
de speekselcyste behoort bij de linker of bij de rechter speekselklieren. Wanneer
de patiënt echter pre-operatief met geschoren keelstreek onder anesthesie in
rugligging wordt gebracht is het duidelijker te zien aan welke kant de speekselcyste
ligt.

De diagnose wordt gesteld, nadat bij een patiënt met een pharyngeale stridor (die
geleidelijk is verergerd) onder algehele anesthesie bij keelinspectie een zwelling
lateraal in de pharynxwand is aangetroffen en deze bij punctie speeksel blijkt te
bevatten. Naar onze ervaring is onderstaande lokale behandeling alléén meestal
afdoende. Het is noodzakelijk de patiënt hiervoor de intuberen om bloed- en
speekselaspiratie te voorkomen. De zwelling wordt gefixeerd met een Allisklem,
het pharynxslijmvlies wordt ingesneden en vervolgens wordt de speekselcyste zo
goed mogelijk uit de omgeving vrijgeprepareerd en verwijderd. Er worclt naar
gestreefd zoveel van de zwelling te verwijderen, dat de klachten (dyspnoe en
pharyngeale stridor) worden opgeheven. Het pharynxslijmvlies wordt gesloten met
dun resorbeerbaar hechtmateriaal. Recidiven worden door ons bij deze methode
niet gezien. Aangenomen mag worden, dat ook het speekselproducerende weefsel
op deze wijze wordt verwijderd.

1. Evans HE and Christensen GC. Miller\'s Anatomy of the Dog. WB Saunders Company,
Philadelphia, 1979.

2. Harvey CE. The Salivary Glands: Diseases. In: Textbook of Small Animal Surgery, Chapter 47.
DH Slatter ed, WB Saunders Comp, Philadelphia, 1985.

3. Harvey HJ. Pharyngeal Mucoceles in Dogs. J Am Vet Med Assoc I98I; 178: 1282-3.

patiënten met deze afwijkingen, te attende-
Oproep ren op de mogelijkheid deel te nemen aan

Op dit moment doen wij onderzoek naar de opnemen met dr. A. Willemse, telefoon-
immunologische achtergrond van de vol- nummer 030-531681 of met Petra Roosje,
gende huidaandoeningen bij de kat: telefoonnummer 030-539411.

Leptospirose bij het varken;
kanttekeningen bij de serologische
diagnostiek van Leptospira interrogans
serotype Bratislava

Porcine leptospirosis. Remarks on the sero-diagnosis of
Leptospira interrogans serotype bratislava

C. A. H. de Waal\', E. G. Hartman\', B. A. Bokhout2 en
L. A. G. M. van Leengoed^

SAMENVATTING. Leptospirose wordt als een belangrijke oorzaak van reproduktieverliezen
bij varkens beschouwd. In dit verband is de laatste jaren het Leptospira interrogans serotype
bratislava (bratislava) in de belangstelling gekomen.

Dit artikel beschrijft resuhaten van een oriënterend serologisch onderzoek op antistoffen tegen
bratislava, uitgevoerd op een drietal varkensbedrijven. Twee van deze bedrijven hadden zeer
goede reproduktieresultaten. Op een derde bedrijf met een hoog herdekpercentage, werd een
beperkt longitudinaal onderzoek uitgevoerd. Op geen van deze bedrijven werd een relatie
gevonden tussen de aanwezigheid van bratislava titers en r-eproduktiestoornissen.

SUMMARY. Leptospirosis is considered to be an important cause of porcine reproductive
failure. In this respect recently attention is paid to the possible role o/\'Leptospira interrogans
serotype bratislava (bratislava).

In the present paper the results of serotype bratislava serology conducted on three farms are
presented and discussed. On two of the farms no reproductive failure was observed. On the
third farm with a high percentage of return to service a longitudinal search was done. No
relation could be demonstrated between bratislava titers and reproductive failure.

Reproduktiestoornissen vormen een belangrijke schadepost in de varkenshoude-
rij, In de hele wereld wordt Leptospirose veroorzaakt door Leptospira (L)
interrogans scrotypen pomona (pomonaj en tarassovi (tarassovi) als één van dc
belangrijkste oorzaken van reproduktieverliezen beschouwd.
In tabel 1 zijn de serotypen van L. interrogans weergegeven, die bij het varken
van belang worden geacht (4, 8, 9, 11).

In de jaren \'60 waren infecties met serotype tarassovi de belangrijkste oorzaak
van stal-enzoötosche abortus bij varkens in Nederland (1, 2). Met name in dc
provincie Utrecht en de aangrenzende gebieden van Zuid-Holland en Gelderland
werd dit probleem vaak gesignaleerd. De laatste jaren zijn er ook in andere
lidstaten van de EEG aanwijzingen, dat reproduktieproblemen (opbreken,
abortus, te kleine worpen en dode biggen ä terme, (witvuilen)) voor een deel
veroorzaakt zouden kunnen worden door infecties met leptospiren van de
serogroep Australis (7).

Gezondhcid.sdien.st voor Dieren in Gelderland, Postbus 10, 6880 BD Velp.
Centraal Diergeneeskundig Instituut, Postbus 65, 8200 AB Lelystad.

Tot deze serogroep behoren de serotypen bratislava, lora en muenchen.
Het zeer nauw aan het serotype bratislava verwante serotype lora werd in
Nederland uit de urinewegen van een varken, afkomstig van een bedrijf met
reproduktieproblemen, geïsoleerd (9). Uit recente, uit Groot-Brittannië afkoms-
tige gegevens kan geconcludeerd worden, dat infecties met de serotypen bratislava
en muenchen zowel in de urinewegen als binnen het genitaal apparaat van
mannelijke en vrouwelijke dieren voorkomen (5, 6). Ook uit verworpen biggen
werden leptospiren behorend tot de serogroep Australis (serotypen bratislava en
muenchen) geïsoleerd (4).

Het doel van deze studie was inzicht te krijgen in de waarde voor de diagnostiek
van het onderzoek op antistoffen tegen serotype bratislava (serogroep Australis)
met behulp van de microscopische agglutinatietest (MAT) in sera van varkens.

Leptospirose veroorzaakt bij het varken doorgaans geen klinisch waarneembare
ziektesymptomen. Wel opvallend is het optreden van abortus en de toename van
doodgeboren of niet-levensvatbare biggen (8). Na infectie kunnen reproduktie-
stoornissen optreden die sterk overeenkomen met die welke mogelijk zijn in het
verloop van een Aujeszky virus- of porcine parvovirus-infectie.
Hoewel isolatie van het agens uit het dier het bewijs levert van infectie, mislukt
dit meestal bij een infectie met serotype bratislava, met name omdat deze kiem
moeilijk te kweken is. Daarom moeten andere technieken worden gebruikt om
de diagnose te onderbouwen. De meest gebruikte techniek bestaat uit het aantonen
van antilichamen in serum met behulp van de MAT. De afwezigheid van
agglutinerende antilichamen in de sera van individuele varkens is overigens geen
bewijs voor het afwezig zijn van de kiem van de gastheer. Er kunnen serologisch
negatieve dragers voorkomen (5, 6).

De interpretatie van de uitslag van de MAT kan verder worden bemoeilijkt door
kruisreacties met andere serotypen binnen dezelfde serogroep, maar soms ook met
serotypen uit andere serogroepen. Dit blijkt onder andere uit het voorkomen van
titers tegen het serotype bratislava in serum van met serotype copenhageni
(serogroep Icterohaemorrhagiae) besmette varkens (10). Soms kan alleen een
waarschijnlijkheidsdiagnose met betrekking tot de oorzakelijke serogroep worden
gesteld, door de titerhoogte ten aanzien van de verschillende serogroepen en (oO
-typen te vergelijken.

Naast kweken van de leptospiren en serologisch onderzoek is het mogelijk
leptospiren aan te tonen met behulp van onder andere donkerveldmicroscopie,
immunofluorescentie, radio immuno assay, ELISA en zilverkleuringstechnieken.
Dergelijke technieken zijn echter niet geschikt voor routine-onderzoek.

I\'ig. I. Het agglutinatie titer-verloop ten opziclite van serotype bratislava in sera van 14 individuele
zeugen op bedrijf C met (□), respectievelijk zonder (□) herdekstoornissen.

bratislava weergegeven in figuur 1. In het serum van een aantal dieren kon geen
titer worden aangetoond. De andere hadden titers variërend van 1: 100 tot en met
I: 1600. Tussen titerhoogte, in de periode voor noch na het dekken en
herdekproblemen werd geen relatie gevonden.

Op bedrijf A hadden alle 21 zeugen die in oktober 1988 bemonsterd waren voor
1 januari 1989 a terme geworpen. Gemiddeld produceerden deze 21 zeugen 11,8
levend- en 0,95 doodgeboren biggen in die worpen. Alle zeugen, inclusief dieren
die in het onderzoek een titer te zien gaven, zijn slechts 1 maal gedekt om tot
deze worpen te komen.

Van de op bedrijf B onderzochte dieren zijn alleen de worpresultaten bekend van
de dieren die een titer ten opzichte van serotype bratislava hadden. Deze dieren
wierpen eveneens a terme in oktober en begin november 1988. Gemiddeld
resulteerden deze worpen in 11,1 levende en 0,7 doodgeboren biggen. In het laatste
kwartaal van 1988 waren op dit bedrijf per zeug eveneens gemiddeld 11,1 en 0,7
biggen levend- respectievelijk doodgeboren. Van de 9 dieren die een titer
vertoonden was één zeug, no. 300, herdekt voor die laatst worp.

Van de 14 dieren van bedrijf C werden er 6 herdekt in week 38 tot en met 41 van
1982. De andere dieren zijn toen niet teruggekomen en hebben a terme geworpen.

Van bedrijf A zijn negen serummonsters tweemaal onderzocht, 8 hadden in deze
test 2 maal dezelfde uitslag en één monster verschilde (1 verdunningsstap),
namelijk 1: 100 ten opzichte van negatief (< 1: 100).

Van bedrijf B zijn 10 serummonsters 2 maal onderzocht. In deze test hadden 5
monsters 2 maal dezelfde uitslag, 2 monsters scoorden negatief respectievelijk 1:

100, 1 monsters scoorde negatief respectievelijk 1: 200 en 1 monster negatief
respectievelijk 1: 400, hetwelk de grootst waargenomen variatie was (tabel 4).

De vraag of serotype bratislava-\'mïecüe. bij het varken verantwoordelijk is voor
waargenomen reproduktiestoornissen is eerder gesteld dan beantwoord. Uit het
volgende zal blijken dat ook wij het antwoord (nog) niet kennen. Het hier
beschreven onderzoek was erop gericht een indruk te krijgen van de waarde van
titers, verkregen in de MAT met bratislava antigeen, in relatie tot klinische
symptomen, ongeacht of de titers door bratislava of een mogelijk kruisreagerend
serotype waren geïnduceerd.

Allereerst dient men zich te realiseren dat de mogelijkheid ontbreekt een infectie
met serotype bratislava specifiek aan te tonen met behulp van de MAT. Positieve
resultaten wijzen slechts op aanwezigheid van antistoffen tegen leptospiren van
de serogroep Australis. Na serologisch onderzoek kan men nagaan of er een
statistische relatie bestaat tussen het voorkomen van titers ten opzichte van
serotype bratislava en reproduktiestoornissen. Vervolgens zou men door een
longitudinaal serologisch onderzoek moeten nagaan of dieren die een titerstijging
ten aanzien van serotype bratislava vertonen, reproduktiestoornissen krijgen.

Kort samengevat betekent bovenstaande, dat het serologisch gereedschap ont-
breekt om zekerheid te verschaffen met betrekking tot een bratislava-\'mkciie. Dc
in dit onderzoek vermelde serologische uitslagen geven aan, dat met de beschik-
bare (serologische) test geen relatie kan worden aangetoond tussen fertiliteitsstoor-
nissen en titers ten opzichte van serotype bratislava.

Ten aanzien van de MAT kan worden opgemerkt, dat standaardisatie van de test
door het gebruik van levend, bewegend antigeen moeilijkheden kan opleveren.
Om een zo hoog mogelijke reproduceerbaarheid te bereiken moet het aflezen van
dc test worden uitgevoerd door personen met een langdurige ervaring. Het aflezen
van de test is namelijk moeilijk te objectiveren. Het moge duidelijk zijn dat het
allezen van de test, met als opgave de grens vast te stellen waarbij 50% óf meer
leptospiren geagglutineerd dan wel levend en beweeglijk zijn, niet exact kan
geschieden. Eén verdunningsstap hoger of lager scoren wordt door laboratoria
over de hele wereld voor deze serologische test als normaal beschouwd.

Men kan en mag dus bij interpretatie van een onderzoeksuitslag geen conclusies
verbinden aan titers die 1 a 2 stappen hoger of lager liggen dan eerder verkregen
waarden. Ook bij gesplitste monsters, dus bij onderzoek van hetzelfde serummons-
ter bleek in een aantal gevallen een verschil in titer van één tot zelfs bij uitzondering
drie verdunningsstappen voor te komen. Lage titers (1: 100, 1: 200) bij een aantal
dieren, voorkomend op een bedrijf met overigens negatieve dieren, zullen

In geval van reproduktiestoornissen bij varkens, zoals te frequent terugkomen,
wordt door praktici vaak serologisch onderzoek van probleemdieren aangevraagd.
Dit betreft onder andere onderzoek naar antilichamen tegen het serotype
bratislava.

In 1988 werden in dit verband door het CDl ± 16.000 serummonsters onderzocht,
waarvan 43% positief (serumtiter ^ 100) was ten aanzien van serotype bratislava.
De meerderheid van de onderzochte groepen ingezonden sera bevatte enkele sera
met titers variërend van 1: 100 tot 1: 400 (soms 1: 800).

Als gevolg van het zo frequent vinden van dergelijke titers bij zogenaamde
probleemdieren en het regelmatig uitblijven van voldoende resultaten van een
zogenaamde \'gerichte\' behandeling met antibiotica, ontstonden twijfels aan de
(klinische betekenis) waarde van deze titers voor de diagnostiek van fertiliteits-
stoornissen, al dan niet veroorzaakt door infecties met serotype bratislava bij
varkens. Deze waarnemingen waren aanleiding tot een beperkt onderzoek naar
het voorkomen van titers ten opzichte van seroptype bratislava. Aangezien de
reproduceerbaarheid van serologisch onderzoek van belang is voor de interpretatie
van titers werd eveneens op beperkte schaal de variatiebreedte van de MAT
nagegaan.

De resultaten van het onderzoek op twee bedrijven met goede reproduktie-getallen
en van een longitudinaal serologisch onderzoek op een derde bedrijf met een hoog
herdekpercentage worden weergegeven en besproken.

Twee bedrijven zijn geselecteerd op grond van hun uitstekende reproduktieresultaten
gedurende de laatste jaren (1986 en 1987). Het onderzoek op deze bedrijven is in de loop
van 1988 uitgevoerd. Ook in 1988 zijn weer goede technische resultaten ten aanzien van
de reproduktie bereikt.

a. Bedrijf A is een subfokbedrijf van een fokkerijgroepering. De bedrijfsomvang was in
1988 gemiddeld 176 produktieve zeugen.

In dat jaar waren de technische resultaten met betrekking tot de reproduktie: worpen
per zeug per jaar 2,37, worpen per 100 dekkingen 91,06, herdekpercentage 5,4%, totaal
geboren biggen per worp 11,64 en percentage doodgeboren biggen 6,8%.

b. Bedrijf B is een stamboek-fokbedrijf Er wordt met zuivere N.L. varkens gefokt.

In 1988 waren op basis van de zogenaamde 200 dagen leeftijd gemiddeld 332,5 zeugen
aanwezig.

De voor dc reproduktie relevante kengetallen in 1988, zijn op basis van de 200 dagen
regel: bedrijfsworpindex 2,23, zeugworpindex 2,35, herdekpercentage 5%, percentage
non-return op 56 dagen 92%, Worpresultaten levend- respectievelijk doodgeboren
biggen 10,7 en 0,7.

De gegevens van het longitudinale onderzoek waren in 1982 verzameld en zijn afkomstig
van:

c. Bedrijf C is een vermeerderingsbedrijf met in 1982 gemiddeld 105 zeugen. In dat jaar
lag het herdekpercentage gemiddeld op 25% en in het 3e kwartaal van dat jaar zelfs
op 49%,

De bovengemelde technische resultaten zijn afkomstig uit de periode-overzichten, welke
gebaseerd zijn op de verschillende zeugenmanagement-systemen van de betreffende
bedrijven.

Op bedrijf A en B zijn de zeugen 35 tot 70 dagen na dekking bemonsterd. Er is éénmaal
bloed genomen van dieren van de eerste tot en met zevende pariteit. Van elke pariteit werden
ongeveer evenveel dieren bemonsterd: op bedrijf A in oktober 1988 21 zeugen, op bedrijf
B in augustus 1988 33 zeugen. Van het serum van bedrijf A zijn 9 monsters en van bedrijf

Tabel 2. Positieve aglutinatietiters (MAT) t.o.v, serotype bratislava in sera van zeugen van bedrijf A.

B 10 monsters gesplitst en direct naar het CDI verstuurd. Alle sera zijn als afzonderlijke
monsters onder nummer ingezonden en in dezelfde test onderzocht op het voorkomen van
antilichamen ten opzichte van serogroep Australis, bepaald met het serotype bratislava.
Positieve monsters zijn uitgetitreerd.

Op bedrijf C zijn in respectievelijk de 24e, 28e, 32e, 36e, 40e en 44e week van 1982
bloedmonsters verzameld van ca. 10% (14 stuks) van de zeugen. Deze werden in week 31,
32 en 33 gedekt. De zeugen werden zo geselecteerd, dat ruim voor en na het dekken bloed
kon worden verzameld. De sera zijn op antilichamen ten opzichte van het serotype bratislava
door het CDI onderzocht. Positieve monsters zijn uitgetitreerd.

De monsters zijn onderzocht met de MAT. De MAT maakt gebruik van een agglutina-
tiereactie, die plaats vindt na het samenbrengen van levende (in principe ook humaan
pathogene!) leptospiren (het antigeen) met antistoffen tegen deze leptospiren. Deze
antistoffen kunnen aanwezig zijn in serum van het te onderzoeken varken. De MAT dient
met elk serotype afzonderlijk te worden uitgevoerd om de serumtiters tegen de verschillende
serotypen te bepalen. Samengevat wordt de test als volgt uitgevoerd: een druppel 1: 50
verdund serum wordt samengebracht met een druppel antigeen (eindverdunning 1: 100),
goed gemengd en vervolgens 1,5 uur geïncubeerd bij 37°. Tijdens de incubatie vindt
agglutinatie plaats bij aanwezigheid van antistoffen tegen het gebruikte serotype. Wanneer
50% of meer van de leptospiren is geagglutineerd, wordt de reactie bij die serumverdunning
als positief beoordeeld. Bij een positieve reactie wordt het serum uitgetitreerd.

Van bedrijf A vertoonden 15 van de 21 monsters van de onderzochte dieren een
titer ten opzichte van het serotype bratislava (tabel 2). De titers varieerden van
1: 100 tot en met 1: 800. De seropositieve dieren waren over alle pariteiten verdeeld,
uitgezonderd de 5e worps zeugen en de gedekte gelten die alle seronegatief waren.
Van bedrijf B hadden 9 van de 33 onderzochte dieren een titer ten opzichte van
serotype bratislava (tabel 3). De titers in de monsters van bedrijf B varieerden
van 1: 100 tot en met 1: 400.

Van bedrijf C wordt het verloop van de antilichaamtiters ten opzichte van serotype

Tabel 3. Positieve aglutinatietiters (MAT) t.o.v. serotype bratislava in sera van zeugen afkomstig
van bedrijf B.

geïnterpreteerd moeten worden in het Hcht van bovenvermelde opvattingen/
beperkingen.

In de inleiding is vermeld dat op basis van publikaties van Ellis het serotype
bratislava ook in ons land gerekend zou kunnen worden tot die kiemen die
eventueel een rol spelen in de problematiek van te frequent (onregelmatig)
terugkomen van varkens op fok- en vermeerderingsbedrijven. Verder is bekend
dat na experimentele infectie van varkens met het serotype bratislava slechts
gedurende een korte periode, tot maximaal 6 weken, hogere titers (> 1: 400)
aangetoond kunnen worden (10). Op de bedrijven A en B werden onder andere
degelijke titers gescoord, mogelijk wijzend op een recente infectie. Geen van de
dieren vertoonde echter een verstoring van de dracht of de worp. Op bedrijf C
kon over een lange periode geen enkel verband worden vastgesteld tussen
titerhoogte en terugkomen.

Op geen van de drie bij dit onderzoek betrokken bedrijven kon derhalve met
behulp van de MAT een relatie worden aangewezen tussen seropositieve uitslagen
en reproauktiestoornissen.

Omtrent de mogelijkheid dat het serotype bratislava in bepaalde gevallen ook in
Nederland een rol zou kunnen spelen bij op bedrijfsniveau voorkomende
problemen, zoals terugkomen, abortus, te kleine tomen en dergelijke doen wij geen
uitspraak. Het routinematig aantonen van deze kiem als oorzakelijk agens bij deze
problematiek zal zeer moeilijk zijn en vergt nader onderzoek. Tot dat moment
zal de prakticus uitslagen van serologisch onderzoek met terughoudendheid
moeten interpreteren.

1. Akkermans JPWM, Hill WKW, Ouwerkerk H en Terpstra JL Over Leptospira A>\'Oi-infecties in
verband met abortus en steriliteit bij varkens. Tijdschr Diergeneeskd 1964; 89; 741.

2. Akkermans JPWM. Incidence of abortion and sterility in swine in the Netherlands due to infection
with Leptospira hyos. Bull Off int Epiz 1966; 66; 849.

3. Ellis WA, McParland PJ, Bryson DG, and McNulty MS. Leptospirosis in pig urogenital tracts
and fetuses. Vet Rec 1985; 117; 66.

4. Ellis WA, McParland PJ, Bryson DG, and Cassells JA. Prevelence of Leptospira infection in
aborted pigs in Northern Ireland. Vet Rec 1986a; 118; 63.

5. Ellis WA, McParland PJ, Bryson DG, and Cassells JA. Boars as carriers of leptospirosis of the
Australis serogroup on farms with an abortion problem. Vet Rec 1986b; 118; 563.

6. Ellis WA, McParland PJ, Bryson DG, Thiermann AB, and Montgomery J. Isolation of
leptospirosis from the genital tract and kidneys of aborted sows. Vet Rec 1986c; 118; 294.

7. Ellis WA and Little TWA. The present state of leptospirosis diagnosis and control. I986d;
Martinus Nijhoff Publishers, Dordrecht.

8. Hanson LE and Tripathy DN. Leptospirosis. In; Diseases of swine. Iowa State University Press,
Aimes, Iowa. 1986; 591-8.

9. Hartman EG, Brummelman B, and Dikken H. Leptospirae of serotype lora of the serogroup
Australis isolated for the first time from swine in the Netherlands. Tijdschr Diergeneeskd 1975;
100; 421.

10. Hathaway SC, Little TWA, and Wrathall AE. Experimental infection of pregnant gilts with
leptospires isolated from British wildlife. 1. Serological; response to infection. Br Vet J 1983; 139;
393.

11. Pritchard DG, Todd N, Barlow A, and Little SA. Outbreak of leptospira interrogans serovar
mozdok in sows in Dorset, England. Proc Leptospirosis Res Conf Hereford 1986.

SAMENVATTING. Hel is duidelijk dat in de publieke opinie milieuveronlreiniging in
belangrijke male bepalend is voor de status van de volksgezondheid. Wetenschappelijk is een
dergelijk verband echter minder makkelijk aan te tonen, vooral als men het milieu definieert
als de door chemische stoffen bezoedelde omgeving van de mens. Juister is het om het milieu
te definiëren als zowel het \'externe\' milieu als het \'locale\' of persoonlijke milieu. Het externe
milieu omvat dan een gedeelte dat direct door de mens wordt beïnvloed, bijvoorbeeld wanneer
het door de mens vervaardigde chemicaliën betreft, alsook het natuurlijke milieu. Het locale
of persoonlijke milieu betreft vooral de zaken die als \'levensstijl\' kunnen worden samengevat.
Bovengenoemde vormen van \'milieu\' kunnen alle de gezondheid beïnvloeden, zij het verschillend
in kwaliteit en kwantiteit. Deze relaties worden besproken met speciale aandacht voor het
optreden van kanker.

SUMMARY. It is obvious that, to the general public, environmental pollution determines the
state of public health to a considerable extent. Scientifically, however, this relationship is less
readily detectable, particularly when the environment polluted by chemicals is the polluted
human environment. It is more correct to define \'environment\' to include both the \'external\'
and the \'local\' environment. The external environment includes a part which is directly affected
by man. for instance when man-made chemicals are involved as well as the natural environment.
The local or personal environment particularly concerns matters which may be comprised in
the term \'lifestyle\'. The above forms of environment may all affect health, although effects
may differ in quality and quantity. These relationships are discussed, with special reference
to the occurrence of cancer.

Het milieu speelt zonder meer een belangrijke rol als determinant van de
volksgezondheidsstatus. Dit geldt zeker voor het welbevinden van de mens, maar
eveneens, ook al staat de totale \'impact\' nog onvoldoende vast, ten aanzien van
de gezondheidstoestand zelve.

De vraag in hoeverre het milieu de volksgezondheid beïnvloedt roept onmiddellijk
de vraag op wat met milieu wordt bedoeld. Bedoelen we daarmee alle ons
omringende exogene factoren? Bedoelen we de lucht, het water, de bodem, het
klimaat of bedoelen we binnenlucht, voedsel, levensstijlfactoren en ons sociale
milieu? Bedoelen we de chemische milieufactoren zoals ze door de mens zijn
gemaakt, of bedoelen we de chemicaliën van natuurlijke origine?

I Voordracht gehouden op 5 oktober 1990, ter gelegenheid van het Jaarcongres 1990, tevens 137e
Algemene Vergadering van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde tc
Rotterdam. Congresthema: \'Het Nationaal Milieubeleidsplan\'.
\' ProL dr. R. Kroes, hoofddirecteur Farmacologie en Toxicologie, Rijksinstituut voor Volksgezond-
heid en Milieuhygiëne te Bilthoven.
\' Dr. P. G. N. Kramers, medewerker Laboratorium voor Carcinogenese en Mutagenese en Bureau
Milieutoekomstverkenningen, Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne te Bilthoven.

Al deze \'milieu\'-factoren hebben bovendien nog invloed op elkaar, en wat we
uiteindelijk meten bij de mens, het welbevinden en de gezondheidsstatus, is in feite
de resultante van al deze factoren gezamenlijk.

Het milieu in de breedste zin des woords schept de mogelijkheden èn beperkingen
voor het leven op aarde, zo ook voor het leven van de mens!
In deze presentatie zullen verschillende factoren worden besproken. Daarbij zal
ingegaan worden op epidemiologische en experimentele gegevens. Speciaal zal
aandacht worden besteed aan het optreden van kanker in relatie tot milieuver-
ontreiniging.

Vooral in de laatste decade zijn veel publikaties verschenen waarin de bijdrage
aan het ontstaan van kanker voor een groot aantal milieufactoren worden
besproken. Het meest bekend werd het overzicht van Doll en Peto (6) waarbij
voor met name de Noord-Amerikaanse situatie een kwantitatieve schatting is
gemaakt van de relatieve bijdrage van specifieke factoren op de kankermortaliteit
(tabel 1).

Uit dit overzicht moge blijken dat exogene factoren een overheersende rol spelen
bij het optreden van kanker. Met name levenstijlfactoren zoals roken, alcohol en
voeding zouden verantwoordelijk zijn voor het merendeel van de kankermorta-
liteit.

Andere omgevingsfactoren zouden veel minder bijdragen zoals bijvoorbeeld
milieuverontreiniging (2%) en voedingsmiddelenadditieven (1%).
Uit dit overzicht moet dan ook geconcludeerd worden dat, in tegenstelling tot
de publieke opinie, het erop lijkt dat milieuverontreiniging en additieven geen
belangrijke rol spelen, tenminste bij de mortaliteit aan kanker.
De door Doll en Peto geschatte bijdrage van milieuverontreiniging aan kanker-
mortaliteit werd vooral toegeschreven aan luchtverontreiniging (met name de
polycyclische koolwaterstoffen). Peto (19) gaf later aan dat, mede door verbetering
van luchtkwaliteit op dit punt, de bijdrage lager zou uitvallen (1%).
Harde epidemiologische gegevens, welke onomstotelijk de relatie tussen specifieke
milieu(verontreinigings)factoren en kanker aantonen zijn schaars. Dit komt niet
alleen omdat zulk onderzoek nog onvoldoende is uitgevoerd, maar tevens door
het feit dat het onderscheidend vermogen van epidemiologisch onderzoek beperkt

is, en omdat het dikwijls moeilijk is om duidelijk onderscheid te maken tussen
blootgestelde en niet-blootgestelde groepen. Zelfs bij zeer uitgebreide, grote
aantallen mensen betreffende, epidemiologische onderzoeken kunnen toenames
in risico van minder dan 50% moeilijk worden aangetoond. Ook speelt een rol
dat chronische ziekten, zoals kanker en hart- en vaatziekten multifactorieel
bepaald worden.

Met betrekking tot kanker en enkele andere belangrijke ziekten bleek de
urbanisatiegraad een beïnvloedende factor. Goldsmith (7) gaf echter aan dat naar
zijn mening de factor luchtverontreiniging als bijdrage in dezen bewezen, noch
uitgesloten kon worden. Wel is duidelijk dat ook andere factoren als beroep,
leefomstandigheden en roken een rol spelen. Ook Dayal et al. (4) kwamen tot
deze conclusie.

Ten aanzien van de chlorering van drinkwater, en het door deze chlorering
ontstaan van overigens zeer kleine hoeveelheden kankerverwekkende stoffen, zijn
in sommige studies positieve verbanden met het optreden van kanker (onder
andere kanker van blaas, dikke darm en endeldarm) gevonden, maar in andere
niet (16, 21, 23).

Hoge longkankerincidenties werden gevonden in de Chinese provincie Xuan Wei,
waar de gewoonte om te koken op een koolvuur, met slechte ventilatie, daarmee
in verband bleek te staan (18).

Zeer uitgebreid epidemiologisch onderzoek naar de invloed van passief roken op
onder andere kankerincidentie lijkt aan te tonen dat er een toegenomen risico van
ca. 1.5 voor het ontstaan van longkanker bestaat (1, 15, 20, 22).
Hoewel de bijdrage van milieuverontreiniging op ziekten in de Westerse wereld
beperkt lijkt te zijn, ligt dit voor de Oost-Europese landen waarschijnlijk anders.
In met name de geïndustrialiseerde gebieden aldaar worden wel aanwijzingen van
een dergelijk verband gevonden. De levensverwachting bij geboorte in Oost
Europa ligt beduidend lager in vergelijking met de rest van Europa (70 vs. 75 jaar),
terwijl de sterfte aan hersenbloedingen beduidend hoger is in de Oost-Europese
landen (140 vs. 75 per 100.000) evenals die aan kanker (100 vs. 55 per 100.000)
(3).

In Polen blijkt er een beduidend verschil in levensverwachting te bestaan in
stedelijk gebied in vergelijking met landelijk gebied.

De kankersterfte blijkt stedelijk hoger, en bronchitis en astma komen beduidend
meer voor in de regio\'s waar gemiddeld hoge SOj-concentraties worden gemeten
in vergelijking met gebieden waar S02-concentraties laag zijn (2). In de provincie
Katowice bleek dat bij kinderen wonend in gebieden waar relatief hoge benzo-
(a)pyreen-concentraties in de lucht worden gemeten een veel hogere mutagene
activiteit in urine kon worden aangetoond in vergelijking met kinderen uit
gebieden met relatief lage concentraties. De concentraties benzo(a)pyreen waren
overigens tot meer dan een honderd maal hoger dan de in ons land in stedelijk
gebied gemeten gemiddelden (2).

Deze gegevens over Oost Europa doen veronderstellen dat milieuverontreinigende
factoren meer dan in het westen een rol van betekenis spelen, maar bewijzen zijn
het geenszins. Teveel interfererende factoren kunnen aanwezig zijn en meer
gedetailleerd onderzoek is nodig om tot definitieve conclusies te komen.
Zoals reeds eerder gesteld kunnen ook natuurlijke factoren (fysisch zowel als
chemisch) de gezondheidstoestand beïnvloeden. Een bewezen (causale) relatie is
die tussen blootstelling aan ultraviolette straling en het optreden van huidkanker:
elke procent toename in UV-straling veroorzaakt naar schatting een toename in
huidkanker van 2-3%! (In tabel 1 is huidkanker niet meegenomen, omdat deze
vorm van kanker veelal niet dodelijk is.) De aantasting van de ozonlaag in de
stratosfeer (onder andere door chloorfluorkoolwaterstoffen en halonen) is dan ook

een voor de mens zeer slechte zaak, die, waarschijnlijk doordat de effecten pas
op (zeer) lange termijn duidelijk worden, door verantwoordelijken in de wereld
onvoldoende wordt aangepakt (14). Geschat wordt dat het aantal huidkanker-
gevallen zal toenemen met 20-60% (3000-9000 gevallen) overigens zonder hoge
mortaliteit. Voor melanosarcoma is de schatting moeilijker te maken. Wel is
duidelijk dat het aantal sterfgevallen ten gevolge van melanosarcoma in de
afgelopen 40 jaar is vertienvoudigd.

Een andere fysische factor is de blootstelling aan radon. Lage concentraties van
radon kunnen voorkomen in bouwmaterialen en in de bodem. Er zijn aanwijzingen
dat radon longkanker veroorzaakt, en dat radon het optreden van longkanker
door roken versterkt. Voorts zouden ook andere kankervormen door radon
worden veroorzaakt (8).

Tenslotte moet arseen worden genoemd dat bij de mens bij dermale en orale
blootstelling huidkanker veroorzaakt (10). Recent bleken hoge concentraties
arseen in drinkwater in regio\'s in Taiwan ook geassocieerd te kunnen worden met
huidkanker (9).

Met name betreffende de kankerverwekkende eigenschappen van \'man-made\'
chemicaliën is veel onderzoek gedaan. Het International Agency for Research on
Cancer heeft in de afgelopen 25 jaar honderden chemicaliën geëvalueerd. Een
beduidend aantal is kankerverwekkend bij proefdieren, en van ruim 50 stoffen
of mengsels is inmiddels bewezen dat ze ook voor de mens kankerverwekkend
zijn (11).

Vanuit het oogpunt van risico voor de volksgezondheid zijn de zogenaamde
\'genotoxische\' carcinogenen het meest relevant. Deze stoffen zijn in staat direct,
of na omzetting in het lichaam, zich te binden aan macromoleculen waaronder
het genetisch materiaal (DNA). Zo\'n binding aan het DNA kan leiden tot
irreversibele veranderingen in de aangetaste cellen waardoor \'slapende\' kanker-
cellen ontstaan die onder (on)gunstige omstandigheden kunnen uitgroeien tot
kankergezwellen (12, 13). Aangezien in theorie zelfs bij binding van één molecuul
aan DNA een irreversibele verandering kan plaatsvinden, wordt aangenomen dat
voor zulke genotoxische stoffen elke hoeveelheid hoe klein dan ook schadelijk kan
zijn. Dit in tegenstelling tot de zogenoemde niet-genotoxische carcinogenen,
waarbij het ontstaan van kanker meer indirect wordt beïnvloed: met andere
woorden, bij een zekere hoeveelheid wordt een drempel overschreden waar boven
zo\'n stof in staat is kanker te bevorderen (immers door het vrijwel algemeen
voorkomen van zeer kleine hoeveelheden natuurlijke zowel als synthetische
genotoxische stoffen zijn er altijd wel cellen, die kunnen uitgroeien tot kanker).
Deze niet-genotoxische carcinogenen worden ook wel \'threshold\'- of drempel-
waarde- carcinogenen genoemd, omdat ze beneden zo\'n drempelwaarde niet
schadelijk worden geacht. Voor genotoxische carcinogenen wordt in verband met
de veronderstelde afwezigheid van een drempelwaarde over het algemeen getracht
deze zoveel mogelijk te weren en wanneer dat niet mogelijk is de blootstelling zo
laag te maken dat de kans op het optreden van kanker verwaarloosbaar klein kan
worden geacht (I op I0\'> in een geheel leven versus de bestaande kankersterfte
1 op 4 in een geheel leven).

In tabel 2 zijn enkele bekende genotoxische carcinogenen genoemd. Zoals te zien
is, betreft het zowel synthetische als natuurlijke stoffen, maar óók stoffen die in
voedsel door conservering of bereiding, zoals koken en braden, kunnen ontstaan.
De polycyclische koolwaterstoffen (PAK) zijn onder de \'man-made\' stoffen het
meest alom aanwezig. Toch wordt de bijdrage door PAK in de lucht aan de totale
longkankerincidentie betrekkelijk laag geschat (< 0,1%) (17).

2. Natuurlijke carcinogenen
aflatoxine
sterigmatocystine
pyrrolizidine alkaloïden

3. Carcinogenen in voedsel en endogene carcinogenen
pyrrolyse-produkten van aminozuren
(gevormd gedurende verhitten van eiwitten)
nitrosamines

Duidelijk moge zijn dat verschillende van de in tabel 2 genoemde stoffen zouden
kunnen bijdragen aan de in tabel 1 reeds vermelde belangrijke rol die voeding
in de kankersterfte inneemt. Een ruwe schatting, voornamelijk op basis van
extrapolatie vanuit dierproeven geeft aan dat aflatoxines, eiwitpyrrolyse-produk-
ten en nitrosamines voor zo\'n 70 kankergevallen per 100.000 mensen in een geheel
leven verantwoordelijk zouden kunnen zijn. Doordat deze stoffen echter cellen
kunnen veranderen in slapende kankercellen, kan het uiteindelijk resultaat indirect
veel groter zijn, onder andere door de veelvuldige blootstelling van de mens aan
promoverende stoffen. Hierbij moet men dan denken aan roken, alcohol en
bepaalde nutriënten (onder andere vet).

Aangeboren afwijkingen, hart- en vaatziekten, luchtwegaandoeningen en allergiën
zijn alle ook in verband gebracht met milieuverontreinigende factoren.
Voor erfelijke aandoeningen is de importantie van milieuverontreinigende stoffen
(nog) niet vastgesteld. Vroege vruchtdood wordt nogal eens in verband gebracht
met milieufactoren. De specifieke bewijzen zijn echter nog niet voorhanden. Dat
bepaalde stoffen vruchtbeschadigende werking kunnen hebben is maar al te
bekend: de softenon-affaire ligt nog vers in de herinnering. Over het algemeen
kan echter gesteld worden dat aanzienlijke expositie (zoals bijv. in sommige
beroepssituaties) nodig is om teratogene veranderingen te veroorzaken, omdat
voor deze werking een drempelwaarde geldt.

Evenmin is helaas nog weinig bekend over de relevantie van milieuverontreiniging
voor de incidentie van hart- en vaatziekten. Verondersteld wordt dat \'atherogene\'
verbindingen hierbij betrokken zijn, maar deze relatie is moeilijk te bewijzen.
Onder andere worden PCB\'s, nitraat, cadmium, dioxinen, koolmonoxide en ozon
hiervan verdacht.

Bekend is dat luchtverontreiniging het voorkomen van luchtwegaandoeningen
beïnvloedt. We moeten hierbij denken aan CARA, infecties en andere respiratoire
symptomen en klachten, zoals die bijvoorbeeld bij zomer- en wintersmog kunnen
optreden.

Het immuunsysteem kan ook door milieuverontreinigende factoren worden
beïnvloed. Van stoffen als PCB\'s, dioxinen, dibenzofuranen, organotinverbindin-
gen, cadmium, hexachloorbenzeen, lood, nitriet en ozon is bekend dat ze soms
bij betrekkelijk lage doseringen het immuunsysteem kunnen beïnvloeden (5).

Uit het voorgaande kan geconcludeerd worden dat milieu in de breedste zin des
woords de gezondheidstoestand van de mens nadrukkelijk beïnvloedt. Interessant
is het te moeten constateren dat met name het \'persoonlijk milieu\' de levensstijl,
bestaande uit eet-, drink- en genotmiddelengewoonten, waaronder het roken, een
belangrijk deel van de totale kankermortaliteit kan veroorzaken. Het persoonlijk
milieu is evenzeer een belangrijke factor in het ontstaan van hart- en vaatziekten.
Kanker en hart- en vaatziekten zijn gezamenlijk verantwoordelijk voor ruim 70%
van de totale sterfte. Persoonlijk milieu, evenals de daaraan verbonden risico\'s,
zijn echter voor een belangrijk deel eigen keuze: een zogenaamd vrijwillig risico.
Anders is het met milieuverontreiniging: men draagt er collectief aan bij maar
kan er zich niet individueel aan onttrekken: een onvrijwillig risico. Aangetoond
is dat ook milieuverontreiniging in meer of mindere mate de gezondheidstoestand
èn het welbevinden beïnvloedt. De informatie zoals die nu vanuit Oost Europa
beschikbaar komt toont duidelijk aan dat ook ten aanzien van het door de mens
veroorzaakte \'buitenmilieu\' geldt dat beheersing van deze verontreiniging een
noodzaak is. Er is alle reden toe om de mensheid van nu en morgen door
preventieve maatregelen te beschermen. Preventie is mogelijk en gewenst! Het
stoppen met roken, het matigen van alcoholgebruik, het veranderen van eetge-
woonten (minder caloriën, minder vet, meer vezel, voldoende groenten) zijn in
principe simpele en zeer effectieve mogelijkheden om sterfte aan de twee \'killers\'
hart- en vaatziekten en kanker beduidend te beperken.

De bijdrage van milieuverontreiniging aan mortaliteit is beperkt. Hier lijkt
preventie veeleer het welbevinden en de gezondheidstoestand in ruime zin te
verbeteren. Het zoveel mogelijk voorkomen van de bezoedeling van het milieu
is zowel voor de mens als voor het overige leven op aarde van zeer groot belang.
De terugdringing van expositie aan bijvoorbeeld kankerverwekkende (genotoxi-
sche) stoffen is een blijvende zorg. Zeer belangrijk is bij milieuverontreiniging met
de tijdsfactor rekening te houden: Voor vele vormen van vervuiling geldt dat de
effecten pas op termijn (tientallen jaren) zichtbaar zullen zijn. Vandaar de term:
\'Zorgen voor Morgen\' (14).

Naast de door de mens veroorzaakte verontreiniging moeten we de ogen niet
sluiten voor de gevaren van het natuurlijke milieu. UV-straling, radon en
natuurlijke chemicaliën zijn beslist geen onbelangrijke factoren, en het ziet ernaar
uit dat door de toegenomen kennis over deze natuurlijke bedreigingen, de
inschatting van het relatieve belang van deze bedreigingen voor mortaliteit en
gezondheidsstatus zal toenemen. Desalniettemin moeten we ons blijven realiseren
dat we milieuverontreiniging en natuurlijke stoffen niet mogen stigmatiseren als
dé gezondheidsbedreigende factoren: juist ook onze levensstijl, en dus ons eigen
verantwoordelijkheidsgevoel zijn belangrijke elementen welke onze gezondheid in
sterke mate beïnvloeden.

1. Andrae U. Tabakrauch - LuftschadstofT nummer eins? Mensch und Umwelt 5. Ausgabe, Februar
1989:41-6.

4. Dayal H, Chiu CY, Sharrar R, Mangan J, Rosenwaike I, Shapiro S, Henly AJ, Goldberg-Alberts
R, and Kinman J. Ecologie correlates of cancer mortality patterns in an industrialised urban
population. J Natl Cancer Inst 1984; 73: 565-74.

5. Doel R van der, Drunen T van, Kramers PGN, Louer M, Sangster B, and Walle F de. RIVM/
SCMO-TNO rapport nr. 348900.001, 1989.

6. Doll R and Peto R. The causes of cancer: Qualitative estimates of avoidable risks of cancer in
the United States today. J Natl Cancer Inst 1981; 66: 1191-1308.

7. Goldsmith JR. The \'urban factor\' in cancer: Smoking, industrial exposures, and air pollution
as possible explanations. J Environ Pathol Toxicol 1980; 3: 205-17.

8. Henshaw DL, Eatough JP, and Richardson RB. Radon as a causative factor in induction of
myeloid leukemia and other cancers. Lancet, April 28, 1990; 1008-12.

9. Hesse JM, Janus JA, Krajnc EI, and Kroese ED. Integrated criteria document arsenicum; effects,
RIVM, January 1990.

10. lARC: Monographs on the evaluation of the carcinogenic risk of chemicals to humans 1980; 23
39-141, lARC Lyon.

11. I ARC: Monographs on the evaluation of the carcinogenic risk of chemicals to humans.
Supplement no. 7, lARC Lyon, 1987.

12. Kroes R. Animal data, interpretation and consequences. Environmental Carcinogenesis. P
Emmelot and E Kriek Eds. Elsevier/North-Holland Biomedical Press 1979; 287-302.

13. Kroes R. Contribution of toxicology towards risk assessment of carcinogens. Arch Toxicol 1987;
60: 224-8.

14. Langeweg E (ed). Concern for tomorrow; A national environmental survey; 1985-2010, RIVM,
Bilthoven 1989, chapter 9: Effects on public health.

15. Leeuwen EE van, Schooten FJ van, and Kriek E. Epidemiologic studies of passive smoking and
lung cancer: A possible role for benzo(a)pyrene-DNA adduct measurements. Toxicol Environ
Chem 1988; 16: 309-24.

16. Lynch CE, Woolson RF, O\'Gorman T, and Cantor KP. Chlorinated drinking water and bladder
cancer: effect of misclassification on risk estimates. Arch Environ Health 1989; 44: 252-9.

17. Montizaan GK, Kramers PGN, Janus JA, and Posthumus R. Integrated criteria document PAH:
effects of 10 selected compounds. RIVM, March 1989.

18. Mumford JL ei a!. Lung cancer and indoor exposure of unvented coal and wood combustion
emissions in Xuan Wei, China. In: Seifert B et al. (eds). Indoor air, 1987. Proceedings of the
international conference on indoor air quality and climate 1987; (West Berlin, 17-21 August);
Vol. 3: 8-14.

19. Peto R. The preventability of cancer. In: Vessey MP and Gray M (eds). Cancer risks and
prevention. Oxford University Press, London 1985; 1-14.

20. Saracci R and Riboli E. Passive smoking and lung cancer: current evidence and ongoing studies
at the International Agency for Research on Cancer. Mutation Res 1989; 222: 117-28.

21. Versteegh JFM, Kramers PGN, and Genderen J van. Genotoxicity of drinking water - significance
and future approach. J Water SRT-Aqua 1990; 39: 101-6.

22. Wald NJ, Nanchahal K, Thompson SG, and Cuckle HS. Does breathing other peoples tobacco
smoke cause lung cancer? Br Med J 1986; 293: 1217-22.

23. Zierler SPH, Feingold L, Danley RA, and Craun G. Bladder cancer in Massachussetts related
to chlorinated and chloraminated drinking water: a case-control study. Arch Environ Health 1988;
43: 195-200.

Dc plakkerige substantie die in december
1990 aangetroffen werd op het strand van
Terschelling over een lengte van 30 km en
op tientallen aangespoelde Jan van Genten,
bevatte de stoffen paraffine en dodecylfenol.
Dit bleek uit chemisch onderzoek, verricht
door het Centraal Diergeneeskundig Insti-
tuut (CDI) en het Rijksintstituut voor Inte-
graal Zoetwaterbeheer en Afvalwaterbe-
handeling (RIZA).

De ziekte en sterfte onder de Jan van
Genten is veroorzaakt door het dodecylfe-
nol. Er zal nog nader onderzoek op het CDI
worden verricht naar de precieze werking
van deze stof op de organen van vogels.

Fenolachtige stoffen kunnen in bepaalde
concentraties bijtend werken op de ogen, de
huid en de ademhalings- en spijsverterings-
organen. Na opname door het lichaam
werken ze aanvankelijk stimulerend, later
remmend op het centraal zenuwstelsel; de
dood kan intreden door verlamming van de
ademhaling of door hartstilstand.
Het is (nog)niet bekend op welke wijze het
paraffine/dodecylfenolmengsel in de Wad-
denzee terecht is gekomen. Mogelijk betrof
het een lozing door een schip of het gebruik
van deze stoffen in de off-shore industrie.

Voor nadere inlichtingen: Mevr. drs.
M, Vedder Rootjes (tel. 03200-73235), GDI,
Afdeling Public Relations.

P E. F. Zoun (tel. 03200-73268) en dr.
A. J. Baars (tel. 03200-73267) CDI, Afde-
ling Biochemie en Toxicologie.

Van 1 tot 7 juli 1990 vond in Deauville
(Normandië) het 5e internationale paarden-
voortplantingseongres plaats. Het telde
ruim 200 deelnemers, waarvan de meeste
afkomstig waren uit de VS. Nederland was
slechts met 2 deelnemers, waaronder de
sponsor, vertegenwoordigd.
De huidige stand van zaken met betrekking
tot de voortplanting werd door een kleine
100 sprekers uit de doeken gedaan. Het peil
van de lezingen was redelijk, de presentatie
was over het algemeen goed en er was volop
gelegenheid tot discussie. Vanwege het be-
perkte aantal deelnemers was het gelukkig
mogelijk elkaar te leren kennen en de con-
tacten te verstevigen.

Het sociale programma, waaronder een
bezoek aan enkele stoeterijen was interes-
sant. Het congres was op voortreffelijke
wijze georganiseerd. Alles verliep vlekke-
loos!

Het wetenschappelijk programma was on-
derverdeeld in verschillende sessies, waarbij
zowel de hengst als de drachtige en niet
drachtige merrie uitgebreid aan bod kwa-
men.

Wat de hengst betreft stonden 3 onderwer-
pen centraal: de beoordeling van de sperma-
kwaliteit, de invloed van GnRH op de
spermakwaliteit en de acrosoomreactie.
Bij de beoordeling van de spermakwaliteit
blijken de van ouds bekende parameters
zoals de motiliteit, de concentratie en de
morfologie nog steeds de belangrijkste te
zijn. De resultaten van recent ontwikkelde
laboratoriummethoden zijn niet altijd be-
trouwbaar en voegen geen extra informatie
toe aan de hierboven genoemde parameters.
De invloed van gonadotrope releasing hor-
moon (GnRH) op de spermakwaliteit blijkt
gering te zijn. Alleen in de winterperiode
leidt toediening tot een verbetering van de
kwaliteit.

Eén studie was gewijd aan het verband
tussen de temperatuur van de testes en de
kwaliteit van het sperma. Temperatuurver-
hoging treedt meestal op na een insult. Er
bleek een duidelijk verband te bestaan. Een
lichte stijging van de temperatuur geeft al
aanleiding tot een vermindering van de
kwaliteit.

Wat de niet drachtige merrie betreft ging de
meeste interesse uit naar het op gang komen

van de cyclus in het voorjaar en naar de
afweer van de uterus met het oog op en-
dometritis. Met betrekking tot het eerste
punt bleken de resultaten van GnRH-toe-
diening, hetzij met subcutane implant, hetzij
met een pompje, bemoedigend, zeker als er
al enige follikelactiviteit op het moment van
toediening aanwezig was. Ongeveer 90%
van de behandelde merries ovuleerde. Een
éénmalige injectie van GnRH is zinloos.
GnRH-implants en -pompjes zullen in de
toekomst zeker op de markt komen.
De oestrische cyclus van de merrie staat
onder invloed van melatonine. Dit hor-
moon wordt gevormd als het donker is. In
de herfst en winter is een hoge concentratie
aanwezig, hetgeen tot gevolg heeft dat de
cyclus stil valt. In het voorjaar wordt minder
melatonine gevormd, waardoor de cyclus
weer op gang komt. Door aan een merrie
anti-melatonine toe te dienen gedurende de
winter zou de cyclus eerder op gang komen.
De resultaten van de tot op heden verrichte
experimenten vallen tegen.
Endometritis is nog steeds de belangrijkste
oorzaak van onvruchtbaarheid. Reden
waarom aan dit onderwerp een groot aantal
lezingen was gev/ijd.

Centraal stond het afweermechanisme van
de uterus. De grote vraag is waarom dit bij
sommige paarden onvoldoende functio-
neert. Helaas bracht geen enkele spreker
licht in de duisternis. Een postersessie was
vooral gewijd aan de histologie van de
uterus, waarbij van Duitse zijde (Merkt en
medewerkers) duidelijk werd gesteld dat
cytologisch en bacteriologisch onderzoek
van meer belang is dan histologisch onder-
zoek. In Amerika wordt (nog) veel belang
gehecht aan het nemen van biopsieën, maar
men begint ook daar, naar mijn mening
terecht, wat twijfels te krijgen!
Een interessante lezing had betrekking op
het \'vaccineren\' van merries met varkens
zona pellucida\'s. De aldus behandelde mer-
ries bleken antistoffen op te bouwen en niet
drachtig te worden. Bij kleine huisdieren en
de mens zou een dergelijke immunisatie in
de toekomst van belang kunnen worden.
De lezingen die de drachtige merrie als
onderwerp hadden waren toegespitst op in
vitro fertilisatie (IVF) en op de hormoon-
huishouding tijdens de graviditeit. Het
laatstgenoemde onderwerp is vooral van
theoretisch belang, zodat het hier niet de
plaats is er over uit te wijden. IVF blijkt
sinds kort, zij het moeizaam, te gelukken.
Dit voorjaar is het eerste IVF-veulen gebo-

ren. De problemen zijn nog legio, maar men
verwacht deze in analogie met het rund
binnen een tiental jaren te zullen overwin-
nen. Het grootste probleem is het verkrijgen
van eicellen van een donormerrie. Supero-
vulatie is immers bij de merrie niet goed
mogelijk. Bovendien kan men door punctie
geen eicel uit een follikel \'zuigen\' omdat
deze vastgehecht zit aan de follikelwand.
De laatste dag kwam het pasgeboren veulen
aan de orde. Helaas vielen vrijwel alle
voordrachten erg tegen. Hier wreekt zich
duidelijk het gebrek aan klinische interesse
en ervaring van veel onderzoekers. Research
wordt in toenemende mate verricht door
niet-dierenartsen, hetgeen ertoe leidt dat
veel van de verrichte experimenten van geen
enkele betekenis zijn voor de kliniek. Toch
brak de zon even door de wolken toen een
\'paper\' het belang van de placenta voor het
functioneren van het veulen na de geboorte
centraal te stelde. Naar voren kwam dat
placentabeschadigingen nogal eens voorko-
men en aanleiding kunnen geven tot perina-
tale sterfte.

Op de slotzitting werd een overzicht gegeven
van het onderzoek dat momenteel op het
gebied van de paardenvoortplanting aan de
gang is. Dit leverde geen nieuws op, waar-
door het veel mensen teleurstelde.
De laatste woorden werden als een afscheid
door de erevoorzitter, collega Vandeplas-
sche, gesproken. Hij legde de nadruk op
samenwerking en teamgeest bij het onder-
zoek en eindigde met \'God bless you all\'
hetgeen ik ook graag aan u doorgeef

Dc World Rabbit Science Association hield de
jaarlijkse Studiedag op 28 november 1990 in
Utrecht. Er was een goede belangstelling voor dc
volgende onderwerpen;

Het wilde konijn in het Nederlandse ecosysteem
(S. Broekhuizen, Rijksinstituut voor Natuurbe-
heer).

Het \'proefkonijn\' - het konijn als laboratorium-
dier (V. Baumans, Vereniging voor Proefdier-
kunde).

Bedrijfsmatige konijnenhouderij, van hobby naar
professie (H. H. M. Zeelen, Informatie en Ken-
niscentrum Pluimveehouderij).
Konijnen voor de liefhebberij (J. Bouw, Neder-
landse Federatie voor Kleindierenteelt).
De publikatie van de lezingen is te bestellen door
overschrijven van ƒ 10,- op bankrekeningnum-
mer 30.83.75.262 van de AMRO-bank Beekber-
gen t.n.v. WRSA afdeling Nederland onder ver-
melding van lezingen Studiedag. Gironummer
van de bank: 87.12.83.

(De beantwoording van de in deze rubriek ge-
stelde vragen berust op gegevens aan de redactie
verstrekt door daartoe geraadpleegde deskundi-
gen.)

Welke preventieve maatregelen kunnen
worden genomen en welke therapie kan
worden ingesteld?

Over de epizoötiologie van Mycoplasma
bovis is nog slechts weinig bekend.
M. bovis wordt vooral in verband gebracht
met pneumonieën bij vleeskalveren. Engelse
en Amerikaanse onderzoekers kennen dit
agens een belangrijke rol toe bij het ontstaan
van longontstekingen.
Ook in ons land komt M. bovis waarschijn-
lijk veel voor. Bij kalveren met longontste-
kingen kon in ruim 60% van de gevallen M.
bovis worden geïsoleerd (niet gepubliceerde
gegevens Gezondheidsdienst Zuid-Neder-
land).

Desondanks wordt polyarthritis, veroor-
zaakt door dit agens slechts bij uitzondering
gediagnostiseerd. De omstandigheden
waaronder dit agens aanleiding is tot het
ontstaan van gewrichtsontstekingen zijn on-
voldoende bekend. Het is met de huidige
kennis dan ook niet mogelijk afdoende
preventieve maatregelen te adviseren.
Dieren die lijden aan een (poly)arthritis als
gevolg van een infectie met M. bovis zijn
moeilijk te behandelen. Behandeling met
antibiotica (tylosine, lincomycine, oxytetra-
cycline) brengt lang niet altijd genezing,
ondanks het feit dat M. bovis in vitro gevoe-
lig is voor deze antibiotica. Noch van paren-
terale, noch van intra-articulaire applicatie
worden hoopgevende resultaten gemeld. Bij
melkvee is echter spontaan herstel gemeld
van dieren, die ernstige arthritiden hadden
veroorzaakt door M. bovis (Tijdschr Dier-
geneeskd 1987; 112: 795). Wanneer de ar-
thritis gecompliceerd wordt door andere
bacteriële agentia, is de kans op herstel bijna
nul. Gewrichtscurettage zou in dergelijke
gevallen misschien uitkomst kunnen bieden.

Legendre AM, Mitchener KL, Potgieter
LND. Efficacy of a feline leukemia virus
vaccine in a natural exposure challenge.
Journal of Veterinary Internal Medicine
1990; 4: 92-8.

Een commercieel verkrijgbaar FeLV-vaccin,
Leukocell-TM® (Norden laboratories, Lin-
coln, NE, USA) werd geëvalueerd in een
proefopzet waarin 23 kittens sc werden
gevaccineerd op een leeftijd van 9 en 12
weken.

Met 14 niet gevaccineerde nestgenoten wer-
den de gevaccineerde katjes vanaf 14 weken,
gedurende 24 weken, samen gehuisvest met
volwassen FeLV-positieve dragerkatten.
Gedurende het gehele experiment werden
alle katjes elke twee weken bloed afgenomen
dat werd onderzocht door middel van
ELISA en IFA op de aanwezigheid van
FeLV-antigeen en door middel van een
FeLV-gp70 ELISA en een FL74-IFA-test op
de aanwezigheid van respectievelijk anti-
FeLV-gp70 antistoffen en anti-FOCMA an-
tistoffen.

Er bleken geen significante verschillen te
bestaan tussen de gevaccineerde en onge-
vaccineerde katjes betreffende het FeLV-
positief worden (70% versus 64%) en sterfte
ten gevolge van deze FeLV-infectie (39%
versus 43%).

In beide groepen katten werden wel signi-
ficante verschillen gevonden betreffende de
hoeveelheid anti-FeLV-gp70 antistoffen en
anti-FOCMA antistoffen. Deze antistoffen
konden dus in de meeste gevallen geen
infectie voorkomen.

De discrepantie tussen de resultaten van dit
onderzoek en die van de fabrikant betref-
fende de bescherming tegen FeLV-infectie
na vaccinatie (30% protectie volgens dit
onderzoek en 80% protectie volgens de
fabrikant) wordt gedeeltelijk verklaard door
de wijze waarop challenge is uitgevoerd en
het virus wat gebruikt is voor challenge.
In dit onderzoek is een niet nader gekarak-
teriseerd veld-virus(sen) gebruikt dat waar-
schijnlijk heeft bestaan uit een mengsel van
FeLV-A, -B en -C subgroepen die mogelijk
met het bij de katten aanwezige endogene
FeLV nieuwe pathogene FeLV stammen
kunnen vormen.

De fabrikant heeft in zijn experiment echter
één pathogene laboratorium-stam gebruikt.
Onderzoekers eindigen hun artikel met de
conclusie dat het gebruikte vaccin geen
bescherming biedt wanneer hun challenge-
systeem wordt gebruikt en stellen voor de
criteria voor toelating van een FeLV-vaccin
nader te bezien.

Darenius K, Fredriksson G, and Kindahl H.
Allyl trenbolone and flunixin meglumine
treatment of mares with repeated embry-
onic loss. Embryo transfer 1989; 1: 35-9.

Embryonale sterfte kan bij de merrie door
vele factoren veroorzaakt worden.
Vaak is er een endometritis aanwezig. Er zijn
echter merries waarbij met gedegen onder-
zoek geen enkele afwijking te diagnostiseren
is, maar waarbij het embryo herhaaldelijk
tussen de 15e en 60e dag afsterft. Mogelij-
kerwijs betreft het in deze gevallen een
corpus luteum dat te weinig progesteron
vormt of dat te vroeg in regressie gaat door
een te hoge prostaglandine-concentratie.
Therapeutisch zou in dergelijke gevallen
succes zijn te verwachten van de toediening
van een progestativum zoals allyltrenbolone
(Regumate®) of van een prostaglandine-
remmer, zoals flunixin-meglumine (Fina-

De schrijvers dienden aan twee merries
waarbij het embryo enkele malen was afge-
storven wegens een te lage progesteron-
produktie van het corpus luteum (hormo-
naal en echografisch gecontroleerd) dage-
lijks allyltrenbolone toe tussen Dag 10 en
Dag 70. De ene merrie bleef drachtig, bij de
andere trad toch embryonale sterfte op.
Een 3e merrie werd tussen Dag 1 en Dag 70
behandeld met flunixin-meglumine omdat
bij deze merrie een teveel aan Prostaglandi-
nen de oorzaak was van de embryonale
sterfte. De merrie bleef drachtig.
De conclusie die getrokken kan worden is
dat in bepaalde gevallen van herhaaldelijk
optredende embryonale sterfte Regumate®
of Finadyne® deze sterfte kunnen voorko-
men. (Het betreft hier een experiment met
zeer weinig dieren, zodat voorzichtigheid
geboden is; ref.).

Schoonderwoerd M, McFadzen LL, Man-
ninen KL Ollis GW. Culturing of bulk tank
milk for the presence of Nocardia spp.
Canadian Veterinary Journal 1990; 31: 453-
4.

De auteurs isoleerden Nocardia spp. uit
tankmelk met behulp van schapenbloed-
agar met 25 mg gentamycine per liter.
Incubatie vond plaats bij 35° C gedurende
5 dagen. Op deze wijze bleek het mogelijk
bedrijven met één of meer koeien met een
Nocardia spp.-mastitis op te sporen met een
sensitiviteit van 75% en een specificiteit van
97%. Dergelijke bedrijven hadden een tank-
melkcelgetal van gemiddeld 205.000 per ml.
De melk uit kwartieren geïnfecteerd met
Nocardia spp. had een gemiddeld celgetal
van 5.2 x 10^ per ml.

Bollwahn W, Mergenthal F und Schulte B.
Die Anwendung von Estrumate® zur Ge-
burtseinleitung und MMA-Prophylaxe bei
Sauen. Der Praktische Tierarzt 1990; 6; 56-
64.

Uit enkele onderzoekingen is naar voren
gekomen dat zeugen waarbij de partus met
Prostaglandinen (PG) geïnduceerd is min-
der last zouden hebben van het MMA-
syndroom. Dit wordt dan verklaard door
aan te nemen dat dergelijke zeugen meer
zouden drinken en meer zouden urineren
(uitspoeleffect). Bovenstaande theorie is in
het hier te bespreken onderzoek bij 200
zeugen op 6 bedrijven getoetst. De zeugen
van de proefgroep kregen op de 113e dag
van de dracht 0,7 ml Estmmatc® toegediend
(controlegroep; 0,7 ml NaCl 0,9%). De
volgende resultaten werden verkregen:

— het interval injectie-partus bedroeg bij
de dieren van de proefgroep gemiddeld 26
uur en bij de controlegroep 46 uur;

— 38 uur na de injectie was de partus bij
93% van de proefgroepzeugen voltooid; bij
de controlezeugen werd dit percentage be-
reikt na 92 uur;

— het MMA-syndroom trad bij 27% van de
zeugen uit de proefgroep op en bij 40% van
de zeugen uit de controlegroep (p < 0,05);

— er bestond geen verschil tussen de beide
groepen wat het sterftepercentage van de
biggen in de opfokperiode betreft;

— de wateropname en de urineproduktie
lagen in beide groepen op hetzelfde niveau.
De conclusie die de schrijvers trekken, is dat
door partusinductie toe te passen op MMA-
probleembedrijven, MMA gedeeltelijk kan
worden voorkomen. Een verklaring voor dit
fenomeen kan niet worden gegeven.

Voedingsmiddelenhygiëne
Het voorkomen van humaanpathogene
bacteriën in zoetwatervis

Bernoth EM. Zum Vorkommen humanpa-
thogener Bakterien in Süszwasserfischen.
Deutsch Tierärztl Wschr 1990; 97; 285-90.

Indien men uitgaat van het totaal aantal
voedselvergiftigingen, wordt 9-11% veroor-
zaakt door vis, schaal- en weekdieren. In-
dien men alleen de ziektegevallen met be-
kende oorzaak berekent ligt het percentage
hoger.

I) Vibrio species. Clostridium botulinum,
Plesiomonas shigelloides, Edwardsiella
tarda, motile Aeromonas spp.

III) Staphylococcus aureus. Shigella flexneri.
Salmonella spp. Clostridium perfringens.

Groep 1) Normale bacterieflora van water-
dieren. Reservoir in het water.
Groep II) Reservoir bij mens en dier. Komt
in het water door vervuiling en riolering.
Groep 111) Contaminatie tijdens of na het
bewerken door mens of vervuild water.
Dc schrijfster gaat uitgebreid in op het
belang van de Aeromonas species.
Bij sportvissers zijn meerdere septicemieën
van A. hyd. bekend, sommige met dodelijke
afloop. In meerdere gevallen treedt re-infec-
tie op als de hobby weer wordt opgenomen.
De infectie gebeurt waarschijnlijk via huid-
beschadigingen, het gebruik van hand-
schoenen wordt derhalve geadviseerd.
Bij personen met verlaagde weerstand kan
ook ander contact met water bijv. via zwem-
men tot infectie leiden.

De diagnostiek van Feline Infectieuze Peri-
tonitis (FIP) vormt nog steeds een pro-
bleem. De FlP-antilichaamtiter wordt ge-
bruikt als hulpmiddel, maar de interpretatie
van die titer is afhankelijk van een groot
aantal factoren en is daardoor moeilijk.
Onjuiste, c.q. onterechte, conclusies komen
voor. Een briefwisseling over dit onderwerp
was onlangs in de Veterinary Record te lezen.
Indertijd werd serologisch onderzoek als
diagnostisch hulpmiddel geïntroduceerd op
grond van epidemiologische gegevens en
experimentele infecties; katten met klinisch
FIP bleken vaker hoge titers te hebben dan
gezonde katten. Bovendien was gebleken
dat antilichamen geen bescherming gaven
maar het ziekteproces juist versnelden. Dit
heeft in de praktijk geleid tot de op(mis)vat-
ting dat Fl P te diagnostiseren is op basis van
de hoogte (getalswaarde) van de titer.
Hoewel bij katten met FIP vaak (50-75%)
hoge titers worden gevonden is de spreiding
dermate groot dat voor de individuele pa-
tiënt de titer als zodanig(hoog of laag) nooit
bepalend mag zijn voor de diagnose. Lage
titers en zelfs ook negatieve uitslagen wor-
den bij katten met klinisch FIP gevonden en
omgekeerd hebben vele gezonde katten, met
name uit catteries en grote groepen, hoge
titers.

De situatie wordt nog eens extra gecompli-
ceerd door het feit dat er bij katten verschil-
lende stammen van FlP-virus (virulentie)
voorkomen en bovendien een aantal ver-
wante coronavirussen, die geen FIP induce-
ren, terwijl de huidige serologische testen
geen onderscheid kunnen maken.
Men dient zich dus terdege bewust te zijn
van de beperkingen van een titerbepaling.
De anamnese (onder andere leefde de kat
alleen of in een grotere groep) en de klini-
sche bevindingen in samenhang met bioche-
misch/hematologisch onderzoek zijn mins-
tens zo belangrijk om te komen tot de
waarschijnlijkheidsdiagnose FIP. De defini-
tieve diagnose kan uitsluitend gesteld wor-
den door (immuno)histologisch onderzoek
van biopsie of sectiemateriaal.
Uit bovenstaande volgt dat de waarde van
de FlP-titerbepaling bij gezonde katten.

bijv. bij zogenaamde \'preventieve screen-
ing\', eveneens beperkt is. Een hoge titer is
geen bewijs dat de kat drager of uitscheider
is van het FlP-inducerende virus, of in de
toekomst FIP zal ontwikkelen. Evenzo
biedt een lage titer geen garantie dat de kat
geen uitscheider zou zijn.
Het Veterinair Microbiologisch Diagnos-
tisch Centrum (VMDC) van de vakgroep
Infectieziekten en Immunologie (Faculteit
Diergeneeskunde) heeft een pamflet opge-
steld, waarin de (on)mogelijkheden met
betrekking tot de Fl P-diagnostiek (onder
andere titer interpretatie) worden bespro-
ken. Dit pamflet (gratis) kan schriftelijk/
telefonisch worden aangevraagd bij:
VMDC, Faculteit Diergeneeskunde,
Postbus 80.165,

\'A spongiform encephalopathy has been
confirmed by MAFF scientists in the brain
of a 19-month-old kudu antelope slaughter-
ed at London zoo in November after
showing neurological signs. The animal was
the offspring of a dam which was destroyed
in August 1989 and was later confirmed
positive in tests for the disease.
Agriculture minister Mr John Gummer an-
nounced the findings in a written Parliamen-
tary answer to Mr Ron Davies (Lab, Caer-
philly). He said that investigations into the
cause of the disease are continuing.
So far six cases of spongiform encephalop-
athy have been confirmed in zoo ruminants;
three at London zoo (the two kudu and an
Arabian oryx), two at Marwell (a nyala and
a gemsbok) and one at Port Lympne in an
eland. All the previous cases had eaten feed
containing meat and bone meal believed to
be the source of the BSE epidemic in cattle.
However, the 19-month kudu, a female
called Karla, was born in April 1989, after

the introduction of the ban on the inclusion
of ruminant protein in ruminant feed. The
ban was introduced in July 1988.
Dr James Kirkwood, senior veterinary of-
ficer at the zoo, said that the turnover of feed
at the zoo was very rapid and it was highly
unlikely that the animal could have been
exposed to feed left over from before the
ban. The most probable explanation for the
incident was maternal transmission, as oc-
curred in scrapie. However, Dr Kirkwood
emphasised that it was too early to draw any
firm conclusions on the aetiology of the
disease in this case.

Mr Francis Anthony, BVA spokesman on
BSE, also cautioned against speculation
over the significance of the incident, it is
too early to say whether or not this case
makes it more likely that maternal transmis-
sion will occur in cattle\', he said. He added
that although there was evidence for vertical
transmission of scrapie in sheep, it was
unclear whether the infection occured peri-
natally or in utero.\'

In samenwerking met dierenartsen ontwikkelde
Aptiarmo voor haar huidprodukt Neodexaderm
een nieuwe emulsiebasis. Deze nieuwe basis is nu
nog vloeibaarder en daardoor makkelijker toe te
passen op de behaarde hondehuid en kattehuid.
Neodexaderm nieuwe formulering is tevens toe-
pasbaar als lotion. Dit is mogelijk doordat de
werkzame stoffen snel in de huid trekken. De
aanwezigheid van d.PanthenoI draagt hiertoe bij.
Deze stof zorgt ervoor dat de werkzame bestand-
delen dieper in de huid doordringen en vervolgens
worden vastgehouden.

Deze produktverbetering heeft niet geleid tot
kostenverhoging voor de consument.
Inlichtingen: Apharmo, tel.: 035-620922.

De firma Witte -I- Sutor, in Nederland vertegen-
woordigd door Handelsonderneming NIBECO te
Huizen heeft op aanraden van laatstgenoemde
een mat ontwikkeld, welke voor vele dierenartsen
met een praktijk voor kleine huisdieren een
welkome aanvulling zal zijn op de noodzakelijke
outillage.

De mat, met als afmetingen 70 x 100 cm, is
vervaardigd uit hoogwaardig PVC (waarborg
voor zeer gemakkelijk schoonhouden) en is dub-
bel hoogfrequent gelast.

Geschikt voor 220 V (170 Watt) biedt deze mat
een warmteopbouw door middel van gepaten-
teerde vlakwarmte-geleiders zonder bedrading.
Deze laatste zorgen voor een gelijkmatige warmte
over het gehele vlak.

Proefondervindelijk is vastgesteld, dat de post-
sedatieve excitatieperiode bij gebruik van deze
mat beduidend wordt bekort.
Vanzelfsprekend bezit dit produkt een internatio-
nale veiligheidskeuring (VDE). Deze voor vete-
rinaire doeleinden ontwikkelde mat geeft een
temperatuur af van 37° C met een maximale
lokale warmte van 42° C.

Voor meer inlichtingen kunt u contact opnemen
met Handelsonderneming NIBECO, Postbus
1183, 1270 BD Huizen (tel. 02152-54490, fax
02152-67776).

Het Pie Medical produktenpakket is aangevuld
met de Scanner 480V. Een veterinair echoscopie-
systeem dat het resultaat is van jarenlange wereld-
wijde ervaring en Nederlandse innovatiekwaliteit:
één transducer met twee frequenties (5,0 en 7,5
MHz), draagbaar en betrouwbaar, automatische
drachtigheidstermijnberekening voor paard,
rund, schaap en varken gecombineerd met een
uitzonderlijke beeldkwaliteit. Als extra\'s zijn le-
verbaar:

Pie Medical Scanner 480V is geschikt voor nage-
noeg alle veterinaire toepassingen zoals:

De transducer met dubbelfrequentie (5,0 en
7,5MHz) kan zowel endorectaal bij het grote
hui.sdier worden toegepast als (trans-)abdominaal
bij het kleine huisdier.

Voor meer informatie: Pie Medical Benelux B.V.,
Philipsweg 1, 6227 AJ Maastricht, 043-612121,

Het opnemen van de samenvattingen van de
studentenreferaten van de Faculteit der Dier-
geneeskunde en de mogelijkheid daarvan een
fotokopie van het betreffende studentenrefe-
raat bij het Bureau van de KNMvD te bestel-
len lijkt, gezien de reactie van de lezers, aan
een behoefte te voldoen. Helaas kunnen wij
door ruimtegebrek in het tijdschrift niet alle
samenvattingen van de in 1990 verschenen
referaten publiceren. Om toch enigszins tege-
moet te komen aan de vraag heeft de redactie
besloten om van de in 1990 verschenen refe-
raten de naam van de auteur(s) en de titels
in het tijdschrift te vermelden met de moge-
lijkheid daa-van een fotokopie bij de KNMvD
te bestellen. Aangezien niet alle auteurs een
exemplaar beschikbaar hebben gesteld zijn de
met * gemerkte studentenreferaten niet meer
na te bestellen. Mocht u toch geïnteresseerd
zijn in één van deze onderwerpen dan kunt u
die waarschijnlijk wel in de bibliotheek van de
Faculteit der Diergeneeskunde aantreffen.
De vanaf 1 januari 1991 verschenen referaten
zullen zoveel mogelijk, met een waarschijnlijk
iets kortere samenvatting, in het tijdschrift
worden opgenomen. Bij ruimtegebrek zal een
selectie worden gemaakt op voor de lezers van
het tijdschrift meest relevante onderwerpen —

Niet infectieuze huidaandoeningen van het rund;
A. Lindenhovius en B. Addink (SR/20/90)»
Pleuritis en pleurale effusie bij het paard; J.
Baerveldt en V. Koot (SR/21/90)*
Het vóórkomen van FAD-flavine adenine dinu-
cleotide in mastitismelk; G. Bijvoet (SR/22/90)*
De glucosetolerantie bij de oudere teef; W. van
Look (SR/23/90)*

Geprogrammeerde krachtvoerverstrekking op
het melkveebedrijf; L. J. J. Hulshof (SR/24/90)*
Hartslagfrequentie en bloedwaarden van het
paard tijdens de samengestelde wedstrijd; H. J.
M. Borgmans (SR/25/90)*
Epidemiologische aspecten van Lyme borreliose;
R van Werven (SR/3/90: 57 pp).
Mammatumoren bij de kat; W. F. de Vries (SR/
2/90: 36 pp).

BVD/Mucosal Disease - Een onbegrepen ziekte
begrepen; O. R. W. van Scherpenzeel (SR/45/
90)*

Het effect van tepeldesinfectie na het melken; P.
C. R. van Rossum (SR/26/90).
Schapentransport over zee: met speciale aandacht
voor de lijn Australië-Midden Oosten; A. Boer-
sma (SR/27/90)*

Literatuuronderzoek naar geautomatiseerde oes-
trus en mastitis detectie bij het rund; E. van

Leeuwen en J. G. van Schaik (SR/29/90)*
BVH 1; R Korrman (SR/.30/90)*
Orale pensboli bij herkauwers; J. Bergman (SR/
6/90: 30 pp).

A Review of Autoimmune Hemdytic Anemia in
dogs; 1. Thoolen (SR/31/90)*
Anti-ectoparasitica bij reptielen; Y. J. Schaap
(SR/32/90)*

De neonatale periode van de grijze zeehond onder
seminatuurlijke omstandigheden; L. de Beer en
C. van den Berg (SR/33/90).
Enkele aspecten van het gebruik van Cephalospo-
rine antibiotica bij de hond; P. J. G. M. Steverink
(SR/34/90)*

Onderzoek naar de invloed en doelmatigheid van
luchtbevochtiging bij varkens in kraamopfok-
hokken; M. Heijmans en Th. de Graaf (SR/35/
90)*

Tyzzer\'s disease, een literatuurstudie; B. A. Ten
Bruggen Cate (SR/8/90: 23 pp).
Lysreria monocytogenes in vlees; P. .1. Koenders
(SR/36/90)*

Von Willebrand\'s disease (een bloedserieus pro-
bleem?); F. V. d. Plaat en C. Ebeli (SR/5/90: 32
PP)-

De computeropslag van bloednormaalwaarden
van m.n. bijzondere dieren; een computerpro-
gramma; H. Gorter (SR/7/90: 13 pp).
Een literatuuronderzoek naar de medicamen-
teuze behandeling van chronische mitralis insuf-
ficiëntie bij de hond; R Relyveld (SR/37/90)*
Biochemische aspecten van de resistentie tegen
anthelmintica; M. Wiering (SR/3/90)*
Auto-immuun dermatosen; L. van Keulen (SR/
39/90: 82 pp).

Leververvetting bij landschildpadden na de win-
terslaap; M. V. Barneveld (SR/40/91)*
De gastro-entero-pancreatische endocriene cel;
G. Vandenbergh (SR/10/90: 23 pp).
De aerogene transmissie van het mond- en klauw-
zeer virus; A. Bottger (SR/I 3/90: 35 pp).
In vitro maturatie en in vitro fertilisatie van
runderoocyten; M. Verkaik en A. Terwisscha v.
Scheltinga (SR/14./90: 36 pp).
Inventarisatie van de prevalentie van doodsoor-
zaken bij de nerts; E. A. Kalfsbeek (SR/41/90)*
De strijd tegen Pasteurella multocida bij het
konijn; H. Halfhide {SR/5/90; 41 pp).

Fotokopieën van studentenreferaten
kunnen worden besteld via het redac-
tiesecretariaat (te! 030-510111). De
kosten (inclusief portokosten) bedra-
gen (afhankelijk van de omvang per
referaat):

Enkele microbiologische onderzoekingen bij aga-
pormden; E. Vlicx {SR/42/90: 19 pp).

Ectoparasietenbestrijding bij kooi- en volièrevo-
gels; .1. Kiers (SR/48/90: 40 pp).
De maagzweer van het varken in zijn betekenis
onder Nederlandse omstandigheden; T. van Dam
(SR/49/90: 19 pp).

Immunisatie tegen Anaplasmose in \'Heartwater\';
S. Beunis (SR/46/90: 21 pp).
Ezels anders dan paarden; een literatuuronder-
zoek; Liesbeth Kool en Saskia Kruithof (SR/47/
90: 63 pp).

Epidemiologische aspecten van D. imminis bij de
hond; R. van \'t Hof (SR/50/90: 24 pp).
Potomac Horse fever; J. de Groot (SR/51/90: 25
PP)-

Idiopathische cardiomyopathie (De congestieve
vorm bij de hond); G. van Bokhorst en S.
Hommes (SR/52/90)*

De parasitaire cyclus van Strongylus edentatus:
M. L. J. Verstappen (SR/56/90: 14 pp).
Lactaatbepalingsmcthoden in paardcbloed; G. J.
C. van der Goes (SR/57/90: 24 pp).
Huisvarkens op het platteland in Nicaragua; M.
A. Nossek (SR/58/90: 34 pp).
Voeding van gezonde en zieke dieren, land-,
moeras- cn zeeschildpadden; J. Zwart (SR/59/
90)*

Matemale herkenning van de dracht bij de mer-
rie; E. v. d. Leemput (SR/61/90: 29 pp).
What\'s new pussycat? Een literatuuronderzoek
naar het vóórkomen van cowpox bij katten; Erik
Schurcr (SR/62/90: 18 pp).

Abortus bij het rund. Diagnostisch protocol,
infectieuze oorzaken; E. G. Wolterbeek (SR/65/
90; 26 pp).

Infecties bij mens en dier in Afrika en Europa
door Cochliomya hominivorax; W. A. G. Jansen
(SR/67/90: 35 pp).

Een onderzoek naar de erfelijkheid van het pri-
maire glaucoom bij de bouvier; J. B. Lugtigheid
(SR/68/90: 31 pp).

De invloed van Prostaglandines bij het rund,
vroeg post-partum; A. Steentjes (SR/69/90; 34
PP)-

PPDS (Psittacine - Proventriculair - Dilatation
Syndrome); J. H. M. Bouman (SR/71/90: 42 pp).
Vaccinatie tegen rotkreupel en stinkpootinfecties.
Een literatuurstudie naar aanleiding van de im-
munologische aspecten van rotkreupel bij het
schaap en stinkpootinfectie bij het rund; L. H. T.
Zijl (SR/72/90: 26 pp).

Enige aspecten van het ligamentum annulare
proximale syndroom bij het paard; J. Lupgens
(SR/73/90: 55 pp).

Evaluatie mastitis management bij Californische
melkveebedrijven; Eric de Snaijer (SR/74/90)*
Histopathology of urinarysystem; H. van der
Mast (SR/75/90: 68 pp).

Het testwegen als methode ter controle van de
biestopname bij zuigende kalveren; F. Prangeren
H. Huiskens (SR/76/90: 42 pp).
Pacheco\'s virus disease: Diagnostiek met behulp
van indirecte IFT; R Leyfeldt (SR/77/90: 9 pp).
Selenium en vitamine E behoefte en voorziening
bij paarden; J. H. Weijer (SR/78/90: 62 pp).
Dystrophine-deficiëntie myopathieën bij dieren
en hun waarde als model voor Duchenne spier-
dystrofie; M. van Proosdij (SR/79/90: 23 pp).
Rectaal drachtigheidsonderzoek bij het varken;
N. Reither (SR/80/90; 15 pp).
Post-operatieve pijnbestrijding; een vergelijking
tussen mens en proefdier; T. Koning (SR/81/90:
45 pp).

Fur-Chewing and Whisker-Trimming in C57 BI.
Mice; R W. Duquesnoy (SR/82/90: 59 pp).
Syndroom van cushing bij het paard; M. Klein
(SR/83/90: 29 pp).

Mammatumoren bij kat, hond en mens en dc
aanwezigheid van hormoonreceptorcn; F. Horn-
stra (SR/84/90: 31 pp).

Membrana Pupillaris persistcns bij de Petit Basset
Griffon Vcndéen; B. Schcrpcnhuijscn Rom (SR/
85/90: 37 pp).

De behandeling van 3 gestrande bruinvissen op
het zeedierenpark Harderwijk; Peter v. d. Weij en
Eric Laarakker (SR/86/90: 36 pp).
Ontstaan, therapie en preventie van tweeling-
dracht bij het paard; Jacqueline Verspuy (SR/87/
90: 27 pp).

De Europese integratie in de veterinaire sector.
De gevolgen van dierziektebestrijding - de Neder-
landse rundvee- en varkenshouderij; L. de Vries
(SR/88/90)*

(Groeibevorderende) additieven in mestvarkens-
voeders; R. R M. Peeters (SR/91/90: 53 pp).

Dorsale patella-fixatie bij paard en herkauwers;
1. E. van Alten en M. I. Bos (SR/93/90: 53 pp).
Kattenweringsmiddelen; een vergelijkend waren-
onderzoek; S. D. Hendriksen M. Jacobs (SR/94/
90: 43 pp).

Pathogenese van het ulcus abomasi bij het her-
kauwende rund; literatuurstudie en eigen onder-
zoek; P C. Haringsma (SR/95/90)*
Het gebruik van de cumulatieve som van de
conceptie; F. de Swart (SR/96/90: 25 pp).
Anesthesie via de abdominale luchtzak met be-
hulp van unidirectionele gasflow, een (reëele)
mogelijkheid of niet? 1. D. Wijnberg (SR/97/90:
54 pp).

Het Fatty Liver Syndroom, bij de hoogproduk-
tieve melkkoe, het topje van de ijsberg? A. B. van
Duist (SR/98/90: 50 pp).

IHFL, Idiopathische Leververvetting bij de kat;
A. Hendriks (SR/IOO/90: 22 pp).
Spreiding in drachtigheidsduur van de hond; J.
W. A. de Vogel en T. W. M. Hekerman (SR/101/
90: 25 pp).

De mogelijkheden van echografie bij nieraandoe-
ningen van de hond; R. Pieters (SR/102/90; 27
pp)-

Een protocol voor fertiliteitsbedrijfsbegeleiding;
E. V. d. Heuvel (SR/103/90: 47 pp).
Compendium Hygiëne en Kuikenbroederij; E. A.
A. C. Gemmeke en H. R Verhoeve (SR/104/90:
103 pp).

Nieuwe diagnostiek van Leptospira bratislava bij
het varken; B. Wuestenenh (SR/105/90)*
Bestrijdingsmiddelen voor vlooien bij gezel-
schapsdieren. Een inventarisatie van beschikbare
produkten met criteria voor selectie; M. Nijs (SR/
106/90: 34 pp).

\'En toen ging het licht aan\' (over het houden van
een K.RK.); E. Buijs en J. Vandehoek (SR/107/
90: 26 pp).

Protocol voor de (waarschijnlijkheids-) diagnose
van diarree in rundveekoppels; V. N. A. M.
Geurts (SR/108/90: 24 pp).
Canine Herpes virus; M. v.d. Kaaij (SR/109/90:
34 pp).

De Röntgenologische aspecten van kaaktumoren
bij de hond; Een overzicht van 50 patiënten; E.
IJ. Paardekooper (SR/I 11/90)8

F. M. J. Flipsen en G. van der Ree, vakgroep
Proefdierkunde (jan. 1991) SR/3/91: 104 pp.

Pijnbestrijding bij proefdieren kent nog geen
lange traditie, evenmin als pijnbestrijding bij
dieren in de veterinaire praktijk. Aangezien er in
de maatschappij tegenwoordig steeds meer reke-
ning wordt gehouden met het welzijn van dieren
is er in de proefdierwereld een groeiende behoefte
aan en belangstelling voor overzichtelijke litera-
tuur over dit onderwerp.

De groeiende maatschappelijke betrokkenheid
bij het welzijn van dieren heeft in 1977 zijn
neerslag gevonden in de Wet op de Dierproeven.
In artikel 13 van deze wet wordt de pijnbestrijding
bij proefdieren tot een wettelijke verplichting
gemaakt.

De eerste doelstelling is een overzicht te geven van
de mogelijke pijnstillers met de betreffende dose-
ringsvoorschriften voor de volgende diersoorten,
hond, kat, konijn, muis, rat, cavia, hamster en
gerbil. Bij de samenstelling hiervan bleek ons
steeds meer, dat er nog veel gegevens ontbreken
om een goede afweging te maken welke pijnstiller
voor een bepaalde indicatie het meest geschikt
zou zijn. Met name met betrekking tot de anal-
gesic bij de kleine proefdieren waren er weinig
gegevens beschikbaar.

De pijnstillers die naar onze mening het best uit
de vergelijking komen, zijn buprenorfme en nal-
buphine binnen de groep van de opioïden; binnen
de groep van de NSAID\'s vinden wij met name
flunixine een interessant middel.
Over de tweede doelstelling, een inventarisatie
van enkele opvattingen over interferentie van
pijnstillers met de proefopzet, is als enige conclu-
sie te trekken, dat er nog te weinig bekend is.
Naar aanleiding van onze scriptie willen we
enkele aanbevelingen geven.

— Probeer voor de aanvang van een proef te
overwegen of, cn zo ja, in welke mate de proef
pijnlijk zal zijn en maak daarna een keuze welke
pijnstiller het beste bij deze pijn, dit dier en deze
proef past.

— Gezien de onbekendheid over deze materie
lijkt het ons nuttig om een centraal gegevens-
bestand in te richten, waarin alle beschikbare
gegevens opgeslagen en geordend worden. Een
belangrijke bron hiervoor kunnen de registratie-
gegevens van de pijnstillers zijn, aangezien hier-
voor dierproeven verricht zijn.

— Nader onderzoek moet gedaan worden om
voldoende gegevens over pijnbestrijding bij
proefdieren te verkrijgen. Op dit moment kunnen
wij bijv. over veel nieuwere middelen geen uit-
spraak doen, omdat de gegevens hiervoor ontbre-
ken.

(Samson Stafleu. Alphen aan de Rijn/Brussel.
1989. ISBN 90-6016-744-9. 375 pagina\'s)

Dit zeer overzichtelijke boek is het resultaat van
een Vlaams-Nederlands samenwerkingsverband:
zowel de redactieleden als de auteurs zijn hetzij
Belgische hetzij Nederlandse specialisten op pa-
rasitologisch gebied.

Het idee om nu eens niet een specifiek humaan
of specifiek veterinair boekwerk over het onder-
werp te schrijven valt toe te juichen. Wel is er in
het boek nog een duidelijke scheiding aange-
bracht tussen wormziekten bij de mens (100
pagina\'s) en wormziekten bij dieren (200 pagi-
na\'s). Na een woord vooraf door collega E. J.
Ruitenberg worden de hiervoor genoemde grote
delen voorafgegaan door drie algemene hoofd-
stukken: \'Algemene definities\', \'Algemene syste-
matiek, morfologie en biologie\' en \'Immunologie
bij wormziekten\'.

Het is een compliment aan de redactie waard, dat
alle — door verschillende auteurs geschreven —
hoofdstukken op een vergelijkbare wijze zijn
opgezet hetgeen de overzichtehjkheid ten goede
komt. leder hoofdstuk begint met de onderwer-
pen \'Belang en Voorkomen\', gevolgd door \'Spe-
cifieke kenmerken\', \'Epidemiologie\', \'Pathoge-
nese en pathologie\', \'Ziektetekenen\', \'Diagnose\',
\'Therapie\' en \'Weringen bestrijding\'. Persoonlijk
acht de referent het echter jammer, dat in ieder
hoofdstuk, hoewel er voldoende aandacht wordt
geschonken aan de specifieke kenmerken van de
parasiet (en de larven/eieren), er geen platen/
foto\'s/tekeningen zijn bijgevoegd: het boek is
kennelijk duidelijk bedoeld voor artsen en dieren-
artsen die parasitologisch weer geheel \'bij de tijd\'
willen zijn doch niét voor collegae die zelf micro-
scopisch onderzoek willen doen.
Het \'veterinaire gedeelte\' van het boek is inge-
deeld in hoofdstukken over wormziekten bij de
verschillende species: herkauwers, paardachti-
gen, varkens, carnivoren en vogels. Een apart
hoofdstuk is gewijd aan de laboratoriumdiagnos-
tiek. Het is jammer, dat de redactie hier niet heeft
besloten tot een samensmelting van de hoofdstuk-
ken \'diagnose\' in \'wormziekten bij de mens\' en
\'laboratoriumdiagnostiek\' in \'wormziekten bij
dieren\': misschien moeten we hiervoor de tweede
druk afwachten! De diagnostiek-hoofdstukken
zijn overigens zeer volledig, hoewel het de referent
is opgevallen, dat de op humane laboratoria
meest gebruikte ophopingsmethode (volgens Rid-
ley) niet werd genoemd.

Het zeer volledige en overzichtelijke boekwerk is
ongetwijfeld een verrijking van de parasitologi-
sche literatuur in ons taalgebied; het leest gemak-
kelijk en is een \'must" voor alle praktizerende
collegae, die immers regelmatig met worminfec-
ties bij de huis/gezelschapsdieren te maken heb-
ben.

Het boek is opgebouwd uit drie blokken. Het
eerste blok handelt over fundamentele aspecten
van gedrag (motivatie, leren, hormonen en fero-
monen etc.). In dit blok wordt ook een hoofdstuk
gewijd aan hoe gedragsonderzoek aan te pakken.
Het tweede blok gaat over gedrag zelf Beschre-
ven wordt de organisatie van gedrag in het
individuele dier, zoals lichaamsverzorging, loco-
motie en exploratie; sociaal en voortplantingsge-
drag; gedrag van het jonge dier (inclusief de
foetus) en oudergedrag. Veel voorbeelden worden
beschreven van zowel in het wild levende dieren
als landbouwhuisdieren. Vaak zijn, na een alge-
meen deel, aparte paragrafen gewijd aan runde-
ren, schapen, geiten, paarden, varkens en pluim-
vee. Dit maakt de materie ook per diersoort goed
toegankelijk.

Het laatste blok handelt over \'welzijn\': wat is
welzijn en hoe kun je het meten. Verder wordt
hierin een hoofdstuk gewijd aan de toepasbaar-
heid in de praktijk van de kennis over het
(normale) gedrag van de verschillende diersoor-
ten ten behoeve van een, ook voor het vee,
optimale omgang. Ook is een hoofdstuk opgeno-
men over welzijn en gedrag in relatie tot ziekte!
Vervolgens wordt overgegaan tot het beschrijven
van abnormaal gedrag (sterotypiën etc.). De
laatste drie hoofdstukken handelen over de wel-
zijnsproblemen in de grote veehouderijtakken
(runderen, inclusief vleeskalveren, varkens en
pluimvee). In deze hoofdstukken worden niet
alleen de problemen beschreven, maar ook de
mogelijkheden en ontwikkelingen om deze terug
te dringen. Bijvoorbeeld bij legkippen komen het
scharrelsysteem en het etagesysteem aan de orde.
Ten opzichte van de tweede druk van het boek
is er veel nieuw materiaal opgenomen. Het hele
eerste en laatste blok zijn nieuw. De auteurs
wijzen op de toename van het gedragsonderzoek
bij landbouwhuisdieren. Momenteel lopen er
minstens vijfmaal zo veel onderzoeken als ten
tijde van de eerste druk (1974). De huidige druk
bevat meer dan duizend literatuuropgaven, waar-
onder veel werk van Nederlandse onderzoekers.
Het boek bevat veel illustraties, waarvan overi-
gens een enkele foto niet zo fraai is. Verder is een
verklarende woordenlijst opgenomen van termen
die verband houden met gedrag en welzijn.
De materie is in feite verplichte kost, zowel voor
hen die nog studeren, als voor degenen die in de
praktijk werkzaam zijn. Aanbevolen.

De volksuniversiteit Woerden organiseert in sa-
menwerking met de Stichts-Hollandse Histori-
sche Vereniging, in het eerste kwartaal van 1991
een cursus Landbouwgeschiedenis.
De cursus geeft een boeiende kijk op het bezige
gebeuren, in heden en verleden, van boeren,
burgers en buitenlui. Een reis door tijd en ruimte
in zes etappes.

1. Dinsdag 5 februari (cursusnr. 914): Materiële
cultuur en levensstijl op het Nederlandse platte-
land. Docent: dr. A. J. Schuurman.

2. Dinsdag 19 februari (cursusnr. 915): Tuinarchi-
tectuur. Docente: drs. C. S. Oldenburger.

3. Dinsdag 26 februari (cursusnr. 916): De Zuid-
Hollandse Boerderij. Docent: ir. C. S. T. J. Huijts.

4. Donderdag 7 maart (cursusnr. 917): De
Utrechtse Boerderij. Docente: ir. E. L. van Olst.

5. Donderdag 14 maart (cursusnr. 918): De
hennepteelt in de omgeving in Woerden. Docent;
drs. H. Hoogendoorn.

6. Dinsdag 19 maart (cursusnr. 919): Polderge-
schiedenis en waterstaatkundige ontwikkelingen
in het Land van Woerden. Docent: drs. F. D.
Zeiler.

Dinsdag 19 februari 1991 start in Barneveld de
Applicatiecursus Dierenartsenassistenten IL De
onderwerpen die in deze cursus aan de orde
komen zijn theoretisch van aard en vakgericht.
De cursus tracht een theoretische onderbouwing
aan te brengen van onderwerpen die ccn dieren-
artsassistent in de praktijk tegenkomt.
Onderwerpen zijn onder andere: microbiologie,
epidemiologie, besmettingen infectie, weerstand,
voortplanting en vruchtbaarheid.
De cursus duurt 8 dinsdagen en wordt met een
examen afgesloten.

Aanmelden zo spoedig mogelijk bij Dierverzor-
gings Cursussen Barneveld, t.a.v. H. Mensink,
Postbus 64, 3770 AB Barneveld, tel. 03420-14881
of 03412-61709 (privé).

19th Congress Deutsche
Veterinärmedizinische
Gesellschaft e.V (DVG)
Bad Nauheim, 9-13 April 1991

The I9th Congress is held from 9th-13th April
1991 in Bad Nauheim (Federal Republic of Ger-
many). The main topic with 39 papers is \'The
pregnancy and its disorders\', which will be
opened by a paper of ProL Dr. h.c. mult. Leo
Clemens Schulz \'Measure and value in the course
of veterinary medical research - shown at pathol-
ogy of reproduction as example\'.
The second topic is \'The latest of veterinary
medical research\', with 14 papers from various
fields of veterinary science.
Further information may be obtained by: ProL
Dr. H. Geissler, DVG, Frankfurter Str. 89, D-
6300 Giessen/FRG.

European Society of Veterinary
Orthopaedics and Traumatology,
Amsterdam, April 19-20, 1991

The first lustrum meeting of the ESVOT is a
satellite congress to be held in conjunction with
the \'Voorjaarsdagen\'.

Structure, function, injury and repair of tendons
and ligaments. A. E. Goodship.
Topics on tendon problems in large animals. Ch.
Stanek, S. Dyson, and R. Keg.
Ultrasonography of the equine Crus. K. J. Dik.
Topics on tendon problems in small animals. F.
J. Meutstede, J. F. Bardert, and U. Matis.
Free Communications.

Business Meeting ESVOT members.
Orthopedic failures. Guest lecture by W. G.
Whittick (USA).

Workshops and demonstrations at the University
of Utrecht, Large and Small Animal Departments
and Radiology.

Van 1-5 oktober 1990 werd te Rydzyna,
Polen — in het kader van het Memorandum
of Understanding van het Ministerie van
Landbouw, Natuurbeheer en Visserij en de
Food Safety and Inspection Service (FSIS)
van het Limited States Department of Agri-
culture — het 3e symposium georganiseerd
over de toekomst van de Vleeskeuring. Voor
Nederland werd deelgenomen door de Di-
recteur VD, de Veterinaire Hoofdinspecteur
voor de Volksgezondheid en de Adjunct-
directeur van de RVV. Ook werd deelgeno-
men door directeuren van collegiale diens-
ten uit Australië, Canada, de Verenigde
Staten, Denemarken, Hongarije, Japan,
New Zealand en Polen. Hieronder volgt een
samenvatting van de discussie:

The third symposium in this series was held
at Rydzyna, Poland from 1-5 October 1990,
and was attended by senior meat hygiene
programme officials representing all the
major meat trading nations.
The symposium discussed the factors that
are shaping modern inspection programmes
for meat and poultry, and their effect on
international trade. Individual countries
presented papers as requested by the Sym-
posium Co-Ordination Committee. Plenary
sessions were conducted during and at the
end of the symposium.
The main subject areas were:

1. Biological and chemical residues in food
products of animal origin, with special
attention to meat, poultry meat en their
products.

2. Microbiological problems in production
of meat, poultry meat and their products.

The symposium also discussed the outco-
mes of the informal working group that had
reviewed the four codes of practice of the
Codex Committee on Meat Hygiene in
Rome the preceding week.

Five main themes arose from the sympo-
sium deliberations and are summarised as
followss:

1. There should be risk based allocation of
inspection resources, developed from a
systematic and scientific evaluation of
the programme.

2. There should be cost effective and effi-
cient application of inspection resources
throughout the inspection programme.

3. Process control systems incorporate the
Hazard Analysis Critical Control Point
(HACCP) approach so as to focus re-
sources on prevention rather than end
product testing.

4. Regulations controlling the international
trade in meat should be based on science.
Controlling authorities should adopt the
concept of equivalence when comparing
inspection programmes.

5. there is a need for modification of inter-
national codes of practice so that the
reflect new knowledge in meat hygiene.
International codes should also be refe-
rence documents for use in disputes of a
technical nature, including the resolution
of issues of equivalence between trading
partners.

1. Residue testing programmes often reflect
market forces and public perceptions of
risk rather than a scientific assessment of
true health hazards. In many instances
there is a need to:

a. Reassign some resources form residue
testint programmes to higher priority
programmes such as microbiological
surveillance.

b. Improve consumer information pro-
grammes for communicating actual risks
associated with food of animal origin.

2. Alignment of testing methodology and
harmonisation of standards are future
international priorities.

3. Consumer protection from residues is
best served by individual controlling aut-
horities conducting a scientific asses-
sment of hazards and risks in their own
geographical region. Individual coun-
tries should tailor programmes to their
own needs.

Microbial contaminants and process control
1. Microbial contaminants are now being
recognised as the major source of human
health hazards in meat. Process control

programmes should incorporate the
HACCP approach to food safety so that
inspection resources are concentrated on
prevention of contamination.

2. Development of rapid tests for verifica-
tion of good manufacturing practice is a
research priority.

1. Ante and post-morten inspection proce-
dures should be determined by quantita-
tive risk assessments techniques. This
will ensure inspection procedures that
are appropriate to the spectrum and
prevalence of diseases and defects in a
particular class of slaughtered livestock.

2. Individual countries should not be requi-
red to replicate the inspection procedures
of importing countries when scientific
evaluation has shown that alternative
procedures are equivalent.

3. Monitoring of on farm activities to pre-
vent the introduction of hazards into the
food chain at the first critical control
point is a vital component of future
inspection programmes.

Codex Committee on Meat Hygiene
An informal working group convened by
New Zealand and FAO met in Rome 24-28
September 1990 to reassess the meat hygiene
codes of practice. A new approach to these
codes, encompassing detailed development
of goals and objectives, was endorsed by the
symposium. Goals and objectives establis-
hed for the meat hygien codes of practice
were reinforced by the main themes devel-
oped by the symposium. The symposium
stressed the need for the parallel develop-
ment of an expert international group
whose key functions would be:

This group should be under the FAO/WHO
umbrella and is considered essential to
enhancing scientific progress on meat hy-
giene.

There was agreement that the symposium
was an important vehicle for technical,
administrative and political exchange at a
high level between the major meat trading
nations.

It was agreed that the conclusion and sum-
mary statements of the meeting would be
provided to the Codx Alimentarius Com-
mission and Office Internationale des Epi-
zooties.

In de Landbouwraad van december jl. is een
richtlijn aangenomen welke betrekking
heeft op de veterinaire controles, welke
moeten worden verricht op dierlijke pro-
dukten afkomstig uit derde landen (Richt-
lijn 90/675/EEG van 10 december 1990).
In het onderstaande wordt een beeld gege-
ven van enkele elementen van deze richtlijn,
welke gezien de omvang van de invoer van
dierlijke produkten in en via Nederland, van
bijzonder groot belang is.
Uitgangspunt van deze richtlijn is het prin-
cipe, dat bij het wegvallen van de binnen-
grenzen van de Gemeenschap, dergelijke
goederen voortaan alle aan de buitengren-
zen veterinair moeten worden gecontro-
leerd. Na deze controle is vrije circulatie van
de produkten mogelijk, uiteraard met in-
achtneming van de controle-voorschriften
voor het intracommunautaire handelsver-
keer.

De richtlijn heeft betrekking op alle dierlijke
produkten en produkten van dierlijke oor-
sprong, alsmede verse vis, en sommige
plantaardige produkten welke uit hoofde
van hun uiteindelijke bestemming een ge-
vaar voor de diergezondheid kunnen inhou-
den. Van deze laatste categorie wordt via
PVC-procedure een lijst opgesteld.

2. Welke vormen van controle zijn voorzien?
Er worden drie vormen van controle onder-
scheiden:

— Overeenstemmingscontrole: verificatie
van de overeenstemming tussen de produk-
ten en de documenten, alsmede van de
aanwezigheid van stempels of andere merk-
tekens welke uit hoofde van communautaire
of nationale regels aanwezig moeten zijn.

— Materiële controle: controle van de pro-
dukten zelf, welke monsterneming en labo-
ratorium-onderzoek kan inhouden.

Voor de diverse categorieën van produkten
wordt in de richtlijn aangegeven op welke
wijze zij dienen te worden gecontroleerd.

Het uitgangspunt is, dat alle uit derde
landen afkomstige ladingen produkten een
documenten-, en een overeenstemmings-
controle moeten ondergaan, ongeacht de
(douane-)bestemming. Goederen mogen
pas worden ingevoerd, indien de controles
tot genoegen zijn verricht, en de keurings-
kosten zijn voldaan. De controles dienen te
worden verricht in daartoe aangewezen er-
kende inspectieposten, welke in de onmid-
dellijke nabijheid van de buitengrens van de
Gemeenschap gelegen moeten zijn. Beschikt
een grenspost derhalve niet over een inspec-
tiepost, dan dienen de goederen daar on-
middellijk heen vervoerd te worden.
Voor de verschillende goederen zien de
controles de produkten, rekening houdend
met de aard ervan, er als volgt uit:

A. Goederen, bedoeld voor nationaal gebruik
Documenten- en overeenstemmingscon-
trole; vervolgens een materiële controle van
elke lading, inclusief monstername ten be-
hoeve van laboratoriumonderzoek (resi-
duen, ziektekiemen). De frequenties van
deze onderzoeken zullen via PVC-proce-
dure worden vastgesteld.

Het betreft hier produkten, waarvan de
voorwaarden voor het handelsverkeer op
EG-niveau zijn geharmoniseerd. Zelfde
controles als hierboven, verricht door de
instanties van het land van binnenkomst.
Deze instanties geven ten behoeve van de
doorvoer een gewaarmerkte copie van het
originele certificaat- en een certificaat dat
aangeeft dat de controles zijn verricht, af.
In dit laatste certificaat wordt aangegeven
welke lab-onderzoeken zijn verricht. Het is
evenwel niet zo, dat de resultaten van het
onderzoek moeten worden afgewacht; deze
moeten worden doorgegeven aan de lokale
bevoegde instanties van het bestemmings-
land.

Indien goederen per schip of vliegtuig wor-
den aangevoerd, kan op de plaats van
binnenkomst worden volstaan met een do-
cumentencontrole, mits de goederen per
over zee of door de luchtd worden doorge-
voerd, en de lucht- of zeehaven van bestem-
ming beschikt over de noodzakelijke con-
trole-faciliteiten.

Voor deze categorie goederen, waarvan de
veterinaire voorwaarden bij ontstentenis
van communautaire regels nog nationaal
zijn vastgesteld, zijn documenten- en over-
eenstemmingscontrole voorgeschreven; de
materiële controle kan hetzij in de lidstaat
van binnenkomst worden uitgevoerd, hetzij
op basis van een bilateraal akkoord op de
plaats van bestemming. Vervoer dient dan
onder douanetoezicht verricht te worden.
Voor wat de certificatie betreft geldt het-
zelfde als onder B.

Documenten- en overeenstemmingscon-
trole; daarnaast is toestemming nodig van
de bevoegde autoriteit die deze controles
heeft verricht-, en een overname-verklaring
van het betreffende derde land vereist. De
goederen dienen zonder overlading, en ver-
zegeld, te worden vervoerd over het grond-
gebied van de Gemeenschap.

E. Goederen bedoeld voor opslag in entrepot
Goederen bestemd om in entrepot te wor-
den opgeslagen worden onderworpen aan
een documenten- en overeenstemmingscon-
trole. De materiële controle moet worden
verricht bij het in de handel brengen van de
goederen. Goederen die niet voldoen aan
communautaire eisen en derden worden
opgeslagen in aangewezen entrepots, welke
onder veterinair toezicht staan.

De inspectieposten, waar produkten aan de
veterinaire controles worden onderworpen,
moeten worden aangewezen door de Lid-
staten. Zij moeten voldoen aan een aantal
eisen op het gebied van inrichting en vete-
rinair toezicht. De posten zijn onderworpen
aan communautaire inspectie en zullen door
de Commissie moeten worden erkend.

5. Gevolgen voor Nederland
Nederland is een van de belangrijkste in- en
doorvoerlanden van dierlijke produkten in
de Gemeenschap. Het hierboven beschre-
ven strikte controle-systeem zal in de grote
invoercentra dan ook een belangrijke uit-
breiding van de controle-activiteit beteke-
nen. Dit houdt naast een uitbreiding van de
hoeveelheid inzetbaar personeel, een bijzon-
der goede samenwerking tussen de bij de
controle betrokken diensten (onder andere
de RVV, AID, en douane) in.

Ook op het gebied van logistieke facilitei-
ten als keuringsstations, opslagcapaciteit,
geautomatiseerde informatieverwerking en
-verstrekking zijn aanpassingen nodig om
vertraging of verlegging van de goederen-
stromen te voorkomen. Een en ander te

meer omdat Nederland met het oog op
\'1992\' duidelijk heeft gekozen voor een
versterking van haar functie als doorvoer-
land. Dit kan alleen indien de andere Lid-
staten, voor wie wij de veterinaire controles
zullen verrichten, erop kunnen vertrouwen
dat Nederland deze taak adequaat verricht.

De Raad van de Europese Gemeenschappen
heeft bepaald dat in de Europese Gemeen-
schap de Mond- en klauwzeer enting uiter-
lijk op 1 januari 1992 beëindigd dient te zijn.
De entingsperiode 1990-1991 is de laatste
entingsperiode vóór 1 januari 1992.

De huidige Entingsregeling runderen
Mond-en klauwzeer 1987 (5/cr/. 210), laats-
telijk gewijzigd bij ministeriële regeling van
28 november 1990 nr. J.9015405 {Sten. 235)
is dientengevolge gewijzigd. De belang-
rijkste wijzigingen zijn:

— per 1 maart 1991 kunnen geen runderen
meer tegen Mond- en klauwzeer gevacci-
neerd worden.

— het is verboden runderen te vervoeren,
die na 28 februari 1991 geënt zijn tegen
Mond- en klauwzeer;

— ook dieren die geëxporteerd worden,
kunnen niet meer tegen Mond- en klauwzeer
geënt worden;

— vleesrunderen moeten in de periode die
ligt tussen de vierde en negende levens-
maand en indien die periode geheel of
gedeeltelijk voor 1 maart 1991 ligt, geënt
worden;

— voor 1 juni 1991 is het vervoer van een
rund van 4 maanden of ouder, niet zijnde
een vleeskalf, slechts toegestaan indien het
dier op een dag voor 1 maart 1991, waarbij
het op die dag 4 maanden of ouder is en niet
eerder geënt is, geënt wordt. Dit geldt niet
voor bedrijven met een ontheffing op grond
van artikel 9.

In Nederland kwamen in de periode van I januari
t/m 21 januari 1991 de volgende gevallen van
besmettelijke dierziekten, waarvan aangifte ver-
plicht is, voor:

In hel artikel getiteld \'Anesthesie bij de patiënt
met maagdilatatie-volvulus\' in het Tijdschrift
voor Diergeneeskunde 1991; 116(3): 130-6, is een
storende fout geslopen aangaande de dosering
methadon-droperidol voor het onderhouden van
de anesthesie.

De dosering voor methadon en droperidol moet
zijn: 0.4 mg/kg/uur respectievelijk 0.5 mg/kg/uur.

19 Afd. Gelderland KNMvD. Jaarvergadering,
Rest. \'De Waag\', Doesburg; 20.15 uur.

20 Groep Geneeskd. Gezelschapsdieren
KNMvD. Ledenvergadering, \'De Biltsche
Hoek\', De Bilt; 20.00 uur.

20 Kring Dierenartsen \'Het Gooi\', bijeenkomst
in Café \'De Ouwe Tak\', Blaricum; 20.30 uur.

21 Promotie tot doctor in de Diergeneeskunde
van drs. J. H. M. Bruijn, Utrecht; 16.15 uur.

23 AAC Orthopedie Continuing Education,
Antwerp (inl.: dr. L. Janssen, tel. 02-
8274950, Antwerpen) (pag. 35).

26 Afd. Limburg KNMvD Ledenvergadering.
Spreker; J. Staman over \'De ontwikkeling na
1992\'.

5—6 PHL.O-cursus: \'Achtergrond en gebruik
van economische modellen en expertsyste-
men ter ondersteuning van managementbe-
slissingen op melkveebedrijven\', Wagenin-
gen (inl.; tel, 08370-84093/84094).

13—16 1st Conference of the European Branch
of the Assoc. of Avian Veterinarians, Vienna
(inl.: Dr. G. M. Dorrestein, Fac. D., tel. 030-
534357) (pag. 184).

17—24 12. Intern. Fortbildingskurs Kleintier-
krankheiten, Dermatologie, Flims
(Schweiz).

21 Ned. Ver. van Dierenartsen voor Vogels
Jaarvergadering 1991 met voordracht over
\'Gebruik Diergeneesmiddelen\' door drs.
H.C.A. Leemans (VHI, afd. Gebruik van
Diergeneesmiddelen), Motel Maarsbergen;
ca. 21.00 uur. Niet-leden opgave tel. 03424-
56006, of introductie aan de zaal.

21 Groep Vet. Homoeopathie KNMvD. Studie-
(tevcns Jaarjvergadering. Beatrixgebouw,
Jaarbeursplein, Utrecht; 19.00-22.30 uur.

22—23 Groep Veterinaire Homoeopathie
KNMvD. A- en B-cursussen (pag. 541, 977).

26—29 STERLAB Cursus Trainings- en beoor-
delingsdeskundigen (inl. tel. 015-622661).

7 Symposium \'Voeding: gezond en lekker"
(Stichting Zuivel, Voeding en Gezondheid),
Jaarbeurscongresccntrum, Utrecht (inl. tel.
030-421455).

8 Klinische Avond, georganiseerd door Dier-
geneeskundig Centrum Noord Nederland in
het Congreshotel "t Voorhuys, De Deel,
Emmeloord; 20.30 uur.

9—11 PHLO Wageningen, cursus \'Kwaliteits-
zorg in de varkenshouderij - van voer tot
vlees\' (inl. tel. 08370-84092)

Na een lang en arbeidzaam leven is op 26
september 1990 collega Machiel Hoogen-
boom op de gezegende leeftijd van 84 jaar
overleden. Collega Hoogenboom werd gebo-
ren op 22 december 1905 te Snelrewaard al-
waar zijn ouders een veehouderijbedrijf had-
den.

Na de middelbare schooltijd werd meteen
met de studie diergeneeskunde aangevangen,
welke in 1929 op jonge leeftijd met goed ge-
volg werd afgesloten. Na een korte tijd van
praktijkuitoefening in Rockanje, waar hij
het \'te stil\' vond. vestigde hij zich nog in
hetzelfde jaar als zelfstandig prakticus te
Veenendaal. Al vrij snel daarna werd hij te-
vens waarnemend directeur van de Vlees-
keuringsdienst. In 1935 trouwde hij met Bob
Richter. Uit dit huwelijk werden twee doch-
ters en twee zonen geboren.
Zijn snelheid van handel(en) en wandel(en)
werd onder de veehouders spreekwoordelijk.
Met grote passen beende hij door zijn prak-
tijk. Dit moest ook wel, het betrof een uitge-
strekt praktijkgebied waar heden ten dage
tien praktizerende dierenartsen werkzaam
zijn. Ook gedurende de oorlogsjaren stond
hij, terzijde gestaan door zijn vrouw, dag en
nacht paraat voor dier en mens in nood. Op
de fiets bezocht hij de patiënten tot in alle
uithoeken van de praktijk. Wegens de toege-
nomen werkdruk werd begin zestiger jaren
een associatie aangegaan met collega
H. Verkerk. Ter gelegenheid van het 40-jarig
dierenartsjubileum werd hem door de vee-
houders een receptie aangeboden, welke
voor hem trouwens, bescheiden als hij was,
niet had gehoeven. De enorme belangstelling
op die dag heeft hem toen overvallen maar
ook zeer goed gedaan. In 1971 konden hij
en zijn vrouw gaan genieten van een welver-
diende rust, nadat ondergetekende de prak-
tijk had overgenomen.
Aan het sociale leven van Veenendaal heeft
Machiel Hoogenboom zich niet onttrokken.
Naast zijn werk was hij drie ambtsperioden
ouderling van de plaatselijke Gereformeerde
Kerk en gedurende lang tijd was hij voorzit-
ter van de raad van advies van de plaatse-
lijke RABO-bank. Dit alles deed hij met

grote plichtsbetrachting en bescheidenheid.
Hoewel hij zich toeschouwer wist, heeft hij
zich tot op het laatst op de hoogte gehouden
met betrekking tot wat in diergeneeskundig
Nederland omging. Spreken met hem over
het (verre) verleden èn het heden was altijd
een genoegen.

Tijdens een druk bezochte rouwdienst vatte
de predikant het leven van collega
Hoogendoorn aan de hand van Romeinen
12: 9-21 samen in twee woorden: bescheiden
dienen. Zo zullen wij ons deze noeste werker
en betrouwbare collega herinneren. Moge
dit tot troost zijn voor zijn vrouw, kinderen
en kleinkinderen.

Stel u wordt gebeld door een in paniek
zijnde dierhouder die u vertelt in welke
verschrikkelijke toestand hij zijn trouwe
huisgenoot heeft aangetroffen. Voorts
deelt hij u mee dat dit zo niet kan en dat
hij langs wil komen om het dier \'een
spuitje\' te laten geven.
Wie zal het u kwalijk nemen dat uw eerste
gedachten zijn: weer een euthanasiegeval.
Als de dierhouder in kwestie binnenkomt
en u het dier, zonder verder overleg, \'het
spuitje\' toedient loopt u de kans om
daarna met de Ereraad geconfronteerd te
worden doordat de eigenaar van het, door
u met de beste bedoelingen geëuthana-
seerde dier, bij de Raad een klacht indient.
De dierhouder had slechts bedoeld om het
dier een injectie tegen de pijn te laten ge-
ven!

In een ander geval komt er iemand bij u in
de praktijk met een hond waarvan hij zegt
hem al dagen lang bij hem thuis in de
buurt te hebben zien zwerven. De hond
ziet er slecht verzorgd uit en de brenger
van het dier stelt voor om hem in te laten
slapen.

U onderzoekt het dier: het is al oud en
heeft alleriei ouderdomskwaaltjes. Een
verzoek tot euthanasie lijkt u daarom al-
leszins redelijk. Want mogen wij ons niet
gelukkig prijzen dat wij dieren die oud en
der dagen zat zijn, op een \'humane\' wijze
kunnen laten inslapen?
Aldus geschiedt.

Enkele uren later krijgt u een telefoontje
van een bezorgde hondeliefhebber die zijn
hond al enkele dagen kwijt is en na bij de
politie en het dierenasiel geïnformeerd te
hebben ook maar eens aan u vraagt of u
niet een dergelijke hond gezien hebt (volgt
de beschrijving van de zojuist door u
geëuthanaseerde hond!).
Het zal u duidelijk zijn dat dergelijke pro-
blemen niet alleen vóórkomen maar ook
voorkómen moeten worden.
Een betere communicatie dient voor-
noemd misverstand rond \'een spuitje\' uit
de wereld te helpen en in het geval van een
dier waarvan de eigenaar niet direct be-
kend is, moet op zijn minst een poging ge-
daan worden om deze op te sporen. Met
euthanasie moet in elke geval gedurende
een — gezien de gegeven omstandigheden
— redelijke termijn worden gewacht. Ook
toch volgens artikel 76 van de Code dient
de dierenarts na te gaan of iemand, die
euthanasie van een dier vraagt daartoe wel
gerechtigd is. Behoudens in spoedgevallen
behoeft de dierenarts geen gevolg te geven
aan een verzoek om diergeneeskundige
hulpverlening van de (lees hier: tijdelijke,
willekeurige) houder van een dier.
De Ereraad hoopt dal u het bovenstaande
ter harte zult willen nemen en dal hierdoor
het aantal klachten over ongewenste eut-
hanasie dat bij de Raad gedeponeerd
wordt een dalende tendens zal gaan tonen.

Onlangs is verschenen de nota \'De Veteri-
naire Apotheek, deel 1: inventarisatie\'.
Met deze nota geeft de Beleidsgroep Vete-
rinaire Apotheek, ingesteld door het
Hoofdbestuur in het voorjaar van 1989,
een eerste uilwerking aan ha-tr doelstel-
ling: Good Veterinary Praclice in en om de
veterinaire apotheek. In dit deel van de
nota wil de Beleidsgroep actuele informa-
tie verstrekken over onder andere: de rela-
tie met de dierhouder, het onderwijs, juist
beheer van de veterinaire apotheek, het
antibioticumgebruik, de diergeneesmidde-
lenverstrekking. In het kader van het alom
bekende jaar 1992, is ook aandacht be-
steed aan internationale aspecten. Hieron-
der volgt een samenvatting van in de nota
aan de orde zijnde onderwerpen.

De moderne praktizerende dierenarts on-
derhoudt, in tegenstelling tot enkele decen-
nia geleden, nauwe contacten met zijn
cliënten.

Hierdoor is hij goed op de hoogte van on-
der andere de gezondheid van de dieren
en/of de algehele bedrijfssituatie. Waar de
prakticus vroeger nog uitsluitend klinicus

was, is zijn functie nu vooral gericht op de
preventie, bijvoorbeeld voor de landbouw-
huisdieren de veterinaire bedrijfsbegelei-
ding. De dierenarts is dan ook voor de
veehouder een vertrouwensman geworden.
De prakticus voor landbouwhuisdieren is
mede verantwoordelijk voor de kwaliteits-
beheersing van de dierlijke produkten op
het bedrijf De functie van de Nederlandse
dierenarts is dan ook tweeledig: arts voor
de dieren en hoeder voor de volksgezond-
heid.

In de praktijk voor gezelschapsdieren is de
situatie, mutatis mutandis, vergelijkbaar.
Hier is het de cliënt die met zijn/haar dier
naar de dierenarts komt en consult vraagt.
De voornaamste reden waarom een cliënt
zich bij een bepaalde dierenarts vervoegt is
de persoonlijke binding met de dierenarts.
In tegenstelling tot de veehouders, die
doorgaans goed op de hoogte zijn van de
te gebruiken middelen, zijn de eigenaren
van gezelschapsdieren meestal onkundig
van de middelen die worden voorge-
schreven. Het geven van goede voorlich-
ting over dier, middel en toepassing is dan
ook een belangrijke taak van de dieren-
arts.

In Nederland kunnen de veterinaire apo-
theekplichtige produkten via de apotheek-
houdende dierenarts en op recept via de
humane apotheker verstrekt worden. Een
goede kennis van de geneesmiddelen en de
toepassing ervan maakt dat het beheer van
de apotheek het best past bij de positie van
de prakticus.

Om de kennis van de veterinaire apotheek
op een zo hoog mogelijk peil te krijgen (en
te houden) is goed onderwijs onontbeer-
lijk. Na evaluatie van het huidige apo-
theekonderwijs blijkt dat hier en daar aan-
vullingen nodig zijn, waarop de Faculteit
der Diergeneeskunde en het PAO-Dierge-
neeskunde snel zullen inspringen.
De Nederlandse prakticus is van mening
dat de basis van \'Good Veterinary Practice
- Apotheek\' begint met een grondige ken-
nis van de diergeneesmiddelen en de toe-
passing. Er moet steeds naar worden ge-
streefd de tekortkomingen te signaleren en
te verhelpen en de kennis van de prakti-
sche toepasbaarheid van de diergeneesmid-
delen te verhogen.

Zoals eerder genoemd is hoeden over de
volksgezondheid een belangrijke taak van
de dierenarts. Vroegtijdig heeft de beroeps-
groep gesignaleerd dat het gebruik van
diergeneesmiddelen gevaren op kan leve-
ren voor de volksgezondheid. Na de dis-
cussie en regelingen betreffende het ge-
bruik van hormonen staat het gebruik van
antibiotica nu in de belangstelling.
Daarom zijn initiatieven genomen om te
komen tot het formuleren van een antibio-
ticumbeleid.

Wat de distributie van diergeneesmiddelen
betreft zullen bij het verdwijnen van de
landsgrenzen in 1992, mogelijk de nodige
gelijkschakelingen tussen de lidstaten moe-
ten plaatsvinden. De Nederlandse regelge-
ving voor distributie van diergeneesmidde-
len neemt hierbij duidelijk een voorbeeld-
positie in. Dit is gebleken tijdens een
bijeenkomst van de FVE (voorjaar 1990)
waar andere deelnemende landen te ken-
nen gaven dat de Nederlandse regelgeving,
met de distributie via de dierenarts, de best
functionerende en de meest doorzichtige
is. In tegenstelling tot in Nederland ver-
loopt de distributie in vele landen
chaotisch.

Wanneer het Nederlandse distributiesy-
steem wordt onderworpen aan het kriti-
sche oog van diverse instanties en maat-
schappelijke groeperingen (bijvoorbeeld:
farmaceutische industrie, groothandel, op-
leiders, afnemers van diergeneesmiddelen),
dan blijkt men over het algemeen zeer te-
vreden te zijn met de gang van zaken.
Naast goede kennis en klantgerichtheid
van de prakticus, spelen ook factoren als
bereikbaarheid en kosten een rol.
In vervolg op deze nota zullen aspecten als
\'plan van aanpak\' en \'activiteiten\' worden
belicht.

De Koninklijke Nederlandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde heeft na bestude-
ring van de offertes de groepsreis naar het
wereldcongres te Rio de Janeiro gegund
aan Aero Dynamics B.V. te Schiphol-Oost.
De reis bestaat uit een 8-daagse congres-
reis en een grote rondreis door Brasilia
waarbij Manaus, Salvador de Bahia, Foz
de Iguassu, Curitiba en Batavo worden be-
zocht. In het Tijdschrift voor Diergenees-
kunde van 1 maart a.s. zal via een folder
de gehele reis uitgebreid toegelicht worden
en zal een inschrijfformulier bijgevoegd
worden.

De kosten van de reis zullen tussen de
ƒ5000,- en ƒ 5500,- bedragen.
U kunt zich alvast gaan aanmelden bij het
Bureau van de KNMvD bij Geesje Rotgers
(tel. 030-510111).

Voor de derde keer in successie zullen de
veterinaire golfkampioenschappcn worden
georganiseerd en wel op woensdag 29 mei
1991 op de Nunspeetse Golfen Country
Club.

Wedstrijdvorm: stableford, driebal.
17.30-19.30 uur: Aperitief.
19.30 uur: Diner en prijsuitreiking.
Als hoofdsponsor zal wederom optreden het ve-
terinair farmaceutisch bedrijf Alfasan.

Het inschrijfgeld bedraagt /25,- voor de
gehele dag, welke u kunt overmaken op
banknr. 32.57.48.160 ten name van: Veteri-
nair Golfcomité, Eikenlaan 3, Hattem.
Overmaking van ƒ25,- met vermelding
van homecourse en handicap is voldoende
voor inschrijving. Tevens kunt u zich aan-
melden bij één van de comitéleden.
Gezien het succes en het enthousiasme van
de voorgaande jaren, wordt er gerekend
op een grote deelname.

Namens het veterinair golfcomité
L. M. Otto. tel. 02907-4340
J. Kuipers, tel. 05206-42716
G. Th. F. Kaal. tel. 033-611761.

Ordentlichten Universitätsprofessors für
Kleintierchirurgie
zu besetzen. Die Veterinär-Chirurgische Klinik
umfasst eine Arbeitsgruppe für Grosstierchirur-
gie und eine Arbeitsgruppe für Kleintierchirur-
gie mit je einem Ordinarius, wobei der Ordina-
rius für Grosstierchirurgie gleichzeitig auch
Direktor der Veterinär-Chirurgischen Klinik ist.

Leitung der Arbeitsgruppe Kleintierchirurgie.
Vertretung des Fachs in Lehre und Forschung.
Mitwirkung an den Lehrveranstaltung über all-
gemeine Chirurgie in Absprache mit dem Direk-
tor der Veterinär-Chirurgischen Klinik.

Bewerber/innen müssen habilitiert sein oder
gleichwertige wissenschaftliche Leistungen
nachweisen und über Lehrerfahrung verfügen.
Bewerbungen mit den üblichen Unterlagen sind
bis 1. Juli 1991 an den Dekan der Veterinär-Me-
dizinischen Fakultät der Universität Zürich,
Winterthurerstrasse 260, 8057 Zürich, einzurei-
chen.

In verschillende landen heeft de WVA fel-
lowship officers. Zij zullen zeer verheugd
zijn wanneer ook in Nederland een net-
werk van \'ambassadeurs\' van goodwill en
fellowship kan worden opgezet. Mogelijk
zijn er collegae die er voor voelen Fellow-
ship Officer te zijn. Een lijst met doelsielin-
gen van dit programme volgt onderstaand:

1. All member countries of the WVA to be in-
vited to participate in the Fellowship
Scheme.

3. These names, tggether with their particu-
lars of address, telephone etc., be sent to
the WVA Secretariat.

4. The Secretariat to keep a register of this in-
formation,— (updated from time to time)
and make it available to all interested
members and National Associations, or
even publish the particulars in the WVA
Bulletin?

5. The Fellowship Officer\'s task will be to
welcome the travelling Veterinarian to his/
her country and provide him/her with any
information he/she may request, especially
that pertaining to the location of Veterin-
ary Schools, Private Practitioners, Research
Institutions etc. He/she may also promote
contact with the visitor and Veterinarians
in his/her particular field. The Fellowship
Officer should be a Veterinarian and, while
giving information, promote International
Goodwill.

6. The Fellowship Officer\'s name (names) be
sent to the President of the IVA for their
particular country (region). The latter\'s ad-
dress ctc., should be obtainable either from
the Fellowship Officer\'s own National Vet-
erinary Association or from the WVA.
Should the Fellowship Officer wish to call
in the assistance of the IVA he has only to
contact this person who will (if he/she
deems it necessary) delegate further in the
spirit of this Fellowship Scheme.

7. The IVA undertakes to let the WVA Secret-
ariat have a list of it\'s Presidents and/or
Secretaries in the different countries (re-
gions) where it is established. This data is
filed (as updated) but is not published to-
gether with the names of the Fellowship
Officers.

8. The onus will be on the Fellowship Officers
worldwide to familiarise themselves with
veterinary activities and facilities in their
areas — and — if necessary — deputise this
work in geographical regions of their coun-
tries.

9. The travelling Veterinarian, wishing to
avail himself/herself of the personal con-
tact this scheme envisages, must be a mem-
ber of an Association of the member coun-
try and be armed with some form of
identification. It may be a good idea that
the Veterinarian intending to visit a par-
ticular country (region) should contact the
Fellowship Officer there beforehand with
any requests that he/she may have.

10. The whole concept to be one of Profes-
sional Fellowship and International Good-
will without it being abused for personal
gain.

Ten gerieve van de lezers volgt onder-
staand een uitgebreid overzicht van de
structuur van de WVA.

The World Veterinary Association (WVA) is an
international organisation composed of national
members (national associations of veterinarians)
of 74 countries all over the world, 18 associate
members (World associations of veterinary spe-
cialists), one auxiliary member (International
Veterinary Auxiliary), 5 affiliate members (in-
dustrial companies active in the veterinary field)
and 9 honorary members (individuals, hon-
oured for their outstanding scientific work or
for their service to the Association).
The Association was founded in Madrid in 1959
as a continuation of the Permanent Committee
for the International Veterinary Congresses
(first Congress in Hamburg, Germany in 1863).
The national member associations represent the
veterinary profession as a whole in their coun-
tries. In some countries, where no national asso-
ciation exists, the governmental agency respon-
sible for veterinary medicine and practice is the
national member of the WVA.
The aims of the World Veterinary Association
are: to unify the veterinary profession through-
out the world; to promote veterinary science
and practice; to encourage the setting of the
highest possible standards of health and welfare
in all species of animals; to organise World Vet-
erinary Congresses, to defend the rights inher-
ent of the veterinary diploma and to promote
the standing of the profession to encourage the
exhange of information of veterinary interest
between the members; to establish and maintain
relations with other organisations whose inter-
ests are related to the objectives of the Associ-
ation.

Composed of representatives of member associ-
ations (one representative per member). It meets
annually in Paris in May, except in the years of
a World Veterinary Congress when the meeting
is held at the site of the Congress.

Composed of the President of the Association,
seven Vice-Presidents (of whom six represent
the different regions of the world and one the
associate members), and a General Secretary.
The task of the Bureau is to prepare and discuss
the agenda for the meeting of the General As-
sembly and te make recommendations to the
Assembly.

Its task is to study the financial documents and
the draft budget for the next year submitted by
the General Secretary and to make recommen-
dations to the General Assembly for their ac-
ceptance or amendement if any.

Has a staff consisting of a full-time Administra-
tor assisted by three part-time secretaries under
the direction of the General Secretary. The of-
fice of the Secretariat is presently situated in
Madrid, Spain.

The intention of this plan is to send veterinary
volunteers on a short term basis (3 months) to
developing WVA member countries requesting
this service, in order to assist them in food pro-
duction. processing and distribution, to teach
basic techniques in disease control and eradica-
tion, to develop national veterinary services, to
give guidance in project management, to sup-
port research etc.

The administrative cost and the airfare of the
volonteers would be paid from a special WVA
fund whereas other expenses would be for the
account of the countries (or organisations) re-
questing this servicc.

A policy statement has been accepted in view of
arriving at a strong involvement of veterinarians
in animal welfare, well being and ethology. The
veterinary profession, represented by the WVA,
claims its rightful place as the leading authority
in these fields.

Veterinary professional organisations
Improvement and stimulation of veterinary pro-
fessional organisations by facilitating visits of
veterinarians of developing countries to the Se-
cretariats of professional veterinary associations
of industrialised countries.
As a first step students from developing coun-
tries studying in industrial countries, are invited
to visit the secretariat ofthe national veterinary
organisation in their country of residence.

Publication by the WVA of an updated
World Directory of Veterinary Education
Centres

The WVA has been compiling data dor the pub-
lication of this World Directory. The book will
be presented at the XXIV World Veterinary
Congress in Rio de Janeiro, Brazil, in August
1991.

WVA Committee on Veterinary Education,
with special emphasis on Continuing Educa-
tion

The task of this committe, set up in accordance
with the stipulations of Resolution no. 2 of the
XXIII World Veterinary Congress, is:

— To develop schemes and modules for contin-
uing education in veterinary medicine.

— To develop modules of continuing education
for various areas of specialisation, especially
new fields of veterinary activity.

— To propose procedures and facilities/ma-
terial for continuing education at national
and international level in cooperation with
FAO, OIEand WHO.

— To assist in linking undergraduate and in-
service training with need and technology in
the animal and human health sectors.

— To supervise and continualy improve the
quality of the education and the profes-
sional training of veterinarians.

— To promote the elaboration of a uniform
framework of veterinary education in all
parts of the world.

Exccpt for the years when a World Veterinary
Congress is held, the Association organises an
annual meeting of the General Assembly at the
headquarters of the Office International des
Epizootics, 12 rue de Prony, Paris, to discuss
the activities of the Association, to examine the
annual reports submitted by the Secretary-
Treasurer, the annual accounts of the Associ-
ation Fund and other matters of veterinary in-
terest.

Every four years a World Veterinary Congress
is organised. The last one (XXIII) was held in
Montreal, Canada in August 1987.
The next Congress is scheduled to take place in
Rio dc Janeiro, Brazil, from 18-23 August 1991.

Former World Veterinary Congresses were held
in Perth, Australia (1983), Moscow, USSR
(1979), Thessaloniki, Greece (1975), Mexico
City (1971), Paris, France (1967), Hannover,
Federal Republic of Germany (1963), Madrid,
Spain (1959), Stockholm, Sweden (1953), Lon-
don, United Kingdom (1949), Zurich, Switzer-
land (1938), New York, USA (1934), London,
U.K, (1930), London, U.K, (1914), The Hague,
The Netherlands (1909), Budapest, Hungary
(1905), Baden-Baden, Germany (1899), Bern,
Switzerland (1895), Paris, France (1889), Brus-
sels, Belgium (1883), Zurich, Switzerland (1867),
Vienna, Austria (1865) and Hamburg, Germany
(1863). The Congresses are organised under the
auspices of the Association by a local organis-
ing committee guided by the Secretariat of the
Association.

The Association is represented annually at
many meetings and congresses of veterinary in-
terest, either by the President of the Associ-
ation, its General-Secretary of by representa-
tives of national or associate members. It
activity cooperates with large international or-
ganisations such as OIE, FAO and WHO,
through participation in study commissions, ex-
pert panels, etc. Apart from his other duties, the
President of the Association actively promotes
participation in the World Veterinary Con-
gresses and in regional veterinary congresses
such as the Panamerican Veterinary Congress
and the congresses of the Federation of Asian
Veterinary Associations and the Panafrican
congress.

Other activities of the Association include the
publication by the Secretariat of I) a Bulletin
twice a year, 2) a World List of Veterinary As-
sociations and Veterinary Journals, 3) a World
Catalogue of audio-visual programmes of vet-
erinary interest, 4) a List of Members, etc.
The Bulletin of the Association contains infor-
mation about the World Veterinary Congresses,
news from members, announcements of coming
meetings of veterinary interest and reports of
such meetings, as well as a full list of coming in-
ternational and regional veterinary meetings
and congresses.

Apart from its close cooperation with OIE (In-
ternational Office of Epizootics), FAO (Food
and Agriculture Organisation of the United Na-
tions) and WHO (World Health Organisation)
the Association maintains relations with other
international organisations. All these organisa-
tions have been granted observer status (reci-
procal attendance at meeting) with the Associ-
ation.

Prof Dr. E. H. Kampelmacher (The Nether-
lands) representing the Associate Members,
Prof Dr. 1. Mansson (Sweden), representing
Western Europe.

Secretary-Treasurer: Prof Dr. C, L. de Cuenca.
Deputy-Secretary: Prof Dr. J. M. Cid Diaz.

The World Veterinary Association has member
organisations in the following countries:

World Association for Buiatrics (WAB).
International Pig Veterinary Society
(IPVS).

World Association of Veterinary Physiolo-
gists, Pharmacologists, Biochemists and
Toxicologists (WAVPPBT).
World Association for the Advancement of
Veterinary Parasitology (WAAVP).
World Association of Veterinary Food Hy-
gienists (WAVFH).

International Veterinary Association for
Animal Production (IVAAP).
World Association of Veterinary Patholo-
gists (WAVP^

World Association of Veterinary Microbi-
ologists, Immunologists and Specialists in
Infectious Diseases (WAVMI).
World Association of Wildlife Veterinar-
ians (WAWV).

World Association for the History of Vet-
erinary Medicine (WAHVM).
International Association of Teachers of
Veterinary Preventive Medicine (lATVPM).
International Society of Veterinary Epide-
miology and Economics (ISVEE).
World Equine Veterinary Association
(WEVA).

World Association of Veterinarians Spe-
cialists in Fish Diseases and Production
(WAVSFDP).

International Buffalo Federation (IBF).
World Association of Veterinary Educators
(WAVE).

International Office of Epizootics (OIE).
Food and Agriculture Organisation of the Uni-
ted Nations (FAO).
World Health Organization (WHO).
World Medical Association Inc. (WMA).
Panamerican Association of Veterinary Sciences
(PANVET),

World Conservation Union (IVCN).
World Wide Fund for Nature (WWF).
International Council for Laboratory Animal
Science (ICLAS)).

Commonwealth Veterinary Association (CVA).
International Veterinary Students Association
(IVSA).

Secretariat of the WVA
Mr. E. Aalbers, Administrator.
Address: Isabel la Catolica, 12, 28013 Madrid,
Spain. Tel. 2471838, Fax (1) 5416902.

ProL Dr. Jac. Jansen, Netherlands (1971),
ProL Dr. W. 1. B. Beveridge, Australia (1975).

Het internationale congres \'De Voorjaars-
dagen\' zal dit jaar worden gehouden op 19,
20 en 21 april 1991 in het congrescentrum
van de RAI te Amsterdam. In drie afleverin-
gen zal per dag het congres aan u worden
voorgelegd.

Vrijdag 19 april zal het programma om
9.00 uur worden geopend.
Het wetenschappelijk programma zal be-
staan uit 5 parallelprogramma\'s. Dit jaar
zal de ESVOT (European Society of Vete-
rinary Orthopedics and Traumatology)
zijn tweedaags congres in Amsterdam hou-
den. Dit betekent dat naast onderwerpen
betreffende gezelschapsdieren ook het
paard aan de orde komt. Het programma
van de ESVOT bestaat uit een simultaan
verlopende grote huisdieren- en een gezel-
schapsdierenprogramma.
Vrijdagochtend zullen peesproblemen bij
de hond en het paard worden behandeld
door F. J. Meutstege (NL), J. F Bardel
(F), S. Dyson, Ch. Stanek, R. Keg (NL) en
K. J. Dik (NL). In de middag wordt hel
ESVOT-programma voortgezet met \'free
communications\'. Hel tweede deel van de
middag heeft als onderwerp gangenanalyse
van hel paard door A. Barneveld (NL), W.
Back (NL) en H. W. Merkens (NL) en de
externe fixatie bij de hond (D. .1. Broek-
man), botgroei (R. C. Nap. (NL)) en de
heupprothese (G. Miller).

Andere onderwerpen op de vrijdag zijn:
Endoscopie. De rhinoscopie bij de hond
en kat. Naast een praktische uitleg zal
I.e. A. M. van Oosterhout (NL,) ingaan
op indicaties, bacterieel onderzoek en di-
agnoses. De bronchoscopie wordt behan-
deld door A. J. Venker-van Haagen (NL).
Enkele case reports worden behandeld. In-
dicaties voor deze techniek zullen worden
behandeld. De endoscopie van hel maag-
darmkanaal zal worden behandeld door B.
E. Belshaw (NL) en L. M. Overduin (NL).

De grote voordelen van onder andere het
nemen van biopten onder visuele begelei-
ding worden behandeld. Hel middagpro-
gramma biedt u de mogelijkheid dergelijke
ingrepen te doen bij de hond op de facul-
teit in Utrecht. Hiervoor is het aantal
plaatsen beperkt.

B. S. Stein (USA) behandelt op de vrijdag-
morgen de onderwerpen: De kal met on-
begrepen koorts en Urineweginfeclie bij de
kat. In de middag zal deze spreker verder
gaan met: Het voeren van de anoreciische
kat en Hyperthyreoidie bij de kal.
Een uniek onderwerp is dit jaar viszielclen.
L. Lambrechts (B) en W. Wilhelm (NL) be-
handelen de ziekte van de aquariumvis en
de zoötechnische omstandigheden van de
aquariumvis. Er is \'s middags gelegenheid
met bovenstaande sprekers naar het aqua-
rium van Artis te gaan voor een rondlei-
ding. De huisvesting en voeding zullen
worden besproken. De deelnemers krijgen
de kans pathologisch onderzoek te doen
bij enkele patiënten.
Andere onderwerpen die op de vrijdag-
morgen worden behandeld zijn de \'free
communications\'. Op dc vrijdagmiddag
kunt u verder nog kiezen uit: Dermatolo-
gie bij dc hond en kat door A. A. Stan-
nard (USA), De verschillen in de voeding
tussen de hond en kat, J. G. Morris (USA)
en De cliënt in de veterinaire praktijk door
M. 1. C. M. van der Voort (NL).
Het \'social program\' gaat vrijdagochtend
naar de bloemenveiling in Aalsmeer en \'s
middags naar dc Keukenhof
Op de vrijdagavond bieden de firma\'s
SmithKline, Leo en AUV u een koud buf-
fet aan. Het programma zal bestaan uit de
nomitatie van de \'Voorjaarsdagen Award\',
gevolgd door een gastlezing van W. M. G.
Whittick (USA), met als titel Orthopedis-
che fouten die ik heb gemaakt. Zijn com-
mentaar op de dia\'s van patiënten waarbij
niet alles goed afliep, is niet alleen grappig
maar ook zeer leerzaam.

Toen ik enige maanden geleden bij het
Hoofdbestuur bedankte voor het lidmaat-
schap van de KNMvD gaf ik als voor-
naamste motief: te geringe inzet van de
Maatschappij ten behoeve van de dierge-
neeskundige ethiek. In zijn antwoord ver-
zocht het Hoofdbestuur mij contact over
dit onderwerp op te nemen met zijn alge-
meen secretaris, collega Jorna, aan welk
verzoek ik op 6 november 1990 gevolg heb
gegeven. Thans vraagt deze mij de collegae
via een ingezonden artikel alert te maken
op de vele aanslagen op de ethiek, waaruit
ik opmaak, dat hij althans — en met hem
waarschijnlijk het gehele Hoofdbestuur —
wat ziet in mijn opmerkingen, en waaruit
ik de moed put die voor de leeuwen te
werpen (tezamen met mezelf misschien?).

Onze ethiek heeft veel te maken met dc
ontplooiing van onze emancipatie, de-
welke pas in 1925 goed begonnen is, dat
wil zeggen in het jaar waarin de Veeartse-
nijkundige Hogeschool 6e Faculteit werd
van de Utrechtse Rijksuniversiteit en de
eerste vrouwelijke studente aankwam, het
jaar waarin Absyrtus vanzelfsprekend werd
opgeheven en vele veterinairen lid werden
van een Utrechtse studentenvereniging.
Zelf in dat jaar aangekomen heb ik er wel
mijn portie aan bijgedragen om te berei-
ken, dat de diergeneeskundige studenten
zo snel en zo goed mogelijk hun gelijkbe-
rechtigde plaats aan de Universiteit en in
het studentenleven zouden innemen.
Mij dunkt, dat dat geslaagd is en dat de te-
rugslag in het begin van de jaren \'30, die
resulteerde in de oprichting van DSK,
alleen maar te wijten was aan strijd op de
achtergrond tussen Corps en Unitas en zé-
ker niet voortkwam uit de behoefte terug
te keren tot studententoestanden van vóór
de fusie van 1925. De huidige volwaardige
plaats in de maatschappij danken de die-
renartsen van nu aan wat zij zelf als stu-
denten in Utrecht hebben verwezenlijkt.

Zojuist las ik in de overlijdensadvertentie
van een mij goed bekende huisarts, dat
enige collegae hem om zijn integriteit pre-
zen. Ik voelde dit bijna als een blaam voor
de gehele artsenstand, waartoe wij sinds
onze emancipatie behoren, omdat ik die
deugd voor iemand, die het officium nobile
beoefent, zo vanzelfsprekend vind, dat het
overbodig is haar te vermelden. Immers:
\'Noblesse oblige\' en voor ons, dierenartsen,
komt daar het devies van onze maatschap-
pij nog bij, dat luidt: \'Hominum animali-
umque saluti\' (Tot heil van mens en dier).
Dit laatste verplicht ons nog meer tot wat
de overledene in de advertentie als tweede
vermogen wordt nagegeven: \'menselijke
uitstraling\'.

Het geeft te denken, als zo\'n uitstraling en
de daarbij behorende zorgzaamheid en
hulpvaardigheid (klaar staan voor onze
cliënten en hun dieren) in dierenartsen-
kringen verdacht worden uitsloverij te zijn.
Die kan en moet men helaas wèl vaak
vaststellen bij de oncollegiale medicamen-
tenverkoop in andermans praktijk of bij
het afromen daarvan door nestvaccinaties-
met-korting (euvels, die de dierenartsen
misschien ooit de eigen apotheek gaan
kosten). Vooral de bezitters van een gezel-
schapsdier — en zeker de ouderen onder
hen — vinden het vaak zeer onprettig in
groepspraktijken zo dikwijls van dokter te
moeten wisselen (iets waar geassocieerde
dierenartsen best eens rekening mee mo-
gen houden).

Veel dierenartsen schuwen tegenwoordig
de reclame niet. Om zijn of haar praktijk
te propageren kunnen zij de mond-tot-
mond-reclame niet afwachten. In plaats
van met één of twee advertenties van hun
vestiging kennis te geven hebben zij liever
een interview, desnoods in een huis-aan-
huis buurtblaadje; de vrouwtjes hebben
dan nog het voordeel — natuurlijk tegen
hun feministische opstelling in — dat het
leuke \'vrouwtje-speelt-met-poesje\'-effect
het zo goed doet èn — als zij ook een
mannelijke kostwinner hebben — dat zij

Enfin, de nagatieve discriminatie heeft wel
plaats gemaakt voor de positieve en daar
profiteert men voorlopig van.
Interviews zijn ook in, bij uitbreiding van
instrumentarium of bij spreekkamerver-
bouwing, felicitaties per advertentie (met
duidelijke vermelding van eigen naam) van

bijv. Dierenbescherming of van een kyno-
logische of hippische vereniging al even-
zeer. Niets is te dol, mits het bekendheid
geeft! Zich vrij vestigen in het gebied van
een prakticus, bij wie men juist heeft waar-
genomen, is zo langzamerhand de ge-
woonste zaak van de wereld. Naamborden
op de gevels van praktijkpanden krijgen
hoe langer hoe meer het uiterlijk van recla-
meborden, enz. enz. Daar komt bij — en
dat reken ik onze Maatschappij aan — dat
zij bij mijn weten enige malen een dieren-
arts die zij tevoren hadden moeten terecht-
wijzen wegens een vergrijp tegen de colle-
gialiteit en/of de ethiek, in een functie
heeft benoemd of toegelaten waarin over
deze voorname zaken gewaakt moet wor-
den.

Ons postadres is; PAO-Diergeneeskunde, Post-
bus 85205, 3508 AE Utrecht. Tel.: 030-517374,
fax: 030-516490.

In onderstaand cursusprogramma is aangegeven
welke cursussen reeds zijn volgeboekt, voor de
overige is reservering nog mogelijk.
Sterk overboekte cursussen worden zo spoedig
mogelijk herhaald. Degenen die op de wachtlijst
staan krijgen daarbij voorrang.

Alle cursussen Praktische Echografie in het voor-
jaar zijn volgeboekt, opgave voor najaar 1991 is
mogelijk.

Gesprekstechniek vleesindustrie (ƒ 1.450,—)
6 en 7 maart 1991 (91/35)
Let op: datum gewijzigd!

9 maart 1991 Gezelschapsdieren ƒ 320,—(91/08)
16 maart 1991 Gezelschapsdieren ƒ320,—
(91/09)

De cursussen 91/10 en 91/11 zijn volgeboekt,
opgave voor de wachtlijst is mogelijk.

20 en 21 maart 1991 GD Zuid-Nederland (91/25)
Deze cursussen zijn volgeboekt, opgave voor de
wachtlijst is mogelijk.

Praktische anesthesie paard if 900,—)
27 en 28 maart 1991 (91/06)
3 en 4 april 1991 (91/07)
2 en 3 mei 1991 (91/47)
6 en 7 mei 1991 (91/48)

Nadere informatie over de cursussen PAO-D
kunt u vinden in ons cursusprogramma Voorjaar
1991.

Inlichtingen: secretariaat PAO-Diergeneeskunde,
Postbus 85205, 3508 AE te Utrecht.
Telefoon: 030-517374. Fax: 030-516490.
Bankrek.nr. 55.56.71.100 St. PAO-Diergenees-
kunde ABN Utrecht. Giro ABN nr. 1412.

9—13 19. Kongreß der DVG. Leitthema: Die
Trächtigkeit und ihre Störungen sowie Freie
Themen (A), Bad Nauheim (pag. 197).

9—13 \'Livestock Japan \'91\'. The 3rd Live-
stock Technology and Processing Systems
Exhibition, Harumin, Tokyo (inl.: F. Pijl-
man, Kon. Ned. Jaarbeurs, tel. 030-955911).

12—14 4th European Veterinary Surgeons II-
12 PAO-D Congress (ACVS), Nice (inl.: drs.
L. F. V. d. Velde, tel. 05734-1670).

17—19 PHLO Wageningen: Cursus \'EG-Iand-
bouwpolitiek\' (inl. tel. 08370-84093/84094).

18—19 4L Fachgespräch über Geflügelkrank-
heiten, Hannover (inl.: Klinik für Geflügel,
tierärztl. Hochschule, Hannover; tel. (0511)
856-8770/8778).

19—20 IX Fachtagung über Pferdekrankheiten
im Rahmen der \'Equitana\' in Essen (inl.:
Tierklinik Hochmoor, tel. (02863) 8056).

19—20 ESVOT (Eur. Soc. Vet. Orthopaedics
and Traumatology): \'Orthopaedics and trau-
matology in horses\' (in conjunction with
\'Voorjaarsdagen 1991\'), Amsterdam (inl. tel.
030-5101 llKpag. 197).

20 Med. Wielerkring, Ned. Voorjaarswedstrijd,
Spaarnwoude (inl. tel. 02250-35800).

20 ESVIM (Eur. Soc. Vet. Internal Medicine):
Inaugural Meeting: \'Interactions in internal
medicine\' (in conjunction with \'Voorjaarsda-
gen 1991\'), Amsterdam (pag. 150).
PAO-D: Voeding Melkvee 11 (91/02).
PAO-D: Pluimveediagnostiek le lijn (91/12).

2 PAO-D: Basale epidemiologie (91/26).
2—3 PAO-D: Praktische Anesthesie Paard
(91/47)

Dierenartsenpraktijk Visdonk is een
modern geoutilleerde groepsprak-
tijk in Roosendaal, West-Brabant.
Zij zoekt voor de sector \'grote huis-
dieren\' een

Schriftelijke sollicitaties kunt u, tot
14 dagen na het verschijnen van dit
blad, richten aan: Dierenhospitaal
Visdonk, Visdonkseweg 2A,
4707 PE Roosendaal.

A SYSTEMATIC
APPROACH TO THE
DIAGNOSIS AND
TREATMENT OF
LAMENESS IN DOGS
AND CATS

Price: 6.500 Bfr. (lunches included).
Full information can be provided.
Please contact:

A.TS.A.M. Ruggeveldlaan 753, 2100
Deurne, Belgium.
Tel.: 32-3-325.51.50.
Fax: 32-3-325.46.30.

Voor het hdmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde hebben zich aangemeld de volgende collegae;

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen;

Ingh, Dr. Th. S. G. A. M. van den; 1969; U-1976; 3571 JS Utrecht, Eijkmanlaan 18.

Als kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde
heeft het Hoofdbestuur aangenomen;

(afwezig)
(afwezig)
(afwezig)
(afwezig)
(aanwezig)
(afwezig)
(aanwezig)
(aanwezig)
(afwezig)

Het bestuur van de Veterinaire Studenten Kegelclub \'Duim in \'t Gat\' heeft zich voor het bestuursjaar
1990-1991 als volgt samengesteld:

De heren R. L. Been, H. J. van Beest en G. H. J. van der Louw hebben onder grootst mogelijke
dankzegging het bestuur verlaten.

Baerveldt, Mevr. M. C: 1990; 2801 GR
Gouda, Nieuwe Markt 84; tel. 01820-83416
(privé), 01804-25253 (prakt.); p., ass. bij P
van der Eijk, W. van Erk, P. J. H. M. Meeus
en R. de Rooij.

334 Barendsen, R: 1981; Oranjestad, Aruba
(Ned. Antillen), Veterinaire Dienst; d. bij de
V.D. te Aruba.

208 Beerens, J. M.: 1989; 3581 GK Utrecht,
Kruisstraat 130; tel. 030-316798 (privé),
01726-13798 (prakt.); p., ass. bij G. Hof-
land.

Ruplure of the Urinary bladder and urachus in newborn foals: a review of
the literature

SAMENVATTING Een blaas- of een urachusruptuur komt vooral voor bij het pasgeboren
mannelijke veulen en ontstaat tijdens de (meestal ongecompliceerde) partus. Opvallende
klinische bevindingen zijn: het regelmatig produceren van kleine hoeveelheden urine, een
toegenomen buikomvang en een positieve undulatieproef.

Bij het bloedonderzoek worden vaak een hyperkaliêmte, hyponatriëmie, hypochloremic en een
verhoogd creatininegehalte gevonden. Het ureumgehalte is meestal niet toegenomen.
Het creatininegehalte in de peritoneale vloeistof is (sterk) verhoogd en heeft een belangrijke
diagnostische waarde.

In de praktijk kan de diagnose blaasruptuur gesteld worden door via een steriele catheter een
steriele kleurstof in de blaas te brengen waarna een buikpunctie uitgevoerd wordt.
Zodra de juiste diagnose (dus géén meconiumobstipatie!) gesteld is, moet snel tot opereren
overgegaan worden. Eerst dient echter de hyperkaliëmie gecorrigeerd te worden en moet de
urine uit de buikholte afgetapt worden. Voor het inleiden van de anesthesie wordt een
gasinductie aangeraden.

De ruptuur wordt doorgaans in twee inverterende lagen gehecht. Als de diagnose tijdig gesteld
wordt is de prognose voor een ongecompliceerde blaasruptuur gunstig.

SUMMARY It is well documented that the incidence of rupture of the urinary bladder or
urachus is highest in newborn male foals and occurs during the (usually uncomplicated)
parturition. Important clinical symptoms include frequent passing of small quantities of urine,
abdominal distention and positive abdominal undulation.

Hyperkalaemia, hyponatraemia, hypochloraemia and an elevated serum creatinine level are
often present. The serum blood urea nttrogen concentration may be normal or only slightly
elevated. The creatinine concentration in the peritoneal jluid is invariably higher than that
in serum, and this finding is of importance in the diagnosis.

A method for field diagnosis of bladder rupture is to instill a sterile solution of a dye into
the bladder followed by its retrieval in the peritoneal jluid.

Surgical treatment is indicated as soon as possible after diagnosis. Prior to inducing anaesthesia
(oxygen, nitrous oxide and halothane by mask), fluid losses and electrolyte imbalance should
be corrected and slow decompression of the abdomen should be performed in order to reduce
the risk of cardiac dysrhythmias and hypovolaemic shock.

The bladder defect is usually closed in two layers of inverting continuous sutures.

If the diagnosis of bladder rupture is timely established, its prognosis is usually Javourable.

De blaas- of urachusruptuur bij het veulen is een aandoening die verward kan
worden met een meconiumobstipatie. Dit leidt tot vertraging bij het instellen van
de juiste therapie.

\' Drs. M. C. Baerveldt, destijds co-assistente bij de vakgroep Algemene Heelkunde en Heelkunde

der Grote Huisdieren. Thans praktizerend huisarts te Ridderkerk.
- Dr. W. R. Klein, vakgroep Algemene Heelkunde en Heelkunde der Grote Huisdieren, Yalelaan 12,
3584 CM Utrecht.

Correspondentie: Mevr. drs. M. C. Baerveldt, Dierenkliniek Ridderkerk, Jacob Catsstraat 3, 2985
BE Ridderkerk.

Door dc metabole veranderingen (hyperkaliëmie, hyponatriëmie en hypochlore-
mic) en dc toegenomen intra-abdominale druk kan de algemene toestand van
veulens met een blaasruptuur snel verslechteren.

Om het tijdig instellen van een juiste therapie tc bevorderen, wordt in dit artikel
ccn literatuuroverzicht gegeven over de pathogenese, de symptomen en de therapie
van deze aandoening.

De meeste onderzoekers stellen, dat de persbewegingen van de merrie tijdens de
partus ccn dusdanig hoge druk op het abdomen van het veulen kunnen
veroorzaken, dat de blaas, indien deze abnormaal sterk gevuld is ot\' als er een
mall\'ormatie van de urinewegen aanwezig is, kan rupturen (5, 20). Deze hypothese
wordt gesteund door de aard van de defecten: meestal betreft het scheurwonden,
de wondranden zijn enigszins rafelig.

Daarnaast kunnen congenitale defecten van de blaaswand, ontsteking van de
urachus en trauma, anders dan geboortetrauma, een rol spelen in de etiologie (14),
De randen van congenitale defecten zijn gladder dan van traumatische rupturen
(15.21).

Blaasrupturen komen vaker voor bij hengstveulens dan bij merrieveulens. De
minder snelle urine-afvoer door de lange en nauwe urethra van de hengstjes zou
hiervoor verantwoordelijk kunnen zijn.

Overmatige blaasvulling zou op kunnen treden door een partiële torsie van de
navelstreng, waardoor onvoldoende urine-afvoer via de urachus plaats zou
kunnen vinden (22).

Dc theorie, dat de blaasruptuur zich voornamelijk aan de dorsale zijde manifes-
teert (7), hetgeen veroorzaakt zou worden door de anatomische opbouw van de
blaas, wordt door weinig auteurs ondersteund. Er zijn meerdere beschrijvingen
van blaasrupturen in het ventrale blaasdeel en van urachusrupturen (1).

Dc klinische verschijnselen van een blaas- of urachusruptuur kunnen de eerste
dagen gering zijn. Dit bemoeilijkt soms het stellen van een vroegtijdige diagnose.
Dc partus is in de meeste gevallen normaal verlopen. Een geringe mate van sufheid
en anorexie kan na 24 tot 36 uur op gaan treden (7).
Dc veulens kunnen ccn lichte
mate van koliek vertonen. Het
dier houdt de staart iets van het
lichaam af. Het komt daardoor
nogal eens voor, dat de veulens
ten onrechte behandeld worden
voor een veronderstelde meconi-
umobstipatie. De houding van
veulens met een blaasruptuur en
veulens met een meconiumobsti-
patie is echter verschillend. Veu-
lens met een blaasruptuur staan
meestal met een holle rug, terwijl
veulens met een meconiumobsti-
patie meestal met een opgebogen

rug staan. Daarnaast is in een aantal gevallen de diagnose meconiumobstipatie
te stellen door rectale palpatie.

Met name het afwijkende urineergedrag van de patiënt, het regelmatig produceren

van kleine hoeveelheden urine, kan zeer opvallend zijn. Echter ook bij een
meconiumobstipatie kan door druk op de blaa.s een abnormaal urinccrgedrag
optreden. Een totale anuric bij een blaasruptuur i.s ongebruikelijk; het is zelfs
mogelijk, dat het veulen norrnaal lijkt tc urineren. Dc veulens schachten geregeld
iets tiil.

Bij algemeen onderzoek kunnen de volgende afwijkingen gevonden worden:
tachypnoe, tachycardie. bleke slijmvliezen cn een matige tot slechte turgor
(afgenomen melkopname).

Doorgaans is de undulatieproef positief. Indien de aandoening al langere tijd
bestaal. kan het dier afwijkingen gaan vertonen uitgaande van het centrale
zenuwstelsel zoals blindheid en totale desinteresse voor de omgeving (19).

In dc meeste gevallen wordt een hyperkaliemie, hyponatriëmic en een hypo-
chlor cmic gevoriden. Dc elektrolytenafwijkmgen zijn voor een dcci te verklaren
uit dc samenstelling van dc moedermelk. Deze melk bevat namelijk een hoog
kalium- (22 mEq/1) en een laag natriumgehaltc (12 mEg/1) (17). Het kaliumgehalte
stijgt doordat de meest effectieve route om kalium uit tc scheiden (uitscheiding
via dc urine) uitgeschakeld is (2).

Dc hyponatriëmic en de hypochloremic worden veroorzaakt door het lage aanbod
van natrium en chloor en door het verdunnmgseffect dat optreedt door dc
toenemende hoeveelheid lichaamsvocht, met natnc in het abdomen, als gevolg van
de gestaakte urinc-afvoer (2). De natriumretcntic door de nier, waardoor ccn
normale natriumconcentratic gehandhaafd wordt, heeft nu geen effect doordat
de natrium-arme urine de buik in loopt. Het dier heeft geen mogelijkheid dc
elektrolytcnconcentraties te corrigeren en de blocdconccntraties worden bepaald
door het lage natrium- en hel hoge kaliumaanbod in de melk.
Het ureumgehalte in hel bloed is, in afwijking van wal verwacht zou worden,
meestal niet verhoogd. Een verklaring voor hel vrijwel normale ureumgehalte is,
dat hel jonge veulen een lage ureumsynlhesc hcctl: stikstol wordt gebruikt voor
de ciwitsynthesc. Bij hel volwassen paard mei een blaasruptuur ontslaat er wel
een uremie. Bij het volwassen dier met een blaasruptuur is dit dan ook ccn
waardevolle parameter bij hel stellen van de diagnose (6).

Hel crealininegehalte in hel bloed van een veulen mei blaasruptuur is mecslal
verhoogd.

Dc bloed-pH is meestal normaal lol licht acidolisch.
h. Onderzoek van het buikvocht

Dc blaasruptuurpatiënt vertoont in allc gevallen een verhoogd creaiinincgehallc
in hel buikvocht. Bovendien is hel crealininegehalte in hel buikvocht meestal veel
hoger dan in hel bloed, hetgeen veroorzaakt wordt door het feil, dal dc grote
crealinmcmoleculen slecht kunnen diffunderen van het buikvocht naar het bloed.
Dil in tegenstelling tol de ureummoleculcn die door hun kleine afmetingen
gemakkelijk van de periloneale holte naar de bloedbaan overgaan (7).
Een verhouding van 2:1 of meer tussen het crealininegehalte in het buikvocht cn
het crealininegehalte in hel bloed geldt als een belangrijk diagnosticum bij een
blaasruptuur. Kort na hel ontstaan van de blaasruptuur zal deze ratio lager zijn
(18).

Het ureumgehalte in het buikvocht ligt doorgaans op hetzelfde niveau als in hel
bloed.

Anamnese en klinische verschijnselen zijn vaak niet voldoende voor het stellen
van dc diagnose maar kunnen wel in de richting van een blaasruptuur wijzen
(leeftijd, geslacht, het frequent produceren van kleine beetjes urine, een toegeno-
men buikomvang en het niet reageren op een therapie bij een veronderstelde
meconiumobstipatie).

Naast het verrichten van bloedonderzoek (hyperkaliëmie, hyponatriëmie, hypo-
chlorcmic en een verhoogd creatininegehaltc) dient een buikpunctie uitgevoerd
te worden. Buikpunctie kan een grote hoeveelheid heldere vloeistof opleveren,
hetgeen echter nog niet bewijst, dat de vloeistof urine is.

Een betrouwbare methode om de diagnose blaasruptuur te stellen is het via een
steriele urinecatheter inspuiten van een steriele kleurstof (methyleen-blauw.
fluorcsccïne) in de blaas. Enkele minuten nadat de kleurstof is ingespoten kan
een buikpunctie uitgevoerd worden. Het in hel buikpunctaat verschijnen van de
kleurstof is bewijzend voor het aanwezig zijn van een urachus- of blaasruptuur
(7).

Indien het met de reeds genoemde diagnostische middelen niet mogelijk is om
tot dc diagnose blaasruptuur te komen, bestaat er de mogelijkheid tot het maken
van röntgenfoto\'s met gebruik van contrast (17).

Meconiumobstipatie wordt meestal als eerste (en vaak ook als enige!) mogelijkheid
genoemd in de differentiële diagnose.

— blaasruptuur: het veulen houdt de benen dikwijls ver uit elkaar, staat met een
\'holle rug\' en vertoont vaak een positieve undulatieproef.

— meconiumobstipatie: benen dicht bij elkaar, een \'bolle rug\' en nooit een
positieve undulatieproef (17).

Andere, veel minder vaak genoemde mogelijkheden zijn: koliek op basis van een
beginnende enteritis, urctcrdefecten, atresie van delen van de tractus intestinalis
(13) cn septicemie (11). Ook aan een hydrops ascites ten gevolge van peritonitis
of een mvaginatie moet gedacht worden.

Er is reeds gewezen op het feit, dat de symptomen voorkomende bij een
blaasruptuur, overschaduwd kunnen worden door symptomen die veroorzaakt
worden door een (of meerdere) andere zickte(n). Hierdoor kan het zeer lastig
worden om tijdig tot een juiste diagnose te komen.

Het is van groot belang, dat er snel gehandeld wordt zodra de diagnose gesteld
is daar dc prognose beter is bij een snelle correctie. Om longen en hari zo goed
mogelijk tc ontlasten moet eerst zoveel mogelijk urine uit de buikholte verwijderd
worden door middel van een buikpunctic (13). Het aftappen van vocht kan
plaatsvinden via een dialysccatheter of met behulp van een melknaald. Bij gebruik
van een melknaald wordt na desinfectie en locale anesthesie een steekincisie in
de huid cn het buitenblad van de rectus-schede gemaakt en wordt de melknaald
voorzichtig door de musculus rectus abdominis, de inwendige rectus-schede en
het Peritoneum gedrukt.

Het verwijderen van de urine mag niet te snel gebeuren (minimaal een uur om
de totale hoeveelheid urine af te laten lopen (19)), daar het veulen anders in een
hypovolcmische shock kan geraken. De vaten m het splanchnicus gebied zullen
zich vullen als de druk in de buik afneemt, hetgeen kan leiden tot een verlaging
van dc bloeddruk. Eventuele afkoeling van de patiënt dient vermeden te worden.
Tegelijkertijd, of in ieder geval voordat tot chirurgie wordt overgegaan, moeten
de vloeistof- en elektrolytenbalans zoveel mogelijk hersteld worden.

De hyponatricmic en een eventueel aanwezige metabole acidose moeten behandeld
worden daar zij het cardiotoxische effect van kalium versterken. Door het
intraveneus toedienen van 0,9% NaCl-oplossing (gebruik géén kalium bevattende
oplossingen), wordt de dehydratie en de hyponatriëmie tegengegaan. Indien er
sprake is van een metabole acidose wordt intraveneus NaHC03 gegeven, hetgeen
tevens indirect kalium verlagend werkt. Kalium wordt bij het bestrijden van de
acidose van extracellulair naar intracellulair verplaatst. De hyperkaliëmie moet
bestreden worden gezien de levensbedreigende hartaritmieën (derdegraads A.V.
blok. ventrikelfibrillatie), die tijdens de anesthesie van een patiënt met een
verhoogd plasma-kaliumgehalte kunnen ontstaan (19).

Ook bestaat de mogelijkheid om intraveneus dextrose 5% of glucose (7, 9, 19),
eventueel in combinatie met insuline (3, 5, 17) (denk aan risico voor hypoglycemic)
toe tc dienen (dosering 0,5 gram dextrose/kg en 0,1 IE kristallijne insuline/kg),
teneinde het kaliumgehalte te verlagen (16),

Het is verstandig om pre-operatief antibiotica toe te dienen, zeker als er met
urinecatheters gemanipuleerd is (7, 9, 12, 14, 17). In de meeste gevallen wordt
Na-ampicilline of trimethoprim-sulfa gebruikt.

Zoals reeds vermeld zijn veulens met een blaasruptuur risico-patiënten wal betreft
de anesthesie. De voorkeur gaat uit naar het gebruik van gasinductic (masker of
neustube) met zuurstof, lachgas en halothaan waarna het dier met dezelfde
combinatie licht onder narcose gehouden wordt.

Het wordt sterk aangeraden om tijdens de anesthesie de expiratoire COi te meten
en een elektrocardiogram te maken. Een daling van de expiratoire CO; treedt op
bij een verslechtering van de circulatie. De te verwachten veranderingen in het
ECG bij een dier met een hyperkaliëmie zijn: een bradycardie, een verlengde duur
van hel QRS-complex, een verkort QT-interval, een toegenomen amplitudo van
de T-golf, een verlaagde P-amplitudo, een verlengd PR-interval en een gestoorde
atrioventriculaire geleiding (5).

Dat dieren met een blaasruptuur niet de verwachte bradycardie, maar ccn
tachycardie vertonen wordt veroorzaakt door een belemmerde circulatie en
respiratie als gevolg van de toegenomen druk in de buikholte.

Nadat het veulen in zijligging is gebracht, waarbij het bovenliggende achterbeen
in gebogen en geabduceerde stand is gefixeerd (bij voorkeur is nu reeds een
urinecatheter in de blaas geplaatst (7, 9, 12, 16)), wordt de buikholte geopend.
Bij merrieveulens gebeurt dit via een mediane snede. Bij dc hengstjes wordt een
paramediane laparotomie verricht of wordt er voor een mediane benadering
gekozen waarbij de huidsnede naast het preputium wordt gemaakt, waarna hel
preputium zodanig wordt verschoven, dat de linea alba bereikbaar is. Hel verdient
de voorkeur de snede zodanig te maken, dat de navel omsneden kan worden. Het
is dan mogelijk de urachus te amputeren, waardoor het manipuleren met de blaas
eenvoudiger wordt. De bereikbaarheid van scheuren in de dorsale blaaswand
wordt hierdoor verbeterd.

Vervolgens wordt de (eventueel nog aanwezige) urine langzaam afgezogen, het
abdomen geëxploreerd en de ruptuurplaats(en) opgespoord (figuur 1). Wanneer
de ruptuur via inspectie niet gevonden kan worden, verdient het aanbeveling om
de blaas via een catheter met vloeistof te vullen om zo de scheur te lokaliseren
door lekkage van de ingebrachte vloeistof

Indien nodig moeten de wondranden opgefrist worden alvorens tot hechten wordt
overgegaan (figuur 2). Meestal wordt de urachus, en zeker indien deze zelf
gescheurd is, na ligeren en transsectie van de umbilicaalvaten, geamputeerd.

Figuur I. Uroperitoneum. Bij dit dier vindt de
buil<lediging eigenlijl< te snel plaats. De chirurg
probeert de plotselinge drukdaling nog enigszins
te beperken door met de vinger het gat te sluiten.
Het verdient aanbeveling om plastic in plaats van
katoenen doeken te gebruiken om contaminatie
via de natte doeken zoveel mogelijk te voorko-
men.

De ruptuur wordt in twee inverterende lagen gesloten met behulp van synthetisch,
resorbeerbaar materiaal (bijvoorbeeld Vicryl 3.0 of Dexon) (2, 3, 4, 8, 15). Bij
het hechten is het van groot belang, dat er voldoende gezond blaasweefsel in de
hechting betrokken wordt, daar de meest voorkomende complicatie na deze
operatic het lekken van urine via de hechtnaad is. Dit laatste kan eenvoudig
gecontroleerd worden door de blaas met (lichaamswarme) fysiologische zoutop-
lossing vol te laten lopen via een catheter. Vervolgens moet de buikholte met 0,9%
NaCl worden nagespoeld waarna de buikwond lege artis gesloten wordt.

Zonodig wordt de vloeistof- en elektrolytentherapie nog enkele dagen na de
operatic voortgezet. Veel chirurgen brengen ter decompressie van de blaas een
cathctcr in, welke vastgehecht wordt aan de penispunt. De catheter wordt na 2
tot 3 dagen verwijderd. Een nadeel van de catheter is, dat de blaas erdoor
geïrriteerd kan raken met de kans op herscheuren op de hechtplaats (13). Tevens
is ccn retrograde infectie mogelijk, welke voorkomen kan worden door gebruik
te maken van een éénrichtingklep (Heimlich). De patiënt wordt gedurende enkele
dagen met antibiotica behandeld (vaak pivampicilline of trimethoprim-sulfa per
os) cn krijgt tetanusserum.

De meest voorkomende postoperatieve complicatie is het lekken van urine via
de hechtplaats. Oorzaken hiervan zijn gelegen in het falen van de chirurg om de
grenzen van de scheur te bepalen en vervolgens niet \'ruim\' genoeg te hechten in
niet gezond weefsel en het gebruik van te grote naalden en te grof hechtmateriaal
(13).

Weinig voorkomende complicaties zijn: een hernia ventralis op de plaats van de
buikincisie, peritonitis en wondinfectie.

Er van uitgaande dat de diagnose zo snel mogelijk wordt gesteld en direct een
adequate therapie wordt ingesteld, is de prognose voor een ongecompliceerde
blaasruptuur vrij gunstig (1, 17). Uit een retrospectief onderzoek van 23 veulens
die tussen april 1976 en april 1988 bij de Kliniek voor Heelkunde te Utrecht met
een blaas- of urachusruptuur werden aangeboden, bleek dat 16 veulens (69%)
volledig hersteld waren (niet gepubliceerd).

Indien de patiënt tevens aan andere aandoeningen lijdt, daalt de overlevingskans
aanzienlijk (1, 10).

We danken dr. M. A. v. d. Velden, dr. P. Stolk en dr. R. Kuiper hartelijk voor hun
waardevolle bijdragen aan het manuscript.

1. Adams R, Koterba AM. Exploratory celiotomy for suspected urinary tract disruption in neonatal
foals: a review of 18 cases. Equine Veterinary Journal 1988; 20: 13-7.

2. Behr MJ, Hackett RP, Bentinck-Smith J, Hilman RB, King JM, and Tennant BC. Metabolic
abnormalities associated with rupture of the urinarv bladder in neonatal foals. J Am Vet Med
Assoc 1981; 178; 263-6.

3. Colahan PT, Mayhew IG, and MacKay RJ. Hyperkalemia due to uremic acidosis in a foal with
a ruptured bladder. Florida Veterinary Journal 1981; 9: 22-4.

4. Ford J and Lokai MD. Ruptured urachus in a foal. Veterinary Medicine/Small Animal Clinician
1982; 77: 94-5.

5. Gasthuys F, Steenhaut M, van Huffel X, Hoefkens M, Picavet TM, Deprez P, en de Moor A.
Peroperatieve hart- en ademhalingsstilstand bij drie veulens met blaasruptuur. Vlaams Dierge-
neeskundig Tijdschrift 1987; 56: 199-213.

6. Genetzky RM and Hagemoser WA. Physical and clinical pathological findings associated with
experimentally induced rupture of the urinary bladder. Can Vet J 1985; 26: 391-5.

7. Hackett RP Rupture of the urinary bladder in neonatal foals. The Compendium on Continuing
Education 1984; 6: 488-94.

8. Kersjes AW, Németh F and Rutgers LJE. Atlas of large animal surgerv. Utrecht: Wetenschap-
pelijke Uitgeverij Bunge, 1985; 67.

Kritchevsky JE, Stevens DL, Christopher J, and Cook WO. Peritoneal dialysis for presurgical
management of ruptured bladder in a foal. J Am Vet Med Assoc 1984; 185: 81-2.

10. Lavoie JP and Harnagel SH. Nonsurgical management of ruptured bladder in a critically ill foal.
J Am Vet Med Assoc 1988; 192; 1577-80.

I 1. Madigan JE. Diagnosing and treating the foal with bladder rupture. Veterinarv Medicine 1987\'
82: 1048-50.

12. Mansmann RA, Mc,Allister ES, and Pratt PW. Equine medicine and surgery. Third ed. Santa
Barbara, California. American Veterinary Publications 1982, 2 volumes 917-9.

13. Mc.llwraith CW and Turner AS. Equine surgery: advanced techniques. Philadelphia: Lea and
Febiger 1987; 368-72.

14. Pankowski RL, Fubini SL. Urinary bladder rupture in a two-year-old horse: sequel to a surgically
repaired neonatal injury. J Am Vet Med Ass 1987; 191: 560-2.

15. Pascoe RR. Complications following a ruptured bladder in a 60 day-old foal. Australian
Veterinary Journal 1976; 52: 473-5.

16. Richardson DW. Urogenital problems in the neonatal foal. Veterinary Clinics of North America:
Equmc Practice 1985; 1(1): 179-82.

17. Richardson DW, Kohn CW. Uroperitoneum in the foal. J Am Vet Med Assoc 1983; 182: 267-
71.

18. Robertson JT, Embertson RM. Surgical management of congenital and perinatal abnormalities
of the urogenital tract. Veterinary Clinics of North America: Equine Practice 1988; 4: 359-67.

19. Robinson NE. Current therapy in equine medicine. Philadelphia: WB Saunders Company 1987,
2 volumes 717-9.

20. Rooney JR. Rupture ofthe urinary bladder in the foal. Vet Path 1971; 8; 445-51.

21. Wellington JKM. Bladder defects in newborn foals. Austr Vet J 1972; 48: 426-8.

22. Withwell KE. Investigations into fetal and neonatal losses in the horse. Veterinary Clinics of North
America 1980; 2: 313-31.

Leptospirose bij het varken; kanttekeningen bij de
serologische diagnostiek van Leptospira interro-
gans serotype bratislava.

In de vorige (15 februari) aflevering (Tijdschrift
Diergeneeskd 1991; 116: 173-9) zijn in het boven-
genoemde artikel enkele storende \'lay out\'- en
zetfouten geslopen.

pag. 176 moet zijn pag. 178
pag. 177 moet zijn pag. 175
pag. 178 moet zijn pag. 176

De subtitel onder \'Resultaten\' luidt: \'3.1 Uitsla-
gen serologisch onderzoek.\'

In het onderschrift bij figuur 1 ontbreekt de
verklaring van de in de figuur gebruikte tekens.

Voor de goede orde drukken wij figuur 1 met
onderschrift onderstaand opnieuw af:

Fig. 1. Het agglutinatie titer-verloop ten opzichte van serotype bratislava in sera van 14 individuele
zeugen op bedrijf C met (■), respectievelijk zonder (□) herdekstoornissen.

Infectie met Candida albicans bij Japanse
nachtegalen: diagnose, therapie en
aanvullende maatregelen

Infection caused by Candida albicans in Japanese nightingales: diagnosis,
therapy and supplementary measures

SAMENVATTING. Gist- en schimmelinfecties bij volièrevogels kunnen een groot probleem
vormen. Beschreven wordt de aanwezigheid van een gistinfectie. mogelijk ontstaan door
antibioticabehandeling en verkeerde voeding. Ketoconazole bleek effectief de infectie te
onderdrukken. Adviezen worden gegeven dit soort infecties te voorkomen en tevens welke
onderzoeken zinvol zijn bij siervogels.

SUMMARY. Yeast and fungal infections may constitute a major problem in aviary birds.
A case ofyeast infection is reported, which was possibly due to antibiotherapy and malnutrition.
Ketoconazole is effective in controlling this type of infection. Methods by which these infections
may be prevented are recommended, as well as examinations which are useful in aviary birds.

Gist- en schimmelinfecties zijn berucht in dierentuinen, maar ook de particuliere
volièreliefhebber kan er mee te maken krijgen. Het grootste probleem is dat het
vaak te laat onderkend wordt en men eerst een grote variatie aan therapeutica
toepast om de dieren in leven te houden. Het volgende geval kan ter lering dienen.
In een volière met Japanse nachtegalen traden in het verloop van enkele weken
problemen op. De dieren werden minder levendig, gingen \'bol\' zitten en
produceerden weke faeces. Bij onderzoek van faecesmonsters werden enorme
aantallen oöcysten van Isospora species aangetroffen. Een ingestelde therapie met
toltrazuril (Baycox®) in een hoge dosering (1 ml/100 ml drinkwater) bleek zeer
effectief. Binnen 24 uur was de oöcystenuitscheiding praktisch volledig gestopt.
De dieren herstelden vlot en hoewel na ca. 4 weken in de faeces weer enkele
oöcysten werden aangetroffen, bleken de dieren klinisch hiervan geen hinder te
ondervinden. Een maand later werd één van de dieren weer ziek en bleek het
benauwd te hebben. Faecesonderzoek op Salmonella verliep negatief, terwijl
slechts een enkele Isospora-oöcyslt werd aangetroffen. Op grond van de waar-
schijnlijkheidsdiagnose: pneumonie, werden de dieren 4 dagen behandeld met
enrofloxacine (Baytril®) in een dosering van 50 ppm in het drinkwater. Na 14
dagen bleken de vogels toch nog niet erg vlot. Onderzoek van faeces op tuberculose
was negatief met de Ziehl-Neelsen kleuring, maar wel werden actieve gisten van
het geslacht Candida albicans aangetroffen. Een behandeling met Nystatine®
(100.000 IE in 250 ml drinkwater) gedurende 5 dagen werd ingesteld. Maar een
week na de behandeling bleek een mannetje nog niet erg opgeknapt en werd enige
dagen later dood aangetroffen. Bij sectie werden macroscopisch perihepatitis en
haardjes in luchtzakken en longen vastgesteld. Het voortgezet onderzoek toonde

I Dr. W. W. Braunius, dr. E. G. Hartman en R. van der Pol, Gezondheidsdienst voor Dieren in
Oost-Nederland, Postbus 10, 6880 BD Velp.

aan dat gisten in de longen aanwezig waren, terwijl uit alle organen polybacteriële
culturen werden gekweekt.

Ruim een jaar later waren er weer problemen, een paartje nachtegalen ging \'bol
zitten\', floot niet meer en produceerde volumineuze, pasteuze, bleke faeces. Vooral
het mannetje was ziek, het popje was depressief. Faecesonderzoek op coccidiose
was negatief evenals de salmonella-kweek, maar wel waren weer grote aantallen
Candida albicans aanwezig. Er werd een behandeling ingesteld met ketoconazole
(Nizoral® suspensie) gedurende 3 dagen in een dosering van 200 mg/1 en
aansluitend een multivitaminekuur van 5 dagen. Binnen enkele dagen waren de
vogels opgeknapt en floten zelfs weer. Faecesonderzoek na enkele dagen leerde
dat toch nog Candida albicans gisten aanwezig waren. Geconcludeerd werd, dat
de behandeling te kort was geweest en weer werd met Nizoral® behandeld in
dezelfde dosering gedurende 7 dagen.

Aansluitend werden gedurende een week multivitaminen door het drinkwater
verstrekt. Twee weken later werd weer faecesonderzoek verricht: er was geen
Candida albicans meer aanwezig.

De dieren waren weer vlot en bleken zeer levendig te zijn. Opgemerkt dient te
worden, dat dit jaar de problemen mogelijk ontstaan zijn door oud voer. Toen
de dieren ziek werden, ontdekte de eigenaar pas, dat het voer muf rook. Gelijk
met de behandelingen werd daarom vers voer verstrekt.

Het houden van gevoelige volièrevogels is geen gemakkelijke zaak, vooral Japanse
nachtegalen niet. Ze zijn gevoelig voor nachtvorst en hebben een gevarieerde
voedselbehoefte. Zoals bij alle dierentuin- en volièrevogels moet men oppassen
voor yer^/rt/a-infecties, coccidiose, maar vooral voor gist- en schimmelinfecties
zoals candidiasis en aspergillosis.

Behandelingen met langdurig of hoog gedoseerde breedspectrum antibiotica en/
of chemotherapeutica bevorderen vooral deze laatste infecties. Ook éénzijdige
voeding is funest. Als men bemerkt, dat de vogels iets graag lusten is men te snel
geneigd dit in overmaat te verstrekken! Avitaminosen kunnen dan langzaam maar
zeker ontstaan. Dit geldt voor veel vogels. Als een cliënt komt met het verhaal
dat de papegaai, die hij of zij al jaren heeft, \'van de stok is gevallen\', denk dan
eerst aan een avitaminose. Het dier lustte zo graag zonnepitten!
Ketoconazole bleek effectief tegen Candida albicans; volgens de literatuur is het
middel slechts matig actief tegen Aspergillus spp. Pimaricine (Natamycine®) was
ook een alternatief geweest. Dit laatste middel wordt niet geresorbeerd uit de darm
en is actief tegen Candida albicans. De dosering in het drinkwater bedraagt ± 200
mg per 100 ml en in zachtvoer 100 mg per 100 gram.
De lering moet zijn:

c. algemeen is een goede hygiëne noodzakelijk om gist- en schimmelinfecties te
voorkomen;

f. regelmatig routine-onderzoek laten verrichten op parasitaire infecties, maar
ook op de aanwezigheid van gisten en schimmels.

Op de Gezondheidsdienst voor Dieren in Gelderland wordt materiaal (sectie- of
klinisch materiaal) van siervogels routinematig onderzocht op gisten en schim-
mels. Als het materiaal darminhoud betreft vindt het onderzoek plaats door
middel van een Grampreparaat en kweek op Sabouraudagar.

Aan de hand van de morfologie in het Grampreparaat wordt beoordeeld of de
gisten in een actief of niet actief stadium aanwezig lijken te zijn. In combinatie
met de via kweektechnieken en biochemische eigenschappen geïsoleerde en
geïdentificeerde C. albicans kan de diagnose candidiasis worden gesteld. Andere
gisten spelen zelden een rol.

Naast routinematig mycologisch onderzoek vindt ook bacteriologisch onderzoek
plaats op materiaal van siervogels.

In de cursus wordt inzicht gegeven in de kwali-
teitszorg in de varkenshouderij, waarbij aandacht
wordt besteed aan de verschillende schakels van
de keten: voer, fokkerij, vermeerdering, mesterij,
transport, slachterij.
Doelgroep

De cursus is bedoeld voor afgestudeerden van wo-
of hbo-niveau die op enigerlei wijze betrokken
zijn bij kwaliteitszorg in de toeleverende en
verwerkende industrie, voorlichting, onderzoek
en onderwijs.

Nadere inlichtingen en een folder met intekenfor-
mulier kunnen worden verkregen bij: Bureau
PHLO (secretariaat of ing. F. Appel), Postbus
8130, 6700 EW Wageningen, tel. 08370-84093/
84094.

The Pan Pacific Conference is organised by the
Australian and New Zealand Veterinary Associ-
ations.

A packed scientific program will include sessions
for specialists in cattle, pigs, poultry, sheep, goats,
deer, and small animals; for those involved in
animal production in developing countries; and
for all of us, a re-evaluation of our role in the
environment.

Animal research, the environment and the con-
sumer: the keynote joint Australian-New Zealand
program on the general theme of promoting
animal health and production within a sound and
sustainable environment.

— Research updates featuring applied research
programs in the Australasian veterinary
schools.

Veterinarians from all over Australia and New
Zealand, from the Asian-Pacific nations, from
North America, Europe and Africa, will be
attending the conference to share views and
experiences, and to hear the latest in each vete-
rinary field from acknowledged world leaders.
Inlichlingen: Op het redactiesecretariaat ligt een
folder ter inzage.

\'Toepassing van in vitro toxiciteitssystemen
voor het bestuderen van xenobiotica in
voedingsmiddelen\'. Eerste toxicologische
workshop in het kader van de EEG Food-
linked Agro-Industrial Research Group
(FLAIR).

SAMENVATTING. Een uitgebalanceerde stabiele maagdarmflora is van groot belang voor
een optimale \\verl<mg van hei maagdarmiianaal en daarmee voor de gezondheid van mens en
dier. De gasiro-enterale flora is een zeer complex ecosysteem w aarvan onze huidige kennis
nog maar zeer beperkt is. Duidelijk is in ieder geval, dal de darmflora een beschermende junctie
bezit door hel verhogen van de injëctiedrempel. Daarnaast levert zij een positieve bijdrage
aan hel nutriéntenaanbod (vertering, effecten op de fysiologie, produktie vitaminen).
Verandering in het voedingspatroon, stress, antibioticumgebruik en toepassing van excessieve
hygiëne brengen veranderingen in dit microbiële ecosysteem te weeg en dientengevolge kunnen
veranderingen in de gezondheidstoestand optreden. De problemen rond gezondheid en slachl-
hygiëne waarmee de intensieve veehouderij momenteel te maken heeft, zijn daar sprekende
voorbeelden van.

Hei zal duidelijk zijn da! beter inzicht in de microbiële interacties, die zich afspelen in het
maagdarmkanaal van mens en dier, ook van belang zijn bij het voorkomen van zoönosen. De
laatste jaren krijgt de (positieve) beïnvloeding van de darmflora door middel van voeding van
mens (gejermenleerde voedingsmiddelen) en dier (probiotica) steeds meer aandacht. In deze
voordracht wordt, uitgaande van bovengenoemd concept dieper ingegaan op de achterliggende
hypothesen en zullen enige potentiële toepassingen worden besproken.

SUMMARY. A balanced and stable gastro-intestinal microjlora is of vital importance for the
optimum junction of the gastro-intestinal tract and consequently for the health of man and
animals. The gastro-intestinal microjlora is a very complex ecosystem, the current knowledge
of which is still very limited. It is obvious that the intestinal jlora has a protective junction
(prevention of infection). In addition it has a positive ejfect on nutrition (digestion, effects
on physiology, production of vitamins).

Changes in diet, stress, the use of antibiotics and exce.ssive hygiene all bring about changes
in the micro-biological ecosystem and consequently changes in health conditions. Knowledge
about the microbial ecology of the intestine is also of importance in the prevention of zoonoses.
Recently, increasingly attention is being paid to the development of methods to injluence the
composition of the gastro-intestinal microflora in man and animals by probiotics (dried
cells or fermented j\'ood). These concepts wilt be dealt with in the present paper and, in addition
some of the possible uses will be discussed.

Iedere dag scheiden wij op drooggewichtbasis 100-200 gram faeces uit. Er van
uitgaande dal ongeveer 75% van dat gewicht uit bacteriën bestaat en dat er per
gram ongeveer 10" micro-organismen aanwezig zijn die tezamen meer dan 400
verschillende species omvatten, maakt duidelijk dat wij de drager zijn van één van
de hoogst ontwikkelde en meest complexe microbiële ecosystemen die er bestaan.

\' Voordrachl gehouden op 5 okiober I99Ü, ter gelegenheid van het Jaarcongres 1990, tevens 137e
Algemene Vergadering van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde te
Rotterdam. Congresthema; \'Hel Nationaal Milieubeleidsplan".
- Prol. dr. J. H. J. Huis in "t Veld, Faculteit Diergeneeskunde RUU, vakgroep Voedingsmiddelen
van Dierlijke Oorsprong, Postbus 80.175, 3508 TD Utrecht; tevens hoofd van de afdeling
Microbiologie van TNO-Voeding te Zeist.

Het is dan ooi< niet zo verwonderlijk dat, ondanks vele jaren intensief onderzoek,
nog relatief weinig bekend is over de factoren die bepalen waarom de samenstelling
van de microflora op een bepaalde plaats is zoals ze is en vooral wat de relatie
is tot gezondheid in het algemeen. Door de verfijning van de anaërobe kweek-
technieken is onze kennis over de microbiële samenstelling aanzienlijk vergroot.
De ecologische principes die aan dit complexe ecosysteem ten grondslag liggen
worden geleidelijk aan ontrafeld. Tevens wordt duidelijk dat een stabiele gastro-
enterale flora van eminent belang is voor een optimale gezondheid van het
individu.

In dit overzicht zal getracht worden de ontwikkeling, functie en manipulatie van
de gastro-enterale microflora en de daaruit voortvloeiende consequenties voor de
gezondheid van de gastheer vanuit ecologisch perspectief te beschouwen. Ecosys-
temen, zoals in het maagdarmkanaal worden daarbij beschouwd te bestaan uit
\'habitats\' en \'niches\'. Habitats zijn ruimten in het systeem die onder normale
omstandigheden bezet zijn door een zogenaamde \'climaxflora\' en waarvan de
samenstelling redelijk constant is. De niche beschrijft de functie van een micro-
organisme in een bepaalde habitat. Autochtone micro-organismen voelen zich er
thuis. De natuurlijke gevormde microflora wordt de endogene (\'indigenous\')
microflora genoemd en bestaat voornamelijk uit zogenaamde autochtone micro-
organismen. Daarnaast worden allochtone micro-organismen onderscheiden
waartoe toevallige passanten maar ook de pathogene micro-organismen behoren.
Onder normale omstandigheden dragen allochtone micro-organismen nauwelijks
bij aan het wezen van het ecosysteem. Allochtonen kunnen een habitat echter wel
koloniseren indien de autochtone flora verstoord is door verandering in interne
of omgevingsfactoren. Deze algemene principes van de ecologie zijn goed
toepasbaar op de processen die zich in het maagdarmkanaal afspelen tussen micro-
organismen en gastheer bij bijvoorbeeld (commensale) infecties.

Tijdens en direct na de geboorte komen interne en externe lichaamsoppervlakken,
zoals huid, de voorste luchtwegen, de achterste uro-genitaalwegen, de mond en
het maagdarmkanaal in contact met een verscheidenheid aan micro-organismen,
afkomstig van de directe omgeving. Een eerste vereiste voor kolonisatie is
aanhechting, een specifieke interactie tussen aanhechtingsfactoren op het (epi-
theel-) oppervlak van de gastheer en het micro-organisme. Sommige van deze
micro-organismen koloniseren deze oppervlakken tijdelijk en initiëren de vestiging
van andere soorten. Zij worden de pionierflora genoemd. In de tijd vindt er een
opeenvolging van kolonisaties plaats totdat er een stabiel evenwicht, de climax-
flora, wordt bereikt. Een bekend voorbeeld is de initiële kolonisatie van
oppervlakken door aërobe en facultatief anaërobe micro-organismen, waardoor
de zuurstofspanning ter plekke afneemt en kolonisatie van strikt anaërobe micro-
organismen mogelijk wordt. Ook door (lokale) pH-veranderingen, produktie van
metabolieten en reacties van de gastheer (specifieke en niet- specifieke afweer) op
deze initiële kolonisatie vinden verschuivingen in de microflora plaats. Deze
factoren worden autogeen genoemd, omdat ze het gevolg zijn van endogene
interacties tussen gast en gastheer. Daarnaast zijn allogene factoren zoals voeding,
antihioticagebruik, stress en excessieve hygiëne van belang. De uiteindelijke
samenstelling van de microflora van het maagdarmkanaal wordt dus bepaald door
multifactoriële, interactieve processen tussen gastheer, micro-organismen en de
omgeving. Kolonisatie zal dan ook niet uniform plaatsvinden. Sommige micro-
organismen worden aangetroffen in de crypten, andere juist op het epitheel van
de villi. Ook hier geldt het centrale dogma van de ecologie, door prof. Beijerinck

aan het begin van deze eeuw zo i-cernachtig samengevat: \'Alles is overal, het milieu
selecteert\'.

Bij dc bestudering van de microflora van het maagdarmkanaal wordt meestal
uitgegaan van faecesmonsters. Uit het bovenstaande zal duidelijk zijn dat
resultaten van zulke analyses zeer beperkte informatie verschaffen over de actuele
microbiële samenstelling van het maagdarmkanaal, met name betreffende cie
dunne darm. Interpretaties van faecesmonsters moeten dan ook met de nodige
voorzorg worden behandeld. Dit geldt natuurlijk niet indien door infecties het
ecologisch evenwicht verstoord is. Analyses van faeces geven in die gevallen
betrouwbare informatie omtrent de oorzaak van de infectie.
De diversiteit aan micro-organismen is enorm. Met behulp van zeer geavanceerde
anaërobe kweektechnieken is men in staat relatief kleine verschuivingen in de
microbiële samenstelling waar te nemen. De opkomst van de moleculair-
biologische technieken zoals plasmiede- en restrictiepatroonanalyses bieden
voorts mogelijkheden subtiele verschillen tussen micro-organismen op DNA-
niveau van elkaar te onderscheiden hetgeen zowel voor de bestudering van
ecosystemen als voor de epidemiologie van infectieziekten van uitermate groot
belang is. Met behulp van plasmied-analyse is het eenvoudig aan te tonen dal
lactobacillen met gelijke biotyperingen afkomstig uit kippen en varkens, toch
verschillende plasmiede patronen bezitten. Voorts is aangetoond dat de lactoba-
cillen in hel proximale deel van hel maagdarmkanaal van hel varken duidelijk
verschillend zijn van die aanwezig in het distale deel. Verschillen die met klassieke
kweekmethodieken zeer moeilijk of niet te detecteren waren.
Bovengenoemde waarnemingen verklaren mede waarom de samenslelling van de
natuurlijke microflora diersoort-specifiek is. Lactobacillus-stdimmtn van een
bepaalde diersoort koloniseren daarom niet altijd in andere diersoorten. De
zogenaamde \'normalisatie\' van de darmflora bij kiemvrije dieren verloopt dan ook
slecht, indien de complexe darmflora van een andere diersoort wordt ingebracht.
Gedurende het leven zal een verdere aanpassing van de microflora plaatsvinden
ten gevolge van langzame veranderingen van de omgevingsfactoren. Geleidelijk-
heid is hier troef, abrupte veranderingen leiden tot verstoringen waardoor
allochtone micro-organismen de kans kunnen krijgen zich te vestigen.

Eén van de belangrijkste functies van de natuurlijke microflora is het verhinderen
van (commensale) infecties. Dit fenomeen werd door Van der Waay aangeduid
met de term \'kolonisatie-resistentie\'; Lloyd et al., introduceerden de term
■\'competitive exclusion\'. Dc rol van de natuurlijke microflora ten aanzien van
preventie van infecties is vooral naar voren gekomen naar aanleiding van
experimenten met antibiotica. Verstoring van de Hora resulteerde in een verhoogde
vatbaarheid voor pathogene micro-organismen. Nurmi en Rantala (6) stelden
bijvoorbeeld bij kippen vast dat de darmflora een beschermend effect had tegen
infecties met Salmonella infantis. Nader onderzoek toonde dit beschermend effect
ook tegen andere pathogene micro-organismen aan zoals Escherichia coli,
Campylobacter. Clostridium en Yersinia. Het beschermend effect kon verkregen
worden door ééndags-kuikens te besmetten met een suspensie van de darminhoud
van gezonde salmonella-vrije volwassen kippen. In Scandinavië werden zulke
positieve resultaten verkregen dal men ging spreken van hel \'Nurmi-concept\'. In
Nederland werden minder gunstige resultaten verkregen (2). De niel gedefinieerde
complexe Hora is momenteel commercieel verkrijgbaar.

Hel mechanisme achter deze kolonisatie-resistentie moet vooral gezocht worden
in het bevorderen van de vestiging van een stabiele autochtone microflora.

Daarnaast speelt competitie om voedingscomponenten een zekere rol. Andere
regulerende factoren zoals de synthese van primaire en secundaire metabolieten
(vetzuren, waterstofperoxide, ferrodoxinen, bacteriocinen) dragen tevens bij tot
stabiliteit. Een andere mogelijk belangrijke factor die de laatste jaren steeds meer
aandacht krijgt is de niet-specifieke stimulering van het immuunsysteem door de
endogene microflora. De onderscheidelijke mechanismen zijn in dierstudies vaak
separaat bestudeerd. Het is dan ook niet mogelijk de gezamenlijke bijdrage
enigszins te kwantificeren.

Naast kolonisatie-resistentie heeft de gastro-enterale flora, afhankelijk van de
diersoort, belangrijke fysiologische functies, zoals de (voor-)vertering van voe-
dingsbestanddelen (Polysacchariden, eiwitten), produktie van vluchtige vetzuren,
synthese van vitamines (8,2), specifieke enzymen en de afbraak van antinutriti-
onele verbindingen.

Een suboptimale samenstelling van de natuurlijke microflora kan het gevolg zijn
van zowel belemmering van de (initiële) kolonisatie als verstoring van de
ontwikkeling van pioneerflora tot stabiele climaxflora. In de moderne intensieve
veehouderij komen beide situaties frequent voor. Door het kunstmatig uitbroeden
van eieren komen kuikens in het geheel niet meer in contact met de microflora
van ouderdieren of van hun normale omgeving. Door het vroegtijdig spenen van
kalveren, biggen en konijnen, al dan niet gepaard gaande met een excessieve
hygiëne, kan de microflora zich onvoldoende ontwikkelen, hetgeen tot een niet
stabiele microflora aanleiding geeft. Een suboptimale climaxflora raakt gemak-
kelijk uit balans door allochtone micro-organismen met alle gevolgen van dien
voor de gezondheid van het individu. Daarbij komt, dat tengevolge van het vroeg
spenen tevens abrupte veranderingen in de allogene omstandigheden (voedselwis-
selingen, gebruik van antibiotica, groeibevorderaars en koper, transport) optre-
den, die ieder op hun beurt stress bij jonge dieren opwekken. Dit complex van
storende invloeden kan tot gevolg hebben, dat de climaxflora wordt verstoord.
Tengevolge hiervan kunnen gezondheidsstoornissen bij jonge dieren optreden of
kunnen subklinische stoornissen ontstaan die produktieverliezen veroorzaken.
Een goede climaxflora is ook een eerste noodzakelijke voorwaarde bij het
verbreken van de infectie-kringloop van door voedingsmiddelen van dierlijke
oorsprong overgebrachte infectieziekten (zoönosen).

Ook bij de mens zijn er verscheidene potentiële oorzaken aan te wijzen voor
verstoring c.q. suboptimale ontwikkeling van de microflora. Onderzoek heeft
aangetoond dat borst- en flesvoeding aanleiding geven tot een verschillende
darmflora (4, 5). In incidentele gevallen zal rekening dienen te worden gehouden
voor de microflora met de gevolgen van medicijngebruik, bestraling, een veranderd
voedingspatroon en stress door toenemende verantwoordelijkheden of werkdruk.
Ook bij immuundefïciënte personen dient hier aandacht aan te worden geschon-
ken. In al deze situaties kan getracht worden de kolonisatie-resistentie en de
darmfunctie te verbeteren door het manipuleren van de gastro-enterale flora door
middel van probiotica. Wij moeten daarbij echter wel bedenken dat manipulatie
van de darmflora niet alleen zaligmakend is. Het zal duidelijk zijn dat de microbiële
ecologie van het maagdarmkanaal een zeer complexe aangelegenheid is die met
één specifieke benadering te beheersen is. Probiotica moeten worden beschouwd
als een extra veiligheidsklep. Van de toepassing van probiotica mag dan ook alleen
succes worden verwacht, indien tevens aandacht wordt geschonken aan andere
belangrijke factoren als algehele hygiëne, goede voeding en in geval van dieren
optimale huisvesting en bedrijfsvoering.

Een probioticum kan omschreven worden als een mono- of mengcultuur van
levende micro-organismen die, toegediend aan mens of dier, de gastheer gunstig
beïnvloeden door verbetering van de eigenschappen van de natuurlijke microflora.
De definitie omvat zowel directe verstrekking van micro-organismen, bijvoorbeeld
als poeder, als de toediening via gefermenteerde produkten (silage, yoghurts). Voor
landbouwhuisdieren wordt met name beoogd via bevordering van de kolonisatie-
resistentie tevens een verbeterde groei te bewerkstelligen. Een probioticum voor
de mens zal met name gericht moeten zijn op bevordering van de gezondheid.
Hierbij staan, naast voornoemde kolonisatie-resistentie, serumcholesterol-verla-
ging, anti-tumor activiteit en stimulering van de immunologische afweer centraal.
Voorlopig worden de wetenschappelijk zwak onderbouwde claims enkel nog
toebedacht aan gefermenteerde zuivelprodukten. Het zou hier te ver voeren dieper
op deze aspecten in te gaan. Ik wil mij in deze dan ook voornamelijk beperken
tot beïnvloeding van de darmfiora van landbouwhuisdieren en met name het
varken.

Internationale literatuur over (mogelijke) effecten van probiotica op de gezond-
heid en groei van het varken is nauwelijks aanwezig. Men moet zich tevreden
stellen met interne rapporten van onderzoeksinstituten, maar vooral met kleur-
rijke commerciële brochures waarin het te koop aangeboden probioticum over
het algemeen een verbeterde voederconversie en een betere groei (1-3%) te zien
geeft. De meeste van deze brochures geven nauwelijks inzicht in de experimentele
opzet en vaak is het verschil in behandeling tussen controle- en proefgroep groter
dan alleen de toediening van het probioticum. Dit laatste betreft vooral de
variabelen in de voedersamenstelling, waarbij voeders met en zonder antibiotica
en voedingszuren en met verschillende kopergehaltes met elkaar vergeleken
worden. Ook wordt meestal niet vermeld of de hygiëne en de bedrijfsvoering op
de bedrijven waar de experimenten zijn uitgevoerd gelijk waren. Gezien de
achtergrond van het probleem zullen de resultaten op probleembedrijven groter
zijn dan op bedrijven waar zich nauwelijks problemen voordoen. Aandachtige
bestudering van de resultaten brengt tevens aan het licht dat de verschillen in groei
en voederconversie tussen de groepen vaak klein zijn ten opzichte van de spreiding.
Dit maakt het moeilijk om de resultaten van bepaalde onderzoeken op hun juiste
waarde tc schatten. Voorts zijn er weinig studies waarbij gepoogd is het
toegediende probioticum in het maagdarmkanaal van het doeldier aan te tonen.
De wetenschappelijke basis voor een potenfieel beschermend effect van probiotica
is feitelijk zeer smal. Waarom dan hier aandacht aan besteed?
Zoals gezegd, in interne rapporten van onderzoeksinstituten zijn op bepaalde
onderdelen succesjes gerapporteerd die, tezamen met individuele bevindingen uit
de literatuur een nadere beschouwing rechtvaardigen.

Bij TNO-Voeding, Zeist, heeft Havenaar op basis van een aantal opgestelde criteria
voor een potentieel werkzaam probioticum (tabel 1), een aantal species-eigen
Lactobacillus-slammzn geïsoleerd en gekarakteriseerd. Toediening van deze
stammen via het voer gaf, in vergelijking met een controlegroep, een significante
vermindering van de ernst van de symptomen van experimenteel geïnduceerde
speendiarree bij jonge biggen. In dit geval had, op het moment van spenen, infectie
met enterotoxigene E. coli serotype K88 plaatsgevonden. Het probioticum werd
dagelijks vanaf 8 dagen voor het spenen gedurende 21 dagen verstrekt. Ook voor
deze interessante waarnemingen is geen duidelijke wetenschappelijke verklaring
voorhanden. Er kan gespeculeerd worden dat het experimentele probioticum een
verhoogde kolonisatie-resistentie teweeg heeft gebracht, verhoogde aantallen
lactobacillen konden op voor de jonge biggen kritieke tijdstippen in het maag-
darmkanaal worden aangetoond. Anderzijds kan gespeculeerd worden dat de

Tabel I. Eigenschappen waaraan ideale probioticum-bactericn zouden moeten voldoen

* bezit specifieke eigenschappen die de gezondheid van mens of dier kunnen bevorderen

toediening van de lactobacillen een stimulatie van de immunologische afweer heeft
geïnduceerd. Dit zal hieronder nader worden toegelicht.

Het maagdarmkanaal heeft een belangrijke functie bij de immunologische afweer
van de gastheer tegen pathogene micro-organismen. Het zogenaamde Gut-
Associated Lymphoid Tissue (GALT, onder andere Plaques van Peyer) speelt
daarbij een cruciale rol. Immuuncompetente cellen kunnen na activatie in de darm
getransporteerd worden naar andere mucosale weefsels van bijvoorbeeld de
tractus respiratorius of tractus urogenitahs om vervolgens binnengedrongen
micro-organismen tezamen met andere immuun-mediatoren onschadelijk te
maken.

De immunologische afweer van de gastheer wordt voor een belangrijk deel bepaald
door de endogene microflora van het maagdarmkanaal. Bepaalde endogene micro-
organismen of hun antigenen kunnen de barrière van het darmepitheel doorbreken
en aldus immuuncompetente cellen stimuleren. Op deze wijze kunnen via
geactiveerde macrofagen T-suppressor-, T-helper- en Natural Killer (NK)-cellen
worden geïnduceerd en vindt stimulatie van lymfocyten-differentiatie plaats. Berg
introduceerde hiervoor de term \'translocatie\', hetgeen hij definieerde als het
transport van levende bacteriën van het darmiumen naar de mesenteriale
lymfeknopen en andere extra-intestinale plaatsen (milt, lever).
Bacteriën die in staat zijn in macrofagen te overleven {Salmonella spp.. Listeria
spp.), transloceren het best. Aangenomen wordt dat dit mechanisme de belang-
rijkste oorzaak is dat potentieel pathogene micro-organismen aan intracellulaire
afdoding kunnen ontsnappen en ziekte kunnen veroorzaken. Van de vele
honderden soorten darmbacteriën is slechts van enkele facultatief anaërobe
bacteriën aangetoond dat ze kunnen transloceren. Zowel in klinisch als dierex-
perimenteel onderzoek is vastgesteld dat, onder normale omstandigheden, trans-
locatie van strikt anaërobe bacteriën niet plaatsvindt. Welnu, kolonisatie-
resistentie voorkomt niet alleen de uitgroei maar ook de translocatie van
allochtone potentieel pathogene bacteriën. Volgens deze theorie is met name het
strikt anaërobe deel van de microflora hiervoor verantwoordelijk. Verstoring van
de microflora, door welke oorzaak dan ook, verhoogt zodoende de infectiekans.
Wells et al. (8, 9, 10) hebben deze hypothese met dierexperimenteel onderzoek
onderbouwd. Bij muizen werd de anaërobe flora door metronidazole geëlimineerd
hetgeen resulteerde in een uitgroei van een facultatief anaërobe flora bestaande
uit voornamelijk E. coli en enterokokken. In de meerderheid van de muizen werd
translocatie van deze facultatieve flora naar de mesenterale lymfeknopen waar-
genomen. Selectieve eliminatie van de anaërobe flora vergemakkelijkt niet alleen
de uitgroei van de facultatieve flora maar ook de translocatie.

Tot de facultatieve species waarvan translocatie is waargenomen behoren ook
bepaalde endogene Lactohacillus-specics. Ma el al. (3) toonden aan dat van twee
muis-specifieke Lactobacillus-stammtn alleen translocatie plaatsvond met de L.
murinuS\'SX\'dm en niet met de eveneens endogene L. acicJophilus-sVdm. De bewuste
lactobacil kon gedurende enige dagen in de milt worden aangetroffen en
stimuleerde de fagocytenactiviteit.

Deze waarnemingen zijn van belang om de relatie tussen microflora en de (niet-)
specifieke afweer van de gastheer te kunnen begrijpen. Voorts zijn ze van belang
voor een beter begrip van het probiotisch effect. Men heeft bijvoorbeeld gevonden
dat de translocatie van enteropathogenen onderdrukt wordt door agentia die
bepaalde functies van het immuunsysteem, zoals fagocytose, bevorderen. De
endogene microflora zou zo een immuunstimulerende functie kunnen uitoefenen.
Hetzelfde zou kunnen gelden voor specifieke probiotica-stammen.
Het is opvallend dat er de laatste paar jaar zoveel gepubliceerd wordt over de
gastro-enterale stimulatie van het immuunsysteem. Perdigon et al. (7) waren één
van de eersten die, na orale toediening van lactobacillen bij muizen, stimulatie
van macrofagen en lymfocyten (NK-cellen) waarnamen. De Simone et al. (1)
verstrekten aan vrijwilligers eenmaal per dag gedurende 28 dagen hoge aantallen
lactobacillen en namen in het bloed van de proefgroep een toeneming waar van
zowel NK-cellen als van gamma-interferon. Muizen die L. casel Streptococcus
salivarius ssp. thermophilus via de voeding toegediend kregen waren beschermd
tegen S. tiphymurium-inkcües. Door toediening van L. acidophilus of L. delbruecki
ssp. bulgaricus trad geen bescherming op (7). De auteurs toonden aan dat L. casei
in staat was immuuncompctente cellen van de GALT te activeren waardoor een
significant hogere anti-salmonella agglutinatie titer (IgA) in de intestinale vloeistof
kon worden aangetoond. De auteurs gaan zelfs zover L. casei aan te prijzen als
een oraal adjuvans om darminfectie te voorkomen. Het is momenteel nog niet
bekend welke celcomponenten voor deze immuunstimulatie verantwoordelijk zijn.
Indien bepaalde lactobacillen direct of indirect een beschermende werking hebben
tegen infecties met enteropathogenen, kan het aanbeveling verdienen te onder-
zoeken in hoeverre deze stammen gebruikt kunnen worden voor de produktie van
gefermenteerd veevoeder. Niet alleen kan de probiotische werking van de
lactobacil worden benut ter preventie van infecties, het fermentatieproces kan
tevens de infectiekringloop van met enteropathogenen besmet dierlijk afval
doorbreken. Urling en Bijker (Faculteit Diergeneeskunde, Rijksuniversiteit
Utrecht) hebben onlangs laten zien dat door fermentatie van met salmonella-
besmet pluimvee- en visafval door een Enterococcus faecium-stam de salmonella-
besmetting uit het voer werd verwijderd. Na verstrekking van dit gefermenteerde
voer aan vossen die van nature salmonelladrager waren, kon geen salmonella meer
in het maagdarmkanaal van deze dieren worden aangetoond. Dit voorbeeld laat
zien dat probiotica een wezenlijke bijdrage kunnen leveren aan het doorbreken
van de salmonella-kringloop. Door specifieke stammen voor het fermentatiepro-
ces te selecteren kan tevens getracht worden de voedingswaarde (synthese van
vitamines, verteerbaarheid, eliminatie van anti-nutritionele factoren) van het
gefermenteerde voer te beïnvloeden. Momenteel wordt dit onderzoek voortgezet
bij varkens.

1. Dc Simone C, Salvadori BB, Di Fabio S. Tzantzoglou S, Bitonti F, and Trinchieri V. Yoghurt
and lactobacilli in the regulation of immunity. 1. Proc. Fermented Milks and Health, NIZO
Institute, Ede, The Netherlands 1989; 125-30.

2. Goren E, de Jong WA, Doornenbal P, Bolder NM, Mulder RWAW, and Jansen A. Reduction
of Salmonella infection of broilers by spray application of intestinal microflora: a longitudinal
study. Vet. Quarterly 1988; 10: 249-55.

Ma L. Deitch E, Specian E, Steffen E, and Berg R. Translocation o{ Laclobacil/us murinus from
the gastrointestinal tract. Curr Microbiol 1990; 20: 177-84.

Mcvissen-Verhage EAE. The intestinal flora of breast-fed and bottle-fed infants. A focus on the
role of iron. Thesis, University of Utrecht, The Netherlands, 1986.

Mutai M and Tanaka R. Ecology of Bifidobacterium in the human intestinal llora. Bifidobact
Microflora 1987; 6: 33-41.

Nurmi IE and Rantala M. New aspects of Salmonella infection in broiler production. Nature
1973; 241: 210-11.

Pcrdigon G, De Macias MEN, Alvarez S, OliverG, and de Ruiz Holgado AAP. Effect of perorally
administered lactobacilli on macrophage activation in mice. Infect Immun 1986; 53: 404-10.
Wells CL. Relationship between intestinal micro-ecology and the translocation of intestinal
bacteria. Antonie van Leeuwenhoek 1990; 58: 87-93.

Wells CL, Maddaus MA, Reynolds M, Jechorek RP, and Simmons RL. Role of anaerobic llora
in the translocation of aerobic and facultatively anaerobic intestinal bacteria. Infect Immun 1987;
55: 2689-94.

Wells CL, Maddaus MA, and Simmons RL. Proposed mechanisms for the translocation of
intestinal bacteria. Rev Infect Dis 1988; 10: 958-79.

Untersuchungen zum Energie- und
Nährstoffbedarf von Züchthündinnen
und Saugwelpen

Onlangs liet de Commissie voor Behoeftenormen
van het Gescllschaft für Erniihrungsphysiologie
een brochure verschijnen met daarin dc energie-
en vocdingsstolïenbehoeften van honden van
verschillende rassen (grootten) cn fysiologische
toestanden (Aus.schuss für Bedarfsnormen der
Geselschaft für Ernahrungsphysiologie. Energie-
und Nahrstoffbedarf nr. 5, Hundc 1989, DLG
Verlag l-rankfurt. Main). In dat boekwerkje,
vergelijkbaar met de Nutriënt Requirements of
Dogs van dc (U.S.) National Research Council,
doel dc Commissie aanbevelingen voor de prak-
tische voeding van dc hond (dus niet minimum
behoeften).

Voor dc onderbouwing van de aanbevelingen
heeft dc Commissie gepubliceerde procfuitkom-
sten gebruikt voor zover die beschikbaar waren.
Daar waar de informatie tekort schoot — en dat
is met name het geval voordragende en lacterende
honden — heeft de Commissie dc behoefte afge-
leid volgens de zogenaamde factoriële methode.
De daarvoor benodigde kengetallen als gewichts-
tocnamc gedurende de dracht, gewicht en samen-
stelling van de pups bij de geboorte, aantal pups
per worp bij de verschillende rassen, melkproduk-
tie cn melksamenstelling van de aanzet en voer-
opnamecapaciteit van honden, zijn in 13 tabellen
in een apart hoofdstuk (2) vermeld. Een groot
deel van die kengetallen werd ontleend aan on-
derzoek met honden, uitgevoerd door medewer-
kers en studenten van het Institul für Tierernah-
rung van de Tierärtzlichc Hochschulc te
Hannover onder leiding van prol. dr. H. Meijer.
In het hierboven genoemde deel, 16 van Fort-
schritte in dcr Tierphysiologic und l icrcrnahrung
is in verschillende artikelen verslag gedaan van
dat onderzoek cn bespreken dc auteurs dc verkre-
gen procfuitkomstcn.

In het eerste artikel geven dc auteurs (H. Meijer.
C. Dammers cn Ellen Kienzlc) gedetailleerde
informatie over de chemische samenstelling van
pasgeboren pups en schallen aan dc hand daar-
van dc voedingsbehoeften van dragende honden.
Het tweede artikel (Ellen KienzIc.^H. Meijer. C.
Dammers cn Heike Lohrie) bevat gegevens over
dc mclkopname, gcwichtstoenamc, vertccrbaar-
heid van melkbestanddelen cn dc retentie \\an
energie en voedingstoffen door /ogende pups (1
tot cn met 4 weken). Gegevens over het verloop
van dc melkproduktie van teven cn dc samenstel-
ling van levemclk vanaf de partus, voeropname
en gcwichtsvcrioop vóór cn na dc partus, alsmede
aanbevelingen voor de energie- cn nutricntcn-
voor/iening van lacterende teven, zijn te vindon
in een derde artikel (11. Meijer. Ellen Kicnzie cn
C. Dammers).

In hel vierde cn laatste artikel wordt verslag
gedaan van onderzoek naar dc koolhydraatbc-
hocfle van dragende en lacterende honden. Dc
conclusie van de auteurs (Ellen Kicnzie, H. Meijer
en Hcikc Lohrie) is dat koolhydraatvrijc voedin-
gen geen bevredigende reproduktic-resultaten ge-
ven, tenzij het voer een heel ruime eiwiicncrgic-
verhouding heeft. Dc beschreven problematiek
slcchtc dekrcsultaten, kleine nesten, lage geboor-
tegewichten cn hoge perinatale sterfte, vooral
kort na de geboorte, is in ons land waargenomen
na voeren van kippckarkasscn (koolhydraatvrijc
voeding).

Behalve veilige schattingen van dc voerbehocften
van dragende en lacterende honden, bevallen de
artikelen ccn schat aan kwantitatieve gegevens
(\'normaalwaarden\') die elders niet of slechts in
zeer beperkte mate tc vinden zijn.

Evaluation of enzyme-linked
immunosorbent assays based on monoclonal
antibodies for the serology and antigen
detection in canine parvovirus infections^

G. F. Rimmelzwaan^, N. Juntti^, B. Klingeborn^,
J. Groen2, F. G. C. M. UytdeHaag2, and
A. D. M. E. Osterhaus^

SUMMARY An enzyme-linked immunosorbent assay (ELISA) system was developed fa the
detection of canine parvovirus (CPV) or CPV antigen in dog faeces and two other ELISA
systems were developed for the detection of CPV-specific antibodies in dog sera. The ELISA\'s
were based on the use of CPV-specific mouse monoclonal antibodies, which recognise different
epitopes of the haemagglutinin of CPV and which also neutralise the virus. A double antibody
sandwich (DAS) ELISA for the detection of CPV in dog faeces was compared with the
haemagglutination (HA) test. The DAS-ELISA proved to be more specific, sensitive and easier
to perform than the HA assay. An indirect ELISA and a competitive ELISA for the detection
of CPV-specific antibodies in dog sera were compared with the haemagglutination inhibition
(HI) test.

Both ELISA systems proved te be specific and easy-to-use methods for the detection of CPV-
specific antibodies. The indirect ELISA, specially, proved to he more sensitive than the HI
test.

The higher sensitivity and specificity of the ELISA\'s as compared to HA and HI tests, and
their ease of use, make them .suitable for routine use in the serology and diagnosis of CPV
infections.

Since the identification in 1978 of canine parvovirus (CPV) as a major causative
agent of acute gastrointestinal and cardiac disease in the dog (1, 10), several
methods have been developed for the diagnosis of CPV infections in dogs. For
the demonstration of CPV or CPV antigen in faecal samples, haemagglutination
(HA) assays, electronmicroscopy (EM) and virus isolation in cell cultures proved
te be useful procedures (3, 4, 6). For the quantitation of CPV-specific antibodies,
virus-neutralisation (VN) and haemagglutination-inhibition (HI) assays have been
commonly used (4, 14). Recently, enzyme-linked immunosorbent assays (ELISA)
have been described for the detection of CPV-specific antibodies in serum and
for the detection of CPV antigen in faeces (5, 7, 8, 13).

1 This work was supported by the \'Bond tot Bescherming van Honden\', The Hague, The Netherlands,
and by a research fund from the National Veterinary Institute, Uppsala, Sweden.

2 National Institute of Public Health and Environmental Protection, P.O. Box 1, 3720 BA Bilthoven,
The Netherlands.

^ National Veterinary Institute, Department of Virology, Biomedical Center, Biomedicum, Box 585,
S-751 23 Uppsala, Sweden.

The present paper describes the evaluation of three different ELISA systems for
the detection of CPV antigen or CPV-specific antibodies, based on CPV-specific
monoclonal antibodies (MoAbs), using a collection of faecal and serum specimens
from kennels with problems of acute diarrhoea and from a specific-pathogen-free
(SPF) dog colony. The results were compared with those obtained in HA and
HI tests, respectively.

The ELISA procedures proved more specific, more sensitive and more suitable
for incorporation in large-scale screening procedures than the HA and HI assays.

The continuous canine cell line A-72 (2) was cultivated in Eagles medium supplemented
with Hanks salts, lactalbumin hydrolysate (5.23 gr/1), natrium carbonate 350 mg/l,
glutamine 0.002 M, 100 lU penicillin/ml, 100 /^ig streptomycin/ml and 10% foetal calf serum
in 150-cm2 monolayer cultures at 37°C. Complete monolayers were trypsinised, washed
and resuspended in pH 7.4 phosphate-buffered saline (PBS). The resuspended cells were
infected with CPV (strain C780916, kindly supplied by Dr. L. E. Carmichael, Cornell
University, Ithaca, New York, USA) at a multiplicity of infection of about 10-3 TCIDjo/
cell. The cell-virus suspension was incubated for 90 min at 37°C and after low speed
centrifugation the cells were suspended in culture medium and cultivated at 37°C. Six to
seven days after infection the cultures exhibiting complete cytopathic changes were frozen
and thawed twice. The CPV suspension (HA titre ^512) was clarified by centrifugation
at 10,000 X g for 20 min. This preparation was used as non-concentrated CPV antigen.
It was subsequently concentrated 50 to 100 times by centrifugation for two hours at 135,000
X g. The virus pellet was resuspended in 0.05 M sodium carbonate buffer, pH 9.6, sonicated
and clarified by low-speed centrifugation. The supernatant was stored at - 70°C until used
as concentrated CPV antigen preparation.

BALB/c mouse hybridomas producing MoAbs reactive with the haemagglutinin of CPV,
which also neutralised the virus, were generated as previously described (12). Mouse ascitic
fluids were produced in syngeneic BALB/c mice. For the tests described below, two MoAbs
were selected which recognised two different epitopes as demonstrated in a competitive
ELISA system (10): CPV H-1 agG2a) and CPV H-2 (IgG2b). The immunoglobulin fraction
of the ascitic fluids were purified by affinity chromatography on a protein-A sepharose
column (Pharmacia, Uppsala, Sweden). For the preparation of antibody conjugates,
antibodies were coupled to horse-radish peroxidase (HRP) (type VI, Sigma Chemical
Company, St. Louis USA) by the periodate method (9).

Faecal and serum samples were collected through veterinary practitioners and clinics from
dogs with a history of acute gastrointestinal disease in the open populations in the
Netherlands and in Sweden and from dogs in a SPF colony in the Netherlands. Ten percent
weight per volume faecal samples from dogs in kennels with problems of acute diarrhoea
were prepared in PBS, pH 7.4. Debris was allowed to settle for one hour at 20°C and the
supernatant fluids were used as samples in the respective tests. All samples were stored
at - 20°C until use.

HA and HI tests were performed in 96 wells of round-bottomed microtitre plates as
previously described (4, 6, 10) using African green monkey (Cercopithecus aethiops) or
porcine erythrocyte suspensions. Specificities of HA reactions for the detection of CPV
antigen in faecal samples were confirmed by inhibiting the reaction with a specific serum
in alle positive cases.

Microtitre plates (Nunc, Denmark) were coated with 250 ng of each of the two Protein-
A purified MoAbs H-1 and H-2 in 0.1-ml volumes in 0.1 M carbonate buffer, pH 9.6, for
16 hours at 4°C. After washing with demineralised water containing 0.05% Tween 80
(Merck, Schuchardt, FRG) (DWT), plates were blocked with PBS contaming 0.05% Tween
80, 1% bovine serum albumin (BSA) (Organon Teknika, Oss, The Netherlands) and 0.1%
NaNj.

The plates were sealed and stored at 4°C until use. Plates were washed with DWT and
50-jul volumes of 10% weight per volume suspensions of faecal samples were added
simultaneously with 50 jul of a mixture of HRP-conjugated MoAbs H-1 and H-2, each at
a dilution that has been proven to be optimal for the detection of CPV antigen. After
incubation for 30 min at 20°C, the plates were washed twice and 100-^1 volumes of substrate
solution (0.1 mg/ml tetramethyl benzidin (TMB) and 0.003% H2O2 in 0.1 M NaAC buffer,
pH 5.5) were added to each well. After incubation for 10 min at 20°C, 100-^x1 volumes
of 2 M H2SO4 were added to stop the reaction. The absorbance was read in a Titertek
Multiscan (Titertek, Flow Laboratories). Samples giving absorbance at 450 nm (A450 nm),
exceeding three times the background values obtained with a panel (n = 34) of proven
negative dog faecal samples, were considered to be positive (A450 nm > 0.2).

Microtitre plates (Type III, Titertek, Flow Laboratories) were coated with 250 ng of each
of the two protein-A purified MoAbs H-1 and H-2 in 0.1-ml volumes in 0.1 M carbonate
buffer, pH 9.6, for 16 hours at 4°C. Plates were washed twice with DWT and blocked with
PBS containing 0.05% Tween 80 (Merck, Schuchardt, FRG), 1% (weight per volume) BSA
(Organon Teknika, Oss, The Netherlands) and 0.1% NaN3 (PBS-TB). The plates were then
stored at 4° C until use. Prior to use, the plates were again washed twice as described above
and incubated with 100-^il volumes of non-concentrated CPV antigen (HA ^ 512) or with
control antigen (culture supernatant of non-infected A-72 cells) for one hour at 37°C. After
washing, 100-/j1 volumes of threefold dilutions of serum samples in PBS-TB were added
per well, with a starting dilution of 1: 50, and the plates were incubated for one hour at
37°C. The plates were washed with DWT, 100-/nl volumes of a goat anti-dog IgG
horseradish peroxidase conjugate (Cappel, Cooper Biomedical, Malvern, USA) dilution
were added and the plates were incubated for one hour at 37°C. Then 100-yul volumes of
TMB-substrate solution were added to each well. After 10 min at 20°C the colour reaction
was stopped by adding 2 M H2SO4. The A450 nm was read in a Titertek Multiscan (Titertek,
Flow Laboratories). Serum titres were given as the reciprocals of the dilutions still giving
more than three times the background absorbance values, obtained on control antigen-
coated plates.

Microtitre plates (N unc, Denmark) were coated with concentrated CPV antigen at a dilution
of 1: 300 in 0.1 M carbonate buffer, pH 9.6, for 16 hours at 4°C. The plates were washed
with DWT and blocked with PBS-TB, and 50-^1 volumes of fivefold serial dilutions of
serum samples were added, with a starting dilution of 1; 10, together with 50 /nl CPV-specific
MoAbs H-1 and H-2 conjugated to HRP at a dilution giving 75% of maximum binding.

After incubation for one hour at 37°C the plates were washed with DWT and developed
using the TMB-substrate, and the A450 nm was read as described above. Percentage
inhibition was calculated according to the formula

Dilutions of serum samples giving more than 50% inhibition were considered to be positive.
242

Comparison of HA and double antibody sandwich (DAS) ELISA
To compare the HA and the DAS-ELISA for the detection of CPV antigen in
faeces from dogs with problems of acute diarrhoea, 147 samples were tested in
both assays (Fig. 1). All except two of the 79 HA-negative faecal samples were
also negative in the DAS-ELISA. The two discrepant samples showed low values
in the DAS-ELISA (A450 nm = 0.4). All of the 34 HA-positive samples that could
be confirmed with a CPV-specific antiserum in the HI test also proved to be positive
in the DAS-ELISA. Samples giving high titres in the HA generally showed high
A450 nm values in the DAS-ELISA too, whereas low-titre samples also showed
low A450 nm values. All of the 34 HA-positive samples that could not be confirmed
to be specific with a CPV-specific antiserum in the HI test and therefore should
be considered \'false positives\', were indeed negative in the DAS-ELISA.

To compare the indirect ELISA and the HI tests for the detection of CPV-specific
antibodies a total of 96 serum samples were tested in both tests (Fig. 2). Of 27
HI negative samples (titre ^ 10), 10 were also negative in the indirect ELISA (titre
^ 50). Most of the remaining serum samples showed relatively low antibody titres
in the indirect ELISA (^ 450). Of the 69 Hl-positive samples, all were also positive
in the indirect ELISA. The overall correlation between samples found positive
or negative in both assays was 82%. The correlation between antibody titres in
all the sera found in both assays proved to be good (correlation coefficient 0.77).
However, titres found in the ELISA were about 50 times higher than those found
in the HI assay.

To compare the competitive ELISA and the HI tests for the detection of CPV-
specific antibodies, a total of 116 serum samples were tested in both tests (Fig.
3). Of 46 Hl-negative samples, 42 were also negative in the competitive ELISA.

			oooooo
			ooooooo
			oo
1.8 .			oo
			ooo
			oo
			o
1.4 .			o
			o
c		o	oo
1 1.0.			oo

<
< 0 6 .		o	o
Ifl
_l		o
UJ	oo	o
a
Q 02
<0.2
			••••

< 10 20-80
HA titre

Fig. 2. CPV-specific anti-
body titres in dog sera
measured by HI and indi-
rect ELISA (n = 96).

The four remaining samples showed relatively low competitive ELISA antibody
titres 50). Ofthe 70 Hl-positive samples, 68 were also positive in the competitive
ELISA. The two discrepant samples showed the relatively low titres of 40 and
80 in the HI, respectively. The overall correlation between positive and negative
results in both assays was 95%.

For the diagnosis of CPV infections in dogs, the demonstration of CPV or CPV
antigen in faeces is the most commonly used method. Besides virus isolation and
negative contrast electron microscopical procedures, which are generally too
expensive and time-consuming to perform, the HA method is usually considered
the method of choice for this purpose. The major disadvantages of this test are
its low specificity, which necessitates the parallel use of a confirmative HI test,
and the fact that the test is laborious, time-consuming and difficult to incorporate
in automated screening systems. The DAS-ELISA does not suffer from these
disadvantages, and, especially since a combination of anti-CPV MoAbs was used,
a high specificity was likely. Also, the risk of false-negative test results caused by
naturally occurring variants of the virus (11) not recognised by the MoAbs used
is minimised in this assay, since two MoAbs directed against two different well-
conserved epitopes (12) were used in the assay.

From the present study it cannot be concluded whether the two samples showing
discrepant results (out of 147) were false negative in the HA or false positive in
the DAS-ELISA. It is interesting to note that the values found with these samples
were the lowest found in the DAS-ELISA. Other confirmatory tests like EM and
virus isolation were not used to confirm their specificity, since these have been
shown to exhibit little correlation with HA and ELISA (13).
Although the value of CPV serology for diagnostic purposes is limited, it may
be of special value in determining the level of maternally derived CPV-specific
antibodies in pups and the optimal moment for vaccination, since the presence
of maternal antibodies seems to be a major problem in the vaccination strategy
against CPV. For this purpose the HI test has been most commonly used. However,
this test suffers in principle from the same disadvantages mentioned for the HA
assay. Therefore, we compared this technique with two different ELISA systems,
employing CPV-specific MoAbs. Both these tests, but especially the indirect
ELISA, proved to be more sensitive than the HI test, whereas these tests also might
have had a higher specificity because of the use of the CPV-specific MoAbs.

Because it was shown with the samples exhibiting titres ^ 4050 in the indirect
ELISA that the sensitivity of this test was about 50 times higher than the sensitivity
of the HI test, it could be expected that low-titre sera in the indirect ELISA would
score negatively in the HI. This was indeed the case: 15 samples with indirect
ELISA titres ^ 450 scored ^ 10 in the HI test. The four samples with indirect
ELISA titres of 1350 had HI titres of 10 or 20. A third test to confirm the specificity
of these discrepant samples, such as immunoblotting or IFA, was not considered,
since these tests are not more sensitive than the HI test (unpublished observation).

Perhaps the major advantage of the ELISA systems used is that they may be
incorporated in automated screening systems or in test-kit procedures. This may
prove to be of particular interest for direct diagnostic use, but also for the
development of rapid on-site tests for the detection of maternal antibodies in pups
to determine the optimal moment of vaccination.

Thus both the DAS-ELISA for the detection of viral antigen in faeces and the
ELISA\'s for the detection of CPV-specific antibodies in serum may prove valuable
and reliable tools for diagnostic purposes and be helpful in the management of
CPV infections in kennel situations.

The authors wish to thank Ms. C. Kruyssen and Ms. M. Eskens for preparing the
manuscript.

1. Appel MJG, Cooper BJ, Greisen H, and Carmichael LE. Status report: Canine viral enteritis.
J Am Vet Med Assoc 1978; 173: 1516-8.

2. Binn LN, Marchwicki RH, and Stephenson EH. Establishment of a canine cell line: Derivation,
characterization and viral spectrum. Am J Vet Res 1980; 41: 855-60.

3. Burtonboy G, Coignoul F, Delferriere N, and Pastoret PP. Canine hemorrhagic enteritis: detection
of viral particles by electron microscopy. Arch Virol 1979; 61: l-ll.

4. Carmichael LE, Joubert JC, and Pollock RVH. Hemagglutination by canine parvovirus: Serologic
studies and diagnostic applications. Am J Vet Res 1980; 41: 784-91.

5. Fiscus SA, Mildbrand MM, Gordon JC, Teramoto YA, and Winston S. Rapid enzyme-linked
immunosorbent assay for detecting antibodies to canine parvovirus. Am J Vet Res 1985; 46: 859-
63.

6. Klingeborn B and Moreno-Lopez J. Diagnostic experience from an epidemic of canine parvoviral
enteritis. Zbl Vet Med 1980; B 27: 483-8.

7. Mathys A, Mueller R, Pedersen NC, and Theilen GH. Comparison of hemagglutination and
competitive enzyme-linked immunosorbent assay procedures for detecting canine parvovirus in
faeces. Am J Vet Res 1983; 44: 152-4.

8. Mildbrand MM, Teramoto YA, Collins JK, Mathys A, and Winston S. Rapid detection of canine
parvovirus in faeces using monoclonal antibodies and enzyme-linked immunosorbent assay. Am
J Vet Res 1984; 45: 2281-4.

9. Nakane PK and Kawaoi KS. Peroxidase-labelled antibody. A new method of conjugation. J
Histochem Cytochem 1974; 22: 1084.

10. Osterhaus ADME, van Steenis G, and de Kreek P. Isolation of a virus closely related to feline
panleukopenia virus from dogs with diarrhoea. Zbl Vet Med 1980; B 27: 11-21.

11. Parrish CR, O\'Connel PH, Evermann JF, and Carmichael LE. Natural variation of canine
parvovirus. Science 1985; 230: 1046.

12. Rimmelzwaan GF, Groen J, Juntti N, Teppema JS, UydeHaag FGCM, and Osterhaus ADME.
Purification of infectious canine parvovirus from cell culture by affinity chromatography with
monoclonal antibodies. J Virol Meth 1987; 15: 313-22.

13. Teramoto YA, Mildbrand MM, Carlson J, Collins JK, and Winston S. Comparison of enzyme-
linked immunosorbent assay, DNA hybridization, hemagglutination and electron microscopy for
detection of canine parvovirus infections. J Clin Microbiol 1984; 20: 373-8.

14. Wallace BL, McMillen JK, and Todd JD. Canine parvovirus serum neutralising antibody assay:
Assessment of factors responsible for disparity results between tests. Cornell Vet 1983; 73:
52-7.

Op 10 januari 1991 werd vanuit Duitsland
melding gemaakt van een varkensziekte in
Duitsland, waarbij veel doodgeboorte en
sterfte in de kraamstal werd waargenomen.
Het feit dat de ziekte werd gemeld vanuit de
regio Coesfeld, niet ver van de Nederlandse
grens, was aanleiding de praktici in de
grensstreek hierover telefonisch te informe-
ren. Kort daarop kwam een aantal meldin-
gen bij Gezondheidsdienst Gelderland bin-
nen. waarvan de haard in Kilder-Wehl lag.
In de daarop volgende dagen en weken
bleken niet alleen in Oost-Gelderland, maar
ook in de provincies Limburg, Noord-Bra-
bant en Ovffijssel bedrijven met soortge-
lijke klachten voor te komen.

De grootste gemene deler van de ziektever-
schijnselen, die zich in hoofdzaak op fok- en
vermeerderingsbedrijven voordoen, is als
volgt:

— veel zeugen werpen enkele dagen te
vroeg of brengen a terme veel doodge-
boren biggen;

— bij de jonge biggen wordt soms diarree
in zeer ernstige mate gezien (secundaire
infecties?) of pompende ademhaling;

— bij oudere biggen, opfokzeugen of mest-
varkens worden geen typische verschijn-
selen gezien.

Bij de gestorven zeugen worden onder an-
dere stuwingsverschijnselen gezien. Bij de
pasgeboren biggen wordt het meest een
beeld van hypoglycemie gezien ten gevolge
van onvoldoende zogopname. Daarnaast
wordt een scala van beelden en kiemen
gevonden zoals gebruikelijk voor deze cate-
gorie. Soms worden kleine haardjes in het
myocard gezien.

In een aantal gevallen werden positieve
parvo-titers gevonden in het buikvocht van
de doodgeboren biggen (ELISA tot 1; 320).
Ziekte van Aujeszky, influenza en varkens-
pest zijn tot nu toe negatief bevonden.
Naar het EMC (Encephalo-Myocarditis)-
virus respectievelijk antilichaam daarente-
gen wordt nog gezocht.

Indien het bovengenoemde klinisch beeld
als karakteristiek wordt beschouwd, dan
moet gesteld worden dat de ziekte zich tot
nu toe vooral in het oosten des lands
epidemisch heeft verspreid. De verspreiding
gebeurt in de haarden als een olievlek, de
meeste bedrijven worden er aangetast. Er
buiten worden op onvoorspelbare en onver-
klaarbare manier incidentele bedrijven aan-
getast.

Bij inventarisatie op een aantal Gelderse
bedrijven bleek geen relatie ten aanzien van;

De bedrijfsvoering was in het algemeen zeer
hygiënisch. Vaccinatie tegen ziekte van Au-
jeszky en parvo werd op deze bedrijven
algemeen toegepast.

Een eerste indruk is, dat een aantal van de
bedrijven waar tegen influenza is geënt of
die een uitbraak hiervan hebben gehad, het
ziektebeeld in mildere vorm vertoont.

Uit de wijze van verspreiding (zie boven) en
op grond van het feit dat antibiotica geen
effect sorteren, wordt een virus als primair
agens waarschijnlijk geacht.
Daarbij wordt gedacht aan:

Overheidsmaatregelen zoals toegepast in
Duitsland, te weten bedrijfsblokkade en
vergoeding voor geaborteerd hebbende zeu-
gen, worden nog niet overwogen,
In het Permanent Veterinair Comité te Brus-
sel is besloten, dat voorlopig een export-
verbod zal gelden van fok- en gebruiks-
varkens van bedrijven waar deze ziekte is
vastgesteld.

Maatregelen in de sfeer van persoonlijke en
bedrijfsmatige hygiëne zijn noodzakelijk,
maar voorkomen verspreiding niet.

Er rest nog intensief epidemiologisch en
virologisch onderzoek om aan adviezen of
maatregelen meer inhoud te kunnen geven.

Weijmer MC, Neering H, Weiten C. Furun-
culosis and hypoferraemia. The Lancet
1990; 336: 464-5.

De auteurs van dit interessante artikel in de
Lancet zijn een aantal internisten in Neder-
landse ziekenhuizen. Zij bestudeerden 16
patiënten met recidiverende furunculose
(tenminste 6 furunkels in een aaneenslui-
tende periode van 3 maanden) en ontdekten,
dat het serumijzer bij deze patiënten sterk
verlaagd was (gemiddeld: 9,6 /imol/l). Con-
trole groepen met acne of slechts enkele
furunkels vertoonden normaalwaarden (ge-
middeld 21 /Limol/l).

Alle patiënten met recidiverende furuncu-
lose ontvingen ijzer sulfaat/fumaraat gedu-
rende vier weken en genazen snel.
Het is nog niet duidelijk wat de functie van
ijzer is met betrekking tot het immuunap-
paraat. De auteurs denken aan een slechtere
functie van het myeloperoxidase (bij Fe
gebrek) en daardoor een verminderde fago-
cytose en bacteriële \'killing\'.
(Het lijkt zinvol eens na te gaan of honden/
katten met recidiverende S. a«/-e«i-infecties
ook hyperferremie vertonen. De dan aan te
raden therapie is simpel, goedkoop en doel-
treffend; ref.j.

Soback S, Ziv G, Winkler M, and Saran A.
Systemic Dry Cow Therapy — A Prelimi-
nary Report. J Dairy Sci 1990; 73: 661-6.

Op één groot bedrijf werd het effect van drie
behandelingen tegen subklinisch aanwezige
intramammaire Staphylococcus aureus-\\n-
fecties onderzocht.

Bij het droogzetten werden 44 koeien sub-
cutaan behandeld met norfloxacine-nicoti-
naat (10 mg/kg). Dit geneesmiddel behoort
tot de derde generatie van de fluoroquino-
lonen waarvan bekend is dat ze ook de
gefagocyteerde, maar nog intacte stafylo-
kokken in de macrofagen kunnen doden.
De voornoemde behandeling werd vergele-
ken met een, bij het droogzetten toege-
diende, intramusculaire injectie van 18
koeien met Oxytetracycline HCL (Engemy-
cine 10%/LA) in een dosering van 20 mg/
kg. Zowel norfloxacine als Oxytetracycline
worden goed verdeeld naar de lichaams-
vloeistoffen.

Daarnaast werden 21 koeien intramammair
drooggezet met 500 mg cephapirin benza-
thine (Cephapirin D.C.) en 23 koeien dien-
den als onbehandelde controlegroep.
Het aantal intramammair bestaande Sta-
phylococcus aureus-infeciies werd alleen ver-
laagd in de norfloxacine groep. Het aantal
nieuwe infecties was lager in de twee syste-
misch behadelde groepen. Een systemi-
sche behandeling met norfloxacine lijkt, op
grond van de — voorlopige — resultaten het
beste. (Het is jammer dat er geen groep was
die, tegelijk met een systemische injectie,
ook intramammair behandeld werd; ref.j.

Onderzoek naar hormoon-residuen.
Is steekproefsgewijs onderzoek op de
huidige manier nog gerechtvaardigd?

Santarius K und Rapp M. Hormon-Rück-
standsuntersuchung. Ist die Stichproben-
entnahme in bisheriger weise noch gerecht-
fertigt? Fleischwirtschaft 1990; 408-11.

Sinds het DES-schandaal in 1980 wordt
naar wegen en middelen gezocht nieuwe
schandalen te voorkomen. Van de huidige
juridische regels gaat nog steeds te weinig
preventieve werking uit om illegale praktij-
ken uit te bannen. De hormoonpraktijk
paste zich steeds aan de veranderende om-
standigheden aan, door toepassing van
nieuwe middelen en combinaties om ont-

dekking moeilijker te maken. De controle
hierop werd steeds verder verfijnd, maar de
mogelijkheden zijn intussen uitgeput.
Om de controle meer kans op succes te
geven wordt bepleit de monstername tc
vervroegen namelijk van het slachthuis naar
de boerderij-fase. Beschreven wordt hoe in
Beieren toediening van het preparaat V-
Implex W van de firma Hydro-Chemie
GMBH uit München bijna onopgemerkt
bleef Het implantatie-preparaat bestaande
uit 17/3-oestradiol en testosteron werd ver-
pulverd en opgelost in een vitamine-prepa-
raat mgespoten bij jonge kalveren.
Onderzoek van 200 bloedmonsters van on-
behandelde dieren geeft als natuurlijk testo-
sterongehalte bij vrouwelijke dieren waar-
den tussen 20 en 60 pg/ml.
Bij steekproeven op het slachthuis werden
bij 7 kalveren van één mestbedrijf waarden
gevonden tussen 44 en 180 pg. Onmiddellijk
werden bloedmonsters genomen op het
mestbedrijf zelf Dertig kalveren tussen 4 en
10 weken oud bleken waarden te geven
boven 200 pg, 6 ervan zelfs boven 500 pg
testosteron/ml bloedserum. De veehouder
was goed geïnformeerd, dat deze vroeg-
tijdige toediening bij het slachten geen waar-
den boven de actie-grens zou geven. Ont-
dekking na het slachten zou derhalve
normaliter geen gevolgen hebben.
Dc beide onderzoekers bepleiten een regel-
matige controle op de mestbedrijven van
urine- cn bloedmonsters. Vooral in bloed-
serum zijn allc vrije hormonen goed aan te
tonen.

Van deze directe confrontatie zou een veel
grotere preventieve werking uitgaan dan
van onderzoek op het slachthuis, waardoor
waarschijnlijk meerdere schandalen voor-
komen hadden kunnen worden.

Opmerkingen referent: Van belang is het
aantonen van injecties bij kalveren in zeer
vroeg stadium (jonger dan 4 weken).
In het artikel wordt het huidige onderzoek
in de boerderij-fase (urine) volkomen gene-
geerd. Onduidelijk is of het gevraagde on-
derzoek een aanvulling dient tc zijn op het
huidige programma of dat men het slacht-
huis-onderzoek helemaal wil laten verval-
len, in dat geval rijst de vraag hoe groot de
kans is op herhaling van het onderzoek na
een negatieve eerste bepaling.
De vermelding dat in Nederland nog nooit
iets te horen is geweest over hormoonschan-
dalen is bepaald onjuist.

Queiroz DMM, Rocho GA, Mendes EM,
Lage AP, Carvalho ACT, Barbosa AJA. A
spiral microorganism in the stomach of
pigs. Vet Microb 1990; 24: 199-204.

Sinds het onderzoek van Warren en Mar-
shall bestaat in de geneeskunde een zeer
grote belangstelling voor een spiraalvor-
mige bacterie, Helicobacter pylori die regel-
matig gekweekt wordt uit de maag van
mensen met gastritis en maagulcera. Alge-
meen wordt aangenomen, dat deze bacterie
direct of indirect de oorzaak van de ge-
noemde ziektebeelden is. (Op ons laborato-
rium wordt de bacterie veelvuldig geïso-
leerd; de gevoeligheid voor amoxicilline en
metronidazol wordt routinematig bepaald
in verband met behandeling met deze anti-
biotica, in combinatie met colloïdaal Bi.;
ref).

Het blijkt mogelijk te zijn varkens met deze
bacterie te besmetten. Er is echter nog geen
sprake van, dat het varken (al) als geschikt
proefdiermodel kan dienen.
De auteurs onderzochten de maag van 120
varkens om na le gaan of H. pylori ook —
in de natuur — bij varkens voorkomt. (De
door hen gebruikte methoden hiervoor zijn
uitstekend; ref). Zij konden de bacterie
echter niet bij deze dieren aantonen. Wèl
toonden zij bij 10% van alle varkens een
andere spiraalvormige bacterie - morfolo-
gisch verschillend van H. pylori — aan, die
(evenals H. pylori) kennelijk een sterke
urease-vormer bleek te zijn; alleen het
maagslijmvlies van met deze bacterie \'be-
smette\' varkens was namelijk positief De
bacterie werd in overvloedige aantallen zo-
wel histologisch als in carbolfuchsinekleu-
ringen gezien, doch kan helaas (nog) niet
gekweekt worden. Tien van de 13 \'positieve\'
varkens bleken een chronische gastritis te
hebben. De auteurs achten het derhalve
mogelijk, dat de door hen aangetoonde
bacterie van belang zou kunnen zijn met
betrekking lol de pathogenese van gastritis
bij het varken.

ESCOP (European
Scientific Cooperation for
Phytotherapy)
Symposium \'European
Harmony in
Phytotherapy\'

Tijdens het bovengenoemde symposium op 20
oktober 1990 werden in Brussel acht inleidin-
gen gehouden over de status en ontwikkeling
inzake plantaardige geneesmiddelen en hun
toepassing. Daarbij kwamen onderzoek, kli-
nische effectiviteit, samenstelling, analyse en
controle aan de orde met het oog op een
Europese samenwerking. De harmonisatie
voor een communautaire regelgeving is ge-
wenst, maar pas goed mogelijk indien vol-
doende gegevens uit wetenschap, praktijk en
industrie worden aangedragen.

Dr. Ph. Antoine, voorzitter van de Belgische
vereniging voor Fytotherapie opende het
symposium met een aantal opmerkingen
over de noodzakelijkheid van juiste defini-
ties en begripsomschrijvingen bij de ver-
vaardiging en toepassing van plantaardige
geneesmiddelen. Hij bepleitte:

1. De toepassing van gekwalificeerde fyto-
therapeutica door gekwalificeerde art-
sen.

2. Voorts een voldoende scholing van apo-
thekers (dus ook veterinaire) voor een
juiste vervaardiging en distributie.

3. Een opleiding van paramedische perso-
nen, waar nodig, onder verantwoorde-
lijkheid van artsen en apothekers.

4. Een controle op fytopreparaten in de
vrije verkoop ten aanzien van kwaliteit
en geschiktheid voor \'zelfmedicatie\'.

5. Een goede voorlichting van de patiënt of
gebruiker ten aanzien van plantaardige
medicijnen.

Dr. F. Sauer, hoofd van de farmaceutische
eenheid (111 Cl), Directoraat-Generaal In-
terne Markt en Industriële Aangelegenhe-
den bij de Europese Commissie. Apotheker
en jurist (Frankrijk).

1. Plantaardige geneesmiddelen vallen on-
der de Europese definitie Medicinale
Produkten van 1965 artikel 1. Richtlijn
65/65/EEG.

2. Traditioneel gebruik dient te worden
getoetst aan algemeen geldende criteria,
aangezien zij van land tot land of zelfs
per regio verschillen.

3. Met uitzondering van grondstoffen en
\'kruiden\'-preparaten die lokaal zonder
\'claims\' worden verkocht en een aantal
preparaten voor alternatieve geneeswij-
zen, vallen de meeste plantaardige ge-
neesmiddelen onder de EEG-genees-
middelenregeling. Preparaten voor
homeopathie staan ter discussie volgens
voorstellen van de commissie (OJ No.
C108 van 1-5-1990).

4. Afgezien van richtlijn 75/319/EEG aan-
gaande geneesmiddelen waarbij de
oude, daarvóór reeds gebruikte, een 15-
jarige toetsingsperiode kregen, heeft de
Commissie in 1987 een specifieke kwa-
liteitsaanduiding van \'herbal remedies\'
gegeven in Publikatie 1989 catalogus
CB-55-89-843 EN-C, pag. 31.

5. De nationale toetsingsperiode is nu ten
einde. Het is te wensen dat een Europese
samenwerking van de industrieën en
wetenschappelijke instituten, bijv. via de
ESCOP, de Europese Commissie de ge-
legenheid biedt op basis van de aange-
dragen gegevens en voorstellen aan-
gaande produkten en gedragscodes een
geharmoniseerde, voor alle partijen aan-
vaardbare, regeling te treffen. Dat dit in
de komende 10 jaar rond zou komen,
achtte de heer Sauer ambitieus maar toe
te juichen.

Het plan van de ESCOP om in 1990: 6,
eind 1993: 16 en in 2000 ca. 150 è 200
Europese monografieën gereed te heb-
ben, zal voldoende beoordelingsbasis
geven voor de meeste preparaten.

6. Afgezien van de bestaande (humane)
distributiekanalen in de EG landen,
waar grote verschillen bestaan in ver-
krijgbaarheid, heeft de Commissie begin
1990 besloten minimale eisen voor ge-
neesmiddelenkanalisatie (distributie) in
te stellen die voor de hele EG moeten
gaan gelden. Na 1993 zullen dus OTC
(over the counter) produkten voor de
\'vrije\' verkoop en POM (prescription

only medicines) produkten die alleen
door middel van of dooreen arts mogen
worden toegepast, zoals ook al in de
Nederlandse diergeneesmiddelenwet is
vastgelegd, worden aangewezen.
Registratie of andere toelatingsprocedu-
res voor biologische preparaten dienen
nog nader te worden uitgewerkt evenals
allerlei zaken daaromheen, zoals GMP,
GLP, GCP controle, residuen, prijs,
patentproblemen en monopolieproble-
men, voorts industriële organisatie en
externe relaties met andere landen bui-
ten de EG (EFTA, WHO, NCM, IC-
DRA, USDA, Japan enz.).

Prof. dr. F. H. Kemper, directeur van het
Farmacologisch en Toxocologisch Instituut
van de universiteit te Münster.
De inleider, die een 30-jarige ervaring met
plantaardige geneesmiddelen en hun toe-
passing heeft, gaf een historisch overzicht
over de ups en downs van de fytotherapie
die reeds 5000 jaar geleden begon. Geloof
en bijgeloof prevaleerden in deze genees-
kunde tot aan de tijd van Ph. Theophrastus
Bombastus (Paraselsus) toen men gegevens
begon vast te leggen en te evalueren.
Een juiste terminologie van plantaardige
geneesmiddelen in het Engels heeft geleid
tot de aanname van het woord \'Phytome-
dicines\' door de ESCOR \'Phytopharmaceu-
ticals\' is beslist fout want dat zijn bijvoor-
beeld pesticiden voor planteziekten! In
gebruik zijn of waren ook woorden als
\'botanical\' of \'herbal drugs\', \'medicinal
herbs\' en \'fytopharmaca\'.
Toepassingen: fytotherapie idem -profy-
laxe, fytofarmacie en -toxicologie in het
onderzoek.

Kemper pleitte voor een nuchter beleid om,
na de huidige \'groene golf, door toepassen
van moderne analytische methoden en kli-
nische toetsen de plantaardige geneesmid-
delen wetenschappelijk te karakteriseren en
te standaardiseren om tot een acceptabele
registratie of toelatingsprocedure te komen.
Voor een volledige registratie moeten nogal
eens grote kosten worden gemaakt, die
gewenste ontwikkelingen voor de genees-
kunde af kunnen remmen of tegenhouden.
Een evenwichtig beleid tussen chemisch en
klinisch onderzoek en ervaring is nodig.
Daartoe dienen jonge onderzoekers te wor-
den geïnteresseerd en opgeleid in de fytofar-
macognosie en fytotherapie.

L W. von Hebei vice-voorzitter van de NVF
(Nederlandse Vereniging voor Fytothera-
pie) en voorzitter van het Strategie en PR

Comité ESCOR Een overzicht over de ac-
tiviteiten van ESCOP ten aanzien van de
harmonisatie in Europa werd gegeven. In
een uitgebreid en goed doorwrochte voor-
dracht werden achtereenvolgens de struc-
tuur, functie en doelen van de ESCOP
belicht.

Een vergelijk tussen de wettelijke situaties
van de leden-landen, met verschillen en
overeenkomsten, maakt een harmonisatie
broodnodig voor de EG-markt. Daartoe
dient een acceptabele legalisatie te worden
onderbouwd voor preparaten die voor zelf-
medicatie (OTC) of uitsluitend op recept
(POM) kunnen worden toegelaten. Daartoe
dient in EG-verband door de ESCOP een
uniform draagvlak gegeven te worden ten
aanzien van:

— wetenschappelijke documentatie.
Inmiddels hebben zich naast de 6 ledenlan-
den, nog 5 uit Europa aangemeld als lid van
de ESCOR

Voorstellen aan de EG-Commissie zijn ge-
daan waarbij een overgangsperiode van 10
jaar is voorgesteld om tot een vrijwel vol-
ledige integratie van de landensituaties te
komen voor algemeen geldende richtlijnen
of besluiten op basis van Europese docu-
mentatie (monografieën en farmacopee) en
geïntegreerde inzichten in indicaties, effec-
tiviteit, samenstelling, toleranties, controle
enz.

Dr. K. Brühwder, voorzitter van de Zwit-
serse vereniging voor fytotherapie, ging in
op de praktische toepassingen in verband
met de toekomstige regelingen voor plant-
aardige geneesmiddelen. Hoewel geen EG-
lid, denkt men in Zwitserland langs dezelfde
lijnen als in andere Europese landen, van-
daar het ESCOP-lidmaatschap. De splitsing
in OTC en POM preparaten kan een verrij-
king van het preparaten-areaal betekenen
omdat contra-indicaties door kennis van
zaken, via een juiste toepassing door fytot-
herapeutisch geschoolde artsen, omzeild
kunnen worden. Een nuchtere, hoewel ho-
listische, benadering van humane patiënten
laat volgens Brühweiler zien, dat ca. 10%
eigenlijk geen geneesmiddelen nodig heeft
maar een goed gesprek en een kop koffie.
Vijf tot 15% heeft zeer eenvoudige (banale)
aandoeninkjes of letsels die eigenlijk door
zelfbeheersing of zelfmedicatie met simpele
middelen kunnen worden opgelost (wond-
jes, bijensteken, lichte kneuzingen enz.).

Een 30% van de patiënten heeft een duide-
hjke klassieke diagnose. Sommigen profite-
ren daarbij van specifieke, ook plantaardige
geneesmiddelen.

Velen, zoals grieppatiënten zonder secun-
daire complicaties, worden tot 50% onnodig
met antibiotica behandeld, terwijl fytot-
herapeutica met antivirale werking beter op
hun plaats zijn.

Een groot deel van de resterende 50% lijdt
aan moeilijk diagnosticeerbare kwalen
meestal ingedeeld bij psychosomatische
aandoeningen. Psychotherapie en tranquili-
zers vormen meestal geen afdoende oplos-
singen.

Grote individuele verschillen nopen tot een
persoonlijke benadering. Enkele casuïsti-
sche voorbeelden werden gegeven ter toe-
lichting van de behandeling tot wijziging
van de manier van leven (slechte gewoonten,
eten, werken, moeilijkheden, alcoholisme
enz. enz.). Een plantaardig geneesmiddel
kan volgens de algemeen aanvaarde kennis
werkzaam zijn bij bepaalde indicaties. De
arts kan echter bij andere indicaties gebruik
maken van middelen om te helpen de ver-
keerde levensstijl te verbeteren. Ook een
placebo-effect kan nuttig zijn om een blij-
vende verandering te stimuleren.

P. R. Bradley. MSc. uit het Verenigd Ko-
ninkrijk, voorzitter van ESCOP\'s Weten-
schappelijk comité en ook van de British
Herbal Medicine Association, gaf een uitge-
breid overzicht van de situatie in de verschil-
lende landen aangaande de beschreven ken-
nis in monografieën en farmacopeën.
De eerste voorstellen van Europese mono-
grafieën beschrijven de therapeutische
aspecten en niet de kwaliteitsspecificaties
zoals in farmacopeeën. Artikel 24 van de
Richtlijn 65/65 en artikel 39 van Richtlijn
75/319/EEG heeft alle EEG-lidstaten ge-
noopt om de kwaliteit, veiligheid en werk-
zaamheid van oudere in gebruik zijnde
medicinale produkten in 1990 te hebben
nagegaan. Dit geldt dus ook voor plantaar-
dige produkten. Kwaliteitsnormen zijn aan-
geduid als \'de kwaliteit van plantaardige
geneesmiddelen\' in de \'Regels betreffende
medicinale produkten in de EG, volume III,
1989\'.

In de monografieën van de Europese farma-
copeën, samen met die van de nationale
farmacopeën uit Frankrijk en Duitsland
benevens monografieën uit de British Her-
bal Pharmacopoea en de Deutsche Arzneit-
mittel Codex, is reeds een redelijke basis
voor kwaliteitscriteria van een groot aantal
plantenprodukten te vinden.

De Europese farmacopee dient dus aanzien-
lijk uitgebreid te worden. ESCOP dient
daarbij gegevens aan te dragen.
De grootste verschillen liggen echter in de
therapeutische effectiviteit, veiligheid en ge-
bruiksvoorschriften. ESCOP heeft nu, met
gebruikmaking van alle gegevens uit de
ledenlanden, verenigingen en instituten, de
volgende 5 monografieën voorgedragen:
Frangulae cortex; Matricariae flos; Sennae
folium; Sennae fructus; Valerianae radix.
Zes zijn in voorbereiding: Crataegi folium
cum flore; Harpagophyti radix; Lupuli stro-
bulus; Passiflorae herba; Plantaginis ovatae
semen; Uvae ursi folium.

Dr. G. Seidel, secretaris van ESCOP\'s we-
tenschappelijk comité, lichtte de Europese
monografieën nader toe. De EC eisen voor
aanvragen van vergunningen tot verkoop
van medicinale produkten voor humaan
gebruik zijn opgevolgd bij de opsomming
van produkteigenschappen. Zij luiden:
hoofd, titel, definitie, bestanddelen, wer-
king, farmacologische (en toxicologische)
eigenschappen, indicaties, contra-indica-
ties, neveneffecten, gebruik tijdens gravidi-
teit en lactatie, speciale waarschuwingen,
interacties, dosering, toedieningswijze, ge-
bruiksduur, overdosering, invloed op rijv-
aardigheid en gebruik van machines.

Prof. R. Anton, van het Franse Laborato-
rium voor farmacognosie. Universiteit
Louis Pasteur, Strasbourg, lid van ESCOP
bestuur, gaf een inleiding betreffende de
beoordeling van kwaliteitsaspecten van
\'phytomedicines\', onder het motto: kwali-
teit is de basis voor effectiviteit en veiligheid.
Kwaliteit kan, wanneer de kennis van de
samenstelling ver genoeg bevorderd is, wor-
den vervangen door een samenstel van
kwantiteiten. Dit is vaak nog lang niet
bereikt. Grote variabiliteit is of kan inherent
zijn aan biologische produkten. Een stand-
aardisatie van de teelt (grond enz.) tot
gereed produkt, vooral aangaande verzor-
ging en bewerking, is nodig. Een aantal
biologische, farmaceutische, fysisch-chemi-
sche criteria zijn nodig. Waar nog geen
exacte gegevens over de samenstelling of
werkzame principes bestaan kunnen HPLC
en andere \'fingerprint\' analyses, selectie van
referentie stoffen, pesticide residu eisen en
microbiele decontaminatie eisen (bijv. met
gamma-doorstraling) de kwaliteit mede be-
palen (analytic profile).
De oorsprong moet exact bekend of contro-
leerbaar zijn. Vijf Salvia-soorten met vijf
verschillend werkende oliën zijn een voor-

beeld van de realtie tussen biologische con-
trole en \'Icwaliteit\' ten opzichte van een
bepaalde indicatie. Een aantal controlepro-
blemen zijn: botanische zuiverheid (on-
kruid, juiste variëteit), contaminatie met
organische (schimmels, bacteriën) en anor-
ganische stoffen (grond, bestrijdingsmidde-
len), variatie ten gevolge van grondsoort,
klimaat, bemesting, verzorging, oogst of
opslag.

Voorts vervalsingen of afwijkende gehalten
voor zover minima en maxima zijn vastge-
steld.

B. J. Bielderman, (IMS Nederland B.V.) gaf
tenslotte een marktoverzicht over het ge-
bruik van fytotherapeutica in de farmaceu-
tische markt in Europa met aanduidingen
van de verdelingen over de landen, de
produktgroepen van OTC preparaten en de
belangrijkste fabrikanten of groothandela-
ren in de diverse landen.
Voor Nederland zijn de belangrijkste pro-
dukten:

De belangrijkste leveranciers/fabrikanten
zijn: Biohorma (Bioforce); VSM Genees-
middelen (Schwabe); Indros en Pfiüger;
Pharmafood; Kneipp; Natterman (Rhône
Poulenc Rorer); Nutrivital; Bional en
Kloostervrouw (Klosterfrau).
De Europese markt heeft een omzet behaald
van 2,2 miljard dollar gelijk aan ± 5% van
de totale farmaceutische markt. Duitsland
is de grootste markt met de grootste fabri-
kanten. Een snelle groei vindt echter in de
andere landen plaats.

van bovengenoemd congres over nierinsuf-
ficicntie. Ze zijn gratis voor leden en kosten
ƒ85.- voor niet-leden.
De ISVNU heeft besloten sponsors te accep-
teren. De contacten verlopen via de penning-
meester A. J, van Toor, Thorbcckelaan 358,
2564 BZ Den Haag, tel. 070-3255907. Ra-
bobank 323126243.

Prof. dr. ir. A. C. Beynen
ontvangt \'The 1991 Bio-
Serv Award in
Experimental Animal
Nutrition\'

Op 24 april a.s. zal prof dr. ir. A. C. Beynen
in Atlanta-GA, USA \'The Bio-Serv Award
in Experimental Animal Nutrition\' ontvan-
gen. De prijs wordt jaarlijks door de \'Ameri-
can Institute of Nutrition\' toegekend aan
een onderzoeker die op herkenbare wijze
heeft bijgedragen aan nieuwe inzichten in de
relatie tussen voeding en gezondheid, daar-
bij gebruik makend van diermodellen. De
onderscheiding van professor Beynen is met
name gebaseerd op zijn onderzoek naar de
invloed van voeding op de cholesterolstof-
wisseling en naar de rol van voeding bij het
ontstaan van nierverkalking. Professor Bey-
nen werkt als universitair hoofddocent bij
de vakgroep Proefdierkunde, Faculteit
Diergeneeskunde, Rijksuniversiteit te
Utrecht en is als buitengewoon hoogleraar
verbonden aan de vakgroep Humane Voe-
ding, Landbouwuniversiteit te Wageningen.

Oktober 1990, tijdens het congres in Milaan
is besloten de ESVNU (European Veteri-
nary Society of Nephrology and Urology)
en de Amerikaanse ASVNU te laten samen-
gaan in de Internationale vereniging
ISVNU.

Bij die gelegenheid is de contributie vastge-
steld op ƒ 40,- per jaar of ƒ 100,- per 3 jaar.
Inmiddels zijn de proceedings verschenen

Dc banden voor het Tijdschrift voor
Diergenees/iunde 1990 zijn verkrijg-
baar tegen betaling van ƒ22,50 op
postrekening nr. 511606 ten name van
KNMvD te Utrecht. Wilt u in de om-
schrijving vermelden \'Banden 1990\'.

Fotokopieën van studentenreferaten
kunnen worden besteld via het redac-
tiesecretariaat (tel. 030-510111). De
kosten (inclusief portokosten) bedra-
gen (aßankelijk van de omvang per
referaat):

Er zijn vele niet-infectieuze factoren die een rol
kunnen spelen bij veerafwijkingen. Bij de infec-
tieuze oorzaken nemen virusinfecties een belang-
rijke plaats in. Ze zijn vaak erg besmettelijk, en
kunnen grote verliezen veroorzaken.

Psittacine Beak and Feather Disease (PBFD) is het
bekendst bij kaketoes. Vele soorten papegaai-
achtigen kunnen er echter door worden aange-
tast. De ziekte wordt met name gezien bij vogels
jonger dan drie jaar.

PBFD kan gepaard gaan met ernstige veerafwij-
kingen. Normale poederdons- en contourveren
vallen uit, en worden vervangen door dystrofische
veren. Gezien worden onder andere buispennen,
bloedpennen, necrose of insnoeringen van de
schacht, korte penseelvormige veren en gekrulde
veren. Uitbreiding over het hele lichaam kan
plaatsvinden, zodat uiteindelijk een kale vogel
overblijft.

De veerafwijkingen kunnen langere tijd bestaan
zonder dat het dier lichamelijk echt ziek is. In de
meeste gevallen sterft de vogel uiteindelijk toch.
Dit wordt toegeschreven aan een immuunsup-
pressie die door het virus veroorzaakt kan wor-
den. Hierdoor krijgen andere infecties een kans.
Sepsis, pneumonie, enteritis en/of hepatitis kun-
nen de dood tot gevolg hebben.
Het verloop kan acuut of chronisch zijn. Dit is
onder andere afhankelijk van de leeftijd waarop
het dier geïnfecteerd wordt.
Ook snavelveranderingen kunnen optreden. Dit
wordt mijns inziens gezien bij kaketoe-achtigen
met de chronische vorm. Een enkele keer worden
veranderingen aan de voeten waargenomen.

De belangrijkste histologische kenmerken van de
aangetaste groeiende veren zijn necrose, hyper-
plasie en hyperkeratose van de epidermale cellen.
Intracytoplasmatische en intranucleaire insluitli-
chaampjes kunnen gevonden worden in macro-
fagen en epitheliale cellen van de proximale
veerschacht, pulpa en follikels. Dergelijke veran-
deringen kunnen ook bij aangetaste snavel en
voeten gevonden worden.

In de meeste gevallen vertonen ook de thymus en
bursa histologische veranderingen. Deze kunnen
bestaan uit degeneratie, atrofie en necrose. Ook
de insluitlichaampjes worden vaak gevonden.
Laesies en insluitlichaampjes kunnen ook in
andere inwendige organen gevonden worden, zij
het veel minder frequent.

Overdracht van het virus kan onder andere via
veerstof faeces en kropvoedering plaatsvinden.
Verticale transmissie is nog niet aangetoond.
Een voorlopige diagnose kan gesteld worden aan
de hand van klinische en histologische bevindin-
gen. Met behulp van virologisch onderzoek kan
tot een definitieve diagnose gekomen worden.
Beschreven zijn onder andere immunofluorescen-
tie-testen (IFT), de hemagglutinatie-test (HAR)
en de polymerase-kettingreactie (PCR). Virusiso-
latie en experimentele transmissie zijn mogelijk.
Elektronenmicroscopie kan viruspartikels met
een grootte van 16-23 nm aantonen, maar is niet
bewijzend voor het virus.

De prognose van PBFD is in de meeste gevallen
slecht. Er bestaat geen curatieve therapie. Preven-
tie vereist zeer stringente maatregelen. Er vindt
op dit moment een proef plaats in een kaketoe-
kwekerij in Florida, met als doel de uitroeiing van
PBFD. De resultaten tot nu toe zijn zeer bemoe-
digend.

Budgerigar Fledgling Disease (BPD) is een gegene-
raliseerde papovavirusinfectie bij jonge graspar-
kieten. De ziekte kan een belangrijke oorzaak zijn
van plotselinge sterfte bij vogels jonger dan 3
weken. Bij dieren die de ziekte overleven, of pas
later sterven, kunnen veerafwijkingen waargeno-
men worden. Deze kunnen bestaan uit het ont-
breken van dons- en baarveren op rug en buik
respectievelijk kop en nek. Ook uitval en ver-
traagde groei van vleugel- en staartpennen kun-
nen worden waargenomen. De vogels worden
\'runners\' of \'creepers\' genoemd.
Deze veerafwijkingen worden ook beschreven bij
Franse Rui. Mogelijk is dit een milde, niet fatale
vorm van BFD. In Australië wordt BFD echter
niet beschreven. Hier gaat men er van uit dat
Franse Rui de grasparkietvorm van PBFD is.
Gegeneraliseerde papovavirus-achtige infecties bij
overige papegaai-achtigen kunnen de oorzaak zijn
van plotselinge sterfte van jonge vogels. De ziekte
wordt met name gezien bij met de hand opgefokte
vogels. Slechts bij de chronische vorm kunnen
veerafwijkingen optreden. Deze is maar weinig
beschreven.

Postmortaal onderzoek bij papovavirusinfecties
toont macroscopisch meer of minder ernstige
laesies, die in meerdere organen gevonden kun-
nen worden. Histologisch zijn ballooning degene-
ratie en vergrote kernen met insluitlichaampjes
karakteristiek. Deze kunnen in vele organen,
inclusief de huid, gevonden worden.

Overdracht van het virus geschiedt mogelijlc via
faeces, veerstof en l^ropvoedering. Een transova-
riële overdracht wordt vermoed.
Aan de hand van Iclinische symptomen en post-
mortaal onderzoek kan men bij gegeneraliseerde
papovavirusinfecties tot een diagnose komen.
Bevestiging vereist virologisch onderzoek. Alge-
mene fluorescentie-testen, de virusneutralisatie-
test (VN), de agargel-precipitatietest (AGPT), en
de PCR zijn beschreven. Virusisolatie en experi-
mentele infecties zijn mogelijk. Elektronenmicro-
scopie kan viruspartikels met een grootte van 40-
55 nm aantonen, maar dit is slechts een aanwij-
zing voor het virus.

De prognose is in de meeste gevallen slecht. Bij
BED kan een mildere vorm voorkomen, waarbij
sterfte (nagenoeg) niet optreedt. Preventieve
maatregelen zijn vaak teleurstellend.
Vogels met Budgerigar Short Tail Disease en de
Feather Dusters kunnen ernstige veerafwijkingen
vertonen. Deze aandoeningen leiden in de meeste
gevallen niet tot grote verliezen in parkietenkwe-
kerijen. De etiologie van de ziekten is niet bekend.
Virale agentia of erfelijke factoren worden ver-
moed.

H. F. van der Kinderen, vakgroep Infectieziekten
en Immunologie januari 1991) SR/2/91; 23 pp.

Papillomavirussen behoren tot de Papovavirusfa-
milie en komen verspreid over de hele wereld
voor. Zowel zoogdieren als sommige vogelsoor-
ten zijn gevoelig voor infectie door het papillo-
mavirus, waarbij met name jonge dieren aange-
tast worden. Papillomavirussen zijn op een enkele
uitzondering na (BPV 1 en BPV 2) soortspecifiek.
Na infectie kunnen zich typische laesies, beter
bekend als wratten, ontwikkelen, als gevolg van
fibroblast- en/of epitheelcelproliferaties. Soms
kunnen deze benigne tumoren transformeren tot
carcinomen, in sommige gevallen gaan ze spon-
taan in regressie.

De laatste jaren zijn er, met name door de
ontwikkeling van de DNA-hybridisatie-techniek,
een groot aantal nieuwe typen papillomavirussen
ontdekt. Toch blijft de moeizame detectie van het
papillomavirus in laesies, een zodanig probleem
dat de rol van het papillomavirus in het ontstaan
van laesies zoals bijvoorbeeld bet Equine Sarcoid
nog steeds niet duidelijk is. Verder onderzoek is
ook gewenst naar de rol die het immuunsysteem
speelt in het ontstaan van door papillomavirus
geïnduceerde tumoren en de spontane regressie
van deze tumoren. Hoewel er een aantal aanwij-
zingen zijn is het precieze mechanisme nog niet
bekend. Therapeutisch zal de immunotherapie
een steeds belangrijkere rol gaan spelen in de
genezing van door papillomavirus geïnduceerde
tumoren. Er zijn reeds hoopvolle resultaten ge-
boekt, met name met behulp van actieve niet-
specifieke immunotherapie, maar verder onder-
zoek naar nieuwe immunotherapeutische moge-
lijkheden en immunotherapeutische mechanis-
men is zeker nodig en gewenst. Kortom, er zijn
nog vele vragen omtrent de door papillomavirus
geïnduceerde laesies. Een aantal hiervan zullen
wellicht de komende jaren beantwoord gaan
worden.

10.15 Kwaliteitszorg in de pluimveesector.
Waarom en hoe?; prof dr. ir. W. de Wit.

13.50 Gevolgen van beperking van ammoniak-
emissie voor pluimveebedrijven; ir. P. L.
M. V. Horne.

15.35 Epidemiologische aspecten van salmonel-
lose bij pluimvee; mevr. ir. E. A. M. de
Graat.

Het is ook bij de diergeneeskunde van
oudslier gebruikelijk om, als deel van het
geneesmiddelareaal, van planten afgeleide
preparaten te gebruiken.
Het toepassen van plantaardige geneesmid-
delen, al of niet in combinatie met andere
stoffen, is in de loop van de geschiedenis erg
wisselend geweest. Doordat de chemisch-
farmaceutische industrie een aantal nieuwe
geneesmiddelen heeft vervaardigd begon
men al te denken dat planten alleen nog
interessant bleven voor \'kruiden\'-dokters of
\'natuur\'-genezers, die vaak met geheime en
dus magische mengsels werkten. De laatste
tijd treedt echter een duidelijke kentering
op. Het blijkt namelijk steeds meer dat
planten tijdens hun lange evolutie een zeer
groot aantal belangwekkende zwak tot sterk
werkende stoffen hebben ontwikkeld. Soms
om zich te weren tegen allerlei dierlijke
belagers maar zeker tegen vele schimmels,
bacteriën en virussen. Zowel dc reguliere
alsook de alternatieve geneeskunde zijn zeer
geïnteresseerd in een aantal aspecten zoals
deze staan vermeld in het verslag van het
ESCOP-Symposium; \'European Harmony
in Phytotherapy\', dat op 20 oktober 1990 te
Brussel werd gehouden (zie pagina 250).

Definities en begrippen
Produkten van plantaardige oorsprong
kunnen al naar hun aard, bewerking en
toepassing ingedeeld worden in overwegend
onschuldige, overwegend giftige en voor-
waardelijk bruikbare. De eerste groep om-
vat de meeste voedings- en genotmiddelen,
de tweede een paar fytotherapeutica bij lage
doseringen met vele diersoortspecifieke
obligaattoxische plantenprodukten en de
derde een groot aantal erkende en potentiële
fytotherapeutica inclusief geïsoleerde far-
maca. Iedere indeling loopt vast aan de
grenzen.

Tegenstrijdigheden doemen onmiddellijk
op! Wat te denken van het \'legale\' gebruik

van tabak en alcoholica? Over het wereld-
wijde \'illegale\' gebruik van produkten uit dc
coca- en papaverplant of andere geestver-
ruimende plantenderivaten kan men beter
zwijgen als men aan kanalisering of krui-
dendokters denkt.

Eén en ander neemt niet weg dat inbedden
en garanderen, van als erkende en herken-
bare geneesmiddelen aan te wenden plan-
tenpreparaten, gewenst lijkt om een waar-
borg voor arts en patiënt te bieden. Hoe
deze wettelijke regelingen of onderling tus-
sen producenten af te spreken codes, met
GMP\'s enzovoorts, zullen uitpakken zal
afhangen van wat op nationaal en interna-
tionaal niveau de komende jaren zal gebeu-
ren. En wel op initiatief van degenen die
daarbij belangen hebben of zich erbij be-
trokken voelen!

Naast de fytotherapeutica met eigenschap-
pen die in de reguliere geneeskunde nodig
geacht worden zoals bekende en controleer-
bare samenstelling, getoetste (dubbelblind
reverse) klinische effectiviteit cn toelaatbaar
stofwisselingspatroon, worden van een aan-
tal planten ook preparaten vervaardigd
voor andere geneeswijzen met andere toet-
singscriteria.

Vaak worden geneesmiddelen en geneesu\'/yz-
en dooreengehaald. Men hoort dan over
plantaardige geneeskunde of natuur(lijke)
geneeskunde (vergelijk dier-lijke genees-
kunde) en homeopatische kruiden (allopa-
tische kruiden?) spreken. Deze verwarring
vindt zijn oorzaak in het divergente gebruik
van een bepaalde plantenvariëteit bij diverse
geneeswijzen of het convergente gebruik
van een aantal preparaten bij één specifieke
geneeswijze. Hoe dan ook, een fytothera-
peuticum of -farmacon is geen geneeswijze
maar hoogstens een genees(hulp)middel.
Sommige actieve componenten geven in
geringe hoeveelheden grote fysiologische
effecten, bijv. alcaloïden, andere vertonen
pas in grote hoeveelheden regulerende kwa-
liteiten zoals slijmstoffen.
De betrouwbaarheid van biologische prepa-
raten in het algemeen en van fytotherapeu-
tica in het bijzonder betreffen de standaardi-
satie, de controle op verontreinigingen en
bijmengingen en het gebruik van de juiste
plantenvariëteit of -kruising. Ook hier kan
men dus denken aan een soort integrale
ketenbeheersing van de oorsprong (gronds-
oort, teelt of wild, vermeerdering, verzor-
ging, oogst en opslag enz.) tot aan het
geneesmiddel in de verpakking met de juiste
aanduidingen betreffende bewaring, ge-
bruik, bijsluiters enzovoorts.

Situatie op nationaal niveau
In Nederland bestaat sedert mei 1988 de
Nederlandse Vereniging voor Fytotherapie
(NVF). De NVF stelt als doel de bevorde-
ring van de kwaliteit van plantaardige ge-
neesmiddelen en hun toepassing bij een
verantwoorde voorlichting aan belangen-
groepen door:

— Een inventarisering en indexering van
plantaardige grondstoffen en fytotherapeu-
tica.

— Wetenschappelijk onderzoek naar de
aard, werkzaamheid en veilig gebruik ervan.

— De inbreng van kennis/ervaring met
betrekking tot fytotherapeutica en fyto-
therapie in opleidingen.

— Een goede verkrijgbaarheid van plant-
aardige grondstoffen en fytotherapeutica
voor arts, apotheker, dierenarts en patiënt.

— Het opstellen van monografieën waarin
onder andere voorschriften voor de analyse
en bereiding van fytotherapeutica.

Het bestuur en dagelijks bestuur (voorzitter
prof dr. R. R Labadie, Rijksuniversiteit
Utrecht) wordt bijgestaan door 5 commis-
sies te weten: Monografieën, Public Rela-
tions, Opleiding, Congres, Wetenschap en
Documentatie, Het secretariaat is gevestigd:
De Weijert 8, 7991 BP Dwingeloo, telefoon:
05219-3468, fax: 05219-2019. De NVF ver-
spreidt voor zijn leden Nieuwsbrieven, met
wetenschappelijke bijlagen, over activitei-
ten in binnen- en buitenland. Gewone leden
zijn academici voornamelijk uit de medische
sector; niet-academici kunnen buitenge-
woon lid worden. De NVF is lid van de
ESCOP

Los van de NVF bestaat in Nederland een
overkoepelende organisatie van fabrikanten
en importeurs van homeopathische en fyto-
therapeutische geneesmiddelen: NEHOMA
(R), Postbus 30.187, 8003 CD Zwolle, tele-
foon: 038-531729. Mei 1990 waren 13 bedrij-
ven aangesloten. De doeleinden en activitei-
ten zijn in een folder samengevat met als
titel: Op de bres voor wettelijke en weten-
schappelijke erkenning van het natuurlijk
geneesmiddel.

Scientific Cooperative for Phytotherapy
(ESCOP) opgericht. In het eerste European
Phytotelegram zijn reeds 6 landen lid name-
lijk Duitsland, Nederland, België, Frank-
rijk, het Verenigd Koninkrijk en Zwitser-
land door middel van hun nationale
verenigingen.

Naast doelstellingen die uiteraard groten-
deels parallel lopen met die van de landen
staan de ontwerpen, vooral voor de EG-
lidstaten, van Europese Monografieën en
het maken van een dito Compendium
voorop. Deze kunnen als basis voor EG-
harmonisatie dienen betreffende onderlinge
codes of algemene richtlijnen van de EG-
Commissie. Daarbij is de uitwisselbaarheid
van registratie of toelatingsprocedures voor
preparaten die wellicht via verschillende
kanalen mogen worden verhandeld van be-
lang. Tot nu toe liggen 2 kanalen in het
verschiet de OTC (over the counter)-pro-
dukten met vrije verkoop zonder recept en
POM (prescription only medicines)-pro-
dukten die alleen onder bepaalde voorwaar-
den mogen worden verkocht dan wel toege-
past. Gezien de harmonisatie die in de EG
voor (dier)geneesmiddelen in algemene zin
moet komen zal, gekoppeld of niet, de
harmonisatie voor \'herbal medicines\' nog
wel enige tijd vergen.

De situatie van eind 1990 is op het ESCOP-
symposion in Brussel op 20 oktober samen-
gevat. (zie pagina 250). Onder de titel \'Euro-
pean Harmony in Phytotherapy\' hebben
sprekers uit alle ESCOP-landen inleidingen
gehouden over harmonisatieproblemen in
farmacologisch, klinisch en organisatorisch
opzicht. De mening van de EG-Commissie
werd door dr. Sauer, hoofd van de admini-
stratieve eenheid farmaceutica en veteri-
naire geneesmiddelen van het Directoraat-
Generaal Interne Markt en Industriële Za-
ken, behandeld.

Diergeneeskundige toepassingen
Dit vormt een apart hoofdstuk. In de toe-
komst is het een overzichtsartikel zeker
waard. In deze oriëntatie passen echter
enkele gedachten en suggesties.
Een inventarisatie van fytotherapeutische
preparaten of wat erop lijkt, die ter registra-
tie voor de diergeneesmiddelenwet zijn aan-
gemeld, biedt een treurige aanblik. Met een
enkele uitzondering zijn de preparaten,
waarin planten of afgeleiden daarvan zijn
verwerkt, aangeduid met \'kruiden\'. Soms
staat in de handelsnaam wel de planten-
naam, soms in de korte opgave van de
samenstelling. Een voorbeeld: Calcii phos-
phas plus sabinae herba poeder, samenstel-

ling: calcium phosphate (di, tri, mono?) plus
\'kruiden". Het werkzame bestanddeel wordt
achteloos met kruiden afgedaan, de drager
wel met een (onvolledige) stofnaam aange-
duid. Kortom genoeg werk aan de winkel
alleen al betreffende benaming en samens-
tellingsbeschrijving.

Om de zo gewenste orde op zaken te stellen
zijn dus evenals bij de humane sector mins-
tens dezelfde gegevens nodig die uit goede
monografieën, compendium en farmacopee
moeten worden geput. Daarna kan pas van
een goede beoordeling van preparaten met
plantenprodukten sprake zijn. Ook hier
past parallel aan de humane preparaten, een
verdeling in registrable, toegelaten en
voorlopig toegelaten fytotherapeutica die in
enkelvoudige of samengestelde geneesmid-
delen aanwezig zijn.

Voor verschillende geneeswijzen zal een
duidelijke scheiding inacht genomen moe-
ten worden tussen plantenpreparaten met of
zonder de bijbehorende gegevens betref-
fende samenstelling, klinische effectiviteit
en controleerbaarheid. Dit dient op de ver-
pakking zichtbaar te zijn. De reguliere ge-
neeskunde immers zal in het algemeen uit-
gaan van een positief gecorreleerde dosis-
effect-relatie. Daarbij past een \'no effect
level\' (NEL) aan de ene kant en een \'maxi-
mally acceptable concentration\' (MAC) aan
de andere kant.

Afhankelijk van het soms ingewikkelde
stofwisselingspatroon in mens of dier zal
een optimale toepassing worden afgeleid.
Bij het gebruik van plantenpreparaten ten
behoeve van de homeopathische genees-
wijze zal per individuele indicatie een keuze
worden gemaakt waar in het algemeen een
omgekeerde dosis-effect relatie wordt ver-
ondersteld, waarbij een NEL dus vaak een
MAC wordt als de C als P van Potentiëring
geldt.

Hoe men ook over deze geneeswijze denkt
doet niets af aan het feit dat evenzeer voor
de homeopathie het plantaardige uitgangs-
materiaal en de daaruit bereide basisprepa-
raten aan dezelfde kwaliteitseisen dienen te
voldoen als voor de reguliere geneeskunde.

Afgezien van de analyseerbaarheid van
eventuele werkzame bestanddelen bij grote
verdunningen zal men meer en meer trach-
ten een klinische effectiviteit volgens een
acceptabele statistisch verantwoorde onder-
zoekmethode aan te tonen. Of dit laatste
gegeven bij de toelating van homeopatisch
bereide preparaten een rol zal spelen is nog
de vraag (of eerder een striidpunt).

De fvlotherapeutica die voor gebruik in de
reguliere diergeneeskunde bedoeld zijn dienen
aan dezelfde beoordelingscriteria onderwor-
pen te worden als bij de humane: zij zijn
vergelijkbaar of soms identiek (dierproeven).
Hel ware te wensen dat van veterinaire zijde
de nodige activiteit via de NVF zal ontstaan
om voor de apotheekhoudende dierenarts een
beter a.ssortiment betrouwbare j\'ytotherapeu-
tica, toegesneden op gebruik bij dieren, te
ontwikkelen. Daarbij zal blijken dat er nog
veel werk zal moeten gebeuren om kaf van
koren te scheiden en evenzo zin van onzin. Een
kritische benadering van deze materie zal
echter de fytotherapeutica, die de toets door-
staan. tot een waardevol deel van de veteri-
naire apotheek te maken.

I Drs. C. L. van Limborgh, veterinair consul-
tant, Dillenburglaan 30, 3743 AV Baarn.

Naar aanleiding van onderstaande bij
de redactie ontvangen vraag, vond zij
mevr. dr. A. J. Venker-van Haagen
(vakgroep Geneeskunde van Gezel-
schapsdieren) bereid om voor de lezers
een antwoord te formuleren.

Hond speekselt plotseling heel erg. Wat kan
hiervan de oorzaak zijn en welke behande-
ling is de beste? (Hond is niet ziek.)

Deze vraag is simpel gesteld en een ant-
woord in een enkele zin met de naam van
een medicament en een dosering zou gepast
zijn. Helaas, dit antwoord durf ik zo niet te
geven.

\'Wat kan hiervan de oorzaak zijn?\'
De hond speekselt plotseling heel erg. Dit
is een gegeven waarmee de eigenaar de
dierenarts benadert en de dierenarts ziet het
speekselverlies en bevestigt de anamnese.
Laten wij van deze situatie uitgaan.

Dus speekselverlies. Berust dit speekselver-
lies op een overmatige produktie? Waarom
slikt de hond dit speeksel, ook al is het meer
dan hij gewend is, niet gewoon door? Niet
zo eenvoudig te beantwoorden. Welk regel-
mechanisme beheerst de normale speeksel-
produktie en de normale slikactie om het
speeksel via het digestiekanaal af te voeren?

De afgifte van speeksel wordt geregeld van
uit de Nucleus salivatorius, een niet duide-
lijk omschreven groep cellen in de Medulla
oblongata, in het dorsolaterale gebied van
de reticulaire formatie. De meest craniaal
gelegen groep cellen geven preganglionaire
parasympatische zenuwvezels mee aan de
N. facialis. Deze vezels lopen naar het
Ganglion submandibularis en worden ooee-
volgd door postsynaptische vezels die in de
Glandula sublingualis en mandibularis
eindigen. De Glandula parotis wordt voor-
zien door parasympatische vezels die vanuit
de Nucleus salivatorius, het meer caudaal
gelegen gedeelte, meelopen met de N. glos-
sopharyngeus en postsynaptisch worden in
het Ganglion oticum. De parasympatische
zenuwvoorziening activeert bij stimulatie de
speekselproduktie en de doorbloeding van
de speekselklieren.

De werking van de sympaticus, postsynap-
tisch na het Ganglion cervicale craniale,
bestaat vooral uit vasoconstrictic van vaten
die de speekselklieren voorzien en het effect
op de speekselproduktie is secundair.
Dc prikkelingen die aanleiding geven tot
stimulering van de Nucleus salivatorius ko-
men van mechano- en chemoreceptoren in
het mondslijmvlies. Deze afferente zenuw-
banen lopen met de N. glossopharyngeus,
de N. vagus en de N. trigeminus naar de
hersenstam. De Nucleus salivatorius kan
ook vanuit hogere centra gestimuleerd wor-
den, zoals ons bijv. bekend is van de voor-
waardelijke rellex beschreven door Pavlov.
Het wegwerken van het geproduceerde
speeksel geschiedt door de slikreflex, een
regelmechanisme met als afferent signaal
dezelfde receptoren in het mondslijmvlies en
geëffectueerd door een gecoördineerde actie
van tong, wangspieren, pharynxspieren,
craniale oesophagussphincter en oesopha-
gus.

\'De hond speekselt plotseling heel erg\'. De
situatie die geschetst wordt is een onver-
wachte abnormale speekselvloed, die resul-
teert in speekselverlies. De hond kan deze
vloed blijkbaar niet wegslikken of merkt de
speekselvloed niet. Deze situatie kan zich
voordoen bij bijvoorbeeld:

— Een gestoorde slikfunctie, door pijn,
obstructie of onmacht. Oorzaken hiervan
kunnen zijn: ontsteking (pharyngitis), tu-
moren, perifere paralyse (neurogeen, neuro-
musculair, musculair) en centrale paralyse
(encefalytis, hersentumoren).

— Een sterk verhoogde speekselvloed.
Oorzaken hiervan kunnen zijn: overmatige
stimulatie van de mechanoreceptoren door
pijn bij bijvoorbeeld ontsteking, tumor of
corpus alienum. Ook overmatige stimulatie
van de chemoreceptoren kan voorkomen
bijvoorbeeld bij contact van het mond- of
keelslijmvlies met bittere stoffen. Overma-
tige neurogene stimulatie van de speeksel-
klieren kan ontstaan bij de ziekte van Au-
jeszky, bij intoxicaties en bij glossopharyn-
geus neuralgie. Tot slot moet nog gedacht
worden aan psychogene invloeden.

\'Welke behandeling is de beste?\' Het boven-
staande geeft aan dat er een groot scala van
mogelijke oorzaken ten grondslag kan lig-
gen aan de beschreven situatie. Elke oor-
zaak eist een andere wijze van behandelen.
Het is niet mijn bedoeling geweest een
volledige lijst van oorzaken te geven, doch
slechts om gedachtenbepalende suggesties
te doen.

Een laatste suggestie tot slot: Gedurende de
periode dat de hond veel speeksel verliest is
het goed de dreigende gevolgen hiervan
onder controle te houden, namelijk vocht-
verlies en kalium depletie.

Door personele uitbreiding in de discipline der-
matologie en de grote behoefte aan het verwijzen
van huidpatiënten naar de UKG is met ingang
van 21 februari een extra polikliniek dermatolo-
gie ingevoerd. Hiermee komt het aantal spreek-
uren op vier per week.

Verwacht wordt dat de wachttijden door deze
maatregelen zulen worden teruggedrongen.

Sinds enige tijd is er niet alleen nationaal
maar ook internationaal een toenemende
belangstelling waarneembaar voor de pro-
blematiek van de microbiële voedselveront-
reiniging. Dit blijkt ondermeer uit een
tweetal ontwerp EG-verordeningen, die
Lidstaten ertoe zullen verplichten nadere
gegevens te overleggen met betrekking tot
de aanwezigheid van een aantal pathogene
micro-organismen, waaronder salmonella
bij de mens, in de dierlijke produktieketen
alsmede in veevoeder.
Parallel daaraan groeide het bewustzijn dat
de aanpak van de salmonellaproblematiek
in de dierlijke produktiekolom het meeste
effect sorteert als een integrale benadering
wordt voorgestaan. Bij de integrale aanpak
staan de ontwikkeling van Good Manufac-
turing Practice (GMP)-codcs, monito-
ringsystemen en de mogelijke certificering
van bedrijven in de gehele keten centraal.
Sinds vorig jaar zijn de Stuurgroep Salm-
onellaproblematiek bij pluimvee en de
Stuurgroep salmonellaproblematiek bij
Runderen en Varkens actief bij het uitwer-
ken van deze integrale aanpak.
Onderstaand treft u een overzicht aan van
de activiteiten van beide Stuurgroepen.

In februari 1990 werd door de Stuurgroep
met betrekking tot Sjjeerpuntproject Kal-
koenen het conceptrapport \'Een onderzoek
naar de problemen die zich voordoen op het
gebied van de microbiële hygiëne bij de
produktie van kalkoenvlees\' besproken, dat
per I maart 1990 in definitieve vorm ver-
scheen.

In dit rapport zijn de resultaten vervat van
de microbiële problemen die zich kunnen
voordoen bij de produktie van kalkoenvlees
en worden aanbevelingen gedaan voor een
actieprogramma waarmee de produktie-
kolom top-down kan worden vrijgemaakt
van voorlopig één specifieke salmonella,
Salmonella-Sl. Pauli.

Binnen de integratie, die het Spcerpuntpro-
ject uitvoert, is reeds een groot aantal maat-
regelen genomen die tot terugdringen van
genoemde kiem moeten leiden (import een-
dagskuikens in plaats van broedeieren, één
leeftijdbedrijven, aanpassing routing in
broederij, controle en stimulering, goed
transport naar slachterij).
In werkgroepverband wordt dit project be-
geleid en op korte termijn zullen voorstellen
richting Stuurgroep worden gedaan voor de
voor implementatie benodigde vervolg-
maatregelen ten behoeve van een verdere
kwaliteitsverbetering.

In november 1989 werd de aanzet gegeven
tot realisering van de nota \'Flow-schema en
kritische punten voor besmetting van
pluimvee met salmonella\'. Deze nota werd
door de Stuurgroep in maart 1990 vastge-
steld, waarna een Werkgroep GMP-codes
werd ingesteld.

Deze werkgroep kreeg tot taak concept-
opdrachten voor het opstellen van GMP-
codes te formuleren waarbij inventarisatie
van kritische punten noodzakelijk was. Het
overzicht als gemaakte ten behoeve van het
Speerpuntproject Kalkoenen kon hierbij
worden gebruikt.

In totaal zullen 8 codes worden ontwikkeld
voor de verschillende categorieën bedrijven
en de produktiekolom. Bij de opstelling van
de codes zijn betrokken: het instituut \'De
Schothorst\' van de 3CL0\'s het COPV \'Het
Spelderholt\' en de Stichting Gezondheids-
dienst voor Pluimvee.

Voor ccn goede afstemming Is in een regel-
matig bijeenkomen van de opstellers van de
codes voorzien. Het project zal uiterlijk 1
april 1991 zijn afgerond waarna implemen-
tatie moet plaatsvinden. De totale kosten ad
ƒ218.000,- worden gedeeld door het Mini-
sterie (50%) cn Produktschap voor Pluim-
vee en Eieren (50%). In een proefproject
Salmonella pluimvee zal vervolgens onder
praktijkomstandigheden moeten worden
nagegaan in welke mate de GMP-codes
beantwoorden aan de verwachting van een
lage incidentie van salmonella-bestemming.

Door het Informatie Kennis Centrum
(IKC), afdeling Pluimveehouderij is in fe-
bruari 1990 een project gestart getiteld

\'Voorlichting hygiëne op pluimveehouderij-
bedrijven\' waarbij de projectverantwoorde-
lijkheid ligt bij de Directie Veehouderij en
Zuivel cn de Veterinaire Dienst. Een stand-
aardbrochurc wordt samengesteld bestemd
voor medewerkers van de Dienst Landbouw
Voorlichting (DLV) en de Gezondheids-
diensten.

Daarnaast wordt gewerkt aan individuele
voorlichting en groepsvoorlicbting aan
pluimveehouders en dierenartsen. De bro-
chure zal begin 1991 gereed zijn.

In de Stuurgroep-vergadering van novem-
ber jl. i.s een voorlopig verslag van het
project \'Effect van het dompelen van broed-
eieren met gentamycinesulfaat op de sal-
monella-besmetting van slachtkuikens\' aan
de orde geweest. Bij eieren bestemd voor
reproduktiemateriaal wordt deze methode
voor de bestrijding van Salmonella en an-
dere micro-organismen succesvol toegepast.
Reden waarom thans de mogelijkheden
worden onderzocht voor toepassing bij
broedeieren bestemd voor de produktie van
eendagskuikens voor de eindsector.
Inzake monitoring is in juni 1990 van de
hand van Mw. ir. E. M. C. Vermunt de
Speldcrholt-uitgave verschenen \'Een moni-
toringsysteem voor Salmonella bij pluimvee
en varkens, de mogelijkheden met betrek-
king tot monstername en detectiemetho-
den\'.

Dc Stuurgroep concludeerde dat het rap-
port goed bij het schrijven van de codes kan
worden gehanteerd. Wat betreft de S.e.-pro-
blematiek houdt dc Stuurgroep zich op de
hoogte door S.e. als vast punt op de agenda
te plaatsen.

Teneinde ccn kritische analyse van alle
schakels in dc keten mogelijk te maken,
werd medio 1989 besloten tot aanpassing
van dc organisatiestructuur van de Stuur-
groep. Er werden 4 werkgroepen gefor-
meerd, te weten de werkgroepen Slachtfase,
Boerderijfase, Veevoeder(grondstoffen) en
Vervoer. Genoemde werkgroepen kregen
tot taak activiteiten te ontwikkelen die op
termijn moeten resulteren in een Salmo-
nella-vrij produkt in de varkenssector.
In verband met de veelal technische pro-
bleemstellingen binnen de deelgebieden van
de produktickolom werden de direct bij elk
deelonderwerp betrokken diensten en in-
stanties verzocht hun inbreng in de werk-
groepen te leveren.

Teneinde de activiteiten van de werkgroe-
pen op elkaar af te stemmen, werd besloten
tol dc instelling van een zogenoemd voor-
zittcrsoverleg, onder leiding van de voorzit-
ter van de Stuurgroep.

— dc ontwikkeling van de GMP/GHP-
codes voor de specifieke deelgebieden.
Bij de ontwikkeling van de codes zal,
indien nodig, gebruik worden gemaakt
van externe deskundigen;

— dc ontwikkeling van proefprojecten ten
behoeve van de toetsing van de ontwik-
kelde codes;

— dc ontwikkeling van monitoringspro-
gramma\'s. De programma\'s hebben tot
doel knelpunten op te sporen en te
verhelpen die worden gesignaleerd tij-
dens dc praktische toepassing van de
codes.

Voorafgaand aan en ten behoeve van de
codes wordt per werkgroep thans gewerkt
aan het opstellen van krachten/knelpunten-
analyses; naar verwachting zullen de analy-
ses binnenkort worden afgerond.
Voorts is binnen het secretariaat van de
stuurgroep een concept-notitie opgesteld
met betrekking tot het benodigde aantal
codes in de gehele varkenssector.
De notitie wordt thans binnen de werkgroe-
pen bediscussieerd en is onlangs in de Stuur-
groep aan de orde gesteld.
Naar verwachting zullen 14 codes in de
gehele sector nodig zijn, die naadloos op
elkaar dienen aan te sluiten.
Op verzoek van de Stuurgroep zullen op
korte termijn door de werkgroepen voor-
stellen worden gepresenteerd met betrek-
king tot tc schrijven codes, de externe des-
kundigen die daarvoor kunnen c.q. dienen
te worden ingeschakeld alsmede de finan-
ciële aspecten die aan het opstellen van de
codes zijn verbonden.
Dc activiteiten van de Stuurgroep en de
werkgroepen zijn erop gericht begin 1991
toetsingswaardige codes te kunnen presen-
teren.

In verband met de ontwikkeling van de
codes vinden binnen de werkgroepen thans
enige specifieke activiteiten plaats:
Door de werkgroep Boerderijfase is een

protocol ontwikkeld voor een onderzoek
naar de Salmonella lyphimurlum-sVdtus bij
een aantal (50-100) fokbedrijven. Bij de
monstername zal middels een enquêtefor-
mulier informatie worden ingewonnen om-
trent de bedrijfsvoering.
Genoemd onderzoek, dat in november van
start is gegaan, kan gegevens opleveren met
betrekking tot de Salmonella lyphimurium-
vrije bedrijven die van nut kunnen zijn bij
het opstellen van de codes in de boerderij-
fase. Voorts is een protocol opgesteld voor
een onderzoek naar de wijze waarop even-
tueel besmette bedrijven vrij kunnen wor-
den gemaakt. Dat onderzoek zal wellicht
kunnen worden uitgevoerd bij de bedrijven
waar, bij het eerdergenoemde onderzoek,
Salmonella typhimurium wordt aangetoond.
Binnen de werkgroep Vervoer is onlangs een
notitie opgesteld met betrekking tot de
wettelijke aspecten ten aanzien van reini-
ging en desinfectie van vervoermiddelen.
Genoemde notitie dient als aanzet voor de
op te stellen GM P-code ten aanzien van
vervoer van varkens.

Door de voorzitter van de werkgroep Vee-
voeder (grondstoffen) is onlangs een eerste
aanzet voor een code ten aanzien van meng-
voeders gepresenteerd.
Met het bedrijfsleven zijn voorts gesprekken
gaande inzake de aanpassing van de Veror-
dening geïmporteerde diermelen met het
doel te komen tot een zekere garantie-
stelling inzake de microbiologische hoeda-
nigheid van dergelijke produkten. Voorts
zijn gesprekken gaande met de producenten
van natte bijprodukten met betrekking tot
de mogelijke pH-regulatie van die produk-
ten die kritisch zijn ten aanzien van salmo-
nella.

Met betrekking tot de werkgroep Slachtfase
kan worden gemeld dat momenteel een
aanzet wordt gegeven voor een code voor dc
varkensslachterijen.

Enkele rapporten van de vakgroep Voe-
dingsmiddelen van Dierlijke Oorsprong
(VVDO) van de Faculteit der Diergenees-
kunde inzake hygiënisch slachten dienen
daarbij als uitgangspunt.

ln Nederland kwamen in de periode van 21
januari t/m 2 februari 1991 de volgende gevallen
van besmettelijke dierziekten, waarvan aangifte
verplicht is, voor:

Naar aanleiding van de bevindingen, opge-
daan tijdens recent uitgevoerde iNFOVl-
rapportages\' (periodieke bedrijfs-beoorde-
lingen) in bijzondere slachtplaatsen, is naar
voren gekomen dat de hygiëne tijdens het
slachten alsmede de reiniging en ontsmet-
ting na afloop van de werkzaamheden, veel
te wensen over laat.

Uit de resultaten van de onderzoeken is naar
voren gekomen dat in bijna de helft van de
onderzochte bedrijven, de reiniging na af-
loop van de werkzaamheden onvoldoende
was, hetgeen een slechte uitgangspositie is
bij het streven naar een hygiënisch eindpro-
dukt. Ook is gebleken dat tussentijdse rei-
niging en ontsmetting van de bij het slachten
gebruikte gereedschappen en apparatuur
onvoldoende plaatsvindt.
In deze bijzondere slachtplaatsen, die spe-
ciaal daartoe door de Minister van WVC
zijn aangewezen, mogen uitsluitend gestor-
ven, in nood gedode, zieke of van ziekte
verdachte dieren worden geslacht en ge-
keurd.

Om voor een dergelijke aanwijzing als bij-
zondere slachtplaats in aanmerking te ko-
men, dienen de bedrijven te voldoen aan
speciale eisen qua inrichting en hygiëne, die
zijn gesteld boven de algemene voorschrif-
ten die gelden voor reguliere slachtplaatsen.
Deze eisen zijn opgesteld, omdat het met
name bij de slachting van dergelijke slacht-
dieren van belang is dat bezoedeling met
smetstof wordt voorkomen. Het risico voor
bezoedeling van vlees met smetstof is bij het
slachten van deze dieren uiteraard groter
dan bij de slachting van normale/gezonde
slachtdieren.

Tijdens de uitvoering van het actiepro-
gramma zal speciaal worden gelet op de
toepassing en naleving van de specifieke
hygiënevoorschriften die voor deze bedrij-
ven gelden. Het betreft met name de reini-

ging van de gereedschappen en apparatuur
die tijdens het slachten worden gebruikt, de
kleding van de bij het slachten betrokken
personen en de reinigingen ontsmetting van
de bedrijfsruimten met inbegrip van de
gereedschappen en apparatuur, na afloop
van de werkzaamheden.
Omdat de indruk bestaat dat in deze bedrij-
ven het belang van een goede hygiënische
wijze van werken onvoldoende wordt inge-
zien, zal het actieprogramma ook een voor-
lichtend karakter dragen. Daar waar echter
uit volksgezondheidsoogpunt ontoelaat-
bare situaties worden geconstateerd, zal
direct worden opgetreden.
De doelstelling van het landelijk actiepro-
gramma is om ook in deze categorie bedrij-
ven te komen tot een betere hygiënische
bewustwording/verantwoording van de bij
het produktieproces betrokken personen.

7 Promotie tot doctor Diergeneeskunde van
drs. R. 1\'. Kooy, Utrecht; 16.15 uur.

9 Eerste toxicologische workshop kader \'In
vitro Toxicological Studies and Real-time
Analysis of Residues in Food\' (FLAIR Sym-
posium), Berlijn. Over onderwerp: \'Toepas-
sing van in vitro toxiciteitssystemen voor het
bestuderen van xenobiotica in voedingsmid-
delen (pag. 231).

13—16 1st Conference of the European Branch
ofthe Assoc. of Avian Veterinarians, Vienna
(inl.: Dr. G. M. Dorrestein, Fac. D., tel. 030-
534357) (pag. 184).

14 Aesculaap: Lezing \'Met het oog in de mist,
de mist in\' door Drs. A. Heyn, Eindhoven.

17—24 12. Intern. Fortbildingskurs Kleintier-
krankhciten. Dermatologie, Flims
(Schweiz).

20 Aesculaap: Lezing \'Gestoord hormonaal of
zomaar kaal\' door Drs. L. M. Overduin,
Schiedam.

21 Ned. Ver. van Dierenartsen voor Vogels
Jaarvergadering 1991 met voordracht over
\'Gebruik Diergeneesmiddelen\' door drs.
H.C.A. Leemans (VHl, afd. Gebruik van
Diergeneesmiddelen), Motel Maarsbergen;
ca. 21.00 uur. Niet-leden opgave tel. 03424-
56006, of introductie aan de zaal.

21 Groep Vet. Homoeopathic KNMvD. Studie-
(tevens Jaar)vergadering. Beatrixgebouw,
Jaarbeursplein, Utrecht; 19.00-22.30 uur.

22 Symposium \'In het spoor van schimmels\',
Janssen Pharmaceutica B.V, Tilburg (inl.:
tel. 013-370275).

22 Eerste analytische workshop over \'Real-time
analyse van xenobiotica in voedingsmidde-
len\'. Swansea (UK) (pag. 231).

26—29 STERLAB Cursus Trainings- cn beoor-
delingsdeskundigen (inl. tel. 015-622661).

7 Symposium \'Voeding: gezond en lekker\'
(Stichting Zuivel, Voeding en Gezondheid),
Jaarbeurscongrescentrum, Utrecht (inl. tel.
030-421455).

8 Klinische Avond, georganiseerd door Dier-
geneeskundig Centrum Noord Nederland in
het Congreshotel \'t Voorhuys, De Deel,
Emmeloord; 20,30 uur.

9 Bijeenkomst Artuvetrin Gebruikersgroep.
\'Hoe voert men correct de huidtest uit\'.
Utrecht. Inl. Drs. R. J. S. Takkenberg, 023-
251555

9 Studiemiddag \'Technisch model varkensvoe-
ding\' (TMV), Proefstat. Varkenshouderij,
Rosmalen (Inl.: tel. 04192-86555).

9—1 1 PHLO Wageningen, cursus \'Kwaliteits-
zorg in de varkenshouderij - van voer tot
vlees\' (inl. tel. 08370-84092)

9—13 19. Kongreß der DVG. Leitthema: Die
Trächtigkeit und ihre Störungen sowie Freie
Themen (A), Bad Nauheim (pag. 197).

9—13 \'Livestock Japan \'91\'. The 3rd Live-
stock Technology and Processing Systems
Exhibition. Harumin, Tokyo (inl.: F. Pijl-
man, Kon. Ned. Jaarbeurs, tel. 030-95591 1).

11 Voorjaarssymposium Genootschap ter Be-
vordering van Melkkunde over \'Microbiolo-
gische veiligheid van zuivelprodukten\', Nij-
kerk (Inl.: mw. ir. Y. T. Gerssen-Anema, tel.
079-539599).

12—14 4th European Veterinary Surgeons 11-
12 PAO-D Congress (ACVS), Nice (inl.: drs.
L. F. V. d. Velde, tel. 05734-1670).

17—19 PHLO Wageningen: Cursus \'EG-land-
bouwpolitiek\' (inl. tel. 0837t)-84093/84094).

18—19 4L Fachgespräch über Geflügelkrank-
heiten. Hannover (inl.: Klinik für Geflügel,
tierärztl. Hochschule, Hannover: tel. (0511)
856-8770/8778).

19—20 IX Fachtagung über Pferdekrankheiten
im Rahmen der \'Equitana\' in Essen (inl.:
Tierklinik Hochmoor, tel, (02863) 8056).

19—20 ESVOT (Eur. Soc. Vet. Orthopaedics
and Traumatology): \'Orthopaedics and trau-
matology in horses\' (in conjunction with
\'Voorjaarsdagen 1991\'), Amsterdam (inl. tel.
030-510111 Xpag. 197).

20 Med. Wielerkring, Ned. Voorjaarswedstrijd,
Spaarnwoude (inl. tel. 02250-35800).

20 ESVIM (Eur. Soc. Vet. Internal Medicine):
Inaugural Meeting: \'Interactions in internal
medicine\' (in conjunction with \'Voorjaarsda-
gen 1991\'), Amsterdam (pag. 150).

2—3 BpT Bundesverband der beamteten Tier-
ärzte, Berlin (inl.: drs. J. Minderhoud, tel,
010-4132210/4361362) (pag. 77).

11 Med. Wielerkring, Ned. Voorjaarswedstrijd,
Beverwijk (nieuw!) (inl. tel. 02250-35800).

11 — 12 SAVAB-Flanders Weekend. Provincie-
huis Antwerpen. \'Cardiopulmonary Disea-
ses\', door dr. S. Ettinger, dr. A. De Rick en
dr. A. Stokhof (inl.: dr. R. Lippens, tel. 09-
3236582535).

12—17 Pan Pacific Veterinary Conference, \'Ve-
terinarians and the Environment\' Sydney
(Aust. Vet.Assoc. and NZ Vet. Assoc.)(pag.
231).

20—21 40. Tagung der Europ. Gesellschaft für
Veterinärpathologie zugl. 34. Tagung der
DVG-FG •Allgemeine Pathologie und Pat-
hologische Anatomie\', Friedrichshafcn.

23 Afd. Gelderland KNmvD, Ledenvergade-
ring, rest. \'De Waag\', Doesburg; 20.15 uur.

24 Werkgroep Vogels Groep Geneeskd Gezel-
schapsdieren, bijeenkomst: \'Veterinaire pro-
blemen rond handopfok bij papegaaien\'
(mevr. drs. 1. Westerhof). Motel \'De Biltsche
Hoek\', De Bilt; 14.00-16.00 uur.

24—26 Euro Zoo 91 vakbeurs voor de interna-
tionale huisdieren- en aquariumbranche,
MECC, Maastricht (inl.: Inter Medium Ex-
hibitions, tel. 033-638490, fax: 033-638200).

25—26 34. Internationale Forlbildungsverans-
taltung der Tierärzte des Bodensecraumes
(Konstanz).

27—7 juni Workshop Moleculaire Biologie en
Recombinant-DNA Technologie, Fac. D.
Utrecht (pag. 136).

30 Groep Vet. Homoeopathie KNMvD. Studie-
vergadering, Beatrixgebouw, Utrecht; 19.00-
22.30 uur.

Na veel wikken en wegen kunnen we u uit-
eindelijk laten kennis maken met het
thema van het Jaarcongres 1991 van de
KNMvD:

Wordt uw nieuwsgierigheid geprikkeld?
We hebben elke inbreng van zowel kleine
als grote huisdieren praktici, van zowel
overheidsmedewerkers als wetenschappers
hard nodig om de discussie rond dit thema
tot een goede te maken! Dus als nu over
een aantal maanden die uitnodiging
komt.....

Onder dit motto willen we ons tijdens de
themadag op het congres de vragen stellen
of:

— De dieren onder de huidige houderij-
systemen niet te veel moeten betalen
voor het in evenwicht kunnen leven
met hun omgeving.

— De kosten en baten van een goede dier-
geneeskundige verzorging wel tegen el-
kaar opwegen.

— Of en zo ja hoe, de gemeenschap moet
zorgdragen voor de maximale beveili-
ging van de consument van dierlijke
produkten met mogelijk voor de con-
sument minder gewenste eigenschap-
pen.

Deze vragen beantwoorden kan inhouden
dat nieuwe ontwikkelingen in de dierge-
neeskunde, zowel in de beroepsuitoefening
als in het diergeneeskundig onderwijs in
gang gezet moeten worden.

En Berg en Dal heeft komend najaar nog
veel meer dan alleen een goed congres-
thema in petto!

Door de Groep Gezondheids- cn Kwali-
teitszorg wordt in samenwerking met de
Studiegroep Vleeshygiëne en Nieuw Elan
een bijeenkomst georganiseerd op 27
maart 1991. Plaats van samenkomst: de
vakgroep Pathologie, collegezaal C102 en
sectiezalen.

1.3..30 Inleveren van pathologisch orgaan-
materiaal bij de sectiezaal met het
oog op de bespreking ervan tijdens
demonstratie.
13.45 Koffie te collegezaal C102 (eerste
etage Hoofdgebouw Diergenees-
kunde. Yalelaan 1, Utrecht).
14.00 Ontvangst door prof dr. J. M. V.
M. Mouwen, voorzitter vakgroep
Pathologie; aansluitend voordracht
prof dr. J. M. V. M. Mouwen: "De
Pathologie van het maag-darmka-
naal bij nutshuisdieren\'.
14.50 Voordracht prof dr. E. Gruys: \'De
mogelijke waarde van bloedonder-
zoek voor procesbewaking en keu-
ring\'.
15.30 Pauze.

16.00 Dr. J. S. van der Linde-Sipman en
collegae: Demonstratie in het sec-
tiezalencomplex van pathologische
anatomische preparaten en bespre-
king van meegebracht materiaal.
Belangstellenden zijn van harte welkom.
Gaarne uw deelname melden aan de vak-
groep Pathologie Diergeneeskunde, Yale-
laan 1. 3508 TD Utrecht.

Jaarvergadering op dinsdag 19 maart 1991
in het Motel Nulde, Strandboulevard 3,
Putten.

Onderwerp: Hoelbevangenheid (etiologie,
diagnose, therapieën, hoefbeslag); Duits-,
Engels- en Nederlandstalige inleiders, zo-
wel dierenartsen als hoefsmeden; video-
presentatie in de pauzes; de Nederlandse
hoefsmeden zijn ook uitgenodigd.
Aanvang huishoudelijk gedeelte: 21.00
uur.

Equitana, Essen, 19 en 20 april 1991.
Onderwerpen: onder andere hoofd, tail,
longen, koliek, orthopedie, sport.

Vacatures in besturen en commissies verband houdende met de 138e
Algemene Vergadering van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde

Overeenkomstig artikel 28 van de Statuten worden de betrokken Afdelingen/Groepen
verzocht eventuele kandidaten voor te dragen en de namen van hen tijdig voor de Algemene
Vergadering aan het Hoofdbestuur mee te delen.

Afdeling Overijssel
Afdeling Gelderland
Afdeling Zeeland
Groep Geneeskunde
van het Rund
Groep Veterinaire
Homoeopathie
Groep Geneeskunde
Gezelschapsdieren
1991 aftredend en niet herkiesbaar
1991 aftredend en herkiesbaar
1991 aftredend en herkiesbaar

Overeenkomstig artikel 30 van de Statuten worden de betrokken Afdelingen/Groepen
verzocht eventuele kandidaten voor te dragen en de namen van hen tijdig voor de Algemene
Vergadering aan het Hoofdbestuur mede te delen.
Ereraad

Overenkomstig artikel 42 van hel Huishoudelijk Reglement worden de betrokken Afde-
lingen verzocht eventuele kandidaten voor le dragen en de namen van hen tijdig voor de
Algemene Vergadering aan het Hoofdbestuur mede te delen.
Tarievencommissie

Overeenkomstig artikel 78 van het Huishoudelijk
Afdelingen/Groepen verzocht eventuele kandidaten voor te dragen en de namen van hen
tijdig voor de Algemene Vergadering aan het Hoofdbestuur mede le delen.
Partitaire Afvaardiging Tarievencommissie Georganiseerde Dierziektenbestrijding
C. W. M. Augustijn 1991 aftredend en herkiesbaar

Overeenkomstig artikel 77 van het Huishoudelijk Reglement worden de Afdelingen/
Groepen verzocht eventuele kandidaten voor te dragen en de namen van hen tijdig voor
de Algemene Vergadering aan het Hoofdbestuur mede te delen.

Partitaire Afvaardiging Tarievencommissie Georganiseerde Pluimveeziektenbestrijding

Overeenkomstig artikel 70 van het Huishoudelijk Reglement worden de Afdelingen/
Groepen verzocht eventuele kandidaten voor te dragen en de namen van hen tijdig voor
de Algemene Vergadering aan het Hoofdbestuur mede te delen.

Het internationale kleine huisdierencongres
\'Voorjaarsdagen 1991\' zal worden gehouden
op 19, 20 en 21 april 1991 in het congres-
centrum van de RAI.

Zaterdagochtend begint de ESVOT (Euro-
pean Society of Veterinary Orthopedics
and Traumatology) met olecranon fractu-
ren bij de hond en het paard door H. R.
Denny (UK). G. Voorhout (NL) zal in-
gaan op dc verschillende mogelijkheden
van diagnostische beeldvorming bij de
orthopedie. Het middagprogramma van dc
ESVO\'f bestaat uit een workshop op de
Faculteit Diergeneeskunde tc Utrecht.
Arthroscopic, gangenanalyse van het
paard cn radiologie zijn slechts een greep
uit de vele onderwerpen.
De ESVIM (European Society of Veteri-
nary Internal Medicine) zal in dc ochtend
de diurese bij hart- en nierpatiënten als
thema hebben. In de middag zal de oprich-
tingsvergadering plaatsvinden. Daarna is
het thema neurale- en neuromusculairc af-
wijkingen bij de interne patiënt. Verschil-
lende sprekers, waaronder C. Gaskell
(UK), P Suter (CH) A. Flagstad (DK) en
J. Rothuizen (NL), zullen een half uur
spreektijd hebben.

Op zaterdagmorgen zal de rcproduktie aan
de orde zijn. Enkele onderwerpen zijn;
oestrus-inductie, dc infenicle kat, mamma-
hypcrplasie en de neonatus.
N. .1. H. Sharp (USA) zal keel-, neus- en
oorafwijkingen behandelen. Niet alleen
otitis externa en media, maar ook chirur-
gie van dc voorste luchtwegen en afwijkin-
gen aan het verhemelte worden doorgeno-
men.

Dc zaterdagmiddag heeft onder andere als
spreker W. M. G. Whittick (USA). De
wondbchandeling. therapie bij verschil-
lende fracturen en eerste hulp bij derge-
lijke patiënten, zijn voorbeelden uit zijn le-
zing.

A. A. Stannard (USA) vervolgt zijn der-
matologieonderwerp. Behandeld zullen
worden aandoeningen als haarfollikelaf-
wijkingcn, eosinofiele folliculitis, medicijn
overgevoeligheid, panniculitis en ongebrui-
kelijke huidinfecties.
I. Tiemcssen (NL) en W. Th. C. Wolve-
kamp (NL) gaan in op de beeldvorming
van de buik. Aan dc hand van case reports
wordt het belang van verschillende tech-
nieken benadrukt.

Tenslotte wordt op de zaterdag ook dc
DANS gehouden. Deze keer zal het mid-
dagprogramma van de DANS toegankelijk
zijn voor de Voorjaarsdagen-congresgan-
gers. Het onderwerp is; Gezondheidszorg
in dc Diergeneeskunde. Sprekers zullen
zijn: F. G. J. Cobelens, arts van de GG en
GD, M. C. Horzinek (NL). Het thema van
deze sprekers is AIDS. A. 1. F. Vernooy,
arts Faculteit Utrecht, zal de gezondheids-
risico\'s in de veterinaire praktijk behande-
len. Tenslotte beëindigt M. B. H. Schilder,
bioloog, het DANS-programma met het
onderwerp: Communicatie tussen dieren-
arts en hond.

Hel "social program\' gaat deze zaterdag
naar paleis "het Loo\' te Apeldoorn cn op
de terugweg wordt de stad Utrecht be-
zocht. [)c locatie van het feest zal weer per
rnndvaartboot bereikbaar zijn. \'Live mu-
sic". ccn goed glas en lekker eten garande-
ren ccn gezellige avond. Voor busvervoer
naar dc RAI terug is gezorgd.
Vergeet u niet de tentoonstelling te bezoe-
ken. l-lk jaar is deze weer uitgebreider en
drukker dan het jaar ervoor.

Groep Geneeskunde
Gezelschapsdieren
PAO-cursus voor assistentes/en
van dierenartsen

Voor de cursus Assistentie bij Röntgenolo-
gisch Onderzoek van Gezelschapsdier/
Paard blijkt goede belangstelling te be-
staan. De aandacht richt zich op eenvou-
dige theoretische aspecten van het röntge-
nologisch onderzoek en daarbij vooral op
de technische aspecten van ontwikkeltech-
niek. identificatie, archiveringen veilig-
heid. voorbereiding, fixatiemethoden, op-
namerichtingen en positionering worden in
de praktijk gebracht. Cursusleider is Vete-
rinair Röntgenoloog drs. .1. W. Garretsen.
Dc cursussen in Wageningen richten zich
uitsluitend op Gezelschapsdieren (ƒ320,-)
en in Emmeloord op Gezelschapsdieren en
Paarden (/\'36Ü,-).

Voor de zaterdagen 9 maart en 16 maart in
Wageningen zijn nog enkele plaatsen open;
de cursus in Emmeloord is vol en zal in de
herfst herhaald worden.
Inlichtingen en opgave bij de Stichting
PAO-Diergeneeskunde, Postbus 85205,
3508 AE Utrecht, telefoon 030-517374.
De Ciroep Geneeskunde Gezelschapsdie-
ren meent dat deze cursussen door de die-
renarts-assistentes/en nuttig zijn. Goed
opgeleide medewerkers verhogen de kwali-
teit van de veterinaire praktijk.

Op 19 en 20 april 1991 wordt in Amster-
dam (in het RAl-Congrescentrum) het
jaarcongres gehouden van de European

Society of Veterinary Orthopaedics and
Traumatology (ESVOT). Aandacht zal
worden besteed aan aandoeningen bij
paarden en honden, speciaal gericht op de
praktizerende dierenartsen.
Op vrijdagmorgen zal dr. Goodship (Bri-
stol) een lezing houden over pees- en liga-
mentstructuur en genezing waarna in twee
aparte zalen specifieke peesaandoeningen
bij respectievelijk kleine huisdieren (prof
Meutstege, prog. Matis, dr. Bardel) en
paarden (dr. Stanek, dr. Dyson, dr. Keg en
prof. Dik) zullen worden behandeld.
Op vrijdagmiddag zullen eerst korte lezin-
gen worden gehouden over wondbehande-
ling (dr. Vlaminck) en peesbehandeling
(dr. Drommer) bij paarden; tegelijkertijd
worden aspecten van osteoartritis bij de
hond (dr. Strom), plaatosteoarthese bij de
jonge hond (dr. Brüse), behandeling van
heupluxatie en fractuur bij honden (drs,
Meij en Govers) behandeld.
Op vrijdagmiddag zal locomotie- en bot-
onderzoek bij het paard worden behandeld
door dr. Barneveld, dr. Merkens, dr. Back
en dr. Schramme en groeistoornissen en
correctieve operaties bij jonge honden
door dr. Nap, Ferreti, dr. Miller en
dr. Broekman.

Op vrijdagavond zal, na het buffet dat
door SmithKline-Beechem, AUV en Leo
wordt aangeboden, een luchtige doch leer-
zame lezing worden gehouden door dr.
Whittick \'Orthopedie mistajkes 1 have
made".

Zaterdagmorgen, 20 april, zullen er twee
inleidingen worden gehouden te weten: Be-
handeling van olecarnon fracturen bij
paard cn hond door dr. Denny (waarbij de
operatietechniek wordt geïllustreerd met
film) en Beeldvormende Technieken door
dr. Voorhout. Hierna zullen in aparte za-
len van de paarden en van honden de ar-
throscopic worden besproken.
Zaterdagmiddag worden er demonstraties
georganiseerd (dr. Barneveld) over beeld-
vormende technieken (röntgen, scan, echo,
CT), locomotie-onderzoek (waar onder
force plate), evoked potentials, arthrosco-
pic etc.

De afscheidsreceptie wordt aangeboden
door de Rijksuniversiteit Utrecht ter gele-
genheid van het 355-jarig bestaan der Uni-
versiteit.

Voor hen die liever in de RAI achterblij-
ven, zal op zaterdagmiddag een uitgebreid

programma op de Voorjaarsdagen worden
geboden en kan het tentoonstellingsterrein
worden bezocht.

Ook op zondag zal er een interessant pro-
gramma worden geboden voor de ge-
mengde- en paardendierenartsen (dr. Stan-
nard: Dermatologie van honden en
paarden; dr. Stades, dr. Hei}n en dr. Van
der Velden; Oogtrauma bij paard en
hond).

Entreekaarten zijn te bestellen bij mevr. A.
Furman-Koning, ESVOT, p/a KNMvD,
Julianalaan 8-10, 3508 SB Utrecht, tel.
030-510111 (dinsdag en donderdag).

Hierbij dcci ik u mode dat het particulier veteri-
nair gezelschap \'Cerberus\' o.d.z. \'CV/i\'c Canum\'
voornemens is een Professoren-borrel le houden
op vrijdag 15 maan 1991. om 17.15 uur. ter so-
cii:tcii Ph.R.M.. Janskerkhof 14. tc Utrecht.
Behalve de voorzitters van dc vakgroepen en
hun mannelijke statieden, zijn oud-leden van
harte uitgenodigd voor deze borrel.

Applications are invited from suitably qualified
persons for appointment to the established

Chair Veterinary Pathology
which became vacant on 1 January 1991 with
the retirement of Professor R. M. Barlow.
Candidates should have a proven personal re-
cord of excellence and leadership in initiating
and supervising research in experimental pa-
thology and also possess the administrative and
financial flair to organise groups currently en-
gaged in teaching, research and diagnosis.
Potential applicants are encouraged to contact
the Principal of The Royal Veterinary College,
telephone 071-3872898, fax 071-3877386.
Intending applicants should obtain further par-
ticulars from the Assistant Secretary (Person-
nel), The Royal Veterinary College, Royal Col-
lege Street, London NWl OTU, before
submitting applications (11 copies).
Closing date for applications: 15 March 1991.

North Caroline State University invites applica-
tions and nominations for the position of

Dean of the College of Veterinary Medicine
which becomes vacant on July I, 1991, with the
retirement of its first Dean, Dr. Terrance M.
Curtin. The fully accredited College of Veterin-
ary Medicine has developed an exceptional fa-
culty and a reputation for quality and innova-
tive teaching, a strong research program and
close working relationships with practitioners,
the public and producer groups. The person
who fills the position of Dean is expected to
continue the tradition of excellence in teaching,
while continuing growth of the research pro-
grams and enhancing the service component of
the College.

The Dean .serves as the chief academic officer of
the College which has presently 124 faculty
members in four departments (Anatomy,
Physiological Sciences and Radiology; Compan-
ion Animal and Special Species; Food Animal
and Equine Medicine; and Microbiology, Pa-
thology and Parasitology), and has four other
administrative sections (Academic Affairs,
Research and Graduate Programs, Veterinary
Medical Services and laboratory Animal Re-
sources). There are presently 276 professional
students, 73 graduate students, 22 residents, 10
interns, plus a support staff of 265,
Candidates for the position of Dean must hold
the Doctor of Veterinary Medicine degree or its
equivalent, and be qualified for appointment as
a Full Professor in one of the four academic de-
partments. A graduate degree and specialty
board certification in Veterinary Medicine or a
relevant field arc strongly desired. Candidates
should have administrative experience, a strong
commitment to excellence in teaching, research,
and the service obligations to practitioners,
clients and producers, and an understanding of
future trends in veterinary medical education.
Applications should include a detailed curricu-
lum vitae, a letter of intent and the names and
addresses of at least five persons who may be
contacted for reference. Applications will be re-
viewed after the closing date of April 1, 1991
and until an acceptable candidate is identified.
Interested persons or those who wish to make
nominations should submit materials to Dr.
Leonard S. Bull, Chair, Search Committee for
the Dean of the College of Veterinary Medicine,
Department of Animal Science, Box 7621,
North Carolina State University. Raleigh, NC
27695-7621.

North Caroline State University is an affirmar-
tivc action/equal opportunity employer.

Ons postadres is: PAO-Diergeneeskunde, Post-
bus 852Ü5, 3508 AE Utrecht. Tel.: 030-517374,
fax: 0.30-516490.

21 september 1991 (91/49)
19 oktober 1991 (91/50)
23 november 1991 (91/51)
7 december 1991 (91/52)

Alle cursussen Praktische Echografie in het voor-
jaar zijn volgeboekt, opgave voor najaar 1991 is
mogelijk.

Gesprekstechniek vleesindustrie (f 1.450,—)
6 en 7 maart 1991 (91/35)
Lel op: dalum gewijzigd!

9 maart 1991 Gezelschapsdieren ƒ 320,—(91/08)
16 maart 1991 Gezelschapsdieren ƒ320,—
(91/09)

Dc cursussen 91/10 en 91/11 zijn volgeboekt,
opgave voor de wachtlijst is mogelijk.

Huisvesting en verzorging varkens II (/\' 1.000,—)
14 en 15 maart 1991 (91/23)

Praktische anesthesie paard (ƒ 900,—)
27 cn 28 maart 1991 (91/06)
3 en 4 april 1991 (91/07)
2 en 3 mei 1991 (91/47)

Praktijkmanagement (f 550,-)
II en 12 april 1991 (91/17)
Deze cursus is volgeboekt.

Nadere informatie over de cursussen PAO-D
kunt u vinden in ons cursusprogramma Voorjaar
1991.

Inlichlingen: secretariaat PAO-Diergeneeskunde,
Postbus 85205, 3508 AE te Utrecht.
Telefoon: 030-517374. Fax: 030-516490.
Bankrek.nr. 55.56.71.100 St. PAO-Diergenees-
kunde ABN Utrecht. Giro ABN nr. 1412.

Voor het lidmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Brink-Knol, Mevr. J. H. van den; 1991; 3705 ZP Zeist, Warande 188.
Gasselt, P F. A. van; 1990; 5753 RB Deurne, Clarinetweg 40.
Hillel, Mevr. 1.; 1990; 3731 CE De Bilt, Marie Curieweg 3.
Koumans, Mevr. H. M.; 1991; 3572 EE Utrecht, Obrechtstraat 8.
Poecke, P H. H. van; 1991; 3562 TN Utrecht, Rhodosdreef 232.
Poecke-Steneker, Mevr. R van; 1991; 3562 TN Utrecht, Rhodosdreef 232.
Reijs, Mevr. M. H. E.; 1991; 9337 PC Westervelde, Schoolstraat 18 A.
Verkaik, Mevr. M. E.; 1990; 3572 AL Utrecht, Biltstraat 99.

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen;

Terwisscha van Scheltinga, Mevr. A. E.; 1990; 8731 CA Wommels, Dr. S. Stapertstraat

Verspuy, Mevr. J.; 1990; 8701 GM Bolsward, De Dikken 18.
Weggemans, G.; 1989; 9411 TC Beilen, Lieving 59.
Weijer, J. H.; 1990; 5645 JD Eindhoven, Jan Sluytersweg 34.

Als kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde
heeft het Hoofdbestuur aangenomen:

Augustijn, Mevr. M.; 3581 EM Utrecht, Mgr. v. d. Weteringstraat 118.
Crey, Mevr. I. A. H. M. van; 1217 AC Hilversum, Hoge Naarderweg 53.
Deutz, Mevr. L. S.; 3571 AB Utrecht, Van Lieflandlaan 12.
Helder, J. J.; 3572 GM Utrecht, Griftstraat 3 bis.
Hoornenborg, G. J.; 3572 ZT Utrecht, B. Ballotstraat 33 bis.
Lentelink, E. R; 3583 BR Utrecht, Frans Halsstraat 24.
Noort, Mevr. A. A. van den; 3436 XJ Nieuwegein, Landauerdrift 90.
Stoelhorst, H. J.; 3581 PM Utrecht, Schoolstraat 7.

Als buitengewoon lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde
heeft het Hoofdbestuur aangenomen:

Vulto, Dr., A. G.; 3992 KH Houten, Kriekengaarde 13.
272 KONINKLIJKE NEDERLANDSE MAATSCHAPPIJ VOOR DIERGENEESKUNDE

Pigs intended for slaughter and pork as sources of pathogenic Yersinia
enterocolitica

SAMENVATTING Gedurende een periode van acht maanden werden monsters van karkassen,
tonsillen, tongen en rectum swabs genomen in 4 varkensslachterijen. Varkens-kopvlees werd
bemonsters in een koppenpellerij en monsters gehakt werden genomen in de detailhandel.
Pathogene Yersinia enterocolitica-^tó/n/ne« (serogroep 0:3, 0:9 en 0:5,27) werden geïsoleerd
uit 36 (42%) van 86 varkenstonsillen, 8 (20%) van 40 tongen, 17(17%) van 100 rectum swabs
en uit 4(1%) van 400 monsters varkensvlees. Pathogene yersinia\'s werden niet geïsoleerd van
210 varkens-karkas.sen en uit 20 monsters kopvlees.

Deze resultaten bevestigen dat varkens een belangrijke bron van pathogene Y. enterocolitica-
stammen vormen. Besmetting van varkens-karkassen met faecaal materiaal of vanuit de
mondholte tijdens het slachtproces lijkt echter minimaal, hetgeen ook de lage besmettingsgraad
van varkensvlees kan verklaren.

Aangezien varkensvlees zelden besmet is met pathogene Y. enterocolitica, de groei-mogelijk-
heden van deze bacteriesoort in rauw varkensvlees beperkt zijn, de minimaal infectieuze dosis
vermoedelijk hoog is en varkensvlees doorgaans niet rauw wordt geconsumeerd, is het niet
waarschijnlijk dat varkensvlees een belangrijke bron van yersiniose in Nederland vormt.

SUMMARY. During a period of eight months, samples of carcasses, tonsils, tongues and rectal
swabs were taken in four pig slaughter halls. Porcine head meat was sampled in a meat products
factory and samples of minced pork were taken in butcher\'s shops. Pathogenic strains of
Yersinia enterocolitica (serological groups 0:3, 0:9 and 0:5.27) were isolated from 36 (42 per
cent) of 86 porcine tonsils, 8 (20 per cent) of 40 tongues, 17 (17 per cent) of 100 rectal swabs
and from 4(1 per cent) of 400 pork samples. Pathogenic strains o/Yersinia were not isolated
from samples of 210 pig carcasses and from 20 samples of porcine head meat.
These results confirm that pigs are an important reservoir of pathogenic Y. enterocolitica.
However, contamination of carcasses during the process of slaughter with Yersinia from either
faecal material or from the tonsillary region does not seem to occur frequently, which may
also explain the low rate of contamination with pathogenic Y. enterocolitica observed in pork.
As pork is rarely contaminated with pathogenic Y. enterocolitica, the pos.sibilities for growth
of these organisms in raw pork are limited, the minimum infective dose is probably high and
pore is usually not eaten raw, it is not likely that pork is an important source of yersiniosis
in the Netherlands.

Hoewel de epidemiologie van Yersinia enterocolitica-mkcUts nog grotendeels
onopgelost is, werd aangetoond dat dit organisme via voedsel kan worden
overgebracht. Consumptie van met Y. enterocolitica besmet voedsel bleek de
oorzaak bij enkele explosies van yersiniose in Noord-Amerika. De betrokken
voedingsmiddelen waren rauwe melk, gepasteuriseerde melk, opgeloste melkpoe-
der, tol\'u en ontkiemde bonen (16). In Europa zijn dergelijke explosies niet
gerapporteerd, maar komen incidenten van yersiniose regelmatig voor. België is

\' Inspectie Gezondheidst)escherniing, Keuringsdienst van Waren. Postbus 9012, 7200 GN Zutphen.
\' RVV, District 6, Postbus 40010, 6504 AA Nijmegen.

hierbij koploper; pathogene yersinia\'s werden geïsoleerd uit 4% van faeces
monsters van patiënten met enteritis (16). In Denemarken worden jaarlijks 800
gevallen van yersiniose geregistreerd (5). Sinds de aangifteplicht voor yersiniose
is vervallen, is het aantal gevallen in Nederland onbekend. Schattingen variëren
van enkele honderden tot enkele duizenden gevallen per jaar.
Bij de Noord-Amerikaanse explosies waren de serogroepen 0:8, 0:5,27 en 0:13,18
betrokken. De in Europa uit patiëntenmateriaal geïsoleerde V. enterocolitica-
stammen zijn vooral van serogroep 0:3 en 0:9. Deze serogroepen komen algemeen
voor in de mondholte van varkens. Met name varkenstonsillen en tongen bleken
in verschillende onderzoeken besmet met pathogene Y. enierocolitica-sVdmxntn (3,
5, 11, 12, 14). Ook uit de darminhoud van varkens werden deze pathogene
serogroepen geïsoleerd (8, 10, 11, 14). Hoewel Y. e«reroco//ncfl en verwante soorten
uit veel voedingsmiddelen en milieumonsters kunnen worden geïsoleerd (2), vormt
het varken de enige thans bekende bron van Y. enteroco/itica-serogroep 0:3 en
0:9 in Nederland. Tauxe et al. (16) vonden in een Belgisch onderzoek, dat gevallen
van yersiniose sterk gerelateerd waren aan de consumptie van rauw varkensvlees
in de 2 weken voordat de ziekteverschijnselen begonnen. In een Deens onderzoek
werden gevallen van yersiniose in verband gebracht met de behandeling van rauw
vlees (5). Het gegeven dat Ke^rt/a-infecties bij moslims zelden voorkomen (16)
en het feit dat varkens- en humane isolaten van Y. e«?eroco/(?/ca-plasmiden met
identieke restrictiepatronen bezitten (14) zijn eveneens aanwijzingen dat varkens-
vlees de belangrijkste bron van pathogene Y. enterocolitica vormt. Ondanks deze
sterke aanwijzingen zijn overigens tot nu toe geen gevallen van humane yersiniose
beschreven, waarbij behandeling of consumptie van varkensvlees als oorzaak
bewezen werd.

In eerder onderzoek (2, 3) isoleerden we pathogene yersinia\'s uit varkenstonsillen,
maar niet uit varkenstongen en varkensgehakt. Het hier beschreven onderzoek
werd uitgevoerd om meer gegevens te verkrijgen over de besmettingsgraad van
varkensvlees met pathogene Y. enterocolitica en de mogelijke herkomst van deze
besmetting. Hiertoe werden monsters van varkenskarkassen, tonsillen, tongen,
rectum swabs, kopvlees en varkensgehakt onderzocht op de aanwezigheid van Y.
enterocolitica. Daarbij werd gebruik gemaakt van een recent door Wauters et ai
(17) beschreven methodiek, die vooral geschikt zou zijn voor de isolatie van
pathogene yersinia\'s.

Gedurende de periode juni 1989 tol maart 1990 werden monsters van varkenskarkassen,
tonsillen, tongen en rectum swabs genomen in 4 varkensslachterijen (capaciteit variërend
van 2500 tol 3000 varkens per dag). De karkasmonsters werden genomen van borst-, rug-
en okselstreek met een destructieve methode (15 cm^).

Kopvlees werd bemonsterd in 2 koppenpellerijen. De varkensgehaklmonsters waren
afkomstig uil de detailhandel. Van de monsters tonsillen, tongen, kopvlees en gehakt werden
25 g porties onderzocht. Van deze porties werden 1: 10 suspensies in fysiologisch zout -
peptonoplossing gemaakt, waarvan 1 ml werd toegevoegd aan buizen met 10 ml
ophopingsmedium. Swabs werden rechtstreeks in buizen met ophopingsmedium gebracht.
De monsters werden onderzocht als eerder beschreven (4), waarbij als ophopingsmedium
Irgasan-Ticarcilline-Chloraal-bouillon (ITC) en als isolatiemedia Cefsulodin-Irgasan-
Novobiocin-agar (CIN) en Salmonella-Shigella-Deoxycholaat-Calcium-agar (SSDC) wer-
den gebruikt. Serotypering van de ye^m/o-isolaten werd uitgevoerd met commerciële
agglutinatiesera (Eco-bio, \'s Hertogenbosch).

De resultaten van de onderzochte monsters zijn samengevat in tabel 1. Pathogene
Y. e«?<?/-oco/(7(ca-stammen (serogroep 0:3, 0:9 en 0:5,27) werden geïsoleerd uit

36 (42%) van 86 varkenstonsillen. Dit isolatiepercentage verschilt niet essentieel
van recente literatuurgegevens (5, 12), waarbij uit 146 (32%) van 461 en 149 (33%)
van 450 varkenstonsillen pathogene yersinia\'s werden geïsoleerd. Eerder vonden
we 39 (78%) van 50 varkenstonsillen positief voor Y. enterocolitica, waarbij het
merendeel van de isolaten bleek te behoren tot een pathogene serogroep.
Van 40 onderzochte tongen waren 8 (20%) positief voor pathogene yersinia\'s,
terwijl deze organismen niet uit 20 monsters kopvlees konden worden geïsoleerd.
De Zutter en Van Hoof (18) isoleerden in België pathogene yersinia\'s uit 38 (17%
van 230 monsters kopvlees.

Van 100 onderzochte rectum swabs bleken 17 positief voor Y. enterocolitica-
serogroep 0:3. In verschillende gepubliceerde onderzoeken werden pathogene
yersinia\'s geïsoleerd uit rectum swabs of darminhoud in percentages variërend van
5-25% (1, 8, 10, 11, 14). Uit de vermelde isolatiepercentages voor tonsillen en
rectum swabs blijkt dat veel varkens, maar niet alle, besmet zijn met pathogene
yersinia\'s. Het is niet bekend of de aan- of afwezigheid van deze organismen in
varkens gerelateerd is aan bepaalde omstandigheden tijdens de mestperiode. Het
uitschakelen van Y. enterocolitica op boerderijniveau is dan ook momenteel niet
mogelijk. Men dient er van uit te gaan dat met pathogene yersinia\'s besmette
varkens de slachterij binnenkomen. Vanuit de keelholte en darmen kunnen deze
bacteriën zich tijdens het slachtproces over het karkas verspreiden. Om dit te
vermijden, worden diverse maatregelen genomen, zoals het zorgvuldig verwijderen
van de tonsillen en afbinden van de anus.

In dit onderzoek werden van 210 karkassen geen pathogene yersinia\'s geïsoleerd,
hetgeen wijst op voldoende slachthygiëne in dit verband in de betreffende
slachterijen. In een Deens (5) en Noors (14) onderzoek bleken respectievelijk 31
van 100 en 19 (63%) van 30 karkasmonsters positief voor pathogene Y.
enterocolitica.

Uit 4 (1%) van 400 onderzochte monsters varkensvlees konden pathogene
yersinia\'s worden geïsoleerd. Nesbakken et al. (13) vonden 1 van 152 en
Fukushima et al. (7) 6 (5%) van 120 monsters varkensvlees positief voor pathogene
Y. enterocolitica. Een duidelijk hoger besmettingspercentage, namelijk 21%, werd
gerapporteerd voor varkensgehakt in België, waarschijnlijk als gevolg van het
gebruik van tonsillair weefsel en kopvlees in dit type gehakt (16, 18).
Hoewel incidenteel varkensvlees dus besmet kan zijn met pathogene Y. entero-
colitica zijn de groeimogelijkheden voor deze bacteriesoort in gehakt zeer beperkt.
Fukushima (6) vond geen groei, maar wel overleving van Y. enterocolitica in
gehakt, bewaard bij 6 en 25° C. Een antagonistisch effect, door met name Hafnia
alvei en niet-pathogene yersinia\'s, op de groei van Y. enterocolitica in gehakt werd
aangetoond. Ook Kleinlein et al. (9) constateerden een sterke groeiremming van
Y. enterocolitica door competitieve flora in gehakt.

Aangezien varkensvlees slechts in een gering percentage besmet is met pathogene
yersinia\'s, de groeimogelijkheden van deze organismen in varkensvlees beperkt
zijn, de minimaal infectieuze dosis voor yer^m/a-infecties waarschijnlijk hoog is
(15) en varkensvlees doorgaans niet rauw wordt gegeten, lijkt het onwaarschijnlijk
dat varkensvlees een belangrijke bron van yersiniose in Nederland vormt.
Overigens is het wel van belang te verhinderen, dat Keraw/ö-besmetting via
tonsillen, faeces, vlees etc. overgebracht wordt naar personen, produkten en
oppervlakken in slachterij en slagerij. Wanneer consumptiegerede produkten,
zoals bijv. vleeswaren, door kruisbesmetting met Y. enterocolitica worden besmet,
kan tijdens gekoelde bewaring dit psychrotrofe organisme zich vermenigvuldigen
tot aantallen die een gezondheidsrisico kunnen opleveren.

1. Andersen JK. Contamination offreshly slaughtered pig carcasses with human pathogenic Yersinia
enlcrocolilica. Int J Food Microbiol 1988; 7: 193-202.

2. Boer E de, Seldam WM, and Oosterom J. Characterization of Yersinia enierocoHiica and related
species isolated from foods and porcine tonsils in the Netherlands. Int J Food Microbiol 1986;
3: 217-24.

3. Boer E dc and Seldam WM. Comparison of methods for the isolation of Yersinia enierocolilica
from porcinc tonsils and pork. Int J Food Microbiol 1987; 5: 95-101.

4. Boer E de, Seldam WM en Nijland E. Isolatie en identificatie van Yersinia enterocolitica en
verwante soorten uit voedingsmiddelen. De Ware(n)-Chemicus 1989; 19: 227-45.

5. Christensen SV. The Yersinia enterocolitica s\'Huaüon in Denmark. Contr Microbiol Immunol 1987;
9: 93-7.

6. Fukushima H and Gomyoda M. Inhibition of Yersinia enterocolitica serotype 0:3 by natural
microflora of pork. Appl Environ Microbiol 1986; 51: 990-4.

7. Fukushima H, Hoshina K, Nakamura R, and Ito Y. Occurrence of Yersinia spp. in raw beef,
pork and chicken. Zbl Bakt Hyg B 1987; 184: 50-9.

8. Fukushima H, Maryama K. Omori 1, Ito K, and lorihara M. Role of the contaminated skin of
pigs in fecal Yersinia contamination of pig carcasses at slaughter. Fleischwirtsch 1989; 69: 369-
72.

9. Kleinlein N and Untermann F. Growth of pathogenic Yersinia enterocolitica strains in minced
meat with and without protective gas with consideration of the competitive background flora.
Int J Food Microbiol 1990; 10: 65-72.

10. Mafu AA, Higgins R, Nadeau M, and Cousineau G. The incidence of Salmonella. Campylobacter
and Yersinia enterocolitica in swine carcasses and the slaughterhouse environment. J Food Prot
1989; 52: 642-5.

11. Narucka U en Westendorp JF. Een onderzoek naar het voorkomen van Yersinia enterocolitica
en Yersinia pseudotuberculosis bij klinisch normale varkens. Tijdschr Diergeneeskd 1977; 102: 299-
303.

12. Nesbakken T and Kapperud G. Yersinia enterocolitica and Yersinia enterocolitica-l\\kc bacteria
in Norwegian slaughter pigs. Int J Food Microbiol 1985; 1: 301-9.

13. Nesbakken T, Gondroscn B, and Kapperud G. Investigation of Yersinia enterocolitica. Yersinia
enterocolitica-iike bacteria, and thermotolerant Campylobacters in Norwegian pork products. Int
J Food Microbiol 1985; 1: 311-20.

14. Nesbakken T. Enumeration of Yersinia enterocolitica 0:3 from the porcine oral cavity, and its
occurrence on cut surfaces of pig carcasses and the environment in a slaughterhouse. Int J Food
Microbiol 1988; 6: 287-93.

15. Szita J, Kali M, and Rédy B. Human Yersinia enterocolitica infection in Hungary. Contributions
to Microbiology and Immunology, Vol 2. Yersinia, Pasteurella and Francisella 1973; 106-10.
(Karger, Basel).

16. Tauxe RV, Wauters G, Goossens B, Noyen R van, Vandepitte J, Martin SM, DeMol P, and Thiers
G. Yersinia enterocolitica infections and pork: The missing link. Lancet 1987; i: 1129-32.

17. Wauters G, Goossens V, Janssens M, and Vandepitte J. New enrichment method for isolation
of pathogenic Yersinia enlerocolitica serogroup 0:3 from pork. Appl Environ Microbiol 1988;
54: 851-4.

18. Zutter L de and Hoof J van. Isolation of Yersinia enterocolitica from pork meat. Proc 33rd Int
Congress Meat Science & Technol 1987; 72-4.

A young male mongrel with haemophilia-B (\'Christmas disease\')
H. S. Kooistra\' en R. J. SlappendeP

SAMENVATTING Bij een jonge basiaard-reu met een verhoogde bloedingsneiging werd via
laboratoriumonderzoek een stoornis in de intrinsieke stolling vastgesteld. Bij nader onderzoek
bleek de oorzaak een sterk verminderde activiteit van j\'actor IX te zijn.

SUMMARY A young male mongrel showing a tendency to bleed had a defect in the intrinsic
dotting system, which was due to a diminished activity of j\'actor IX

Bij de hond wordt een iclinisch waarneembare, verhoogde bloedingsneiging
(hemorragische diathese) meestal veroorzaakt door trombocytopenie. Stollings-
stoornissen, en vooral erfelijke stollingsstoornissen, komen veel minder vaak voor.
Niettemin worden erfelijke stollingsstoornissen bij rashonden vaker gediagnosti-
seerd dan bij de mens. Dit kan een gevolg zijn van een hoge inteeltcoëfficiënt,
vooral van de zeldzame rassen, of van het domineren van bepaalde foklijnen die
het op tentoonstellingen goed doen. Behalve gewenste genen kunnen ook
ongewenste genen op deze wijze over het ras worden verspreid.
Erfelijke stollingsdeficiënties berusten op een storing in de synthese van een
stollingsfactor. Bij de hond zijn inmiddels deficiënties vastgesteld van alle bekende
stollingsfactoren, met uitzondering van factor V (1). De meest voorkomende
erfelijke stollingstoornis is de factor-VIII-deficiëntie (hemofilie-A of klassieke
hemofilie). Een factor-IX-deficiëntie (hemofilie-B of \'Christmas disease\') komt
ongeveer 10 maal minder voor. Toch is de ziekte inmiddels bij minstens 14
honderassen vastgesteld (2). Dit artikel vestigt de aandacht op \'Christmas disease\'
als oorzaak van een hemorragische diathese bij een bastaard-hond. Tot nu toe
werd \'Christmas disease\' in Nederland nog maar éénmaal beschreven (4).
Eerst wordt kort ingegaan op de belangrijkste pathofysiologische achtergronden
van dc bloedstolling, waarbij de primaire hemostase (de interactie van de
trombocyten met de bloedvatwand) buiten beschouwing wordt gelaten.

De stollingscascade bestaat uit een serie enzymatische stappen. Daarbij wordt
steeds een pro-enzym (pro-coagulans) omgezet in een actief enzym of enzymcom-
plex, dat dan weer de volgende stap in de cascade activeert. De stollingscascade
kan op twee manieren in gang gezet worden: 1) intrinsiek en 2) extrinsiek. Beide
wegen komen samen in een gemeenschappelijk laatste deel van de stollingscascade
(figuur 1).

\' Drs. H. S. Kooistra, Rijksuniversiteit Utrecht, vakgroep Geneeskunde van Gezelschapsdieren,

Yalelaan 8, 3584 CM Utrecht (tevens correspondentie-adres).
^ Dr. R. J. Slappendel, Rijksuniversiteit Utrecht, vakgroep Geneeskunde van Gezelschapsdieren,
Yalelaan 8, 3584 CM Utrecht.

Bij de intrinsieke activatie wordt de Hageman-factor (factor XII) geactiveerd zodra
deze in contact komt met een oppervlak anders dan intact endotheel. In vivo zal
dat meestal het subendotheliale collageen ter plaatse van een wond zijn. Bij de
extrinsieke activatie wordt de stollingscascade op gang gebracht door tromboplas-
tine, dat vrijkomt bij weefselbeschadiging. Dit tromboplastine activeert factor VII.
De eindprodukten van de stollingscascade zijn de fibrinemonomeren. De fibri-
nemonomeren polymeriseren tot langgerekte fibrineketens die dwarsverbindingen
vormen. Aldus ontstaat een netwerk van fibrinedraden dat een laesie in een
bloedvatwand kan afsluiten. Bij sterk verlaagde concentraties of niet functioneren
van één of meer stollingsfactoren slaagt het stollingsmechanisme er vaak niet in
een bloedvatlaesie binnen een normale tijd te dichten. Bovendien is het gevormde
fibrincnetwerk onstabiel en wordt het gemakkelijk verbroken. Dit kan herhaal-
delijk optreden van bloedingen of langdurig nabloeden tot gevolg hebben.
Om de aard van een stollingsdefect op te sporen worden eerst een aantal screenende
bepalingen verricht. Dit zijn in de eerste plaats de geactiveerde partiële trombo-
plastinetijd (APTT) en de protrombinetijd (PT). Met de APTT wordt vastgesteld
of alle factoren van de intrinsieke stolweg, inclusief de factoren uit de gemeen-
schappelijke stolweg, normaal functioneren. Met de PT wordt bepaald of de
factoren uit dc extrinsieke stolweg, inclusief dc factoren uit de gemeenschappelijke
stolweg, normaal functioneren. Is met behulp van deze bepalingen vastgesteld of,
en zo ja waar, er iets fout is in het stollingsmechanisme, dan kan specifiek
onderzoek verricht worden naar de activiteit van individuele stollingsfactoren in
dal deel van de stollingscascadc waarin het defect is aangetoond.

Bloed voor laboratoriumonderzoek werd met een plastic injectiespuit met gesiliconeerde
naald afgenomen uit de vena ccphalica. Het bloed voor stollingsonderzoek werd direct na
afname in de verhouding 9:1 vermengd met 3,8% tri-natriumcitraat-dihydraat en afgeccn-
trifugeerd (20 minuten bij een toerental van 3000 toeren per minuut). Het plasma werd
binnen een uur gebruikt voor onderzoek of ingevroren (-20° C) en direct voor gebruik
ontdooid bij 37° C. De geactiveerde partiële tromboplastine(cefaline)tijd (APTT)\' en de
protrombinetijd (PT)2 werden met de handmethode bepaald overeenkomstig het voorschrift
van de fabrikant. De factor-VIIl- en -IX-bepalingen werden verricht met behulp van in

\' General Diagnostics Automated APTT, Organon Teknika Corp., Durham NC.
- General Diagnostics Automated PT, Organon Teknika Corp., Durham NC.

dc handel verkrijgbaar humaan factor-VlII-, respectievelijk factor-IX-deficiënt plasma\' en
geautomatiseerde stollingsapparatuur- volgens eerder beschreven methoden (3).
[)e ijkcurve werd gemaakt met behulp van \'gepooled\' citraatplasma van 10 gezonde honden
van verschillend ras en geslacht.

Een bastaard-reu van 5 maanden werd aangeboden op de Universiteitskliniek voor
Gezelschapsdieren in Utrecht met een grote, roodblauwige, flucturerende bult op
de linker ribwand, waarschijnlijk een hematoom. Uit de anamnese bleek dat de
hond al eerder verschijnselen van een verhoogde bloedingsneiging had vertoond.
Een oorzaak voor het ontstaan van het hematoom, dat in enkele dagen tot de
huidige omvang was uitgegroeid, kon door de eigenaar niet worden aangegeven.
Behalve enkele dagen van sloomheid en verminderd uithoudingsvermogen werden
verder geen anamnestische bijzonderheden vermeld. De patiënt was tevoren niet
met medicijnen behandeld. De eigenaar achtte het niet waarschijnlijk dat de hond
in contact was geweest met vergiften.

De hond was sloom. De ademhalings- en de polsfrequentie waren verhoogd
(respectievelijk 60/min. en 160/min.). De pols was steil. De lichaamstemperatuur
bedroeg 38,5° C. De slijmvliezen waren zeer bleek en de capillaire vullingstijd was
derhalve niet te beoordelen.

Pctechiën werden niet waargenomen. De omvang van de bult op de borstwand
was 20 bij 5 cm. In de liezen en bij de linker tarsus werden oppervlakkige
huidbloedingen geconstateerd. De turgor was niet afwijkend. De lymfeknopen
waren niet vergroot.

Op grond van de aanwezigheid van een \'spontaan\' ontstaan hematoom en het
anamnestisch gegeven dat de hond eerder bloedingen had vertoond, werd een
hemorragische diathese vennoed. Ter toetsing van deze veronderstelling en om
een indruk te krijgen van de omvang van het bloedverlies werd laboratoriumon-
derzoek verricht (tabel 1).

De lage hematocrietwaarde, het hoge percentage reticulocyten en het door
anisocytose, polychromasie en hypochromasie gekenmerkte rode bloedbeeld
duiden op een regeneratieve ernstige anemie. De verlengde APTT (cefalinctijd)
in coiTibinatic met de normale PT (protrombinetijd) was reden voor specifiek
onderzoek naar de stollingsfactoren die participeren in het gedeelte van de
intrinsieke stollingscascade voorafgaand aan het gemeenschappelijke deel van de
stolweg (figuur 1). Dc activiteit van factor IX bleek sterk verminderd (10%). Op
verzoek van de eigenaar werd geen therapie ingesteld en besloten tot euthanasie.

Een hemorragische diathese kan ontstaan door verschillende oorzaken (tabel 2).
Dc aanwezigheid van een verhoogde bloedingsneiging kan vaak al vermoed
worden op grond van de anamnese en het lichamelijk onderzoek. Voor definitieve
vaststelling dan wel uitsluiting van een hemorragische diathese, alsmede voor het
vaststellen van de oorzaak is laboratoriumonderzoek onmisbaar.
Bij het stellen van de waarschijnlijkheidsdiagnose hemofilie, maar vooral voor het
uitsluiten ervan, kunnen ras, geslacht en leeftijd van belang zijn. Hemofilie-
patiënten zijn vrijwel altijd mannelijk en worden in de regel ter onderzoek
aangeboden voor ze een jaar oud zijn. Soms is bekend dat de ziekte op dat moment
frequent bij een bepaald ras wordt gezien. In de anamnese moet aandacht worden
besteed aan de voorgeschiedenis en de familiegeschiedenis van de patiënt. Men
dient te vragen of er ooit eerder bloedingen zijn opgetreden bijv. bij hel wisselen

\' General Diagnostics Factor Deficient Plasmas, Organon Teknika Corp., Durham NC.
- Coagulometer, Dépex, De Bilt.

Tabel I. Resultaten van laboratoriumonderzoek bij ccn jonge reu met hemofilic-B (\'Christmas
disease\').

APTT = (geactiveerde) partiële tromboplastinetijd = ccfalinctijd.
Cielijktijdig uitgevoerde test in plasma van ccn normale hond ± 2 seconden.

van tanden en kiezen en of er sprake is geweest van kreupelheden die in verband
gebracht zouden kunnen worden met intra-articulaire bloedingen.
Bij het laboratoriumonderzoek van deze patiënt bleek het aantal blocdplaatjes
normaal, zodat trombopenie kon worden uitgesloten. Uit het screenend stollings-
onderzoek bleek dat de APTT verlengd, doch de PT normaal was. Deze
combinatie wijst op een stoornis in het intrinsiek geactiveerde deel van de
stollingscascade. Er moest dus sprake zijn van een deficiëntie van factor XII, XI,
IX of VIII (figuur 1). Daarbij moet opgemerkt worden dat een factor-Xll-
deficicntie geen hemorragische diathese veroorzaakt (I, 2).
Om verder te differentiëren werd in eerste instantie een activiteitsbepaling van de
stollingsfactoren VIII en IX uitgevoerd. Daarbij bleek de factor-VIIl-activiteit
normaal cn de factor-IX-activiteit zeer laag te zijn, hetgeen gezien de normale PT
wijst op hcmofilie-B. Andere oorzaken van lage factor-IX-activiteit, zoals een
levcraandoening, diffuse intravasale stolling (DIS) en intoxicatie met vitamine K
antagonisten, gaan altijd gepaard met een storing van zowel de intrinsieke als de
extrinsieke stolweg.

Hcmofilie-B (factor-IX-deficiëntie) is door anamnese en lichamelijk onderzoek
niet van hemofilie-A (factor-VIII-deficiëntie) te onderscheiden. Beide vormen van
hemofilie vererven enkelvoudig recessief en zijn X-chromosoom-gebonden (1, 2).
Erfelijke stollingsstoornissen zijn in de regel beperkt tot het ontbreken van één
enkele stollingsfactor. De betreffende factor is immunologisch wel in het plasma
aantoonbaar, maar de samenstelling van het molecuul is zodanig veranderd dat
het niet goed functioneert. Dit geeft meestal pas klinische problemen indien de
resterende activiteit minder is dan 30% van de normale activiteit. Bij hemofilie
vinden we meestal minder dan 10% restactiviteit (5).

Hemolifie-B is inmiddels vastgesteld bij een groot aantal rashonden (onder andere
284

Cairn Terrier, Airedale Terrier, Schotse Terrier, Coonhound, St. Bernhardhond,
Amerikaanse Cocker Spaniel, Franse Bulldog, Alaskan Malamute, Sheltie,
Labrador Retriever en Bobtail) (1). Dit sluit niet uit dat de aandoening ook bij
bastaard-honden aangetroffen kan worden, zoals uit dit artikel blijkt.
Dc behandeling van patiënten met hcmofilie-B valt in 3 groepen maatregelen
uiteen;

A. Algemene maatregelen ter bestrijding van de bloedingen (zoals drukverban-
den. locale applicatie van trombine en cautarisatie).

B. Intact houden van eenmaal gevormde stolsels door middel van de orale
toediening van een fibrinolyseremmer (tranexaminezuuri).

C. Toediening van factor IX door intraveneuze infusie van vers bloed of vers
(ingevroren) plasma. Het aldus toegediende factor IX heeft een halfwaardetijd
van ongeveer 24 uur, zodat de transfusie meestal gedurende enkele dagen
herhaald moet worden tot het wondje definitief is afgesloten.

Dc prognose voor hemofilie-B-patiënten is matig en ondermeer afhankelijk van
de omvang en localisatie van eventueel trauma, de beschikbaarheid van vers
donorbloed of-plasma en van de reactiviteit van factor IX. Draagsters en lijders
moeten uitgesloten worden van de fokkerij. Iedere moeder van een hemofiele reu
moet als draagster worden beschouwd. Dit draagsterschap kan in principe ook
via stollingsonderzoek aangetoond worden. De factor-IX-activiteit van de draag-
sters is gemiddeld 50% lager dan bij een normale hond. Er is echter een zekere
overlapping tussen normale honden met relatief lage factor-IX-activiteit en
draagsters met een relatief hoge factor-lX-activiteit (5).

L Dodds WJ. Bleeding Disorders. In: Handbook of small animal practice. Edited by Morgan RV.
New York: Churchill Livingstone 1988; 773-85.

2. Clrecn RA. Hemostatic Disorders: Coagulopathies and thrombotic Disorders. In: Jextbook of
Veterinary Internal Medicine. Edited by Ettinger SJ. Philadelphia: WB Saunders Company 1989;
2246-64.

3. Hardisty RM and Macpherson JC. A one-stage factor VIII (antihaemophilic globulin) assay and
its use on venous and capillary plasma. Thrombos Diathes Haemorrh (Stuttg.), 1962; 7: 215.

4. Slappendel RJ. Hemophilia A and Hemophilia B in a family of I\'rench bulldogs. Tijdschr
Diergeneeskd 1975; 100: 1075-88.

5. Slappendel RJ. Erfelijkheidsaspecten van hemofilie cn consequenties voor dc hondenfokkerij.
Tijdschr Diergeneeskd 1982; 107: 23-5.

Good Laboratory Practice (GLP) en
kwaliteitsbewaking in Nederlandse
laboratoriai

Good Laboratory Practice (GLP) and Quality Control in Laboratories in
the Netherlands

SAMENVATTING. Na een overzicht over het ontstaan van GLP (Good Laboratory Practice)
en ISO (Internationale Standaard Organisatie) richtlijnen worden een aantal begripsbepalin-
gen als Icwaliteit, Icwaliteitsborging, Icwaliteitssysteem, etc. gedefinieerd. Gebaseerd op een
aantal ISO-richtlijnen werden door het Nederlands Normalisatie Instituut eisen ten aanzien
van Kwaliteitsborging door laboratoria (NEN 2653) opgesteld. Deze eisen worden in het artikel
besproken. Certificatie is één van de waarborgen voor een goede kwaliteitsborging door
laboratoria. Certificatie van laboratoria zal in principe via STERLAB (Stichting voor de
erkenning van Laboratoria) of de CCKL (coördinatiecommissie ter bevordering van de
kwaliteitsbeheersing van het laboratoriumonderzoek op het gebied van de gezondheidszorg)
verlopen.

Behalve via certificatie wordt in Nederlandse laboratoria zeer actief aan externe kwaliteits-
bewaking gewerkt. Deze kwaliteitsbewaking functioneert via de verschillende beroepsgroepen.
Aan het slot van het artikel wordt ingegaan op toekomstige ontwikkelingen ten aanzien van
Kwaliteitsbewaking en Certificatie in medisch- en veterinair-diagnostische laboratoria.

SUMMARY. A review of the origin of GLP (Good Laboratory Practice) and ISO (Interna-
tional Standard Organisation) directives is followed by a number of definitions of concepts
such as quality, guarantees of quality, quality systems, etc. by laboratories (NEN 2653). These
requirements are discussed in the paper. Certification is one of the guarantees of quality
assessment by laboratories. Certification of laboratories is carried out by STERLAB
(Laboratory Accreditation Board of The Netherlands) or the CCKL (National Coordination
Committee for Quality Assurance for Health Care Laboratories in The Netherlands).
In addition to certification, laboratories in the Netherlands are extremely active as regards
external quality control (QC). QC is carried out by the various occupational groups.
The paper finally closes with a discussion of future developments regarding quality control
and certification in medical and veterinary diagnostic laboratories.

Tot omstreeks 1970 had men bij de Amerikaanse Foods and Drugs Administration
(FDA) aangenomen, dat toxicologisch onderzoek, dat diende ter ondersteuning
van de aanvrage voor toelating van een door de FDA gereglementeerd produkt,
door het betreffende laboratorium op de daartoe voorgeschreven wijze werd
uitgevoerd. Tijdens een groots opgezette inspectie — uitgevoerd in de periode
1968-1972 —■ ontdekte men in verschillende onderzoekslaboratoria ernstige
tekortkomingen en zelfs frauduleuze handelingen. De eerste argwaan was gewekt
bij een onderzoek, uitgevoerd door Searle en Co., één van de grotere geneesmid-
delenfabrikanten in de VS.

\' Voordracht gehouden op 5 oktober 1990, ter gelegenheid van het Jaarcongres 1990, tevens I37e
Algemene Vergadering van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde te
Rotterdam. Congresthema: \'Het Nationaal Miheubeleidsplan\'.
2 Dr. J. Goudswaard, directeur en medisch immunoloog. Stichting Streeklaboratorium \'Zeeland\',
Valckeslotlaan 149, 4461 SC Goes.

Toen de FDA de firma op enige onvolkomenheden in het rapport over een door
haar geproduceerd geneesmiddel (Flagyl) wees, nam Searle het rapport terug en
diende in 1974 een nieuw rapport over hetzelfde onderzoek in. Over dit rapport
zei later de directeur van het FDA bureau \'Instead of changing the summary to
more accurately reflect the data, the data had been changed to more accurately
reflect the summary\'.

Bij genoemde firma en later ook bij andere laboratoria werden de volgende
gebreken geconstateerd:

— Proeven waren slecht opgezet en onzorgvuldig uitgevoerd. Resultaten werden
niet juist weergegeven en geïnterpreteerd.

— Waarnemingen werden niet nauwkeurig gedaan en vastgelegd, de gegevens
werden niet gedateerd en gewaarmerkt.

— De opleiding van het personeel en de training was onvoldoende en er was
onvoldoende toezicht.

— De methoden toegepast bij het laboratoriumwerk en de verzorging van de
dieren waren ondeugdelijk of niet toereikend.

— Opzettelijke vervalsing van resultaten door de leider van het onderzoek en/
of het personeel.

In 1976 verscheen hierover een rapport. Aan dit rapport waren regels voor Goede
Laboratorium Praktijk toegevoegd, die de FDA naar aanleiding van haar
bevindingen had opgesteld. Er werd een beperkt onderzoek bij 40 laboratoria —
\'Pilot Complience Study\' — uitgevoerd om de toepasbaarheid van de regeling te
toetsen. Uit dit beperkte onderzoek bleek, dat bedrijfslaboratoria meer aan de
eisen van de GLP \'Proposals\' tegemoet kwamen dan de contract-laboratoria en
dat deze in dit opzicht weer beter waren dan de universiteitslaboratoria. De GLP-
\'Proposals\' kregen in 1979 in de VS een wettelijke status.

Ook in andere landen nam men nota van het rapport en zag men het belang in
van de invoering van de GLP-regels op internationaal niveau. In 1981 aanvaardde
de OESO (Organisatie van Economische Samenwerking en Ontwikkeling) de
GLP-regels voor haar lidstaten, en nam een besluit aan over wederzijdse acceptatie
van laboratoriumgegevens, die onder GLP-condities waren geproduceerd. Iedere
lidstaat is thans verplicht om de GLP-regels in eigen land te legaliseren.
In Nederland werden de GLP-regels als bijlage opgenomen in de Wet Milieu
Gevaarlijkse Stoffen (WMS), die in 1985 werd aangenomen. Eind 1986 volgde de
aanstelling van een GLP-inspecteur, die voor de overheid toezicht houdt op de
naleving van GLP. De inspectie op GLP geschiedt thans door de VHI en de
Hoofdinspectie Volksgezondheid voor de geneesmiddelen. Ondersteuning vindt
plaats door het RIVM. De sectie GLP van de VHI bestaat uit een inspecteur, een
toegevoegd inspecteur, en technische en administratieve ondersteuning. In maart
1988 werd een interdepartementale commissie GLP gevormd als adviesinstantie
van de sectie GLP. Hiermee is de kwaliteitszorg van de resultaten van het
veiligheidsonderzoek in Nederland wettelijk geregeld.

PARALLELLE ONTWIKKELING TEN AANZIEN VAN KWALITEITSBORGING IN BEDRIJ-
VEN EN LABORATORIA

Naast de hiervoor genoemde overheids- en wettelijke ontwikkelingen bestond ook
bij bedrijven en laboratoria behoefte aan genormaliseerde kwaliteitssystemen. De
oorsprong van deze behoefte moet gezocht worden in de vraag in de tweede
wereldoorlog naar militaire produkten van een constante kwaliteit. Daarvoor
werd een systeem ontwikkeld, waarin niet alleen de aan de produkten te stellen
eisen werden geformuleerd, maar ook de eisen die moeten worden gesteld aan

het functioneren van de organisatie, die de produkten voortbrengt (of diensten
verleent).

Na de oorlog heeft de NAVO een aantal \'quality assurance\' normen opgesteld,
die als voorwaarden werden gesteld aan bedrijven in de bij de NAVO aangesloten
landen voor het verkrijgen van defensie-opdrachten. Deze normen kregen
bekendheid onder de naam \'allied quality assurence publications\', kortweg
AQAP\'s. Ook in Nederland werd een aantal bedrijven doorgelicht om na te gaan
of hun organisatie aan de in een bepaalde AQAP vastgelegde eisen voldoet. Was
dit het geval, dan werd zo\'n bedrijf AQAP gecertificeerd en kon een contract voor
levering aan Defensie worden afgesloten.

Als gevolg van de hiervoor genoemde ontwikkelingen ontstond ook binnen de
civiele produktie (inclusief laboratoria) behoefte aan soortgelijke normen. Zo
ontstonden vergelijkbare normen in bijv. Groot-Brittannië (British Standard BS-
5179: guide to the operation and evaluation of quality assurance system), de VS
(American National Standard ANSI Z-1 -15: generic guidelines for quality system),
Canada (Canadian Standard CSA 1 299; quality assurance program requirements)
en ook in Nederland (onder andere Nederlandse Norm NEN-2646: algemene
voorwaarden te stellen aan kwaliteitssystemen voor het ontwerpen, produceren
en leveren van produkten en diensten en voor het toepassen van processen). De
Nederlandse Kwaliteitsborgingsnormen werden in 1980 samengesteld door de
commissie Stacek/Standaard-procedure en criteria voor evaluatie van kwaliteits-
systemen). Door internationaal overleg ontstonden de ISO (internationale stan-
dardisatie organisatie) richtlijnen, die algemeen worden aanvaard.
Al spoedig bleek, dat de gepubliceerde normen zoals de genoemde norm NEN-
2646 niet voldeden voor laboratoria, die kwaliteitsborging van onderzoek beogen.
Gebaseerd op de ISO guides 25 en 38 (25: general requirements for the technical
competence of testing laboratories; 38: general requirements for the acceptance
of testing laboratories) en de GLP-regels stelde het Nederlands Normalisatie
Instituut de norm NEN 2653 op.

Uit het hiervoorgaande blijkt, dat \'GLP\' en \'Kwaliteitsborging van laboratoria
via NEN 2653\' gedeeltelijk een parallelle ontwikkeling hebben doorgemaakt. Men
mag beide ontwikkelingen evenwel niet los van elkaar zien. NEN 2653 is opgesteld
méde op grond van reeds lang bestaande GLP-richtlijnen. Doel, opzet en inhoud
van GLP en NEN 2653 komen dan ook in grote lijnen met elkaar overeen.
Verschillend is het toepassingsgebied. Kortweg kan gesteld worden dat NEN 2653
eisen bevat voor laboratoria. De OESO/GLP-regels bevatten wettelijke eisen voor
het onderzoek van chemische stoffen, zoals diergeneesmiddelen, voedseladditie-
ven, cosmetica, etc. Enkele verschillen — bij het bestuderen van beide richtlijnen
— zijn, dat in NEN 2653 gesproken wordt van een Kwaliteitshandboek, dagelijkse
leiding, beheer van het onderzoekmiddel, toelevering van goederen, invloed van
defecten, etc. In de GLP-regels wordt wél maar in de NEN-vorm niet of minder
nadrukkelijk gesproken over: taken van de onderzoeksleider, quality assurance-
programma, aangewezen personeel, overheidsinspectie, quality assurance-verkla-
ring bij een rapport, test-systemen en test- en referentiestoffen.
De definitie van GLP is als volgt: goede laboratoriumpraktijk betreft de
organisatorische gang van zaken en de omstandigheden, waaronder laboratori-
umonderzoek wordt voorbereid, uitgevoerd, gecontroleerd, geregistreerd en gerap-
porteerd. Het begrip Kwaliteitsborging wordt gedefinieerd als: het op peil houden
van een kwaliteitssysteem, met inbegrip van het aantonen, dat dit systeem aan de
voorwaarden voldoet.

Het zal duidelijk zijn, dat hiervoor GLP-regels, zoals die voor een belangrijk deel
vastgelegd zijn in NEN 2653 noodzakelijk zijn. In het volgende hoofdstuk zullen
nog enige begripsbepalingen volgen, waarna een aantal belangrijke aspecten en
voorschriften uit NEN 2653 worden besproken.

In de decennia na de tweede wereldoorlog zijn aanbod en vraag naar kwantiteit
in produktie langzamerhand verschoven naar kwaliteit van het produkt. Een goede
definitie van het kernbegrip \'Kwaliteit\' vond men aanvankelijk niet zo nodig:
\'quality, like beauty, is in the eye of the beholder\'. Hanteerbare omschrijvingen
ontstonden toen kwaliteit een \'issue\' werd. De meest gangbare is: kwaliteit is de
mate van overeenkomst tussen gestelde doelen (vastgelegd in criteria) en het
uiteindelijke vervaardigde produkt. In wezen is er geen verschil tussen deze GMP-
definitie voor een industrieel produkt en GLP voor laboratoriumresultaten.
In het proefschrift van Geräts, geschreven onder het motto \'If a job\'s worth doing,
it\'s worth doing well\' worden nog een aantal andere begripsbepalingen omschre-
ven, zoals:

zo goed mogelijk afstemmen van het
produkt op de eisen, wensen en
behoeften van potentiële afnemers.

systeem van verantwoordelijkheden,
procedures en activiteiten, die er voor
zorgen, dat produkten voldoen aan de
eisen.

de operationele technieken en
activiteiten, die noodzakelijk zijn voor
het handhaven van de geëiste kwaliteit
van een produkt, proces of dienst.

het stelsel van vastgelegde
bedrijfskundige procedures en regels,
dat tot doel heeft te verzekeren dat
een produkt, proces of dienst aan de
gestelde eisen voldoet.

Met de hiervoor beschreven begripsbepalingen zullen in het kort de eisen worden
besproken, waaraan een laboratorium moet voldoen, dat volgens NEN 2653 goede
laboratoriumpraktijk uitvoert. In tabel I is een overzicht gegeven van alle
onderwerpen uit NEN 2653; een aantal hiervan wordt hierna toegelicht.

Tabel 1. Laboratorium-erkenning gebaseerd op NEN 2635; onderwerpen en aspecten, waarvoor
richtlijnen zijn voorgeschreven

■k Eigen beoordeling Kwaliteitssysteem
■k Organisatie, bevoegdheden, verantwoordelijkheden
■k Kennis, ervaring medewerkers

Een laboratorium is een dienstverlenende instelling waarbij de menselijke factor
een belangrijke rol speelt. Bij een kwaliteitsbeoordeling zal in eerste instantie dan
ook worden gekeken naar de organisatie, naar de functies die hierin worden
vervuld, en naar de kwaliteit van de medewerkers in die functies. De organisatie
moet zijn vastgelegd in een organisatieschema met namen en de daarbij behorende
functies. Er moet een terzake deskundige leiding in het laboratorium zijn, die
bovendien zorg draagt, dat de medewerkers een duidelijk beeld hebben van de
inhoud van hun functie.

De ruimtes waarbinnen het laboratoriumonderzoek verricht moet worden dienen
qua constructie, inrichting en overige faciliteiten geschikt te zijn om het beoogde
doel te bereiken. Huisvesting en verzorging van proefdieren dient overeenkomstig
de daarvoor geldende wettelijke bepalingen te zijn.

Aangeleverde goederen moeten in overeenstemming zijn met een bijgeleverde
specificatie. Controle dient te worden uitgevoerd door een daartoe aangewezen
persoon.

Alle procedures, werkvoorschriften (\'SOP\'s\': Standard operating procedures) en
onderzoeksmethoden moeten schriftelijk vastgelegd zijn. In de norm worden
ondermeer genoemd de voorschriften voor:

Werkvoorschriften moeten geautoriseerd zijn, dat wil zeggen zijn goedgekeurd
door een deskundige en door haar/hem ondertekend.

Rapportage van de analyseresultaten aan de opdrachtgever dient schriftelijk of
via een geautomatiseerd datatransmissiesysteem te gebeuren. Het rapport moet
uiteraard een getrouwe weergave zijn van de geproduceerde resultaten van het

onderzoek. Het rapport moet altijd worden ondertekend door degene, die
eindverantwoordelijkheid heeft voor de werkzaamheden. Van alle documenten,
geproduceerde gegevens, correspondentie, methodes, etc. dient een oorspronkelijk
exemplaar in het archief aanwezig te zijn.

In het kwaliteitshandboek dient het kwaliteitssysteem te worden beschreven zoals
het moet functioneren, waarbij informatie wordt vastgelegd over werkterrein en
technisch kunnen van het laboratorium, de organisatie en de voorzieningen. Ook
dienen in het Kwaliteitshandboek te worden opgenomen procedures over eigen
beoordeling, het autoriseren van documenten en voorschriften, wijzigingen van
het kwaliteitssysteem, behandelen van klachten en vertrouwelijke gegevens en
tenslotte werkvoorschriften van routinehandelingen. Alle aspecten van de definitie
van GLP komen hier dus in naar voren.

Als een logisch uitvloeisel van de vraag naar KwaHteitsbeheersing is ook de vraag
naar certificatie (= activiteiten op grond waarvan een onafhankelijke instantie
kenbaar maakt dat een gerechtvaardigd vertrouwen bestaat, dat een duidelijk
omschreven onderwerp voor certificatie in overeenstemming is met een bepaalde
norm of een eisenstellend document) en accreditatie (= in USA: certificatie van
instellingen; in Europa: erkenning van opleidngs- en nascholingsactiviteiten) naar
voren gekomen. In dit artikel zal de huidige stand van zaken worden belicht met
name met betrekking tot de certificatie in de gezondheidszorg.
Certificatie is een activiteit die tot nu toe in Nederland vooral op het terrein van
de industrie en de detailhandel is ontplooid. Om deze activiteiten op elkaar af
te stemmen, is in 1981 de Stichting Raad voorde Certificatie in het leven geroepen.
Deze raad treedt regulerend, coördinerend en adviserend op ten aanzien van
certificatie in de meest ruime zin. Een belangrijke taak van de raad bestaat uit
het toetsen van certificatie-instituten en hun certificatiesystemen aan erkennings-
criteria. Deze erkenningscriteria zijn opgesteld door een representatieve groep van
belanghebbenden en hebben betrekking op onder meer de onpartijdigheid, de
deskundigheid en de betrouwbaarheid van het certificatie-instituut. De Raad voor
Certificatie heeft bijvoorbeeld certificatie-instituten erkend op het gebied van
openbare nutsvoorzieningen en van produkten in de bouw en in de petrochemie,
processen en kwaliteitssystemen in de grafische industrie, kwaliteitssystemen van
industriële voortbrengingsorganisaties en kwaliteitssystemen voor laboratoria
(voornamelijk bedrijfslaboratoria, nog nauwelijks laboratoria in de diergenees-
kunde of de gezondheidszorg).

Voor wat de gezondheidszorg betreft: sinds 1970 probeert de overheid enige greep
te krijgen op zowel de kwaliteit als de structuur hiervan. Dit geschiedt onder andere
via erkenningseisen en bijv. de structuurwetgeving (onder andere de Wet Voor-
zieningen Gezondheidszorg). Er is weliswaar een netwerk van regels en voorschrif-
ten — onder andere via het COTG —, doch de mening is nog steeds, dat de
primaire verantwoordelijkheid bij de aanbieders van de zorg ligt. Dit ligt ook vast
in het rapport \'Bereidheid tot verandering\' van de commissie Dekker. De
Dekkeriaanse visie is, dat het \'veld\' (= aanbieders van zorg, verzekeraars en
patiëntenorganisaties) zelf kwaliteitseisen formuleert, zichzelf bewaakt en zelf aan
verbetering werkt. Gevolg zou zijn, dat slecht functionerende voorzieningen
voortaan door de verzekeraars niet meer gecontracteerd behoeven te worden. De
verzekeraars kunnen — nog immer via deze visie — een keus uit de aanbieders
maken. Kwaliteit en eventuele certificatie worden dus belangrijke factoren in een
tijdperk van concurrentie. De Nationale Ziekenhuis Raad (NZR) is er een

voorstander van, dat de instellingen ter bewaking en bevordering van de kwaliteit
van de zorgverlening een intern kwaliteitssysteem ontwikkelen. De NEN/ISO-
normen zouden als leidraad bij de ontwikkeling van een kwaliteitssysteem kunnen
worden gebruikt. Men acht het onrealistisch te veronderstellen, dat instellingen
een kwaliteitssysteem voor de gehele organisatie direct zouden kunnen ontwik-
kelen en implementeren. Deelsystemen — met name laboratoria — kunnen echter
op korte termijn geschikt zijn voor certificatie. De NZR acht het daarom niet
uitgesloten, dat reeds over twee jaar de éérste deelcertificatie zou kunnen plaats
vinden.

Een belangrijke vraag voor de laboratoria in de gezondheidszorg is nu, hoe de
certificatie zal plaats vinden. Wat zijn de kosten, bij welke certificatie-instelling
moet men zich melden, etc. In het algemeen kan worden aangenomen, dat men
pas aan certificatie moet denken als het laboratorium volgens de hiervoor
behandelde goede laboratoriumpraktijk en norm NEN 2653 werkt. Aanmelding
is dan in principe mogelijk bij de Nederlandse Stichting voor de erkenning van
Laboratoria, STERLAB, een initiatief van het ministerie van Economische Zaken.
STERLAB is aangesloten bij de European Laboratory Accreditation Coopera-
tion, hetgeen voor de — thans — 12 deelnemende landen wederzijds erkenning
van certificaties inhoudt. Er is een rechtstreekse verbinding met de EOTC
(European Organization for Testing and Certification) en er is samenwerking met
de WECC (West European Calibration Cooperation) en Eurolab (voor technische
harmonisatie van testmethoden, etc.). Bij STERLAB zijn zowel de objecten van
certificatie (produkt, proces, dienst, kwaliteitssysteem) als de stappen voor
certificatie (onderzoek, toetsing, beslissing, contracteren en toezien) exact bekend.
Ook de organisatie is duidelijk met onder andere een Raad van Toezicht, een
bestuur, colleges van deskundigen, etc. Er is sprake van onpartijdigheid en
onafhankelijkheid, rechtszekerheid en objectiviteit.
Zijn er alleen voordelen en geen nadelen aan certificatie via STERLAB?
Binnen de beroepsgroepen (klinisch chemici, immunologen, microbiologen, etc.)
is men vooralsnog van mening, dat STERLAB een uitmuntend systeem aanbiedt
voor bedrijfslaboratoria, doch voor de specifieke groep van laboratoria in de
gezondheidszorg toch onvoldoende op maat gesneden is. Men heeft een duidelijke
voorkeur voor certificatie vanuit de eigen beroepsgroepen, omdat daar de
deskundigheid aanwezig is en er ook al allerlei andere kwaliteitssystemen als
intercollegiale toetsing, consensusbijeenkomsten, bijscholingsactiviteiten, opstel-
len gedragscodes, etc. functioneren. We zien dit immers ook bij de KNMG en
de KNMvD. Hoewel hier in zekere zin sprake is van zelfcertificatie — een
contradictio in terminis —, zij gewezen op de hiervoor naar voren gebrachte
Dekkeriaanse visie, waarin gepleit is voor kwaliteitsbewaking vanuit het veld en
niet door overheidsinstanties. Een ander nadeel van STERLAB is gelegen in het
feit, dat certificatie van een geheel laboratorium grote kosten met zich meebrengt,
die vanuit het vastgestelde budget moeten worden betaald.

Hoe ver is men binnen de beroepsgroepen? In Nederland is al enige jaren geleden
vanuit de beroepsgroepen een Coördinatie Commissie ter bevordering van de
Kwaliteitsbeheersing van het Laboratoriumonderzoek op het gebied van de
Gezondheidszorg (CCKL) opgericht. Op 9 maart 1989 werd een groot symposium
gehouden onder de titel \'Lab. certificatie in de Gezondheidszorg?\' Behalve de
beroepsgroepen kwamen hier ook de Industrie (Diagned), STERLAB, ziektekos-
tenverzekeraars en WVC aan het woord. Algemene conclusie was, dat certificatie
en kwaliteit primair door het \'veld\' zal moeten worden geregeld. De conclusie van
prof Roscam Abbing (WVC) was, dat alleen indien het veld van de gezondheids-
zorg en de verzekeraars er niet in zouden slagen tot een bevredigend kwaliteits-

stelsel te komen de overheid wettelijk zal ingrijpen door zelf verregaand
normstellend en gebiedend te werk te gaan.

Certificatie is één van de middelen om kwaliteit te waarborgen. Gesteld moet
echter worden dat van oudsher al in de laboratoria, werkzaam in de volksgezond-
heidssector, veel energie besteed wordt aan het bevorderen van de kwaliteiten van
het onderzoek. Het op hoog peil houden van de opleiding van de laboratorium-
specialisten is een beproefd middel. Examinering, visitatie en registratie zijn
daarbij trefwoorden. Sinds een aantal jaren is er tevens een uitgebreid interne-
en externe kwaliteitsbewaking van de diverse onderzoekingen. De externe
kwaliteitscontroles worden verzorgd door stichtingen vanuit de diverse beroeps-
groepen (SKZL: Stichting Kwaliteitsbewaking Ziekenhuis Laboratoria; SKML
Stichting Kwaliteitsbewaking Medische Immunologie; SKMM: Stichting Kwali-
teitsbewaking Medische Immunologie; SIHON: Standaardisering Immunofeno-
typering Haemato-oncologische Aandoeningen). Alle kwaliteitsrondes werken in
principe volgens hetzelfde principe. De deelnemende laboratoria ontvangen
materiaal van een aantal patiënten; klinische informatie wordt ook gegeven. De
uitslag moet binnen een bepaalde periode worden teruggezonden en voorzien
worden van commentaar ten aanzien van de klinische informatie. In tabel 2 is
een voorbeeld van een SKMI-uitslag gegeven, zoals deze door de auteur van dit
artikel (met dr. Molenaar van de Stichting Samenwerking Delftse Ziekenhuizen
organisator van de rondzendingen) aan de deelnemers wordt teruggestuurd.

Tabel 2. Voorbeeld - in verkorte vorm - van een SKMI Kwaliteitsronde-uitslag
Stichting Kwaliteitsbewaking Medische Immunologie

Grote, niet pijnlijke zwelling in de hals, geleidelijke toename van de zwelling in
de afgelopen twee jaar, euthyreoidie.

TSH, T3, T4 blijven vervolgen. Symptomen en immunologisch onderzoek kunnen passen bij
beginnende Hashimoto. Schildklierbiopsie nemen.

Past bij (beginnende) Hashimoto (euthyreoid). Gegevens en resultaten passen bij non-toxic Goiter
Schildklierbesch, met mgl. toekomstige hypothyreoïdie.

Het openstellen van de grenzen na 1992 maakt het in principe mogelijk, dat
ziekenhuisverzekeraars en zorgverleners (inclusief laboratoria) zich internationaal
gaan manifesteren, hoewel volgens het Verdrag van Rome de gezondheidszorg
primair een nationale aangelegenheid is. Toch zal vrij verkeer van personen, op
den duur betekenen dat buitenlandse collega-beroepsbeoefenaren zich hier te
lande kunnen gaan vestigen. Vrij verkeer van diensten houdt in, dat buitenlandse
laboratoria monstermateriaal vanuit Nederland kunnen betrekken en analyseren.
Met het openstellen van de grenzen in de EEG na 1992 moet voorkomen worden,
dat nieuwe barrières voor het vrije handelsverkeer zullen ontstaan. Goederen en
diensten zullen vergezeld moeten gaan van een geaccepteerd en gewaarmerkt
document. Voor wat de laboratoria betreft, kan men op verschillende niveaus tot
onderlinge erkenning van zo\'n document komen:

— Erkenning van een laboratorium of certificatie-instelling in het importerende
land.

— Onderlinge verdragen tussen verschillende certificatie-instellingen in de EEG
op bilaterale- of multilaterale basis.

Voor de medische technologie zijn 4 richtlijnen (\'directives\') in voorbereiding,
waarvan één, te weten de EDNA-richtlijnen, zich bezighoudt met in vitro
diagnostica. Het werk zal worden verricht in technical committees (TC 140 betreft
de in vitro diagnostica) van het Comité Européan de Normalisation (CEN).
Op 27 april 1990 werd in Brussel \'Eurolab\' opgericht. Eurolab beoogt een
representatief forum te zijn van de laboratoriumwereld, die activiteiten ontplooit
op het terrein van \'meten\' en \'beproeven\' in de EG en EFTA landen. Als zodanig
zal het gesprekspartner zijn van de EOTC.

In Nederland is als consequentie van bovenstaande een vereniging Eurolab
Nederland in oprichting.
De vereniging stelt zich ten doel:

1. Een nationaal contactpunt te zijn tussen de instellingen, werkzaam op het
gebied van meten en beproeven en diegenen die anderszins daarmee te maken
hebben.

2. De belangen van de instellingen, werkzaam op het gebied van meten en
beproeven, te behartigen en deze te vertegenwoordigen op nationaal en
internationaal niveau, met name in Eurolab.

3. De wederzijdse (internationale) erkenning van beproevingsresultaten te bevor-
deren, onder meer door het kweken van vertrouwen, ontwikkeling van
kwaliteitszorg, herleidbaarheid van beproevingen en de invoering en verbe-
tering van de normserie EN 45000.

4. De technische samenwerking tussen laboratoria en andere relevante organi-
saties te bevorderen, teneinde de ontwikkeling en harmonisatie van beproe-
vingsmethoden en de implementatie daarvan te versnellen.

5. Een forum te zijn voor de uitwisseling van opvattingen over thema\'s die
betrekking hebben op meten en beproeven.

9. Al datgene te doen wat nodig is om het werkgebied meten en beproeven te
ontwikkelen en te steunen, zoals een nationaal meetsysteem, onderwijs,
opleiding en training, signalering van prioriteiten en nieuwe ontwikkelingen.

Niet alleen Eurolab en STERLAB doch ook de CCKL heeft het belang van
internationale erkenning ingezien. De CCKL is aangesloten bij de European
Committee of Clinical Laboratory Standards (ECCLS). Juist met het oog op de
komende — internationale — ontwikkelingen wordt binnen de CCKL hard
gewerkt aan de voorschriften, waaraan te certificeren instellingen moeten voldoen.
Er is een beroepsgroepencommissie (de CCKl^certificatiecommissie) benoemd,
waarin alle laboratorium-beroepsgroepen participeren. Zo is onder andere de
auteur van dit artikel hierin aangewezen namens de Nederlandse Vereniging voor
Immunologie en dr. Van Knapen voor de Vereniging voor Parasitologie. De
commissie — waarin ook enige RIVM-medewerkers zijn opgenomen — zal op
korte termijn criteria voor certificatie hebben vastgelegd.

Het zou zinvol zijn, dat ook laboratoria uit de veterinaire diagnostiek in de
toekomst onder de CCKL-paraplu gaan functioneren. Het totaal aantal veterinaire
diagnostische laboratoria (Gezondheidsdiensten voor Dieren, Rijkskeuringsdiens-
ten) is mogelijk te klein voor een geheel zelfstandige opzet van een certificatie.
Reeds in een vroeg stadium zou binnen de EEG overeenstemming moeten worden
bereikt over wederzijdse erkenning van certificatie-instellingen, weliswaar vanuit
de beroepsgroep opgericht doch certificerend op grond van OESO/GLP-en NEN/
ISO-normen.

2. CCKL-bulletin: \'Harmonisatie in de Europese Gezondheidszorg: Nederland let op uw zaak!\', 1990;
5(1): 1.

3. Geräts GEC. Werken aan Kwaliteit; aspecten van kwaliteitszorg en hygiëne in de industriële
vleessector. Proefschrift Utrecht, ISBN 90-70740-03-6, 1990.

4. Ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur; Veterinaire Hoofdinspectie van de Volks-
gezondheid: Goede laboratoriumpraktijk (GLP); toezicht op de naleving in Nederland, Rijswijk,
april 1989.

5. Nationale Raad voor de Volksgezondheid: Rapport certificatie van instellingen, publikatie 14/90,
mei 1990.

In deze rubriek, die in principe open
staat voor elke auteur die zich op
specialistisch niveau met de dierge-
neeskunde van landbouwhuisdieren
en/of gezelschapsdieren bezighoudt,
wordt een brug geslagen tussen de
eerste- en tweedelijns diergenees-
kunde.

Er is sprake van praktische relevantie
en de bijdragen geven inzicht in de
diagnostiek en behandeling van verwe-
zen patiënten uit diverse disciplines.
Theoretische aspecten of nieuwe ont-
wikkelingen in de diergeneeskunde
worden eveneehs belicht.

Demodicosis is een parasitaire huidaandoe-
ning bij de hond, kat, hamster, rund, geit,
schaap en paard. In dit artikel wordt alleen
de demodicosis bij de hond besproken. Deze
mijt veroorzaakt een ontstekingsreactie in
de huid. De mijt komt in kleine aantallen
voor bij gezonde dieren. Bij bepaalde dieren
blijven de mijten zich vermenigvuldigen met
als gevolg alopecia, erytheem en pyodermie.

De levenscyclus van de mijt kent vier stadia.
De eieren van de mijt zijn spoelvormig. Uit
het ei komt een 6-potige larve. Via de 6-
potige nymphe ontwikkelt zich de volwas-
sen 8-potige demodex mijt. De volwassen
mijt is visvormig en slanker dan de nymphe
of larve. De mijten bevinden zich in de
haarfollikels, talgklieren en soms in de re-
gionale lymfeknopen. De mijten kunnen
niet overleven buiten de huid.

De verspreiding van de mijt kan ontstaan
via direct contact van de teef met haar pups
gedurende de eerste levensdagen. De mijten
worden meestal aangetroffen op de snuit
van de pups. Pogingen om de ziekte te
verspreiden via het toedienen van mijten in
de voeding van gezonde dieren mislukte.
Ook het intraperitoneaal of intratracheaal
toedienen van de mijten faalde in het opwek-
ken van demodicosis. Direct contact van
gezonde honden met patiënten veroor-
zaakte geen demodicosis. Door het toedie-
nen van immuunsuppressiva zoals antilym-
focyten serum, azathioprine of langwerken-
de corticosteroïden heeft men demodicosis
kunnen opwekken. Stress blijkt ook een
immuunsuppressieve werking te hebben.
Een chronische demodicosis gaat gepaard
met een T-cel-suppressie. Indien de demo-
dicosis is verdwenen kan er géén T-cel-
suppressie meer worden aangetoond. Hier-
uit blijkt dat de gevonden immunosuppres-
sie secundair is. De aanleg tot het ontwik-
kelen van demodicosis blijkt erfelijk te zijn.

Men onderscheidt twee klinische beelden:
de gelokaliseerde vorm en de gegenerali-
seerde vorm.

Bij de gelokaliseerde demodicosis treft men
focaal erytheem aan met alopecia en cru-
stae. Deze vorm gaat soms gepaard met een
pyodermie. De pruritus is wisselend. Vaak
is de kop, speciaal het peri-oculaire gebied
aangetast. Deze vorm komt het meest fre-
quent voor bij jonge dieren onder een jaar
leeftijd. Spontane genezing is mogelijk. De
prognose is goed.

De gegeneraliseerde demodicosis is een
ernstige huidaandoening met een matige
prognose. De ziekte kan zich via een gelo-
kaliseerde huidaandoening ontwikkelen of
direct verspreid over het gehele lichaam
manifesteren. De symptomen variëren van
alopecia tot een uitgebreide diepe pyoder-
mie met lymfe-adenopatie, koorts en alge-
hele malaise. De gevonden bacterie is
meestal een Staph, intermedius, coagulase
positief. De pruritus wisselt sterk.

De diagnostiek van demodicosis bestaat uit
het maken van meerdere diepe huidafkrab-
sels. Het huidafkrabsel wordt gemengd met
een druppel chlorolactophenol of KOH op
een voorwerpglas.

Nadat een dekglas op het preparaat is gelegd
wordt met de kleinste vergroting gekeken.
Laat men het preparaat enkele uren staan,
dan worden de mijten aangetast door de
gebruikte oplosmiddelen. Dit bemoeilijkt
de diagnostiek.

De therapie bestaat uit het scheren van de
gehele hond bij een gegeneraliseerde demo-
dicosis. De hond wordt dagelijks voor de
helft ingesmeerd met een vers verdunde (1
op 100) Tactic®\'-oplossing. De duur van de
therapie varieert van enkele weken tot meer-
dere maanden. Op geleide van controle
afkrabsels is het verloop van de ziekte te
controleren. Orale toediening van antibio-
tica, op geleide van een bacterieel onderzoek
\' Pitman-Moore Nederland B.V., Haarlem.

Bijwerkingen van de behandeling met tactic
kunnen zijn: sloomheid van de hond, slechte
eetlust, braken en diarree.
Indien de bijwerkingen voor de hond te erg
zijn, is het noodzakelijk de behandeling
gedurende enkele dagen te stoppen. De
eigenaar kan erythemateuze huidreacties
ontwikkelen. Het is raadzaam de behande-
ling in de open lucht of voor een open raam
uit te voeren. Irritaties op het keelslijmvlies
kunnen zo worden voorkomen. Het dragen
van plastic handschoenen is wenselijk. Iver-
mectine-injecties hebben geen effect. In de
literatuur heeft één auteur met deze therapie
successen geboekt. Later bleek dat de resul-
taten van tijdelijke aard waren. De auteur
dezes heeft dezelfde ervaring opgedaan met
één patiënt met een gegeneraliseerde demo-
dicosis.
Casuïstieken

Een drie jaar oude Old English Sheepdog,
reu van 26 kg, werd aangeboden met ery-
theem, crustae, alopecia rondom de bek en
peri-oculair. Ook in de liezen en op de rug
vertoonde de hond deze afwijkingen. De
symptomen waren sinds drie maanden aan-
wezig. De verwijzend dierenarts had bij deze
hond een diabetes mellitus gevonden en
behandeld. Demodexmijten werden op alle
afwijkende huidplekken aangetroffen. De
hond werd behandeld met tactic-wassingen,
nadat de afwijkende plekken waren gescho-
ren.

Tijdens een controlebezoek na veertien da-
gen was het erytheem verminderd en de
hoeveelheid crustae afgenomen. De haar-
groei kwam terug. In meerdere huidafkrab-
sels werden in totaal 3 levende mijten aan-
getroffen. De therapie werd voorgezet.
Na zeven maanden werd de hond opnieuw
aangeboden. De huidklachten bleken te
recidiveren in ernstige mate. Het bleek dat
de diabetes mellitus niet goed was geregu-
leerd. Nadat de diabetes beter was geregu-
leerd, verminderde het aantal demodexmij-
ten in de controle-afkrabsels.
Tijdens een recentelijk telefonisch contact
na zes maanden vertelde de eigenaar dat de
demodex toch bij vlagen recidiveerde. In-
dien de hond enkele dagen met tactic werd
behandeld verdwenen de crustae snel.
Een tien maanden oude Berner Sennen-
hond, teef van 32 kg werd aangeboden met
een persisterende demodocosis sinds 4
maanden.

De hond was behandeld met tactic-wassin-
gen, ivermectine injecties en trimethoprim-
sulfa. De lengte en de duur van de gegeven
therapieën waren niet bekend. De hond
vertoonde crustae op de rug, knieën, kruis
en neusrug. Er was sprake van veel pruritus.
In meerdere huidafkrabsels werden veel
demodex mijten aangetroffen. Het dieet
bestond uit commercieel hondevoer en hon-
dediner, aangevuld met brood, hondekoek-
jes en melk. De differentiaal diagnose be-
stond uit: Demodicosis met een secundaire
pyodermie, voedselallergie of atopic. De
therapie bestond alleen uit het veranderen
van de voeding. Er werd een hypo-allergeen
dieet gegeven, bestaande uit gekookte rijst
en kip.

Tijdens de controle na zes weken was de
pruritus bijna verdwenen. De crustae op de
rug waren verminderd maar niet verdwe-
nen. De huidafkrabsels vertoonden alleen
op de rug en de lip nog enkele mijten.
Vanwege de persisterende pyodermie op de
rug werd een trimethorpim-sulfa kuur (500
mg sulfadiazine en 100 mg trimethoprim per
dag) van 20 dagen meegegeven. Het dieet
werd gecontinueerd.

Na vier weken bleek de hond jeukvrij te zijn
en de pyodermie op de rug was verdwenen.
De huidafkrabsels waren negatief

Het is zinvol bij niet goed op de therapie
reagerende demodicosis patiënten, onge-
acht de leeftijd van de patiënt, nader onder-
zoek uit te voeren. Dit nader onderzoek kan
uiteraard ook na verwijzing plaatsvinden bij
een specialist dermatologie- of inwendige
ziekten der gezelschapsdieren. Het is hoop-
gevend dat uit de literatuur blijkt dat in ruim
25% van de gevallen van demodicosis een
onderliggende oorzaak kan worden aange-
toond.

Bij de Old English Sheepdog is de diabetes
mellitus waarschijnlijk de oorzaak van de
slechte reactie op de therapie. Nadat een-
maal de hond beter was gereguleerd ging het
wel beter maar de demodicosis recidiveerde
toch.

In het geval van de Berner Sennenhond met
voedselallergie werd de oorzaak gevonden.
Nadat de hond niet meer met de allergenen
in aanraking kwam, verdwenen de demodex
mijten spontaan. Het immuunsysteem van
deze hond functioneerde nu wel goed.

\' Mevr. drs. M. W. Vroom, Specialist Dermato-
logie; werkzaam bij de Dierenartsenpraktijk
Oisterwijk en bij de dierenkliniek \'De Wagen-
rente\' te Bennekom.

Wilson CG, Downie CR, Hughes JP, Roser
JF. Effects of repeated HCG injections on
reproductive efficiency in mares. Equine
veterinary science 1990; 10; 301-8.

Dertig merries met een normaal geslachts-
apparaat werden verdeeld in een proef- en
controlegroep.

De merries van de proefgroep kregen gedu-
rende 7 oestri 2500 IE HCG IV toegediend.
De controlegroep werd niet behandeld. Re-
gelmatig werd bloed afgenomen om de
antistoffen-titer ten opzichte van HCG te
bepalen. Tijdens de oestrus volgend op de
laatste \'injectie-oestrus\' werden de merries
gedekt.

— bij alle behandelde merries waren anti-
lichamen ten opzichte van HCG aantoon-
baar. Bij de meeste merries ontstonden deze
al na de eerste of tweede injectie;

— er was geen relatie aanwezig tussen de
hoogte van de antistoffentiter en het mo-
ment van ovulatie;

De conclusie is dat herhaalde HCG-injecties
wel aanleiding geven tot antilichaamvor-
ming, maar dat dit geen nadelige invloed
heeft op het drachtig worden.

Gourley RN, Thoma LH, Wyld SG. In-
creased severity of calf pneumonia associ-
ated with the appearance of Mycoplasma
hovis in a rearing herd. Vet Rec 1989; 124:
420-2.

De auteurs hebben pneumonie-uitbraken
bij kalveren op een groot rundveebedrijf
onderzocht vanaf 1981 tot en met 1985.
In de jaren 1981, 1982 en 1983 stierf 9,7%
van de kalveren als gevolg van longontste-
king (Dit percentage is erg hoog in verge-
lijking met Nederland; ref). In 1984 en 1985
stierf echter 36,5% van de kalveren door
longontstekingen. De longen zijn postmor-
taal onderzocht op het voorkomen van
bacteriën en mycoplasma\'s; er wordt geen
mededeling gedaan over het voorkomen van
virussen.

Mycoplasma hovis is in de eerste 3 jaren van
het onderzoek geen enkele keer geïsoleerd,
echter in 1984 en 1985 werd M. bovis zeer
frequent (respectievelijk uit 47% en 54% van
de longen) aangetroffen en in hoge titers.
M. bovis alleen leidt in de regel tot subkü-
nische verlopende infecties van de longen bij
gnotobiotische kalveren.
In deze jaren hebben de auteurs ook in
verhoogde frequentie Pasteurella haemoly-
tica geïsoleerd, respectievelijk uit 11% en
14% van de onderzochte longen. Dit agens
werd in 1982 en 1983 helemaal niet, maar
in 1981 uit 16% van de longen gekweekt.
De auteurs refereren aan experimentele in-
fecties waarin synergisme van M. bovis met
P. haemolytica werd aangetoond. Zij veron-
derstellen dan ook, dat de intrede van M.
bovis op dit bedrijf geleid heeft tot de
verergering van de pneumonieën.

Gariepy C, Amiot J, Nadai S. Ante-Mortem
Detection of PSE and DFD by Infrared
Thermography of Pigs before Stunning.
Meat Science 1989; 25: 37-41.

Thermografie is een niet-destructieve me-
thode om oppervlaktetemperaturen te me-
ten door middel van radiogolven. Stress bij
varkens veroorzaakt het maligne hyperther-
mic syndroom, hetgeen leidt tot afwijkende
vleeskwaiiteit.

In dit onderzoek werd nagegaan of met
behulp van thermografie de huidtempera-
tuur van slachtvarkens vlak voor bedwel-
men in relatie staat met de vleeskwaliteit.
Er werd een verband gevonden, maar dit is
niet bruikbaar om afwijkende vleeskwaliteit
goed te voorspellen. In het gebied boven
32,2°C huidtemperatuur wordt 70% afwij-
kende vleeskwaliteit gevonden, onder
32,2°C 50%.

De schrijvers trekken de conclusie, dat
dringend andere meetmethoden nodig zijn
om in een vroeg stadium aan de slachtlijn
vleeskwaliteit te kunnen voorspellen. (Een
open deur; ref).

Verslag van de Intervet workshop over
vaccinatie en bestrijding van de ziekte van
Aujeszky in Nederland, gehouden op 14 de-
cember 1990.

Het doel van deze bijeenkomst was om met
medewerkers van de meest betrokken in-
stanties in Nederland de stand van zaken op
te maken en leemten in onze kennis te
signaleren met betrekking tot vaccins, vac-
cinatieschema\'s en een mogelijke bestrijding
en uitroeiing van het virus van de ziekte van
Aujeszky (Aujeszky\'s disease virus: ADV).
Voor 41 deelnemers werden 14 lezingen
gehouden waarvan u de samenvattingen
hieronder aantreft.

De laatste decennia is de kennis omtrent het
herpesvirus dat de ziekte van Aujeszky
(AD) veroorzaakt behoorlijk toegenomen;
met name op het gebied van de vergelijking
van veldstammcn en vaccinvirussen en de
karakterisering van gen-produkten, zoals
glycoproteïnen en enzymen. De Ameri-
kaanse onderzoeker Kit heeft in een BUK-
vaccinstam een thymidine-kinase en een
glll-deletie aangebracht, het vaccin werd
dus TK- en gllI-negatief. Een belangrijk
deel van de neutraliserende antilichaamre-
spons is echter gericht tegen glll. In de
Amerikaanse vaccins Tolvid en PRV-mar-
ker is zowel het TK als het gX gedeleteerd.
Het gX heeft geen functie bij de immuno-
logische bescherming en de deletie draagt
ook niet bij tot verzwakking van de virulen-
tie. Tenslotte hebben de onderzoekers
Berns, Gielkens en Van Oirschot in de zeer
immunogene NIA-3 stam deleties geïntro-
duceerd in het TK en gl gen, waardoor een
veilig en hoog immunogeen vaccin is verkre-
gen. Vaccinstammen op basis hiervan zijn
783 en Begonia, dit laatste is een acroniem
van de onderzoekers en het uitgangsvirus.
Ook achteraf blijkt de keuze van TK- en gl-
negativiteit, zoals die voor een deel van
Europa al geldt, de meest juiste.

Immunologisch geheugen en eradicatie van de
ziekte van Aujeszky; T. G. Kimman (CDl)

Wij hebben onderzocht of antilichamen op
slijmvliezen en immunologisch geheugen op
slijmvliezen (mucosal memory) volledige
bescherming kunnen geven tegen ADV-
infectie. Hiertoe werden biggen met of zon-
der maternale antilichamen intranasaal
geïmmuniseerd met virulent virus of met een
verzwakte vaccinstam (Bartha). Andere big-
gen werden intramusculair geïmmuniseerd
met een geïnactiveerd vaccin (Nobi-vac).
Tien weken later werden alle dieren intra-
nasaal gechallenged met virulent virus.
Seronegatieve dieren ontwikkelden een mu-
cosale IgA respons na intranasale infectie of
vaccinatie, in tegenstelling tot de intramus-
culair geïmmuniseerde dieren en de mater-
naai immune dieren. Na challenge waren
alleen die biggen volledig beschermd die
geen maternale antilichamen hadden en die
geïmmuniseerd waren met virulent virus.
Deze biggen scheidden geen virus uit na
challenge. Alle andere groepen waren
slechts gedeeltelijk beschermd en scheidden
wel virus uit na challenge.
De volledig beschermde biggen ontwikkel-
den na challenge geen of slechts zeer geringe
antilichaamresponsen, zowel in serum
(IgG) als op slijmvliezen (IgA). De gedeel-
telijk beschermde biggen daarentegen ont-
wikkelden zeer sterke serum en mucosale
memory responsen na challenge. Maternale
antilichamen remmen vermenigvuldiging
van (vaccin)virus, belemmeren de ontwik-
keling van bescherming, van primaire anti-
lichaamresponsen in semm en op slijmvlie-
zen en van immunologisch geheugen. Sterke
primaire en secundaire antilichaamrespon-
sen in serum en op slijmvliezen kunnen
virusuitscheiding niet volledig voorkomen.
Volledige bescherming berust daarom waar-
schijnlijk op de aanwezigheid van rijpe T-
cellen.

In een challengeproef in commerciële, sero-
negatieve varkens is de werkzaamheid van

de levende vaecinstammen Begonia en 783
getest, na suspensie in een waterig solvens,
een nieuw Intervet adjuvans of de o/w-
emulsie van Duphar. Ook werden twee
geïnactiveerde vaccins meegenomen, res-
pectievelijk met het nieuwe adjuvans en de
w/o-emulsie (Nobi-vac). Bovendien werd
een groep geënt met Begonia gesuspendeerd
in het geïnactiveerde vaccin met het nieuwe
adjuvans. De levende vaccins zijn éénmaal
toegediend en de geïnactiveerde vaccins
tweemaal, terwijl er 16 weken na de eerste
vaccinatie gechallenged is. De resultaten
waren, dat na challenge, het temperatuur-
verloop en de virusuitscheiding voor alle
gevaccineerde groepen gunstiger waren dan
bij de controles, maar onderling weinig
verschilden. Alleen het criterium dat in de
Europese Farmacopee gehanteerd wordt
voor de werkzaamheid van vaccins, name-
lijk groeivertraging berekend over de eerste
zeven dagen na challenge, leverde een dui-
delijke rangorde op. Hieruit kon worden
afgeleid:

1. Eén keer enten met een levend vaccin
(Begonia of 783) is altijd beter dan 2x met
een geïnactiveerd vaccin voor de bescher-
ming van het geënte dier.

3. Begonia en 783 opgelost in het nieuwe
adjuvans of de o/w-emulsie geven de-
zelfde mate van bescherming, welke be-
ter is dan die van beide stammen in een
waterig solvens.

4. Het geïnactiveerde vaccin in het nieuwe
adjuvans is even effectief als in de w/o-
emulsie, maar met het nieuwe adjuvans
zijn géén lokale reacties aangetoond.

De invloed van het vaccinatieschema \'drie-
maal per jaar voor de voet weg\' op de
matemale immuniteit ten aanzien van de
ziekte van Aujeszky bij biggen op een leeftijd
van 9-10 weken; L. Vellenga (Gezondheids-
dienst Noord-Nederland)
In een oriënterend onderzoek zijn op een
groot varkensfokbedrijf 150 zeugen die res-
pectievelijk in de zoogperiode, in het begin
van de dracht en aan het eind van de dracht
waren gevaccineerd en de hieruit geboren
biggen serologisch gevolgd. De zeugen zijn
direct voor de vaccinatie en 23 dagen na de
vaccinatie bemonsterd, de biggen op een
leeftijd van 9-10 weken. Binnen de tomen
zijn steeds drie categorieën gevormd (goed,
matig, slecht) in verband met mogelijke
verschillen in biestopname. Uit de resulta-
ten komt naar voren dat meer dan de helft
(53%) van de biggen geboren uit zeugen die
in het begin van de dracht waren gevacci-
neerd op 9 weken leeftijd inmiddels serone-
gatief was. Bij de biggen geboren uit de
zeugen die aan het eind van de dracht waren
gevaccineerd was dit 22%. Er waren geen
verschillen in antistoftiter tussen de drie
categorieën biggen binnen een toom. In de
discussie kwam naar voren dat het niet
wenselijk is dat periodiek grote groepen
biggen op een leeftijd van 9 weken serone-
gatief zijn op een fok- of vermeerderingsbe-
drijf. In deze situatie kan verbetering wor-
den gebracht wanneer de zeugen gedurende
de tweede helft van de dracht alsnog worden
gevaccineerd. Praktisch gezien is een \'vier-
maal per jaar voor de voet weg\' vaccinatie-
schema dan logisch.

Een- of tweemaal vaccineren bij vleesvar-
kens?; F. T. Bouwkamp (Gezondheidsdienst
Overijssel en Flevoland)

Om te onderzoeken of een tweemallge vac-
cinatie tot betere economische resultaten
leidt dan een eenmalige vaccinatie is onder-
zoek gedaan op 10 vleesvarkensbedrijven.
Per bedrijf werden ongeveer 100 dieren in
het onderzoek betrokken. Per hok werden
de dieren hetzij 1 maal (4 weken na opleg),
hetzij 2 maal (bij opleg en na 4 weken)
intramusculair gevaccineerd met de Beg-
onia-stam. Per hok werden 2 dieren niet
gevaccineerd (tracer biggen). De volgende
parameters zijn verzameld: opleggewicht,
eindgewicht, voerverbraik en het aantal
ligdagen. Bij de tracer biggen is bloedonder-
zoek verricht op gl antistoffen bij opleg,
halverwege de mestperiode en bij afleveren,
en op neutraliserende antistoffen bij opleg
en afleveren. Op de aan het einde van het
onderzoek gl-negatieve bedrijven is van de
1 en 2 maal gevaccinerde dieren bloed getapt
voor onderzoek op gl en neutraliserende
antistoffen.

Voorlopige resultaten: Op 7 van de 10
bedrijven bleven de varkens gl-seronegatief.
Op deze bedrijven hadden 12,6% van de 1
maal gevaccineerde dieren aan het einde van
de mestperiode een SN-titer ^ 2.8. Bij 2
maal gevaccineerde dieren bedroeg dit per-
centage 8,8%. Het economisch voordeel van
tweemaal vaccineren bedraagt in dit onder-
zoek op de gl-negatieve bedrijven 2,82 gul-
den en op de gl-positieve bedrijven 3,03
gulden. Dit verschil is niet significant. Als
algemene conclusie kan men stellen dat
tweemaal vaccineren financieel niet nadelig
is voor de varkenshouder.

Vanwege de steeds terugkerende geluiden
dat een voor de voet weg enting van een
zeugenstapel nadelige effecten zou hebben
in die zin dat in de vroege dracht geënte
zeugen er door zouden opbreken, is een
aantal malen een proefgroep, die in de eerste
maand van de dracht gevaccineerd werd,
vergeleken met een controlegroep die in de
derde maand van de dracht gevaccineerd
werd. Volgens de uitgevoerde proef zou er
bij bedrijfsenting voor de voet weg een
nadelig effect van 0.44 worpen per 100
inseminaties en 0,035 biggen per geboren
toom zijn. Indien de gevonden verschillen al
significant zouden zijn dan moet nog de
vraag gesteld worden of de economische
waarde van dit effect (volgens deze proef 5
gulden per zeug per jaar) opweegt tegen de
voordelen van het intensieve vaccinatie-
schema.

Neveneffecten van vaccins met een nieuw
adjuvans van Intervet na toepassing bij drach-
tige zeugen; M. J. Geudeke (Gezondheids-
dienst Zuid-Nederland)

In een veldproef zijn de mogelijke onge-
wenste neveneffecten bestudeerd van enkele
geregistreerde vaccins (Nobi®-Porvac
Parvo, Nobi®-Porvac Aujeszky-Parvo en
Nobi®-Vac Aujeszky/geïnactiveerde Phyla-
xia-stam) met bekende antigenen en het
nieuwe adjuvans. Op een vijftal praktijkbe-
drijven in Noord-Brabant zijn deze vaccins
eenmalig intramusculair toegepast bij 483
drachtige zeugen. Gebleken is dat bij 2%
van de gevaccineerde zeugen een geringe
lokale zwelling optreedt op de injectie-
plaats. Er zijn geen aanwijzingen dat een
systemische reactie volgt op het gebruik van
de entstoffen. Een verminderde eetlust en/
of een tijdelijke temperatuurverhoging kort
na de vaccinatie trad op bij 3% van de geënte
zowel als de niet-geënte dieren. Tussen
proef- en controlegroep zijn geen signifi-
cante verschillen geconstateerd in het aantal
in oestrus teruggekomen dieren noch in het
aantal geboren biggen. Over de (neven)ef-
fecten van een hervaccinatie kan in het
kader van deze proef geen uitspraak worden
gedaan.

Tijdens de ontwikkeling van het vaccin
Nobi®-Porvac Aujeszky live, stam Begonia,
is in twee experimenten de invloed van
toediening van dit vaccinvirus op beren
nagegaan. In het eerste experiment waren 6
jonge beren betrokken. Zowel de sperma-
monsters, als, na slachting, de lokale lym-
feklieren en de tonsillen, zijn in celcultures
onderzocht op aanwezigheid van het entvi-
rus. Alle monsters waren negatief Met
behulp van een konijnentest kon in de
ejaculaten van deze beren evenmin virus
worden aangetoond. Alleen de injectie-
plaats was positief gedurende 3 dagen. Er
zijn ook geen antilichamen gevonden in het
sperma.

In het tweede experiment op het Kl-station
van één van de fokkerijgroeperingen is
onder praktijkomstandigheden gekeken
naar invloed van vaccinatie op de sperma-
kwaliteit en de prestaties van beren. Een
periode van 6 weken voor en 6 weken na
vaccinatie met Begonia werd vergeleken. Er
werd noch kwalitatief noch kwantitatief
enig nadelig effect van vaccinatie met Be-
gonia vastgesteld.

Enkele opmerkingen over de diagnostiek van
de ziekte van Aujeszky bij landbouwhuisdie-
ren; J. P. W. M. Akkermans (Gezondheids-
dienst West- en Midden-Nederland)

De diagnostiek van AD bij landbouwhuis-
dieren berust op het klinisch beeld, de sectie
met aanvullend histologisch onderzoek van
het centrale zenuwstelsel (GZS) en het aan-
tonen van het virus. De informatie hieruit
verkregen moet tesamen tot de diagnose
leiden. Jeuk is niet altijd met meest voorko-
mende verschijnsel bij rund, schaap en geit.
Het werd slechts in iets meer dan 60% van
de onderzochte gevallen gezien. Ook ver-
schijnselen die wijzen op een aandoening
van het GZS zijn niet altijd aanwezig. Sectie
verrichten zonder goede anamnese is weinig
zinvol. Men moet zeker ook aan de ziekte
van Aujeszky denken wanneer wordt ver-
meld: het voorkomen van een hoge li-
chaamstemperatuur en van tympanie.
Drukplekken op de huid, een volle maag,
ingedikte darminhoud en blaasparalyse zijn
bij het varken indicaties voor het laten
uitvoeren van nader virologisch onderzoek.
Histologisch onderzoek van het GZS bij
rund, schaap en geit verloopt vaak negatief.
Bij het varken is het echter in meer dan 90%
van de gevallen positief Het aantonen van
het virus gelukt evenmin altijd. Men moet
bij de herkauwer het gehele GZS onderzoe-
ken. Bij het varken komen virusdragers
voor. Isolatie van het virus wijst niet altijd
op \'Aujeszky\'.

Onderzoek naar gl-antistoffen op fok/ver-
meerderingsbedrijven door middel van biest-
onderzoek; F. T. Bouwkamp (Gezondheids-
dienst Overijssel en Flevoland)

Er wordt momenteel een oriënterend onder-
zoek verricht aangaande de gl-status van
fok/vermeerderingsbedrijven. Het onder-
zoek wordt uitgevoerd door middel van
biestonderzoek. Vergelijkend onderzoek
tussen biest en bloed toonde aan dat van 120
onderzochte monsters 52% gl-positief
scoorden zowel via biest als bloed, 47% van
de monsters scoorden positief in de biest en
negatiefin het bloed. Zeven negatieve biest-
monsters bleken ook negatief in het bloed.
Van de 55 dubieuze biestmonsters bleek
96% negatief in het bloed. Biest lijkt een
gevoeliger medium voor gl-onderzoek dan
bloed. Een oriënterend onderzoek op 14
bedrijven toont aan dat van 267 eersteworps
dieren 83%, van de 176 tweedeworps 87%,
van de 160 derdeworps 81% en van de 439
oudereworps 45% via biestonderzoek gl-
negatief waren. Uit deze groep zijn 6 bedrij-
ven geselecteerd, die het aanbevolen ent-
schema exact hadden doorgevoerd. Van
deze 6 bedrijven zijn 2 bedrijven tot heden
gl-negatief. Op 2 bedrijven is een directe
correlatie te zien tussen vaccinaties uitge-
voerd met gl-positief vaccin en gl-positieve
biestmonsters. Beide bedrijven ruimen de
gl-positieve dieren en zijn momenteel nage-
noeg gl-negatief. Afgaande op deze resulta-
ten worden bedrijven met een gesloten be-
drijfsstructuur (of met maximaal 1
toeleveringsadres), die 3 maal per jaar voor
de voet weg enten, benaderd om met het
onderzoek mee te doen, met als uiteindelijk
doel gl-negatief te worden.

Eradicatie van het virus van de ziekte van
Aujeszky in Nederland; M. C. M. de Jong
(CDI)

Om te komen tot eradicatie van ADV is het
belangrijk om te weten: 1) of uitroeiing
überhaupt mogelijk is en 2) waar en waarom
moeilijkheden kunnen ontstaan. Om deze
vragen te beantwoorden moeten we weten
hoe een infectie met ADV verioopt. Het
verloop van een infectie (afwezig, epidemie,
endemie) hangt onder meer af van de schaal
van observatie.

Voor ADV betekent dat: op een bedrijf zal
de infectie meestal vanzelf uitsterven terwijl
op grotere schaal (keten, regio) de infectie
blijft bestaan. Dat spontaan uitsterven
maakt het onmogelijk om door metingen op
een enkel bedrijf het succes van een vacci-
natiecampagne te bepalen.

De noodzakelijke ingrediënten, om te voor-
spellen of het wel of niet zal lukken de
infectie uit te roeien, zijn meetbare parame-
ters die eigenschappen van 1) het virus
(transmissie, reactivatie, uitscheidings-
duur), 2) de varkens (immuunstatus, leef-
tijd) en 3) het bedrijf (dierverplaatsingen,
groepsgroottes) weergeven. Hiermee kan
een getal worden bepaald Ro genoemd;
indien deze Ro kleiner is dan één zal de
infectie uitsterven. Conclusie: om te begrij-
pen óf en hoe ADV is uit te roeien moeten
we eerst weten van welke meetbare parame-
ters Ro afhangt en vervolgens deze parame-
ters zo goed mogelijk schatten uit meetge-
gevens.

Succes en tegenvallers bij eradicatie van het
virus van de ziekte van Aujeszky op bedrijfs-
niveau; A. J. Kersten (Euribrid)

Op drie bedrijven zijn pogingen onderno-
men ADV uit te roeien. Twee bedrijven (met
150 en 250 zeugen) waarbij aanvang minder
dan 10% van de zeugen (uitsluitend zesde- of
oudereworps zeugen) gl-antilichamen had
leken vrij eenvoudig ADV vrij te maken. Op
het derde bedrijf met ongeveer 550 zeugen
vielen vele tegenvallers te noteren. Ondanks
het al 4 jaar uitvoeren van het intensieve gl-
negatieve vaccinatieschema worden er in
alle leeftijdscategorieën gl-positieve dieren
gevonden, positieve vervangingsdieren van
het eigen opfokbedrijf aangevoerd, worden
negatief aangevoerde dieren later alsnog gl-
positief en wordt bij een uitbraak ADV
aangetoond in verworpen foeten. Zowel op
het opfokbedrijf als op het zeugenbedrijf
heeft zich praktisch tegelijkertijd een uit-
braak voorgedaan. De klinische verschijn-
selen zijn uiterst beperkt. In het verloop van
de uitbraak blijkt er praktisch geen verschil
in gevoeligheid voor het veldvirus tussen
jongere en oudere zeugen (6e worpszeugen
die minstens 9-10 maal zijn gevaccineerd
werden voor 50% positief).

Stand van zaken EEG-regelgeving inzake de
ziekte van Aujeszky; J. A. Smak (Veterinaire
Dienst)

Toen in het begin van de jaren tachtig enkele
lidstaten, Denemarken en het Verenigd Ko-
ninkrijk, programma\'s in uitvoering namen
om AD te bestrijden/ uit te roeien, werd
duidelijk dat deze lidstaten voor de invoer
van levende varkens garanties zouden willen
hebben met betrekking tot het vrij zijn van
ADV. In 1982 heeft de Commissie-EEG dan
ook een voorstel ingediend bij de Raad-
EEG. Door de verschillende uitgangsposi-

ties van de lidstaten en het sinds 1986
beschikbaar zijn van discriminerende vac-
cins (onder andere gl-negatieve vaccins)
heeft besluitvorming nog niet plaatsgevon-
den. Het onderwerp is in 1990 weer opge-
pakt mede in het licht van de totstandko-
ming van de interne markt in 1992.
In het huidige Commissie-voorstel wordt
een bedrijf de status \'officieel vrij van ADV\'
toegekend indien zeker is gesteld dat geen
veldvirus circuleert (geen gl-positieve res-
pons), en dat geen vaccinatie is toegepast.
Indien geënt is met gl-negatieve vaccins
(acceptatie van de gl-negatieve respons), en
vaststaat dat er geen veldvirus circuleert,
verkrijgt het bedrijf de status \'vrij van
ADV\'. Het merendeel van de Nederlandse
bedrijven voldoet niet aan bovengenoemde
definities, evenmin als de bedrijven in een
aantal andere lidstaten.
Het voorstel kan tot (nieuwe) handelsbeper-
kingen leiden eind 1992 en mogelijk ook
consequenties hebben voor de nationale
verplaatsing van varkens. Derhalve dient in
ons land een bestrijdings/uitroeiingspro-
gramma voortvarend te worden aangepakt.
Voorlopig wordt een algemeen voorbehoud
met betrekking tot het Commissie-voorstel
gehandhaafd en getracht ruimere acceptatie
te verkrijgen van discriminerende vaccins.

Werkzaamheid van vaccins
Een inoculatie met NI A-3 virus (een virulent
veldvirus) en ook met een gl-negatief, TK-
positief virus gaf bij seronegatieve varkens
een volledige bescherming tegen een intra-
nasale challenge met datzelfde NIA-3 virus
2-3 maanden later. Dit bleek uit afwezigheid
van klinische verschijnselen, virusuitschei-
ding en secundaire antilichaamresponsen in
serum en op slijmvliezen na challenge. Vol-
ledige bescherming is ook aangetoond na
intranasale vaccinatie van maternaal-im-
mune varkens met Bartha-virus als 2 weken
na vaccinatie werd gechallenged. Welk im-
munologisch mechanisme verantwoordelijk
is voor het (vrijwel) voorkomen van chal-
lenge-virusreplicatie, is onduidelijk; moge-
lijk spelen hierbij rijpe cytotoxische T-lym-
focyten een rol.

Een volledige bescherming zou alleen te
meten zijn bij specified pathogen-free (SPF)-
biggen en niet bij conventioneel gehouden
varkens. Een van de verklaringen hiervoor
is vermoedelijk dat er na ADV-infectie bij
conventioneel gehouden dieren dikwijls se-
cundaire infecties met Pasteurella multocida
en Actinobacillus pleuropneumoniae optre-
den.

Maternale antilichamen hebben een zeer
duidelijk negatief effect op de inductie van
bescherming. Dit fenomeen is van groot
praktisch belang. Om de maternale antili-
chaambarrière te doorbreken zou men lie-
ver een werkzamer vaccin willen toepassen,
te denken valt daarbij aan een gl-negatief
TK-positief vaccin. Echter de veiligheid van
een dergelijk vaccin zal waarschijnlijk gerin-
ger zijn, waardoor het heden ten dage
vermoedelijk niet door registratie-autoritei-
ten zal worden geaccepteerd.
Het is sinds enige tijd bekend dat levende
vaccins opgelost in een adjuvans werkzamer
zijn dan als ze opgelost zijn in een waterig
oplosmiddel. Dit heeft vooral effect op de
virusuitscheiding na challenge. De bevin-
dingen van Visser zijn hiermee niet in over-
eenstemming. Hij zag vooral een positief
effect op de groei van varkens na challenge
en niet of nauwelijks op virusuitscheiding na
challenge. Een mogelijke verklaring hier-
voor is dat in het onderzoek van Visser
commerciële varkens werden gebruikt en
dat, in tegenstelling tot eerdere studies, met
een hoge dosis (10\' TCID50) virus werd
gechallenged. Het immunologisch mecha-
nisme dat ten grondslag ligt aan de verho-
ging van de werkzaamheid van levende
vaccins door oplossen in een adjuvans is niet
duidelijk. Het nieuwe adjuvans van Intervet
bevat geen minerale olie.
In een experiment met maternaal-immune
varkens, uitgevoerd door Intervet-mede-
werkers, werd de werkzaamheid na intrana-
sale, intramusculaire (1 maal en 2 maal),
intradermale en aerosol-toediening van een
genetisch gemodificeerd vaccin vergeleken.
Tweemaal intramusculair vaccineren gaf de
beste resultaten, de andere toedieningswij-
zen induceerden een vergelijkbare bescher-
ming, uitgezonderd de aerosol-applicatie
die geen effect had.

Voor de werkzaamheid van vaccins is ook
de hoeveelheid infectieus virus in een vac-
cindosis van belang; de huidige vaccins
bevatten ongeveer 10^ PFU.
Zowel het onderzoek van Visser als recent
onderzoek van Pensaert et al. (1) wijst uit
dat levende vaccins aanzienlijk werkzamer
zijn dan geïnactiveerde vaccins, hetgeen
vroegere resultaten bevestigt.
Het is aan te bevelen de werkzaamheid van
vaccins ook in de praktijk te testen. Een
dergelijk onderzoek is om diverse, voor de
hand liggende, redenen moeilijk uitvoer-
baar; het is echter niet onmogelijk. Derge-

lijke veldproeven dienen aan een aantal
wetenschappelijke voorwaarden (gebruik
controlegroep, juiste wijze van randomisa-
tie) te voldoen.

In verband met eradicatie is het bijv. van
groot belang om het vermogen van vaccins
om virusverspreiding in een koppel varkens
te beperken te onderzoeken. In de Diessen-
proef wordt nu nagegaan of een intensief
vaccinatieschema het aantal gl-seroposi-
tieve dieren in een regio kan terugdringen.
Er zijn aanwijzingen verkregen dat zeugen
als ze tijdens de zoogperiode worden gevac-
cineerd meer antilichamen vormen dan als
ze 3-5 weken voor de partus worden gevac-
cineerd. Nader onderzoek zou dit moeten
bevestigen.

Een extra aanwijzing dat gX-negatieve, TK-
negatieve vaccins minder veilig zijn dan gl-
negatieve, TK-negatieve vaccins vormt het
gegeven dat deze vaccins nog pathogeen zijn
voor kalveren, terwijl gl-negatieve, TK-
negatieve vaccins onschadelijk voor deze
dieren zijn.

Aujeszky vaccinvirussen kunnen in celcul-
turen, in schapen en varkens recombineren
met elkaar en met veldvirus. De meningen
van deskundigen over het belang van re-
combinatie in het veld zijn verdeeld. Recom-
binatie van vaccinvirus met veldvirus levert
hooguit een nieuw veldvirus op. Recombi-
natie van twee verschillende vaccinvirussen
kan een virulent virus opleveren. Echter, dit
is een theoretisch risico, omdat in de prak-
tijk nooit twee typen vaccins (bijv. een gX-
negatief en een gl-negatief) tegelijkertijd
aan varkens worden toegediend. Bovendien
worden in Nederland alleen gl-negatieve
vaccins gebruikt. Vaccins gebaseerd op de
gl-negatieve Bartha-stam zijn al 25 jaar in
gebruik. Er zijn nog steeds geen aanwijzin-
gen dat er gl-negatieve veldvirussen (moge-
lijk ontstaan door recombinatie van Bartha-
virus met een veldvirus) circuleren onder
varkens, terwijl toch honderden isolaten
ervoor onderzocht zijn.
Men kan stellen dat de gl-deletiemutanten
erg veilig zijn. Toch is een steeds terugke-
rend punt van discussie of enten tijdens de
vroege dracht de fertiliteit (het aantal terug-
komers, toomgrootte) negatief beïnvloedt.
Een aantal deelnemers aan de workshop
stelde dat de fertiliteit niet nadelig werd
beïnvloed door het voor de voet weg enten.
De huidige vaccins die adjuvantia zonder
minerale olie bevatten veroorzaken nauwe-
lijks of geen lokale en systemische entreac-
ties.

Er is geen invloed van enting met de Be-
gonia-stam vastgesteld op de spermakwaU-
teit van beren.

Ondanks de lagere werkzaamheid, worden
in de meeste EG-lidstaten vanwege overwe-
gingen van veiligheid, met name mogelijke
contaminatie met pestivirussen, alleen ge-
inactiveerde vaccins bij zeugen toegepast.

Het klinisch beeld van varkens die lijden aan
de ziekte van Aujeszky lijkt steeds onduide-
lijker te worden. Isolatie van virus uit ton-
sillen is onvoldoende voor het stellen van de
diagnose ziekte van Aujeszky bij zieke var-
kens, onder andere omdat ook gezonde
varkens virus in tonsillen kunnen \'dragen\'.
Het lijkt erop dat bij varkens die sterven aan
de ziekte van Aujeszky necrose van de
moleculaire laag van de hersenen en van de
lever minder voorkomt dan vroeger.
Volgens verwachting leidde onderzoek van
biest tot meer positieve uitslagen in de gl-
ELISA dan onderzoek van bloed. Dit kan
echter ook betekenen dat meer aspecifieke
(vals-positieve) reacties voorkomen. De ge-
voeligheid en specificiteit van diverse gl-
ELISA\'s voor het aantonen van gl-antili-
chamen in biest en onstolbaar gemaakt
bloed dient nader te worden geanalyseerd.

In Overijssel liggen tenminste enkele ver-
meerderingsbedrijven die gl-negatief of na-
genoeg gl-negatief zijn. Er werden meer
successen dan tegenvallers gemeld bij de
pogingen om ADV van bedrijven te elimi-
neren. Welke factoren het welslagen of het
falen van bedrijfsmatige eliminatie bepalen
is verre van duidelijk, maar vermoedelijk
speelt de virulentie van het virus en huisves-
ting en management een grote rol. Er werd
gepleit voor intensief onderzoek naar mo-
gelijke oorzaken van tegenvallende resulta-
ten bij het vrijmaken van bedrijven.
Bij een eradicatieprogramma is het van
essentieel belang of men het bedrijf tegen
introductie van virus kan beschermen.
Vooral in \'dichtbevarkte\' gebieden lijkt de
kans op aërogene virusoverdracht groot,
zoals ook aangegeven in de studie van
Pensaert en medewerkers (1). Het lijkt
daarom noodzakelijk de mestvarkensbe-
drijven intensief te enten, waardoor waar-
schijnlijk de viruscirculatie en de daarmee
samenhangende virusoverdracht via de
lucht zal worden teruggebracht. Fok- en
vermeerderingsbedrijven dienen in een era-

dicatieprogramma alleen gl-negatieve gel-
ten aan te kopen. Idealiter, wordt ook nog
een quarantaineperiode ingesteld.
De voorgestelde handelsrichtlijn van de EG
betreft alleen fok- en gebruiksdieren, slacht-
varkens worden niet genoemd. Handel in
varkensvlees staat niet ter discussie. Zie ook
Tijdschr Diergeneeskd 1990; 115: 1197.

Er is nog veel onderzoek vereist voordat een
wetenschappelijk goed onderbouwd vacci-
natieschema, dat in een eerste fase van een
eradicatie-programma kan worden toege-
past, is op te stellen. Dergelijk onderzoek zal
echter nog geruime tijd in beslag nemen.
Omdat de varkenshouderij daarop niet zou
kunnen wachten, werd gepleit voor het zo
snel mogelijk instellen van een verplichte
enting, al dan niet geregionaliseerd, tegen de
ziekte van Aujeszky in Nederland.
Als concreet vervolg op deze vruchtbare
bijeenkomst werd door diverse deelnemers
van de workshop een pleidooi gehouden om
in nauwe samenwerking tussen overheid,
onderzoeksinstituten en regionale gezond-
heidsdiensten de leemten die nog in onze
kennis bestaan over vaccinatie en bestrij-
ding van de ziekte van Aujeszky proberen
in te vullen.

1. Pensaert M, De Smet K, De Waele K en
Nauwynek H. Onderzoekingen naar de moge-
lijkheden en beperkingen van vaccinatie ter
bestrijding van de ziekte van Aujeszky bij het
varken in België. Publicatie van het IWONL,
Brussel, september 1990.

Mevrouw Johanna Finck-Gremmels Gehr-
mann (42) is per 1 maart 1991 benoemd tot
hoogleraar algemene farmacologie bij de
Utrechtse Faculteit Diergeneeskunde. Zij is
de eerste hoogleraar op dit vakgebied in
Nederland. Haar specialisme is de myco-
toxine: de giftigheid van schimmels. Deze
zal ze voornamelijk bestuderen in geïso-
leerde levercellen.

Mevrouw Finck heeft tien jaar aan de
universiteit van Hannover onderzoek ge-
daan en gedoceerd. Haar vorige baan was
onderzoeksleider van een groep die zich bij
een Duitse gezondheidsinstelling bezig-
houdt met levensmiddelentoxiciteit.

De vakgroep/kliniek zal gesloten zijn op:
dinsdag 26 maart (Dies Natialis Universiteit)
vrijdag 29 maart (Goede Vrijdag))
maandag I april (2e Paasdag)
dinsdag 30 april (Koninginnedag)
donderdag 9 mei (Hemelvaartsdag)
maandag 20 mei (2e Pinksterdag)
De kliniek is dan op dezelfde wijze bereikbaar als
\'s avonds en in het weekend.

Prof. dr. J. T. van Oirschot, Centraal Diergeneeskundig Instituut, Postbus 65, 8200 AB Lelystad.

Op zaterdag 1 juni a.s. organiseren Hill\'s Pet
Products en Aesculaap een seminar in de blauwe
zaal van het RAI Congrescentrum te Amsterdam.
Dit seminar is bedoeld voor dierenartsen en
dierenartsassistentes. Spreker op deze dag zal zijn
Dr. Dennis McCurnin, Hospital Director van de
School of Veterinary Medicine, Louisiana State
University,

De kosten voor het seminar bedragen ƒ30,—
(lunch inbegrepen) te storten op rekening
10.88.07.525 of giro 108.66.94 van Aesculaap.
Aanmeldingen en verdere inlichtingen: de heer
F G. Sluyters, tel. 04116-75915.

The congress covers main trends in animal repro-
duction and artillcial insemination as well as
novel developments. The four Plenary Sessions
comprise 2-4 state of the art lectures. Invited
speakers will present in depth lectures at the 12
Symposia. Current research and novel develop-
ments will be presented at Poster Sessions and 16
Workshops. The organising Committee wel-
comes abstracts for presentation in the Poster
Sessions before November 1st 1991. For addi-
tional information please contact the Congress
Secretarv: Dr. Steph. J. Dieleman, c/o Nivekon,
RO. Box 90730, 2509 LS The Hague, The Nether-
lands. lelephone (31) 703180285: telefax (31)
703249263.

Naar aanleiding van onderstaande bij
de Redactie ontvangen vraagstelling
vond zij drs. P. Fontijne, Kliniek
Paard, vakgroep Bedrijfsdiergenees-
kunde en Voortplanting, bereid om
voor de lezers een antwoord te formu-
leren.

Episiotomie wordt zeker bij vaarzen regel-
matig gedaan om verkeerd inscheuren te
voorkomen. Bij runderen knipt men in op
10 voor 10 of 10 over 2. Hoe ga je te werk
bij een paard waar de vulva over een groot
deel is dichtgehecht? Je bent er immers
meestal niet bij als de merrie gaat veulenen
en inknippen tevoren zal mogelijk proble-
men geven (anesthesie, doorveulenen?). Op
welke plaats zou je moeten inknippen?

De geboorte bij het paard verloopt over het
algemeen vrij gemakkelijk. Een groot deel
van de geboorten vindt spontaan plaats of
het veulen wordt geboren met behulp van
enige trekkracht door de eigenaar. Indien de
vulva van de merrie in nog ongeschonden
staat verkeert, zullen er bij de geboorte
slechts in zeldzame gevallen ernstige ver-
wondingen van de uitwendige weke delen
van de geboorteweg plaatsvinden.
In ongeveer 6% van de geboorten is het
noodzakelijk verloskundige hulp te verle-
nen in verband met afwijkende liggingen of
andere presentaties. Wordt deze hulp niet
op tijd verleend dan kan dat desastreuze
gevolgen hebben. Naast het feit dat het leven
van het moederdier of veulen op het spel
staat, kunnen er ernstige verwondingen van
de weke delen ontstaan zoals een rectova-
ginaal fistel of een cloaca. Ook deze ont-
staan bij een voor de geboorte nog onge-
schonden vulva.

Het is dan ook wenselijk dat een hoogdrach-
tige merrie op enigerlei wijze wordt be-
waakt, zodat de eigenaar bij de geboorte
aanwezig is en zonodig hulp kan verlenen.
Hoe nu te handelen bij een merrie welke
gedeeltelijk is \'dichtgehecht\'?
Het ligt voor de hand dat bij merries,
waarop een Benesch- dan wel Caslick-ope-
ratie is uitgevoerd, in het overgrote deel van
de gevallen tijdens de geboorte een episio-
tomie moet worden uitgevoerd. Wat zijn de
mogelijkheden?

De handboeken spreken van \'een bloedige
verwijding van de vulva tijdens de geboorte
om de vrucht te kunnen laten passeren\'.
Het lijkt toch het beste de ingreep uit te
voeren tijdens de geboorte en daar ligt het
probleem aangezien de dierenarts zelden of
nooit op tijd aanwezig kan zijn om dit te
doen. Niets doen en laten inscheuren kan
ernstige gevolgen hebben en is dus niet juist.
De oplossing zal liggen in een goede instruc-
tie van de eigenaar en deze het inknippen
zelf te laten doen. Als het goed is, is hij wel
bij de geboorte aanwezig.
Een andere optie zou kunnen zijn de merrie
\'enige\' tijd voor de geboorte reeds in te
knippen, zodat de eigenaar enigszins gerust
kan zijn. Dit neemt niet weg dat hij mijns
inziens wel de verplichting heeft te waken en
dus bij de geboorte aanwezig dient te zijn.
Tegen de laatste mogelijkheid zijn een aan-
tal argumenten te vinden:

1. De ingreep zal zo kort mogelijk voor de
geboorte moeten plaatsvinden, maar gezien
de grote spreiding in de graviditeitsduur bij
het paard, is dit niet altijd mogelijk.

2. Indien een wond langere tijd \'open\' blijft,
kan dit consequenties hebben wat betreft
infectiegevaar, littekenretractie en slecht he-
len na hechten van de wond. Dit laatste kan
weer van invloed zijn op het snel drachtig
worden van de merrie. Indien het totale
protocol van episiotomie en snel hechten na
het afkomen van de secundinae goed wordt
uitgevoerd, dan zal de wond over het alge-
meen goed helen en zal het tijdstip van een
nieuwe graviditeit weinig worden beïnvloed.

3. Moet een paard ook al als een modern
produktiedier worden beschouwd, door er
eerst een aantal handelingen aan te verrich-
ten alvorens zij aan die eisen voldoet?

Naar mijn idee moet de episiotomie dan ook
worden uitgevoerd tijdens de geboorte en
snel erna dient de wond te worden gehecht.
Het uitvoeren van de episiotomie vindt
plaats op het moment dat de hoefjes net
buiten de vulva komen. De vulvalip staat
dan wat op spanning, is wat dunner en het
geheel is overzichtelijk. Een anesthesie is
niet noodzakelijk. Er wordt één incisie ge-
maakt in dorsolaterale richting, op 11 of 13
uur indien de huidige dorsale commissuur
als wijzeras van de klok wordt gerekend. Te
diep inknippen, een angst welke vaak bij
eigenaars aanwezig is, kan haast niet, aan-

gezien de bil al snel is bereikt. Zo spoedig
mogelijk na het afkomen van de secundinae,
liefst binnen 4 uur, dient de wond te worden
gehecht. Wordt dit later gedaan, dan ont-
staan meer problemen met de wondgene-
zing en vindt soms geen genezing per pri-
mam plaats. Bij het hechten is het zaak de
eerste hechting op de rand van de vulva te
plaatsen en door deze iets te laten aantrek-
ken ontstaat een overzichtelijk geheel. De
wond kan worden gesloten met één rij
enkelvoudige knoophechtingen van oplos-
baar materiaal, waarbij huid tot en met
mucosa in de hechting wordt betrokken.
Het verdient aanbeveling de knoop vrij
strak te zetten daar de vulva op dit moment
nogal geïnfiltreerd en gezwollen is en bij
afname van de zwelling de hechting een deel
van zijn functie kan verliezen. Behandeling
met antibiotica is niet nodig, tetanuspreven-
tie bij niet gevaccineerde paarden is zinvol.
Binnen de context van het hierboven be-
schreven onderwerp is het op zijn plaats om
vast te stellen dat een merrie waarbij een
Benesch- dan wel Caslick-operatie is uitge-
voerd haar leven lang aan een intensieve
partusbegeleiding vast zit. Voor het uitvoe-
ren van deze operatie moeten dan ook
gegronde redenen zijn.
Naar mijn mening worden er teveel merries
geopereerd waarbij de indicatie niet aanwe-
zig is. Indien er aanwijzingen lijken te zijn
die de ingreep zouden rechtvaardigen, dan
dient pas na een grondige heroverweging te
worden besloten tot het uitvoeren van deze,
toch voor de merrie mutiliserende operatie.

Onder auspiciën van de FAO wordt dit volumi-
neuze boek (517 p.p.) uitgegeven. De doelstelling
van het boek is, de in de USSR aanwezige
nutsdierrassen meer bekendheid te geven. Dit
betreft zowel kleine lokale rassen als de grotere
rassen die ook in de USSR geleidelijk aan de
boventoon gaan voeren. In het kader van een op
te zetten genenbank zijn de kleine rassen van
betekenis. Ook de resultaten van rassen die
ontstaan zijn door nieuw-vormingskruising wor-
den aan de orde gesteld.

De rassen worden volgens een strak stramien
besproken. Aan de meeste rassen wordt ongeveer
een pagina gewijd. Een alinea over de ontstaans-
geschiedenis; veelal een duidelijke tekening be-
treffende het gebied waar het ras voorkomt, iets
dat van groot belang is in het uitgestrekte gebied
dat de USSR bestrijkt. Uiteraard wordt van elk
ras een korte beschrijving gegeven, waarbij de
foto\'s die soms in kleur zijn afgedrukt een waar-
devol hulpmiddel zijn. Ook de prestaties van het
ras, qua produktie ontbreken niet.
De nutsdieren worden verdeeld in zoogdieren en
vogels.

Voor wat de hoeveelheid rassen betreft, staat men
versteld; zo worden er bijna 50 runderrassen
vermeld, schapenrassen nog meer, maar ook meer
dan 30 varkens- en paardenrassen. Kameel, buffel
en yak ontbreken niet.

Voor wat de vogels betreft, noemt men vaak meer
dan 15 rassen kippen, ganzen, eenden en kalkoe-
nen.

Van verschillende rassen wordt opgegeven dat er
nog maar weinig dieren zijn. Gevreesd moet
worden dat verschillende van deze rassen zullen
uitsterven, tenzij men tijdig tot de instelling van
een genenbank besluit. Het is zeer de vraag of men
deze genetisch belangwekkende materie in deze
tijd een hoge prioriteit (kan) geven.
Nu het contact tussen Nederland en de USSR
eenvoudiger is geworden, lijkt het van belang om
kennis te nemen van de rassen die eventueel
bepaalde Nederlandse rassen zouden kunnen ver-
beteren.

Als teleurstellend voorbeeld het volgende.
Een ieder die de Nederlandse rundveehouderij
kent, weet dat het Groninger Blaarkop-ras qua
aantal, zo miniem wordt, dat het zich binnenkort
bij de Stichting Zeldzame Huisdierrassen kan
aanmelden. In vroeger eeuwen was er export naar
de Oekraïne. Zou het mogelijk zijn dat er nog wat
over is en zo ja, zou dat ter verbetering van onze
blaarkoppen gebruikt kunnen worden? Het ant-
woord is dat er in 1980 nog zo\'n kwart miljoen
blaarkoppen (gekruist met een autochtoon ras)
aanwezig zijn. Maar de gemiddelde produktie van
de stamboekkoeien was nog geen 3000 kg met
3,55% vet.

Voorwaar geen produktie waarmee men de Gro-
ninger blaarkoppen kan verbeteren (gemiddelde
produktie van de blaarkoppen in Nederland 7.250
kg met 4,16% vet (1988-1989).

Fotokopieën van studentenreferaten
kunnen worden besteld via het redac-
tiesecretariaat (tel. 030-510111). De
kosten (inclusief portokosten) bedra-
gen (aßankelijk van de omvang per
referaat):

G. H. M. Geuke, vakgroep Geneeskunde van
Gezelschapsdieren Gan. 1991). SR/4/91: 32 pp.

Voedselovergevoeligheid bij mens, hond en kat is
de laatste decennia in een toegenomen belangstel-
ling komen te staan. De term voedselovergevoe-
ligheid omvat een groot scala aan adverse reacties
op voeding. Slechts wanneer er sprake is van een
immunologisch gemediëerde reactie op voedsel
mag de term voedselallergie gehanteerd worden.
Hoewel de pathogenese nog steeds niet voldoende
begrepen is gaat men bij humane voedselallergie
uit van betrokkenheid van 4 verschillende typen
overgevoeligheidsreactie, waarbij Type 1 (IgE-
gemediëerde overgevoeligheidsreactie) en Type
III (immuuncomplex-overgevoeligheidsreactie)
als voornaamste veroorzakers van de klinische
symptomen worden gezien. Bij de hond en de kat
maakt men op grond van tijdsduur onderscheid
in direct type en vertraagd type overgevoelig-
heidsreacties.

Het voorkomen en de klinische aspecten van
voedselallergie bij mens, hond en kat komen in
grote lijnen overeen, hoewel psychogene sympto-
men bij de mens moeilijk en bij de hond en de
kat niet objectief te beoordelen zijn.
Zowel medisch als veterinair kan de diagnose
voedselallergie alleen zeker gesteld worden door
het gedurende enkele weken strikt hanteren van
een eliminatiedieet, gebaseerd op voedingsmidde-
len waarmee de patiënt niet frequent in contact
is geweest of voedingsmiddelen die niet verant-
woordelijk geacht worden voor de vertoonde
symptomen. Hierna volgen voedselprovocatietes-
ten met verschillende \'verdachte\' voedselgroepen.
Wanneer deze provocatietesten (humaan liefst
dubbelblind, placebo-gecontroleerd) bij herha-
ling dezelfde symptomen veroorzaken is de dia-
gnose voedselallergie gesteld.

Het belang van confrontatie met zoveel mogelijk
verschillende voedselgroepen ligt zowel medisch
als veterinair in het voorkomen van voedselaller-
gieën tegen meerdere voedselbestanddelen en
tegen kruisreagerende voedselantigenen bij één
individu.

Humaan kan dc betrokkenheid van het immuun-
systeem in een aantal gevallen worden aange-
toond met huidtesten of RAST (Radio-Allergo-
Sorbent-Test). Als zelfstandige diagnostische me-
thode zijn beide testen niet geschikt want zowel
bij de huidtest als bij de RAST blijkt de correlatie
met orale provocatietesten laag te zijn. Verschil-
lende auteurs wijten dit aan de nog onduidelijke
pathogenese bij voedselallergie en de onvol-
doende overeenkomst van commerciële dan wel
verse antigecnextracten met de antigeniciteit van
het voedsel bij ingestie en digestie.
Men geeft de voorkeur aan huidtesten boven in
vi/ro-technieken als de RAST, EAST en HRT
vanwege de lagere kosten en het vrijwel direct
kunnen beoordelen van de uitslag. Wanneer de
status van de patiënt huidtesten niet toelaat
bieden zowel RAST als EAST een redelijk alter-
natief De in vivo- en in v/7ro-technieken worden
beschouwd als goede ondersteunende diagnosti-
sche methoden maar op zichzelf kunnen ze de
diagnose onvoldoende zeker stellen.
De diagnostische methoden blijken bij veterinaire
toepassing nog minder specifiek te zijn. In vivo-
en in v;7ro-technieken worden derhalve (met uit-
zondering van het eliminatiedieet) bij hond en kat
niet standaard toegepast.

Therapeutisch wordt zowel bij mens, hond als kat
het vermijden van het desbetreffende voedselan-
tigeen toegepast, humaan eventueel in combinatie
met farmaca als dinatrium-cromoglycaat,
antihistaminica, adrenergica, /32-sympaticomi-
metica en corticosteroïden. Veterinair is het mo-
gelijk om zowel de hond als de kat met andere
commerciële diervoeders te gaan voeren, mits het
dier de betreffende ingrediënten verdraagt. Voor
dit doel zijn ook speciale \'hypo-allergene\' diëten
door de diervoederfabrikanten op de markt ge-
bracht.

De prognose voor zowel mens, hond als kat is
gunstig mits het levenslang hanteren van een
eliminatiedieet geen onoverkomelijke bezwaren
oplevert. Bij de mens is bekend dat afhankelijk
van het type voedselantigeen sommige voedings-
middelen op latere leeftijd wel weer worden
verdragen.

Karen van Wijk, vakgroep Geneeskunde van
Gezelschapsdieren Gan. 1991) SR/5/91: 124 pp.

Een eigen praktijk, daar begin je niet zomaar aan.
Tenminste zo zou het moeten zijn.
Realiseer je wat er allemaal komt kijken bij het
hebben van een eigen zaak. Ga bij jezelf na of dat
nu eigenlijk wel is wat je precies wilt en of je dat
inderdaad aan kunt.

Als de beslissing een eigen prakijk te beginnen op
goede gronden is genomen, ga dan bij de uitvoe-
ring van de ideeën niet half te werk. Maak een
goed plan en neem daar voldoende tijd voor, dat
kan later veel problemen voorkomen. Ga niet \'het
wiel uitvinden\' maar maak gebruik van de kennis

die anderen hebben, ook als daarvoor (soms veel)
betaald moet worden. Goede raad is niet te duur.
Maak gebruik van alle mogelijkheden die er zijn
om de onderneming te laten slagen. Stel concrete
doelstellingen op en maak een plan om deze
doelstellingen te realiseren. Welke middelen hier-
voor gebruikt worden is een volledig vrije, per-
soonlijke keuze.

Gebruik de mogelijkheden die de marketing biedt
om een dienstverlenende onderneming, want dat
is een dierenartsenpraktijk, te laten slagen. Wees
niet \'vies\' van promotie. Bedenk dat de beste
promotie de dienstverlening en de daarbij beho-
rende service zelf is.

Maak niet alleen aan het begin een planning,
maar stel deze jaarlijks bij, zodat de onderneming
zo efTiciënt mogelijk geleid kan worden.

Hoofdstuk 2 van dit referaat beschrijft een onder-
nemingsplan, opgesplitst in de verschillende fases
waaruit dit zou moeten bestaan.
De eerste fase: de idee-ontwikkeling moet worden
ingevuld voordat de rest van het plan kan worden
gemaakt. Concrete ideeën over aan te bieden
diensten, vestigingsplaats en personele invulling
moeten worden gevormd.

De tweeede fase is de marktverkenning. Hierin
wordt duideljk dat informatie over de doelgroep
en de concurrentie nodig is voor de schatting van
het marktaandeel en de omzet.
In de derde fase worden de wettelijke voorschrif-
ten en regelingen met betrekking tot de dieren-
artsenpraktijk besproken.

Het financieel plan vormt fase vier. Hierin worden
de punten aangegeven die van belang zijn voor
de openingsbalans, bestaande uit de investerings-
begroting en de financieringsmogelijkheden, en
de exploitatiebegroting, bestaande uit de te ver-
wachten kosten en inkomsten.
In de vijfde en laatste fase moet tenslotte de
beslissing wel of geen eigen praktijk, genomen
worden.

Hoofdstuk 3 beschrijft een actieplan.
In het operationele plan worden de punten,
waarmee rekening gehouden moet worden bij het
vestigen en bouwen van een nieuwe praktijk,
besproken. Verder wordt aandacht besteed aan
marketing.

Jac. Jenniskens, vakgroep voor Inwendige Ziek-
ten en Voeding der Grote Huisdieren (febr. 1991)

Zowel in Nederiand als in het buitenland zijn
respiratoire aandoeningen in de vleesveehouderij
een groot probleem en veroorzaken grote econo-
mische schade. Pasteurella haemolytica is één van
de etiologische agentia die vaak in verband wordt
gebracht met deze respiratoire problemen; in het
bijzonder met enzoötische pneumonie en ship-
ping fever. Bij de bestrijding van deze bacterie is
in de loop van de jaren een grote mate van
resistentie tegen antibiotica ontstaan.
In dit referaat wordt getracht een indruk te geven
van deze resistentieproblematiek rondom Pasteu-
rella haemolytica. Na een algemene beschrijving
van enzoötische pneumonie, shipping fever en de
bacterie, wordt aan de hand van literatuur een
indruk gegeven van zowel de situatie in Neder-
land als ook in een aantal andere landen. De
gegevens uit eigen land zijn aangevuld met de
meest recente gevoeligheidsbepalingen (antibio-
grammen) van de Gezondheidsdienst voor Die-
ren in Gelderland. Tevens is getracht om aan de
hand van voorbeelden een beeld te schetsen van
de aanpak van respiratoire problemen bij vleesvee
in een aantal praktijken.

Waar mogelijk is in zowel de literatuur als in de
verdere verwerking van de gegevens onderscheid
gemaakt in de witvlees- en roodvleeskalveren en
aanvullend de fokkalveren. Daar de houderij in
het buitenland vaak verschilt met die in Neder-
land is dit verschil in diergroep niet altijd duide-
lijk.

Door een goed management in met name de
risicoperioden is de kans op het optreden van
respiratoire problemen kleiner. Naast antibiotica
wordt een aantal andere ondersteunende prepa-
raten gebruikt ter bestrijding van deze respiratoi-
re problemen.

Zowel in het buitenland als in Nederland wordt
veel aandacht besteed aan een gerichte antibio-
ticumkeuze in verband met de resistentie en de
residuproblematiek. Het is moeilijk om uit bui-
tenlandse litaratuur conclusies te trekken daar
onderzoeken sterk van elkaar verschillen. Midde-
len die in de onderzoeken als meest geschikt naar
voren komen zijn: chlooramfenicol, erythromy-
cine, trimethoprim/sulfa, furazolidon, flume-
quine, gentamicine, enrofioxacine en ceftiofur.
Sulbactam-ampicilline en tilmicosin zijn nieuwe
antibiotica die via clinical-trials zijn getest en als
effectief worden omschreven.
In 8 verschillende praktijken blijkt enige variatie
te bestaan in de wijze van aanpak van respiratoire
problemen bij vleesvee en fokkalveren. Alhoewel
de antibioticaproblematiek alom bekend is wor-
den in de praktijken zeer veel verschillende an-
tibiotica gebruikt. Voor enkele van deze antibio-
tica blijkt een grote mate van resistentie te
bestaan.

Zoals vermeld is in Nederland de resistentie- en
residuproblematiek een groot probleem. Neomy-
cine, trimethoprim/sulfa en fiumequine hebben
een matig tot goede werkzaamheid. Middelen als
enrofioxacin, ceftiofur en chlooramfenicol bezit-
ten ook een goede werkzaamheid, maar dienen als
tweede keus te worden gebruikt in verband met
ontwikkeling van resistentie en de residuproble-
matiek.

Doordacht en adequaat gebruik maken van an-
tibiotica en het kritisch instellen van een koppel-
therapie zijn van groot belang in de aanpak van
de problemen rondom het gebruik van antibiotica
bij vleesvee.

De Vereniging van Fabrikanten en Importeurs
van Diergeneesmiddelen (FIDIN) houdt ter ge-
legenheid van haar Jaarvergadering een thema-
middag: \'IKB, opsporen of aansporen?\'

Jaarbeurscongrescentrum, Jaarbeursplein te
Utrecht, aanvang 14.00 uur in zaal 718.

FIDIN, ir. Marius J. de Graaf.
14.15 \'Van Inspectie en opsporen naar Interven-
tie en aansporen\'; prof. dr. D. A. A. Mossel.
14.45 \'De Klant is Koning\'; mevrouw dr. S. A.

16.30 Informeel samenzijn met gelegenheid tot
versterken van relaties en de inwendige
mens.

At this year\'s British Small Animal Veterinary
Association (BSAVA) Congress in Birmingham,
the Waltham Centre for Pet Nutrition will be
holding its third special Study Day Symposium
on Thursday 4th April.

The first two Waltham Study Days also based on
practice needs, proved extremely popular and for
this year a comprehensive programme of interna-
tional speakers has been put together covering
some of the most important and topical areas of
small animal nutrition.

The meeting will be of particular interest to
veterinarians in practice, with the programme
centering on in-depth presentations on clinical
nutrition and its application relating to the day-
to-day encounters of small animal veterinarians.
The Waltham Symposium is "open to delegates
without charge and morning coffee and lunch will
be provided — but admission is by ticket only.
Places for the Symposium are limited, so to avoid
disappointment please apply early to obtain your
tickets at the following address: Sue Weston,
Waltham Centre for Petnutrition, Freeby Lane,

Effem B.V., Pattonweg 1, 5466 AG Veghel. Mevr.
M. Bos, mevr, E. Roosen, tel, 04130-49555.

Program for Practitioners at the Acropolis Con-
vention Center Nice, France.
All U.S. speakers are Diplomates of the American
College of Veterinary Surgeons and accomplish-
ed speakers. Professor Grandjean is also a well-
known nutrition expert.

Speakers: Mark S. Blomberg, Richard M. DeBo-
wes, Dominique Grandjean, Colin E. Harvey,
Peter F. Haynes, Kenneth G. Kagan, Timothy M.
Lenehan, Daniel C. Richardson, Eberhard Rosin,
Steven C. Schräder, G. Michael Shires, Elizabeth
A. Stone, Nathaniel A. White.
InUchtingen: A.C.VS. European Forum, Mme.
Jacqueline Pietrie, Nice Congres, \'Acropolis\',
! Esplanade Kennedy, 06300 Nice, France. Tel.
(33) 93.92.80.70/71, fax (33) 93.92.80.85. (Op het
redactiesecretariaat ligt een folder ter inzage.)

The ESVD will organise its 8th Annual Congress
on July 6 and 7, 1991 in Luxembourg.
Two programmes will be run simultaneously, the
first focussing on new developments in veterinary
dermatology, and the second topic dealing with
feline dermatology: a problem-oriented ap-
proach.

Multiple speakers from Europe and the USA will
guarantee a high level of lectures and numerous
possibilities to exchange ideas.
The location of Luxembourg and the low regis-
tration fees make the congress attendable for all
people with an interest in veterinary dermatology.
For details about the programme and the regis-
tration, you are requested to contact: Dr. Ton
Willemse, University Utrecht, Dept, Clin, Sci.
Comp. Anim., Yalelaan 8, 3584 CM Utrecht, The
Netherlands.

XVIIIth International Congress
of Refrigeration
Montréal, Quebec, Canada
August 10-17 1991

Created in 1908, The International Institute of
Refrigeration (IIR) is an international intergou-

verncmental organisation regrouping 57 member
countries. Its goal is to promote througiiout the
world research, teaching and popularisation of
the sciences and technologies of refrigeration.
The Institute\'s activities are divided into five
sectors covering A; Cryology, B: Thermodynam-
ics, Transport Processes, Refrigerating Machin-
ery, C: Biology and Food Science, D: Storage and
Transportation, E: Air Conditioning and Energy
Recovery.

Under the theme of \'New Challenges in Refrig-
eration\', the XVIIIth International Congress of
Refrigeration will be held in Montréal, Quebec,
Canada, from August 10 to 17, 1991. For the first
time an IIR Congress, there will be a session
entitled \'Irradiation and Refrigeration\'. In this
session, communications dealing with the use of
irradiation in conjunction with refrigeration in
the medical and food areas are scheduled.
We would like to invite you and your colleagues
and collaborators to submit scientific research
papers addressing these topics. We think that this
event is a great opportunity to present forefront
work in irradiation technology.
All correspondence prior to the Congress should
be addressed to: Steve Bittner, Coordinator,
XVIIIth International Congress of Refrigeration,
3600 Casavant Boulevard West, Saint-Hyacinthe,
Quebec, Canada, J2S 8E3. Telephone: (514) 733-
1105. Fax: (514) 7773.84.61.

Uitvoerige \'call for advance registrants, call for
abstracts and call for exhibitors\' ligt op het
redactiesecretariaat ter inzage.

7th International Congress for
Animal Hygiene of the
International Society for Animai
Hygiene (ISAH)

Tuesday, 20 August, 2.00 p.m. until Thursday, 22
August 4.00 p.m. the following topics are dealt
with:

2. Influence of environmental factors on ani-
mal husbandry and animal hygiene in the
frame of management of animal production
(61 papers).

3. Animal hygiene programs for prevention
and control of diseases and technopathies
(25 papers).

4. Disinfection, disinfestation and rodent con-
trol in animal production; hygienic require-
ments in animal rendering plants (24 papers).

5. Animal hygiene, environmental protection
and utilisation of agricultural residues (23
papers).

9. Microflora in animal houses, infection pres-
sure and ecomicrobiology (27 papers).

10. Evaluation of environmental stability and
husbandry systems by means of hygienic and
ethological methods (9 papers).

Congress Office: Institut für Tierhygiene, Sem-
melweisstr. 4, D-0-7010 Leipzig.
Inlichtingen: op het redactiesecretariaat ligt een
folder ter inzage.

The 2nd World Veterinary Dental Congress,
organised by Prof Dr. Karl Zetner, will be held
in Vienna on October, 2nd, 1991.
Main topics:

The lectures will be presented by 18 internation-
ally recognised scientists and practising special-
ists of veterinary dentistry so that the event will
also prove of maximum use for the general
practitioner.

Official language: English. Simultaneous transla-
tion into the German language will be provided.
Place of venue: Penta hotel, Vienna.
The congress fee includes a Viennese luncheon.
Nearly 400 square meters are dedicated to an
industrial exhibition on veterinary dentistry,
which will not only give participants the oppor-
tunity to acquire equipment but will also inform
on the latest developments of appliances and
medicines.

Registration becomes definite upon remittance of
ATS 2,000.- to the account no. 173 831 at
\'Raiffeisen Zentralbank Österreich, am Stadt-
park 9, A 1030 Vienna, Austria, transit number
31000.

Registered participants will receive a confir-
mation and detailed information as to the social
program of the World Congress of Veterinary
Dentists.

Congress bureau: Mondial Congress, Faulman-
ngasse 4, A 1040 Vienna, Austria, FAX (43) 222
56 91 85.

Inlichtingen: jhr. drs. A. W. van Foreest, Dillen-
burg 94, 6865 HM Doorwerth, telefoon 085-
342012.

Intervet Nederland B.V. introduceerde op 1 maart
1991 een 2 ml presentatie van het produkt Pro-
solvin, naast de bestaande 10 en 20 ml presentatie.
Prosolvin bevat 7,5 mg/ml van de werkzame stof
luprostiol, een zeer stabiel synthetisch prosta-
glandine F2a-analoog, dat speciaal geselecteerd
is vanwege de uitstekende luteolytische werking
èn het nagenoeg geheel ontbreken van onge-
wenste neveneffecten zoals onrust, zweten en
koliekverschijnselen. Dit veiligheidsaspect is
vooral van belang bij gevoelige diersoorten zoals
paard en varken.

Eén flacon Prosolvin van 2 ml komt overeen met
één runderdosering, twee paarden- of twee var-
kensdoseringen.

De 2 ml presentatie van Prosolvin zal geleverd
worden in verpakkingen van 10 flacons.

Apharmo Arnhem ontwikkelde Wondschoon®,
een sterk werkende wondbalsem zonder antibio-
tica. Het preparaat bevat naast de werkzame
bestanddelen van Calendula een groot aantal
synergistisch werkende . fvtofarmaca. Wond-
schoon® bestrijdt de bacterie, remt de ontsteking,
en doet de wond samentrekken. Daarnaast bevat
de balsem componenten die de epithelisatie be-
vorderen, de stofwisseling van de huidcel versnel-
len en de aanmaak van lymfocyten stimuleren.
Het produkt werd uitgebreid door dierenartsen
getest. Dc resultaten zijn zo gunstig dat men het
produkt optimaal kan gebruiken voor de routi-
nematige wondbchandeling. Preparaten met an-
tibiotica kan men nu reserveren voor ernstiger
geïnfecteerde wonden.

Omdat het preparaat de werking vasn antibiotica
nog versterkt passen dierenartsen het naast anti-
biotica ook toe bij een hardnekkige aandoening
als tussenteen-cczeem, vooral wanneer antibio-
tica alleen onvoldoende resultaat geven.
Een groot voordeel van Wondschoon® is dat men
het onbeperkt kan toepassen zonder risico voor
resistentie-inductie. Het preparaat is daardoor bij
uitstek geschikt als balieproduct.
De balsem is heel soepel en daardoor gemakkelijk
toepasbaar. Wanneer deze met de huid in contact
komt vloeit de balsem snel uit tot een bescher-
mende filmpje. Hoewel het geen lokaal anesthe-
ticum bevat, zorgt het onmiddellijk voor een
aangenaam verzachtend gevoel.
Wondschoon® wordt eveneens humaan toege-
past.

Tijdens de laatste DIBEVO-vakbeurs oktober
1990 in Utrecht, introduceerde Sana-Vesta de
nieuwe vlooienverdelgcr onder dc naam Sanivio.
Sanivlo is een Zwitsers kwaliteitsprodukt waar-
voor het bedrijf uit Eelde/Paterswoldc de alleen-
rechten voor Nederland heeft kunnen verkrijgen.
Na een lange periode van testen en onderzoeken
is het produkt nu goedgekeurd voor de Neder-
landse markt. Sanivlo zal voor de consument
uitsluitend te verkrijgen zijn bij de erkende die-
renspeciaalzaak.

Her produkt is onschadelijk voor hond en kat.
Voor warmbloedige organismen zijn de werk-
zame stoffen in Sanivlo Vlooienkiller volkomen
onschadelijk, voor koudbloedige — zoals
vlooien, luizen en teken — daarentegen dodelijk.
De werkzame stoffen van het produkt worden in
het milieu zeer snel afgebroken. Mochten er
alsnog stoffen in het maag-darmkanaal terecht
komen, dan worden deze stoffen afgebroken en
tenslotte uitgescheiden, zonder nadelige gevolgen
voor de hond of de kat. Sanivlo werkt op basis
van permethrin en bio-allethrin, synthetische ver-
sies van het natuurlijke pyrcthrum waarvan de
dodelijke werking op onder andere koudbloedige
insekten vaststaat. De dosering is daarbij dusda-
nig zuinig dat Sanivlo mag worden omschreven
als een milieu-neutraal produkt.
Sanivlo wordt geleverd in flacons van 250 ml. Het
middel wordt door middel van een mechanische,
dus milieu-veilig pompje aangebracht. Een groot-
verpakking van 1 liter is eveneens verkrijgbaar.
Voor meer informatie; Sana-Vesta, H. dc .longe.
Postbus 97, 9765 ZH Paterswolde, telefoon
05907-1505, telefax 05907-5015.

De banden voor het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde 1990 zijn verkrijg-
baar tegen betaling van ƒ22,50 op
postrekening nr. 511606 ten name van
KNMvD te Utrecht. Wilt u in de om-
schrijving vermelden \'Banden 1990\'.

Zie oo/< hel arlilcel \'Nieuwe viruszieiile hij
varicens\' in de rubrieii Veterinair Journaal van
de vorige aflevering (Tijdschr Diergeneeskd
1991: 116: 247-8).

De nieuwe varkensziekte, ook wel abortus
blauw of MRS genoemd komt sinds half
januari in Nederland voor. De ziekte heeft
zich vanuit Duitsland over het oostelijk deel
van Nederland verspreid.
De ziekte doet zich voor op fok-, vermeer-
derings- en gesloten bedrijven. Tot op heden
is de verwekker nog niet aangetoond.
Op 7 februari is de Commissie van de EEG
ingelicht over de toenmalige situatie in
Nederland. De lidstaten zijn in het kader
van het Permanent Veterinair Comité
(PVC) op 13 februari jl. voorlopig accoord
gegaan om de import van fok- en gebruiks-
varkens uit Nederland en Duitsland te ac-
cepteren, op basis van de verklaring van
Duitsland en Nederland dat geen fok- en
gebruiksvarkens afkomstig van besmette
bedrijven in het intra-communnautaire ver-
keer worden gezonden.
Op grond hiervan is de Regeling Uitvoer
Vee- en Veeprodukten van de Veewet aan-
gepast. Bovengenoemde varkens werden
toegelaten voor export mits voorzien van
een verklaring van de praktizerende dieren-
arts. In deze verklaring werd aangegeven,
dat sedert 16 januari 1991 geen verschijnse-
len op het bedrijf van herkomst waren
waargenomen, die wezen op de nieuwe
ziekte.

Voor het binnenlandse verkeer werd aan
varkenshouders, die de nieuwe ziekte op
hun bedrijf hebben, geadviseerd tot ten-
minste 2 weken na de laatste verschijnselen
van de ziekte geen voor de fok bestemde
dieren af te leveren. Van de aangetaste
fokbedrijven vervalt voorlopig het gezond-
heidsstempel.

Op 25 februari jl. is door het PVC een
voorstel voor een beschikking van de Com-
missie EEG aangenomen, waarin de export
van varkens afkomstig van besmette bedrij-
ven niet is toegestaan. Er zijn bovendien
twee regio\'s in Nederland aangewezen van
waaruit geen export van fok- en gebruiks-
varkens mogelijk is. Daarnaast dienen alle
lidstaten ervoor zorg te dragen dat de Cen-
trale Veterinaire Administratie op de hoogte
wordt gehouden van het voorkomen van de
ziekte (Aangifteplicht).
Er wordt voortdurend contact onderhou-
den met de Duitse autoriteiten om gegevens
en standpunten uit te wisselen. In Nederland
zal ter uitvoering van deze beschikking een
wijziging in de Regeling uitvoer vee 1974
worden aangebracht en bovendien een rege-
ling van een aangifteplicht voor dieren-
artsen op basis van de Wet op de Uitoefe-
ning van de Diergeneeskunst worden
vastgesteld.

Op 27 januari jl. waren er ± 150 bedrijven
waar mogelijk een verhoogde frequentie van
abortus of vroeggeboorte bij zeugen was
waargenomen. Het grootste deel van deze
bedrijven bevindt zich in Oost en Zuid
Nederland.

Naast bovengenoemde gevallen worden er
vooral in het zuiden des lands op een aantal
bedrijven vage verschijnselen gesignaleerd,
die mogelijk op genoemde ziekte zouden
kunnen duiden.

Hierbij is het aantal zeugen dat niet wil
vreten zeer beperkt en is het percentage
doodgeboren biggen en de uitval tot spenen
aan de hoge kant, doch vallen nog binnen
de normale schommelingen.
Op een drietal bedrijven waar de ziekte zich
in optima forma manifesteerde is de biggen-
productie met behulp van het VAMPP pro-
gramma geanalyseerd. Het percentage
doodgeboren biggen was op deze bedrijven
gedurende de periode 18/1 tot 18/2 respec-
tievelijk 14, 30 en 35% (normaal ± 7%).
Het percentage uitval tot spenen bedroeg in
die periode 21, 26 en 25%, normaal was de
uitval op deze bedrijven in dezelfde volg-
orde 13, 12,7 en 11%.

De totale directe schade per bedrijf is nog
nauwelijks te bepalen, daar de ziekte op de
meeste bedrijven nog niet is verdwenen.

Op de probleembedrijven kan men slechts
door een optimale verzorging van de dieren
de schade zo beperkt mogelijk houden.
Zolang het agens en de wijze van versprei-
ding nog onbekend zijn, kan men insleep
van deze ziekte trachten te voorkomen,
door stringente hygiënische maatregelen te
treffen en gedurende de eerste weken geen
fokmateriaal te betrekken van probleembe-
drijven.

Op 7 februari jl. heeft Staatssecretaris
Gabor tijdens een MondeHng Overleg het
Besluit Huisvesting Legkippen besproken
met de Vaste Commissie voor Landbouw en
Natuurbeheer van de Tweede Kamer. De
vaststelling van het Besluit Huisvesting Leg-
kippen vloeit voort uit de destijds door de
Tweede Kamer aangenomen wet houdende
de vaststelling van minimumeisen voor het
houden van legkippen (\'Wet Tazelaar/Van
Noord\').

Het Besluit Huisvesting Legkippen stelt
normen ten aanzien van de ruimte per legkip
(1000 cm2 in plaats van de nu vereiste 450
cm2), strooisel, voederbaklengte, legnesten
en watervoorziening.

Wanneer het Besluit aangenomen wordt,
dan zullen deze normen met ingang van 1
juli 1994 gaan gelden. Vanaf dat moment
zullen alle nieuwe systemen aan die normen
moeten voldoen. Systemen die voor 1 juli
1994 in gebruik werden genomen, zullen na
10 jaar aan de nieuwe normen moeten
voldoen.

Onder de huidige omstandigheden zal het
Besluit ertoe leiden dat het niet meer ren-
dabel is om kippen op legbatterijen te
houden. Met het oog hierop is als alternatief
het volière-huisvestingssysteem ontwikkeld.
Na de ontwikkeling en beproeving op expe-
rimentele schaal, wordt dat systeem nu ook
op praktijkschaal getoetst. De eerste erva-
ringen op het praktijkbedrijf zijn gunstig.
Aan het volière-huisvestingssysteem kleven
nog een aantal bezwaren. Zo ziet het er naar
uit dat de ammoniak-emissie op dit moment
nog hoger is dan bij de legbatterij. Verder
heeft het systeem ook nog uit het oogpunt
van arbeidsomstandigheden een aantal be-
zwaren: het is in de stal stoffig, en de
pluimveehouder moet nu nog regelmatig de
stal in om grondeieren te rapen.
De Staatssecretaris heeft de verwachting
uitgesproken dat in de komende jaren, tij-
dens het onderzoek wat nog steeds op grote
schaal verricht wordt, voor deze bezwaren
een oplossing gevonden zal worden. Een
derde punt vormt nog de kostprijs van het
volière-ei. De eerste ervaringen zijn dat de
kostprijs 0,8 cent hoger zal uitvallen dan de
kostprijs van een ei van de legbatterij. Het
is de vraag of dit ten dele opgevangen kan
worden door een hogere prijs te vragen voor
een \'welzijnsvriendelijk volière-ei\'. Vanuit
de Tweede Kamer werd nadrukkelijk aan-
dacht gevraagd voor dit probleem. Voor een
aantal fracties was dit reden om aan te
dringen op uitstel van inwerkingtreding van
het Besluit. Een aantal fracties heeft te
kennen gegeven te overwegen een amende-
ment met een dergelijke strekking in te
dienen.

De Staatssecretaris heeft geantwoord dat de
eventuele consequentie voor de kostprijs
ook voor hem een belangrijk punt is. Hij
streeft ernaar om mogelijke concurrentie-
problemen die hierdoor binnen de EEG
zouden kunnen ontstaan te voorkomen
door bij de EEG aan te dringen op een
Richtlijn die voor alle Lid-Staten dezelfde
huisvestingsnormen voor legkippen voor-
schrijft.

De Staatssecretaris heeft duidelijk gemaakt
dat zijn beleid erop gericht is om — gegeven
de uitgebreide maatschappelijke discussie
— op termijn de legbatterij te verbieden.
Mocht de bovengenoemde problemen niet
tijdig een oplossing gevonden worden, dan
zal het moment van inwerkingtreding van
het Besluit worden uitgesteld.
Intussen zal het onderzoek naar alternatie-
ven voor de legbatterijen voortgezet wor-
den. Daarnaast zal ook middels (door het
Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en
Visserij gesubsidieerde) demonstratiepro-
jecten op praktij kbedrijven de perspectieven
van deze alternatieve systemen getoond
worden.

In Nederland kwamen in de periode van 3 febru-
ari t/m I7februari 1991 de volgende gevallen van
besmettelijke dierziekten, waarvan aangifte ver-
plicht is, voor:

17—24 12. Intern. Fortbildingskurs Kleintier-
krankheiten, Dermatologie, Flims
(Schweiz).

20 Aesculaap: Lezing \'Gestoord hormonaal of
zomaar kaal\' door Drs. L. M. Overduin,
Schiedam.

21 Groep Vet. Homoeopathie KNMvD. Studie-
(tevens Jaarjvergadering. Beatrixgebouw,
Jaarbeursplein, Utrecht; 19.00-22.30 uur.

22 Symposium \'In het spoor van schimmels\',
Janssen Pharmaceutica B.V., Tilburg (inl.:
tel. 013-370275).

22 Eerste analytische workshop over \'Real-time
analyse van xenobiotica in voedingsmidde-
len\'. Swansea (UK) (pag. 231).

22—23 Groep Veterinaire Homoeopathie
KNMvD. A- en B-cursussen (pag. 541, 977).

26—29 STER LA B Cursus Trainings- en beoor-
delingsdeskundigen (inl. tel. 015-622661).

27 Themamiddag t.g.v. Jaarvergadering FI-
DIN: \'1KB, opsporen of aansporen?\'. Jaar-
beurscongrescentrum, Utrecht (pag. 310),

7 Symposium \'Voeding; gezond en lekker\'
(Stichting Zuivel, Voeding en Gezondheid),
Jaarbeurscongrescentrum, Utrecht (inl. tel.
030-421455).

8 Klinische Avond, georganiseerd door Dier-
geneeskundig Centrum Noord Nederland in
het Congreshotel \'t Voorhuys, De Deel,
Emmeloord; 20.30 uur.

9 Bijeenkomst Artuvetrin Gebruikersgroep.
\'Hoe voert men correct de huidtest uit\',
Utrecht. Inl. Drs. R. J. S. Takkenberg, 023-
251555

9 Studiemiddag \'Technisch model varkensvoe-
ding\' (TMV), Proefstat. Varkenshouderij,
Rosmalen (Inl.: tel. 04192-86555).

9—11 PHLO Wageningen, cursus \'Kwaliteits-
zorg in de varkenshouderij - van voer tot
vlees\' (inl. tel. 08370-84092)

9—13 19, Kongreß der DVG. Leitthema; Die
Trächtigkeit und ihre Störungen sowie Freie
Themen (A), Bad Nauheim (pag. 197).

9—13 \'Livestock Japan \'91\'. The 3rd Live-
stock Technology and Processing Systems
Exhibition, Harumin, Tokyo (inl.: F, Pijl-
man, Kon. Ned. Jaarbeurs, tel. 030-955911).

11 Promotie drs. F. J. C. M. van Eerdenburg
(Diergeneeskunde), Utrecht; 16.15 uur.

11 Voorjaarssymposium Genootschap ter Be-
vordering van Melkkunde over \'Microbiolo-
gische veiligheid van zuivelprodukten\', Nij-
kerk (Inl.: mw. ir. Y. T. Gerssen-Anema, tel.
079-539599).

12—14 Am. College ofVet, Surgeons 4th Euro-
pean Surgical Forum (ACVS), Nice (inl.: drs.
L. E.V. d. Velde, tel. 05734-1670) (pag. 310).

17—19 PHLO Wageningen: Cursus \'EG-land-
bouwpolitiek\' (inl. tel. 08370-84093/84094).

18—19 4L Fachgespräch über Geflügelkrank-
heiten, Hannover (inl.: Klinik für Geflügel,
tierärztl. Hochschule, Hannover; tel. (0511)
856-8770/8778).

19—20 IX Fachtagung über Pferdekrankheiten
im Rahmen der \'Equitana\' in Essen (inl.:
Tierklinik Hochmoor, tel. (02863) 8056).

19—20 ESVOT (Eur. Soc. Vet. Orthopaedics
and Traumatology): \'Orthopaedics and trau-
matology in horses\' (in conjunction with
\'Voorjaarsdagen 1991\'), Amsterdam (inl. tel.
030-51011 l)(pag. 197).

20 Med. Wielerkring, Ned. Voorjaarswedstrijd,
Spaarnwoude (inl. tel. 02250-35800).

20 ESVIM (Eur. Soc. Vet. Internal Medicine):
Inaugural Meeting: \'Interactions in internal
medicine\' (in conjunction with \'Voorjaarsda-
gen 1991\'), Amsterdam (pag. 150).

25—27 Internat. Food, Nutrition and Dietetic
Congress (Spanish Dietetic Soc.), Toledo.

2—3 BpT Bundesverband der beamteten Tier-
ärzte, Berlin (inl.: drs. J. Minderhoud, tel.
010-4132210/4361362) (pag. 77).

11 Med. Wielerkring, Ned. Voorjaarswedstrijd,
Beverwijk (nieuw!) (inl. tel. 02250-35800).

11 — 12 SAVAB-Flanders Weekend. Provincie-
huis Antwerpen. \'Cardiopulmonary Disea-
ses\', door dr. S. Ettinger, dr. A. De Rick en
dr. A. Stokhof (inl.: dr. R. Lippens, tel. 09-
3236582535).

12—17 Pan Pacific Veterinary Conference, \'Ve-
terinarians and the Environment\' Sydney
(Aust. Vet.Assoc. and NZ Vet. Assoc.)(pag.
231).

20—21 40. Tagung der Europ. Gesellschaft für
Veterinärpathologie zugl. 34. Tagung der
DVG-FG \'Allgemeine Pathologie und Pat-
hologische Anatomie\', Friedrichshafen.

23 Afd. Gelderland KNmvD, Ledenvergade-
ring, rest. \'De Waag\', Doesburg; 20.15 uur.

24 Werkgroep Vogels Groep Geneeskd Gezel-
schapsdieren, bijeenkomst: \'Veterinaire [Pro-
blemen rond handopfok bij papegataitfi/\'
(mevr. drs. 1. WesterhoO- Motel \'De Biltsche
Hoek\', De Bilt; 14,00-16.00 uur.

24—26 Euro Zoo 91 vakbeurs voor de interna-
tionale huisdieren- en aquariumbranche,
MECC, Maastricht (inl.: Inter Medium Ex-
hibitions, tel. 033-638490, fax: 033-638200),

25—26 34. Internationale Fortbildungsverans-
taltung der Tierärzte des Bodenseeraumes
(Konstanz).

27—7 juni Workshop Moleculaire Biologie en
Recombinant-DNA Technologie, Fac. D.
Utrecht (pag. 136).

30 Groep Vet. Homoeopathie KNMvD. Studie-
vergadering, Beatrixgebouw, Utrecht; 19.00-
22.30 uur.

6 Aesculaap -l-Hill\'s, Seminar voor dierenarts
-I- dierenartsassistente \'Practice Manage-
ment\' door Dr. Dennis McCurnin, Amster-
dam (pag. 310).

6 12e Ned. Kampioenschap Kleiduiven-schie-
ten voor dierenartsen (organisator Boehrin-
ger Ingelheim B.V.) te Biddinghuizen.

17—21 2nd Internat. Symposium on Blueton-
guc, African Horse Sickness and related
Orbiviruses, Paris.

28 Symposium t.g.v. het afscheid van John
Akkermans; GD West- en Midden-Neder-
land, Groep Geneeskunde v/h Varken:
VNZ, Zeist (pag. 325).

Op 19 september 1989. is Roel Haalstra
overleden in de leeftijd van 58 jaar. Hij
overleed ongeveer een jaar. nadat hij in Ma-
puto. de hoofdstad van Mozambique, waar
hij aan de universiteit werkzaam was. door
een hersenbloeding was getroffen.
Dit laatste jaar van zijn leven is een heel
trieste periode geweest. Hij leefde, wat zijn
geest betrof, als een gekooide vogel On-
danks hardnekkig pogen, is het hem niet ge-
lukt. zich uit deze gevangenschap te bevrij-
den.

Roel is altijd zeer ondernemend geweest. Hij
zag er niet tegen op. alle schepen achter
zich te verbranden om daarna weer een to-
taal andere taak op zich te nemen. Dit heeft
er toe geleid, dat hij verschillende malen
voor een korte of langere periode in het bui-
tenland heeft gewoond en gewerkt. Steeds
werd hij terzijde gestaan door zijn echtge-
note Tineke.

Dit betekent, dat zijn loopbaan zeer afwisse-
lend is geweest. Hij is begonnen als prakti-
cus in Midwolda. Daarna ging hij naar
Leens. eveneens gelegen in de provincie
Groningen. De periode in de twee praktijken
is onderbroken geweest door een verblijf van
enkele jaren in Nigeria, waar hij aan de uni-
versiteit van Vom onderwijs heeft gegeven
aan veterinary assistents. Vervolgens was hij
enkele jaren werkzaam bij de Gezondheids-
dienst in Zeeland. Na weer enkele jaren in
de praktijk te zijn geweest vertrok het gezin
naar Leersum. in verband met zijn aanstel-
ling hij de afdeling Zootechniek van de Fa-
culteit der Diergeneeskunde. Zijn belang-
stelling in de zootechniek ging vooral uit
naar de voeding, in het bijzonder die van het
rund en het optreden van ziekteverschijnse-
len. die verhand houden met de voeding.
Als men onaangekondigd bij de familie
Haalstra op bezoek kwam, was Roel
meestal te vinden in zijn studeerkamer, ver-
diept in de literatuur die betrekking had op
de onderwerpen, die zijn belangstelling had-
den. Hoewel hij een enorm gezelligheids-
mens was bracht hij thuis vele uren in afzon-
dering door. maar als één van de
gezinsleden zijn aandacht nodig had. wist hij

Hij voelde zich zeer betrokken bij het lot
van veehouders, die onder primitieve om-
standigheden werkzaam zijn. Toen dan ook
de Hollandse kolonisten, gevestigd in Pa-
rana. één van de Braziliaanse deelstaten,
een beroep op hem deden, om van zijn ken-
nis te mogen profiteren, hoefde hij zich niet
lang te bedenken. Hij verliet met zijn gezin
Nederland en vestigde zich in Brazilië, om in
dienst te treden van de landbouwcoöperatie
in Caramhei. Daar begon hij de Braziliaanse
dierenart.sen. die bij deze coöperatie werk-
zaam waren. bij te brengen op efficiënte
wijze praktijk te doen op de bedrijven van
de veehouders.

Behalve aan het begeleiden van de dieren-
artsen heeft hij veel tijd besteed aan het ge-
ven van lezingen en aan het bezoeken van
bedrijven van de veehouders die bij deze
coöperatie aangesloten waren. Zij vroegen
om raad in verband met de problemen die
zich voordeden op hun bedrijven. Naast deze
directe voorlichting gaf hij dikwijls lezingen
om hun kennis van de moderne veehouderij
op een hoger peil te brengen.
In deze werkkring heeft hij het buitenge-
woon naar zijn zin gehad.

Hij zou daar ongetwijfeld nog lang gebleven
zijn, ware het niet, dat de kinderen van de
familie Haalstra voor het afronden van hun
middelbare schoolopleiding en voor de
voortgezette studie beter naar Nederland te-
rug konden keren. Nog enige tijd is hij daar
alleen achtergebleven en met zijn werk
doorgegaan. Hij kwam echter al gauw tot de
conclusie, dat het beter zou zijn om naar
zijn gezin in Holland terug te keren.

Hierna is hij vier jaar als leraar verbonden
geweest aan de Praktijkschool in Barneveld.
Deze periode is verscheidene malen onder-
broken geweest. Hij assisteerde dan bij het
geven van cursussen en korte opleidingen in
landen als Thailand, Indonesië en Portugal,
op verzoek van organisaties die zich met
ontwikkelingshulp bezig houden. Een andere
onderbreking was het inspecteurschap bij
het Ministerie van Landbouw en Visserij.
Roel had zich voorgenomen om zich bezig te
gaan houden met het uitwerken van al zijn
verzamelde gegevens om het voor anderen
toegankelijk te maken en met het kruisen en
fokken van schapen als de tijd gekomen zou
zijn om zich uit het actieve leven terug te
trekken. Hij had deze liefhebberij vanaf de
tijd, dat hij bij de Faculteit werkte. Met het
oog op deze toekomstplannen had hij een
kleine boerderij gekocht in Westendorp, in
de omgeving van Doetinchem. Het gezin was
uit Zeist hiernaar toe verhuisd.

Alvorens zich geheel aan zijn hobby te wij-
den, zag hij het als zijn roeping om nog één-
maal voor een periode van enkele jaren te
gaan werken in één van de allerarmste ont-
wikkelingslanden. Hem kwam ter ore, dat
er in Maputo, voor de universiteit aldaar,
een deskundige werd gezocht met bekwaam-
heden, die op zijn terrein lagen. Hij voelde
zich geroepen deze taak op zich te nemen.
Roel ging alleen naar Mozambique, zijn ge-
zin bleef in Holland.

Tijdens deze missie heeft hij met zijn mede-
werkers een redelijke veehouderij weten op
te zetten op de onderwijsboerderij. Aldus
kwamen ook hier zijn grote kennis en im-
provi.satietalent volledig tot zijn recht en
kon hij de studenten meer in contact bren-
gen met de dagelijkse bezigheden op de
boerderij. Om dit te doen slagen vond hij het
nodig voortdurend op deze boerderij aanwe-
zig te zijn, ook in de avonduren en tijdens de
weekenden. Hij leerde het personeel en de
studenten de veestapel op de juiste wijze te

Helaas is het hem niet vergund geweest deze
taak af te maken om daarna te genieten van
wat hij in Nederland had achtergelaten.

Omdat er een toename is van het aantal
Dierenartsen Medewerkers in de Praktijk
— \'DMP\', vroeger \'assistent\' — en omdat
dierenartsen langer in loondienst blijven
werken dan vroeger, wordt het steeds
schrijnender dat er voor deze groep (te)
weinig geregeld is. Bij conflicten zijn het de
werknemers en niet de werkgevers die aan
het kortste eind trekken. Op het gebied
van contracten, honoraria, secundaire ar-
beidsvoorwaarden, studieverlof en derge-
lijke kan en moet de positie van de DMP
verbeterd worden.

Omdat relatief veel vrouwen als DMP wer-
ken houdt de Commissie voor Advies voor
de Beroepsuitoefening van de Vrouwelijke
Dierenarts (Commissie VDA) zich hier al
geruime tijd mee bezig. Maar ook door an-
deren zijn initiatieven genomen om te
vechten voor een betere positie. Problemen
en conflicten zouden grotendeels voorko-
men kunnen worden door het scheppen
van goede voorwaarden. De KNMvD kan
hierbij een sleutelrol vervullen.
Daarom roept de Commissie VDA, in sa-
menspraak met het Hoofdbestuur van de
KNMvD, alle DMP\'s, mannen en vrouwen,
leden en niet-leden van de KNMvD, op
om mee te denken, om te overleggen, om
de problemen te inventariseren, en om
eventueel mee te helpen een werkgroep of
een belangengroep op te richten.

Belangstellenden worden uitgenodigd voor
een bijeenkomst op 29 april 1991 te
Utrecht, Hoofdgebouw Diergeneeskunde,
Yalelaan 1, om 20.00 uur.

Tijdens deze bijeenkomst zal een inleiding
worden gehouden door collega P. A. M.
Overgaauw. Contactpersoon is mevrouw
A. F. V. van Fingen, tel. 02155-26905.

Het Hoofdbestuur heeft een schrijven ont-
vangen van de Veterinaire Hoofdinspec-
teur van de Volksgezondheid, collega
H. Verburg, waarin hij waarschuwt voor
het toedienen van exorbitante hoeveelhe-
den zink-oxyde aan biggen ter behandeling
en voorkoming van speendiarree. Een der-
gelijke toediening, die duidelijk op het at-
test vermeld dient te worden, leidt tot on-
verantwoord hoge zink-gehaltes in lever en
nieren bij de biggen en is tevens uit milieu-
oogpunt ontoelaatbaar.
Hij wil met klem verzoeken het voorschrij-
ven van grote hoeveelheden zink-oxyde via
attesten gemedicineerde diervoeders (1000-
3000 ppm) terug te dringen. Als additief
mag slechts 250 ppm worden toegevoegd.
Wanneer de dierenartsen zich hier niet aan
houden zal dit gesignaleerd worden en mo-
gelijk een verbod bij wetgeving volgen.

Gaarne verwijzen wij naar het artikel van
collega L. Vellenga in het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde 1990; 115; 1050,

Het Hoofdbestuur van de KNMvD heeft
de collegae P, J. Goedhart, C. C. Oosterlee
en T. de Ruijter verzocht als Commissie
van Goede Diensten op te treden in ver-
band met de gerezen moeilijkheden bij de
automatisering in dierenartsenpraktijken.
De Commissie is haar werkzaamheden be-
gonnen op 11 oktober 1990 en heeft door
middel van hoorzittingen getracht een zo
zuiver mogelijk beeld van de situatie te
verkrijgen.

Onlangs heeft de Commissie haar werk-
zaamheden afgerond in de vorm van een
eindrapport en heeft aanbevelingen gedaan
aan het Hoofdbestuur.
Het Hoofdbestuur werkt nu deze aanbeve-
lingen uit en zal u op de hoogte houden.

In het Tijdschrift voor Diergeneeslcunde van
15 februari 1991, pag. 207, hebben wij u
toegezegd, gelijk met de uitgave van het
Tijdschrift van 1 maart 1991, een folder
aan u te doen toekomen over de reis naar
het World Veterinary Congress 1991 te Rio
de Janeiro. Om produktie-technische re-
den werd de folder niet bij de vorige afle-
vering bijgesloten, maar vindt u de folder
bij deze uitgave van het Tijdschrift.

In aanvulling op het bericht betreffende de
nieuwe varkensziekte in de rubriek \'Mede-
delingen VD\' op pag. 313 van deze afleve-
ring, drukken wij onderstaand (onder
voorbehoud) de volgende verduidelijking
van de aangifteplicht af

De genoemde aangifteplicht doet zich voor
wanneer op een bedrijf drie van de vier
volgende criteria gelden binnen een pe-
riode van 14 dagen:

Vacatures in besturen en commissies verband houdende met de 138e
Algemene Vergadering van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde

Overeenkomstig artikel 28 van de Statuten worden de betrokken Afdelingen/Groepen
verzocht eventuele kandidaten voor te dragen en de namen van hen tijdig voor dc Algemene
Vergadering aan het Hoofdbestuur mee te delen.

Afdeling Overijssel
Afdeling Gelderland
Afdeling Zeeland
Groep Geneeskunde
van het Rund
Groep Veterinaire
Homoeopathie
Groep Geneeskunde
Gezxlschapsdieren
1991 aftredend en niet herkiesbaar
1991 aftredend en herkiesbaar
1991 aftredend en herkiesbaar

Overenkomstig artikel 42 van het Huishoudelijk Reglement worden de betrokken Afde-
lingen verzocht eventuele kandidaten voor te dragen en de namen van hen tijdig voor de
Algemene Vergadering aan het Hoofdbestuur mede te delen.
Tarievencommissie

Overeenkomstig artikel 78 van het Huishoudelijk Reglement worden de betrokken
Afdelingen/Groepen verzocht eventuele kandidaten voor te dragen en de namen van hen
tijdig voor de Algemene Vergadering aan het Hoofdbestuur mede te delen.
Partilaire Afvaardiging Tarievencommissie Georganiseerde Dierziektenbestrijding
C. W. M. Augustijn 1991 aftredend en herkiesbaar

Partitaire Afvaardiging Tarievencommissie Georganiseerde Pluimveeziektenbestrijding

Op zaterdag 10 november 1990 was in
Utrecht weer de jaarlijkse landelijke dag
van de Commissie voor Advies voor de
Beroepsuitoefening van de Vrouwelijke
Dierenarts (Cie. VDA).
Door alle consternatie rond de jaarrede
van de KNMvD had de organisatie gere-
kend op een flinke opkomst en voor de ze-
kerheid was een zaal besproken die zeker
tweemaal zoveel bezoekers kon herbergen
dan de zaal van vorig jaar. De verwachtin-
gen werden riant overtroffen want het
Grand café Polman\'s Huis barstte bijna
letterlijk uit de voegen, niet alleen door het
grote aantal aanwezigen, maar ook door
de soms sterk verhitte discussies.

In haar inleiding ging VDA-voorzitster
Stróbl uiteraard in op de commotie rond
de jaarrede. De pers had de bal van de
KNMvD overgenomen, zodat de zaak
breed in de belangstelling kwam te staan.
Stróbl meende dat van de actualiteit ge-
bruik gemaakt moest worden om op-
bouwend naar een oplossing te zoeken.
Stróbl constateerde dat de werkzaamheden
van de VDA-werkgroepen die specifieke
onderwerpen moeten bestuderen en analy-
seren door verschillende redenen op een
laag pitje waren komen te staan en deed
een oproep voor assistentie aan de verga-
dering. Tevens deelde zij mee dat drie
commissieleden, waaronder zijzelf, gaan
aftreden.

In het afgelopen jaar zijn er twee bijeen-
komsten geweest met de vrouwelijke be-
stuurders binnen de KNMvD en er werd
geconcludeerd dat de pluriformiteit van de
beroepsgroep nog steeds niet is terug te

vinden in de beleidsbepalende organen.
Een oorzaak werd gezocht in de hiërarchi-
sche opbouw van de KNMvD. In mei 1990
werd hierover schriftelijk een gesprek met
het Hoofdbestuur van de KNMvD aange-
vraagd. Resultaat: een datum laat in no-
vember 1990 (!).

De reacties op het PAO voor vrouwelijke
dierenartsen waren enthousiast maar de
opkomst van de oorspronkelijke doelgroep,
namelijk herintreedsters en werkeloze die-
renartsen, viel helaas tegen. Omdat de Cie.
VDA het niet haar taak acht om blijvend
PAO te organiseren heeft zij zich tot de
KNMvD gewend met een verzoek tot
overname van de organisatie en financiële
steun voor het programma. De KNMvD
heeft voorlopig geantwoord dat gesubsi-
dieerd onderwijs niet in de lijn van het be-
leid ligt.

De Cie. VDA heeft zich het afgelopen jaar
ingezet voor de belangen van de dieren-
arts-medewerker in de praktijk. Er wordt
geijverd voor het vervangen van de deni-
grerende term \'assistent\'. Er wordt een
speciale werkgroep Dierenarts Medewer-
ker in Praktijk (werkgroep DMP) inge-
steld. Deze werkgroep zal zich ondermeer
bezighouden met honoraria, secundaire ar-
beidsvoorwaarden, vertegenwoordiging in
besturen en studieverlof
Stróbl constateerde dat het bestuurlijke
circuit elitair dreigt te worden daar alleen
collega\'s die het zich qua tijd en financiën
kunnen veroorloven zitting nemen in be-
sturen. In een dergelijke situatie zal niet al-
tijd de juiste persoon op de juiste plaats
komen. De oplossing ligt misschien in het
instellen van een presentievergoeding voor
bestuurders.

Organisatie-psycholoog mevrouw drs.
M. S. Brouwer hield een voordracht over
carrièreplanning. Zij constateerde dat
vrouwen in Nederland nog steeds een ach-
terstand hebben op mannen ten gevolge
van de erfenis van het verleden. Om de ge-
lijkstelling sneller te effectueren zal beleid
gericht moeten zijn op het wegnemen van
belemmeringen voor vrouwen in de orga-
nisatie. Vrouwen moeten, volgens spreek-
ster, een voorhoedefunctie gaan vervullen
en zij moeten dienen als voorbeeld voor
jongeren zodat het beeld van de arbeids-
markt gaat veranderen. Brouwer hield een

pleidooi voor het serieus nemen van de
loopbaan waarbij men zich zo lang moge-
lijk actief moet ontwikkelen. Hierbij
tekende zij aan dat carrière niet altijd bete-
kent datje hogerop komt. Specialisatie,
differentiatie en leidinggevende of beleids-
bepalende functies zijn ook een vorm van
ontplooiing.

Vrouwen zullen zich actief moeten opstel-
len om aan te tonen dat een dergelijke ont-
wikkeling ook in deeltijd mogelijk is. Er
zal afgerekend moeten worden met een
veterinaire traditie want één en ander is in
andere beroepstakken al bewezen.

De heer B. Vis, arbeidsjurist bij het GAK
te Hilversum, ging in op een aantal zaken
met betrekking tot arbeidsovereenkom-
sten. Het blijkt dat er veel meer zaken dan
men vermoedt bij de wet geregeld zijn, bij-
voorbeeld proeftijd en opzegtermijn.
Zwangerschap leidt in de praktijk vaak tot
problemen tussen werkgever en werkne-
mer. Volgens de wet mag de werkgever een
arbeidsovereenkomst niet beëindigen tij-
dens of ten gevolge van een zwangerschap.
Bij het aangaan van een arbeidsovereen-
komst is zwangerschap een heikel punt.
Officieel mag er tijdens een sollicitatiege-
sprek niet naar worden gevraagd. Vis advi-
seerde sterk om in geval van voorgenomen
zwangerschap samen met de partner een
loopbaanplanning te maken. Als men zich
dan vervolgens poogt te verplaatsen in de
situatie van de werkgever kan men de te-
genargumenten voorzien om zich daarop
voor te bereiden. Pas als alles doordacht is
moet er een afspraak voor een gesprek ge-
maakt worden. Men moet ten koste van
alles voorkomen dat ad hoe emoties een
rol gaan spelen.

Het is verstandig om zoveel mogelijk op
papier vast te leggen en juridisch advies is
geen overbodige luxe.
Als een werkgever part-time werk na
zwangerschap weigert zijn er drie moge-
lijkheden:

— via de kantonrechter ontbinding vra-
gen van de arbeidsovereenkomst (door
de werknemer).

Het laatste leidt in het algemeen tot ont-
binding en het toekennen van een schade-
vergoeding aan de werknemer.

Na de pauze brak het punt aan waar ieder-
een eigenlijk voor was gekomen: de discus-
sie over het \'probleem\' van meer vrouwen
in de praktijk. Vooraf stelde de organisatie
voor de discussie in twee delen te voeren.
Ten eerste zou gesproken worden over een
reactie op de jaarrede en ten tweede zou-
den oplossingen voor het \'probleem\' moe-
ten worden aangedragen.

Direct na het voorstel begon een zeer
chaotische discussie waarin de emoties
zéér hoog oplaaiden. Er werd gesteld dat
er met de cijfers was gegoocheld; bij het
aanhouden van de huidige trend is pas
over 30 jaar de helft van alle dierenartsen
vrouwelijk en de Cie. VDA heeft — net zo
min als de KNMvD — duidelijke gegevens
over de behoefte aan deeltijdwerk.
De rol van de pers kwam ter sprake. Men
zou een zeer schadelijke interpretatie heb-
ben gegeven van de rede en bij een ach-
teraf georganiseerde persconferentie was er
geen belangstelling voor de uitleg van de
rede.

Deze door het vrouwelijk Hoofdbestuurs-
lid gegeven verklaring werd door de zaal
niet geaccepteerd. Men vond dat met de
negatieve pers meer rekening had moeten
worden gehouden en dat het Hoofdbe-
stuur achteraf te weinig actie naar de me-
dia had ondernomen om de zaken recht te
trekken. Inmiddels was er in de praktijk al
heel wat schade aangericht wat sommigen

Het vrouwelijke Hoofdbestuurslid voerde
een furieuze verdediging van het Hoofdbe-
stuur: de rede was helemaal niet vrouwon-
vriendelijk bedoeld, het hele bestuur had
zich achter de tekst geschaard, de pers was
de grote boosdoener.

Voorstellen uit de zaal liepen uiteen van
het opzeggen van het lidmaatschap en het
oprichten van een eigen maatschappij tot
het lid worden van de KNMvD en actief
van binnenuit de zaak te klaren.
De Cie. VDA had al een brief aan het
Hoofdbestuur gericht en besloten werd de
open discussie in het Tijdschrift af te
wachten.

Ook het tweede deel van de discussie had
een rommelig verloop maar er werden wel
een aantal constructieve voorstellen ge-
daan en een aantal der aanwezigen stelde
zich beschikbaar om actief mee te helpen.
De voorstellen sneden een aantal kernpun-
ten aan met de bijbehorende actie om tot
een oplossing te komen.

Deeltijdwerk. Er zal een onderzoek inge-
steld moeten worden naar de werkelijke
behoefte aan deeltijdwerk bij mannen en
vrouwen.

Numerus fixus. Het verhogen van de nume-
rus fixus zal ernstig moeten worden her-
overwogen omdat dit in een later stadium,
als de arbeidsmarkt zich minder gunstig
gedraagt, in het nadeel van vrouwen kan
uitpakken.

Aangifteplicht van sollicitaties. Er moet een
centrale registratie van sollicitaties komen
om het bestaan van discriminatie te onder-
zoeken en te voorkomen.

Zwangerschapsverlof. Er moet onderzocht
worden — liefst door de KNMvD — of er,
in overleg met verzekeringsmaatschap-
pijen, een regeling kan worden getroffen
voor zwangerschapsverlof in een maat-
schap. Dit probleem is al sinds het instel-
len van de Cie. VDA bij het Hoofdbestuur
aangekaart.

De maatschapsstructuur. Er zal een onder-
zoek worden ingesteld naar andere samen-
werkingsverbanden dan de maatschap.
Meerdere keren werd opgemerkt dat al
deze punten niet door vrouwen of door de
Cie. VDA aangepakt moeten worden maar
eigenlijk samen met de mannen door de
KNMvD, net zoals dat in andere beroeps-
groepen gebruikelijk is.
De vergadering werd afgesloten met een
herhaalde oproep tot het op positieve, op-
bouwende manier meewerken aan het zoe-
ken naar oplossingen.

Het internationale kleine huisdierencongres
de \'Voorjaarsdagen\' zal dit jaar worden
gehouden op 19, 20 en 21 april.
Het programma van de zondag bestaat uit
aspergillosis. Vier verschillende sprekers, A.
J. Venker van Haagen (NL); N. J. H. Sharp
(USA); I. C. A. M. van Oosterhout (NL) en
J. van Cutsem (B), zullen de diagnose en
behandeling van verschillende kanten be-
handelen.

De radiologie van kleine zoogdieren en vogels
zal worden behandeld door W. Th. C.
Wolvekamp (NL).

Vergelijkende dermatologie bij de hond en
het paard is het onderwerp van A. A.
Stannard (USA). Enkele dermatosen die
behandeld zullen worden zijn; collagenoly-
tische granulomen, immuun-gemedieerde
ziektes en steriele granulomateuze dermato-
ses.

H. R. Denny (UK) zal de fractuurhehande-
ling in de kleine huisdierenpraktijk als onder-
werp hebben. Naast conservatieve therapie
zal ook de compressie plaat techniek en
fracturen bij groeiende honden worden be-
handeld.

Het middagprogramma zal bestaan uit neu-
rologie en neurochirurgie bij de hond door
N. ,1. H. Sharp (USA); traumatologie van het
oog bij gezelschapsdieren en het paard door
F. C. Stades (NL), A. Heijn (NL) en M. A.
van der Velden (NL).

De rol van de dierenarts in de fokkerij zal
worden besproken door A. Hedhammer (S).
Dit naar aanleiding van een succesvol fok-
kerijprogramma uitgevoerd in Zweden.
Daarna zal A. Brooymans-Schallenberg de
reorganisatie van de Raad van Beheer op
Kynologisch gebied bespreken.
Tenslotte zal WM. G. Whittick (USA) de
anatomie en biomechanica van de hak behan-
delen in het kader van enkele operatietech-
nieken.

Het \'social program\' van de Voorjaarsda-
gen kent een heel uniek karakter. Me-
vrouw Van Eijs stelt elk jaar speciaal voor
ons congres een programma samen. Alleen
deelnemers van de Voorjaarsdagen gaan
mee. Dit waarborgt een speciale sfeer,
kleine groepen en een individueel karakter.
Ook dit jaar is er een origineel programma
samengesteld, wat niet alleen interessant is
voor Amerikanen. Heeft u weieens de
Kaasmarkt in Alkmaar bezocht of het Pa-
leis \'Het Loo\'?

Bezoek aan de bloemenveiling te Aals-
meer. Meer dan 50.000 m^, waarin dage-
lijks 12 miljoen snijbloemen en potplanten
worden geveild. Daarna wordt de flower
service bezocht in Woerdense Verlaat. U
bezoekt een demonstratie bloemschikken.
Lunch in Nieuwkoop.
Na de lunch wordt de Keukenhof bezocht.
Elk jaar weer anders met de meest mooie
kleurencombinaties.
Vrijdagavond kunt u genieten van een
koud buffet aangeboden door AUV/In-
struvet en SmithKline-Beecham. Dit buffet
bevindt zich in de tentoonstellingsruimte.
Daarna bent u welkom voor de uitreiking
van de \'Voorjaarsdagen Award\'. De avond
wordt besloten met een voordracht van dr.
W. G. Whittick, USA. Hij zal een interes-
sante voordracht houden getiteld \'Ortho-
pedie mistakes I have made\'. Op amusante
wijze zal hij zijn gemaakte fouten aan ons
verklappen.

Om 9.00 uur vertrek naar het Paleis \'Het
Loo\'. Een rondleiding door het kasteel en
een wandeling door de schitterend geres-
taureerde tuinen van dit kasteel zijn de
moeite waard.
De lunch is in Apeldoorn.
De middag wordt doorgebracht in
Utrecht. De stad die naast herinneringen
aan de studietijd ook architectonisch veel
te bieden heeft.

Om 19.00 uur vertrek met de vertrouwde
rondvaartboten onder het genot van een
glaasje naar de lokatie van ons feest. Lek-
ker eten, muziek en bijpraten in een goede
atmosfeer.

Marken en Volendam worden per boottrip
bezocht. Na de lunch zal het Van Gogh-
museum te Amsterdam worden bezocht.
Na een stadswandeling kunt u het Anne
Frankhuis bekijken.

Meer informatie kunt u lezen in het pro-
grammaboekje of door te bellen naar de
KNMvD, op dinsdag en donderdag.

Deze zomer bereikt John Akkermans de
pensioengerechtigde leeftijd.
Gezien zijn bijdrage aan de diergenees-
kunde en in het bijzonder die van het var-
ken, willen wij deze gebeurtenis niet zo-
maar voorbij laten gaan. In samenwerking
met de Groep Geneeskunde van het Var-
ken organiseren wij een dag waarop ener-
zijds wordt stilgestaan bij het werk van
Akkermans en anderzijds zijn leerlingen
ingaan op huidige ontwikkelingen. Aan-
sluitend vindt een receptie plaats.
Om 10.00 uur wordt u ontvangen en
welkom geheten door de Groep Genees-
kunde van het Varken. r3aarna zullen een
drietal sprekers, te weten dr. M. J. A.
Nabuurs, dr. M. F. de Jong en prof dr.
J. T. van Oirschot een bijdrage presenteren
over slingerziekte/speendiarree, AR en de
ziekte van Aujeszky, onder voorzitter-
schap van drs. J. C. Baars.
Akkermans krijgt daarbij de gelegenheid
de problematiek vanuit zijn ervaring in te
leiden, en in een toekomstperspectief te
plaatsen. De dag wordt afgesloten door
drs. H. A. M. Elsinghorst, directeur G.D.
West- en Midden-Nededand.
De lunch wordt aangeboden door de
Groep Geneeskunde van het Varken. Om
16.00 uur volgt een receptie waarbij u per-
soonlijk afscheid kunt nemen van John
Akkermans.

Eén en ander zal plaatsvinden in het Con-
gres- en vergadercentrum van de Vereni-
ging van Nederlandse Ziekenfondsen
VNZ, te Zeist.

Het ligt in de bedoeling een gemeenschap-
pelijk cadeau aan te bieden. Hiertoe wordt
een bankrekeningnummer 3224.66.741
opengesteld t.a.v. de Gezondheidsdienst
voor Dieren te Gouda, inzake afscheid
dr. J. P, W. M. Akkermans. Het gironum-
mer van de Rabobank te Gouda is: 34435,
In verband met de reservering van de
lunch ontvangt u te zijner tijd een convo-
catie met antwoordkaart, waarmee u te
kennen kunt geven dat u deze dag bij zult
wonen.

Noteert u 28 juni alvast in uw agenda!
Stichting Gezondheidsdienst voor Dieren
in West- en Midden-Nederland en
Groep Geneeskunde van het Varken

Het veterinair dispuut van de UVSV/
NVVSU \'Mastitis\' heeft het genoegen u te
kunnen meedelen dat haar jaarlijkse Pro-
fessorinnenborrel gehouden zal worden op
maandag 8 april. Onze deur staat open
voor alle vrouwelijke stafleden, weten-
schappelijk verbonden aan de universiteit.
Vanzelfsprekend verheugen wij ons ook op
het bezoek van onze eigen hangtieten.
Zoals het spreekwoord al zegt: \'Er is geen
koe zo bont of er zit wel een uier aan\'. Dit
is uw kans! Onze uiers kunt u bezichtingen
in de bieb. van Hestia, Drift 19, Utrecht.
Wij verwachten u om 18.00 uur.

De afdelingen Noord-Brabant en Limburg
van de KNMvD hebben het grote genoegen
via hun bestuurders u aan te kondigen dat ze
op 11 mei 1991 gezamenlijk een feestavond
te water laten. Samen met de leden en hun
eventuele partners herdenken ze dan dat 120
jaar geleden de afdeling Zuid werd opge-
richt.

Dat ze elkaar op 11 mei 1991 gezamenlijk
in de boot nemen wil niet zeggen dat de af-
delingen per mei 1991 ook samen gaan.
Wel samen werken, samen feesten, samen
komen, maar (nog) niet samengaan.

Een groots vaarfestijn op een raderschip
met de naam \'Mississippi Queen\', mede mo-
gelijk gemaakt door de hiernaast genoemde
sponsoren.

Met dit derde artikel onder auspiciën van de Werkgroep Diergeneeskunde &
Samenleving wordt in het kader van het thema \'Dilemma\'s in de diergeneeskunde;
feiten, belangen en principes\' ingegaan op de problematiek rond operatieve ingrepen
bij dieren. In het kader van de komende Gezondheids- en welzijnswet voor dieren
zullen in de nabije toekomst regels gegeven worden omtrent lichamelijke ingrepen bij
dieren. Het grote scala van ingrepen overziende, ontkomt men moeilijk aan de indruk
dat er weinig consistentie is m de maatschappelijke acceptatie. In het navolgende
wordt getracht de moreel relevante aspecten systematisch te analyseren.

SAMENVATTING In de dagelijkse veterinaire praktijk kunnen morele problemen ontstaan
wanneer belangen van mensen conflicteren met de morele verantwoordelijkheid jegens het dier.
Wanneer een actor zijn morele intuïties kritisch evalueert in het licht van morele basisprincipes
en moreel relevante feiten, onstaat er een reflectief evenwicht dat de actor in staat stelt een
helder standpunt in te nemen ten aanzien van concrete ethische vraagstukken.
Vier fundamentele ethische principes worden gebruikt: het principe van goed doen (weldoen),
het principe van geen kwaaddoen, het principe van rechtvaardigheiden het principe van respect
voor de integriteit van het dier. In de afweging van belangen van mensen en dieren spelen welzijn
en intrinsieke waarde van dieren een steeds belangrijkere rol.

In dit artikel wordt het model van het reflectief evenwicht nader uitgewerkt ten aanzien van
operatieve ingrepen bij dieren, waarbij een onderscheid kan worden aangebracht in twee
belangrijke categorieën: operaties die worden verricht op veterinair-medische indicatie en
operaties op niet-medische indicatie. De laatste worden \'nutsoperaties\' genoemd, een
verzamelnaam voor operaties die worden verricht op economi.iche of cosmetische gronden of op
grond van gemak. Beide categorieën operaties roepen hun eigen ethische vragen op. die
geanalyseerd worden met gebruikmaking van de voorgestelde methode van morele besliskunde.

SUMMARY In day-to-day veterinary practice moral problems may arise when human
interests conflict with moral responsibility towards animals. A critical evaluation of an actor\'s
moral intuitions in the light of basic moral principles and morally relevant facts rtsuhs in a
reflective ec/uilibrium which allows the actor to take a clear stand on a particular moral is.sue.
Four fundamental moral principles are used: the principle of beneficence, the principle of
maleficence, the principle of justice and the principle of respect for the integrity of the animal.
In weighing human and animal interests, well-being and intrinsic value of animals will play an
increasingly important role.

In this paper the model of reflective equilibrium is worked out with respect to animal surgery, in
which two main categories can be distinguished: operations which are performedfor veterinary-
medical reasons and those for non-therapeutic reasons. The latter category is called \'utility
surge) y\'. which is a collective term for surgery for economic or cosmetic reasons or for reasons
of convenience. Both categories of operations raise their own ethical questions, which are
analysed by application of the proposed method of moral decision making.

\' Werkgroep Diergeneeskunde & Samenleving, Faculteit der Diergeneeskunde, Rijksuniversiteit
Utrecht, Yalelaan 7, Postbus 80.151, 3508 TD Utrecht.

Het verrichten van chirurgische ingrepen bij dieren behoort in beginsel lot het
handelingsdomein van de dierenarts. Het al of niet uitvoeren van ccn bepaalde
ingreep hangt af van de indicatie, die nauw is gerelateerd aan het doel waarvoor de
ingreep moet worden verricht, de mate waarin het dier baat heeft bij of schade
ondervindt van de ingreep en de betekenis van de ingreep voor de mens. Omdat het
hierbij gaat om ongelijkwaardige elementen die tegen elkaar afgewogen moeten
worden, is het met name in gecompliceerde situaties niet gemakkelijk om vast te
stellen welke handelwijze in moreel opzicht juist is.

Uit een in 1982 gehouden enquête onder Afdelingen en Groepen van de KNMvD
(17) valt op te maken dat ten aanzien van het chirurgisch handelen drie ethische
probleemvelden zijn te onderscheiden. Ten eerste betreft het vraagstukken die
samenhangen met een onzorgvuldig of onvolkomen veterinair-technisch handelen,
ten tweede problemen die ontstaan als gevolg van wensen van eigenaren hun
dier(en) te onderwerpen aan bepaalde ethisch discutabele ingrepen, en ten derde
vraagstukken die voortvloeien uit het operatief behandelen van erfelijke afwijkin-
gen.

Deze vraagstukken worden als morele problemen ervaren, omdat er onzekerheid
of onenigheid bestaat over de aanvaardbaarheid of onaanvaardbaarheid van de
betreffende ingrepen. In dergelijke gevallen kan een systematische doordenking
van de problemen in het licht van ethische principes, normen en waarden oplossing
bieden.

In het navolgende wordt uiteengezet hoe ongelijksoortig chirurgische ingrepen
kunnen zijn en zal worden betoogd waarom deze ongelijksoortigheid aanleiding is
tot verschillende oordelen over de aanvaardbaarheid.

a. Een osteosynthese van een gefractureerde femur bij een hond die aangereden is
door een auto.

c. De \'roll-and-suture\' methode bij een koe met een lebmaagdislocatie naar links.

g. Het onthoornen van kalveren met behulp van een thermocauter ter preventie
van huidbcschadigingen en verwondingen bij koppelgcnotcn.

h. Staartamputatie bij een koppel vleesstieren ter preventie van staartpuntnecrose.

i. Een castratie van een kater vanwege stankoverlast ten gevolge van \'sproeien\',
j. Een ovariohysterectotnie bij een hond omdat de eigenaar last ondervindt van de

omdat de eigenaar een ongepigmenteerd derde ooglid lelijk vindt.
De voorbeelden laten zien dat er voor de verschillende operaties bij de diverse
diersoorten uiteenlopende indicaties zijn. Voor de zuiverheid van de discussie is het
belangrijk dat er eenstemmigheid is over wat onder een operatie moet worden
verstaan. Gezien de juridische implicaties van het veterinair handelen is het zinvol
aansluiting te zoeken bij dc omschrijving van het begrip operatie in artikel 1 van de
Wel op de Uitoefening van de Diergeneeskunde (WUD): \'Een instrumentele
ingreep bij dieren, gepaard gaande met de verbreking van de natuurlijke
samenhang van levende weefsels\' (26). In deze betekenis moeten ook het percutaan
inbrengen van een trocart in de lebmaag van een rund (voorbeeld c) en het

vernietigen van de iiorenaanieg bij kalveren met behulp van een thermocauter
(voorbeeld g) als een operatieve ingreep worden beschouwd.

Op grond van redenen en doeleinden kunnen operaties worden onderscheiden in
twee belangrijke categorieën:

Een veterinair-medische indicatie voor een ingreep wil zeggen dat er bij het dier een
pathologische aandoening aanwezig is die aanleiding is een bepaalde chirurgische
therapie toe te passen. De handeling dient primair een medisch doel, namelijk het
opheiïcn van de pathologische aandoening of van de schadelijke gevolgen ervan
(voorbeelden a t/m f).

Chirurgische methoden worden ook toegepast wanneer er geen medische indicatie
aanwezig is. Bij dergelijke ingrepen, die in de regel worden verricht bij gezonde
dieren, is niet het streven naar genezing van ziekten het directe doel van het
handelen, maar is het oogmerk de dieren beter te laten beantwoorden aan het doel,
waarvoor de mens het dier heeft of wil gebruiken. Voor dit soort ingrepen heeft in
de dierhouderij de term nuts- of gebruiksoperatie ingang gevonden, welke als volgt
omschreven zou kunnen worden: een operatieve ingreep hij een gezond dier met de
primaire doelstelling de nuts- of gebruikswaarde (= instrumentele waarde) van het
dier te waarborgen of te vergroten (voorbeelden g t/m k).

Nutsoperaties worden gekenmerkt door verlies van lichaamsdelen met als gevolg
een permanente aantasting van de oorspronkelijke vorm en/of functie (mutilatie of
verminking). In de Engelstalige literatuur hanteert men voor nutsoperaties het
begrip \'mutilation\'.

Redenen voor het (laten) verrichten van nutsoperaties kunnen worden onderschei-
den in bedrijfseconomische en psychosociale.

Bedrijfseconomische overwegingen spelen met name bij landbouwhuisdieren een
rol. De castratie van het mannelijk varken is daar het meest zuivere voorbeeld van.
Wanneer deze ingreep onder de huidige Europese marktverhoudingen wordt
nagelaten, leidt dat onmiddellijk tot aanzienlijke bedrijfseconomische schade.
Gecompliceerder zijn die situaties waarin het nalaten van bepaalde nutsingrepen
onder de gegeven bedrijfsomstandigheden aanleiding is tol het optreden van
pathologische aandoeningen die economische schade tol gevolg kunnen hebben.
Voorbeelden zijn verwondingen en huidbeschadigingen bij runderen ten gevolge
van horenstoten, waardoor onthoornen noodzakelijk wordt geacht, cn hel
optreden van allerlei pathologische processen bij mestvarkens als gevolg van
staartbijten cn bij meststieren als gevolg van staartbctrappingen, waardoor men
hel (preventief) couperen van staarten wenselijk vindt. Hoewel voor deze ingrepen
ook een medische reden aanwijsbaar is - er wordt immers leed als gevolg van
pathologische aandoeningen voorkomen - lijkt de wens om de ingreep uit te voeren
voornamelijk ingegeven tc zijn door economische motieven. Er zijn immers
alternatieven ter preventie van bijvoorbeeld staartbijten bij varkens of staartbe-
trappen bij meststieren beschikbaar, namelijk aangepaste huisvestingssystemen.
Vanwege de kosten wordt echter aan deze alternatieven niet de voorkeur gegeven.
Sommige nutsoperaties worden niet om economische redenen verlangd, maar op
grond van psychosociale motieven, zoals schoonheid, mode, gemak of last
(hinder). Esthetische overwegingen of mode spelen een rol bij de zogenaamde
cosmetische ingrepen, die uitsluitend tot doel hebben het uiterlijk van dier in een
door de eigenaar gewenste vorm te wijzigen. Voorbeelden zijn het couperen van
oren bij honden, het inkorten van de staart bij hond en paard en het onlangs ter
discussie gestelde verwijderden van ongepigmenteerde derde oogleden bij boxer-

pups (voorbeeld k). Overwegingen van gemak zijn van betekenis bij die operaties
die een gemakkelijkere omgang met dieren tot gevolg hebben, zoals castraties bij
paarden en gezelschapsdieren. (Over)last is het motief om bijvoorbeeld honden te
devocaliseren, katten te ontnagelen en bij melkrunderen de staart in te korten. Zie
ook de voorbeelden i (\'sproeiende\' katers) en j (loopse teven).
In tabel 1 is een overzicht gegeven van de meest gangbare nutsoperaties bij
landbouwhuisdieren en gezelschapsdieren.

Tabel 1. Overzicht van nutsoperaties die meer of minder frequent bij landbouwhuisdieren en
gezelschapsdieren worden verlangd, c.q. uitgevoerd.

De indeling in veterinair-mcdische en niet-therapeutische indicatie is gemaakt om
de problematiek te kunnen benaderen vanuit het handelingsperspectief van de
praktizerend dierenarts. Het verrichten van operaties is volgens art. 1 van de WUD
(26) in principe voorbehouden aan dierenartsen. Deze specifieke bevoegdheid heeft
de diergeneeskundige professie verworven op basis van kennis van (patho)biologi-
schc processen bij dieren en de daaruit voortvloeiende deskundigheid op het gebied
van herstel, bevordering en handhaving van gezondheid en welzijn van dieren. Dat
ook nutsoperaties in de definitie van \'uitoefening van de diergeneeskunde\' in de
WUD zijn opgenomen biedt een zekere waarborg dat deze ingrepen met het oog op
gezondheid en welzijn van het dier naar behoren (lege artis) worden uitgevoerd.
Deze interpretatie van de WUD leidt ertoe dat de zorg voor de gezondheid en het
welzijn van dieren als een eerste beroepsverantwoordelijkheid van dierenartsen
moet worden beschouwd. Daarnaast heeft de dierenarts in zijn rol of taak ook nog
andere verantwoordelijkheden, zoals verwoord in de \'Code voor de Dierenarts\'
(3). Volgens artikel I van deze beroepscode zijn dierenartsen gehouden zich in hun
handelen niet alleen te laten leiden door de bevordering van de gezondheid en hel
welzijn van het dier, maar ook door de belangen van de eigenaar, het algemeen
belang en het algemeen veterinair belang (dit laatste opgevat als de verantwoorde-

lijkheid voor en het belang van de gemeenschap bij het dier) en het belang van de
volksgezondheid en de milieuhygiëne.

Dat dierenartsen zich verplichten op te komen voor de belangen van de eigenaar is
begrijpelijk, aangezien hel diergeneeskundig handelen zich afspeelt in een diensl-
verleningsrclatic tussen mensen, waarin de dierenarts op verzoek van de cliënt
werkzaamheden uitvoert. Beiden beslissen in onderling overleg over het lot van het
dier.

Dc ervaring heeft geleerd dat ethische problemen zich vooral voordoen in die
situaties waarin veterinaire hulp wordt gevraagd en geboden om de instrumentele
waarde van het dier te bewaken (15, 17, 18). Het gaat daarbij om die handelingen
waarbij het te verlangen nut voor de mens op gespannen voet komt te staan met de
morele verantwoordelijkheid jegens het dier.

Het werd in het verleden - en veelal nog steeds - als een vanzelfsprekendheid
beschouwd dat de dierenarts zijn kennis en kunde ten dienste stelde aan de
bewaking van dc instrumentele waarde van het dier. Een dergelijke handelwijze
past in dc traditionele antropocentrische opvatting dat het dier er is voor de mens
en dat hel geoorloofd is dieren voor alle voorkomende mensenlijke doeleinden le
gebruiken. De enige morele beperking aan hel gebruik van dieren m deze visie is
misbruik, in de zin van dierenmishandeling. De artikelen 254 en 455 van het
Wetboek van Strafrecht, welke opgenomen zijn in de nog vigerende Wet op de
Dierenbescherming (25), stellen dierenmishandeling strafbaar. Opgemerkt moet
worden dat als grondslag voor strafbaarheid nooit de mishandeling van het dier
zelf heeft gegolden, maar het feil dat door dc daad de zedelijke gevoelens van de
(mede)mens werden gekwetst (2). Vandaar dat dc artikelen 254 en 455 zijn
ondergebracht bij dedelicten legen dc zeden. Een dergelijke benadering ligt geheel
in de lijn van de traditionele antropocentrische opvalling (2).
Dc sterk antropocentrische houding ten opzichte van het dier met parallel daaraan
een eenzijdig op materiële voortuitgang gerichte ontwikkeling van wetenschap en
techniek (welvaartseconomie) heeft geleid tol een verlechnisering van dieren met
een voorbijgaan aan hel dier zelf als een levend wezen met bewustzijn.
De reacties op deze ontwikkelingen vanuil de samenleving sinds eindjaren zestig
heeft een toenemend aantal filosofen ertoe gebracht dc ethiek ten aanzien van het
diergebruik tol onderwerp van studie te maken. In dit opzicht hebben Singer (21),
Rollin (16) cn Regan (14) baanbrekend werk verricht. In Nederland hebben met
name Grommers (9), Verhoog en Visser (22, 23) en Rozemond (18) een belangrijk
aandeel gehad in het debat.

Een steeds weer terugkerend begrip in de studies van deze auteurs is dc intrinsieke
waarde van het dier als tegenhanger van instrumentele waarde. Met de term
intrinsieke waarde hebben zij lot uitdrukking willen brengen dal een dier een eigen
waarde heeft die onafhankelijk is van het belang dal de mens bij het dier heeft.
In het denken over de plaats en de waarde die mensen toekennen aan het dieren de
rol die deze waarde speelt in de afweging van dc belangen van mens en dier heeft
zich in de afgelopen decennia langzaam een omwenteling voltrokken. De
overheersende antropocentrische opvalling is geleidelijk verschoven naar een meer
biocenlrische benadering. Dit heeft in de samenleving hel besef doen groeien dal
dieren omwille van henzelf gerespecteerd en beschermd dienen te worden. Dit
uitgangspunt is door de Nederlandse politiek voor het eerst nadrukkelijk onder
woorden gebracht in de veelvuldig geciteerde Nota Rijksoverheid en Dierenbe-
scherming van 1981 (12) en is nadien tot kenmerk gemaakt van het dierenbescher-
mingsbelcid in hel ontwerp Gezondheids- en welzijnswet voor dieren (8):

\'Het dierenbeschermingsbeleid zal moeten worden ontwikkeld vanuil de
erkenning van de intrinsieke waarde van het individuele dier. Het beleid zal er
op gericht moeten zijn het dier zoveel mogelijk te beschermen tegen menselijke
handelingen, die zijn fysieke en ethologisch welzijn aantasten. In de praktijk
betekent dit dat mensen zich bij voortduring rekenschap moeten geven van de
toelaatbaarheid van hun handelingen met betrekking tot dieren. Het belang van
het dier zal in een bewust afwegingsproces moeten worden ingebracht ... De
keuze voor de intrinsieke waarde van het individuele dier als uitgangspunt heeft
tot consequentie, dat de functie van het dier voor de mens (economisch nut,
educatieve of recreatieve functie e.d.) daaraan ondergeschikt kan worden
gemaakt, c.q. daartegen dient te worden afgewogen.\'

Zoals uit bovenstaand citaat blijkt is de overheid van oordeel dal de intrinsieke
waarde van het dier in een bewust afwegingsproces moet worden ingebracht. Er is
momenteel veel discussie over de inhoud van het begrip intrinsieke waarde. Gebrek
aan eenduidigheid staal een verantwoorde afweging in de weg. Wij slaan nog wat
onwennig tegenover hel idee dal wij bij onze morele beslissingen met het dier
omwille van het dier zelf rekening moeten houden en er is nog veel discussie over de
vraag onder welke voorwaarden het dier (individuele dier, diersoort) intrinsieke
waarde heeft en welk gewicht daaraan moet worden toegekend in het afweginspro-
ces.

De discussies over intrinsieke waarde overziende lijkt het idee van intrinsieke
waarde nog het meest samen te vallen met wal ook wel wordt geduid met hel begrip
integriteit van het dier. Daaronder zouden we kunnen verstaan: de heelheid en
gaafheid van het dier en de evenwichtigheid van het soortspecifieke wezen waarmee
het dier zich autonoom kan handhaven in het leefmilieu.

Met het zich autonoom kunnen handhaven in hel leefmilieu is bedoeld dal hel dier
het vermogen heeft behouden om zich op soortspecifieke wijze Ie handhaven in het
voor de soort geëigende milieu. Dit sluit niet uit dat hel dier zich ook zou kunnen
aanpassen aan een door de mens gecrcërde omgeving.

De bovenstaande omschrijving van integriteit impliceert dat integriteit niet alleen
betrekking heeft op het individuele dier, maar ook op groepen dieren (populatie,
ras, soort) en gezien de relatie tol het leefmilieu zelfs op ecosystemen.
Een deelaspect van integriteit is welzijn, dal gedefinieerd is als een leven in een
redelijke harmonie met de omgeving, zowel fysiologisch als ethologisch, waarbij de
omgeving een zodanige structuur behoort te hebben, dat deze binnen hel
adaptatievermogen van het betrokken dier valt (13). Opvallend in het ontwerp
Gezondheids- en welzijnswet voor dieren is dat de intrinsieke waarde gerelateerd
wordt aan welzijn (8). Welzijn is voor de wetgever een bruikbaar criterium omdat
welzijnsbenadeling zich aan de hand van fysiologische en ethologische parameters
redelijk goed natuurwetenschappelijk laat kwantificeren.

Hel gevaar van welzijn als enig criterium voor de (on)loelaatbaarheid van een
handeling mei dieren is dal men zou kunnen stellen dat alles met dieren geoorloofd
is, mits hel maar in orde is met hun welzijn. Een dergelijke zienswijze is moreel niet
bevredigend omdat hel afbreuk doet aan het begrip integriteit. Integriteit beperkt
zich immers niet tot welzijnsbeleving door dieren, maar moet ruimer geinterpre-
leerd worden als we denken aan het \'respect voor alles wal leeft\', \'hel dier in zijn
waarde laten\' en \'lotsverbondenheid\' als specifieke uitingen van de menselijke
moraal.

Een sprekend voorbeeld is het couperen van honde-oren, één van de bij wet
verboden nulsingrepen (26). Hoewel de ingreep, ook al wordt deze lege artis
uitgevoerd, ongetwijfeld een (tijdelijke) belasting voor het dier is, lijkt het niet

aannemelijk dat de hond ten aanzien van zijn welzijnsbeleving nadelen ondervindt
van het ontbreken van delen van de oren. Het welzijnscriterium lijkt hier derhalve
niet van doorslaggevende betekenis; een zwaarder wegend argument tegen het
couperen van honde-oren is dat de handeling in strijd is met ons verschuldigd
respect voor (de integriteit van) het dier.

Het besef dat dieren omwille van henzelf gerespecteerd en beschermd dienen te
worden dwingt ons tot een voortdurende bezinning op verantwoord diergebruik.
Wat verantwoord diergebruik is, is een normatieve vraag. Ten behoeve van een
gefundeerde en weloverwogen oordeelsvorming over het gebruik van dieren, c.q.
handelwijzen met dieren, heeft de Commissie Ethiek van de KNMvD in 1986 een
toetsingsmodel gepubliceerd (4), dat een nadere uitwerking is van een eerder door
Grommers e.a. beschreven toetsingsprocedure (9). In het model worden de
volgende stappen onderscheiden:

Wat het eerste punt betreft komt in het model een aantal elementen aan de orde die
tot doel hebben een zo volledig mogelijk inzicht te verschaffen in de diverse
aspecten van het beoogde diergebruik. Het betreft feitelijke informatie en
eventuele vragen over (a) de handeling, (b) de doelstelling, (c) de betekenis van de
doelstelling voor de mens, (d) de gevolgen voor de dieren en (e) eventuele
alternatieven.

In de tweede stap, de afweging, worden de gegevens becommentarieerd en aan een
waardeoordeel onderworpen. De Commissie Ethiek zegt hierover dat \'het complex
van feitelijke gegevens gewogen moet worden in een normatieve beschouwing, dat
wil zeggen dat uitgaande van menselijke normen en waarden aangegeven moet
worden welke consequenties deze hebben voor de aanvaardbaarheid van het
beoogde gebruik van dieren\' (4).

In het toetsingsmodel vindt die normatieve afweging plaats op basis van
redelijkheid, nodeloosheid en ethische toelaatbaarheid.

Met de term redelijkheid btdoth de Commissie Ethiek dat erop wordt toegezien dat
er een redelijke verhouding bestaat tussen de betekenis van de handeling voor de
mens en de gevolgen voor de dieren. Benadrukt moet worden dat hier behalve de
handeling - als middel om het doel te bereiken - vooral ook de doelstelling zelf ter
discussie staat.

De overweging van nodeloosheidhttïx volgens de Commissie Ethiek betrekking op
vergelijking van de handeling met alternatieven en heeft tot doel te bezien welke
handelingsalternatief het meest aanvaardbaar is. Daarbij gaathet vooral om de
vermijdbaarheid van de negatieve aspecten van de beoogde handeling.
De Commissie Ethiek betrekt de ethische toelaatbaarheid op eventuele strijdigheid
met het respecteren van de intrinsieke waarde van het dier of met \'eerbied voor het
leven\'.

Mij is uit ervaring gebleken dat veel dierenartsen juist op het punt van de afweging
problemen ondervinden met het toetsmgsmodel, omdat zij de interpretatie van de
drie genoemde toetsingscriteria (redelijkheid, nodeloosheid en toelaatbaarheid) als
een te subjectieve onderneming ervaren, hetgeen als een zwak punt wordt
beschouwd. De oorzaak hiervan zou kunnen zijn dat natuurwetenschappelijk
geschoolden, zoals dierenartsen, gewend zijn alleen te oordelen over objectieve
feiten. In de empirisch-rationele wetenschapstraditie is immers alleen op basis van

objectieve (verifieerbare) feiten overeenstemming tc bereiken; over subjectieve
waarden is in deze zin geen objectieve besluitvorming mogelijk, omdat zij het
resultaat zouden zijn van een subjectieve overtuiging.

In de dagelijkse praktijk worden keuzen over diergeneeskundige (be)handelingen
echter niet alleen gemaakt op grond van objectieve feiten, maar spelen individueel
of collectief gehanteerde normen en waarden ook een rol. Morele oordeelsvorming
wmt aan kwaliteit wanneer men met redenen duidelijk kan maken waarom men
bepaalde morele uitgangspunten hanteert. Daarbij kan hel zinvol zijn gebruik te
maken van enkele algemeen geldende ethische principes, waaraan dc beoordelaar
zijn eigen morele intuïties kan toetsen.

Heeger (10) heeft een dergelijke benaderingswijze uitgewerkt ten aanzien van de
ethische toetsing van dierproeven. Daarbij hanteert hij het model van het reflectief
evenwicht van intuïties en principes, dat wil zeggen dat de beoordelaar ethische
principes in wisselwerking laat treden met zijn morele intuïties, en wel op zodanige
wijze dat de wisselwerking leidt tot een evenwicht, dat hem voldoende redenen
biedt een verantwoorde beslissing te nemen. In deze zin kan ethiek opgevat worden
als morele besliskunde.

Welke ethische principes kunnen wij gebruiken? De Amerikaanse ethici Beau-
champ cn Childress hebben in hun boek \'Principles of Biomedical Ethics\' (1) vier
fundamentele ethische principes, die van toepassing zouden kunnen zijn op het
biomedisch handelen, aan een systematische analyse onderworpen:

Deze principes hebben betrekking op de bescherming van het menselijk leven.
Gezien het feit dat er bepaalde moreel relevante overeenkomsten zijn tussen mens
en dier en gezien de overeenkomsten tussen het medisch en diergeneeskundig
handelen is het zinvol deze principes ook toe te passen op het diergeneeskundig
handelen.

Een dergelijke benadering wordt ook voorgesteld door de ministeriële Commissie
van Advies Ethiek en Biotechnologie bij Dieren in het door haar in mei 1990
uitgebrachte eindrapport (6). De adviescommissie stelt voor deze vier basisprinci-
pes als model le gebruiken bij de beoordeling van biotechnologische handelingen
bij dieren. Zij tekent hier wel bij aan dat deze principes nader dienen te worden
gespecificeerd. Dat wil zeggen dat er duidelijkheid dient te komen over de inhoud
en de betekenis van deze principes. Aan de hand van ethische literatuur is een
globale aanduiding van deze principes te geven.

Het autonomiebeginsel van Beauchamp en Childress (1) betreft de autonomie van
de mens. Hierbij staat het begrip \'zelfbeschikking\' centraal, dat uitgaat van de vrije
mens, die zijn eigen leven wil bepalen. Autonoom handelen veronderstelt het
vermogen van welbewust en weloverwogen kiezen en handelen. Beauchamp cn
Childress verstaan onder het principe van respect voor de autonomie, dat
aulonome handelingen en keuzen niet door anderen dienen te worden beperkt.
In dc betekenis die Beauchamp en Childress geven aan de autonomie van de mens
kunnen we niet spreken van autonomie van het dier. Omdat bij het dier autonomie
in verband wordt gebracht met intrinsieke waarde en integriteit (zie mijn
omschrijving van integriteit), is het beter te spreken van respect voor de integriteit
van het dier dan van respect voor de autonomie (van het dier). Met dit basisprincipe
wordt tot uiting gebracht dat het dier object is van morele zorg, dal wij het leven
van het dier op zichzelf waardevol vinden en dat wij met redenen moeten aangeven
wanneer het gerechtvaardigd is om inbreuk te maken op de integriteit van het dier.
In deze afweging dienen de drie overige basisprincipes als hulpmiddel.

Een illustratie van het principe van goed doen is te vinden in de eerder aangehaalde
zinsnede uit de \'Code voor de Dierenarts\' dat de dierenarts zich bij zijn handelwijze
laat leiden door de bevordering van de gezondheid en het welzijn van het dier en de
belangen van de eigenaar. Deze gedragsregel kan opgevat worden als een specifieke
uitwerking van het principe van goed doen (weldoen). Met betrekking tot het dier is
de inhoud van het principe nauwkeurig omschreven, namelijk de bevordering van
gezondheid en welzijn. Aan de andere kant staat de eigenaar, wiens \'goed\' wij
dienen te bevorderen, hetgeen in de beroepscode geduid wordt met het begrip
\'belangen\'. Maar wat wordt daarmee bedoeld? Spreken wij dan in termen van
welzijn en gezondheid of misschien geluk, genot of financieel gewin? En hoe
waarderen wij deze \'belangen\'? Vormen zij een noodzakelijke voorwaarde voor het
bestaan of zijn ze van ondergeschikte betekenis? Meer tiuidelijkheid hierover is
gewenst omdat het ons kan helpen bij het nemen van een beslissing in die situaties
waarin weldoen voor de mens strijdig is met weldoen voor het dier.
Om een dergelijk conflict op te lossen is het ook nodig kritisch na te gaan hoe wij
het goede (en het kwade) rechtvaardig - in de zin van billijk, redelijk - zullen
verdelen. Dit is de inhoud van het rechtvaardigheidsprincipe en de basisnorm voor
deze verdelende rechtvaardigheid is gelijkwaardige behandeling (7). Dit betekent
niet dat wij alle levende wezens identiek moeten behandelen, maar dat wij eenzelfde
relatieve bijdrage leveren aan het welzijn van mensen en dieren. Daarbij hangt het
er sterk van af welke (moreel relevante) overeenkomsten en verschillen tussen
levende wezens als basis worden genomen voor overeenkomstige dan wel
verschillende behandeling.

Het principe van geen kwaad doen wordt beschouwd als een van de meest
fundamentele principes die aan elke moraal ten grondslag ligt. In de beroepsethos
van de arts komt dit expliciet tot uiting in de vaak gehanteerde stelregel primum non
nocere (allereerst niet schaden). Met \'kwaad\' wordt in de bio-ethiek vooral bedoeld
het toebrengen van lichamelijk of psychisch leed. Beauchamp en Childress (1)
stellen dat de morele plicht om geen kwaad te doen in de meeste gevallen sterker is
dan de morele plicht om goed te doen.

Het doordenken van ethische problemen in het licht van ethische principes kan ons
aanwijzingen opleveren hoe wij in concrete situaties mogen of behoren tc handelen
(1,7, 10). Een dergelijke systematische doordenking (reflectie) is verondersteld in
het reeds genoemde model van het reflectief evenwicht. Heeger (10) gaat er daarbij
van uit dat morele intuïties en principes samen voldoende redenen kunnen vormen
een verantwoorde beslissing te nemen.

In onderstaand betoog zet ik aan de hand van een aantal praktijksituaties uiteen
hoe de vier bovengenoemde basisprincipes in relatie tot het chirurgisch handelen
zouden kunnen worden geïnterpreteerd en welke gevolgen dit zou kunnen hebben
voor het handelen. Uitgangspunt in de redenering is de primaire rolverantwoorde-
lijkheid van de dierenarts, zijnde de zorg voor de gezondheid en het welzijn van de
dieren.

Operaties die worden verricht op veterinair-medische indicatie
Bij dit soort operaties is het handelen gericht op het opheffen van een aanwezige
pathologische aandoening of van de schadelijke gevolgen ervan. Dit handelings-
doel staat in het algemeen niet ter discussie. Wel kunnen er vragen zijn over de
geëigendheid van de operatiemethode of techniek.

Als wij redeneren vanuit het principe van goed doen en het principe van geen
kwaad doen, dan mag van de dierenarts worden verwacht dat hij of zij kiest voor

die methode en techniek, die dc meest gunstige vooruitzichten biedt in termen van
gezondheid cn welzijn, en dat hij of zij zorgt voor een adequate pijnbestrijding
tijdens en zonodig ook na de operatie. Op grond van gezondheids- en wclzijnscrite-
ria wordt de wijze van handelen door de professie zelf genormeerd, bijvoorbeeld
door middel van de veterinair-professionele standaard (20). Handelen volgens dc
veterinair-professionelc standaard houdt onder meer in dat de dierenarts zorgvul-
dig handelt in overeenstemming met de geldende veterinaire standaard met
middelen die in redelijke verhouding staan tot het concrete behandelingsdoel.
Onder de veterinaire standaard wordt verstaan de op grond van wetenschap en
ervaring aangewezen wijze van diergeneeskundig handelen in het concrete geval
(20).

Problemen kunnen ontstaan wanneer de keuze voor een bepaalde operatieme-
thode niet alleen afhankelijk wordt gesteld van de mate waarin het dier nadeel of
voordeel heeft van de therapie, maar ook van de financiële gevolgen voor de
eigenaar. Dergelijke situaties doen zich vooral voor in de landbouwhuisdieren-
praktijk wanneer de kosten van de behandeling de economische waarde van hel
dier overtreffen. Om de eigenaar tegemoet le komen valt de keuze dan op een
goedkopere, doch in diergeneeskundig opzicht minderwaardigere methode. Een
voorbeeld daarvan is de lebmaagdislocatie naar links bij hel rund. waarvoor
diverse behandelingsmethoden zijn ontwikkeld. De in de praktijk meest gebruike-
lijke zijn de omentopexie via een laporotomie en de \'roll-and-suture\' methode. De
laparotomie geeft in diergeneeskundig opzicht dc beste resultaten, maar is relatief
arbeidsintensief cn kostbaar. Om dit nadeel te ondervangen is de Voll-and-suture\'
methode ontwikkeld, maar gezien de ernst van de complicaties waarmee deze
methode gepaard kan gaan, loopt men bewust het risico de gezondheid en het
welzijn van dc koe te benadelen (19). De dierenarts lijkt hier voor een \'moreel
dilemma" te staan. Het probleem wordt echter hanteerbaar wanneer hij handelt
volgens de veterinair-professionele standaard. Door bovendien de kosten van de
behandeling niet te relateren aan de economische waarde van de betreffende koe,
maar aan het totale bedrijfsresultaat, is de eigenaar er wellicht van te overtuigen
dat dc duurdere maar betere methode de meest rechtvaardige is. Hier is, behalve
het principe van goed doen en het principe van geen kwaad doen, ook het
rechtvaardigheidsprincipe in het geding.

Als de eigenaar desondanks om bedrijfseconomische redenen niet bereid is de
kosten tc dragen en besluit de koe te laten slachten, dan is dat zijn keuze en dient dat
besluit gerespecteerd te worden. Door het probleem op deze wijze te benaderen kan
de dierenarts ontkomen aan de druk om handelingen te verrichten, die vreemd zijn
aan zijn professionele training en beroepsethiek. Daarmee wordt overigens niet
ontkend dat de veehouder recht heeft op een redelijk inkomen. Een redelijk
bestaan kan en mag echter niet gebaseerd zijn op concessies aan de beroepsethiek.
Door toe te geven aan de normen van het lege artis handelen wordt immers het
risico van pijn, lijden en complicaties groter.

Een ander gevaar van een eenzijdige economische benadering is dat uil kostenover-
wegingen een ingreep wordt uitgevoerd zonder dat lokale of algemene anaesthesie
wordt toegepast. Een voorbeeld is de operatie van de liesbreuk bij biggen die, om
geld en lijd le besparen, veelvuldig zonder verdoving plaatsvindt. Uitgaande van
het principe van geen kwaad doen vormen doelmatigheidsoverwegingen onvol-
doende grond om pijnuitschakeling tijdens de operatie achterwege te laten.

Zoals in de inleiding is gememoreerd ervaren veel dierenartsen het als een moreel
dilemma, wanneer hun hulp wordt gevraagd voor het behandelen van genetisch
bepaalde aandoeningen of van problemen die hel gevolg zijn van bepaalde
raskenmerken. Voorbeelden zijn de operatieve correctie van enlropion of ectro-
pion of van een overmaat aan huidplooien bij bepaalde honderassen. Hetzelfde

geldt voor de keizersnede bij bijvoorbeeld de Engelse en Franse Bulldog en bij
dikbilrunderen. Voorbeelden van erfelijke aandoeningen waarvoor een operatie is
geindiceerd zijn de spastische parese bij het rund en de hernia inguinalis bij het
paard. Omdat er voor al deze ingrepen een veterinair-medische indicatie aanwezig
is. zullen de behandelingen worden uitgevoerd. Het dilemma is echter dat met de
operatic weliswaar het betreffende dier geholpen is, maar dat het tegelijkertijd-
dweilen met de kraan open is, waarbij de kraan steeds verder open komt te staan
zolang er geen foktechnische maatregelen worden genomen. Het gaat hier immers
niet alleen om de gezondheid van het individuele dier maar ook om die van een
populatie. Hoewel organisaties en verenigingen op het gebied van de fokkerij - en
in feite ook diereigenaren - dergelijke raskenmerken om esthetische en/of
economische redenen in stand wensen te houden is het voor het verkrijgen van een
gezonde populatie noodzakelijk dat deze afwijkingen worden geëlimineerd. De
dierenarts beschikt niet over machtsmiddelen om verdere voortplanting van het
dier onmogelijk te maken, bijvoorbeeld door sterilisatie of castratie van de
geopereerde dieren. Toch staat de professie niet geheel machteloos. Door gerichte
voorlichting kan belanghebbenden gewezen worden op de ongewenstheid van
bepaalde eigenschappen. Goede voorbeelden van dergelijke voorlichting is de nota
\'Dikbilfokkerij en -houderij\' van de Commissie Ethiek van de KNMvD (5) en het
boek \'Mooi, mooier, mooist?\' van de Werkgroep Rasproblemen Hond cn Kat van
het Ministerie van Landbouw en Visserij (24), dat een goed overzicht geeft van de
schadelijke raskenmerken bij honden. Dierenartsen zouden een belangrijkere rol
moeten spelen in het fokkerijbeleid.

Nutsoperaties worden van oudsher uitgevoerd met het oogmerk het dier aan le
passen aan de omstandigheden van het gezin of het bedrijf. Dergelijke ingrepen zijn
lange tijd als geoorloofd middel beschouwd, mits er geen spake was van evidente
dierenmishandeling. De castratie van gedomesticeerde dieren is het meest duide-
lijke voorbeeld van een algemeen geaccepteerde nutsoperatie. De mens is zich
echter in de loop van deze eeuw steeds meer gaan veroorloven. In de veehouderij is
het rijtje nutsingrepen op grond van bedrijfseconomische en doelmatigheidsover-
wegingen aanzienlijk uitgebreid (zie tabel 1). Zo is in de varkenshouderij het
knippen van tandjes, het couperen van staarten en het verwijderen van testikels bij
biggen gemeengoed geworden. Een illustratie van een verlegging van grenzen is te
lezen in een artikel in een Noordamerikaans veterinair tijdschrift, waarin wordt
voorgesteld melkvee met een hoge produktiewaarde \'chirurgisch te precondilione-
ren\'i 1 1). Dit houdt in dat bij het kalf preventief de horenaanleg wordt weggeno-
men, de mediale bijklauw van de achterpoten en eventuele bijspenen worden
geamputeerd en de lebmaag wordt vastgezet.

Ook bij gezelschapsdieren is het aantal nutsingrepen toegenomen. Op grote schaal
worden staarten en oren van honden gecoupeerd, dit ondanks een wettelijk verbod
van het couperen van oren; blaffende honden worden gedevocaliseerd en huisraad
vernielende katten worden ontnageld. De vraag is: waar ligt de grens van het
ethisch toelaatbare en is de grens in veel gevallen al niet overschreden?
Elke ingreep, ook al wordt deze onder verdoving verricht, gaat met ongerief
gepaard of betekent anderszins een inbreuk op de integriteit van het dier.
Redeneren wij vanuit het principe van respect voor de integriteit van het dier en het
principe van geen kwaad doen, dan zouden wij kunnen stellen dat ingrepen op
dieren niet dienen te geschieden, tenzij daarvoor gegronde redenen bestaan. Zoals
in de vorige paragraaf is uiteengezet zijn het streven naar genezing of het opheffen
van pijn of leed goede redenen om operaties op dieren te doen, mits de veterinair-
professionele standaard in acht wordt genomen.

Zijn er ook andere dan vetennair-medische redenen die het verrichten van
operatieve ingrepen rechtvaardigen? Bij de beantwoording van deze vraag zou men
een consequentiaiistische of utilistische redeneerwijze kunnen hanteren, dat wil
zeggen dat de morele juistheid van een handeling uitsluitend alliangt van het netto
resultaat van de te verwachten negatieve en positieve gevolgen voor mens en dier.
Bijvoorbeeld zou men het couperen van staarten bij varkens aldus kunnen
rechtvaardigen: onder de gangbare bedrijfsomstan\'digheden (intensieve varkens-
houderij) zou het achterwege laten van het couperen een ernstige bedreiging
vormen voor de rentabiliteit van het varkensbedrijf; door de staarten te couperen
verbetert de concurrentiepositie van de varkenshouder, terwijl de te verwachten
schadelijke gevolgen voor het dier (pijn, welzijnsbenadeling) als gering worden
ingeschat. De uitslag van deze afweging van gevolgen is onbevredigend voor
diegenen die het uit respect voor (de integriteit van) het dier moreel niet geoorloofd
vinden, dat lichaamsdelen bij dieren worden weggenomen. Het is dan ook
noodzakelijk in een afweging de in het geding zijnde \'belangen\' voor de mens op
hun waarde te beoordelen. In het geval van het couperen van staarten van varkens
staat het bestaan van de varkenshouder op het spel. Hier is een fundamenteel
belang in het geding, dat zo zwaar weegt dat het couperen van varkensstaarten
aanvaardbaar is zolang geen redelijk alternatief voorhanden is. Staartcouperen
wordt echter overbodig wanneer de huisvesting van het varken wordt aangepast.
De daarmee gepaard gaande hogere bedrijfskosten behoeven geen bedreiging tc
vormen voor het inkomen van de varkenshouder wanneer de meerkosten worden
doorberekend in de prijs van het eindprodukt.

Inbreuk maken op de integriteit van het dier is minder aanvaardbaar wanneer er
minder fundamentele menselijke belangen in hel geding zijn. Dat is bijvoorbeeld
het geval bij hel couperen van staarten en oren bij honden. Aan deze ingrepen
liggen overwegingen van schoonheid en mode ten grondslag, welke van zodanig
secundair belang voor de mens geacht moeten worden, dat zij niet de kracht van
argutncnt hebben om het principe van respect voor de integriteit van het dier tc
overstemmen. Hetzelfde geldt voor overwegingen van (over)last, zoals bij ontnage-
len van katten, devocaliseren van honden en het couperen van staarten bij melkvee.
Een beslissing nemen over het afwijzen of aanvaarden van een nutsoperatie is een
eerste stap in dc oordeelsvorming. Het is mogelijk dat men op grond van dc
praktische situatie gedwongen is een nutsingrecp tijdelijk te accepteren. Voor-
waarde is dan wel dat actief gezocht wordt naar oplossingen die dc ingreep
overbodig maken.

Een tweede essentiële stap in dc besluitvorming is dat voor een geaccepteerde
nutsingrecp moet worden vastgesteld met welke middelen, op welke wijze en door
wie dc handeling mag worden verricht. Daarbij dient te worden voldaan aan
dezelfde vctcrinair-professionclc standaard als bij operaties die op medische
indicatie plaatsvinden.

Operaties die veterinair-mcdisch zijn geïndiceerd worden door de professie zelf
genormeerd. Voor dergelijke specifiek diergeneeskundige handelingen bestaan
vetcrinair-professionele toetsingsnormen. Morele problemen die dierenartsen
ervaren ten aanzien van deze categorie operaties, kunnen worden opgelost indien
zij zich bij hun handelen laten leiden door de vetcrinair-professionele standaard.
Nutsopcraties onderscheiden zich van medisch geïndiceerde operaties doordat
normen voor de toelaatbaarheid van nutsingrepen niet door de veterinaire
professie, maar door de samenleving worden gesteld. De normstelling geschiedt via
wetgeving (i.e. de Gezondheids- en welzijnswet voor dieren) op basis van erkenning
van de intrinsieke waarde van hel dier.

Aan normstelling ten aanzien van zowel medisch geïndiceerde als nutsoperaties
gaat ethische toetsing vooraf. Morele oordeelsvorming is een levendig spel tussen
het complex van moreel relevante feitelijke gegevens, morele intuïties en ethische
principes. Het belang van ethische principes is gelegen in het feit dat zij middel zijn
om de kwaliteit van de normatieve afweging te bevorderen. Door onze morele
intuïties kritisch te toetsen aan aanvaardbaar geïnterpreteerde ethische principes
zijn wij in staat ethisch consistente standpunten te formuleren. Dk moreel beraad\'is
een bewust en actief proces, dat in eerste instantie een persoonlijke aangelegenheid
is. De systematische bezinning zal resulteren in een persoonlijke stellingname die
het vertrekpunt vormt voor de ontwikkeling van een beroepsethiek. Naarmate er
meer overeenstemming is over de praktische invulling van een ethisch principe
wordt de kans op het bereiken van morele consensus groter. Consensus over een
veterinair-ethisch vraagstuk is niet alleen van algemeen maatschappelijk belang;
voor de veteriniare professie in het bijzonder is het nuttig en nodig enige
overeenstemming te hebben om dierenartsen er voor te behoeden dat zij in
controversiële kwesties tegen elkaar worden uitgespeeld.

Mijn erkentelijkheid gaat uil naar prof. H. Rozemond, prof.dr. F.R. Hecgcr, dr. F.J.
Grommers, prof.dr. A.W. Kersjes en prof.dr. F.J. van Sluys voor hun commentaar op het
manuscript en voor hun waardevolle suggesties voor verbetering.

1. Beaucliamp TL and Childress JE. Principles of Biomedical Ethics. Oxford Universilv Press, New
York-Oxford 1983.

3. Code voor de dierenarts. Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde, Utrecht
1984.

4. Commissie Ethiek van de KNMvD. Oordeelsvorming over het gebruik van dieren. Tijdschr
Diergeneeskd 1986; 111: 108Ü-2.

5. Commissie Ethiek van dc KNMvD. Runderdikbilfokkerij en -houderij. Tijdschr Diergeneeskd
1987; 1 12: 113.3-6.

6. Commissie van Advies Ethiek en Biotechnologie bij Dieren (Ministerie van Landbouw,
Natuurbeheer cn Visserij). Ethiek en Biotechnologie bij Dieren. Rapport nrlo/9()/W 55,
Wageningen 1990.

8. Gezondheids- cn welzijnswet voor dieren. Nota naar aanleiding van het eindverslag. Kamerstuk
16447-16, 1988.

9. Grommers FJ, Elving L, Peterse DJ en Hoekstra P Toetsingscriteria voor methoden, systemen en
ingrepen, waaraan dieren worden onderworpen, c.q. die op dieren worden toegepast. Tijdschr
Diergeneeskd 1978; 103: 184-87.

10. Heeger FR. Mensen, dieren en principes. Over dc ethische toetsing van proeven met dieren.
Filosolle & Praktijk 1988; 9/4: 169-80.

II. Noordsy JL. Surgical Preconditioning of potentially high-producing dairy heifers. Veterinary
Medicine/Small Animal Clinician 1981: 1778-9.

15. Rollin BE. The concept of illness in veterinary medicine. J Am Vet Med Assoc 1983; 182: 122-
25.

16. Rollin BE. Animal Rights and Human Morality. Prometheus Books, New York 1983.

18. Rozemond. H. Dierenartsen; de rechtvaardige weet wat toekomt aan zijn vee. In: De Beaufort ID
en Dupuis HM (red). Handboek gezondheidsethiek. Van Gorcum, Assen-Maastricht 1988; 517-26.

19. Rutgers LJE, Rijkenhuizen ABM, Kuiper R en Velden van der MA. De \'roll-and-suture\' techniek
als behandelingsmethode van de lebmaagdislocatie naar links bij het rund: Een aanvaardbaar
alternatief.\'Tijdschr Diergeneeskd 1983; 108: 96-102.

20. Rutgers LJE en Kersjes AW. Op weg naar een veterinair-professionele standaard betreffende de
castratie van de hengst. Tijdschr Diergeneeskd 1989; 114: 493-99.

22. Verhoog H en Visser MBH De rol van Ethiek en Beleid in de Bescherming van Landbouwhuisdie-
ren. Leiden-Wageningen 1987.

23. Visser MBH en Verhoog H. Ethische beoordeling van diergeneeskundig onderzoek, lijdschr
Diergeneeskd 1988; 113: 1064-75.

24. Werkgroep Rasproblemen Hond en Kat (Ministerie van Landbouw en Visserij). Mooi. Mooier.
Mooist? Schadelijke raskenmerken bij honden. SDU Uitgeverij, "s Gravenhage 1988.

26. Wet op dc uitoefening van de diergeneeskunde. Kamerstuk 17646-137, 19X7.
Aanvaard op 21 november 1990.

Zoals vele beroepsgroepen worden ook dierenartsen in de dagelijkse praktijkuitoefening
regelmatig geconfronteerd met morele vragen. Af en toe weten wij daarmee niet goed raad.
Maar dat niet alleen, soms brengt het ons ook tot uiteenlopend veterinair gedrag, hetgeen
aan het vertrouwen in en het gezag van het beroep niet ten goede komt. De enige manier
om daaraan het hoofd te bieden is deze vraagstukken openlijk aan de orde te stellen.
De Commissie Ethiek heeft met instemming kennis genomen van het bovenstaande artikel
van collega L. J. E. Rutgers \'Operatieve ingrepen bij dieren; een veterinair-ethische
beschouwing\'. Het geeft een heldere analyse van een aantal concrete praktijkomstandig-
heden. Onderdelen daarvan zijn in het verleden reeds in dit tijdschrift aan de orde gesteld.
Het aantrekkelijke van de bijdrage van Rutgers is dat hij de problematiek plaatst tegen
een algemene ethische achtergrond.

Het is de eigen verantwoordelijkheid van dierenartsen van het artikel kennis te nemen. Daar
kan het echter niet bij blijven. Het is de verantwoordlijkheid van onze beroepsgroep als
geheel onze positie te bepalen. Het behoort tot de taak van Kringen, Afdelingen en Groepen
van de KNMvD na te denken over concrete invullingen. Hierdoor kan een draagvlak
ontstaan, waarop een standpunt van het gehele beroep wordt geformuleerd. De Commissie
Ethiek roept een ieder op daaraan haar/zijn bijdrage te leveren.

SAMENVATTING In een bijzondere slachtplaats werden drie van botulisme verdachte
runderen geslacht, die besmet bleken te zijn met Clostridium botulinum type D. Hei
vóórkomen van C. Botulinum bij runderen en de vleeskeuringsbeslissing worden besproken.
Er wordt gepleit voor een centrale registratie van alle in Nederland waargenomen gevallen
van botulisme.

SUMMARY Three animals suspected of the presence of botulism, which were found to be
infected with Clostridium botulinum type D were slaughtered in a special slaughter-house.
The presence of C. botulinum in cattle and the decision reached by the meat inspection are
discussed. Central registration of all cases of botulism observed in the Netherlands is advocated.

Medio augustus 1990 werden in de noodslachtplaats te Dokkum drie runderen,
die door een praktizerend dierenarts waren verdacht van botulisme, ter keuring
en slachting aangeboden. Het eerste rund werd op vrijdagmiddag liggend
aangevoerd en gerubriceerd als categorie 4. Na het slachten werden vergrote
darmlymfeknopen en een injectieplek aangetroffen. Het tweede en derde rund
werden in het weekend eveneens liggend aangevoerd en gerubriceerd als categorie
6. Bij de keuring na het slachten werden geen specifieke afwijkingen waargenomen.
De dieren waren afkomstig van hetzelfde bedrijf. Uit de anamnese bleek, dat de
buurman van de veehouder kippemest had uitgereden.

Van alle drie runderen werden organen (long, lever, nier), bloed, pens- en
darminhoud opgezonden naar het Centraal Diergeneeskundig Instituut te Lely-
stad. Tevens werden de dieren in uitgebreid onderzoek genomen. Het BO, de AB-
test en de kook- en braadproef verliepen negatief, De pH van het vlees varieerde
van 6,0-6,1.

Het eerste rund is onvoorwaardelijk goedgekeurd en de beide andere runderen
zijn goedgekeurd onder voorwaarde van verkoop in het klein onder toezicht
(vrijbank).

Ongeveer 10-14 dagen na de slachtdatum werden de resultaten van het bacteri-
ologisch onderzoek en de toxine-typering (muis-test) bekend. In de long en in de
nier van het eerste rund werd botulinum-toxine type D en in de pensinhoud werd
Clostridium botulinum type D aangetoond. Het onderzoek van het tweede rund
verliep geheel negatief. Van het derde rund verliep het onderzoek op botulinum-
toxine type D positief voor de pensinhoud en negatief voor de lever, nier en
darminhoud, terwijl het cultureel onderzoek op C. botulinum type D voor de nier
en de pensinhoud positief verliep. Het bloed van de runderen werd niet onderzocht,
omdat het was gestold.

\' Drs. M. P. Smit, Dierenarts RVV-Kring Leeuwarden; correspondentie-adres: Verweylaan 22, 9752
GM Haren.

C. botulinum is een sporevormende bacterie die ubiquitair in de bodem voorkomt
en die zicii onder gunstige omstandigheden van onder andere temperatuur,
zuurstofspanning en nutriënten kan vermeerderen en toxinen vormen. Incidenteel
kan C. botulinum in geringe aantallen ook in faeces van normale runderen worden
aangetoond.

Naast een enkele sporadisch waargenomen wondinfectie bij de mens, vindt de
intoxicatie van mens en dier plaats door ingestie van reeds gepreformeerde toxinen
(10). In het bloed zijn de toxinen slechts korte tijd aantoonbaar, omdat ze snel
uit de bloedbaan treden en zich hechten aan zenuwuiteinden. In geval van C.
botulinum-toxinc van de typen C en D vertonen de runderen uitvalsverschijnselen,
zoals verlamming van spieren van de achterhand, de ademhaling (knijpende
ademhaling) en van het slikmechanisme en de tong (9). In geval van C. botulinum-
toxine van het type B ontstaat een afwijkend beeld gekenmerkt door anorexie,
heftig speekselen, regurgiteren en dehydratie (2). Pas in het eindstadium treedt
aantasting van de skeletspieren op met als gevolg ademhalingsmoeilijkheden en
meer willen liggen (4).

Bij patholoog-anatomisch onderzoek worden geen karakteristieke afwijkingen
gevonden. In geval van type D zijn bloedingen (op myocard, pens en pancreas),
ontsteking van de lebmaag en hemorragische enteritis beschreven (1), In geval van
type B kunnen een droge of een dunbrijige pensinhoud, hyperemie van de mucosa
van lebmaag en dunne darm met te waterige inhoud en soms een verslikpneumonie
worden vastgesteld (2).

Uit deze gegevens blijkt, dat de belangrijkste informatie bij de vleeskeuring kan
worden verkregen uit de waarnemingen bij de keuring vóór het slachten, die
daarom consciëntieus moet worden uitgevoerd.

Ziekte en sterfte bij rundvee ten gevolge van C. botulinum type D door contact
met besmette kuikemest zijn reeds eerder beschreven (1,9). Het milieu in kadavers
van gestorven kuikens, ingebed in warme mest, is zeer gunstig voor de groei van
de bacterie en de produktie van toxinen. Naast het uitrijden van kippemest kan
verspreiding ook plaatsvinden doordat vogels, knaagdieren, wild en/of huisdieren
besmet kadavermateriaal verslepen naar omringende weilanden. Pluimvee is
gevoelig voor type C, maar ongevoelig voor type D (9), In natuurgebieden met
veel watervogels kunnen runderen sterven door besmetting met toxinen van C
botulinum type C (9).

In 1977 deden zich in Nederland tal van botulisme-gevallen onder runderen voor
die alle werden veroorzaakt door voedering van met C. botulinum type B besmette
bierbostel (2,4), Op de getroffen bedrijven kon worden aangetoond dat kringlopen
van C. botulinum type B waren ontstaan (7). Tijdens de stalperiode kunnen
graskuilen van het voordroogtype een schakel vormen tussen de besmetting van
weilanden en het rundvee. Haagsma en Ter Laak (5) beschreven in 1978 een
botulisme-geval bij runderen ten gevolge van het voeren van slecht gelukte graskuil
waarin C. botulinum type B en toxine type B werden aangetoond.
Uit een inventariserend onderzoek door het RIVM bleek, dat C. botulinum (typen
B, C, D, E) frequent in het milieu (zoals bodemmonsters, zuiveringslib, vogel-
faeces) aanwezig is (7). De besmettingsdruk op rundveebedrijven is echter zodanig
dat de kans klein is dat bijvoorbeeld via de graskuil een massale vermeerdering
met produktie van toxinen optreedt, waardoor zich klinische symptomen bij het
rundvee voordoen (8).

In Nederland gaat het momenteel bij klinisch zieke dieren om de typen C en D
en deze zijn voor de mens niet pathogeen. Wel pathogeen voor de mens zijn de
typen A, B, E, F en G. Sinds 1977 (bierbostel-affaire) zijn gevallen van botulisme
onder runderen door besmetting met C. botulinum type B niet meer waargenomen
(3).
346

Preventieve maatregelen zijn nodig om de uitgroei van C. botulinum te voorkómen
en de verspreiding van met C. botulinum en toxinen besmette materialen tegen
te gaan. Roumen (9) adviseert: (1) dode kuikens in pluimveehokken dagelijks op
te rapen en te verzamelen; (2) weilanden niet te bemesten met kippemest; (3) op
akkerland uitgereden kippemest terstond onder te ploegen en (4) als tijdelijke
maatregel het rundvee te vaccineren tegen C. botulinum type D (en C).
De preventie bij de mens berust op een adequate behandeling van het voedsel,
zoals hittebehandeling van vlees en vleesprodukten (de toxinen zijn thermolabiel),
meestal in combinatie met toevoegingen (zoals nitriet) om uitgroei van C.
botulinum te voorkómen (7). Er zullen in Nederland altijd al wel C. botulinum-
sporen in verschillende voedingsmiddelen aanwezig zijn geweest, maar onze
eetgewoonten zijn kennelijk zodanig dat botulisme wordt voorkómen (10). Gelet
op de aanwezigheid van de typen B en E in het milieu is voortdurende
waakzaamheid, zeker met betrekking tot de bereiding van levensmiddelen, echter
geboden (10).

Volgens de vigerende regelgeving moeten categorie 4- en 6-dieren in uitgebreid
onderzoek worden genomen. Omdat dit onderzoek negatief verliep en er geen
ernstige algemene afwijkingen waren in het spier-, vet- of bindweefsel, moet artikel
17 van het keuringsregulatief (vleeskeuringswet) in beschouwing worden genomen.
Volgens lid 1 van dit artikel vindt verkoop in het klein onder toezicht plaats, indien
bij de keuring vóór het slachten niet met belangrijke afwijking van de normale
temperatuur gepaard gaande ziekteverschijnselen zijn waargenomen, terwijl
volgens lid 2 goedkeuring kan volgen indien geen ernstige ziekteverschijnselen
aanwezig waren en geen of slechts geringe plaatselijke veranderingen worden
waargenomen. Het onderscheid tussen ziekteverschijnselen en ernstige ziektever-
schijnselen wordt niet nader gedefinieerd. Het is onduidelijk of verlammingsver-
schijnselen tot de ernstige ziekteverschijnselen moeten worden gerekend. Boven-
dien wordt het als onlogisch ervaren, om dieren waarvan het vlees niet afwijkend
is, in het kader van artikel 17, lid 1 te bestemmen voor consumptie via de vrijbank
en niet over de toonbank van de reguliere slagerij. Artikel 17, lid 1 wordt in de
praktijk zelden of niet toegepast (6).

Aangezien er sprake was van de mogelijkheid van een intoxicatie moet bij het
nemen van de keuringsbeslissing bovendien rekening gehouden worden met artikel
21 van het keuringsregulatief (vleeskeuringswet), luidende: \'Indien de anamnese
of de waargenomen verschijnselen of afwijkingen daartoe aanleiding geven, wordt
in gevallen van intoxicatie niet een andere beslissing dan afkeuring genomen
alvorens uit een scheikundig onderzoek is gebleken, dat in het vlees geen vergiften
zijn aan te tonen dan wel in een zo geringe concentratie, dat geen schade voor
de gezondheid van de mens is te verwachten; organen worden steeds afgekeurd\'.
In het boven beschreven praktijkgeval is bij het nemen van de keuringsbeslissing
rekening gehouden met het feit, dat reeds vele jaren geen intoxicaties door toxinen
van voor de mens pathogene C. botulinum-iyptn meer bekend zijn geworden.
Wanneer in de anamnese sprake is van mogelijk contact tussen runderen en
pluimveemest, kan men in de praktijk uitgaan van type D of van type C (1, 9).
Rundvee is uitermate gevoelig voor deze beide typen (9).

Dat de keuringsbeslissing is genomen alvorens het tamelijk tijdrovende onderzoek
door het CDI bekend was, is acceptabel, mits de vinger aan de pols wordt
gehouden. Daarvoor is een centrale registratie van alle in Nederland waargenomen
gevallen van botulisme noodzakelijk. Daarom zullen altijd materialen moeten

worden onderzocht op aanwezigheid van C. horulinum-iypen en -toxinen. In dit
systeem zullen de RVV-Kringen regelmatig moeten worden geïnformeerd over de
stand van zaken.

Wanneer zich echter een geval van botulisme met een voor de mens pathogeen
type voordoet, ontstaat een nieuwe situatie. Dan zal voortaan met de keurings-
beslissing moeten worden gewacht tot de resultaten van het bacteriologisch
onderzoek en de toxine-typering bekend zijn. Wordt daarbij een voor de mens
pathogeen type aangetroffen, dan zal tot afkeuring moeten worden overgegaan.
Concluderend kan worden gesteld, dat op grond van de huidige kennis in het
onderhavige praktijkgeval correct is gehandeld.

In dit geval was er een anamnese met duidelijke aanwijzingen (uitrijden van
kippemest). Regelmatig worden echter in noodslachtplaatsen liggende dieren
zonder anamnese aangevoerd, waarbij geen afwijkingen worden gevonden. In
dergelijke gevallen moeten de dierenarts en de keurmeester(s) maar raden naar
de aard van de aandoening, die dan veelal onbekend blijft. Uit oogpunt van
Volksgezondheidsbescherming en dierziektebestrijding is dit een ongewenste gang
van zaken. Deze omissie zal echter blijven bestaan zolang een gestructureerde
uitwisseling van gegevens tussen veehouderijbedrijven en veterinaire praktijken
enerzijds en vleeskeuringsdiensten anderzijds niet tot stand is gebracht.

1. Bongers JH, Damen CPRM, Grimme NWFA en Tinnemans LAN. Sterfte bij runderen ten gevolge
van Clostridium botulinum type D veroorzaakt door het gebruik van kuikenmest als ligboxen-
strooisel. Tijdschr Diergeneeskd 1988; 113: 691-2.

2. Breukink HJ, Wagenaar G, Wensing Th, Notermans S en Poulos PW. Voedselvergiftiging bij
runderen veroorzaakt door het eten van bierbostel besmet met Closlridinum botulinum type B.
Tijdschr Diergeneeskd 1978; 103: 303-11.

4. Haagsma J en Laak EA ter. Atypische gevallen van Botulismus type B bij runderen, veroorzaakt
door de bijvoedering van bierbostel. Tijdschr Diergeneeskd 1978; 103: 312-25.

5. Haagsma J en Laak EA ter. Een geval van botulisme type B bij runderen veroorzaakt door de
voedering van kuilgras. Tijdschr Diergeneeskd 1978; 103: 910-2.

6. Haverkort J. Commentaar RVV-Kring Leeuwarden. Schriftelijke reactie aan de Veterinaire
Inspectie Groningen op \'Een praktijkgeval van Botulisme\'; december 1989.

7. Notermans SHW en Havelaar AH. Botulisme. Tijdschr Diergeneeskd 1986; 1II: 634-8.

8. Notermans SHW, Havelaar AH, Dufrenne JB en Oosterom J. Voorkomen van Clostridium
botulinum op rundveehouderijbedrijven. Tijdschr Diergeneeskd 1985; 110: 175-80.

9. Roumen MPHM. Sterfte bij rundvee door besmette pluimveemest. Tijdschr Diergeneeskd 1989;
114: 618-9.

10. Schothorst M van. Botulisme in Nederland. Ned Tijdschr Geneeskd 1974; 23: 872-4.

11. Veterinair Inspecteur Groningen. Een praktijkgeval van Botulisme. Keurslijfblad, december 1989;
21-2.

De aanwezigheid van antistoffen tegen
glycoproteïne I (gl) van het virus van de
ziekte van Aujeszky in biest en melk van
zeugen

The presence of antibodies to glycoprotein I (gl) from Aujeszky\'s disease
virus in colostrum and milk of sows

SAMENVATTING. De mogelijkheid om zeugemelk te gebruiken voor het aantonen van
antistojfen tegen het gf-eiwit van hel virus van de ziekte van Aujeszky (ZAV) is door ons
onderzocht.

Aniisiojtilers in serum (verzameld op minder dan 30 dagen ante-partum) en biest van 63 zeugen
werden bepaald met behulp van een commercieel verkrijgbare ELISA; 24 van de 37 met gl-
positieve vaccins behandelde dieren vertoonden een antistojrespons in zowel biest als serum.
De biestliler was significant hoger dan de liter in het serum. Antistoffen konden niet worden
aangetoond in serum of biest van de 26 dieren die uiteen met gl-negatieve vaccins waren
gevaccineerd. Daarna werden de gl-antistojiiters bepaald in melk die gedurende de zoogperiode
was verzameld. In de melk van dieren met hoge biesttiters (> 128) hieven antistojfen gedurende
tenminste 17 dagen aantoonbaar. Deze periode werd korter naarmate de inilii^le biest li Iers
lager waren. Antistoffen konden eveneens worden aangetoond in melk van met gl-positief
vaccin geënte dieren die ten tijde van het experiment seronegatief waren.
Melk lijkt derhalve een bruikbaar alternatief voor .serum bij hel aantonen van gl-anlisloffen
bij zeugen.

SUMMARY. The possibility of using .sow\'^ milk to detect antibodies to the gl protein of
Aujeszky\'s virus was studied by the present authors.

Antibody titres in serum (collected less than 30 days ante partum) and colostrum from sixty-
three sows were determined using a commercially available ELISA; twenty-four of thirty-seven
animals vaccinated with gl-positive vaccines showed an antibody response in both colostrum
and serum. The titre in colostrum was significantly higher than it was in serum. Antibodies
could not be detected in serum or in colostrum of the twenty-six animals which were only
vaccinated with gl-negative vaccines. Subsequently, anti-gl titres were determined in milk
collected during lactation. Antibodies were also detectable in milk of animals showing high
colostrum titres (> 128) for at least seventeen days. This period decreased as the initial
colostrum titre became lower. Antibodies could still be detected in milk of animals vaccinated
with gl-positive vaccine, which were sero-negative at the time of the experiment.
Milk therefore seems to he a useful alternative to serum in detecting anti-gl antibodies in
sows.

De combinatie van beschikbaarheid van vaccins met het virus van de ziekte van
Aujeszky (ZAV) waarbij glycoproteïne 1 ontbreekt (gl-negatief vaccin) (I) en
ELlSA\'s (2, 3) voor het aantonen van antistoffen tegen gl-eiwit heeft de
mogelijkheid geschapen voor een bestrijdingsprogramma op basis van onder-

\' L. H.A. Wagter, dr. L. Vellenga en dr. A. L. W. dc Gec, Gezondheid.sdienst voor Dieren in Noord-
Nederland, Po.stbu.s .361, 9200 AJ Drachten.

scheid tussen antistoffen tegen veldvirus en vaccinvirus (4). Uit overwegingen van
praktische cn financiële aard zou het op vermeerderingsbedrijven voordelen bieden
biest of melk te gebruiken voor het aantonen van gl-negatieve antistoffen in plaats
van scrum. Teneinde deze mogelijkheid te onderzoeken werd in eerste instantie
nagegaan of het gebruik van biest storend werkt bij de uitvoering van de ELISA.
Daarna werden serum- en biesttiters van zeugen vergeleken en tot slot werd
bepaald hoe lang na de partus antistoffen in dc melk aantoonbaar blijven.

Dc zeugen die voor dit onderzoek zijn gebruikt waren afkomstig van een vermeerderings-
bedrijf met 130 zeugen. Klinische ziekte van Aujeszky is op dit bedrijf niet waargenomen.
Ook na sectie van gestorven dieren is het virus nooit geïsoleerd. Gedurende 12 maanden
voor de start van het onderzoek werd gevaccineerd met een gl-negatief vaccin (Duphar.
Weesp), terwijl daarvoor vaccinaties met gl-positieve vaccins werden uitgevoerd. Een aantal
zeugen op het bedrijf was voor het laatst 32 of meer weken voor het begin van het onderzoek
met gl-positieve vaccins geënt cn 37 van deze dieren werden voor het onderzoek gebruikt,
terwijl 26 dieren die uitsluitend met gl-negatieve vaccins waren behandeld ook serologisch
werden onderzocht als controle.

Van 63 geselecteerde zeugen werd op 30 of minder dagen voor de partus bloed afgenomen.
Na stolling werd gecentrifugeerd en het serum werd bij -20° C bewaard. Ook werden
bloedmonsters afgenomen bij de zeugen op 1 ä 2 maanden na het spenen van de biggen
om na tc gaan of de serumtiter gedurende de proefperiode constant was gebleven.
Vervolgens werden binnen 24 uur na de partus biestmonsters verzameld. Een deel van ieder
biestmonstcr werd gecentrifugeerd (60 minuten 15.000 g) om de watcrfractie (wei) te
verzamelen. Biest en waterfractie werden ingevroren (-20° C) tot het moment waarop de
gl-antilichaamtiters werden bepaald.

Liet serum, dc biest en de waterfractic van ieder dier werden in dezelfde testplaat getitrccrd
teneinde eventuele testvariatics uit te sluiten. Om inzicht te verkrijgen over de duur van
de aanwezigheid van antistoffen in de melk werden bij 13 zeugen gedurende de gehele
zoogpcriode biest-Zmelkmonsters verzameld. Ook van deze monsters werd de antistoftiter
tegen gl-ciwit bepaald met dc ELlSA-methode.

Antistoffen tegen Aujcszky-gl antigeen werden bepaald met een ELISA (2, 3).
De ELISA is als testkit commercieel beschikbaar (Eurodiagnostics, Apeldoorn) en werd
uitgevoerd volgens dc gebruiksaanwijzing van dc fabrikant. Van de monsters werden in
ccn microtiterplaat verdunningsreeksen gemaakt. Onder titer 1 wordt een onverdund
monster verstaan. Monsters werden maximaal 1: 128 verdund. Daarna werd Aujeszky-
antigeen toegevoegd en werden dc platen geïncubeerd. Vervolgens werd het reacticmcngscl
overgcpipcttecrd naar een tcstplaat (gecoat met monoclonale antistoffen tegen gl-ciwit),
waarna conjugaal bestaande uit met peroxidase gemerkte monoclonale antistoffen tegen
het gl-eiwit werd toegevoegd. Na de hierop volgende incubaticstap werd de testplaat
gewassen. Tenslotte werd H:0:-substraat toegevoegd met Tetra-Mcthyl-Benzidine (TMB)
als chromogecn.

Na het ontwikkelen van de kleuromslag werd de reactie gestopt en kon de test bij 450 nm
worden doorgemeten met een ELISA-fotometer (Flow Laboratories McLcan Va., USA:
Multiscan). De positieve monstc.s blokkeren de binding van het conjugaal aan het antigeen,
zodat geen enzym in de testplaat achterblijft. Hierdoor wordt het substraat niet omgezet,
zodat geen kleuromslag optreedt. De negatieve monsters zullen wèl een kleuromslag
teweegbrengen. De titer van een monster is de grootste verdunning die nog in staat is om
509f van het maximale signaal te remmen. Statistische analyses werden uitgevoerd met de
Kolmogorov-Smirnov test (P = 0,01). Dc titers zijn weergegeven als de reciprokc waarde
van de verdunning.

Tabel I. Amlstoftiters tegen het gl-eiwit van het virus van Aujeszky in serum, biest en melk van
met gl-positief vaccin geënte zeugen.

Bij de 26 uitsluitend mei gl-negaliel\' vaccin behandelde dieren werden zowel in
bloed als in biest en wateri\'raclie van biest geen antistoffen aangetoond tegen gl-
eiwit. Bij 5 van de 37 met gl-positief vaccin behandelde dieren werden zowel in
bloed als in biest geen antistoffen aangetoond, terwijl bij 7 dieren alleen antistoffen
in dc biest aantoonbaar waren. Bij 1 dier waren uitsluitend in het serum antistoffen
aantoonbaar. Deze resultaten zijn weergegeven in tabel 1.

Overigens blijkt uit tabel 1 dat de biesttiters significant hoger liggen dan die van
serum. In het serum verschilde de titer voor de zoogperiode niet significant van
de titer daarna. Er werd geen significant verschil aangetoond tussen titers van
onbewerkte biest en de watcrfractie.

Wij hebben in de hier beschreven studie aangetoond dat antistoffen tegen Aujeszky
gl-eiwit van ZAV kunnen worden aangetoond bij dieren die zijn geënt met gl-
positicvc vaccins. Deze antistoffen zijn bij sommige dieren zelfs aantoonbaar in
biest, terwijl ze in serum niet zijn aan te tonen. In biest zijn de titers hoger dan
in serum. Een verdere bewerking van de biest teneinde de vetfractie te verwijderen
blijkt niet noodzakelijk. Immers, er is een gering verschil in titer aangetoond tussen
biest en waterfractie van biest.

Van Oirschot en medewerkers (1) toonden aan dat na natuurlijke infectie
antilichamen tegen gl aanwezig waren, waarschijnlijk voor langer dan een jaar.
Wij konden niet altijd anti-gl antistoffen aantonen in serum van gevaccineerde
dieren. Bij 12 van de 37 dieren die met gl-positieve vaccins waren geënt konden
geen antistoffen in serum worden aangetoond, terwijl bij 5 van de dieren
antistoffen in zowel biest als serum afwezig waren. De periode die is verstreken
sinds de laatste gl-positieve vaccinatie is hierbij van belang. Er dient dan ook te
worden benadrukt dat de seronegatieve dieren meer dan 40 weken voor het begin
van het experiment de laatste gl-positieve vaccinatie ontvingen.
Een groot voordeel van het gebruik van biest (of melk) in plaats van serum is
dat de varkenshouders zelfde monsters kunnen verzamelen. Aangezien de titers
in biest hoger zijn dan de titers in melk, verdient het gebruik van biest uiteraard
de voorkeur. Bovendien zijn antistoffen tegen gl vaker in biest aantoonbaar dan
in serum en zijn de titers hoger dan in serum. In hoeverre deze resultaten ook
kunnen worden verkregen na natuurlijke infectie verdient nadere studie.

Wij danken de heer H. Nijland voor zijn inzet bij het verzamelen van de melkmonsters.
De firma Duphar te Weesp danken wij voor het beschikbaar stellen van de Suvaxvn®
ELlSA-kit.

1. Oirschot JT van. Gielkens ALJ. Vaccines against Aujeszkys\' disease: comparison ol elTicacy, DN.A
fmgcrprints and antibody response to glycoprotein I. Vet Quart 1987; 9 (supplement I): .■!7S-49S.

2. Oirschot JT van. Waal CAU dc. An EITSA lo distinguish between Aujeszky\'s disease vaccinated
and infected pigs. Vet Rec 1987: 121: .W5-6.

.V Oirschot JT van. Houwers DJ. Rziha HJ. Moonen PJI.M. Development of an EMS A for detection
of antibodies to glycoprotein 1 of Aujeszky\'s disease virus: a method for the serological
diffcrentution between infected and vaccinated pigs. J Virol Meth 1988; 22: 191-206.
4. Oirschot JT van. Een methode om geïnfecteerde van gevaccineerde varkens tc onderscheiden als
basis voor dc bestrijding van de ziekte van Aujeszky. Tijdschr Diergeneeskd 1988; 113: 19-27.

Kan de synopsis een oplossing zijn voor de
\'ontgrijzing\' van diergeneeskundige
onderzoeksliteratuur?

Could a synopsis project reveal \'grey\' veterinary research literature?
D. G. van der Heij\'

De Hoofdredactie is immer een warm voorstander geweest van het \'wit\' maken van \'grijze\'
literatuur en zij acht het schrijven van synopses dan ook een goede zaak. Door deze
ontsluiting van de zgn. \'grijze\' literatuur wordt namelijk de mogelijkheid geschapen van
onderzoeksrapporten en dergelijke en andere interne publikaties \'citeerbare\' publikaties
te maken, die voor een breed lezerspubliek toegankelijk zijn.

In het verleden heeft de Hoofdredactie het schrijven van synopses bij de vakgroepen van
Faculteit Diergeneeskunde, de verschillende instituten als CDI, RIVM etc., alsmede de
Gezondheidsdiensten, meermalen bepleit. Deze initiatieven ondervonden tot nog toe, op
enkele zeer positieve reacties na, weinig respons. De redactie wil zich hierdoor echter
geenszins laten ontmoedigen, want zij hecht veel belang aan een goede ontsluiting van
bovengenoemde \'grijze\' literatuur door middel van bijvoorbeeld synopses. Dit behoeft
overigens geenszins te betekenen, dat bepaalde daartoe geschikte onderzoeksrapporten niet
meer als (in verkorte vorm omgewerkte) volledige artikelen kunnen worden gepubliceerd.
Deze mogelijkheid blijft steeds open staan, evenals de mogelijkheid om korte op deze
rapporten gebaseerde berichten op te nemen.

De in de titel van het hiervolgende artikel besloten vraag: \'Kan de synopsis een oplossing
zijn voor de \'ontgrijzing\' van diergeneeskundige onderzoeksliteratuur?\' wordt door de
schrijver, onder zekere voorwaarden, positief beantwoord.

De redactie beveelt dit artikel van harte onder de aandacht van de lezers aan en hoopt,
dat hiermee het schrijven van synopses een extra impuls wordt gegeven.

SA.MENVATTING In dd artikel wordt een schets gegeven van de filosofie achter de synopsis,
een beknopt artikel gebaseerd op een uitvoeriger document (lang artikel of rapport). De auteur
beschrijft zijn ervaringen met een Nederlands landbouwkundig synopsisproject en de re.suitaten
van een recente vergelijkende citatieanalyse, waaruit blijkt dat de lezer synopses als citeerbare
documenten beschouwt, maar dat onzorgvuldige dekking door secundaire bronnen (\'abstract
journals\'. Current Contents^ een verstorende rol dreigt te spelen. Op grond van zijn ervaring
meent de auteur dat een diergeneeskundig synopsisproject, gericht op ongepubliceerde
onderzoeksverslagen en gedragen door het Tijdschrift voor Diergeneeskunde, zinnig en
haalbaar is mits bepaalde voorwaarden in acht worden genomen.

SUMMARY This paper outlines the philosophical basis of the synopsis, a concise paper in
a primary journal based on a more comprehensive document (full paper or report). The author\'s
experiences with a Dutch agricultural synopsis publishing project are summarised as well as

\' D. G. van der Heij, projectleider van het Pudoc/NJAS-synopsisproject van 1983 tot 1987. Thans
wetenschappelijk redacteur bij de CIVO-Instituten TNO, Postbus 360, 370 AJ Zeist.
De auteur is tevens voorzitter van de Wetenschappelijke-Redacteurenkring (WERK).

the results of a recent comparative citation analysis. Synopses were found to be judged citable
by readers, but inaccurate procedures handled by secondary information producers (abstract
journals) are a confounding factor. The author suggests that a Dutch veterinary synopsis project
based on unpublished research reports could be a sensible and feasible venture provided certain
prerequisites are met.

Een jaar of tien geleden stond de synopsis als alternatieve publikatievorm volop
in de belangstelling (1, 2, 3, 4, 5). Het traditionele publikatiesysteem dreigde vast
te lopen en steeds meer partijen betrokken bij het wetenschappelijk publiceren
kwamen tot de slotsom dat er iets moest gebeuren. De synopsis leek een
aannemelijke uitweg uit de problemen.

Volgens de American Standard for Synoptics (6) is een synopsis \'a concise first
publication by the author, in a primary journal, of those key ideas and results,
selected form a full paper or a report on completed work, that are judged most
important and most directly useful to others\'. De synopsis is dus, in tegenstelling
tot een \'abstract\', een beknopt maar oorspronkelijk artikel, dat citeerbaar is en
geacht wordt gedekt te worden door Current Contents en \'abstract journals\'.
Tal van synopsistijdschriften zijn in de jaren zeventig opgezet (7, 8, 9, 10), maar
de meeste daarvan was geen lang leven beschoren. De enkele nog bestaande
projecten lijden een zorgwekkend bestaan en de discussie over de synopsis lijkt
(voorlopig) verstomd. (Toen ik onlangs, ter voorbereiding van een studie naar de
acceptatie van de synopsis, literatuuronderzoek deed, bleek het meest recente
artikel over synopses mijn eigen artikel uit 1985 (11) te zijn!)
Eind 1983 werd door Pudoc (Centrum voor Landbouwpublikaties en Landbouw-
documentatie), in samenwerking met het Koninklijk Genootschap voor Land-
bouwwetenschappen (KGvL), een synopsisproject gestart. Het doel was synopses
gebaseerd op ongepubliceerde (\'grijze\') rapporten te publiceren in het KGvL^
tijdschrift Netherlands Journal of Agricultural Science (NJAS) en de rapporten op
aanvraag te leveren aan geïnteresseerde specialisten. Ik werd met de projectleiding
belast. Sinds 1984 bevat elk nummer van NJAS naast traditionele artikelen ook
een aantal synopses.

Het Pudoc/NJAS-project is een buitenbeentje: bij de meeste andere synopsispro-
jecten is het \'back-up\'-document een lang artikel dat, als microfiche of anderszins
verkleind, in een paralleleditie van het synopsistijdschrift wordt verspreid, terwijl
de \'back-up\' in het Pudoc/NJAS-project een rapport is, dat ongepubliceerd blijft
en op aanvraag beschikbaar is.

Dit artikel bevat een beknopte schets van de filosofie achter de synopsis en een
persoonlijke visie, op basis van ervaringen met het Pudoc/NJAS-project, op de
haalbaarheid van een veterinair synopsisproject. Een uitvoerig overzicht is eerder
verschenen (II).

Bij het wetenschappelijk publiceren, aldus Grünewald (12), probeert men \'drie
vliegen in twee klappen te slaan\', drie doeleinden te bereiken met twee hulpmid-
delen. De drie doelen in die beeldspraak zijn de verspreiding van informatie, de
attendering op informatie en de opslag van informatie. De hulpmiddelen zijn het
wetenschappelijke tijdschrift en het \'abstract journal\'. Het wetenschappelijke
tijdschrift bekommert zich om verspreiding en opslag, het \'abstract journal\' om
attendering en verspreiding, en beide doen hun werk volgens Grünewald niet
bijster goed.

Deze kritiek is niet geheel onterecht. De meeste lezers van een wetenschappelijk
tijdschrift hebben genoeg aan de essentie van het onderzoek, aan enkele bladzijden
informatie, en slechts een handvol specialisten wil alle details ter beschikking
hebben. Het tijdschrift biedt iets daartussenin — te veel voor de meeste lezers,
te weinig voor de specialist. Het zou daarom voor de hand liggen voor een \'dual
package\'-model te kiezen en beide groepen lezers op maat te bedienen. Zo\'n \'dual
package\'-model is de synopsis gecombineerd met een ongepubliceerd gedetailleerd
verslag van onderzoek.

De lezer maakt zo langs getrapte weg kennis met de onderzoeksresultaten en kan
bij elke trap beslissen of hij meer informatie nodig heeft. Hij vindt in het \'abstract
journal\' de titel, de vindplaats en (hoewel niet altijd) de \'abstract\'. Heeft hij
daaraan niet genoeg, dan zoekt hij het tijdschrift op en leest hij het korte artikel
(de synopsis van 2 a 4 bladzijden). Heeft hij daarna nog meer gegevens nodig,
dan vraagt hij het rapport aan. En iedere onderzoeker weet dat dit laatste maar
zelden nodig zal zijn.

De voordelen van een \'dual package\'-model zijn evident. De details van het
onderzoek behoeven niet meer te worden gepubliceerd (wat oneconomisch is),
maar worden ook niet aan het oog onttrokken als \'grijs\' instituutsrapport. De
abonnee behoeft niet te betalen voor vele bladzijden details die hij niet nodig heeft.
Het tijdschrift kan zich permitteren tegen dezelfde kosten meer artikelen op te
nemen. De afwijzingspercentages dalen hierdoor, zodat de auteur meer kans heeft
zijn resultaten gepubliceerd te krijgen in een tijdschrift van voldoende niveau.
De voordelen liggen echter vooral bij de onderzoeker als lezer, die gebaat is bij
een efficiënte informatievoorziening. Als auteur ziet de onderzoeker echter veel
liever zijn naam boven een lang artikel. En Strawhorn (5) beweert terecht: \'Our
system of formal communication fundamentally serves the interests of the creators
and custodians of information, rather than those of the users\'. Het belang van
de onderzoeker als lezer lijkt inderdaad een ondergeschikte rol te spelen.

Bij de meeste synopsisprojecten was het \'back-up\'-document een lang artikel, dat
in een paralleleditie van het synopsistijdschrift werd verspreid. Dat het enthou-
siasme van auteurs niet bijster groot was is niet verwonderlijk: naast een uitvoerig
artikel moest men ook nog een synopsis schrijven. Beide artikelen werden
gepubliceerd en gericht op dezelfde doelgroep, zodat er alom twijfel rees over de
toegevoegde waarde van de synopsis. In het geval van het Pudoc/NJAS-project
was er maar één publikatie, één algemeen toegankelijk en citeerbaar document,
de synopsis. Het \'back-up\'-document, het rapport, bleef ongepubliceerd. De
toegevoegde waarde van de synopsis was daardoor evident: met de synopsis werd
er voor het eerst over het onderwerp gepubliceerd.

Het Pudoc/NJAS-project viel daardoor aanvankelijk een enthousiast onthaal ten
deel. Een inventarisatie in 1984 op basis van interviews met zo\'n 80 onderzoeks-
leiders (instituutsdirecteuren, vakgroepbeheerders) leverde een geschat totaal
aanbod op jaarbasis van 275-370 synopses op. De werkelijkheid was anders: in
1984 werden 35 synopses aangeboden, en hoger is het jaaraanbod nooit gekomen.
In 1985/1986 werd onder dezelfde onderzoeksleiders een schriftelijke enquête
gehouden. Ditmaal waren de schattingen veel voorzichtiger: 56-64 synopses op
jaarbasis. Deze discrepantie is niet zo verwonderlijk als men beseft dat het niet
de onderzoeksleiders zijn die de artikelen schrijven. Wellicht was de eerste
schatting eerder gebaseerd op \'wishful thinking\' dan op mensenkennis!
NJAS is een Engelstalig kwartaaltijdschrift waarin vrijwel uitsluitend Nederlandse
landbouwkundigen publiceren over een zeer breed scala van disciplines, zoals

veeteelt, plantenteelt, virologie, bosbouw en landbouweconomie. Tot 1984 bevatte
een nummer gemiddeld 10 \'gewone\' artikelen met een gemiddelde omvang van
10 bladzijden. Vanaf 1984 werden daarnaast in elk nummer gemiddeld 7 synopses
opgenomen met een gemiddelde omvang van 3 bladzijden. Elke synopsis is
gebaseerd op een ongepubliceerd rapport, dat voor specialisten op aanvraag
beschikbaar is. Tot 1987, toen ik Pudoc verliet, bestond één derde van deze
rapporten uit proefschriften, één derde uit doctoraalverslagen en één derde uit
andere rapporten. Sindsdien is het beeld verschoven: synopses gebaseerd op
proefschriften worden nog maar zelden aangeboden. Deze verschuiving kan
(deels) worden verklaard door het feit dat promovendi na 1987 niet meer
rechtstreeks zijn benaderd. De huidige projectleider staat bovendien onder druk
om de kwaliteitseisen voor de synopsis te verlagen (13, 14).
De synopsis verschilt, afgezien van zijn lengte, weinig van de \'gewone\' artikelen
in NJAS, wordt in dezelfde letter afgedrukt, heeft dezelfde indeling (Introduction,
Materials and methods, enzovoorts), bevat een \'abstract\', trefwoorden en refe-
renties en vaak zelfs figuren en/of tabellen.

Sinds kort staat de toekomst van het Pudoc/NJAS-project ter discussie. Het
KGvL heeft (op het eerste gezicht terecht) de indruk dat de gemiddelde kwaliteit
van de aangeboden synopses is gedaald en dat het enthousiasme van de zijde van
Pudoc tanende is. In het voorjaar van 1990 is aan honderden individuele abonnees
van NJAS, synopsisauteurs en onderzoekers die als beoordelaars van synopses
zijn opgetreden een enquêteformulier toegestuurd om de acceptatie van de
synopsis onder deze groepen te peilen. De resultaten van deze acceptatiestudie
zullen worden gepubliceerd. Verwacht mag worden dat het KGvL de uitkomsten
zal meewegen bij zijn uiteindelijke beslissing over de toekomst van het project.

De synopsis is, zoals gesteld, een kort maar oorspronkelijk artikel en is dus
citeerbaar. Nu is de citeerbaarheid van wetenschappelijke artikelen sterk afhan-
kelijk van dekking door secundaire bronnen als Current Contents en \'abstract
journals\'. Voor een groot deel van de literatuur geldt immers dat onderzoekers
op het spoor van informatie komen door raadpleging van secundaire bronnen.
Als een verwijzing naar bepaalde artikelen daarin ontbreekt ontdekt de onder-
zoeker deze niet en kan hij ze ook niet citeren.

Om te onderzoeken of de synopsis inderdaad even citeerbaar is als een \'gewoon\'
artikel in hetzelfde tijdschrift is in 1989 een citatie-analyse uitgevoerd (15, 16).
In SciSearch (de gecomputeriseerde versie van Science Citation Index) werden de
verwijzingen opgespoord naar de in 1984—1986 in NJAS gepubliceerde synopses
(n = 67) en \'gewone\' artikelen (n = 94). Omdat de \'impact\' van wetenschappelijke
publikaties meer blijkt uit het gebruik dat anderen ervan maken dan uit het aantal
malen dat de auteur zichzelf citeert, hebben we de citaties gesplitst in \'autocitaties\'
(citaties door de auteur(s) zelf) en \'allocitaties\' (citaties door anderen).
Omdat de waarden voor zowel \'allocitaties\' als \'autocitaties\' voor synopses
significant lager bleken dan voor \'gewone\' artikelen hebben we vervolgens
onderzocht in hoeverre de verschillen konden worden verklaard door verschillen
in dekking door secundaire bronnen.

Samengevat leverde het onderzoek de volgende conclusies op:
1. De dekking van synopses door drie toonaangevende \'abstract journals\' was
significant lager dan de dekking van \'gewone\' artikelen. Bij twee van die \'abstract
journals\' leek een relatie tussen onderwerp en dekking te ontbreken en leek
dekking te berusten op toeval, onnauwkeurige procedures en onbekendheid met
het verschijnsel synopsis.

2. Correctie voor bibliografische dekking verkleinde het verschil in \'allocitatie\'-
waarde tussen synopses en \'gewone\' artikelen met de factor drie. Het gecorrigeerde
verschil was niet langer significant. Lezers lijken dus de synopsis als volwaardig
artikel te beschouwen, maar zijn in belangrijke mate aangewezen op informatie
door secundaire bronnen.

3. Er was, zowel voor synopses als voor \'gewone\' artikelen, een markant verschil
in citatiepatroon tussen \'autocitaties\' en \'allocitaties\'. De piek voor \'autocitaties\'
lag in het jaar van publikatie, \'allocitaties\' bereikten daarentegen een piek twee
jaar na publikatie. De periode tussen publikatie en citatie was gemiddeld 1,05 jaar
langer voor \'allocitaties\'.

4. Er was een significant verband tussen citatiebron en citatietype: 85% van de
citaties in NJ AS waren \'autocitaties\', terwijl dit percentage voor citaties in andere
tijdschriften slechts 27 bedroeg.

5. Zorgvuldige procedures bij belangrijke secundaire informatieproducenten zijn
van essentieel belang voor de \'impact\' van tijdschriften, vooral als deze een
bescheiden positie in hun discipline innemen.

Ook op het gebied van de diergeneeskunde ligt een schat aan informatie verborgen
in \'grijze\' (ongepubliceerde) onderzoeksverslagen, samengesteld bij vakgroepen
(doctoraalonderzoek). Gezondheidsdiensten voor Dieren en wat dies meer zij. Het
\'dual package\'-model kan ook hier een uitstekende vorm zijn om de kern van deze
informatie boven tafel te krijgen. Het Tijdschrift voor Diergeneeskunde zou een
veterinair synopsisproject kunnen dragen. In feite is men al met synopses avant
la lettre begonnen door autoreferaten van proefschriften op te nemen. De in het
kopje gestelde vraag kan ik dan ook zonder meer positief beantwoorden.
Mijn ervaringen met het Pudoc/NJAS-project en mijn bekendheid met het lot van
veel andere synopsisprojecten nopen mij er wel toe dat positieve antwoord te
conditioneren. Elk synopsisproject is gedoemd te falen als het succes ervan wordt
overgelaten aan het toeval en de natuur der dingen. Voor een succesvol veterinair
synopsisproject is het noodzakelijk:

— dat met de leiding van het project iemand wordt belast die gelooft in de
validiteit van het synopsisidee en die tegenover alle betrokkenen (redactie,
abonnees en vooral auteurs) aannemelijk weet te maken dat hun belang met het
project wordt gediend;

— dat de redactie zich beleidsmatig in haar streven ondersteund weet door het
onderzoeksmanagement op de verschillende onderzoekslokaties;

— dat op de belangrijkste onderzoekslokaties iemand aanwezig is om het idee
te propageren, onderzoekers te adviseren en te ondersteunen en de redactie te
attenderen op mogelijkheden en problemen;

— dat het idee niet eenmalig wordt gepropageerd, maar stelselmatig aan de orde
komt bij het plannen van publikaties op basis van ongepubliceerd materiaal;

— dat de gekozen vorm en procedure van tijd tot tijd wordt getoetst aan ideeën
van betrokkenen (abonnees, auteurs);

— dat niet te gemakkelijk kwaliteitsconsessies worden gedaan (de kwaliteit van
het onderzoek mag niet ter discussie staan); daarentegen laat de compacte vorm
van de synopsis enige toegeeflijkheid toe ten aanzien van het oorspronkelijke en
baanbrekende karakter van het onderzoek;

— dat synopses in alle andere opzichten dezelfde behandeling krijgen als
\'gewone\' artikelen;

— dat er vooral in de eerste jaren op wordt toegezien dat secundaire bronnen
de synopses consequent dekken.

Als deze voorwaarden worden vervuld acht ik een veterinair synopsisproject
alleszins haalbaar, zeker als het wordt geïntegreerd in een geaccepteerd blad als
het Tijdschrift voor Diergeneeskunde. Ik zie de ontwikkelingen dan ook met grote
belangstelling tegemoet.

1. Dutta S. Synopsis joumals — communication media for a transition period. Ann Libr Sci Doc
1982; 29: 45-50.

2. Garfield E. Alternative forms of scientific publishing: keeping up with the evolving system of
scientific communication. Curr Contents 1979; 22 (36): 5-9.

3. Lea PW. Alternative methods of journal publishing. Aslib Proc 1976; 31: 33-9.

4. Manten AA. Possible future relevance of publishing primary scholarly information in the form
of synopses. J Inf Sci 1980; 1: 293-6.

5. Strawhorn JM. Synopsis publishing in North America. In: Future roles for Synopsis Publishing,
O\'Hare MH, Editor. London, British Library Research and Development Department 1980; 5-
9.

6. American National Standard for Synoptics ANSI Z39.34-1977 (RI983). New York, American
National Standards Institute 1977 (reaffirmed 1983).

7. Barr D. A synoptic journal for management research. J Res Comm Stud 1978/79; 1: 329-33.

8. Manten AA. Experiment in synopsis publishing. Landscape Planning 1976; 3: 147-50.

9. Millson R J. An experiment in synopsis publishing in the field of mechanical engineering. London,
British Library Research and Development Report 5498 1979.

10. Williams lA. Experiences in planning and publishing a synopsis journal in chemistry. J Res Comm
Stud 1978/79; 1: 317-24.

11. Heij DG van der. Synopsis publishing for improving the accessibility of \'grey\' scholarly
information. J Inf Sci 1985; II: 95-107.

12. Grünewald H. De toekomst van het wetenschappelijke tijdschrift. Univ Hogeschool 1978; 24:
340-53.

13. Stigter CJ. Tropical grey literature: no place to go? Neth J Agric Sci 1989; 37: 395-7.

14. Cressie IRC. Tropical grey literature: no place like home. Neth J Agric Sci 1989; 37: 398-402.

15. Heij DG van der. Burg J van der, Cressie IRC, and Wedel M. Comparative analysis of the
penetrative capacity of synopsis and of full papers unrelated to the synopses published in the
same broad-scope agricultural journal. J Inf Sci 1990; 16: 155-64.

16. Heij DG van der. De citeerbaarheid van de synopsis. Twioscoop 989; 7: 133-8.

Postmortal degradation of furazolidone and
furaltadone in edible tissues of calves

SUMMARY Rapid and complete postmortal degradation of furazolidone and furaltadone
occurred in liver, kidney and muscle tissues of veal calves. Different degradation half-lives
were observed between these tissues, the mean ranging from less than 7 minutes to 63 minutes.
At 24 h after slaughter the parent nitrofurans were no longer detectable in edible tissues. For
residue monitoring purposes plasma and/or urine can be used, if these matrices are treated
in a specific way immediately after slaughter: muscle tissues and organs are unsuitable for
residue monitoring of parent nitrofurans.

Nitrofurans are widely used in Europe in prevention and treatment of gastro-
intestinal infections in pigs, calves and poultry caused by E. coli and Salmonella
spp. Nitrofurans are metabolised to a great extent in food-producing animals, and
since the demonstration of the nitrofurans mutagenic and carcinogenic properties,
their use is strictly regulated in most countries. Moreover in the EEC the 1 ppb
tolerance level for the parent drug in edible tissues is under discussion. For
monitoring purposes, sensitive and specific HPLC methods for detection of the
parent drug in edible tissues have been developed (2, 5). Recently it has been
shown, that in vitro degradation of nitrofurans could be prevented by homogen-
ising these tissues in 1.5 M phosphate solution (pH 4.5), containing 0.2% sodium
azide (2). Data on the rate and extent of degradation of nirofurans after slaughter
in edible tissues of food-producing animals treated with nitrofurans were not
found in the literature.

This study concerns the rate of postmortal degradation of furaltadone and
furazolidone in several edible tissues of veal calves treated with these drugs,
measured from the time-point of stunning at slaughter.

Furaltadone HCl and furazolidone (Aesculaap BV, Boxtel, The Netherlands) were used.
Animals

Six FH male veal calves (weight 132 — 144 kg) were used. Furaltadone HCl and
furazolidone were simultaneously administered orally by adding them in the morning milk
replacer. Four calves were slaughtered 3 hours, and 2 calves 4 hours after drug
administration. Liver and kidney were homogenised at 10, 40, 120 minutes and 24 h, M.
gracilis, diaphragm and heart muscle were homogenised at 15, 60, 120 minutes and 24 h
after stunning of the animal. The homogenation (1:2 w/v) was performed with 1.5 M
phosphate solution (pH 4.5; 4°C) containing 0.2% sodium azide, and the homogenates
were immediately stored at -30°C. Immediately after collection the edible tissues were
refrigerated at 6°C and protected from light. At the time of slaughter, heparinised blood
was collected, centrifuged, the plasma diluted with the phosphate-azide solution (9:1); the
collected urine was also diluted 1:1 with the phosphate-azide solution; about 200 g of renal

fat, brain and lung were collected, and all these test specimens were deep frozen immediately
at -30°C and kept there until analysis (within 5 days after collection). After overnight
refrigeration of the carcass, 200 g of the M. longissimus dorsi were collected, homogenised
as described and deep frozen at -30°C. All samples were wrapped in aluminum foil before
freezing.

The extraction of nitrofurans from the test specimen and HPLC analysis were carried out
as detailed elsewhere (2).

In Table 1 furazolidone and furaltadone concentrations in various tissues and body
fluids are presented. Immediately after stunning high parent furazolidone and
furaltadone concentrations could be found in M. gracilis, kidney, plasma and
urine. Large variations in parent drug concentrations were observed between M.
gracilis, diaphragm and heart muscle, being in general the lowest in the heart
muscle. At 2 hours after stunning, only traces of the parent drugs could be
demonstrated in the kidney and muscle specimens, but in the liver the parent drug
was no longer detected. At 24 h after stunning parent nitrofurans could no longer
be detected in kidney, liver, M. gracilis, diaphragm and heart muscle, and the M.
longissimus dorsi. Low nitrofuran residue concentrations were detected in fat, lung
and brain (Table 1).

Different rates in postmortal degradation between edible tissues were observed
(Table 2). The fastest degradation was in the liver (degradation half-life < 7 min)
followed by the different types of muscle tissues and kidney.

The present data clearly show, that furazolidone and furaltadone residues in
tissues are degraded extensively and extremely rapidly after slaughter. Within 2
h after stunning, no, or only traces of the, parent compound was present. In this
study the time of slaughter after drug administration was chosen in such a way
that the drug concentrations in the plasma were maximal. Therefore it may be
anticipated that beyond 12 h after drug administration it is even more difficult
to detect nitrofuran residues (plasma drug concentrations about 1/5 of the Cn^a^i
Nouws et ai, unpublished). Between the various tissues, there were large
differences in the rate of degradation. Also, a large difference in drug concen-
trations in muscle tissues were seen immediately after slaughter, the lowest in
diaphragm and heart muscle. A possible explanation is that, despite homogen-
isation with the phosphate-azide solution, postmortal degradation continued to
a different extent in the muscle homogenates.

Low residue concentrations were found in the lung, fat, brain, due to either
postmortal degradation during storage or limited drug penetration in these tissues.
The latter feature would have therapeutic consequences for example in the
treatment of pneumonia. It is noteworthy that refrigeration at 4°C did not curtail
the degradation process in muscle tissues, which was proved by investigation of
the M. longissimus dorsi at 24 h after slaughter. Monitoring methods based on
drug investigation of organs and muscle tissues are thus unsuitable in the detection
of the parent nitrofurans, but plasma and/or urine samples, prepared immediately
after slaughter as described (2, 5), are more suitable matrices.
Since no parent nitrofurans are left in edible tissues of slaughtered animals, the
discussion concerning the potential public health hazard of the parent drug
residues (carcinogenic and mutagenic properties) is of little relevance. Analytical
and toxicological research should focus on the metabolites and degradation

Table 1. Furazolidone and furaltadone concentrations in tissues, plasma and urine of veal calves.
^ ^ ,, Drug concentration in nanogram/g or ml

Tissue

Mean

Variation

Furazolidone
M. gracilis	17	11 -	30 (n=6)
Diaphragm	30	< 24-	47 (n=4)
Heart	30	<22-	56 (n=4)
Liver	< 7	<4-	< 10 (n=4)
Kidney	17	9-	33 (n=6)
Furaltadone
M. gracilis	22	14 -	34 (n=6)
Diaphragm	29	< 19-	<46 (n=6)
Heart	<43	<34-	58 (n=4)
Liver	< 8	<4-	13 (n=6)
Kidney	63	35-	170 (n=6)

products of nitrofurans. However, the metaboHsm of nitrofurans is poorly
understood and numerous metabolites are postulated (1, 3, 4, 6). Moreover it
should be emphasised that postmortal degradation may result in metabolites in
edible tissues different from those resulting from in vivo degradation. For example,
postmortal degradation may be due to a reduction (microsomal reductase) of the
nitro-group resulting in highly reactive intermediates, which forms adducts with
DNA and proteins.

In conclusion furaltadone and furazolidone are rapidly and fully degraded in
edible tissues after slaughter, and for monitoring purposes plasma and urine can
be used in drug screening by HPLC methods.

1. Bryan GT. Carcinogenesis, Vol. 4; Nitrofurans: chemistry, metabolism, mutagenesis, and
carcinogenesis. Raven Press, N.Y. 1978.

2. Laurensen JJ, Nouws JFM. Simultaneous determination of nitrofuran derivatives in various
animal substrates by high performance liquid chromatography. J of Chrom 1989; 472: 321-6.

3. McCalla DR. Mutagenicity of nitrofuran derivatives: Review. Environ Mut 1983; 5: 745-65.

4. Ng LL, Bevill RF, Perkins EG. In vivo and in vitro pharmacokinetics and fate of furaltadone
in meat- and milk-producing animals. J Pharmac Sci 1984; 78: 293-7.

5. Nouws JFM, Vree TB, Aerts MML, Degen M, Driessens F. Some pharmacokinetic data about
furaltadone and nitrofurazone administered orally to preruminant calves. Vet Quarterly 1987;
9: 208-14.

6. Vroomen LHM. In vivo and in vitro metabolic studies of furazolidone. Thesis Agricultural
University, Wageningen, 1987.

Naar aanleiding van onderstaande bij
de Redactie ontvangen vraagstelling,
vond zij dr. B. fV. Knol (vakgroep
Geneeskunde van Gezelschapsdieren)
bereid om voor de lezers een antwoord
te formuleren

Er moeten twee varianten van onzindelijk-
heid voor urine worden onderscheiden. Ten
eerste het produceren van urine in staande
positie, tegen verticale oppervlakken,
sproeien genoemd. Ten tweede het urineren
in gehurkte positie op horizontale opper-
vlakken.

Sproeien doen katten om hun territorium te
markeren. De boodschap aan soortgenoten
is dan ook: wegwezen! Als er echter meer
dan één kat in huis is, kan aan die bood-
schap eenvoudig geen gehoor worden gege-
ven. Sproeien wordt daarom wel een \'multi
cat household problem\' genoemd.
Het is niet zeker dat territoriaal markeren
bij het in gehurkte positie buiten de bak
urineren geen rol speelt. Maar de kans dat
daaraan een aversie tegen de kattebak ten
grondslag ligt is groter. Die aversie kan
betrekking hebben op het materiaal waar-
van de bak is gemaakt, de vorm ervan, het
strooisel, de plaats van de bak of het gebruik
ervan door een andere kat.

Als sproeien wordt gedaan om andere kat-
ten weg te jagen, is de meest voor de
handliggende therapie: 1) De populatie in
huis beperken tot één kat. De meeste eige-
naren nemen daarmee echter geen genoe-
gen. Men kan dan proberen aan de \'wens\'
van de sproeiende kat tegemoet te komen
door 2) de katten binnenshuis een geschei-
den territorium te bieden. Minder effectief
is 3) ze middels een kattenluik (naar buiten)
de gelegenheid geven elkaar te ontlopen.

dan wel een of beide katten vaak buiten te
laten. Intacte katers 4) kunnen worden
gecastreerd. Is nog geen resultaat geboekt
dan kan 5) aversief worden geconditioneerd
door de kat, tijdens of vlak voor het
sproeien, nat te spuiten. Idealiter merkt de
kat niet dat de eigenaar de actie uitvoert
(deze maakt geen geluid en loopt quasi-
onverschillig door). Tenslotte kan 6) meges-
trol-acetaat (1-4 mg/kg/dg, oraal, afda-
lend) worden gegeven en moeten 7) de
verontreinigde plaatsen worden schoonge-
maakt met water en zeep en worden nabe-
handeld met verdunde alcohol.
Als de kat in hurkzit buiten de bak urineert,
komt dat (afgezien van te sterke vervuiling)
meestal door een afkeer van het gebruikte
strooisel. Om na te gaan of die afkeer
bestaat kan men de kat keus geven uit
(bijvoorbeeld) vier soorten \'strooisel\': zand,
tuinaarde en twee soorten commercieel
strooisel. De kat geeft vervolgens wellicht
zijn voorkeur aan. Zoniet, dan moeten de
andere factoren stuk voor stuk worden
nagegaan: bakken gemaakt van verschil-
lende materialen aanbieden, overhuifde
bakken vervangen door andere of an-
dersom, de plaats(en) van de bak(ken) wij-
zigen, en/of zorgen voor een \'privétoilet\'.

L Hart BL and Hart LA. Canine and feline
behavioral therapy. Philadelphia: Lea & Fe-
biger, 1985.

2. Knol BW and Egberink-Alink ST. Treatment
of problem behaviour in dogs and cats by
castration and progestagen administration: A
review. Vet Quart 1989; 11: 102-7.

3. Turner DC and Bateson P. The domestic cat:
The biology of its behaviour. Cambridge:
Cambridge University Press, 1988.

Determinatie en karakterisering van
een Chlamydia psittaci-stam geïsoleerd
bij een paard

Wills JM, Watson G, Lusher M, Mair TS,
Wood D, and Richmond SJ. Characterisa-
tion of Chlamydia psittaci isolated from a
horse. Vet Microb 1990; 24: 11-9.

Chlamydia psittaci is zowel in de diergenees-
kunde als in de geneeskunde een bekend
pathogeen. Bij paarden wordt deze intracel-
lulair groeiende bacterie echter niet vaak
geïsoleerd. De auteurs, werkzaam aan ver-
schillende instituten in Groot Brittanië kon-
den slechts enkele literatuurgegevens over
dit onderwerp vinden. In Roemenië werd
Chlamydia psittaci enkele malen geïsoleerd
uit bloedkweken van veulens met koorts en
pneumonie. Hun onderzoek was doelge-
richt op het voorkomen van Chlamydia
psittaci bij paarden met verschijnselen van
rhinitis, conjunctivitis, etcetera. De isolatie
was dus niet een toevalligheidsbevinding.
Zij isoleerden de stam bij een driejarige
merrie met ernstige sereuze neusuitvloeiing.
De stam werd gekweekt op McCoy-cellen en
op verschillende manieren onderzocht: elec-
tronenmicroscopie, zuivering elementair-li-
chaampjes, onderzoek groeicurve op
McCoy-cellen en plasmide DNA-onder-
zoek.

De stam behoorde tot het biotype 1. Inte-
ressant is, dat een plasmide werd aange-
toond, dat verschilde van alle tot nu toe
beschreven Chlamydia-p\\&sxmdtn. Men zou
kunnen concluderen, dat dit unieke plas-
mide mogelijk een merker zou kunnen zijn
voor een specifiek bij paarden voorkomende
Chlamydia psittaci.

Caldow GL, Taylor MA, and Hunt K.
Comparison of two early season anthelmin-
tic programmes on a commercial beef farm.
Vet Rec 1989; 124: 111-4.

Bij twee groepen van 50 kalveren in hun
eerste weideseizoen werden twee systemen
van wormbestrijding vergeleken. De ene
groep kreeg bij het uitbrengen (eind april)
een morantel-bolus toegediend, de andere
groep werd behandeld met ivermectine (1
ml/50 kg) 3, 8 en 13 weken na het uitbren-
gen. Beide groepen werden, streng geschei-
den, geweid op twee identieke percelen tot
eind oktober, toen alle kalveren moesten
worden opgestald door gebrek aan gras.
De kalveren werden gewogen bij het uit-
brengen op 3, 8, 13 en 19 weken na het
uitbrengen en bij het opstallen (25 weken).
Epg\'s werden bepaald in mestmonsters en
larventellingen werden uitgevoerd in gras-
monsters. Op 3 en 8 weken waren er nog
geen verschillen in lichaamsgewicht, maar
op 13 en 19 weken bleken de kalveren van
de morantel-groep significant sneller te zijn
gegroeid. In de laatste 6 weken van de
weideperiode liepen de ivermectine-kalve-
ren snel in, zodat er eind oktober weinig
verschil in gewicht was.
Aangezien de behandeling met de morantel-
bolus een bescherming geeft gedurende 90
dagen en de ivermectine-behandeling gedu-
rende 119 dagen, werd in het weiland van
de morantelgroep een stijging van de infec-
tie na 13 weken waargenomen. Een extra
behandeling van de morantelgroep bij het
opstallen is dus zeer gewenst, vooral om
problemen met geremde OstertagiaAarvm
te voorkomen.

Rowlands D, Woollon RM, and McEvoy
CM. Compatibility of the OPRB with vac-
cination of calves against parasitic bronchi-
tis. Vet Rec 1989; 124: 309.

Drie groepen van 6 kalveren die nooit
buiten waren geweest, werden apart gehuis-
vest. Groep 1 en 2 werden tegen longworm
gevaccineerd. Twee weken na de laatste
vaccinatie kregen de kalveren in groep 2 een
oxfendazole Repidose-bolus. Groep 3 bleef
onbehandeld.

23 Weken na toediening van de boli kregen
de dieren in alle groepen een challenge-
infectie met 40 D. viviparus-\\?iTwm per kg
lichaamsgewicht. Veertien dagen later be-
gonnen alle dieren te hoesten. In de contro-
legroep werden de verschijnselen snel ern-
stiger en 2 dieren moesten in nood worden
gedood. Na 22-29 dagen p.i. werden alle
dieren geslacht.

De bescherming door de vaccinatie werd
niet alleen gedemonstreerd door de betere
conditie van de kalveren in groep 1 en 2,

maar ook door de geringe aantallen long-
wormen die in de longen werden aangetrof-
fen.

Hoewel de dieren na de vaccinatie niet meer
werden blootgesteld aan voortdurende
lichte herinfecties, was er toch voldoende
immuniteit tegen een stevige challenge-in-
fectie, ook in de groep waaraan de oxfen-
dazole bolus was toegediend.

Friendship RM, Templeton CL, Deckerl
AE. An evaluation of vulvomucosal injec-
tions of prostaglandins for induction of
parturition in swine. Can Vet J 1990; 31:
433-6.

Partusinductie wordt bij de zeug toegepast
om toezicht te kunnen uitoefenen bij de
partus, biggen te kunnen overleggen en uit
arbeidslechnische overwegingen.
Vrijwel steeds wordt gebruik gemaakt van
een IM injectie met Prostaglandinen, na 20
uur eventueel aangevuld met een oxytoci-
ne-injectie.

Het hier le bespreken onderzoek beschrijft
de resultaten van 2 experimenten met een
PG-injectie 2 a 3 cm craniaal van één van
de vulva lippen onder de mucosa van het
vestibulum (\'vulvamucosai\').
Op enkele praktijkbedrijven werden een
aantal zeugen ingedeeld in verschillende
behandelingsgroepen en ingespoten met PG
op de 112e, 113e en 114e dag van de
graviditeit.

— hij 110 zeugen werd 10 mg PGF2a IM
(in de nek) toegediend. Binnen 36 uur na de
injectie had 84% gebigd. Onrust (veroor-
zaakt door PGF2a) werd vastgesteld bij
83% der zeugen;

— bij 94 zeugen werd 5 mg PGF2a vulvo-
mucosaal toegediend. 88% had binnen 36
uur gebigd en het onrustpercentage bedroeg
24%.

Het tweede experiment waarbij cloproste-
nol vergeleken werd met PGF2a leverde de
volgende gegevens op:

— bij 71 zeugen werd 175 /xg cloprostenol
IM toegediend. 97% had gebigd binnen 36
uur;

— bij 57 zeugen werd 87,5 ßg cloprostenol
vulvomucosaal ingespoten. 93% bigde bin-
nen 36 uur;

— bij 96 zeugen werd 5 /jg PGF2a vulvo-
mucosaal gegeven: 94% had binnen 36 uur
gebigd.

De schrijvers concludeerden dal een vulvo-
mucosale injectie met een halve dosering PG
even goede resultaten geeft als een IM
injectie. Bovendien is het goedkoper en gaat
het indien gebruik wordt gemaakt van
PGF2a, met minder bijverschijnselen ge-
paard.

Jülicher B, Schütz M und Wiesner H-U.
Bedeutung von Endotoxinen in Lebensmit-
teln — Charakterisierung und lebensmittel-
rechtliche Beurteilung. Arch Levensmittel-
hyg 1989; 40: 79-83.

In dit overzichtsreferaat van een dissertatie
staal de vraag centraal of endotoxinen in
voedingsmiddelen in de zin van de (Duitse)
levensmiddelenwetgeving een concreet ge-
vaar voor de volksgezondheid betekenen.
Endotoxinen zijn een bestanddeel van het
buitenste membraan van de celwand van
Gram-negatieve bacteriën. Chemisch zijn
hel lipopolysacchariden, die hittebestendig
zijn. Bij het levensmiddelenonderzoek
wordt het gehalte aan endotoxinen van
voedingsmiddelen gebmikl als indicator
voor de bacteriologische kwaliteit (Limu-
lus-tesl).

De door endotoxinen bij mensen veroor-
zaakte biologische effecten, inclusief patho-
fysiologische aspecten, worden besproken.
Voorts wordt de huidige stand van de we-
tenschap betreffende de resorptie van endo-
toxinen, de funktie van de darmwand en de
verschillende opvattingen over afweerme-
chanismen tegen endotoxinen beschreven.
Endotoxinen vertonen hun toxische poten-
tie uitsluitend in de bloedsomloop. Oraal
door proefdieren opgenomen endotoxinen
gaven zelfs in hoge concentraties geen kli-
nische symptomen.

Als bestanddelen van Gram-negatieve bac-
teriën worden endotoxinen met praktisch
alle voedingsmiddelen in meer of minder
grote hoeveelheden opgenomen. Op grond
van de huidige kennis concluderen de au-
teurs dat er geen acuut gevaar bestaat voor
de volksgezondheid, waardoor een handels-
verbod voor voedingsmiddelen die endoto-
xinen bevatten niet gerechtvaardigd is.

2 Auflage Pareys Srudienlexte 65, Verlag Paul
Parey, Berlin/Hamburg 1989. Prijs f 50,-

Dit boeicje is in de eerste plaats een praktictim-
handleiding voor veterinaire Studenten maar is
tevens geschreven ten behoeve van de gezel-
schapsdieren- en landbouwhuisdierenpraktijk.
Het telt 78 bladzijden. Na aftrek van schut- en
titelblad, twee maal een voorwoord, een na-
woord, een inhoudsopgave, een trefwoordenregis-
ter en een aanzienlijk aantal niet of nauwelijks
bedrukte bladzijden blijven daarvan 50 pagina\'s
tekst over, inclusief een aantal afbeeldingen.
Na een korte inleiding (hoofdstuk 1), worden in
hoofdstuk 2 de technieken beschreven van de
hematocrietbepaling, het gebruik van de telkamer
voor celtellingen, de hemoglobinebepaling, het
berekenen van MCHC, MCV en MCH, het
vervaardigen, kleuren en systematisch bekijken
van bloeduitstrijkjes, de reticulocytentelling, de
bepaling van de osmotische resistentie, het meten
van de diameter van erythrocyteri, het bepalen
van de bezinkingsnelheid en het uitvoeren van
lymfknoop- en beenmergaspiraten.
Hoofdstuk 3 is gewijd aan meetfouten en waar-
schijnlijkheidsberekeningen van systematische
fouten.

Hoofdstuk 4 beschrijft de morfologie van de
cellen die in uitstrijkjes van bloed, lymfknoop of
beenmerg kunnen worden aangetroffen.
In hoofdstuk 5 wordt nog eens een overzicht
gegeven van de informatie die elke onderzoek-
techniek kan opleveren. Het gaat daarbij uitslui-
tend om biologische informatie, niet om ziekte-
kundige interpretatie.

Hoofdstuk 6 is een beschouwing over (het ont-
breken van) algemeen geldende \'normaal\'-waar-
den.

De beschrijvingen zijn helder en Duits \'gründ-
lich\'. Zelfs iemand die nooit hematologisch on-
derzoek heeft verricht moet in staat zijn de
beschreven technieken zonder hulp foutloos uit
te voeren. Er wordt echter relatief veel aandacht
besteed aan bijzaken die voor de prakticus weinig
relevant zijn. Een beschrijving van foutenbron-
nen en hun grootte-orde moge nuttig zijn om de
betrekkelijkheid van celtellingen onder de aan-
dacht te brengen, beter ware het geweest als de
auteur daar de conclusie aan had verbonden dat
het tellen van erythrocyten in een hemocytometer
een achterhaalde en zinloze zaak is. De beschrij-
ving van deze techniek had beter vervangen
kunnen worden door een toelichting over het nut
en de problemen van celtellingen die men kan
(laten) verrichten met electroniscbe apparatuur.

Ook in menig ander opzicht ademt het boekje niet
de geest van de moderne praktijkvoering. Welke
contemporaine Vlimmen doolt vandaag de dag
nog met een Sahli-hemomctcr langs Gods dreven?
Evenmin is het van deze tijd een boekje, waarin
de celmorfologie een belangrijke rol speelt, te
illustreren met een aantal kleine kriebelige zwart-
wit tekeningetjes. Ongetwijfeld speelde het kos-
tenaspect daarbij een rol maar door het ontbre-
ken van goede illustraties in kleur wordt de
praktische waarde van het boekje onevenredig
gereduceerd.

Mede omdat de auteur nauwelijks aandacht be-
steedt aan de klinische interpretatie van de onder-
zoekresultaten, zullen potentiële kopers cr al snel
toe neigen een completer alternatief te zoeken,
ook al zal dat meer kosten.

\'Social stress in domestic animals\' is een verza-
meling van voordrachten in dc Engelse taal,
onder redactie van Zayan cn Dantzer. Het betreft
een seminar, gehouden in het kader van het EEG-
programma ter coördinatie van landbouwkundig
onderzoek. Het bewuste seminar vond plaats in
Brussel in 1988. Het boek werd door Kluwer
gepubliceerd in 1990 en bevat 313 pagina\'s.

Het seminar telt 19 bijdragen, waarvan niet
minder dan 7 uit het Verenigd Koninkrijk. De
ethologie en de fysiologie zijn ongeveer in even
sterke mate vertegenwoordigd. Op de bijdragen
van McGlone en Bjork na, die niet erg overtui-
gend zijn in hun simpele fysiologische benade-
ring, betreft het hier een boek met een belangrijke
hoeveelheid informatie over de importantie van
sociaal gedrag voor landbouwhuisdieren. Dit is
in feite fundamentele kennis, waaraan de sociale
stress wordt \'opgehangen\'.
Er is in de bijdragen weinig eenheid aangaande
de definitie van sociale stress. Hiertoe ontbreken
eigenlijk ook de onderzoekprojecten, die speciaal
met dat doel opgezet zijn. Ook stress in het
algemeen blijkt nog moeilijk te kwantificeren.
De bijdragen leggen vooral de nadruk op de
negatieve aspecten van sociale interacties van
landbouwhuisdieren. Het is echter niet onwaar-
schijnlijk, dat juist de beschrijving van positieve
consequenties van sociale verbanden van land-
bouwhuisdieren dit boek over 20 jaar nog actueel
doet zijn. Hiermee is het dan ook bij uitstek een
boek geworden om aan te schaffen en in de kast
te hebben.

Omdat \'Social stress in domestic animals\' be-
paald geen eendagsvlieg is, is het toe te juichen,
dat er papier gebruikt is van goede kwaliteit cn
dat de boekbinder uitstekend werk heeft gedaan.
Het valt echter te betreuren, dat een dergelijke
uitgave typografisch slecht verzorgd is, en dat de
drukker helaas niet altijd de juiste balans tussen
water en inkt heeft kunnen vinden. Dit doet
bepaald afbreuk aan een boek van een weten-
schappelijk hoge kwaliteit.

Het Centraal Diergeneeskundig Instituut
(CDI) in Lelystad heeft de produktie van
haar mond- en klauwzeer(MKZ)-vaccin be-
eindigd. Hiermee wordt voor het CDI een
succesvolle, 40-jarige periode van vaccin-
produktie afgesloten. Het betreft het in het
instituut ontwikkelde Frenkel-vaccin.
De produktie is stopgezet omdat per 1
maart 1991 in Nederland niet meer gevac-
cineerd wordt tegen de ziekte. Het CDI
produceerde tot nu toe het vaccin voor de
jaarlijkse Nederlandse MKZ-campagne.
Momenteel wordt op het CDI een voorraad
van een nieuw type vaccin opgebouwd die
voldoende groot is om in geval van nood de
Nederlandse veestapel grotendeels te vacci-
neren.

Voordat er op grote schaal werd gevacci-
neerd, was mond- en klauwzeer voor de
boeren een regelmatig terugkerende ramp.
Vanaf 1953 maakte de door dr. Frenkel
ontwikkelde methode het mogelijk om vol-
doende vaccin te kunnen produceren om de
hele rundveestapel verplicht te vaccineren.
Nederland liep hiermee voorop in de wereld.
Met de verplichte jaarlijkse vaccinaties was
de Nederlandse rundveestapel goed tegen
MKZ beschermd. Echter, vanwege de open
grenzen in Europa na 1992, kunnen MKZ-
gevoelige dieren (de evenhoevigen) alleen
nog vrij worden verhandeld binnen de EG,
als ze niet gevaccineerd zijn. Afschaffing van
de vaccinatie opent bovendien mogelijkhe-
den voor de export van vee en dierlijke
produkten naar de MKZ-vrije landen buiten
Europa zoals de VS, Canada, Korea en
Japan.

Om op eventuele uitbraken in de toekomst
te zijn voorbereid, zullen in Europa enkele
vaccinbanken worden opgezet. Die zijn er
echter nog niet. Daarom heeft het Ministerie
van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij
het CDI opgedragen de bestaande vaccin-
bank uit te breiden. Het vaccin dat gebruikt
wordt als noodvoorraad is niet het Frenkel-
vaccin, maar een geavanceerder vaccin dat
midden zeventiger jaren is ontwikkeld op
het GDI door drs. S. J. Barteling. Het is
toepasbaar bij runderen, varkens, schapen
en geiten. Dit vaccin kan als halfprodukt
worden opgeslagen en is dan onbeperkt
houdbaar. In geval van nood kan hiervan
in enkele dagen een vaccin worden bereid.
Het CDI hoopt de voorraad eind 1991 klaar
te hebben.

Daarnaast is ook nog een voorraad van het
klassieke Frenkel-vaccin aanwezig. Dit is
echter nog maar twee tot vijf jaar inzetbaar
en uitsluitend geschikt voor herkauwers.
Het antigeen van de vaccinbank zal moge-
lijk te zijner tijd worden ingebracht in een
Europese vaccinbank.

Het CDI houdt de nodige expertise in stand
om de Veterinaire Dienst in de toekomst
doelmatig bij te kunnen staan in geval van
calamiteiten. De diagnostische capaciteit
van het instituut wordt gemoderniseerd en
uitgebreid om zo snel en zeker als mogelijk
is, de diagnose van een uitbraak te kunnen
stellen. Tevens hoopt het CDI binnenkort te
worden aangewezen tot Community Coor-
dinating Institute, dat binnen de EG een
referentie- en onderzoekstaak op het gebied
van mond- en klauwzeer zal gaan vervullen.

De Nederlandse vee- en vleessector onder-
kent het belang van meer consument- en
marktgericht produceren. Er worden
daarom methoden ontwikkeld, waarbij
door de hele produktiekolom heen kwali-
teitsgaranties worden afgegeven.
In de varkenssector is hiermee al vrij veel
ervaring opgedaan. Een aantal bedrijven
werkt volgens een systeem van Integrale
Ketenbeheersing (IKB). Alle schakels in de
produktieketen zijn daarbij betrokken.
Overal wordt gecontroleerd en gekeurd.
Deze vorm van procescontrole komt bo-
venop de gebruikelijke eindcontrole in het
slachthuis.

Het Produktschap Vee en Vlees (PVV)
juicht de IKB-ontwikkeling toe. Hoe meer
aandacht er wordt besteed aan kwaliteits-
zorg, des te beter is het voor producent en
consument.

In een bestuursnota stelt het PVV voor te
komen tot algemene basisnormen, waaraan
het begrip IKB moet voldoen. Nu geeft ieder
bedrijf daar een eigen invulling aan.

In het PVV-voorstel wordt uitgegaan van
een vrijwillige regeling. Degenen die zich
erbij aansluiten krijgen het recht op het
gebruik van de term \'IKB-varken\' in com-
binatie met een vignet.
Het beheer van de regeling wordt onderge-
bracht bij een onafhankelijke controlestich-
ting.

Integrale Ketenbeheersing is tot nu toe nog
beperkt tot de mesterij en de slachterij. In
de boerderijfase worden onder andere eisen
gesteld aan het voer en aan het gebruik van
geneesmiddelen. Daarnaast moet de vee-
houder een logboek bijhouden, waarin alle
bijzonderheden van een koppel varkens
worden vermeld.

Eén van de verplichtingen van de slachter
is het terugkoppelen van keuringsgegevens
naar de boer. Die kan daar zijn voordeel
mee doen bij de bedrijfsvoering.
Het is de bedoeling IKB zo snel mogelijk uit
te breiden tot de andere schakels in het
produktieproces. Ook de fokkerij en de
vermeerderingsfase moeten erbij worden be-
trokken.
Merknaam

IKB-basisnormen geven extra garanties aan
de detailhandel. Het is dus geen kwaliteits-
merk voor varkensvlees, gericht op de con-
sument. Aangesloten bedrijven die dat wil-
len, kunnen zelf nog hogere eisen stellen en
daar dan een merknaam aan verbinden.
(Persbericht Produktschap Vee en Vlees)

Minister Ritzen van Onderwijs en Weten-
schappen is van plan zijn financiële bijdrage
aan het onderzoek naar alternatieven voor
dierproeven fors te verhogen. Dit heeft hij
op 7 maart 1991 laten weten aan de drie
Nederlandse organisaties op het gebied van
dierbescherming, de Nederlandse Vereni-
ging tot Bestrijding van Dierproeven
(NVBD), de Nederlandse Bond tot Bestrij-
ding van de Vivisectie (NBBV) en de Anti-
Vivisectie-Stichting.

De geiden die de minister bijdraagt aan het
Platform voor Alternatieven voor Dier-
proeven worden verdubbeld tot ƒ 400.000,-
per jaar. Het Platform beoordeelt en advi-
seert over onderzoek dat het gebruik van
proefdieren kan terugbrengen of het lijden
van de dieren vermindert, zonder dat de
kwaliteit van het onderzoek daardoor ach-
teruit gaat. (In veel gevallen blijkt die zelfs
nog aanzienlijk te verbeteren.) Weefsel-
kweek, biotechnologie en computersimula-
tie bieden onder meer voorbeelden van
dergelijk onderzoek. De staatssecretaris van
Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur
(WVC) is verantwoordelijk bewindsman
voor het Platform.

Verder is minister Ritzen bereid een bijdrage
van ƒ 100.000,- per jaar te leveren aan de
stimulering van de produktie van monoclo-
nale antilichamen. Deze afweerstoffen wor-
den nu geproduceerd met behulp van mui-
zen, volgens een methode die erg belastend
is voor de dieren. In v/rro-produktie zou veel
dieren sparen en op de lange duur veelal
goedkoper zijn. De Veterinaire Hoofdin-
spectie (VHI) heeft met enkele universitei-
ten overlegd over de oprichting van een
centrale interfaculteit.
Tegenover de drie dierenbeschermende in-
stanties heeft de minister verklaard, voor-
stander te zijn van een onderzoekcentrum
van internationale kwaliteit op het gebied
van dierproefalternatieven binnen de Ne-
derlandse grenzen. Het \'expertisecentrum\'
proefdierkunde PREX aan de Faculteit
Diergeneeskunde in Utrecht, dat vorig jaar
1,7 miljoen gulden subsidie van Onderwijs
en Wetenschappen ontving, zou een bouw-
steen kunnen vormen voor een dergelijk
centrum.

De minister heeft bovendien toegezegd, de
universiteiten in het regulier overleg te wij-
zen op het belang van een eigen beleid ten
aanzien van dierproeven en dierproefalter-
natieven.

Around June 1991,the/"/(>WK/! Veterinary Journal
will publish a special issue entitled \'New Insights
in the Pathogenesis of Mastitis\'. This volume will
contain expert review articles on mastitis and
inflammation in general. It is based on the
lectures presented at the international congress
\'Mastitis: Physiology or Pathology?\' which has

been organised in September 1990 at the State
University of Ghent by Prof. Dr. Christian Bürve-
nich. The book is written m English, contains
about 250 pages and is abundantly illustrated
with figures and tables. It comprises 15 articles
grouped into the following chapters:
Chapter I

The mammary gland and inflammation. Contri-
butions of G. Peeters (Belgium), C. Knight (UK)
and P. Lees (UK).
Chapter II

Non specific defence mechanisms of the udder:
non cellular mechanisms. Contributions of A.
van Miert (The Netherlands), J. Hamann (Ger-
many).
Chapter III

Non specific defence mechanisms of the udder:
cellular mechanisms. Contributions of M. Paape
(USA) and L. Nelson (Sweden).
Chapter IV

Specific defence mechanisms of the udder. Con-
tributions of N. Norcross (USA) and P. Rainard
(France).
Chapter V

Modulation of inflammation and novel ap-
proaches. Contributions of J. Verhoef (The Ne-
therlands) and P. Tulkens (Belgium).
Chapter VI

Antibiotic therapy. Contributions of M. Sand-
holm (Finland) and R. Yancey (USA).
Chapter VII

Mastitis: Physiology or Pathology? Contribu-
tions of H. Deluycker (Belgium) and A. Hill
(UK).

Subscriptions can be made before May 31, 1991
at the rate of 2200 BEF. Thereafter the price
amounts to 2500 BEF (costs of forwarding and
banking included). That amount should be trans-
ferred to account number 088-2108623-32 with
reference \'Non-member-Mammary Gland Phy-
siological and Pathological Society (M.P.P.S.) -
Mastitis book - Casinoplein 24, B-9000 Gent
Belgium.

Registered members of the M.P.P.S. (infc
M.RPS.-secretariat, Fax: 3291213368) can sub
scribe for this book at half price until May 31
1991. Therefore they should deposit 1250 BEF
(costs of forwarding and banking included) on
account number 088-2108623-32 with reference
\'Member-Mammary Gland Physiological and
Pathological Society (M.RPS.) - Mastitis book -
Casinoplein 24, B-9000 Gent Belgium.

Officially registered full delegates at the Ghent
Mastitis Congress will receive the book free. They
will only have to pay the costs of forwarding
amounting to 200 BEF on account number 088-
2108623-32 with reference \'Costs of forwarding\'
- Mastitis book - Casinoplein 24, B-9000 Gent
Belgium.

Enkele jaren geleden zijn we bij de afdeling
Verloskunde begonnen met een onderzoek
naar de omstandigheden tijdens runderver-
lossingen door veehouders. In samenwer-
king met Heelkunde wordt geprobeerd de
gegevens te achterhalen van de toedracht bij
de geboorte van de pasgeboren kalveren die
daar worden aangeboden met trauma. We
benaderen de veehouders dan rechtstreeks
met een aantal vragen.
Besprekingen zijn gaande om het onderzoek
uit te breiden met gegevens van de kalveren
die bij Interne Ziekten worden aangeboden
met neonataal trauma zoals hernia diafrag-
matica. Dit patiëntenaanbod bij de Facul-
teit is natuurlijk maar \'het topje van de
ijsberg\'.

We zouden graag de beschikking hebben
over goede gegevens uit de praktijk en
vragen daarom de praktizerende dieren-
artsen om hun medewerking bij dit oriën-
terende onderzoek. Wanneer een dierenarts
wordt geconsulteerd voor een a terme pas-
geboren kalf met kennelijk geboortetrauma
van welke aard dan ook dan zouden we de
\'case\'-gegevens daarvan graag vernemen,
We denken dan aan: beenfracturen van
vóór- en achterpoten, ribfracturen, rugfrac-
turen, hernia diafragmatica, Musc. quadri-
cepsverlamming enz.

In zulke gevallen verzoeken we de dierenarts
om contact op te nemen met de afdeling
Vedoskunde (tel. 030-531040/531153) met
vermelding van naam en adres (indien an-
ders dan in Maatschappijboekje) en de
mededeling dat het om een geval van geb-
oortetrauma bij een kalf gaat.
We sturen dan een vragenformulier op om
de gegevens zo systematisch en juist moge-
lijk te verkrijgen. Vanzelfsprekend dient de
precieze toedracht bij de verlossing bekend
te zijn, maar ook gegevens als: draagtijd,
ligging bij de geboorte, geboortegewicht,
geslacht, ras en type van kalf zijn nodig. Het
is mogelijk dat we na ontvangst van deze
gegeven nog telefonisch contact opnemen
met de dierenarts en eventueel ook de
veehouder.

Fotokopieën van studentenreferaten
kunnen worden besteld via het redac-
tiesecretariaat (tel. 030-510111). De
kosten (inclusief portokosten) bedra-
gen (aßankelijk van de omvang per
referaat):

W. H. G. Leistra en P. J. M. J. Wennekes, vak-
groep Pathologie (jan. 1991) SR/6/91: 55 pp.

De slang... een dier dat de mens door de eeuwen
heen intrigeert en vol mysterie zit. Vaak een
symbool van duistere kwade machten. Dit is terug
te vinden in de cultuur van de primitieve volkeren
met hun riten, dansen en voodoo, waar de slang
een grote rol speelt.

Ook in onze eigen christenwereld is de slang tot
aanstichter van het kwaad gebombardeerd: op
het moment dat Het Serpent Eva vanuit de
appelboom slechte dingen toefluistert. De Grie-
ken hebben de slang als god van de medicijnen
Aesculapius afgebeeld, en dat is tot heden zo
gebleven.

De slang blijft voor veel mensen een curiositeit,
voor sommigen een lekkernij, voor anderen een
huisdier, maar in ieder geval een bestrijder van
ongedierte.

Voortplantingsresultaten, ziekteverschijnselen,
voedselopname en de wijze van uitvoeren van het
soortspecifieke gedrag geven een afspiegeling van
de kwaliteit van de huisvesting.
Een concrete norm voor een minimale terrarium-
afmeting is niet algemeen te bepalen. Het is
belangrijk dat men de soortspecifieke behoeften
en de individuele behoeften bij de bepaling be-
trekt.

Een te groot terrarium kan de slang in een stress-
situatie brengen als men geen schuilmogelijkhe-
den heeft aangebracht. Stress heeft negatieve
invloed op voedselopname en reproductieresulta-
ten.

Volgens de literatuur weegt dit nadeel echter niet
op tegen de voordelen. In een ruimer terrarium
zouden de slangen beter het soortspecifieke ge-
drag kunnen uitvoeren, minder ziekteverschijnse-
len vertonen en minder problemen met het ver-
vellen hebben.

De slangenhouders verklaarden echter unaniem
dat een ruimere huisvesting absoluut geen voor-
delen heeft mits de hygiënische eisen voldoende
hoog zijn.

Een goede temperatuurregulatie is heel belang-
rijk. Temperatuurverschillen binnen het terra-
rium zijn sterk aan te raden. Dit veroorzaakt
stroming van de lucht, waardoor de infectiedruk
van bacteriën en schimmels verlaagd wordt. Te-
vens is het voor de slang als poikilotherm dier
aantrekkelijk om keuzemogelijkheden te hebben
wat betreft de temperatuur. Dit geeft de moge-
lijkheid de lichaamstemperatuur nauwkeurig te
reguleren.

Ventilatie verlaagt de bacteriële besmettingsdruk
door verdunning van de lucht in het terrarium
met lucht van buiten.

De luchtvochtigheid wordt op peil gehouden, wat
een negatieve invloed heeft op de bacteriële groei.
Dit werkt vooral profylactisch tegen dermatiti-
den.

Een goede bodembedekking is een bodem die
goed te reinigen en desinfecteren is. Novilon geeft
in hygiënisch opzicht de beste resultaten daar
faeces en vocht makkelijk te verwijderen zijn en
de bacteriële, protozoaire, parasitaire en
schimmelinfecties daardoor tot het minimum
beperkt kunnen worden.

Door middel van garnering van het terrarium met
takken en stenen komt men de slang tegemoet in
zijn behoeften. Dit compenseert tevens het stimu-
lus-arme novilon.

Het is aan te raden het water van drinkbakken
en zwembaden dagelijks te verversen of eventueel
aan te zuren met 6cc HCI 1 N.

Buiten verantwoordelijl<heid van de redactie;
de/C behoudt zich het recht voor de stul<l<en te
bekorten)

Onderstaand volgt een ingezonden bij-
drage in de vorm van een interview
over het onderwerp \'Registratie van
diergeneesmiddelen\'. Ondervraagd
werden mr. C. G. Abrahams en drs. C.
D. Bax, directeur respectievelijk hoofd
afdeling Registratie van Apharmo B. V.
te Arnhem. Het interview werd afge-
nomen door mevr. drs. H. A. Sollewijn
Gelpke, free-lance journaliste.
Gezien de belangstelling die het betref-
fende onderwerp in het algemeen ge-
niet, leek het de redactie zinvol hier-
over in deze rubriek een stem uit de
industrie aan het woord te laten: red.

Mogen wij, op basis van uw ervaring met de
Nederlandse registratiewetgeving, uw opvat-
ting horen over de invloed die deze wetgeving
heeft op de markt.

Er /uilen om te beginnen preparaten dc
registratie niet halen. Dat heeft natuurlijk
consequenties voor de markt. Wanneer een
produkt wordt afgewezen omdat een onder-
neming het dossier niet in orde heeft, dan
kan dit in de markt blijven als andere
bedrijven een analoog preparaat kunnen
registreren.

Anderzijds zullen een aantal, denk aan
combinatie preparaten, systematisch van de
markt verdwijnen omdat deze combinaties
door de Registratiecommissic worden afge-
wezen. De dierenarts moet dan nagedacht
hebben over mogelijke vervangers. U be-
grijpt dat het voor de industrie van groot
belang is om de visie van het bureau regi-
stratie juist in te schatten en om aan de hand
van die visie te komen tot een optimaal
geneesmiddelenpakket.

Voor de markt zie ik de volgende conse-
quenties: Het aantal Nederlandse aanbie-
ders van diergeneesmiddelen zal afnemen.

Dc registratie werkt kostprijsverhogend.
Door het wegvallen van produkten die de
registratie niet halen zullen de overblijvers
mogelijk een sterkere positie gaan innemen.
Deze produkten kunnen naar verwachting
in grotere charges geproduceerd worden.
Dat werkt natuurlijk weer kostprijsverla-
gend. Ik durf te stellen dat de veehouder in
de toekomst voordeel zal hebben van de
registratiewetgeving.

U sprak van preparaten die systematisch van
de markt zullen verdwijnen. Kunt u dat nader
toelichten\'?

Het is inmiddels zeker dat combinaties van
antibiotica met corticosteroïden de registra-
tie niet halen. Het Bureau Registratie advi-
seert deze combinaties niet in te dienen. Iets
minder duidelijk ligt het voor combinaties
van antibiotica. Alleen als de industrie kan
bewijzen dat zo\'n combinatie gerechtvaar-
digd is, heeft het indienen van zo\'n combi-
natie ter registratie zin. In de praktijk komt
het er dus op neer dat de indiener zoveel
onderzoekskosten moet maken voor het
registreren, dat deze een aantal combinaties
achterwegen laat.

Om een voorbeeld te geven. Een geneesmid-
del als KCN met Kanamycine, Colistine en
Neomycine bevat drie antibiotica. De indie-
ner dient aan te tonen dat bijvoorbeeld
alleen Colistine minder resultaat zal hebben
dan deze combinatie. Eveneens moet bewe-
zen dat toepassing van in dit geval drie
aminoglycosiden tegelijk niet meer neven-
werking vertoont dan toediening van één
aminoglycoside. Vaak is dat moeilijk. Zo het
mogelijk zou zijn, dan zijn de kosten van een
dergelijk dossier buitensporig hoog omdat
het Bureau Registratie in zo\'n geval steeds
weer nieuwe lastige vragen in petto heeft. In
de praktijk komt het er daarom op neer dat
alleen die preparaten de registratie zullen
halen die bestaan uit maar één werkzame
stof in plaats van een combinatie van meer-
dere actieve stoffen. Een uitzondering geldt
voor die combinaties die synergistisch wer-
ken. Bijvoorbeeld een Trimethoprim/Sulfa-
combinatie. De dierenarts is dan wel ver-
plicht de diagnose nauwkeuriger te stellen.
Misschien moet hij eerder een antibiogram
maken zodat de therapie doelgerichter kan
worden ingesteld. Er wordt over alterna-
tieve geneesmiddelen weieens terecht opge-
merkt dat het panacees zijn. Als we echter
combinaties van antibiotica kritisch beoor-
delen, dan is er in veel gevallen eveneens

sprake van een panacee. Ik moet zeggen dat
de industrie daaraan zelfheeft meegewerkt,
uiteraard onder invloed van de markt, in dit
geval de dierenarts.

Het lijkt erop dat er weinig discrepantie
bestaat tussen uw visie en die van Bureau
Registratie. Toch zijn er wel farmaceutische
bedrijven die nog al uithalen naar Wagenin-
gen. Vanwaar die verschillende opvattingen

De houding ten opzichte van de nieuwe
registratie-wetgeving wordt voor een groot
deel bepaald door achtergronden en weten-
schappelijke instelling van de onderneming.
Wij hebben vroegtijdig nagedacht over ons
assortiment. De Diergeneesmiddelenwet
kwam niet als een verrassing. Met of zonder
die wet is investering in de kwaliteit van
onze produkten een continu beleid. De
nieuwe EG-registratiewetgeving sluit in
principe aan bij onze opvattingen. De Ne-
derlandse opvattingen over de behandeling
van de Registratie blijkt overigens toonaan-
gevend in de EG te zijn. Nederland is wat
later begonnen en heeft daardoor wat meer
voorstudie kunnen doen. Mogelijk geldt ons
oude spreekwoord \'Lest best\'.
Wij vinden het belangrijk dat de Neder-
landse registratie in de gehele wereld erkend
wordt. Een belangrijke ondersteuning voor
onze exportmogelijkheden. Al met al naar
onze opvatting weinig reden om knorrig te
doen over de wijze van behandeling van
registratie-aanvragen door de overheid.

Denkt u dat met de nieuwe registratie wetge-
ving ook meer uniformiteit komt in de wacht-
tijden? Wat mij opvalt is dat de ene leverancier
andere wachttijden op zijn etiket zet dan de
andere, terwijl het om hetzelfde produkt gaat.

Het is duidelijk dat een korte wachttijd niets
te maken heeft met de kwaliteit van het
produkt of met de kunde van een farmaceu-
tische onderneming. Het tegendeel lijkt mij
eerder waar. De moderne analyse-metho-
den maken het mogelijk om zelfs de kleinste
hoeveelheden werkzame stoffen in het vlees
te detecteren. Daarbij komt nog dat wacht-
tijden meestal worden uitgetest bij gezonde
dieren. In een ziek dier kunnen de genees-
middelen nog langer aanwezig blijven. Men
moet daarom bij het aangeven van de
wachttijd een veiligheidsmarge in acht ne-
men. Het blijkt dat om aan de strengere
eisen te voldoen de wachttijden over het
algemeen langer moeten zijn dan op de
verpakkingen staat vermeld. De veehouder
zal dus over het algemeen moeten rekenen
op langere wachttijden, die mogelijk bij
verschillende bedrijven wat dichter bij el-
kaar zullen liggen.
Abrahams:

Het is niet ons beleid onze produktie-infor-
matie door korte termijn commerciële over-
wegingen te laten beïnvloeden. Wij hebben
bezwaren tegen kunstmatig korte wachttij-
den. Daarnaast brengt de afkeuring van het
vlees bij de slacht economische schade met
zich mee. De veehouder kan bij ons rekenen
op betrouwbare informatie.

De veehouder zal geneesmiddelen, waaraan
hij gewend was en waarmee hij goede resul-
taten had, kwijt raken; anderzijds krijgt hij
er nieuwe geneesmiddelen bij. Prijzen zullen
naar boven en naar beneden gaan. Kortom,
opnieuw wennen.

Als de dierenarts deze veranderingen goed
begeleidt zal zijn relatie met de veehouder
alleen maar beter worden. Het lijkt verstan-
dig daarin niet te passief te zijn en dus ook
actief mcx. informatie te komen.
Denkt u dat de registratiewetgeving de ont-
wikkeling op het gebied van nieuwe dierge-
neesmiddelen zal tegen houden

Wij houden rekening met de registratiecon-
sequenties bij het ontwikkelen van produk-
ten. Dal betekent ook denken over de
registratiekosten. Ook daardoor draait onze
afdeling produkt-ontwikkeling op volle toe-
ren. We hebben ideeën genoeg. De registra-
tiekosten maken een nog strengere afweging
van de beslissing om een produkt op de
markt te brengen noodzakelijk. Het is nu
nog maar beperkt mogelijk om servicepro-
dukten, die een kleine omzet hebben, op de
markt te brengen. Tenzij de dierenarts be-
reid is om meer voor zo\'n produkt te gaan
betalen. De drempel voor het uitbrengen
van preparaten met een relatief kleine markt
is dus verhoogd.

Dankzij onze registratiekennis hebben we
toch ook een aantal nieuwe produkten in
ontwikkeling die voldoen aan de laatste
stand van de wetenschap.

dierenarts. Nu deni<en we aan dc mari<t in
zijn gehieel en dus ook aan de haalbaarheid
wat betreft registratie. Dit komt het weten-
schappelijk niveau van de preparaten ten
goede.

Daarnaast richt onze aandacht zich op
mogelijke alternatieven van produkten die
van dc markt gaan verdwijnen. Tc denken
valt aan Chloramfenicol. We zijn nu bij-
voorbeeld bezig met de definitieve registra-
tie van een injectievloeistof met Colistine en
Trimethoprim (Tricolon Pi). Deze combi-
natie heeft nagenoeg hetzelfde werkings-
spectrum als Chloramfenicol waarbij tevens
synergisme tussen de werkzame stoffen is
aangetoond.

Op dinsdag 9 april aanstaande organiseert de
Werkgroep Veterinaire Kynologie een lezing met
als onderwerp \'Verwondingen bij honden\'.
Sprekers zullen zijn:
drs. P. Martin, dierenarts;

mevr. C. A. Blancke-Hartemink, fysiotherapeute.
De lezing wordt gehouden in het hoofdgebouw
van de Faculteit der Diergeneeskunde op Dc
Uithof in Utrecht.

Bijeenkomst van de DACH op de Vrije Univer-
siteit, gebouw Faculteit der Geneeskunde, v. d.
Boechorststraat 7, Amsterdam - Buitenveldert;
aanvang 14.00 uur.

3. Bloedcellen van mollusken; morfologische en
functionele karakterisering; C. Adema/
W. R W. V. d. Knaap.

Dat is niet eenvoudig in tc schatten. Veel
bedrijven zullen het moeilijk krijgen.
Soms heeft men de registratie wel erg onder-
schat. Wil men in de markt blijven dan kan
men mogelijk proberen afgeleide registra-
ties tc verkrijgen van ondernemingen die wel
tot registreren in staat zijn.

In ieder geval zijn we optimistisch. We
gebruiken de know-how waarover onze on-
derneming beschikt meer dan ooit. Nieuwe
mogelijkheden bieden zich aan. Wij ver-
wachten dat de registratiewetgeving de groei
van Apharmo vooral op het gebied van de
diergeneesmiddelen voor grote huisdieren
zal stimuleren.

6. Ontwikkelingen en differentiatie van muize-
macrofagen; R. Beelen/J. Wijffels.

Inlichtingen: mevr. M. E. M. Geleijnse, Laan van
Vollenhove 710 bis, 3706 AA Zeist.

Op 15 mei 1991 heeft er in Raamsdonksveer een
symposium plaats getiteld:
\'IBR en BVD, recente ontwikkelingen\'
Het programma luidt:
9.30 Ontvangst.

10.15 Prof dr. H. J. Breukink: opening.
10.30 Prof dr. M. C. Horzinek: De virologie van

latente infecties.
11.00 Prof dr. J. Polenz: New aspects in patho-
logy and pathogenesis of IBR and BVD.
12.30 Forumdiscussie.
13.15 Buffet.

Inschrijvingen kunnen geschieden bij OBU we-
tenschapsvooriichting. Postbus 14214, 3508 SH
Utrecht. Ook per fax, 030-522694, is inschrijving
mogelijk. Aan het symposium zijn geen kosten
verbonden.

Vögel ind kleine Säuger, Freitag, 24. Mai 1991.
Hauttumoren (Dia-Show), Samstag, 25. Mai
1991.

Programme und Anmeldungsformulare sind er-
hältlich bei Schweizer Mustermesse, Kongress-
dienst, Frau K. Zepic, Messeplatz 22, Postfach,
CH-4021 Basel. Telefon -1-41616862828, Fax
-1-41616918049.

For the first time, the European Association for
Embryo Transfer will leave its place of birth to
organise its yearly meeting in Cambridge (UK). —
The main reason for this migration is the wish to
celebrate the centenary of the first Embryo Trans-
fer attempted by W. Heape at Cambridge Univer-
sity.

This meeting usually involves several invited
lectures, short communications on all aspects
related to Embryo Transfer and Biotechnology,
and a poster session. A Round Table will be
organised which will give all participants a chance
to discuss informally their own experiences, and
a commercial exhibition of equipment will be held
at the same place.

The AETE, whose President is Michel Thibier,
counts approximately 250 members from West-
ern and Eastern European Countries (20) and this
does not include the associated members from
Africa, Asia or America. The aim of the Asso-
ciation is to give every one (researcher, teacher,
practitioner) an opportunity to present his own
experiences and to exchange information.
To be registered as a member of AETE or to
attend the next meeting, please contact the Sec-
retary Office; Madame M. J. Savaton, Secrétariat
AETE, INRA-Physio Repro, 37380 Nouzilly,
France, tel. (33)47.42.79.18, fax. (33)47.42,77.43;
or: drs. J. A. H. van Lieshout, KI Zuid-Neder-
land, St. Janstraat 24, 5507 ND Veldhoven,
Nederland, tel. 04905-2444, fax. 04905-2768.

Van 2 tot 5 oktober a.s. wordt in Wenen het XVle
Wereld Kleine Huisdieren Congres gehouden.

Op 2 oktober zijn er diverse meetings van speci-
alistengroepen en tijdens het wetenschappelijk
hoofdprogramma dat op 3 oktober begint komen
de volgende onderwerpen aan de orde: chirurgie,
endocrinologie, immunologie, gastro-enterolo-
gie, ophthalmologic, voortplanting, echografie,
dermatologie, voeding, neurologie, orthopedie,
röntgenologie, urologie etc. Kortom: voor elk wat
wils!

Tevens is er een grote commerciële tentoonstel-
ling. Het omvangrijke sociale programma omvat
onder andere een speciale voorstelling van de
beroemde Weense rijschool en een speciaal con-
cert van de Wiener Musikverein.
Vanwege het feit, dat de Hill\'s Prescription Diet
dieetvoeders twintig jaar geleden via Aesculaap
voor het eerst hun weg naar de Nederlandse
dierenarts vonden bieden Hill\'s Pet Products en
Aesculaap thans, diegenen die dit congres bezoe-
ken, een bijzonder aantrekkelijk arrangement
aan.

— Reis per luxe touringcar bemand door 2
chauffeurs naar Wenen.
Verblijf in een prima 4-sterren hotel gelegen
in de stad Wenen, een tweepersoonskamer
met privé-faciliteiten op basis van logies ont-
bijt.

— Opstapplaatsen in Nederland, Amsterdam,
Den Haag, Rotterdam, Breda en Eindhoven.

— Lunch tijdens heen- en terugreis.

Vertrek dinsdag 1 oktober, terugkeer zondag 6
oktober.

Prijs ƒ400,- per persoon!
Dit aanbod geldt bij deelname van minimaal 25
en maximaal 50 personen.
Hill\'s Pet Products Europa organiseert tijdens de
congresdagen eveneens diverse activiteiten in de
sociale sfeer waarvoor de Nederlandse congres-
deelnemers en hun partners gaarne worden uit-
genodigd.

Belangstellenden worden verzocht zo spoedig
mogelijk contact op te nemen met Aesculaap
(04116-75915, de heer F. G. Sluyters).

Onderzoek naar ascariden-eieren
in mest van dieren van
kinderboerderijen en
dierenweides

Medio 1990 werd door de Veterinaire In-
spectie van de Volksgezondheid een onder-
zoek geïnitieerd naar het voorkomen van
infecties met spoelwormen (ascariden-infec-
ties) bij dieren op kinderboerderijen en
dierenweides. Tot genoemd onderzoek werd
overgegaan om inzicht te krijgen in het
besmettingsrisico voor de mens als gevolg
van de mogelijke opname van ascariden-
eieren door contacten met (mest van) deze
dieren.

Aan het onderzoek werd medewerking ver-
leend door 20 boerderijen en dierenweides
in de Randstad. De mestmonsters werden
verzameld door de controleurs van de Ve-
terinaire Inspectie. Het onderzoek van de
monsters mest op de aanwezigheid van
ascariden-eieren als zodanig werd uitge-
voerd door de Gezondheidsdienst voor Die-
ren te Gouda.

Alvorens op de onderzoeksresultaten wordt
ingegaan, wordt in het hierna volgende
enige informatie verschaft over ascariden-
infecties bij de mens.

De ziekte ascariase wordt bij de mens voor-
namelijk veroorzaakt door de spoelworm
Ascaris lumhricoides waarvan de mens zelf
de gastheer is. Incidenteel kan zich bij de
mens ascariase voordoen als gevolg van
opname van eieren van Ascaris suum, waar-
van het varken de gastheer is. Voorts komt
in ons land bij paarden en pony\'s een
spoelworm voor, genaamd Parascarus equo-
rum. Deze spoelworm veroorzaakt, voorzo-
ver bekend, geen infecties bij de mens.
Runderen spelen voor wat betreft ascariden-
infecties bij de mens geen rol.

De volwassen wormen houden zich op in de
dunne darm. De vrouwtjes variëren in
lengte van 200-350 mm en bereiken een
doorsnede van 7 mm. De mannelijke wor-
men bereiken een lengte van 150-310 mm en
een doorsnede van 3 a 5 mm. De volwassen
exemplaren leven van de in de darm aanwe-
zige voedingsstoffen.

De leeftijd van de volwassen wormen va-
rieert van 6-18 maanden. Door de vrouwe-
lijke exemplaren kunnen per dag 200.000
eieren worden geproduceerd, die met de
faeces in het milieu worden gedeponeerd.
Onder gunstige condities ontwikkelden de
larven zich in circa 2 weken in de eieren,
waarna het doorgaans nog een week duurt
alvorens de larven infectieus zijn. Besmet-
ting vindt plaats door de opname van der-
gelijke infectieuze eieren. De larven komen
vrij in de dunne darm, waarna ze de darm-
wand doorboren en zich naar de lever
begeven. Vervolgens migreren de larven
naar de longen van waaruit ze worden
opgehoest en ingeslikt. In de darm ontwik-
kelen de larven zich tot volwassen wormen.
Circa 60 dagen na de infectie kunnen eieren
in de ontlasting worden aangetoond.

De migratie van de larven in de longen kan
gepaard gaan met hoestaanvallen, lichte
koorts en het opgeven van bloederig spu-
tum. Voor het overige gaat de migratie van
larven vrij onopgemerkt voorbij. Voorts
heeft men als volwassene in het algemeen
geen/nauwelijks hinder van de aanwezig-
heid van één of enkele volwassen spoelwor-
men in de darm.

In Nederland is ascariase vooral een pro-
bleem bij kleuters en kinderen die opgroeien
in niet stedelijke gebieden. De spoelworm
kan bij hen vanaf het 2e of 3e jaar een aantal
symptomen opwekken zoals diarree, braak-
lust, lusteloosheid en buikpijn.

De ontwikkeling van larven in de eieren
wordt in sterke mate bepaald door factoren
als temperatuur, vochtigheid, wind en zon-
nestralen. Voorts speelt met name de aard
van de bodem een belangrijke rol. In Neder-
land worden geen besmettingshaarden aan-
getroffen in kleigronden, daar zich in klei-
grond geen gepaste combinatie van voch-
tigheid, luchtverversing en grootte van
bodemdeeltjes voordoet. In veenachtige
gronden en in zanderige liefst drassige bo-
dems worden daarentegen wel besmet-
tingshaarden aangetroffen.
Tuinbouwbemesting wordt vanouds aange-
merkt als de belangrijkste besmettingsbron.

Voorts is uit onderzoeic gebleken dat de
hygiëne binnenshuis (toiletten, theedoeken)
als belangrijke besmettingsbron kan wor-
den aangemerkt.

Volwassen spoelwormen kunnen bij mens
en dier worden afgedreven met wormafdrij-
vende middelen (anthelmintica). Tegen het
larvale stadium is geen behandeling moge-
lijk.

Door de toepassing van ontwormingssche-
ma\'s bij dieren kunnen de levenscycli wor-
den doorbroken, hetgeen resulteert in een
aanzienlijke vermindering van het besmet-
tingsrisico voor de mens.

— binnenshuis nadmkkelijk aandacht
wordt besteed aan de reiniging van de
toiletten, met name aan randen van de
toiletpotten en de binnenzijden van zit-
tingen;

— theedoeken en handdoeken zeer fre-
quent worden gewassen en uitsluitend
worden gebruikt voor die doeleinden
waarvoor ze behoren te worden toege-
past.

In juni 1990 werden mestmonsters genomen
van 61 dieren (9 paarden, 21 pony\'s, 12
ezels, 18 varkens en 1 hangbuikzwijn). In
slechts 1 monster varkensmest werden asca-
riden-eieren aangetoond in een dusdanig
laag aantal dat gesproken kan worden van
een zeer lichte infectie.
Op basis van het onderzoeksresultaat mag
worden aangenomen dat de ontwormings-
schema\'s op de onderzochte kinderboerde-
rijen en dierenweides goed worden nage-
leefd.

Eén en ander impliceert dat mest van dieren
van de onderzochte boerderijen en dieren-
weides niet of slechts bij uitzondering als
bron voor de aanwezigheid van ascariden in
tuincompost kan worden aangemerkt.

In Nederland kwamen in de periode van 18
februari t/m 2 maart 1991 de volgende gevallen
van besmettelijke dierziekten, waarvan aangifte
verplicht is, voor:

7 Symposium \'Voeding: gezond en lekker\'
(Stichting Zuivel, Voeding en Gezondheid),
Jaarbeurscongrescentrum, Utrecht (inl. tel.
030-421455).

8 Klinische Avond, georganiseerd door Dier-
geneeskundig Centrum Noord Nederland in
het Congreshotel \'t Voorhuys, De Deel,
Emmeloord; 20.30 uur (pag. 382).

8—9 Biotechnologie, openbaar debat, thema:
\'Perspectieven voor de kleinschalige land-
bouw in ontwikkelingslanden\'; Amsterdam
(inl.: tel. 020-5484766).

9 Bijeenkomst Artuvetrin Gebruikersgroep.
\'Hoe voert men correct de huidtest uit\'.
Utrecht. Inl. Drs. R. J. S. Takkenberg, 023-
251555

Op 28 maart 1990 overleed in familiekring
collega Thieo Lambers.
Zijn hele leven kan niet beter worden geken-
schetst dan met de woorden waarmee één
van zijn zonen afscheid van hem nam op de
crematie in Groningen: \'Pa was een
vechter\'. Zo zal hij ook bij velen in herinne-
ring blijven. Hij vocht vasthoudend, vooral
voor zijn gezin en voor het aanzien van de
diergeneeskunde. Dit laatste in de meest uit-
gebreide zin van het woord. Intelligentie en
originaliteit waren daarbij zijn wapens.

Thieo werd geboren op 20 februari 1921 in
Kiel-Windeweer in de Groninger Veenkolo-
niën. Hij beleefde gelukkige jeugdjaren in
een hardwerkend akkerbouwers gezin. De
crisisjaren troffen dit gebied met zijn één-
zijdige structuur gevoelig. De economische
malaise en de daarop volgende sociale ver-
warring hadden grote invloed op het vormen
van zijn maatschappijvisie in de veertiger
jaren. Dit had voor hem belangrijke gevol-
gen gevolgen voor zijn studie en zijn afstu-
deren.

Hoe hij dit alles verwerkt heeft bleef ook
voor zijn beste vrienden buiten zicht. Eerst
bij zijn afscheid van de praktijk heeft hij
voor een groot gehoor openhartig over dit
deel van zijn leven gesproken en rekenschap
afgelegd.

In 1952 rondde hij zijn studie af en nam
samen met Sjoert Zuidhof de uitgestrekte
plattelandspraktijk over van collega Oebele
Wijma in Marum (Gr.). In 1974 werd het
tweemanschap versterkt met Evert Dolfijn
en in 1980 trad zijn oudste zoon Jan toe tot
de maatschap.

Het was een drukke algemene praktijk waar
alle deeltaken van de diergeneeskunde met
vakmanschap en onvermoeibare werklust
werden bedreven. Door deze aanpak ver-
wierf hij het volste vertrouwen en waarde-
ring van zijn veehouders. Dit was alleen mo-
gelijk met de nooit genoeg te waarderen
inzet van zijn echtgenote Marchien Steenge.
Ze waren getrouwd in 1949 en vormden met
hun vier kinderen een hecht gezin, een ideale

thuisbasis voor Thieo\'s functioneren in de
praktijk en in de vele organisaties waaraan
hij zijn krachten gaf.
Zo was hij 20 jaar voorzitter van de raad
van toezicht van de plaatselijke Rabobank.
Hij werd vooral gewaardeerd om zijn daad-
kracht en zijn vermogen om scherp te analy-
seren.

Dit gaf hem vaak een overwicht in pro-
bleemsituaties. Deze eigenschappen hieven
ook in bredere zin niet onopgemerkt. Meer-
dere organisaties heeft hij daarmee van
dienst kunnen zijn. Ze konden allen rekenen
op zijn volle inzet.

Zijn betrokkenheid met de diergeneeskunde
in de ruimste zin toonde hij door zijn initia-
tief tot oprichting van de Stichting Veehou-
derijbelangen Westerkwartier. Het werd
later in de regio het plan Lambers genoemd.
De stichting hield zich bezig met melkcon-
trole, fokregistratie en gezondheidszorg.
Hierdoor kon hij een deel van zijn inzichten
over het fokken op gezondheid in de rund-
veehouderij realiseren. Dit was zijn doel. Hij
sprak er veel en graag over en had ook de
praktische en wetenschappelijke kwaliteiten
om dit op niveau te doen.

Thieo was de Koninklijke Nederlandse
Maatschappij voor Diergeneeskunde in
woord en daad zeer toegewijd. Wij maakten
ook in de drukste praktijkperioden, vaak
ten koste van de nachtrust, dagindelingen
waardoor toch steeds de vergaderingen van
collega\'s bezocht konden worden.

Collega Lambers was jarenlang voorzitter
van de dierenartsenkring Zuidelijk Wester-

kwartier. Hij bezocht ook de kring Zuid-
Oost Friesland en was zo mogelijk een vaste
deelnemer aan de jaarlijkse driedaagse ex-
cursies.

Van 1974-1978 was hij bestuurslid en van
1976-1978 voorzitter van de afdeling
Groningen-Drenthe.

Gezien zijn collegiale instelling was het niet
verwonderlijk, dat hij veel werk maakte van
zijn voorzitterschap van de vestigingscom-
missie. Ook de tarievencommissie van de
KNMvD heeft lange tijd geprofiteerd van
zijn inzichten.

Van 1971-1974 gaf hij zijn krachten aan de
KNMvD werkcommissie \'Oudedags Voor-
ziening\'. Daarmee was hij één van de wegbe-
reiders van de Stichting Pensioenfonds voor
Dierenartsen. Tot 1984 was hij
vice-voorzitter.

Zijn betrokkenheid met de rundveehouderij
kwam ook naar voren door het enthou-
siasme waarmee hij de plaatselijke KI-
vereniging van dienst is geweest. Niet alleen
als bestuurslid en beleidsadviseur, maar ook
in zijn dagelijkse werk op het station.

Toen een beroep op onze maatschap werd
gedaan om de veterinaire pluimveekeuring
te verzorgen op de slachterij in Kornhorn,
aarzelde Thieo niet om ook deze tak van
diergeneeskunde consequent aan te pakken.
Na het neerleggen van de praktijk heeft hij
deze functie nog twee jaar waargenomen.

Marchien en de kinderen kunnen met recht
trots op hem zijn. Er zal, vooral in zijn
werkomgeving, nog lang over hem worden
gesproken.

Houders van gezelschapsdieren zijn niet zo
dierenarts-gebonden als houders van land-
bouwhuisdieren. U zult dan ook op het
spreekuur wellicht meer dan eens gecon-
fronteerd zijn met een diereigenaar die u
consulteerde nadat reeds een of meer
collegae geraadpleegd waren omtrent een
ongeneeslijk lijkende hond of kat.
Als u in zo\'n geval de juiste diagnose ook
niet wist te stellen, maar u wist wel welke
therapieën er allemaal reeds geprobeerd
waren, kon u het in ieder geval niet ge-
makkelijk slechter doen dan uw voorgan-
gers. En mocht een patiënt genezen, dan
hebt u er mogelijk een levenslang dank-
bare cliënt bijgekregen. Tot zover zou op
de geschetste gang van zaken niets zijn aan
te merken.

Helaas wordt er echter in de praktijk
nogal eens misbruik gemaakt van zo\'n
situatie als hierboven omschreven. Over
het hoofd van patiënt en eigenaar heen zet
een dierenarts zich tegen collegae af en
geeft hij een negatief oordeel over hun be-
handelwijze. Zonder de betreffende colle-
gae gehoord te hebben! En op die manier
kan een klacht bij de Ereraad geïnitieerd
worden.

Het gebeurt zelfs dat collegae telefonisch
een betere diagnose denken te kunnen stel-
len dan de collega die een patiënt gewe-
tensvol heeft onderzocht, maar wiens be-
handeling niet binnen een halve dag het
gewenste resultaat heeft opgeleverd. Het
zal duidelijk zijn dat in dit soort gevallen
niet geheel of zelfs geheel niet volgens de
Code wordt gehandeld.
Niet altijd zal ongefundeerde kritiek tot
het indienen van een klacht leiden. Wel
kan bij de geschetste gang van zaken toch
kritiek zonder bewijs blijven voortbestaan.
Het aanzien van alle dierenartsen wordt in
feite op die manier geschaad.
De Ereraad wijst er op dat volgens de arti-
kelen 47, 48 en 49 van de Code van een
dierenarts wordt verwacht dat geen kriti-
sche uitlatingen over collegae in woord of
geschrift worden gedaan. Op zijn minst
dient eerst contact te worden opgenomen
met de betrokken collega.

Volgens artikel 1 van de Code laat de
dierenarts zich bij zijn handelwijze steeds
leiden door het belang van de diergenees-
kundige stand in de samenleving!

Het Hoofdbestuur van de KNMvD ver-
zoekt in overleg met het Nationaal Comité
personen die zich kandidaat willen stellen
voor het presidentschap van de Federation
for Veterinarians in the EEC (FVE) voor
de periode maart 1995 tot maart 1999 te
reflecteren.

De kandidaat zal in maart 1993 voorge-
dragen worden als \'president-elect\' en zal
na 1999 bereid moeten zijn nog twee jaar
vice-president te zijn.

Het betreft een part-time functie, waarvan
de omvang nog niet precies is te bepalen,
maar die ondersteund wordt door een
part-time secretary general en een full-time
chef de bureau (permanent representative).
Kennis van de Engelse en Franse taal is
vereist.

Aanvullende lijst van aan het
Project Röntgenologisch
Onderzoek KWPN-merries
(PROK) meewerkende
dierenartsenpraktijken

Aan de lijst dienen de namen van de vol-
gende dierenartsenpraktijken te worden
toegevoegd:

Dierenkliniek Honselersdijk, Honselcrs-
dijk, tel. 01740-24544.
Dierenartsencentrum Oosterwolde, Ooster-
wolde, tel. 05160-12742.

Op 11 mei 1991 wordt er een groots opge-
zet feest georganiseerd door de afdelingen
Limburg en Noord-Brabant van de
KNMvD om hun 120-jarig bestaan te her-
denken. De reden tot deze gezamenlijke
viering is gelegen in het feit dat ze ook ge-
zamenlijk opgericht zijn.
Dankzij het snuffelwerk van de heer Saes
van de afdeling Limburg kunnen wij u
daarvan een overzicht geven.
De eerste poging om een afdeling Noord-
Brabant op te richten werd gedaan in 1850
door de heer Montens, maar na drie jaar is
deze afdeling ook weer opgeheven. Vervol-
gens werd in september 1871 de Afdeling
Noord-Brabant-Limburg der Maatschap-
pij tot bevordering van Veeartsenijkunde
in Nederland opgericht. Dit initiatief werd
genomen door de heer Janne, districtsvee-
arts van Noord-Brabant en Limburg, de
heer Michels te Heusden en de heer Kohier
te Almkerk. Deze oprichting vond plaats
in \'s-Hertogenbosch en er werd besloten
om voorlopig éénmaal per jaar te vergade-
ren.

Op 15 februari 1910 werd de 53ste verga-
dering gehouden van deze afdeling. Toen
werd besloten om de afdeling te splitsen
met name op verzoek van de leden van
Limburg en de voornaamste reden was de
afstand, zeker nu het in de bedoeling lag
om wat frequenter te gaan vergaderen.

Op deze vergadering werd de hoop uitge-
sproken dat \'de scheiding vriendschappe-
lijk moge zijn, dat beide afdelingen mogen
bloeien en meermalen in de gelegenheid
zullen zijn om met elkaar voeling te hou-
den\'.

In dit kader is aan deze wens dan gevolg
gegeven, door op 11 mei 1991 gezamenlijk
een groots vaarfestijn te houden op de
\'Mississippi Queen\' te Nijmegen, en groots
wordt het, mede dankzij de sponsoring
van AUV, Boehringer Ingelheim, Intervet,
Leo, Mycofarm, Pfizer en SmithKline-Bee-
cham.

Het Jaarcongres valt dit jaar samen met de
start van de Herfstvakantie, en dat zou een
reden kunnen zijn voor partners om af te
zien van deelname!

Om dit te voorkomen willen wij graag het
volgende punt onder uw aandacht bren-
gen.

Het Jaarcongres wordt gehouden in Berg
en Dal, een omgeving die bij uitstek ge-
schikt is voor kinderen. Als organisatoren
van het partnerprogramma kunnen wij u
mededelen dat kinderen in de leeftijd van 4
tot 14 jaar van harte welkom zijn om dit
Jaarcongres mee te vieren. Er is vanaf vrij-
dagmiddag 17.00 uur opvang voor de kin-
deren!

Vanaf dat moment wordt hen een geheel
verzorgd programma aangeboden dat pa-
rallel loopt aan het partnerprogrammna.
Zowel op de vrijdag als op de zaterdag-
ochtend worden de kinderen elk op hun ei-
gen niveau beziggehouden onder deskun-
dige leiding. In een volgend Tijdschrift
zullen wij u hierover nader informeren.

De Commissie voor Advies voor de
Beroepsuitoefening van de Vrouwelijke
Dierenarts roept in samenspraak met het
Hoofdbestuur van de KNMvD alle Die-
renartsen Medewerkers in de Praktijk op
voor een informatieve bijeenkomst op
maandag 29 april 1991, om 20.00 uur.
Hoofdgebouw Diergeneeskunde, Yalelaan
1 te Utrecht. Voor nadere informatie: zie
pag. 319 van het Tijdschrift van 15 maart
1991, of neem contact op met collega
mevrouw A. F. V. van Lingen, tel. 02155-
26095.

avond zal plaatsvinden in Congreshotel \'t
Voorhuys, De Deel te Emmeloord, aan-
vang 20.30 uur.

5. Thoraxbenauwdheid na \'trauma\', bij
hond en kat; dr. A. A. M. E. Lubbe-
rink.

De Groep Geneeskunde van het Rund or-
ganiseert op 18 april 1991 een middag
waar de fertiliteit rund weer eens centraal
staat.

Plaats: Collegezaal vakgroep Bedrijfsdier-
geneeskunde en Voortplanting.
Datum en tijd: Donderdag 18 april 1991,
aanvang 13.45 uur.
Programma
14.00 Opening.

14.05 Relatieproduktie en vruchtbaarheid;
dr. ir. J. Jansen, directeur KI Mid-
West, ZHRS en VRS.
14.40 Discussie.

14.50 Variatie in vruchtbaarheidskenmer-
ken op melkveebedrijven;
drs. L. Eising, wetenschappelijk
medewerker vakgroep Bedrijfsdier-
geneeskunde en Voortplanting.
13.30 Discussie.
15.40 Pauze.

15.55 Economisch belang van vruchtbaar-
heidsmeters; dr. ir. A. A. Dijkhuizen,
vakgroep Agrarische Bedrijfseco-
nomie Universiteit Wageningen.
16.45 Discussie.

Op maandag 8 april 1991 organiseert het
Diergeneeskundig Centrum Noord Neder-
land e.V. een Klinische Avond. Deze

Het Tijdschrift voor Diergeneeskunde kent verschillende voor de prakticus
interessante rubrieken, als \'uit en voor de praktijk\', \'klinische lessen\',
\'veterinair journaal\' en uiteraard de overzichtsartikelen etc. om maar een
greep te doen.

Onder de rubrieken van het Tijdschrift springt er één bijzonder in het oog
en wel de rubriek \'vraag en antwoord\'.

In deze rubriek worden namelijk uit de praktijk opgeworpen vragen, kort
en bondig beantwoord. De vragensteller blijft anoniem, terwijl de redactie
een deskundige zoekt, die naar keuze op persoonlijke titel of op anonieme
basis de vraag beantwoordt.

Het blijkt dat deze rubriek door de praktici-lezers zeer wordt gewaardeerd.
Naar de mening van de redactie is genoemde rubriek dan ook zeker
levensvatbaar en de positieve reacties sterken haar om op de ingeslagen weg
voort te gaan.

De rubriek \'vraag en antwoord\' is voor de prakticus, die jammer genoeg
weinig aan het beschrijven van aardige en interessante praktijkgevallen
toekomt, een ideale rubriek om met minimale moeite een antwoord te
krijgen op één of meerdere vragen uit de dagelijkse praktijk.
Langs deze weg doet de redactie dan ook gaarne een beroep op onder meer
de praktici, om vragen die in de praktijk leven in te dienen. De redactie
zoekt dan vervolgens voor de beantwoording een deskundige en indien de
betreffende vraag en antwoord worden gepubliceerd, krijgt de vragensteller
bovendien een boekenbon ter waarde van f 25,- als teken van appreciatie.
Als coördinator van deze rubriek treedt op het lid van de Hoofdredactie,
collega N. J. G. J. van der Wielen, prakticus te Gemert.
De redactie hoopt, dat deze oproep weerklank bij de praktici mag vinden
en zal resulteren in een stroom van vragen!

Negatieve effecten van antinutritionele factoren in
diervoeders op de stikstofbelasting van het milieu en
mogelijkheden tot reductie^

Zaden van vlinderbloemigen zijn een belangrijke eiwitbron in diervoeders
ten behoeve van de intensieve veehouderij. Ze bezitten een gunstige
nutriënten-samenstelling bij een overvloedig aanbod en lage prijs. De
aanwezigheid van antinutritionele factoren (ANF\'s) in deze zaden, protease-
remmers, lectinen en tanninen, beperkt echter hun toepassing in diervoeders.
In de plant fungeren deze factoren als natuurlijke afweer tegen zoogdieren,
vogels, insecten en bacteriën. Bij onze landbouwhuisdieren veroorzaken ze
een verminderde digestie en absorptie van nutriënten en een verhoogde
stikstofexcretie met de faeces met zowel nadelige gevolgen voor de groei en
gezondheid van het dier als een hogere stikstofbelasting van het milieu.
Vanwege de genoemde verhoogde stikstofuitscheiding met de faeces past het
onderwerp ook goed bij het thema \'Nationaal Milieu Beleidsplan\'. Immers,
één van de aspecten van dit plan behelst de stikstofbelasting van het milieu
door de veehouderij. Het beleid voor een reductie van deze belasting omvat
ondermeer een betere mestverwerking, een verbetering van het veevoer en
eventueel zelfs een inkrimping van de veestapel. Ons inziens behoeft
voorlopig niet gedacht te worden aan een inkrimping van de veestapel,
omdat de mest en het veevoer voldoende mogelijkheden lijken te bieden voor
de beoogde vermindering van de stikstofbelasting van het milieu. Ook om
andere redenen ligt het vooralsnog voor veehouders, diergenees- en land-
bouwkundigen niet voor de hand te denken aan een inkrimping van de
veestapel. Veeleer ligt het op hun weg op creatieve wijze te zoeken naar
oplossingen via verbeteringen van de mestverwerking en het veevoer.
Sinds een aantal jaren wordt door een multidisciplinaire werkgroep onder-
zoek verricht naar de negatieve effecten van antinutritionele factoren op met
name de structuur en de functie van de digestietractus van varkens en naar
mogelijkheden ter voorkoming hiervan. Dit onderzoek, dat financieel
krachtig wordt ondersteund door het Produktschap voor Veevoeder, omvat
voedingsfysiologische (TNO/IGMB. afd. ILOB), biochemische (TNO/
IGMB), toxicologische (CIVO-TNO Toxicologie en Voeding), voeding.s-
technologische (Vakgroep Veevoeding, LU\'W) en pathologische (Vakgroep
Pathologie, Faculteit der Diergeneeskunde, RUU) aspecten.
In deze sectie zal door een drietal leden van de onderzoeksgroep nader
worden ingegaan op voedingsfysiologische (dr. ing. J. Huisman) en patho-
logische (dr. Maria J. L. Kik) effecten van ANF\'s en mogelijkheden tot
reductie van ANF\'s in veevoer (dr. ir. A. F. B. van der Poel).

\' Introductie Sectie Landbouwliuisdieren Jaarcongres 1990, tevens 137e Algemene Vergade-
ring van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde te Rotterdam.
Congresthema \'Het Nationaal Milieubeleidsplan\'.
2 Prof. dr. J. M. V. M. Mouwen, vakgroep Pathologie, Faculteit Diergeneeskunde, Rijksuni-
versiteit Utrecht, Postbus 80.158, 3508 TD Utrecht.

Negatieve effecten van antinutritionele
factoren in diervoeders op de
stikstofbelasting van het milieu en
mogelijkheden tot reductiei

Negative effects of antinutritional factors in animal feeds on the excretion
of nitrogen in the environment and possibilities of reduction
Digestive physiological effects

SAMENVATTING. Antinutritionele factoren (ANF\'s) hebben een beschermende functie in de
plant tegen aantastingen van schimmels, bacteriën en insecten. Wanneer ANF-bevattende zaden
door dieren worden gegeten ontstaan er verstoringen in de stofwisseling, resulterend in minder
goede vertering en groei. Besproken is dat alle eiwitcomponenten die onverteerd de dunne darm
passeren en vervolgens in de dikke darm worden afgebroken met de mest en urine worden
uitgescheiden. Voor onderzoek naar de vertering van eiwit bij varkens en de hoeveelheid N
van een produkt dat in het milieu wordt uitgescheiden is het daarom gewenst de dunne
darmvertering van eiwit te meten. In onderzoek werd aangetoond dat de ANF\'s trypsine-
inhibitoren, lectinen en tanninen aanwezig in zaden van vlinderbloemigen de dunne darmver-
tering van eiwit sterk kunnen verlagen. In onderzoek met rauwe Phaseolus-6o«en bleek zelfs
meer eiwit het einde van de dunne darm te passeren dan met het voeder werd opgenomen.
Met erwten werd aangetoond dat de ANF\'s de verlaging van dunne darmvertering van het eiwit
veroorzaken. De koolhydraten waren niet van invloed op de vertering van het eiwit, wel bleek
de dunne darminhoud dunner te zijn. Met veldbonen werd aangetoond dat de vertering van
het eiwit lager is naarmate de tanninengehalten hoger zijn. Berekend werd dat wanneer de
ANF\'s uit erwten en veldbonen worden verwijderd, er een reductie in de N-uitscheiding naar
het milieu bereikt kan worden. Deze berekeningen geven aan dat er tengevolge van de
verbeterde eiwitverteerbaarheid door eliminatie van ANF\'s belangrijke mogelijkheden zijn de
N-uitscheiding naar het milieu te verlagen.

SUMMARY. Antinutritional factors (ANFs) protect the seed against attacks of moulds,
bacteria, insects and birds The defensive effect of ANFs is apparently related to disturbances
in digestive processes in insects and microorganisms. When animals consume seeds containing
ANFs, the digestive processes and growth may be disturbed in a similar manner. In the present
paper, the fact is discussed that all proteins passing undigested through the small intestine
will he fermentatively digested in the large intestine. The final products ofthe protein digested
in the large intestine are excreted in the faeces or urine. For investigations into the digestion
of protein in pigs and the amounts of N excreted into the environment, it is of importance
to measure the ileal digestibility of protein. Studies showed that ANFs such as trypsin inhibitors,
lectins and tannins present in legume seeds reduce the ileal digestibility of protein. In the case
of Phaseolus beans it was found that more protein passed through the terminal ileum than
was ingested with the feed. With peas was shown that ANFs reduce the ileal digestibility of
protein. The carbohydrates of peas did not affect the ileal digestibility of protein, although
the ileal chyme was more loose. In the case of faba beans, negative correlation of tannins
with ileal digestibility of protein was observed. Calculations showed that, when ANFs were
removed from peas and faba beans a considerable reduction in excretion of N into the
environment can be achieved. These calculations also showed important possibilities of reducing
the secretion of N into the environment by elimination of ANFs.

1 Voordracht gehouden op 5 oktober 1990, ter gelegenheid van het Jaarcongres 1990, tevens 137e
Algemene Vergadering van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde te
Rotterdam. Congresthema: \'Het Nationaal Milieubeleidsplan\'.

2 Dr. ing. J. Huisman, TNO-Instituut voor Diervoeding en Fysiologie (ILOB-TNO), Wageningen.

In veel zaden bestemd voor de diervoeding komen antinutritionele factoren
(ANF\'s) voor die bij opname via het voer de groei en gezondheid van éénmagige
landbouwhuisdieren kunnen belemmeren. Deze ANF\'s geven de plant en delen
van de plant (zaden) bescherming tegen aantasting van bacteriën, schimmels en
insecten. Veelal verstoren de ANF\'s de stofwisseling van genoemde \'aanvallers\'.
Wordt zaad waarin ANF\'s aanwezig zijn gegeten, dan verstoren deze eveneens
de stofwisseling van het dier. Er komen verschillende ANF\'s voor, elk met een
specifieke werking. In tabel 1 wordt een overzicht gegeven van de meest
voorkomende ANF\'s.

— Factoren die een negatief effect veroorzaken ten aanzien van de vertering of benutting van eiwitten
(protease-remmers, lectinen, saponinen, polyfynolen).

— Factoren die vertering van koolhydraten negatief beïnvloeden (onder andere amylase-inhibitor en
flatulentiefactoren).

— Factoren die de oplosbaarheid of benutting van mineralen negatief beïnvloeden (glucosinolaten
Üodium), gossypol (Fe), phytinezuur (P)).

— Factoren die bepaalde vitaminen inactiveren of de behoefte eraan verhogen (anti-vitaminen).

De categorie anti-vitaminen is vanuit het oogpunt van de diervoeding van minder
belang omdat over het algemeen de niveaus in het zaad zo laag zijn dat ze geen
waarneembare negatieve effecten veroorzaken. Flatulentiefactoren zijn koolhy-
draten die onverteerd de dunne darm passeren en vervolgens in de dikke darm
door bacteriële fermentatie worden afgebroken. Bij deze afbraak kunnen gassen
ontstaan die kramp, en opgeblazenheid kunnen veroorzaken. ANF\'s kunnen in
verschillende zaden voorkomen. In tabel 2 wordt een overzicht gegeven in welke
zaden de ANF\'s voornamelijk voorkomen.

beneden bepalingsgrens
-I- lage gehalten
middel hoge gehalten
-I--I--I- hoge gehalten

Uit dit overzicht blijkt dat in granen, met uitzondering van sorghum, slechts zeer
lage concentraties aan ANF\'s aanwezig zijn. In sorghum kunnen zeer hoge
gehalten aan tanninen voorkomen. In zaden van vlinderbloemigen komen
verschillende ANF\'s voor. Hiervan veroorzaken trypsine-inhibitoren een ver-
laagde trypsine-activiteit in de dunne darm en kan middels een negatief feedback-
mechanisme de pancreas gestimuleerd worden tot overmatige produktie van
verteringsenzymen. Dit laatste leidt tot eiwitverlies voor het dier.

Lectinen kunnen beschadigingen van de dunne darmmucosa veroorzaken waar-
door de absorptie van nutriënten wordt verstoord. Ook wordt het darmepitheel
aangezet tot overmatige produktie van mucinen die worden uitgescheiden naar
het lumen. Hierdoor treedt eveneens eiwitverlies voor het dier op.
Tanninen kunnen de verteerbaarheid van het eiwit verlagen doordat ze zich aan
eiwitten binden en de enzymactiviteit in de darminhoud verlaagd wordt. Alka-
loïden (onder andere voorkomend in lupinen) veroorzaken een bittere smaak
waardoor de voederopname wordt verlaagd. Raapzaad is vooral bekend vanwege
de aanwezigheid van glucosinolaten. Glucosinolaten worden in het dier omgezet
in metabolieten. Het merendeel van deze metabolieten belemmert de werking van
de schildklier. Een bepaalde categorie is toxisch en geeft effecten op de leverfunctie.
Vicine en convicine (aanwezig in veldbonen (Vicia faba)) kunnen anemie veroor-
zaken. Gossypol verlaagt de opneembaarheid van het ijzer waardoor er anemie
kan ontstaan.

Het scala aan ANF\'s is te groot om in deze bijdrage te behandelen. Dit overzicht
zal daarom beperkt worden tot enige effecten van de ANF\'s trypsine-inhibitoren,
lectinen en tanninen aanwezig in vlinderbloemigen bij varkens. Alvorens dit te
doen zullen in het kort enkele aspecten van de eiwitvertering van het varken nader
worden belicht (tabel 3).

Zoals in het schema aangegeven vindt de enzymatische vertering van het eiwit
in de dunne darm plaats. Het eiwit wordt hier afgebroken tot aminozuren, welke
geabsorbeerd worden. Deze aminozuren dienen voor de eiwitsynthese in het dier.
Een klein deel hiervan wordt uiteindelijk omgezet tot ureum en verlaat met de
urine het lichaam. Het deel eiwit dat onverteerd de dunne darm passeert, wordt
voor een deel middels bacteriële fermentatie in de dikke darm afgebroken. De
afbraakprodukten hiervan zijn ammoniak en aminen. Een belangrijk deel hiervan
wordt geabsorbeerd, omgezet tot ureum en met de urine uitgescheiden. Het andere
deel van de ammoniak en aminen wordt omgezet tot bacterieel eiwit en verlaat
het lichaam met de mest. Alle eiwit dat in de dikke darm wordt afgebroken verlaat
het lichaam als ureum met de urine of als bacterie-eiwit met de mest. Dit gegeven
is met name van belang bij onderzoekingen gericht op verbetering van de
eiwitvertering van de voedermiddelen en voor reductie van de N-uitscheiding in
het milieu. In het kader hiervan is het van belang de dunne darmvertering van

het eiwit te verbeteren. De verteerbaarheid van het eiwit gemeten aan de hand
van uitscheiding met de mest geeft in dezen een te gunstig beeld omdat het deel
van de N dat uit de dikke darm wordt geabsorbeerd en vervolgens met de urine
wordt uitgescheiden, niet wordt gemeten.

In het nu volgende worden enkele voorbeelden van effecten van trypsine-
inhibitoren, lectinen en tanninen weergegeven.

In Phaseolus-hontn komen zeer toxische lectinen voor. Als gevolg hiervan kan
de eiwitvertering ernstig worden verstoord (tabel 4).

Tabel 4. Dunne darmverteerbaarheid van eiwit in Phaseolus-bonsn gemeten bij jonge biggen.

Wanneer de bonen in rauwe vorm werden verstrekt was de eiwitvertering negatief.
Dit betekent dat meer eiwit aan het einde van de dunne darm werd uitgescheiden
dan met het voer werd opgenomen. Deze verhoogde eiwituitscheiding moet
worden toegeschreven aan de effecten van lectinen (zie bijdrage van drs. M. J.
L. Kik). De biggen die de rauwe bonen verstrekt kregen, vermagerden sterk ten
gevolge van ernstige eiwitverliezen. Werden de bonen getoast, dan verbeterde
weliswaar de vertering maar de eiwitvertering is nog steeds laag vergeleken met
die van andere zaden. Dit voorbeeld laat zien dat er bij voedering van deze bonen
veel N in het milieu wordt uitgescheiden.

Wanneer in voeders van jonge biggen meer dan 15% erwten wordt opgenomen,
treedt er een groeivertraging op. In verteringsproeven werd vastgesteld dat de
dunne darmvertering van het eiwit in rauwe erwten laag is. Onderzocht werd welke
factoren de vertraagde groei veroorzaken. Hiervoor werden ANF\'s en koolhydra-
ten uit de rauwe erwten geïsoleerd en vervolgens apart aan een eiwitisolaat, vrij
van ANF\'s en koolhydraten, toegevoegd. Het bleek dat de erwten koolhydraten
geen negatief effect op de dunne darmvertering van het eiwit veroorzaakten. Wel
werd geconstateerd dat er meer en dunnere chymus werd uitgescheiden. Er was
sprake van dunne darmdiarree. Toevoegen van de ANF\'s aan het eiwitisolaat
veroorzaakte een duidelijke verlaging van de eiwitvertering en de groei. Het is
in dit stadium nog niet duidelijk welke van de ANF\'s (trypsine-inhibitoren en/
of lectinen) het negatieve effect veroorzaakten.

In een proef met veldbonen werden soorten met hoge en lage gehalten aan tanninen
onderzocht op de vertering aan het einde van de dunne darm en in de mest van
eiwit en koolhydraten (tabel 5).

Tabel 5. Vertering van eiwit en kooliiydraten van veldbonen met lage en hoge gehalten aan tanninen.

De rassen met hoge tanninengehalten hebben een duidelijk lagere eiwitvertering
dan het ras met een laag gehalte aan tanninen. De resultaten tonen aan dat een
substantieel deel van het eiwit in de dikke darm wordt verteerd. Dit aandeel van
de dikke darm wordt groter naarmate er meer tanninen in de zaden aanwezig zijn.
Zoals reeds eerder gesteld komt alle eiwit dat na de dunne darm wordt verteerd
in het milieu terecht. Het is daarom van belang de gehalten aan tanninen in de
faba-bonen te verlagen teneinde de eiwitvertering in de dunne darm te verhogen.

De vertering van de koolhydraten vindt voor een belangrijk deel in de dikke darm
plaats. Tengevolge hiervan kan er flatulentie en dunne mest ontstaan.
Een belangrijke vraag is welk aandeel de beschreven effecten hebben op de N-
uitscheiding in het milieu. In tabel 6 wordt een voorbeeld gegeven van wat er
bereikt kan worden door verbetering van de dunne darmvertering van het eiwit
door de ANF\'s te elimineren. In het voorbeeld wordt aangegeven hoeveel N
onverteerd het einde van de dunne darm passeert en dus met de mest en urine
wordt uitgescheiden bij voedering van rauwe erwten met ANF\'s (trypsine-
inhibitoren en lectinen) en wanneer deze er uit verwijderd zijn. Bij veldbonen is
de situatie weergegeven wanneer bonen met lage gehalten aan tanninen worden
verstrekt in plaats van bonen met hoge gehalten aan tanninen.

Tabel 6. N-uitscheiding bij huidig gebruik van erwten en veldbonen (x 1000 kg op jaarbasis).

Het voorbeeld laat zien dat er belangrijke mogelijkheden zijn de N-uitscheiding
in het milieu te verlagen door eliminatie van ANF\'s. Wanneer we de verlaagde
N-uitscheiding volledig aan het betrokken zaad toeschrijven dan zien we dat de
reductie van de N-uitscheiding tussen de 40 en 50% ligt. Berekend op de totale
uitscheiding van N door varkens zijn de percentages lager omdat niet alle
ingrediënten van de voeders van varkens ANF\'s bevatten.

1. Huisman J. Antinutritional effects of legume seeds in piglets, rats and chickens. Proefschrift
Landbouwuniversiteit in Wageningen, 1990.

2. Recent advances of research in antinutritional factors in legume seeds. Proceedings of the first
workshop on Antinutritional factors (ANFs) in legume seeds. (Huisman J, Poel AFB van der,
and Liener IE, editors). Pudoc, Wageningen, 1989.

Negatieve effecten van antinutritionele
factoren in diervoeders op de
stikstofbelasting van het milieu en
mogelijkheden tot reductiei

Negative effects of antinutritional factors in animal feeds on the excretion
of nitrogen in the environment and possibilities of reduction
Pathological effects

SAMENVATTING. Er wordt gerapporteerd over enkele pathologische effecten van lectinen
uit zaden van vlinderbloemigen, met name die van Phaseolus vulgaris (voerboon), op de
structuur en functie van darmepitheelcellen in een in vivo proef en in verschillende hiertoe
ontwikkelde in vivo (\'Self emptying blind pouch-model\') en in vitro (cel- en orgaancultuur)
modellen.

SUMMARY. Some pathological effects of lectins in legume seeds, particular by Phasoleus
vulgaris (red kidney bean) agglutinins, on intestinal epithelial cell structure and function in
a bio-assay and in various in vivo (\'Self-emptying blind pouch-model\') and in vitro (cell- and
organ culture) models are reported.

Bij landbouwhuisdieren zoals het varken leidt het voeren van onbehandelde zaden
van vlinderbloemigen, bijv. Phaseolus vulgaris (voederboon) tot een verminderde
benutting van het aangeboden eiwit, groei-achterstand en vermagering. In een bio-
essay werden de pathologische effecten van het voederen van rauwe P. vulgaris-
bonen op de structuur en de functie van het slijmvlies van de dunne darm bij
varkens bestudeerd. Hiertoe werd gedurende 2 weken aan het rantsoen van biggen
van 4 weken oud 20% rauwe bonen toegevoegd. Klinisch vertoonden de
proefdieren vermagering, groei-achterstand en diarree. Aan het einde van de
proefperiode werden er delen van de dunne darm verzameld voor stereomicro-
scopisch, histologisch en biochemisch onderzoek van de structuur en de functie
van het slijmvlies. Het oppervlak van de darm van de proefdieren was met meer
mucus bedekt dan dat van de controledieren. Het slijmvlies van de proefdieren
werd gekarakteriseerd door een hyperregeneratieve vlokatrofie, waarbij een
verhoogde mito.se-index werd aangetoond. Vergeleken met de controledieren, was
het aantal slijmbekercellen in de vlokken verlaagd, terwijl dat in de crypten
significant was verhoogd. De activiteit van de borstelzoomenzymen sucrase-
isomaltase en aminopeptidase was significant verlaagd bij de met rauwe bonen
gevoerde dieren. Deze bevindingen suggereren dat het voeren van rauwe P.
vulgaris-hontn aan biggen de digestieve en absorptieve capaciteit van de dunne
darm reduceert, hetgeen kan resulteren in vermagering, groei-achterstand en
diarree.

Voordracht gehouden op 5 oktober 1990, ter gelegenheid van het Jaarcongres 1990, tevens 137e
Algemene Vergadering van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde te
Rotterdam. Congresthema: \'Het Nationaal Milieubeleidsplan\'.
^ Dr. Maria J. L. Kik, vakgroep Pathologie, Faculteit der Diergeneeskunde, Rijksuniversiteit Utrecht,
Postbus 80.158, 3508 TD Utrecht.

Figuur 1. Stereomicroscopisch beeld van het dunne darmslijmvlies van een controledier, vingervor-
mige vlokken overheersen het beeld.

Figuur 2. Stereomicroscopisch beeld van het dunne darmslijmvlies van een met Phaseolus vulgaris
gevoerd dier, tong-, blad- en richelvormige vlokken en gebieden waar de vlokken geheel zijn verdwenen
overheersen het beeld.

In verband met het onderzoek naar de pathogenese was het gebruik van meer
controleerbare in v/fro-systemen geïndiceerd. Bovendien wordt vermoed dat men
met name de isolectinen van de P. vulgaris (PHA) verantwoordelijk zijn voor
bovengenoemde veranderingen. Daarom werden humane colon-carcinoma-Caco-2
cellen geïncubeerd met isolectinen van P. vulgaris. Deze isolectinen bleken te
binden aan de borstelzoommembraan van de cellen. Ten gevolge van de toediening
aan de cellen werd de DNA- en (glyco)proteïnensynthese gestimuleerd en trad er
een verkorting op van de microvilli.

Geconcludeerd kan worden dat de binding van PHA-isolectinen aan de borstel-
zoommembraan van de Caco-2 cellen leidt tot metabole en structurele verande-
ringen van de cellen.

Voor betere extrapolatiemogelijkheden naar de situatie in vivo bij het varken is
een in v/rro-model ontwikkeld van orgaancultuur van dunne darmslijmvlies van
het varken. Hiertoe werden slijmvliesbiopten in combinatie met isolectinen van
P. vulgaris gedurende 5 uur gekweekt. Aan het einde van de 5 uur werden de
biopten geprepareerd voor histologisch, elektronen-microscopisch en biochemisch
onderzoek. Met behulp van immuno-elektronen-microscopie werd de binding van
de PHA-isolectinen alleen aan de borstelzoommembraan van het vlokepitheel
aangetoond. In de met PHA behandelde biopten waren er op elektronen-
microscopisch niveau grote aantallen microvillaire blaasjes afgesnoerd. De
microvilli waren verkort en onregelmatig geplaatst. De activiteit van sucrase-
isomaltase was in de met isolectinen behandelde biopten verlaagd.
Geconcludeerd kan worden dat PHA-isolectinen na binding aan vlokepitheel ook
in slijmvliesbiopten van de dunne darm van het varken leiden tot structurele en
functionele veranderingen van het slijmvlies.

Figuur 3. Eleictronen-microscopisch beeld van
een controlebiopt, 5 uur gekweekt. De microvilli
zijn lang en regelmatig geplaatst.

Ter bepaling van de effecten van de isolectinen in vivo is een zogenaamd \'Self
Emptying blind Pouch (SEP) model\' in het jejunum van varkens ontwikkeld.

Hiertoe werd een gedeelte van het jejunum met intacte bloedvat- en zenuwvoor-
ziening eenzijdig afgesloten en aan het blinde einde van een canule voorzien. Door
deze canule kunnen de te testen stoffen worden toegediend. Voor, tijdens en na
de behandeling kunnen er slijmvliesmonsters worden genomen, waarbij de effecten
van de toegediende stoffen op de structuur en de functie van het slijmvlies kunnen
worden bestudeerd.

Gedurende de eerste drie experimentele weken voor de toediening van de lectinen
bleek het slijmvlies van de darm in de pouch niet te zijn veranderd wat betreft
structuur en functie. Vijf uur na toediening van de isolectinen van PHA kon
binding ervan aan het vlokepitheel worden vastgesteld, was de glycocalyx pluiziger
en dikker dan normaal en was de activiteit van sucrase-isomaltase verminderd.
Na 24 uur waren talrijke microvillaire blaasjes aanwezig en waren de microvilli
onregelmatig geplaatst en verkort; na 48 uur waren de microvilli vaak compleet
verdwenen. De lengte van de vlokken was kleiner, terwijl de diepte van de crypten
was toegenomen. Genoemde afwijkingen herstelden weer binnen 4 dagen na de
toediening.

Geconcludeerd kan worden dat PHA-isolectinen na binding aan het vlokepitheel
ook in vivo leiden tot structurele en functionele veranderingen van het slijmvlies.
Samenvattend kunnen we stellen dat:

— Phaseolus vulgaris-honcn ernstige veranderingen van het slijmvlies van de
dunne darm van biggen induceren.

— De isolectinen van Phaseolus vulgaris zich alleen binden aan het epitheel van
de vlokken en niet aan dat van de crypten.

— De lectine-geïnduceerde veranderingen van het intestinale epitheel althans
gedeeltelijk is te wijten aan een directe interactie tussen de isolectinen en het
vlokepitheel.

— De gedifferentieerde Caco-2 cellen, het overlevingsbioptmodel en het SEP-
model geschikte modellen zijn om de toxische effecten van kleine hoeveelheden
lectinen op de structuur en de functie van intestinaal epitheel en de pathogenese
ervan te bestuderen.

— Deze in vivo- en in v//ro-modellen het mogelijk maken om het aantal
proefdieren te beperken.

1. Kik, MJL. Effects of lectins in legume seeds on the structure and function of the small intestinal
mucosa. In vivo and in Wfro studies. Proefschrift, Rijksuniversiteit Utrecht, 1991.

Negatieve effecten van antinutritionele
factoren in diervoeders op de
stikstofbelasting van het milieu en
mogelijkheden tot reductie^

Negative effects of antinutritional factors in animal feeds on the excretion
of nitrogen in the environment and possibilities of reduction

SAMENVATTING. Een aantal potentiële veevoedergrondstoffen, met name peulvruchten en
oliezaden, bevat zogenaamde antinutritionele factoren (ANF\'s), factoren die van nature
bescherming bieden aan het zaad. Deze factoren, echter, verlagen de verteerbaarheid en
benutting van deze grondstoffen met consequenties voor de uitstoot van de niet benutte
nutriënten (met name stikstof) via mest en urine in het milieu.

Deze uitstoot kan verlaagd worden door het gehalte aan deze ANF\'s te reduceren. Afhankelijk
van de aard van de ANF\'s kunnen de plantenveredeling alsmede de (bio)technologie hieraan
bijdragen.

Zeker ingeval de ANF\'s eiwitten zijn biedt procestechnologie uitkomst door bijv. een
warmtebehandeling toe te passen. De effecten van technologische bewerkingen variëren echter
beduidend met de gekozen procesvariabelen zoals temperatuur en tijdsduur bij deze warm-
tebehandelingen. Met name de resultaten verkregen uit dierproeven laten zien, dat validering
van de resultaten van procestechnologie een noodzaak is voor een juiste inschatting van de
voederwaarde van bewerkte grondstoffen omdat er vaak meerdere factoren (structuur eiwitten,
koolhydraten) een rol kunnen spelen behalve de genoemde ANF\'s. Dit betekent dat eliminatie
van de ANF\'s alleen niet in alle gevallen een garantie biedt voor een hoge verteerbaarheid.
Door technologisch onderzoek te relateren aan resultaten uit dierproeven wordt een juister
beeld verkregen van de reikwijdte om met procestechnologie een bijdrage te leveren aan de
milieuproblematiek.

SUMMARY. The role of legume and oil seeds in animal nutrition could be more important
if negative effects of so-called antinutritional factors (ANF.s) could be adequately eliminated.
Proce.ssing standards to attain an optimum nutritional value will then have to he based on
the nutritional evaluation of legume and oil seeds.

Priorities in .studying the effects of processing these raw materials are to attain an optimum
degree of nutritional value of protein rather than the reduction of ANFs. Obviously, reduction
of proteinaceous ANFs can be accomplished by thermal methods of treatment. Residual
activities of the ANFs alone, however, do not predict the quality of protein in vivo, in every
case. Other factors (storage protein, carbohydrates) may also he important in addition to ANFs.
This means that elimination of ANFs alone however, cannot always ensure a sufficient increase
in digestibility as determined in experimental studies in animals.

By correlating the results of technological experiments with those of trials in animals, optimum
information may be gathered in attempting to attain an optimum nutritional value by
technological methods of treatment. This will contribute to a more correct and accurate
understanding of the effects of animal feed technology on the performance of animals and
the consequences for the excretion of undigested nutrients in the environment.

\' Voordracht gehouden op 5 oktober 1990, ter gelegenheid van het .laarcongres 1990, tevens 137e
Algemene Vergadering van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde te
Rotterdam. Congresthema: \'Het Nationaal Milieubeleidsplan\'.
2 Dr. ir. A. F. B. van der Poel, vakgroep Veevoeding, Landbouwuniversiteit, Wageningen.

In de voorafgaande bijdragen is gememoreerd dat een aantal veevoedergrond-
stoffen, met name zaden van vlinderbloemigen en oliezaden, zogenaamde anti-
nutritionele factoren (ANF\'s) bevat, die de vertering en benutting van deze
grondstoffen verlagen. Dit betekent dat door verwerking van deze grondstof als
zodanig in mengvoeder, de landbouwhuisdieren het voer inefficiënt benutten met
als gevolg een grote uitstoot van de niet benutte nutriënten via mest en urine in
het milieu.

Teneinde deze uitstoot te verlagen is het noodzakelijk de negatieve effecten van
de ANF\'s weg te nemen. Afhankelijk van de aard van de ANF\'s kan gekozen
worden voor de weg van de plantenveredeling (5), de biotechnologie (4) dan wel
voor procestechnologische methodieken. De diersoort waarvoor de reductie plaats
heeft bepaalt in grote lijnen de noodzaak en de mate waarin de reductie van ANF\'s
dient plaats te vinden. Uit onderzoek is namelijk gebleken, dat varkens, ratten
en kuikens niet even gevoelig zijn voor de verschillende ANF\'s in grondstoffen
(2, 6).

Een mogelijkheid tot reductie is het toepassen van procestechnologische behan-
delingen zoals het gebruik van hittebehandelingen of fractioneringstechnieken als
gevolg waarvan de ANF\'s geheel of gedeeltelijk worden geïnactiveerd dan wel
verwijderd. Daarbij is het van groot belang de ANF\'s goed te kunnen karakte-
riseren (gevoelige analysemethodieken) en de distributie te kennen van de ANF\'s
binnen het te behandelen produkt. Gecondenseerde tanninen (polyfenolen) in
veldbonen bijv. zijn vrijwel volledig gelokaliseerd in de zaadhuid van de boon,
zodat met het verwijderen van de zaadhuid tevens nagenoeg alle gecondenseerde
tanninen kunnen worden verwijderd. Trypsine-remmers en lectinen (eiwitten)
echter, zijn veelal gelokaliseerd in de zaadlobben van peulvruchten. Bij warmte-
behandelingen is zodoende een goede warmte-indringing in het produkt essentieel
voor een voldoende inactivering van deze eiwitten. Een juiste inschatting van
invloedfactoren zoals temperatuur, verblijftijd, vochtigheid en dergelijke zijn
daarmede bepalend voor de verbetering in voederwaarde. Deze verbetering van
de voederwaarde heeft een direct effect op de vertering c.q. benutting van de
peulvruchten door het dier, waardoor de uitstoot van stikstofverbindingen en
andere organische stof met de mest kan worden verminderd.
In het onderzoek naar de effecten van ANF\'s in de voeding van eenmagigen is
een aantal vragen nog niet opgelost. Zo is het bijv. nog niet bekend of ANF\'s
in zeer lage doseringen nog een schadelijk effect uitoefenen of dat bijv. de dieren
zich hieraan snel kunnen aanpassen. Deze vraagstelling heeft impliciet gevolgen
voor de te gebruiken werkwijze om de ANF\'s te inactiveren/verwijderen. Immers,
lectinen, trypsine-remmers en tanninen zijn van nature aanwezig in plantendelen
met hun beschermende functie voor de plant en het is de vraag of algehele
verwijdering gewenst is uit oogpunt van zaad-opbrengsten en ziekteresistentie. Op
deze wijze is de doelstelling van algehele inactivering van ANF\'s enigszins arbitrair
mede ook doordat bijv. lectinen een mogelijke rol spelen bij de stikstof-fixatie door
bacteriën in de wortels van vlinderbloemigen. De belangen van de plantenteelt
en de veevoeding lijken daarom enigszins tegengesteld totdat bewezen wordt dat
lage ANF-variëteiten bijv. goede opbrengsten laten zien (5).
Een verder aandachtspunt is het feit, dat niet alleen de meer bekende ANF\'s, echter
ook andere bestanddelen van het zaad niet optimaal kunnen worden benut door
het dier. Zo is het bekend dat het opslageiwit van Phaseolus-bontn in natieve staat
moeilijk toegankelijk is voor verteringsenzymen. Het is van groot belang dit te
weten aangezien selectie op bijv. lage ANF-gehalten in het genoemde voorbeeld
dan niet leidt tot de gewenste hogere voederwaarde van het produkt. Het feit dat
behalve moeilijk aantastbare bestanddelen ook meerdere ANF\'s in één type
voedermiddel aanwezig zijn brengt de problematiek van het wetenschappelijk

onderzoek naar de verbetering van de voederwaarde als gevolg van (bio)techno-
logie/planten-veredeling goed in kaart. In het navolgende worden enkele resul-
taten besproken van kinetisch en dierexperimenteel onderzoek.
Van soyabonen en Phaseolus-bontn is bekend dat zij onbehandeld niet in
veevoeders verwerkt kunnen worden als gevolg van de eerdergenoemde ANF\'s.
De belangrijkste ANF\'s in soya zijn de trypsine-remmers (of trypsine-inhibitoren;
TI). Voor Phaseolus-hontn zijn dit de lectinen, alhoewel ook in deze boon hoge
gehaltes aan TI voorkomen. Door deze boon te verhitten onder bepaalde
procescondities is het mogelijk om in afhankelijkheid van procesvariabelen de
afname te volgen in de gehalten van ANF\'s. Uit de inactiveringskinetiek, de
teruggang in gehalten als functie van de procescondities (figuur I), kan worden
afgeleid dat lectinen en TI in deze bonen relatief eenvoudig te elimineren zijn,
zelfs bij temperaturen van ca. 100° C (8). Echter, uit onderzoek is tevens gebleken
dat de inactiveringstemperatuur van deze ANF\'s sterk afhangt van het vochtge-
halte, dat als variabele in dit onderzoek niet is meegenomen.

Figuur I. Inactivering van het gehalte aan lectinen (i, ■) en trypsine-remmende activiteit (TIA)
(a, o, □) als gevolg van toasten.

In tabel 1 zijn de resultaten weergegeven van onderzoek dat betrekking had op
met stoom verhitten (toasten) van Phaseolus-bonen en de consequenties voor
verteerbaarheid bij het varken (7). Voor het meten van de verteerbaarheid is
gebruik gemaakt van gecanuleerde varkens waarbij aan het eind van de dunne
darm een fistel werd geplaatst. Door het verzamelen van de chymus via de fistel
kan zodoende uit de voeropname de verteerbaarheid aan het eind van de dunne
darm (de zogenaamde ileale verteerbaarheid) worden berekend. Dit is de beste
maatstaf voor de vertering van eiwit.

Tabel I. Effect van toasten op het gehalte aan lectinen en Tl A en de consequenties voor de ileale
verteerbaarheid van eiwit en droge stof voor varkens (7).

Uit de tabel blijkt dat hogere temperaturen (HT) gedurende een korte procestijd
(ST) leiden tot een snelle daling van lectinen en Tl-activiteit (TIA) vergeleken met
de onbehandelde bonen. De verteerbaarheid aan het eind van de dunne darm,
echter, is voor bonen die de HTST-behandeling ondergingen beduidend hoger in
vergelijking met de bonen die op 100° C werden getoast. Hoewel 40 minuten
toasten bij 100° C een goede inactivering van lectinen/TIA laat zien blijkt de
verteerbaarheid van stikstof slechts 30% te bedragen, terwijl ca. de helft van de
droge stof niet in de dunne darm wordt verteerd. De verhoging van de N-
verteerbaarheid van bonen als gevolg van het toasten op hogere temperatuur (135°
C) duidt op een zogenaamd matrix-effect waarbij, behalve de inactivering van de
ANF\'s tevens de opslageiwitten van de boon beter toegankelijk worden gemaakt
voor verteringsenzymen. De gevonden sterk verhoogde verteerbaarheid heeft
uiteraard grote consequenties voor de vermindering van de uitscheiding van N-
houdende stoffen met de excreta.

In het onderhavige geval kan gemakkelijk berekend worden dat het HTST-proces
economisch haalbaar is gezien de zeer grote verbetering die ten aanzien van de
voederwaarde kan worden bewerkstelligd. Dit zal echter niet voor alle techno-
logische behandelingen gelden, temeer daar voor andere peulvruchten zoals bijv.
erwten de verschillen gevonden in dierproeven mogelijk kleiner zijn.
Uit het genoemde voorbeeld mag blijken, dat het van essentieel belang is de
chemische karakterisering van warmtebehandelde bonen te valideren in dierproe-
ven. Op die manier worden de randvoorwaarden bekend die aan de gebruikte
procestechnieken en apparatuur gesteld dienen te worden uit oogpunt van een
optimale benutting door het dier van de bewerkte grondstoffen.
Aan de hand van de diergegevens kunnen tenslotte ook wegen gezocht worden
om de snellere methodieken te ontwikkelen voor de voorspelling van de
verteerbaarheid. Daarbij valt te denken aan bijv. in vitro enzymatische methoden
of het gebruik van de \'nylon zakjes\'-methode (3).

Deze laatste methode maakt gebruik van kleine nylon zakjes waarin zich ca. 12
gram van de te onderzoeken grondstof bevindt. Deze zakjes worden na incubatie
in een pepsine-HCl oplossing, in de dunne darm ingebracht. Na opvang van de
zakjes aan het eind van de dunne darm (fistel) of de mest kan na analyse een ileale
respectievelijk mestverteerbaarheid worden berekend. Validering van deze onder-
zoeksmethodiek aan de klassieke verteringsmethodieken leert dat er goede
overeenkomsten bestaan tussen de verteringscoëfficiënten van een groot aantal
grondstoffen. Onder meer is dit het geval voor hittebehandelde bonen (1). De
voordelen van de \'nylon zakjes\'-methode hggen met name in het vlak van het
kunnen screenen van een groot aantal produkten in korte tijd binnen hetzelfde
dier.

De effecten van technologische bewerkingen variëren met de procesvariabelen
gebruikt tijdens een behandeling en met de te onderzoeken grondstof. De diersoort
waarvoor de behandeling wordt uitgevoerd bepaalt de effectiviteit van het proces
en validering van procesbehandelingen in dierproeven is essentieel voor het
optimaliseren van procestechnieken. Alternatieven voor de klassieke methode
voor het meten van de verteerbaarheid van grondstoffen na een technologische
behandeling, kunnen hier uitkomst bieden.

Voor eiwit-ANF kan procestechnologie uitkomst bieden voor de verhoging van
de ileale verteerbaarheid van de eiwitten uit grondstoffen. Voor koolhydraten, en
met name de niet-zetmeel koolhydraten, lijken andere wegen zoals bijv. het gebruik
van enzymen potentieel belangrijker voor de verhoging van de verteerbaarheid
ervan. Ook de plantenveredeling biedt soms goede wegen de kwaliteit van de
grondstof te verbeteren.

Het hangt van meerdere factoren af welke ingang het beste gekozen kan worden
teneinde het gewenste resultaat te bereiken. Factoren die hierin een rol spelen zijn
de typen ANF\'s in de grondstof en het feit of bijv. ook de opslageiwitten beperkt
verteerbaar zijn (matrix-effect). Dit laatste aspect is natuurlijk van groot belang
voor de keuze van een meer specifiek op ANF\'s gerichte aanpak (enzymen;
veredeling) van de problematiek van peulvruchten dan wel een aanpak die ook
gericht is op de matrix-effecten. Bij deze laatste aanpak lijken de proces- en
biotechnologie een grotere rol te kunnen spelen.

1. Huisman J, Poel AFB van der. Verstegen MWA, and Leeuwen P van. Comparison of zooteelinical
characteristics in piglets and rats fed diets containing Phaseolus vulgaris beans. Br J Nutr 1990
(in press).

2. Huisman J, Poel AFB van der, Verstegen MWA. and Weerden EJ van. Antinutritional factors
(ANF) in pig nutrition. World Rev Anim Prod 1990b; 25 (2): 77-82.

3. Sauer WC, Jargensen H, and Berzins R. A modified nylon bag technique for determining apparent
digestibilities of protein in feedstuffs for pigs. Can J Anim Sci 1983; 63: 233-7.

4. Savelkoul FHMG, Schepers AJ, Boer H, and Tamminga S. In vitro protein digestibility of
germinated legumes. 41th Annual Meeting EAAP 1990 1: 334.

5. Van Loon JJA. Norel A van, and Dellaert LMW. Tannin-free Vicia faba L and disease resistance:
conflicting breeding objectives? In: Recent Advances of Research in Antinutritional Factors in
Legume Seeds (J Huisman, AFB van der Poel, and IE Lieners, Eds), PUDOC, Wageningen 1989;
301-4,

6. Van der Poel AFB, Mollee PW, Huisman J, and Liener IE, Variations among species of animals
in response to the feeding of heat-processed beans (Phaseolus vulgaris L). Livest Prod Sci 1990a;
25 (1-2): 121-50.

7. Van der Poel AFB, Blonk J, Huisman J, and Hartog LA den. Steam processing methods for
Phaseolus vulgaris beans - Implications for ileal digestibility of nitrogen and lysine in piglets. Livest
Prod Sci 1991a (in press).

8. Van der Poel AFB, Blonk J, Zuilichem DJ van, and Oort MG van. Thermal inactivation of lectins
and trypsin inhibitor activity during stream processing of dry beans (Phaseolus vulgaris L) and
effects on protein quality. J Sci Food Agric 1990b; 53: 215-28.

SAMENVATTING. De methode en resultaten van een manuele emhryo-reductiebehandeling
bij tweelingdracht bij de merrie worden beschreven.

SUMMARY. The method and results of treatment by manual reduction of the embryos in
twin pregnancies in mares are reviewed.

Tweelingdracht is bij de merrie een groot probleem. Uit onderzoek blijkt dat 85%
van de tweelingdrachten eindigt met een abortus, 5% met de geboorte van twee
dode veulens en slechts 10% met de geboorte van één of twee levende veulens
(1,2). In de literatuur zijn verschillende methoden om een tweelingdracht ongedaan
te maken beschreven, zoals het stukknijpen dan wel puncteren/injecteren van één
van de twee vruchtblazen, het induceren van abortus met Prostaglandines of de
stimulering van natuurlijke reductie door middel van dieetmaatregelen (3, 4, 5).
Sinds enkele jaren is binnen onze praktijk ervaring opgedaan met de \'stukknijp\'-
methode. Hieronder wordt deze methode beschreven evenals de verkregen
resultaten in 1990.

Voor het stellen van een diagnose is echografie beslist noodzakelijk. Soms bestaat reeds
rond dc 17e dag een vermoeden van tweelingdracht. Door systematisch onderzoek van de
totale baarmoeder te verrichten en de vruchtblazen te meten kan bij een eventueel
vervolgonderzoek, enkele dagen later, de juistheid van de diagnose worden geverifieerd.
Het is essentieel onderscheid te maken tussen een vruchtblaas en een endometriumcyste.
Indien beide embryo\'s in hetzelfde ontwikkelingsstadium verkeren of beide hartpulsatie
laten zien, verdient het aanbeveling niet langer af te wachten en één van beide vruchtblazen
stuk te knijpen.

Hiertoe wordt de merrie licht gesedeerd met 0,4 cc Domesedan®. Er wordt door ons geen
gebruik gemaakt van spasmolytica of prostaglandinesynthese-remmers. In sommige
gevallen wordt de afstand tussen de vruchtblazen eerst vergroot door één van de embryo\'s
verder de uterushoorn in te duwen. Vervolgens wordt één van de vruchtblazen tussen duim
en wijsvinger of tussen de hand van de onderzoeker en de bekkenbodem van de merrie
stuk geknepen. In de meeste gevallen is het ruptureren duidelijk te voelen. Echografisch
onderzoek direct na het stukknijpen laat de foetale debris duidelijk zien.
Enkele dagen (3-7) na de embryoreductie-behandeling wordt een controle-onderzoek
gedaan waarbij de hartpulsatie en groei van het overgebleven embryo worden beoordeeld.

Tien merries die drachtig waren van een tweeHng werden voor de eerste maal voor
echografisch onderzoek aangeboden tussen de 17e en 36e dag na dekking of
kunstmatige inseminatie. Bij 5 van deze merries werd onmiddellijk besloten één
van de embryo\'s stuk te knijpen. De overige 5 merries werden enkele dagen later
heronderzocht wegens twijfel over óf de levensvatbaarheid van beide embryo\'s
óf de aanwezigheid van een cyste naast een embryo. Na verifiëring van de diagnose
werd ook bij deze merries een manuele embryoreductie uitgevoerd.
Acht merries werden 3 tot 7 dagen na behandeling aan het controle-onderzoek
onderworpen. Bij al deze merries was een levend embryo aanwezig. \'Van het
stukgeknepen embryo was meestal niets meer waarneembaar. Bij 2 merries werd
geen controle-onderzoek uitgevoerd.

Eén van deze merries werd voor onderzoek aangeboden op dag 64, waarbij ze
normaal drachtig bleek te zijn. Twee maanden later stond ze echter hengstig. De
embryoreductie had bij deze merrie plaatsgevonden op dag 36.
Rond de jaarwisseling bleken 8 van de 10 merries drachtig te zijn. De tweede
opgebroken merrie had tijdens de inseminatie al een zeer ernstig beenletsel
waarvoor zij later is afgevoerd na elders gust te zijn bevonden.

Manuele embryoreductie lijkt een redelijke prognose te hebben indien de
behandeling vroeg in de dracht plaatsvindt. Helaas is het aantal door ons
behandelde merries vrij klein, maar de verkregen resultaten zijn in elk geval
bemoedigend.

Wanneer een merrie 3 weken na de dekking of inseminatie niet hengstig is
geworden wordt door ons echografisch onderzoek binnen een week geadviseerd.
Er is dan nog voldoende tijd voor een embryoreductie-behandeling met een goede
prognose als de merrie drachtig mocht zijn van een tweeling.
Uit de literatuur blijkt bij een behandeling later in de dracht dat de hoeveelheid
vrijkomende prostaglandines een ernstige bedreiging voor de overgebleven vrucht
vormen, waardoor de resultaten sterk verslechteren (1,3,4). Het opnieuw hengstig
spuiten met PG van een merrie die drachtig is van een tweehng is geen juiste
therapie omdat dergelijke merries een verminderde kans op graviditeit hebben,
zeker als het seizoen al is gevorderd.

1. Ginther OJ. Twinning in mares: A review of recent studie.s. .1 Equine Vet Sci 1982: 127-.\'i5.

2. Merkt H, Jungnickel S, Klug E. Reduction of early twin pregnancy to single pregnancy in the
mare by dietetic means. J Reprod Eert 1982; Suppl. 32: 451-2.

3. Ginthcr OJ. Twins, origins and development; Twins, management and correction. In: Ultrasonic
imaging and reproductive events in the mare. Madison, Wisconsin 1986; 287-331.

4. Roberts CJ. Termination of twin gestation by blastocyst crush in the brood mare. J Reprod Eert
1982; Suppl. 32: 447-9.

5. Zent WW. Use of ultrasound in broodmare practice. Proc. 29th Ann. Conv. Am. Assoc. of Equine
Pract., Las Vegas, NV 1983; 53-7.

Een methode voor het kwantificeren van
hengstigheidsverschijnselen bij de merrie

A method for quantification of oestrus symptoms in mares
P. J. de Vriesi en A. R. Zandee2

SAMENVATTING. In het leader van de veterinaire begeleiding van de paardenfokkerij wordt
steeds vaker een beroep op de dierenarts gedaan voor het geven van een dek- c.q. inseminatie-
advies. Het schouwresultaat is hiervoor een onontbeerlijk gegeven. In dit artikel wordt een
voorstel gedaan voor het kwantiftceren van de mate van hengstigheid. De hengstigheid wordt
ingedeeld in vier categorieën. Verder worden verschillende factoren vermeld die een invloed
op het schouwresultaat hebben.

SUMMARY. As part of the veterinary surveillance of horse breeding management, the
veterinarian is increasingly often requested to predict ovulation and to give a breeding or
insemination advice accordingly. The result of a teasing procedure is indispensable for this
advice. A suggestion is made for the quantiflcation of oestrus signs. Oestrus symptoms are
classified into four categories. In addition, various factors are mentioned, which affect the
result of a teasing procedure.

In het dekseizoen 1982 werd het op de afdeling KI van de vakgroep Verloskunde
van de Faculteit der Diergeneeskunde te Utrecht wenselijk geacht de gradatie van
de hengstigheid bij de merrie te kwantificeren. Dit vanwege het feit dat er tussen
de aan- of afwezigheid van hengstigheid een groot \'grijs\' middengebied bestaat.
Bij het indelen van de hengstigheid in categorieën dient men te bedenken dat het
schouwresultaat niet alleen afhankelijk is van het stadium van de cyclus, doch
dat ook andere parameters van invloed zijn op het resultaat, zoals:

— De activiteit van de schouwhengst: een actieve schouwhengst die veel
akoestische signalen uitzendt, zal eerder een reactie van een merrie krijgen dan
een wat \'lauwere\' schouwhengst.

— Het al of niet hebben, of het aanwezig zijn van het veulen tijdens het schouwen
van veulenmerries. Vooral merries met een jong veulen zijn nog wel eens geneigd
dit veulen tegen de schouwhengst te beschermen. Zij vertonen dan een agressief
gedrag tegenover de schouwhengst. Merries met een veulen die zonder dit veulen
worden geschouwd, kunnen daarentegen zo onrustig zijn dat er geen duidelijke
respons van de merrie wordt verkregen.

— De toegepaste schouwmethode. Bij verschillende manieren van schouwen
kunnen verschillende resultaten worden verkregen: het meenemen van de schouw-
hengst naar een koppel paarden dat in de wei loopt geeft andere resultaten dan
het individuele schouwen van een merrie voor de box van de schouwhengst.

— De mogelijkheid van fysiek contact tussen de merrie en de schouwhengst. De
aanraking van de merrie door de schouwhengst is een extra stimulus welke leidt
tot een betrouwbaarder resultaat.

2 A. R. Zandee, hoofdtechnicus afd. KI, vakgroep Bedrijfsdiergeneeskunde en Voortplanting,
Faculteit der Diergeneeskunde, Utrecht.

— De tijdsduur van het schouwen. Sommige merries hebben een vrij lange tijd
nodig om hengstigheidsverschijnselen te tonen.

— Merries die net een lange reis achter de rug hebben als ze worden geschouwd,
vertonen nog wel eens moeilijker een hengstigheid dan merries die zonder stress-
invloeden worden geschouwd.

— De ruimte of plaats waar wordt geschouwd. Deze dient rustig te zijn, zodat
de merrie noch de hengst worden afgeleid.

Naar analogie van de beoordeling van de zachtheid van een follikel en de mate
van verstrijking van de cervix, waargenomen bij rectaal onderzoek, werd de
hengstigheid ingedeeld in vier categorieën die als volgt werden gedefinieerd:
Geen echte tekenen van hengstigheid, de merrie tolereert echter de

nabijheid en de aanraking van de schouwhengst.
Bij het schouwen kromt de merrie de rug wat, leunt wat aan tegen de

schouwhengst en \'blitst\'.
Bij het schouwen kromt de merrie duidelijk de rug, leunt aan tegen de

schouwhengst, \'blitst\' en laat urine los.
Zelfs zonder lijfelijk contact met de schouwhengst, vaak alleen al bij het
horen van de hengst, toont de merrie het hele scala van hengstigheids-
verschijnselen.

Als aanvulling voor de laatste twee categorieën werd ook de helderheid van de
losgelaten urine beoordeeld; heldere urine werd aangegeven met een extra (h)
achter de beoordeling van de hengstigheid en troebele (\'jus d\'orange\'-achtige)
urine werd aangegeven met een extra (tr) achter de beoordeling van de heng-
stigheid.

De afwezigheid van enige hengstigheidsverschijnselen werd aangetoond met (-).
De categorie (?) werd gebruikt voor een beperkt aantal waarnemingen waarbij
het schouwresultaat niet kon worden geïnterpreteerd, en dus niet in één van de
bovenstaande categorieën was in te delen.

Opgemerkt moet worden dat werd uitgegaan van een optimale schouwmethode
hetgeen betekent:

Naar aanleiding van de vele opgedane ervaringen kan worden geconcludeerd, dat
er tussen merries grote individuele verschillen bestaan, wat de waargenomen
hengstigheidsverschijnselen betreft. Sommige merries vertoonden een climax tot
aan de ovulatie, gevolgd door een anticlimax. Andere merries waren vanaf de
eerste dag van de waargenomen hengstigheid optimaal (-I--I—I—f) hengstig en bleven
dit tot enkele dagen na de ovulatie. Weer andere merries kwamen ook rond de
ovulatie niet verder dan een beoordeling van ( ) of zelfs ( ). Een enkele
merrie toonde gedurende de gehele oestrische fase geen verschijnselen van
hengstigheid. De meerderheid van de merries echter, kreeg rond de ovulatie een
beoordeling van (-1—1~|—1-), terwijl de hengstigheid na ca. twee dagen gereduceerd
was tot (-) of een enkele keer (-I-).

Bij die merries waarbij opviel dat de urine bij het schouwen troebel was, bleek
de urine vaak weer helder bij het schouwen na de ovulatie. Lang niet alle merries
echter hadden troebele urine, ook niet net vóór de ovulatie.

De conclusie is dat deze methode van het kwantificeren van de hengstigheid
behulpzaam kan zijn bij het bepalen van het stadium van de cyclus waarin de
merrie zich bevindt. Een volledig gynaecologisch onderzoek voor het nauwkeu-

riger bepalen van het cyclusstadium is echter zeker wenselijk. Met name geldt dit
voor de overgangsfase van de winteranoestrus naar de regelmatige oestrische
cyclus, omdat merries in deze fase vaak langdurig hengstig zijn.
Voor een optimale interpretatie van de bij het schouwen en bij het gynaecologisch
onderzoek verkregen gegevens, dienen beide methodieken naast elkaar, en
aanvullend aan elkaar, te worden gebruikt.

Een geval van biggensterfte
ten gevolge van de
combinatie Salinomycine en
Tiamulin

Salocin-I- (Salinomycin-Natrium) is een
voederadditief met groeibevorderende ei-
genschappen, dat sinds begin februari 1991
gebruikt mag worden in alle vleesvarkens-
voeders.

Tiamulin is een antimicrobieel middel dat
regelmatig wordt gebruikt als therapeuti-
cum tegen varkensdysenterie. Het is bekend
dat het gezamenlijk verstrekken van salocin
en tiamulin tot toxische verschijnselen bij
varkens kunnen leiden.
Het volgende praktijkgeval toont dit weer
eens aan.

Op een vleesvarkensbedrijf was het gebrui-
kelijk dat nieuw opgelegde varkens (opleg-
gewicht ± 22 kg) werden behandeld met
tiamulin via drinkwater ter preventie van
varkensdysenterie (dosering: eenmalige toe-
diening van 30 gram Drinkmix Tiamulin-I-
10% via een voorraadvat van 80 liter water.
De toevoerkraan naar het voorraadvat bleef
gedurende toediening open). In het ver-
strekte startvoer was voor het eerst salocin
(50 ppm) als groeibevorderaar toegevoegd.
Ongeveer 10 uur na het begin van de tiamu-
lin-toediening werd de praktizerende die-
renarts met spoed in consult geroepen. De
volgende verschijnselen werden geconsta-
teerd: ataxie, spierrillingen, apathie en
hematurie. Inmiddels waren 4 varkens ge-
storven. Aangezien er aan een medicijn-
intoxicatie werd gedacht, werd geadviseerd
direct te stoppen met de toediening van
tiamulin. Desondanks waren binnen 24 uur
na het begin van de medicatie 36 van de 150
varkens dood.

Bij sectie vielen de met bloederig urine
gevulde urineblazen en de puntbloedingen
in de nieren op.

Aangezien de bovengenoemde klinische
verschijnselen, met uitzondering van de he-
maturie, overeenkomen met de uit de lite-
ratuur* overeenkomen met de uit dé lite-
tiamulin intoxicatie werd de diagnose
salocin-tiamulin intoxicatie gesteld. Na het
beëindigen van de tiamulin toediening her-
stelden de varkens binnen enkele dagen.
De technische resultaten na het slachten
kwamen, met uitzondering van het sterfte-
percentage, overeen met hetgeen de eige-
naar op zijn bedrijf gewend was.
Aangezien vanaf begin februari 1991 salocin
als groeibevorderaar ook in afmestvoeders
toegepast mag worden, dient men zich eerst
te overtuigen of salocin als groeibevorde-
raar in het voeder is gemengd alvorens men
besluit tiamulin als therapeuticum voor te
schrijven.

I. van der Gaag\', J. S. van der Linde-Sipman\',
F. J. van Sluys^, and W. Th. C. Wolvekamp^

SUMMARY A 3-year-old female Petit Basset Griffon Vendeen is presented with tenesmus
alvi caused by a 15 cm long chronic regional cicatrising eosinophilic coloproctitis with bacterial
masses surrounded by clubs, resembling actinomycosis. Similar changes were found in the
caecum, next to a nodular eosinophilic inflammation in the ileal mucosa.

In canine colitis there is a broad, three-dimensional spectrum: in chronicity and
density of inflammatory infiltrate, in the distribution of the infiltrate within the
wall of the bowel, and in severity of the mucosal damage (1). Most colitis in dogs
is pathologically non-specific.

The only microscopically recognised patterns are: eosinophilic enterocolitis,
histiocytic ulcerative colitis or granulomatous colitis and regional enterocolitis (1,
4, 10, II, 15, 16).

Eosinophilic enterocolitis, also called eosinophilic ulcerative colitis has been
described in a few dogs (2, 5, 7). Regional enterocolitis, partly comparable with
granulomatous colitis or Crohn\'s disease in man (12) has been reported in seven
dogs, four of which also showed an eosinophilic inflammation (3, 11, 16).
This report describes a 3-year-old female Petit Basset Griffon Vendeen with
tenesmus alvi caused by a 15 cm long chronic regional eosinophilic inflammation
in rectum, colon and caecum, next to eosinophilic nodules in the ileum, with
bacterial masses surrounded by clubs, resembling actinobacillosis.

A female Petit Basset Griffon Vendeen was examined twice at the Small Animal
Clinic of the University of Utrecht. The first examination was at the age of 14
months. At that time the dog had profuse, watery diarrhoea and was straining
during defecation. The referring veterinarian had performed an exploratory
celiotomy one week earlier and had noticed a thickening of the intestinal wall
along the entire intestinal tract.

Excision biopsies of the colon and a mesenteric lymph node were taken during
surgery, but the results of histologic examination were not known at the time of
referral to the clinic. Physical examination revealed no abnormalities. A (tentative)
diagnosis of enterocolitis was made and the dog was treated with salicylazosul-
phapyridine in a dose of 50 mg/kg body weight twice daily.
The second examination was at the age of 39 months because of severe,
nonproductive straining to defecate. Initially the dog had responded favourably
to the salicylazosulphapyridine therapy, but there had been several relapses of

1 Department of Veterinary Pathology, University of Utrecht, Yalelaan 1, Utrecht, The Netherlands.

2 Small Animal Clinic, University of Utrecht, Yalelaan 8, Utrecht, The Netherlands.

3 Department of Radiology, University of Utrecht, Yalelaan 10, Utrecht, The Netherlands.

bloody diarrhoea. This was treated successfully with repeated courses of pred-
nisone. Physical examination revealed stenosis of the rectum by a firm, irregular
thickening of the rectal wall, and distension of the colon by fecal material. Plain
survey radiographs of the abdomen revealed gross distension of the entire colon

that was filled with granular faecal material indicating severe coprostasis (Figure
1). Stomach and small bowel were empty. Retrograde contrast examination clearly
defined the severity and extension of the stenotic area (Figure 2). The fiow of the
contrast medium was almost completely obstructed by a concentric stenosis of
the rectum and terminal colon that extended to an abrupt transition to the
prestenotic delated colon descendens (Figure 2). The mucosal outline of the
stenotic area was very irregular indicating ulceration.

The abnormalities were considered to be irreversible and non-resectable and the
dog was euthanised.

Tissues obtained by biopsies and at necropsy were fixed in 4% neutral buffered
formaldehyde, embedded in paraffin wax, and 6 ij.m thick sections were stained
with haematoxylin and eosin (HE), von Gieson, Periodic acid-Schiff (PAS), von
Kossa and Gram.

Microscopic examination of the colon biopsy revealed an erosive and transmural
eosinophilic inflammation. In the biopsy of the mesenteric lymph node areas with
normal follicles were present next to nodules with many eosinophils, local fibrosis,
haemorrhages and eosinophilic material arranged as clubs.
The most prominent finding at necropsy was a 15 cm long, up to 2 cm thick, firm
lesion in the colorectal region (Figure 3), resembling a circular tumour. The cranial
border was very distinct. The mucosal surface had an irregular, corrugated aspect
with erosions and ulcers. On the cut surface there was marked thickening of the
submucosa and the muscular layer (Figure 4). The submucosa contained
haemorrhages. The colon cranial to the lesion was dilated, but without changes
of the wall. The right and left colonic lymph nodes were enlarged. The caecal wall
was locally thickened, up to 1.5 cm in thickness, with a white cut surface. The
last part of the small intestine had muscular hypertrophy.

Histological examination of the affected colorectal segment revealed a lympho-
plasmacellular and local eosinophilic inflammation of the mucosa. The submucosa
was thickened by a heavy cellular infiltrate, fibroplasia and haemorrhages. The
cellular infiltrate contained areas with only accumulations of eosinophils and areas
with mixtures of eosinophils, neutrophils and a few macrophages. The microab-
scesses were surrounded by connective tissue with many blood and lymph vessels,
many macrophages, some foreign body giant cells, some eosinophils, lymphocytes

and plasma cells and erythrocytes. Many macrophages were loaded with a yellow-
brown pigment and some intracellular calcification was present. In one micro-
abscess a crypt of Lieberkuhn was found, next to some anisotropic material. In
another microabscess eosinophils occurred together with eosinophilic material
arranged like a row of rectangles parallel to each other (Figure 5); in connective
tissue with inflammatory cells a pink amorphous mass was found surrounded by
a blue rim and a corona of uniform clubs, a so called club colony. In the Gram
stained sections this material could not be retrieved.

Similar inflammatory changes, but to a lesser degree were found in the muscular
layer. In the subserosa there was severe fibroplasia, with round cell infiltration
and some eosinophils, next to proliferation of blood and lymph vessels. The
mesothelial cells were locally very pronounced.

The caecum had histologically similar lesions to the colorectal area. Examination
of the ileum revealed a nodular eosinophilic infiltration, especially in the mucosa.
The regional lymph nodes had a focal eosinophilic lymphadenitis.
In the kidneys a slight interstitial nephritis and extensive glomerulitis were present.
The spleen was congested probably due to the euthanasia, and contained many
granulocytes, partly eosinophils, and a moderate number of activated follicles.

Clinically, radiologically and at gross examination the local stenotic process of
the colorectal region had a close resemblance to a scirrhous carcinoma with
ulceration, as has been described in dogs (8). However, microscopic examination
of the thickened wall revealed an inflammatory process. Although there were many
similarities with eosinophilic enterocolitis or eosinophilic ulcerative colitis, there
was also a resemblance to regional enterocolitis or granulomatous colitis in man
and dog (14). The present case shares macroscopical and microscopical charac-
teristics with our previously described case of eosinophilic granulomatous colitis
in a Bouvier des Flandres (6). However, in this Basset the macroscopical changes
were more restricted and stenotic, and no polyps were seen. Microscopically,
microabscesses rather than granulomatous processes were present. In addition the
fibroplasia was more obvious, perhaps due to a longer duration of the disease.
The regional and stenotic inflammation with ulceration and the \'cobblestone
appearance\' are comparable with granulomatous colitis (Crohn\'s disease) in man
(13). Microscopically a transmural colitis was found, but the specific granulom-
atous tissue with epitheloid macrophages intermingled with lymphocytes was
absent (14). The lesions found in the Cocker Spaniels, Dachshund, Weimeraner
and Labrador Retriever with regional colitis (16) and in the Siberian Husky with
granulomatous colitis (3) are comparable, partly by localisation and partly by cell
types, with the lesions found in the Basset.

The presence of club colonies is an indication of actinomycosis, although other
bacteria, such as staphylococci, could also be the cause (9). Moreover, non-
bacterial material such as Perlon sutures, hair-like structures and sporangia of
Coccidioides immitis can be surrounded by eosinophilic deposits (Splendore-
Hoeppli phenomenon), in which clubs were occassionally found to be present (9).
The present case does not seem to contribute to our understanding of the
pathogenesis of either the club colonies observed or that of the intestinal disease
complex. However, the club colonies may be a clue to a future recognition of
possible causative organisms.

The young age of the onset of the disease (14 months) and especially the protracted
course, until 39 months, make this case noteworthy. Most of the dogs with
eosinophilic enterocolitis described in the literature are younger than 5 years (5),
except three cases who were 5 years or older (6). This young age is also found
in dogs with regional enteritis (11, 16).

1. Barker IK and Dreumel A A van. The alimentary system. In: Jubb KVF, Kennedy PC, and Palmer
N. eds.: Pathology of Domestic Animals. Vol II, 3rd edition. Academic Press, New York, London,
1985.

2. Bartsch RC and Irvine-Smith B. Eosinophilic enteritis: report of a case in a dog. J South Afr
Vet Med Assoc 1972; 43: 263-5.

3. Fletcher WD. Advanced Granulomatous Colitis in a Siberian Husky (a case report). Vet Med/
Small Anim Clinic 1978; 73: 1409.

4. Gaag 1 van der, Toorenburg J van, Voorhout G, Happé RP, Aalfs RHG. Histiocytic ulcerative
colitis in a French Bulldog. J Small Anim Pract 1978; 19: 283-90.

5. Gaag I van der and Linde-Sipman JS van der. Eosinophilic granulomatous colitis with ulceration
in a dog. J Comp Path 1987; 97: 179-85.

6. Gaag 1 van der. The histologic appearance of large intestinal biopsies in dogs with clinical signs
of large bowel disease. Can J Vet Res 1988; 52: 75-82.

7. Hall CL. Three clinical cases of eosinophilic enteritis. South West Vet 1967; 21: 41-2.

8. Hayden DW and Nielsen SW. Canine Alimentary Neoplasia. Zentrallbl Vet Med Reihe A 1973;
20: 1-22.

9. Koeman JP, Bos A, Gruys E, Dijk JE van en Cornelisse JL. Het voorkomen van eosinofiele
precipitaten met een meer of minder duidelijke formatie van kolfjes in ontstekingsprocessen (The
occurerrence of eosinophilic precipitates accompanied by a more or less distinct formation of
clubs in inflammatory lesions). Tijdschr Diergeneeskd 1977; 102: 725-38.

10. Kruiningen HJ van, Montali RJ, Strandberg JD, Kirk RW. A granulomatous colitis of dogs with
histologic resemblance to Whipple\'s disease in man. Path Vet 1968; 2: 521-44.

11. Kruiningen HJ van. Canine colitis comparable to regional enterocolitis and mucosal colitis of
man. Gastroenterology 1972a; 62: 1128-42.

12. Kruiningen HJ. Interpreting problem Diarrheas of Dogs. Vet Clin North Amer 1972b; 2: 29-
47.

13. Morson BC and Dawson IMP. Gastrointestinal Pathology. 2nd ed. Blackwell Scientific Publi-
cations, Oxford 1979.

14. Rotterdam H and Sommers SC. Biopsy Diagnosis of the Digestive Tract. Biopsy Interpretation
Series. Raven Press. New York 1981.

15. Sander CH, Langham RF. Canine histiocytic ulcerative colitis. Arch Pathol 1968; 85: 94-100.

16. Strande A, Sommers SC, and Petrak M. Regional enterocolitis in Cocker Spaniel Dogs. Arch
Path 1954; 57: 357-62.

De auteur geeft een beschouwend overzicht
van de stand van zaken met betrekking tot
de harmonisatie van de (humane) genees-
middelenvoorziening in Europa. Het artikel
is zeer lezenswaardig door de persoonlijke
visie die er uit spreekt, doch deze persoon-
lijke visie staat soms een objectief oordeel
in de weg.

De weg waarlangs de harmonisatie van
humane geneesmiddelen verloopt is min of
meer parallel aan de weg voor diergenees-
middelen. Beide systemen kunnen van el-
kaar leren hoe bepaalde zaken (niet) gere-
geld moeten worden.

— de politieke druk om dit omstreeks 1992
verwezenlijkt te hebben aanleiding kan zijn
tot (wetstechnische) ongelukken;

— de beroepsgroep zijn stem moet laten
klinken opdat de goede keuzes gemaakt
worden;

— de geneesmiddelvoorziening door cen-
trale regelingen in individuele landen nega-
tief kan worden beïnvloed.

Stevenson JS, Call EP, and Scoby RK.
Double insemination and Gonadotropin-
Releasing Hormone treatment of Repeat-
Breeding Dairy Cattle. J Dairy Sci 1990; 73:
1766-72.

Het bier te bespreken onderzoek is goed van
opzet en omvat een groot aantal dieren
hetgeen borg staat voor een hoge betrouw-
baarheid.

a: nagaan of een dubbele inseminatie van
koeien die voor de 3e of 4e keer worden

geïnsemineerd tot een hoger drachtigheids-
percentage aanleiding geeft;
b: nagaan of GnRH-toediening aan derge-
lijke dieren het drachtigheidspercentage
verhoogt.

Alle koeien die op 6 grote melkveebedrijven
voor de 3e of 4e keer ter inseminatie werden
aangeboden werden ingedeeld in 4 groepen:

— één inseminatie -|- aansluitend een injec-
tie met 100 Mg GnRH (406 dieren);

De drachtigheidspercentages waren als
volgt: 32,1; 41,6; 33,5 en 37,5.
De conclusie is duidelijk: twee keer insemi-
neren is zinloos en een injectie met GnRH
verhoogt de kans op drachtig worden met
gemiddeld 7%.

(Deze resultaten komen goed overeen met
hetgeen bij andere experimenten is gecon-
stateerd: bij 9 gelijkwaardige experimenten
werd 3x een significante verbetering van het
drachtigheidspercentage gevonden, 4x een
geringe verbetering en 2x een verslechtering.
In totaal waren bij deze experimenten 3600
repeat breeders betrokken en werd een
verhoging van het drachtigheidspercentage
van 42 naar 49% gevonden als GnRH werd
toegediend; ref.).

Woolen N, Daniels EK, Yearly T, Leopold
HW, Phillips RM. Chlamydial infection and
perinatal mortality in a swine herd. J Am
Vet Med Assoc 1990; 197 (5): 600-1.

Schrijvers maken melding van een fokvar-
kensbedrijf waar plotseling de volgende
problemen optraden: doodgeboorte (15%),
kleine en zwakke biggen, veel sterfte de
eerste dagen post-partum (50%), te grote
koppen en oren (20%). In de eerste instantie
werd gedacht aan een erfelijke afwijking.
Bedrijfsanalyse (voeding etc.) leverde geen
aanknopingspunten op.
Vijf biggen werden zo vers mogelijk naar
een laboratorium gebracht waar ze \'volle-
dig\' werden onderzocht. De bevindingen
waren als volgt:

— de ELISA-test op chlamydia\'s was po-
sitief Bovendien konden de organismen
worden gecultiveerd.

Geconcludeerd wordt dat een infectie met
chlamydia dient te worden opgenomen in
de differentiaal-diagnose van perinatale
sterfte. Gezien de moeilijke isolatie vermoe-
den de schrijvers dat dergelijke infecties
vaker voorkomen maar niet worden gedia-
gnostiseerd.

Martinat-Botte F, Bariteau F, Forgerit Y,
Macar C, Moreau A, Terqui M. Control of
Oestrus in Gilts. 11. Synchronization of
Oestrus with a Prostagen, Altrenogest (Re-
gumate®): Effect on Fertility and Litter
Size. Animal Reproduction Science 1990;
22: 227-33.

Van Altrenogest (Regumate®) is bekend dat
het zeer efficiënt is om de oestrus te synchro-
niseren.

Vijfhonderd hybride gelten werden inge-
deeld in een proef- en controlegroep na het
optreden van de eerste oestrus (gemiddeld
op 173 dagen leeftijd).
De dieren uit de proefgroep werden gedu-
rende 18 dagen met 20 mg Regumate per os
behandeld. Inseminatie vond tweemaal, met

24 uur tussentijd, plaats tijdens de 2e oes-
trus. Dit was dus wat de Regumate-groep
betreft de eerste oestrus na de behandeling.
De volgende resultaten werden verkregen:

25 dagen na de eerste oestrus. Bij de proef-
groep kwam 96% in oestms 4-7 dagen na de
behandeling;

— controlegroep: het afbigpercentage be-
droeg 81%, proefgroep: 88% (P < 0,05);

— de worpgrootte bedroeg in de controle-
groep 9,1 versus 9,6 in de proefgroep (P <
0,05);

— tussen de controle- en proefgroep be-
stonden wat de resultaten van de tweede
worp betreft geen significante verschillen.

De schrijvers concluderen dat behandeling
met Regumate van gelten die reeds één keer
hebben geovuleerd de vruchtbaarheid ver-
betert.

Zij geven echter geen verklaring voor dit
verschijnsel. (Mogelijk kan zowel de oes-
trusdetectie als het tijdstip van insemineren
een rol hebben gespeeld; ref).

Kondo F and Hayashi S. Improved method
for the determination of residual Aminogly-
coside Antibiotics in Animal tissues by
electrophoresis an Bioautography. J Fd
Protect 1989; 52: 96-9.
De auteurs experimenteerden met de ook in
ons land gebruikte techniek van hoogspan-
nings agargel elektroforese met bioautogra-
fie (B. subtilis ATCC 6633) om kleine hoe-
veelheden aminoglycosiden te scheiden. Zij
waren in staat op deze manier streptomy-
cine, dihydrostreptomycine, kanamycine,
bekanamycine, gentamycine, fradiomycine
en paromomycine te identificeren. De detec-
tiegrensen varieerden van 0.078 Mg/nil tot
0.313 txg/m\\ (na extractie met een Tris buffer
pH 8.0). Een nauwkeurige beschrijving van
hun werkwijze is opgenomen. (Door de
extractie stap is de gevoeligheid van de
bepaling vrij dicht gelegen bij de (toekom-
stige?) grens van 10 ppb. Deze bewerking
maakt de bepaling wel vrij veel duurder dan
de in ons land gebruikelijke directe analyse,
waarbij met het grote spanningsverschil de
remstof uit het monster wordt getrokken;

Een van de \'naslagwerken\' op het laboratorium
van ondergetekende is het handzame boekje
\'Medische Parasitologie\' (1981) van bovenge-
noemde auteurs. Dit boekje was een bewerking
van de syllabus Medische Parasitologie van de
blokcursus over dit vakgebied aan de Geneeskun-
dige Faculteit van de Vrije Universiteit. Het
boekje is zeer overzichtelijk geschreven, rijk geïl-
lustreerd (zeer belangrijk in de parasitologie!) en
bevat 205 pagina\'s.

In het najaar van 1990 kwam de tweede druk uit
van dit boekje. Er zijn een aantal duidelijke
veranderingen waar te nemen: het boek heeft
thans een \'normaal\' formaat, de tekst is niet meer
in 2 kolommen per pagina gedrukt en.... de
inhoud is flink uitgebreid (nu 267 pagina\'s), met
name vanwege het toenemende medisch belang
van verwekkers van opportunistische infecties bij
patiënten met gestoorde immuniteit, zoals bij-
voorbeeld bij AIDS. Zoals uit de titelopgave
blijkt, is ook de titel ten opzichte van de eerste
opgave aangepast.

De indeling van het boekje is in wezen niet
veranderd en zeer overzichtelijk. In het eerste deel
worden de protozoa behandeld, daarna de hel-
minthen, terwijl daarna nogruim 30 pagina\'s over
de medische entomologie volgen. Het boek sluit
af met een aantal \'wegwijzers\', waarop hierna nog
zal worden ingegaan.

Het boek is ongetwijfeld vanuit een bepaald
gezichtspunt geschreven: de beschrijving per
ziekte/parasiet is uitgebreid en met name aan de
therapie/profylaxe is veel zorg besteed. Het is
derhalve een plezierig naslagwerk voor een ieder,
die op korte termijn zijn kennis over een parasi-
taire ziekte en de therapie daarvan wil bijspijke-
ren. Als men — zoals op het laboratorium van
de referent — dagelijks te maken heeft met de
diagnostiek van protozoaire en helminthologi-
sche infecties, dan is er toch een grote behoefte
aan microscopische weergaven van eieren, cysten,
merozoieten, etcetera. De schematische weerga-
ven (overigens zeer duidelijk!) voldoen dan in de
praktijk onvoldoende.

Deze kritiek is overigens niet geheel juist, zoals
de referent zich dit ook realiseert. Het is waar-
schijnlijk ook niet de bedoeling van de auteurs om
dit boek als enig naslagwerk te gebruiken bij de
— soms: moeilijke — determinatie van de veroor-
zakers van parasitaire infecties.
Een zeer op prijs gestelde toevoeging ten opzichte
van de eerste druk is de zogenaamde wegwijzer.
Schematisch zijn per tractus (\'Paraditosen met
koorts\', \'Parasitosen met respiratoire afwijkin-
gen\', \'Parasitosen met oogafwijkingen\', etcetera)
de verschijnselen die parasieten kunnen veroor-
zaken, samegevat. Voor de differentiaal diagnos-
tiek een bijzonder aanbevolen aanvulling.
Het boek kan naar de mening van de referent niet
gemist worden op een veterinair of medisch
laboratorium. Ook aan collegae met belangstel-
ling in de parasitologie of collegae, die enige tijd
in de tropen gaan werken zij het boek van harte
aanbevolen.

Coördinatoren: J. Brownlie and M. C. Clarke
(Rev. Sci. techn. Off. int. Epiz., volg no. I (1990).
Uitgave van het \'Office International des Epizoot-
ics\' Parijs, Erankrijk)

Deze uitgave is grotendeels gewijd aan het bovine
virus diarree-virus (BVD-virus). Het boek wordt
besloten met enkele op zichzelf staande hoofd-
stukken (communications), over biotechnologi-
sche onderwerpen.

Het hoofdthema van de editie vormt het BVD-
virus. Vooraanstaande deskundigen uit alle delen
van de wereld presenteren ieder een duidelijk
overzicht aangaande alle aspecten van het BVD-
virus. De coördinatie met betrekking tot de
inhoud van de diverse hoofdstukken is voortref-
felijk. Korte herhalingen in de inleidingen van dc
hoofdstukken zijn regel, maar beslist niet storend.
In de achtereenvolgende hoofdstukken komen
aan de orde de klassificatie van het BVD-virus,
de klinische aspecten, de pathogenese, elektro-
nenmicroscopie, epidemiologische aspecten, im-
munologische responses en moleculaire biologie,
de diagnostiek in de kliniek, infecties met het
BVD-virus bij andere diersoorten, de (on)moge-
lijkheden van maatregelen ter controle van het
virus en de actuele situatie met betrekking tot het
voorkomen van het virus in Rusland, Japan,
Australië en Zuid-Amerika.
Alle auteurs geven een goed literatuuroverzicht
van het door hen behandelde aspect, en geven in
het algemeen aanvullingen met (nog) niet gepu-
bliceerde gegevens. Het maakt alle hoofdstukken
vlot leesbaar.

Duidelijk wordt aangegeven waar de kennis op-
houdt en aangaande welke aspecten alleen nog
speculaties bestaan. Met name hel onderwerp
controle van hel BVD-virus laat goed zien dat met
de huidige kennis nog geen goede maatregelen
kunnen worden genomen.

De twee coördinatoren sluiten het boek af met het
formuleren van een aantal nog te beantwoorden
vragen en mogelijkheden of moeilijkheden voor
en bij toekomstig onderzoek.
In totaliteit is dit boek een goed overzicht van de
actuele kennis aangaande het BVD-virus. Dc
door enkele auteurs geuite speculaties kunnen een
bijdrage zijn voor de vorming van ideeën voor
nader onderzoek.

Dit boek, eigenlijk een verzameling referaten, is
onmisbaar voor instituten en onderzoekgroepen
die zich bezig houden met aspecten van de
bestudering van het bovine virus diarree virus.

Van 8 tot 10 januari 1991 werd in Utrecht
aan de Faculteit Diergeneeskunde een inter-
nationaal symposium gehouden waarbij
voor het eerst de nieuwe organisatie EC CE
AMST in de openbaarheid trad.
Deze organisatie, namelijk the European
Consortium for Continuing Education in
Advanced Meat Science and Technology
valt onder het EG-programma COMETT II
waarin onder meer aandacht wordt besteed
aan uitwisseling van kennis tussen universi-
teiten en de industrie.

Het is bedoeld als een internationaal net-
werk bestaande uit vertegenwoordigers van
alle West-Europese landen. Nederland heeft
voor 4 jaar de hoofdzetel, welke gevestigd is
in de VVDO, toegewezen gekregen.
Ook nog in een ander opzicht was dit
symposium een primeur, het was namelijk
het eerste symposium dat gehouden werd in
het kader van het 355-jarig bestaan van de
Rijksuniversiteit Utrecht. Met een deelne-
mersaantal van 150 personen mocht het
organiserende comité best tevreden zijn,
mede omdat de doelgroepen, namelijk de
wetenschap en het bedrijfsleven, redelijk
evenwichtig uit de diverse landen aanwezig
waren.

Men kan het karakter van deze bijeenkomst
het beste beschrijven als een terreinverken-
ning door experts. Experts op gebieden
zoals die van de biotechnologie, de mecha-
nisering en automatisering, het milieu en de
ethiek, de biologie en maatschappelijke
aspecten van de vleeskwaliteit en last but
not least die van de veiligheid respectievelijk
de onschadelijkheid van het vlees.
Veel is er bereikt dank zij de geweldige
mogelijkheden die de wetenschap steeds
opnieuw weer biedt, aan de andere kant is de
beheersbaarheid van neveneffecten juist
door die nieuwe ontwikkelingen opgewekt,
er niet gemakkelijker op geworden.
Het imago van het vlees als consumptie-
artikel is niet al te best, terwijl het uit
voedingsoogpunt als een uitstekend onder-
deel van de maaltijd mag worden be-
schouwd.

Begrippen als \'on line quality analysis\' en
\'hazard analysis critical control points\' dek-
ken activiteiten die in het verleden door de
vleeskeuring werden beheerd en beheerst.
De complexiteit van de moderne vleespro-
duktie eist integratie van de deelaspecten.
Ook al hebben we met geheel verschillende
disciplines te maken.

De Integrale Keten Beheersing (1KB), het
Nederlandse proefobject van overheid en
bedrijfsleven, is een voorbeeld van een der-
gelijke nieuwe aanpak van kwaliteitscon-
trole door de gehele produktieketen. Merk-
waardigerwijze stond een bijdrage hierover
niet op het programma, terwijl de VVDO dit
mede tot een succes heeft gemaakt.
De voorzitter van de vakgroep, prof. dr. J.
G. van Logtestijn, kon aan het slot met recht
en reden gewagen van een zeer geslaagd
symposium vooral omdat één van de doel-
stellingen, namelijk bekendheid geven aan
de nieuwe organisatie, in hoge mate bereikt
werd. Het zo noodzakelijke bewustwor-
dingsproces bij wetenschap en industrie om
de vleesproduktie in al haar onderdelen te
maken tot een aantrekkelijke activiteit, zo-
wel financieel als evenzeer maatschappelijk,
is hierbij annex. De nieuwe EG-organisatie
met als manager dr. F. J. M. Smulders heeft
grote mogelijkheden om de basis te leggen
voor gezamenlijke inzichten, zowel prak-
tisch als wetenschappelijk onderbouwd, die
gedragen door geheel Europa de bouwste-
nen kunnen zijn voor een vleeskeuring
nieuwe stijl met welke naam die ook versierd
mag worden. Het is de bedoeling dat in de
loop van I99I de proceedings uitkomen.

Verslag van de enquête naar het gebruik van
de geboortekrik door praktizerende dieren-
artsen in Nederland (uitgevoerd in 1988).

Tijdens het onderwijs in de Veterinaire
Verloskunde wordt al jarenlang aandacht
besteed aan de werking, het gebruik en de
voor- en nadelen van de geboortekrik.
Omdat het gebruik van dit veel toegepaste
veeverlostoestel wettelijk nog steeds niet is
toegestaan bevindt de Afdeling Verlos-
kunde zich in een moeilijke positie.

Mede naar aanleiding van publiciteit over
het gebruik van de geboortekrik werd beslo-
ten tot het houden van een enquête onder
praktizerende dierenartsen. Het onderzoek
was er op gericht om informatie te krijgen
over de frequentie waarmee en de manier
waarop de krik door dierenartsen wordt
toegepast. Tevens werd hun mening ge-
vraagd over eventuele legalisering van het
gebruik van de geboortekrik. Daarnaast
was het een mogelijkheid om een globale
indruk te krijgen van enkele andere aspecten
van de runderverloskunde door praktise-
rende dierenartsen.

Uit het adressenbestand van de 639 leden
van de Groep Praktici Grote Huisdieren
van de KNMvD werden aselect 200 dieren-
artsen gekozen. Van de 200 verzonden en-
quêteformulieren werden er 141 (70,5%)
ingevuld geretourneerd. De respons was dus
heel goed en dat stelde ons in staat om
statistisch verantwoorde uitspraken te
doen.

De leeftijd van de geënquêteerde dieren-
artsen varieerde van 28 tot 63 jaar. Bijna de
helft (48%) behoorde tot de leeftijdsklasse
van 36 tot 45 jaar. Het aantal jaren ervaring
met de runderverloskunde liep uiteen van 3
tot 40 jaar. Bijna 75% behoorde tot de
categorieën tot 20 jaar ervaring. Bijna 60%
van de dierenartsen had overwegend (^
61%) het zwartbonte veeslag, terwijl slechts
ruim 25% overwegend het roodbonte vee-
slag in de praktijk had. Bij gemiddeld 4.9
van de 100 melkveepartus werd de dieren-
arts geconsulteerd. De relatieve frequentie
van de verschillende soorten geboortehulp
bij melkveepartus was: extractie 69,2%; sec-
tio caesarea 27,4%; foetotomie 3,4%. Ruim
95% van de dierenartsen maakt wel eens
gebruik van een geboortekrik.
De hiernavolgende resultaten hebben alleen
betrekking op de antwoorden van de dieren-
artsen die de geboortekrik gebruiken. Ze
worden in de verdere tekst gebruikers ge-
noemd.

Bijna de helft (49,6%) van de gebruikers
maakte in ^ 80% van de door hen uitge-
voerde extracties gebruik van een geboorte-
krik. Het percentage krikgebruik was onaf-
hankelijk van het aantal jaren ervaring met
rundveeverloskunde en ook onafhankelijk
van het aantal melkveeverlossingen dat deze
dierenartsen jaarlijks deden. De geboorte-
krik werd dus relatief niet vaker of minder
vaak gebruikt naarmate deze gebruikers
meer verlossingen per jaar deden. Het per-
centage krikgebruik neemt toe naarmate het
percentage roodbonte runderen in de prak-
tijkveestapel toeneemt.
Ruim 61% van de gebruikers weigerde in
sommige situaties de geboortekrik ter hand
te nemen, terwijl de veehouder dat wel zou
verkiezen. Slechts 16% van de gebruikers
bediende zich in sommige situaties van een
geboortekrik tegen de wens van de veehou-
der.

Bijna 70% van de gebruikers meende met de
geboortekrik evenveel trekkracht te kunnen
uitoefenen als met 2 tot 4 personen met een
gemiddelde lichaamskracht. De overige me-
ningen daarover liepen veel sterker uiteen.
De geboortekrik werd in toenemende mate
minder vaak gebruikt bij respectievelijk:
vleesstiergedekte melktypische runderen;
zware vleesrassen; dikbillen, zonder onder-
scheid te maken tussen vaarzen en koeien.
De hiernavolgende redenen voor het ge-
bruik van de geboortekrik werden in de
daarbij vermelde percentages door de geën-
quêteerde dierenartsen onderschreven: als
onvoldoende helpers aanwezig zijn (76%);
gewoon handiger (38%); omdat meer trek-
kracht uitgeoefend kan worden (6%); om-
dat de trekkracht bij gebmik van de geboor-
tekrik beter is in te schatten dan de variabele
trekkracht van steeds weer andere helpers
(44%).

Voor de manier(en) waarop de geboortekrik
werd gebruikt leverde dat het volgende op:
pas wanneer men, na manueel onderzoek,
meende dat extractie verantwoord was
(90%); om met behulp ervan te beoordelen
of extractie verantwoord was (als diagno-
stisch hulpmiddel) (22%); zonder meer als
poging tot extractie (5%).

Bij stuitliggingen gebruikte 53% de geboor-
tekrik even vaak als bij kopliggingen, 41%
gebruikte de krik dan minder frequent en
6% zou de krik in die situaties zelfs vaker
gebruiken. Bij niet ingetreden kopliggingen
zag 85% af van het gebruik van de geboor-
tekrik, de overige 15% gebruikte het appa-
raat ook in die gevallen. Een nog onvol-
doende ontsloten geboorteweg werrd door
80% van de gebruikers eerst manueel opge-
rekt voordat ze de geboortekrik aanlegden.
De overigen lieten het oprekken gebeuren
tijdens de extractie met de krik. De geboor-
tekrik werd door 65% van de gebruikers wel
eens tijdens een extractie in een soort hef-
boomwerking extra richting uier gedrukt
om meer trekkracht uit te oefenen.

Slechts 40% had voorkeur voor een be-
paalde geboortekrik waarbij het ouderwetse
type HK-veeverlosser met grove draad en
het nieuwe type Vink met steunvoet om het
rund het hoogst scoorden.
De dierenartsgebruikers hechtten in afne-
mende rangorde waarde aan: goede kwali-
teit; handig in gebruik; steunvoet moet zo
zijn dat men eventueel richting staart kan
trekken; mogelijkheid om snel trekkracht-
spanning te verminderen; voldoende lange
buis; trekkrachtmeter of begrenzer; gemak-
kelijk te vervoeren. De prijs van zo\'n appa-
raat vond men geen belangrijk punt van
overweging.

Wanneer bij het verloskundig onderzoek
werd vastgesteld dat het een levend dikbil-
kalf betrof dan zouden 50% van de krikge-
bruikers zonder meer een sectio caesarea
verrichten en 7% heeft geen mening daar-
over. Van de overige 43% zou, indien extrac-
tie verantwoord leek, ¥4 dat dan bij voor-
keur met menselijk trekkracht doen, terwijl
slechts \'A daarvoor de krik verkoos. Bij een
relatief te groot dood dikbilkalf deed 58%
het liefst een sectio, 37% gaf dan de voor-
keur aan een foetotomie terwijl 5% daar-
over geen mening had.
De meeste dierenartsen zijn het eens met de
volgende stellingen: trekkracht in meer dor-
sale richting is vaak onmogelijk omdat de
steunvoet (van HK-veeverlosser) dan af-
glijdt (84%); het enigszins kunnen draaien
van het kalf tijdens extractie is onvoldoende
mogelijk (66%); een geboortekrik is een
aanwinst voor veeverloskunde (90%). Ze
zijn het echter overwegend oneens met de
stellingen dat: trekkracht met geboortekrik
moeilijker zou zijn in te schatten dan men-
selijke trekkracht (57%); vaker complicaties
zouden optreden bij gebruik van de krik dan
bij aanwenden van menselijke trekkracht
(77%); een minder sterke dierenarts vaker
behoefte zou hebben om een geboortekrik
te gebruiken (70%); een erg sterke dierenarts
daaraan juist minder behoefte zou hebben
(74%).

Legalisering van het gebruik van de geboor-
tekrik wordt door 96% van de dierenartsen
wenselijk geacht. Zelfs 5 van 6 niet-gebrui-
kers hebben die mening.

Uit dit vragenonderzoek kan het volgende
worden geconcludeerd:
Bijna alle praktizerende dierenartsen in Ne-
derland gebruiken de geboortekrik regelma-
tig en beschouwen het toestel als een aan-
winst voor de runderverloskunde. Men
heeft een genuanceerde voorstelling van de
mogelijkheden van het apparaat. De me-
ning over de trekkracht die met een geboor-
tekrik kan worden uitgeoefend is zeer ver-
schillend. Daarbij moet wel worden
opgemerkt dat onvoldoende bekend is
welke duur en grootte van de trekkracht
onder de verschillende omstandigheden ver-
antwoord zijn voor koe en kalf Meer on-
derzoek daarnaar is dus noodzakelijk.
Het onderricht in het gebruik van de ge-
boortekrik aan veterinaire studenten die de
grote huisdierenpraktijk willen uitoefenen
verdient onze bijzondere aandacht. Meer
voorlichting aan veehouders is waarschijn-
lijk op zijn plaats. Vrijwel unaniem zijn de
geënquêteerde dierenartsen van mening dat
het gebruik van de geboortekrik moet wor-
den toegestaan.

We danken onze collegae in de praktijk voor
hun medewerking aan dit vragenonderzoek.

\' Drs. G. Schuijt, Afdeling Verloskunde van de
Vakgroep Bedrijfsdiergeneeskunde en Voort-
planting,

De studie diergeneeskunde richt zich voor-
namelijk op bepaalde diersoorten binnen de
gezelschaps- en bedrijfsdiergeneeskunde.
D.A.V. \'Archaeopteryx\' is een vereniging
die zich richt op de geneeskundige- en
andere aspecten van vogels en bijzondere
dieren.

Ons doel is het vergroten van ons kennis
over deze diergroepen. De vereniging is in
1989 opgericht en telt nu zo\'n 150 leden.

- De uitgave van een blad: \'Archaeopteryx
Veterinaris\'. Dit blad verschijnt 4 ä 5 keer
per jaar. Hierin staan allerlei artikelen die
met name gericht zijn op de veterinaire
praktijk.

- Per jaar worden 1 symposium (zie
pag. 428)en 2 kleinere lezingen georgani-
seerd.

- We bemiddelen voor stages in binnen- en
buitenland en geven informati over stu-
diebeurzen, prijzen voor scripties op dit
gebied, congressen, etc.

Behalve landelijke, hebben wij ook veel
internationale contacten. Doordat we zijn
aangesloten bij de Association of Avian
Veterinarians (AAV), behoren internatio-
nale congressen, stages en dergelijke ook tot
de mogelijkheden.

Bestuur van D.A.V. \'Archaeopteryx\':
voorzitter: Arjanne Meerdam (tel. 030-89213)
vice-voorzitter: Berend de Leeuw
Fiscus: Jean-Louis Koebrugge
Secretaris: Bart Mangusa
Sponsoring: Frank Verstappen

- voor studenten ƒ 10,-. Het blad kan dan
op onze kamer op de Faculteit opgehaald
worden.

Banknummer: 39.45.31.671 (RABO-bank
Utrecht, Gironummer: 254134; o.v.v. J. L.
Koebrugge, Fiscus, D.A.V. \'Archaeopte-
ryx\'.

D.A.V. \'Archaeopteryx\', Yalelaan 1, Facul-
teit Diergeneeskunde - De Uithof, 3584 CL
Utrecht.

Hieronder volgt de inhoudsopgave van de
tot nu toe verschenen nummers.
Eén blad kost ƒ5,-, dit is inclusief portoko-
sten (/\'1,50). Indien u meerdere bladen
tegelijk besteld wordt het goedkoper, afhan-
kelijk van de portokosten.

benauwde parkiet met dikke buik.
Lipomen bij grasparkieten.
Asiels: noodzaak.
Systematiek der vogels.
Archaeopteryx: voorvader der vogels?
Omgaan met dode vogels.
Sectieverslag: TBC bij een Rubby-duck.
Homeopathie bij vogels.
Nummer 2.

Sectieverslag: hemorragische diathese.
Problemen met hennepzaad.
Afwijkingen aan de spieren en het skelet.
De voeding van grasparkieten.
Nummer 3.

College Bijzondere Dieren, deel 5-1-6.
Vogelgezang of luchtwegontsteking.
Bestrijdingsplan \'Papegaaieziekte\'.

Digestiestoornissen bij vogels.
Adviezen aan eigenaren van vogels.
Vogelreferaten.

Na een lange periode met technische proble-
men betreffende de bereikbaarheid van de
spoedarts van de UKG, lijkt nu een tijd te
zijn aangebroken waarin deze perikelen tot
het verleden behoren.
Met ingang van heden is de spoedarts tussen
08.00 en 16.45 uur rechtstreeks bereikbaar
voor praktici uit den lande via telefoonnum-
mer 030-531561.

Het systeem werkt als volgt: op het moment
dat u als prakticus dit nummer draait, gaat
de pieper van de dienstdoende spoedarts.
Deze kan door middel van een code direct
verbinding krijgen via elk in de buurt zijnde
telefoontoestel.

De enige beperking van het systeem is het
feit, dat indien de spoedarts niet onmiddel-
lijk kan reageren (bijv. door niet te onder-
breken werkzaamheden), de verbinding na
ongeveer 1 minuut verbroken wordt. Wij
verwachten dat u voor deze beperking be-
grip heeft en verzoeken u vriendelijk het
telefoonnummer hierna nogmaals te draaien.
Tussen 17.00 en 08.00 uur (avond- en nacht-
dienst) zal hetzelfde systeem functioneel
zijn, met dit verschil dat de pieper dan wordt
gedragen door de dienstdoende dierverple-
ger.

In de loop van het jaar zal bezien worden
of het computersysteem dusdanig kan wor-
den aangepast, dat in bovengenoemde situa-
tie het gesprek terugvalt op de centrale. U
zult hiervan via een mededeling in het
Tijdschrift voor Diergeneeskunde op de
hoogte worden gesteld.

\'Normaliter wordt de test op maandag
uitgevoerd. Bloedmonsters die op maan-
dag vóór 10.00 uur \'s morgens aanwezig
zijn kunnen diezelfde dag nog worden
getest. Uitslagen van testen worden zo-
veel mogelijk op de dag van uitvoering
of uiterlijk de volgende dag verzonden.
Op verzoek (bij inzending) kan uitslag
ook per fax worden medegedeeld (meer-
prijs ƒ10,- per verzendbericht); in dat
geval faxnummer bij indienen vermel-
den.\'

In dringende gevallen kunnen sera op maan-
dagmorgen tussen 8.00 en 10.00 uur per-
soonlijk worden afgeleverd in het Hoofdge-
bouw Diergeneeskunde, Yalelaan 1, Utrecht
(Uithof), 3e verdieping (achter de liften),
laboratorium 304 (tel. 532505), of (bij afwe-
zigheid) bij de gebouwbeheerder dhr. Firet,
2e verdieping, kamer 206 (tel. 532435).
Overigens is het natuurlijk nooit volledig uit
te sluiten dat een test op maandag niet
uitgevoerd kan worden of mislukt. Men
wordt daarom dringend verzocht sera zo
vroeg mogelijk (per expresse) in te zenden
en daarmee, als dat te vermijden is, niet te
wachten tot de laatste week.
Uw aandacht in bovenstaand bericht wordt
in het bijzonder gevestigd op de wijziging
van het tijdstip van uiterste inzending van
maandagmorgen 8.00 naar maandagmor-
gen 10.00 uur.

Dr. J. P. Overdulve, Hoofd Afdeling Tropische
Diergeneeskunde en Protozoölogie, Faculteit
Diergeneeskunde, Utrecht.

Naar aanleiding van onderstaande bij
de redactie ontvangen vraagstelling,
vond zij dr. Gerry M. Dorrestein (vak-
groep Pathologie, afd. Laboratorium
en Bijzondere Dieren) bereid om voor
de lezers een antwoord te formuleren.

Is het waar dat de meeste papegaaien een
verkeerd voer krijgen? Zijn er behalve het
vitamine A-gehalte, het calciumgehalte en
het eiwitgehalte nog andere elementen in het
voer van belang? Wat is de dosering van een
vitamine A-injectie voor een papegaai en
hoe vaak moet de injectie herhaald worden?

Het is niet zozeer het probleem dat de
meeste papegaaien een verkeerd voer krij-
gen, dan wel dat het voer dat verstrekt wordt
incompleet is of een goed voer in overmaat
verstrekt wordt. In het laatste geval zullen
de papegaaien de kans hebben door selectief
uitzoeken zichzelf eenzijdig te voeden.
Veelal wordt de gedachtenfout gemaakt dat
een papegaai, die te boek staat als \'zaad-
eter\', op uitsluitend zaad optimaal kan
functioneren. Ondanks herhaalde publika-
ties over de problemen met de huidige
papegaaienvoeding (1, 3, 5) lukt het slechts
sporadisch de vogelvoederprodukten en de
papegaaienliefhebber afdoende te overtui-
gen. Zo werd in 1987 nog vastgesteld dat
ruim 50% van de grote papegaaiensoorten
die veelal als huisdier gehouden werden
histologisch aantoonbare verschijnselen
van vitamine A tekort vertoonden (2).
Een eenzijdige zaadvoeding geeft overmij-
delijk aanleiding tot deficiëntieverschijnse-
len (met name essentiële aminozuren, cal-
cium (secundaire hyperparathyreoïdie) en
vitamine A (onder andere metaplasie speek-
selklieren)). Omdat kweken met papegaaien
steeds meer een alledaags verschijnsel is in
Nederland, zullen ook in toenemende mate
problemen gezien worden tijdens de kweek-
en opfokperiode.

Er zijn momenteel enkele acceptabele tot
goede complete papegaaienvoeders op de
markt, die indien ze in dagporties aan de
vogels verstrekt worden, veel voedingspro-
blemen kunnen voorkomen (3). Goede er-
varingen zijn het afgelopen decennium op-
gedaan met het volgende mengsel:

Het opfokvoer, vaak ook \'eivoer\' genoemd,
moet ongeveer 18% eiwit, tenminste 1%
lysine, ongeveer 20.000 IE vitamine A en
2000 IE vitamine D3 per kg bevatten. Ter
aanvulling van de calcium en maagkiezelbe-
hoefte kan éénmaal per week een theelepel
kippe- of duivegrit per vogel over het voer
verstrekt worden. Hel verdient aanbeveling
ervoor te laten zorgen dat er continue grit
in de kooi aanwezig is. Indien het dagelijks
mengen een probleem vormt, kan het droge
deel (zaad, opfokvoer en Brinta) in een
grotere hoeveelheid op voorraad gemengd
worden.

Afhankelijk van de grootte en de eetlust van
de papegaai zijn één tot drie eetlepels van
het vochtige mengsel per dag voldoende.
Het mengsel moet vochtig-kruimelig van
consistentie zijn; is het te papperig dan
wordt het niet graag opgenomen en kunnen
de vogels zich erg vies maken.
Het omwennen kan een probleem vormen;
meestal meer voor de eigenaar dan voor dc
vogel. De eerste dagen moet men er goed op
letten of het voer werkelijk gegeten wordt.
Pas op, de meeste eigenaren zijn gewend dat
de papegaaien dagelijks grote hoeveelheden
zaden verknoeien. Als de vogel in de ogen
van de eigenaar het voer slecht accepteert,
dat wil zeggen er weinig van eet, bedenk dan
dat van dit mengsel slechts weinig nodig is
om een papegaai in prima voedingsconditic
te houden. Zolang de vogel er maar iets van
eet, zal hij binnen enkele dagen voldoende
accepteren. Als comprotnis met de eigenaar
kan men de eerste paar dagen per vogel twee
theelepeltjes \'vertrouwd\' zaadmengsel over
de \'brei\' laten strooien.
Soms lukt hel het opfokvoer gescheiden te
geven. In dat geval dient dagelijks \'/3 deel
(een eetlepel voor een grijzeroodstaart pa-
pegaai) van hel rantsoen als vochtig ge-
maakt opfokvoer verstrekt te worden De
dagelijkse hoeveelheid voer moet zoveel zijn
dat de voerbak(ken) elke dag leeggegeten
worden. De voer- en drinkbakken dienen
dagelijks gereinigd te worden.
\'Echte\' complete papegaaienmengsels en
gepelleteerde papegaaienkorrels kunnen in
principe als enige hoofdvoeding verstrekt
worden.

Wordt het \'basisvoer\' in voldoende mate
dagelijks gegeten, dan kan men als versna-
pering takken met blad- en bloemknoppen,
wilgetakken, fruit, groente, kaas, (kippe)-
vleesbotten (kluiven), garnalenschroot, ge-
kookte vis, insecten, cake, en vele andere
lekkernijen verstrekken.
In de kweekperiode kan het gewenst zijn
extra 3-4% vitamine-mineralen-mengsel dat
minstens 10% calcium bevat door het op-
fokvoer te verstrekken. Met name kakatoes,
maar ook vele andere papegaaiensoorten,
hebben tijdens de fokperiode een verhoogde
behoefte aan \'dierlijk\' eiwit. Dit kan ver-
strekt worden in de vorm van kwark, yog-
hurt, vlees, of iets dergelijks. Bij professi-
onele fokkers worden voor dit doel soms
babymuisjes verstrekt (4). Bij vleesvoeding
goed letten op de kalk voorziening. Ter
completering van een deficiënt dieet worden
bij fokkers ook vaak met succes apen- of
hondebrokken bijgevoerd.
Bij een verdenking c.q. diagnose van een
(vitamine A) deficiëntie dient de voeding
zeer kritisch met de eigenaar doorgenomen
te worden en moeten de noodzakelijke wij-
zigingen aangebracht worden. Zonder een
verandering van de voeding zal de kans op
succes op herstel in de toekomst nihil zijn.
Aanvulling via het drinkwater werkt niet,
enerzijds omdat papegaaien onbetrouwbare
drinkers zijn; maar vooral ook omdat via
het drinkwater de aminozuren en mineralen
moeilijk aangevuld kunnen worden.
De beste benadering blijkt een eenmalige
injectie met een multivitaminepreparaat
(gedoseerd naar het vitamine A-gehalte; dat
wil zeggen 20-40.000 IE vit. A per kg vogel)
in combinatie met een drastische dieetwij-
ziging. Gebaseerd op de huidige kennis van
zaken is de dagelijkse behoefte aan vitamine
A 50-100 IE voor parkieten, 200-300 IE
voor kakatoes, grijzeroodstaarten en ama-
zonepapegaaien en tot 500 IE voor grote
ara\'s.

1. Dorrestein GM, Lustig CP en Verwey CG.
De papegaai, Iclinisehe en laboratorium dia-
gnostiek. Diergeneeskd Mem 1982; 29; 3-51.

2. Dorrestein GM, Zwart P. Hage MH van der,
and Schrijver J. Metaplastic alterations in the
salivary glands of parrots in relation to liver
vitamin A levels. Proc 1st Int Conf Zoological
and Avian Medicine, Oahu 1987; 69-73.

3. Robben JH, Lumeij JT. Een vergelijking van
in Nederland commercieel verkrijgbare pape-
gaaienvoeders. Tijdschr Diergeneeskd 1988;
114; 19-25.

4. Rübel A, Isenbügel E. Papageien. In: Krank-
heite der Heimtiere, Kapitel 7. Herausg Ga-
brisch K, Zwart P. Schlüttersche Verlag,
Hannover 1984; 147-95.

5. Zwart P, Dorrestein GM und Hage MH van
der. Krankheiten von Grosspapageien: Ein
praxisbezogener Überblick (I. Teil). Klein-
tierpraxis 1989; 34: 573-7,

Naar aanleiding van onderstaande bij
de Redactie ontvangen vraag, vond zij
prof. dr. A. de Kruif (Faculteit Dier-
geneeskunde, Gent) bereid om voorde
lezers een antwoord te formuleren.

In hoeverre een SMP-oorimplant beter is
dan een PRID-spiraal of andersom is niet
zo eenvoudig te beantwoorden. Beide heb-
ben zo hun voor- en nadelen wat het gebruik
betreft. Zowel PRlD\'s als implants worden
meestal gebruikt bij vaarzen.
De bij deze dieren verkregen drachtigheids-
resultaten zijn ongeveer hetzelfde. Wat het
gebruik bij koeien betreft zijn veel minder
literatuurgegevens beschikbaar. Goede on-
derzoekingen met grote groepen dieren zijn
niet voorhanden. Het is dan ook niet mo-
gelijk te zeggen in hoeverre de één beter is
dan de andere.

Een uitzondering dient wat dit betreft ge-
maakt te worden voor een koe met cysteuze
ovariële follikels. Een PRID-spiraal waar de
oestrogeencapsule is uitgehaald geniet daar-
bij de voorkeur omdat bij het aanbrengen
van de SMP-implant een injectie dient te
worden gegeven van oestradiolvaleraat en
norgestomet.

Het oestradiolvaleraat beïnvloedt de gene-
zing negatief Zou men de injectie achter-
wege laten, dan is de hoeveelheid norgesto-
met te gering om genezing te bewerkstelli-
gen.

Fotokopieën van studentenreferaten
kunnen worden besteld via het redac-
tiesecretariaat (tel. 030-510111). De
kosten (inclusief portokosten) bedra-
gen (afhankelijk van de omvang per
referaat):

< 30 pagina\'s f 10,-
30-60 pagina\'s f 15,-
> 60 pagina\'s f 20,-
gische beeld, de diagnose en de preventie behan-
deld.

In hoofdstuk 2 wordt de diagnostiek verder
uitgewerkt. Op basis van de klinische symptomen
is een diagnostiektabel samengesteld. Tevens
worden in een tabel de pathologische afwijkingen
genoemd, die bij een bepaalde oorzaak kunnen
optreden.

Tenslotte wordt verwezen naar een aantal insti-
tuten in Nederland waar sectie en aanvullende
diagnostiek mogelijk is.

Ademhalingsaandoeningen vormen een moeilijk
diagnostisch probleem in de ziektekunde van de
duif Over het algemeen schiet de kennis van de
dierenarts ten aanzien van dit probleem te kort.
Diagnoses worden zelden gesteld en de effecten
van de ingestelde behandelingen zijn moeilijk te
beoordelen. Slechte vluchtresultaten zijn meestal
de reden van onderzoek van de aangeboden duif
Hierdoor wordt de dierenarts vooral tijdens het
vliegseizoen met respiratoire aandoeningen ge-
confronteerd.

In de literatuur is men weinig éénduidig over de
rol die bepaalde ziekteverwekkers spelen bij res-
piratoire problemen van de duif Verschillende
auteurs hanteren namen \'coryza\', \'besmette-
lijke snot\', \'het ornithose-complex\' voor een
ziektebeeld dat veroorzaakt wordt door meerdere
ziekteverwekkers.

In deze scriptie is zoveel mogelijk getracht om de
gegevens over ademhalingsproblemen per ziekte-
verwekker op een rij te zetten. We hebben daarbij
die verwekkers naar voren gehaald, die genoemd
worden als primair pathogeen, of als behorend bij
het complex van veroorzakers van respiratoire
problemen.

Tevens worden enkele niet-infectieuze oorzaken
van ademhalingsproblemen kortstondig belicht.
We hopen een soort \'wegwijzer\' te maken waar-
mee het stellen van diagnoses vergemakkelijkt
wordt. Dit doen we door enerzijds de klinische
symptomen en de sectiebeelden op een rij te zetten
en anderzijds door te wijzen op de diagnostische
mogelijkheden, die op gespecialiseerde instituten
voorhanden zijn.

De infectieuze en niet-infectieuze oorzaken wor-
den afzonderlijk besproken in hoofdstuk 1. Van
de infectieuze oorzaken worden achtereenvolgens
enige eigenschappen, het voorkomen, de epidemi-
ologie, de pathogenese, het klinische en patholo-

Een veel voorkomend probleem bij het rund in
de post partum periode is retentio secundinarum
ook wel aangeduid als ret.sec. of \'aan de nage-
boorte blijven staan\'.

Een belangrijke vraag is of een verminderde
fertiliteit het gevolg hiervan kan zijn.
Behalve literatuuronderzoek over fertiliteit, re-
tentio secundinarum en het verband tussen beide,
wordt ook een onderzoek van de heer Willemse
uitgewerkt waarin de relatie tussen ret,sec. en
fertiliteit uitgezocht is aan de hand van: het
interval partus-KI, het interval partus-conceptie
en het aantal inseminaties per conceptie.
Het optreden van nageboorte-problemen is af-
hankelijk van een groot aantal factoren die on-
derling interfereren. Dit geldt ook voor de ferti-
liteit.

Er zijn veel publicaties waarin een negatief ver-
band tussen retentio secundinarum en fertiliteit
wordt vermeld. Deze invloed op de fertiliteit
komt door het al dan niet ontwikkelen van een
endometritis in aansluiting op ret.sec.
In het eigen onderzoek is dit verband ook aan-
getoond, met uitzondering van de factor endome-
tritis, die om eerder aangegeven redenen buiten
beschouwing gelaten moest worden.
Helaas is het moeilijk om de resultaten van dc
onderzoeken onderling te vergelijken omdat ma-
teriaal en methoden vaak sterk uiteenlopen.

Tijdens de Jaarvergadering van de vereniging van
Fabrikanten en Importeurs van Diergeneesmid-
delen in Nederiand, de FIDIN, is op 27 maart
1991 tot voorzitter gekozen ing. Sjoerd Sietsma,
sinds 1989 General Manager van Mycofarm Ne-
derland B.V.

De heer Sietsma heeft een grote ervaring op het
gebied van de diergeneesmiddelenindustrie. Hij is
reeds ± 30 jaar, zowel op nationaal als interna-
tionaal niveau, werkzaam in deze branche.
De FIDIN behartigt de belangen van de gere-
nommeerde Veterinair Pharmaceutische Indus-
trie in Nederland. Deze belangenbehartiging
vindt zowel op nationaal als internationaal ni-
veau plaats. De FIDIN stelt het dan ook bijzon-
der op prijs iemand met grote ervaring op dit
gebied bereid te hebben gevonden deze taak op
zich tc nemen.

De heer Sietsma volgt in deze functie ir. Marius
J. de Graaf op, die door gewijzigde werkzaam-
heden genoodzaakt was te bedanken als bestuurs-
lid.

Tevens werd als nieuw bestuurslid gekozen drs.
J. A. M. Schrooyen van Cyanamid Animal
Health, die de heer J. Meijers opvolgt.
Het bestuur van de FIDIN is vanaf heden als
volgt samengesteld:

De heer P. G. Hoff, A.U.V., penningmeester
De heer K. J. Nooder, Intervet Nederland B.V,
lid

De FIDIN is bereikbaar via het secretariaat
Margrietlaan 9, Postbus 123, 3850 AC Ermelo,
telefoon 03417-51703, fax 03417-51881.

Eerste DNA-hybridisatie testen
op salmonella nu in Nederland
commercieel verkrijgbaar

Livestock Control B.V. uit Wijk bij Duurstede
brengt sinds I maart DNA-hybridisatie testen van
Gene-Trak® in Nederland op de markt. De testen
op onder andere salmonella, listeria en E. coli
verkorten microbiologisch onderzoek van voe-
dingsmiddelen tot 48 uur. De DNA-hybridisatie
techniek staat garant voor een zeer hoge nauw-
keurigheid en specificiteit (1,2). Door deze com-
binatie van eigenschappen zijn de Gene-Trak
produkten geschikt om het traditionele bacteri-
ologisch onderzoek te vervangen.
De Gene-Trak tests zijn gebaseerd op de DNA-
hybridisatie techniek. De eerste stap na monster-
name is selectieve ophoping van de aanwezige
bacteriën. Daarna worden de cellen gelyseerd,
waarbij onder andere het ribsomaal RNA vrij-
komt. Een toegevoegde DNA-probe hybridiseert
vervolgens met een specifiek deel van het ribso-
maal RNA, dit wordt door een kleurreactie
zichtbaar gemaakt. De test selecteert bacteriën op
DNA/RNA-niveau, waardoor de specificiteit
zeer hoog is. De testhandelingen zijn eenvoudig
uit te voeren en na 2 a 3 uur is de uitslag bekend.
Het aflezen van de uitslag vindt objectief plaats
met behulp van een bijbehorende eenvoudige
fotometer.

Naast de testen op salmonella, listeria en E. coli
zijn er ook testen leverbaar voor Staphylococcus
aureus, Campylobacter en Yersinia enterocolitica.
Voor inlichtingen kunt u bellen naar Livestock
Control B.V., Karei de Grotestraat IB, te Wijk
bij Duurstede, telefoon 03435-75955, fax 03435-
76392.

De Japanse overheid (Ministry of Agriculture
and Food) heeft aan Intervet de registratie ver-
leend van het levend Aujeszky vaccin Nobi-
Porvac Aujeszky live (stam Begonia). Dit is de
eerste keer dat een Aujeszky vaccin dat niet in
Japan wordt geproduceerd, wordt toegelaten op
de Japanse markt.

In december 1990 gaf de Europese registratiecom-
missie (CVMP) reeds een positief advies voor
Nobi-Porvac Aujeszky live (stam Begonia).
Het vaccin is in Nederland ontwikkeld en wordt
in vele landen, waaronder Nederland, toegepast
voor vaccinatie van mestvarkens en reproduktie-
dieren.

Met onmiddellijke ingang is de groeibevorderaar
Salocin® nu ook toegelaten voor vleesvarkens in
de afmestfase. Er geldt geen wachttermijn. Salo-
cin® is de geregistreerde merknaam van het
voormengsel dat 120 gram van de werkzame stof
Salinomycin-Natrium per kilogram bevat en op
fermentatieve wijze wordt verkregen. Het pro-
dukt wordt sedert 1988 door Hocchst Holland
geleverd aan de mengvoederindustrie. Het draagt
bij tot een duidelijke rentabiliteitsverbetering in
de varkenshouderij door hogere gewichtstoe-
name en betere voederconversie bij de varkens.
Dankzij het ionofore werkingsmechanisme remt
het de ontwikkeling van ongewenste ziektekie-
men in het darmkanaal en er bestaat geen gevaar
voor kruis-resistentie ten opzichte van andere
antibiotica. Ook de probleemloze verwerking van
Salocin in mengsels en de goede stabiliteit onder
alle verwerkings- en opslagomstandigheden zijn
van groot belang.

Salocin is in een dosering van 30-60 ppm toege-
laten bij varkens tot 4 maanden en 15-30 ppm bij
vleesvarkens tot 6 maanden. Toediening tezamen
met Tiamulin dient te worden vermeden.
Voor meer informatie: Hoechst Holland N.V.,
afdeling Agro Animal Health, telefoon 020-
5908318.

Maart 1991 is het eerste nummer van de Waltham
International Focus verschenen. Focus is ontstaan
door het samenvoegen van een aantal nationale
en internationale veterinaire tijdschriften, allen
uitgegeven door de Petcare Group van Mars Inc.,
waarvan EFFEM B.V. de Nederlandse vestiging
vormt.

Focus is een bron van praktisch bruikbare infor-
matie voor dierenartsen die zich bezig houden
met gezelschapsdieren en aldus een waardevol
naslagwerk in de praktijk.
Ook het in ons land bekende Animalis Familiaris,
verschijnend in een groot aantal landen en in
meerdere talen, is met ingang van dit jaar opge-
gaan in Focus.

Hiermee is de Waltham International Focus tot een
uniek tijdschrift geworden met een zeer wijdver-
spreide distributie en een grote oplage, verschij-
nend in 25 landen en in 8 talen.
Net als Animalis zal Focus in ons land door
EFFEM B.V. viermaal per jaar worden verzon-
den naar alle praktizerende dierenartsen, weten-
schappelijke medewerkers en laatstejaars dierge-
neeskundige studenten.

Voor meer informatie en/of aanvragen van Focus
kunt u zich wenden tot: Waltham Veterinaire
Service, EFFEM B.V, Postbus 81, 5460 AB
Veghel, telefoon 04130-49555.

De voorjaarsvergadering van het Veterinair His-
torisch Genootschap zal worden gehouden op
vrijdag 3 mei aanstaande in de zogenaamde
Blauwe Zaal van het Hoofdgebouw van de Fa-
culteit der Diergeneeskunde, Yalelaan 1, Utrecht.
Aanvang 13.30 uur.

In aansluiting op het huishoudelijk gedeelte zul-
len drie voordrachten worden gehouden. Achter-
eenvolgens zullen spreken:

— Dr. J. B. Berns (Amsterdam) over \'De
vroegste geschiedenis van de Nederlandse
veterinaire literatuur\'.

— Drs. P. A. Koolmees (Utrecht) over \'Een
hoofdstuk uit de vleeskeuring in Nederland\'.

Collegezaal Gezelschapsdieren, Faculteit Dierge-
neeskunde, 19.30-22.00 uur.
Sprekers:

19.30 Prof. dr. A. D. M. E. Osterhaus (RIVM
Bilthoven): Virusinfecties bij zeezoogdie-
ren.

20.00 Drs. R. Kastelein (Dolfinarium Harder-
wijk): Aanpassingsmechanismen van dol-
fijnen aan hun leefmilieu.
21.00 Drs. L. Vedder (Zeehondencrèche Pieter-

buren): Ziektekunde van zeehonden.
Inlichtingen: D.A.V. \'Archaeopteryx\', Yalelaan 1,
Faculteit Diergeneeskunde, \'De Uithof, 3584 CL
Utrecht.

of food borne infections.
09.15 B. Lindgren: Effects of salmonellosis on
health economics.

09.35 P. S. Dawson: A government control pro-
gramme (MAFF).
09.55 M. Biegaard: Salmonella control pro-
gramme in Denmark.
10.15 M. Aho: Problematics of salmonella sam-
pling.

11.00 E. Nurmi: The CE-concept - the develop-
ment and the future.
11.30 C. Schneitz: Salmonellae, chickens and
turkeys.

11.50 S. Stavric; Defined cultures and prospects.
12.10 M. Aho: Campylobacters and CE.
12.30 N. G. Fowler: Antimicrobials and CE.
12.50 Lunch.
International Experience

L. C. Blankenship: Experiences with CE
treatment field trials to control salmonella
and Campylobacter in chickens.
C. Johnson: Salmonellla eradication with
an antimicrobial/CE-combination.
FI. Ehrsam: Experience with CE in Swit-
zerland.

R. W. A. W. Mulder: Enteritis and CE -
a controlled study in chickens and turkeys.

D. M. Cameron: S. enteritidis and CE - a
controlled laboratory trial in chickens.

Het DLO-Instituut voor Veevoedingsonderzoek
(IVVO-DLO) viert dit jaar het honderd-jarig
bestaan. In verband hiermee zet het Instituut op
zaterdag 1 juni de poorten open en zijn belang-
stellenden van harte welkom. Het IVVO-DLO is
thans één van de instellingen van het nieuwe
Centrum Veehouderij in Lelystad.
Inlichtingen: IVVO-DLO, tel. 03200-93211, tele-
fax 03200-34476.

Dit jaar zal er een groot aantal activiteiten op het
gebied van de pluimveehouderij worden georga-
niseerd. Een belangrijk deel daarvan zal plaats-
vinden op \'Het Spelderholt\' te Beekbergen. Het
betreft hier het 70-jarig jubileum van \'Het Spel-
derholt\', de opening van een nieuwe broederij, de
opening van een nieuwe konijnenstal, de opening
van het nieuwe pluimveebedrijf en dc opening van
het nieuwe IKC-pluimvee kantoor. Tevens zal er
aandacht worden geschonken aan het 25-jarig
jubileum van de Nederlandse Organisatie van
Pluimveehouders (NOP).

In de periode van 10 t/m 28 september vindt er
een aantal gebeurtenissen plaats, waarin \'Het
Spelderholt\' zich zal presenteren aan de diverse
takken van de pluimveehouderij, maar ook aan
de pelsdieren- en konijnenhouderij. Als afsluiting
zal een Open Dag worden gehouden, waarvoor
ook andere belangstellenden zullen worden uit-
genodigd.

10 september; wetenschappelijk programma 70
jaar Spelderholt pluimvee-onderzoek.
18 september: opening nieuwbouw IKC.

25 september v.m.: Open Dag legpluimveehou-
ders; n.m.; Open Dag konijnenhouders; opening
konijnenstal.

26 september v.m.: Open Dag slachtkuikenhou-
ders; n.m.; Open Dag pelsdierenhouders en jaar-
vergadering NFE.

27 september v.m.: Open Dag vermeerderaars en
kuikenbroeders; opening broederij; n.m.: Open
Dag kalkoen- en eendenhouders.

Organised by: The Austrian Association of Small
Animal Practitioners (VOK).
Simultaneous interpreters for: German, English,
French, Italian, Spanish.

Congress secretariat, travel and hotel organisa-
tion: Mondial Congress, Faulmanngasse 4, A-
1040 Vienna, Austria. Phone: (0222) 588-040.
Telex; 111668. Fax: (0222) 587-1268.
About 180 hours of high-grade further and ad-
vanced training (lectures, seminars, workshops).
No language barriers — the entirety of the key
scientific programme will be simultaneously
translated.

De afgelopen maanden is de toevoeging van
zink-oxyde aan varkensvoeder in een con-
centratie van 4000 ppm ter behandeling van
slingerziekte steeds meer in de belangstel-
ling komen te staan. Ten behoeve van een
dergelijke therapie zijn door dierenartsen
attesten uitgeschreven op basis waarvan het
betreffende voeder door mengvoederberei-
ders is bereid en afgeleverd aan varkenshou-
ders.

Zoals bekend bestaan er twijfels omtrent de
veiligheid van een therapie met 4000 ppm
zink-oxyde, zowel voor het te behandelen
dier als de consument. Bovendien is een
dergelijke therapie aanleiding tot een extra
belasting van het milieu met het zware
metaal zink, hetgeen als uiterst ongewenst
moet worden beschouwd.
Ingevolge de Diergeneesmiddelenwet wor-
den spoorelementen als diergeneesmiddel
aangemerkt. Derhalve worden zink bevat-
tende produkten die bestemd zijn om aan
dieren te worden toegediend aangemerkt als
diergeneesmiddel.

Voor nutritionele toepassingen van zink in
voeders zijn regels gesteld in de Verordening
Diervoeder 1986 van het Produktschap
voor Veevoeder. Deze Verordening is echter
niet van toepassing op het voeder dat ter
behandeling van slingerziekte wordt aange-
wend aangezien hierin slechts regels zijn
gesteld voor het bereiden, afleveren en toe-
dienen van voeder dat ten hoogste 250 ppm
zink bevat.

Wellicht ten overvloede wordt meegedeeld,
dat een zink-oxyde bevattend produkt dat
volgens bovenbeschreven wijze wordt toe-
gepast in een concentratie van 4000 ppm,
geregistreerd dient te zijn ingevolge de Dier-
geneesmiddelenwet. In het kader van de
registratie moet worden aangetoond dat dit
diergeneesmiddel voldoet aan de eisen die
zijn gesteld aan kwaliteit, werkzaamheid en
veiligheid voor mens en dier. Voor de be-
doelde toepassing is zink-oxyde echter niet
geregistreerd.

De bereiding van 4000 ppm zink-oxyde
bevattend voeder is aan te merken als be-
reiding van gemedicineerd voeder. Inge-
volge de Diergeneesmiddelenwet is het be-
reiden van gemedicineerde voeders met niet
geregistreerde diergeneesmiddelen en het
toepassen bij dieren van niet geregistreerde
diergeneesmiddelen, behoudens een enkele
uitzondering, verboden.
Met het oog op de bovenbedoelde ontv/ik-
keling ten aanzien van het voorschrijven van
4000 ppm zink-oxyde bevattend voeder,
wordt met nadruk gesteld, dat het afgeven
van een attest door een dierenarts uitlok-
king van een strafbaar feit kan betekenen,
hetgeen aanleiding kan zijn voor strafrech-
telijke vervolging.

In Nederland kwamen in de periode van 3 maart
t/m 17 maart 1991 de volgende gevallen van
besmettelijke dierziekten, waarvan aangifte ver-
plicht is, voor:

17—19 PHLO Wageningen: Cursus \'EG-land-
bouwpolitiek\' (inl. tel. 08370-84093/84094).

18 Groep Geneeskunde v/h Rund KNMvD.
Middag over fertiliteit rund. Utrecht; 13,45
uur (pag. 384).

18—19 41. Fachgespräch über Geflügelkrank-
heiten, Hannover (inl.: Klinik für Geflügel,
tierärztl. Hochschule, Hannover; tel. (0511)
856-8770/8778).

19—20 IX Fachtagung über Pferdekrankheiten
im Rahmen der \'Equitana\' in Essen (inl.:
Tierklinik Hochmoor, tel. (02863) 8056).

19—20 ESVOT (Eur. Soc. Vet. Orthopaedics
and Traumatology): \'Orthopaedics and trau-

matology in horses\' (in conjunction with
\'Voorjaarsdagen 1991\'), Amsterdam (inl. tel.
030-510111 )(pag. 197).

20 Med. Wielerkring, Ned. Voorjaarswedstrijd,
Spaarnwoude (inl. tel. 02250-35800).

20 ESVIM (Eur. Soc. Vet. Internal Medicine):
Inaugural Meeting: \'Interactions in internal
medicine\' (in conjunction with \'Voorjaarsda-
gen 1991\'), Amsterdam (pag. 150).

23 Workshop \'Moderne biotechnologie, ook
voor het MKB een uitdaging\', TNO, Zeist
(inl.: tel. 015-843152).

25—27 Internat. Food, Nutrition and Dietetic
Congress (Spanish Dietetic Soc,), Toledo.

29 Belangengroep voor dierenartsen in loon-
dienst? Bijeenkomst (pag. 319 en 382).

2—3 BpT Bundesverband der beamteten Tier-
ärzte, Berlin (inl.: drs. J. Minderhoud, tel.
010-4132210/4361362) (pag. 77).

8 D.A.V. \'Archaeopteryx\', avondsymposium
overzeezoogdieren. Utrecht: 1990 (pag 428).

11 Med. Wielerkring, Ned. Voorjaarswedstrijd,
Beverwijk (nieuw!) (inl. tel. 02250-35800).

11 — 12 SAVAB-Flanders Weekend. Provmcie-
huis Antwerpen. \'Cardiopulmonary Disea-
ses\', door dr. S. Ettinger, dr. A. De Rick en
dr. A. Stokhof (inl.: dr. R. Lippens, tel. 09-
3236582535).

12—17 Pan Pacific Veterinary Conference, \'Ve-
terinarians and the Environment\' Sydney
(Aust. Vet.Assoc. and NZ Vet. Assoc.)(pag.
231).

15 Symposium \'IBR en BVD, recente ontwik-
kelingen\', Raamsdonksveer (pag, 373),

16 Brocavet en Effem B.V.: Communicatiecur-
sus voor dierenartsassistentes (inl.: tel. 043-
687547).

17 Symposium \'Colonisation control of human
pathogens in poultry\', (\'Mij Spelderholt\'),
Doorwerth (Gld.) (pag. 428).

20—21 40. Tagung der Europ. Gesellschaft für
Veterinärpathologie zugl. 34. Tagung der
DVG-FG \'Allgemeine Pathologie und Pat-
hologische Anatomie\', Friedrichshafen.

23—25 SVK-Jahresversammlung, Thema: Ver-
dauungskrankheiten, Basel (Schweiz) (pag.
373).

23 Afd. Gelderland KNmvD, Ledenvergade-
ring, rest. \'De Waag\', Doesburg; 20.15 uur.

24—26 Euro Zoo 91 vakbeurs voor de interna-
tionale huisdieren- en aquariumbranche,
MECC, Maastricht (inl.: Inter Medium Ex-
hibitions, tel. 033-638490, fax: 033-638200).

25—26 34. Internationale Fortbildungsverans-
taltung der Tierärzte des Bodenseeraumes
(Konstanz).

27—7 juni Workshop Moleculaire Biologie en
Recombinant-DNA Technologie, Fac. D.
Utrecht (pag. 136).

30 Groep Vet. Homoeopathic KNMvD. Studie-
vergadering, Beatrixgebouw, Utrecht; 19.00-
22.30 uur.

6 Aesculaap -t-Hill\'s, Seminar voor dierenarts
-I- dierenartsassistente \'Practice Manage-
ment\' door Dr. Dennis McCurnin, Amster-
dam (pag. 310).

ten voor dierenartsen (organisator Boehrin-
ger Ingelheim B.V.) te Biddinghuizen.

17—21 2nd Internat. Symposium on Blueton-
gue, African Horse Sickness and related
Orbiviruses, Paris.

20 Groep Geneeskd Gezelschapsdieren
KNMvD. Ledenvergadering; \'De Biltsche
Hoek\', De Bilt; 20.00 uur.

26—29 International Exhibition for Pig and
Poultry Production and Processing \'Huhn &
Schwein \'91\', Hannover.

28 Symposium t.g.v. het afscheid van John
Akkermans; GD West- en Midden-Neder-
land, Groep Geneeskunde v/h Varken:
VNZ, Zeist (pag. 325).

5—8 14th Conference of the World Associ-
ation for the Advancement of vet. Parasito-
logy, Rabat (Marokko).

10—16 6th Meeting of the Internat. Socicty for
vet. Epidemiology and Economics, Ottawa
(Canada).

10—17 XVIIth Internat. Congress of Refrigera-
tion, Montreal, Quebec, Canada (pag, 311).

17—24 XXIV World Veterinary Congress, Bra-
sil (pag. 1220 (1989) en 288, 207 en 320).

18—22 5th Congress of the Eur. Assoc. for Vet.
Pharmacology and Toxicology, Copenhagen
(inl.: prof dr. A. S. J. P. A. M. van Miert,
tel. 030-535325) (pag. 492).

19 5e Ned. Kampioenschap Kleiduiven schieten
voor co-assistenten Diergeneeskunde (CO-
ASS-Cup), te Biddinghuizen (organisator
Boehringer Ingelheim B.V.).

20—24 VIL Internationaler Kongreß für Tier-
hygiene, Leipzig (DDR) (inl. red. secreta-
riaat) (pag. 311).

4 Afd. Noord-Brabant KNMvD ledenverga-
dering, paviljoen Molenwijk te Boxtel; 20.15
uur.

12 Groep Vet. Homoeopathie KNMvD. Studie-
vergadering, Beatrixgebouw, Jaarbeurs-
plein, Utrecht; 19.00-22.30 uur.

12—15 17th Annual Internat. Vet. Acupunc-
ture Congress, Decatur, Georgia, U,S,A.
(inl.: Dr. Meredith Snader, 2140 Conestoga,
Chester Springs, PA 19425, tel. (2I5)-827-
7245).

13—15 Vllth Scientific Meeting of the Eur.
Embryo Transfer Assoc. (AETE), Cam-
bridge (UK) (inl.: J. A. H. van Lieshout, tel.
04905-2444) (pag. 374).

14 Werkgroep Vogels Groep Geneeskd Gezel-
schapsdieren, bijeenkomst: \'Mogelijkheden
van microscopische diagnostiek in de prak-
tijk\' (dr. G. M. Dorrestein e.a.); Hoofdge-
bouw Diergeneeskunde Utrecht, 10.00-12.00
uur.

18 Groep Geneeskd. Gezelschapsdieren
KNMvD, \'De Biltsche Hoek\', De Bilt; 20.00
uur.

20 International Symposium; \'Animals &
Hormones, Aging & Cancer", Utrecht (Satel-
lite-meeting to the \'4th Internat. Congress on
hormones and cancer\' Amsterdam 15-19
sept. 1991). Inl.: prof dr. A. Rijnberk, tel.
030-531697).

25 Afd. Gelderland KNMvD, Ledenvergade-
ring, rest, \'De Waag\', Doesburg; 20.15 uur.

De Koninklijke Nederlandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde maakt met grote ver-
slagenheid melding van het overlijden van
haar oud-Hoofdbestuurslid, bijzonder hoog-
leraar en collega prof. Henk Rozemond op
30 maart 1991.

De KNMvD verliest in de persoon van Henk
Rozemond een zeer gewaardeerde collega,
die zich vooral op het gebied van de relatie
mens/dier zeer verdienstelijk heeft gemaakt.
De KNMvD heeft op velerlei terrein mogen
profiteren van zijn inzet en deskundigheid,
hetgeen moge blijken uit onderstaande
woorden, die de voorzitter van de KNMvD
heeft uitgesproken tijdens de uitvaartdienst
op donderdag 4 april 1991.

\'Toen velen binnen en buiten onze be-
roepsvereniging nog maar betrekkelijk
kort geleden van de ernstige ziekte van
onze vriend en collega Henk Rozemond
kennis moesten nemen ging dit gepaard
met gevoelens van grote droefenis. De
maanden daarna waren vol leed voor
Henk en zijn familie en van vergeefse hoop
van allen, die langzaam beseften dat Henk
aan het laatste traject van zijn levensweg
toe was. Heden zijn wij van heinde en
verre hier naartoe gekomen om Henk naar
zijn laatste rustplaats te begeleiden.

Henk Rozemond was een uitzonderlijke en
bekende man binnen de diergeneeskunde,
zowel in het binnen- als ook in het buiten-
land.

In 1956 afgestudeerd was hij vele jaren
praktizerend dierenarts te Barneveld en la-
ter te Kootwijkerbroek, een plaats die hij
als woonoord nimmer heeft verlaten.
In 1972 verliet hij de praktijk, volgde een
aantal wetenschappelijke stages en bege-
leidde daarna een aantal diertransporten
naar Zuid-Amerika. Vooral tijdens deze
transporten zal hij veel ervaring hebben
opgedaan over de omgang van de mens
met het dier.

In 1973 werd hij wetenschappelijk mede-
werker van het Centraal Diergeneeskundig
Instituut te Rotterdam.
In 1978 tenslotte werd hij benoemd bij de
Veterinaire Hoofdinspectie als Veterinair
Inspecteur van de Volksgezondheid, hoofd
van de sectie dierproeven.
In 1989 volgde zijn benoeming tot plaats-
vervangend Veterinair Hoofdinspecteur.

Van het begin af heeft hij in zijn functie
een bijzonder belangrijke bijdrage geleverd
aan de toepassing en voorlichting betref-
fende de inmiddels tot stand gekomen Wet
op de Dierproeven. Deze taak verrichtte
hij niet alleen als ambtenaar, maar ook
met diepgeworteld ethisch besef op grond
van zijn sterke geloofsovertuiging.

Steeds meer verdiepte hij zich in alle
aspecten van de relatie mens/dier en werd
hoe langer hoe meer in binnen- en buiten-
land expert bij uitstek op een terrein dat
vele jaren te weinig aandacht had gekre-
gen, zeker van de dierenarts, die bij deze
relatie zo nauw is betrokken.
Toen dan ook de Koninklijke Nederlandse
Maatschappij voor Diergeneeskunde, ter
gelegenheid van haar 125-jarig bestaan in
1987, in overleg met de Faculteit der Dier-
geneeskunde een bijzondere leerstoel Rela-
tie Mens/Dier instelde, was de keuze voor
de eerste hoogleraar op deze leerstoel van-
zelfsprekend.

Opnieuw kon Henk Rozemond overtui-
ging en beroepsuitoefening met elkaar ver-
binden. Wie hem in het Curatorium voor
de Bijzondere Leerstoel sinds 1987 heeft
meegemaakt, wie zijn inaugurele rede be-
gin 1989 heeft beluisterd, maar wie vooral,
slechts kort voor zijn ziekte, in Brussel ge-
tuige mocht zijn van zijn doorwrochte in-
leiding voor de Fédération Veterinaire
Européennes, weet te getuigen op welk een
deskundige, maar vooral ook overtuigende
wijze collega Rozemond de vele aspecten
van de relatie Mens/Dier wist uit te dra-
gen.

Dat hij juist een door de KNMvD inge-
stelde leerstoel mocht bezetten heeft hem
veel deugd gedaan, omdat zijn banden met
onze beroepsvereniging vele jaren zeer
nauw waren.

Van 1963-1969 was collega Rozemond be-
stuurslid van onze Afdeling Gelderland;
van 1969-1976 lid van het Hoofdbestuur,
waarvan gedurende één jaar waarnemend
voorzitter van de KNMvD.
Van 1968-1972 was hij tevens voorzitter
van de Commissie Veterinaire Begeleiding
Grote Bedrijven en vanaf 1971 namens de
KNMvD lid van de Werkgroep Dierge-
neeskunde en Samenleving.
Als voorzitter van de Commissie Ethiek
van onze beroepsvereniging heeft hij in
sterke mate richting gegeven aan ons

Waarhjk een indrukwekkende staat van
dienst, zowel binnen het beroepsleven als
ook binnen de beroepsvereniging.
Aan al deze activiteiten, die voor de die-
renarts en de diergeneeskunde van zoveel
betekenis zijn geweest, is menselijkerwijze
gesproken te vroeg een einde gekomen.
Zijn manier van aanpak — serieus, inte-
ger, overtuigend, deskundig — zullen wij
node missen.

Moge onze grote dankbaarheid voor de in-
breng van uw echtgenoot en vader Henk
Rozemond en de herinnering aan zijn per-
soonlijkheid enige troost betekenen voor
u, mevrouw Rozemond, en u, kinderen.
Henk, bedankt namens diergeneeskundig
Nederland — rust in vrede!\'

In één van de komende afleveringen van
het Tijdschrift voor Diergeneeskunde zal
een In Memoriam over collega Rozemond
verschijnen.

Overeenkomstig artikel 10 van het regle-
ment voor de erkenning en registratie van
veterinaire specialisten delen wij u mede
dat met ingang van 15 januari 1991 de
Commissie van Beroep is ingesteld.
De samenstelling van de Commissie van
Beroep is als volgt:

Van de zijde van het Ministerie van Wel-
zijn, Volksgezondheid en Cultuur: drs. H.
Verburg (lid).

Van de zijde van het Ministerie van Land-
bouw, Natuurbeheer en Visserij: de voor-
zitter van de Commissie van Beroep: mr.
T. W. Mertens, mr. J. Bijkerk (plaatsver-
vangend voorzitter). (In verband met het
feit dat mr. T. W. Mertens voor bepaalde
tijd nog actief is voor de Ereraad zal de
functie van voorzitter, zolang de werk-
zaamheden voor de Ereraad duren, waar-
genomen worden door mr. J. Bijkerk.)
Het Ministerie van Landbouw, Natuurbe-
heer en Visserij zal nog een adviserend lid
benoemen.

— namens de Groep Geneeskunde Gezel-
schapsdieren: drs. H. van Herpen (lid),
drs. C. W. A. van Helbergen (plaats-
vervangend lid);

— namens de Groep Praktici Grote Huis-
dieren: drs. C. I. M. M. Achten (lid),
geen plaatsvervangend lid;

— namens de Groep Gezondheids- en
Kwaliteitszorg: drs. T. G. van de Vuurst
(lid), drs. J. Minderhoud (plaatsver-
vangend lid).

— plaatsvervangende leden: prof. dr.
J. Hendrikse, prof. dr. J. G. van
Bekkum, prof dr. M. Th. Frankenhuis.

Zaterdag 20 april 1991 zal tijdens de
\'Voorjaarsdagen 1991\' in het RAI-Congres
Centrum te Amsterdam de uitreiking van
certificaten plaatsvinden aan erkende spe-
cialisten, te weten aan 6 specialisten In-
terne Geneeskunde der Gezelschapsdieren
en 2 specialisten Veterinaire Radiologie.

Van 09.00 tot 10.45 uur worden de specia-
listen en belangstellenden verwacht. Te-
vens aanwezig zullen zijn de voorzitter van
de Registratiecommissie, die de certificaten
zal uitreiken, een lid van het Hoofdbestuur
en vertegenwoordigers van de Specialisten
op Uitnodiging Interne Geneeskunde der
Gezelschapsdieren en Veterinaire Radiolo-
gie.

De Staatssecretaris van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij in overeenstemming met de

In afwijking van artikel 2 van de Diergeneesmiddelenwet (Stb. 1985, 410) is het toege-
staan voor de hieronder genoemde diergeneesmiddelen, ingeschreven onder het daarbij
vermelde nummer waarvan de registratieaanvraag niet ontvankelijk werd verklaard res-
pectievelijk afgewezen, voorhanden of in voorraad te hebben, af te leveren en toe te pas-
sen tot de daarbij aangegeven datum.

OXYTETRACYCLINE 400
O.T.C. 10% FEEDGRADE
FEEDMIX OXY 100
OXY 10% FG.
OXYTETRACYCLINE
HYDROCHLORIDE
GEMEDICINEERD PREMIX
Z20 V4

OXYTRACYCLINE 10% W.O.
DIMETRIDASOLE HCL 450
DIMETRIDAZOL HCL
DIMETRIDAZOL HCL
DIMETRIDAZOL
HYDROCHLORIDE
DIMETRIDAZOLE BASE
DIMETRI 450

1/2 juni: A. Spruit, Rotterdam, tel. 010-4206666.
8/9 juni: .1. v.d. Broek, Rotterdam, tel. 010-
4191491.

6/7 juli: A. Spruit, Rotterdam, tel. 010-4206666.
13/14 juli: 1. Palgi, Honselersdijk, tel. 01740-
24544.

Het moet een fantastisch gezicht geweest
zijn om, staande op een van de kades van
New Odeans, de grote raderboten op de
Mississippi te zien passeren, op weg naar
St. Louis of MinneapoHs in het Noorden.
Een tocht aan boord van een van deze
Grand Old Ladies van de Mississippi was
een onvergetelijke belevenis. Veel pluche,
dikke tapijten, ruisende avondjapons, ex-
quise diners en altijd een Dixie-land orkest
aan boord.

De Stern Paddlewheel Boat, zoals de ei-
genlijke naam van dit type schip luidt
wordt begin 20ste eeuw langzaam verdron-
gen door nieuwere typen schepen. Het
spoorwegnet ontwikkelt zich steeds verder,
verbindingen worden beter en sneller. De
grandeur van de raderboot dreigt voor al-
tijd verloren te gaan.

Echter in 1983 werd het initiatief genomen
tot de bouw van een Stern Paddlewheel
Boat, hetgeen in 1987 resulteerde in de ge-
boorte van de Mississippi Queen, ingericht
met authentieke materialen en ornamenten
en de typische houtsoorten die zo bepa-
lend zijn voor de sfeer; het grote rad is
uiterst nauwkeurig nagebouwd en of-
schoon de ketels vervangen zijn door die-
selmotoren werken de twee hoge schoors-
tenen nog net zo echt als vroeger. De
Mississippi Queen, een schip van 62 meter
lengte, biedt u met haar vier dekken,
lounges, bars, dansvloeren, casino etc. een
perfecte entourage voor een schitterende
feestavond.

De \'Southern hospitality\' zal tijdens de
vaartocht op de Waal van Nijmegen rich-
ting Duitsland de voor u bekende gemoe-
delijkheid hebben, waarbij een Roemeens
en een allround dans- en showorkest tot
een verhoging van het Decorum bijdragen.

Daar de oprichting van de gecombineerde
afdeling Noord-Brabant en Limburg (sep-
tember 1871) plaats vond in de glorietijd
van deze schepen, en de splitsing van de
afdeling (februari 1910) samenging met de
teloorgang van deze raderboten, hebben
wij gemeend om in dit kader een onverge-
telijk evenement te organiseren in deze
combinatie van romantische sfeer en gran-
dioze accommodatie!
Aangezien de kosten van een dergelijke
happening gigantisch zijn, zijn wij erg blij
u te mogen mededelen dat wij enige u zeer
toegenegen firma\'s bereid hebben gevon-
den om een deel van de kosten op zich te
nemen. Deze firma\'s zijn:

Boehringer Ingelheim te Alkmaar
Intervet te Boxmeer
Leo Pharmaceutical te Weesp
Mycofarm te De Bilt
Pfizer te Rotterdam
SmithKline-Beecham te Zoetermeer.

De Mississippi-commissie,
P. Weijens
N. Ypenburg
W. Mass-Venselaar
A. van Sundert
IV. van den Ekker

De spanning stijgt, nog 14 dagen en het
feest kan losbarsten. De laatste hand
wordt nu gelegd aan de details die het
festijn moeten completeren. Pelleboer is al
omgekocht en het KNMI is met steekpen-
ningen bewerkt zodat ook dit jaar het weer
geen spelbreker zal zijn. Om u al vast wat
lekker te maken geef ik hierbij het globale
programma van de Peerdepietendag.
Naast de genoemde evenementen zal er
ook een blaaskapel aanwezig zijn om de
sfeer nog wat op te voeren, verder is er op
het terrein een mechanische rodeokameel
aanwezig. Hierop kunnen de veterinaire
cowboys nog een perfect staaltje rodeo la-
ten zien.

Het dagprogramma
09.00 Receptie op de DSK-Kamer
12.00 Aanvang middagprogramma
12.30 Aanvang eerste koers
12.35 Windhondenrace 1: Coursing
13.05 Intocht

14.05 Western demonstratie 1
15.00 Peerdepietenkoers
15.10 Windhondenrace 2: Baanrace
15.50 Strandzeilwagen show
16.20 Western demonstratie 2
16.55 Reünisten Peerdepietenkoers
17.40 Einde van de koersen

Nadat we allemaal de Peerdepiet/petra
hebben gefeliciteerd, kunnen we moe en
voldaan van al de oranjebitter, dol van het
geschud op de kameel en doof getoeterd
door de blaaskapel, het jaquet en de bloe-
metjesjurk weer voor een jaar in de kast
hangen. Peerdepieten 1991 gaan we beslui-
ten door aan het eind van de dag volledig
uit ons dak te vliegen op het afsluitende
galabal in de VIP rooms van de luchtha-
ven Schiphol. Hopelijk kunnen wij op 30
april ook veel dierenartsen begroeten.
Mocht u nog gereduceerde toegangskaar-
ten voor de drafbaan en/of galakaarten
willen bestellen dan kunt u contact op ne-
men met de DSK, telefoon: 030-534678.

Ons postadres is: PAO-Diergeneeskunde, Post-
bus 85205, 3508 AE Utrecht. Tel.: 030-517374.
Fax: 030-516490.

In onderstaand cursusprogramma is aangegeven
welke cursussen reeds zijn volgeboekt, voor de
overige is reservering nog mogelijk.

Sterk overboekte cursussen worden zo spoedig
mogelijk herhaald. Degenen die op de wachtlijst
staan krijgen daarbij voorrang.

Nieuwe cursus Algemene Bedrijfsdierge-
neeskunde, Economie en Epidemiologie
O.I.V. prof. dr. A. Brand.

Het betreft een verdiepingscursus met
slechts 6 deelnemers op 13, 14, 17, 18 en
19 juni a.s. Er wordt diepgand op de
genoemde materie ingegaan. Er staan 3
bedrijfsbezoeken op het programma. Spe-
ciale aandacht wordt besteed aan prak-
tijkproblemen met betrekking tot voe-
ding, produktie, kreupelheid, mastitis,
melkmachine en -techniek, fertiliteit en
reproduktie. Een volledig programma en
nadere inlichtingen zijn verkrijgbaar bij
het PAO-D. De cursusprijs is ƒ 3.000,-
inclusief lunches. Er zijn nog enkele plaat-
sen beschikbaar.

Praktische anesthesie paard {f 900,—)
2 en 3 mei I99I (91/47)
6 en 7 mei I99I (91/48)
De cursussen zijn volgeboekt.

Voeding melkvee II (ƒ600,—)
17,25 september I99I (91/55)
17 september en 3 oktober I99I (91/56)
19, 28 november 1991 (91/58)
19 november, 3 december 1991 (91/59)
De cursussen 91/55 en 91/58 zijn volgeboekt

Voor het lidmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Nobelen, F. C. G. M. van den; 1991; 4741 TT Hoeven, De Heul 32.
Os, F. G. H. A. van; 1991; 6416 CK Heerlen, Kerkraderweg 64.
Snijders, J. G.; 1986; 4182 CD Neerijnen, Achterstraat 6.
Velde, M. van der; 1985; 8604 CX Sneek, Gudsekop 63.
Vriens, R. F. L. M.; 1991; 3524 BD Utrecht, Oldambt 73.

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen:

Alten, Mevr. I. E, van; 1990; 8471 BA Wolvega, Heerenveenseweg 31.
Berg, Mevr. G. A. van den; 1990; 3524 KK Utrecht, Tirol 67.
Bosch, G. van den; 1971; 3888 NX Uddel, Kampweg 44.
Hendriks, A. F.; 1990; 3583 VE Utrecht, Fred. Hendrikstraat 7.
Hoorn, Mevr. C. J. van; 1987; 3951 CN Maarn, De Ruijterlaan 6.
Jaspers, A. A. M.; 1990; 1107 CG Amsterdam, Weth. Serrurierstraat 43.
Koot, Mevr. V. C.; 1990; 5491 XX Sint Oedenrode, Roest 11.
Loeffler, S. H.; 1985; 2804 NJ Gouda, Zwenkgras 24.

Marsman, W. R.; 1976; tijdelijk adres: 1215 HP Hilversum, Van Limburg Stirumstraat
5.

Mast, H. van der; 1990; 3515 AK Utrecht, W. Arntszkade 42 B.
Nijman, Mevr. C. J. C.; 1990; 3581 TG Utrecht, Oudwijk 19.
Pieters, R.; 1990; 3511 MR Utrecht, A. Verweystraat 5.

Proosdij, Mevr. M. J. E. van; 1990; 3061 GX Rotterdam, Wildeveenstraat 13 B.
Reither, N. R; 1990; S-28143 Hässleholm (Zweden), Stjärnfallsvägen 9.
Ven, A. C. M. v.d.; 1989; 7711 AB Nieuwleusen, Burg. Backxlaan 77 B.
Vogel, J. W. A. de; 1990; 3511 HS Utrecht, Schroeder van der Kolkstraat 2.
Wijnberg, Mevr. 1. D.; 1990; 3524 RA Utrecht, Henegouwen 14.

SAMENVATTING. In dit artikel wordt een overzicht gegeven van de behandelingsmogelijk-
heden voor runderen met een lebmaagdislocatie naar links, waarbij vooral aandacht besteed
wordt aan de verschillende operatieve methoden. Iedere methode heeft voor- en nadelen die.
samen met economische aspecten, van belang kunnen zijn hij de keuze van de in te stellen
therapie.

SUMMARY. In this paper the treatment of left abomasal displacement in cattle is discussed.
Special attention is paid to the different surgical methods. Each method has advantages and
disadvantages that, together with economical aspects, should be considered when choosing the
approach to be used.

Sinds de vijftiger jaren vormt de operatieve behandeling van liggingsveranderingen
van de lebmaag een zeer belangrijk onderdeel van de chirurgie bij het rund. Dit
geldt zowel in de kliniek als ook in de praktijk.

Lebmaagdislocaties komen frequent voor, met name bij hoogproduktieve koeien,
en vooral gedurende de eerste weken post partum. Waarschijnlijk komen in
Nederland dislocaties naar links vaker voor dan dislocaties naar rechts, maar
exacte cijfers daarover ontbreken. Bij vleesrassen zijn lebmaagdislocaties een
uitzondering, evenals bij pinken en stieren.

De etiologie is nog steeds niet volledig opgehelderd. Wel wordt algemeen
aangenomen dat een atonie of hypomotiliteit leidt tot een dilatatie met ophoping
van vooral gas, en dat daarop een dislocatie volgt (6). De oorzaken van de
verminderde motiliteit kunnen velerlèi zijn. In de eerste plaats lijkt er een verband
te bestaan met de voeding. Lebmaagdislocaties komen vooral voor bij dieren die
gevoerd worden met krachtvoerrijke, structuurarme rantsoenen. Snelle rantsoen-
veranderingen en onregelmatig voeren zijn eveneens in verband gebracht met het
optreden van lebmaagdislocaties.

Ziektes uitgaande van andere orgaansystemen kunnen de motiliteit van de
lebmaag in negatieve zin beïnvloeden. Vooral aandoeningen die post partum
optreden zoals retentio secundinarum, lochiometra, (endo)metritis en mastitis zijn
in dit kader van belang. Mogelijk spelen bij de ontstekingsprocessen vrijkomende
Prostaglandines hierbij een rol (41). Ook wordt hypocalcemie in verband gebracht
met het ontstaan van lebmaagdilatatie. De negatieve invloed van een laag gehalte
aan Ca-ionen in het bloed op de motiliteit van de lebmaag kan mogelijk nog
versterkt worden door een aan het einde van de stalperiode optredende verschui-
ving van het zuur-base evenwicht van het bloed in de richting van een alkalose
als gevolg van veranderingen in het rantsoen gedurende de stalperiode (27).
Tenslotte wordt er ook een relatie gelegd tussen de aanwezigheid van ulcera in
de lebmaagwand en een verminderde lebmaagmotiliteit (6).

\' Vakgroep Algemene Heelkunde en Heelkunde derGrote Huisdieren, Faculteit der Diergeneeskunde,
Yalelaan 12, 3584 CM Utrecht.

Omdat er een duidelijk verband bestaat tussen het optreden van lebmaagdislo-
caties en de partus,wordt aangenomen dat de ruimtelijke veranderingen in de buik
voor en met name na de partus een verder disloceren van een reeds gedilateerde
lebmaag bevorderen (6).

Het is onduidelijk waarom de lebmaag in het ene geval naar links en in het andere
geval naar rechts disloceert. Gesuggereerd wordt dat het frequent op de rechter
zijde liggen van de koe, bijv. als gevolg van pijnlijke aandoeningen aan het linker
voor- of achterbeen of in de linker uierhelft, een dislocatie naar links in de hand
werkt (17).

Het is een bekend ervaringsfeit dat een dislocatie naar links kan overgaan in een
dislocatie naar rechts, en omgekeerd. Ook kunnen lebmaagdislocaties spontaan
verdwijnen.

De gedilateerde lebmaag verplaatst zich eerst over de buikbodem naar links via
de \'ruimte\' die begrensd wordt door de ventrale buikwand, netmaag, pensvoorhof
en ventrale penszak, en vervolgens verder naar caudodorsaal tussen de linker
buikwand en de pens. De omvang van de gedisloceerde lebmaag kan sterk variëren.
Bij een sterke dilatatie verdringt de lebmaag de pens geheel van de linker
buikwand. Het lebmaagcorpus neemt veel meer in omvang toe dan het pars
pylorica. De curvatura major van het lebmaagcorpus is naar dorsaal gericht. Het
pars pylorica bevindt zich aan de caudale zijde, de pylorus ligt meestal in de linker
onderflank. De boekmaag is eveneens verplaatst en ligt vaak op de ventrale
buikwand. Het buitenblad van het omentum majus, dat ontspringt aan de linker
longitudinale penssulcus en vasthecht onder andere aan de curvatura major van
de lebmaag, ligt min of meer opgeplooid tussen de lebmaag en de pens (21). Hoewel
de passage van ingesta door de lebmaag uiteraard vertraagd is, ontwikkelt zich
doorgaans geen volledig ileusbeeld.

De minst ingrijpende behandeling is de dieren gedurende enkele dagen te laten
vasten met als doel de dilatatie en dus ook de dislocatie op te heffen. Wanneer
de dislocatie verdwenen is wordt aansluitend gedurende een aantal dagen eerst
alleen goed ruwvoer verstrekt, waarna de krachtvoergift geleidelijk wordt
opgevoerd. Na deze \'conservatieve\' behandeling treedt een groot aantal recidieven
op, waarbij percentages van 40-60% worden genoemd (2, 30).
Er is getracht om langs medicamenteuze weg de motiliteit van de lebmaag te
stimuleren om zo de lebmaaglediging te bevorderen. Noch een eenmalige
intraveneuze toediening van calciumgluconaat, noch een herhaalde orale toedie-
ning van calciumpreparaten bleken tot bevredigende resultaten te leiden (40). Ook
is gepoogd de lebmaagmotiliteit te stimuleren met het parasympathicomimeticum
betanechol, met de antidopaminergica metoclopramide en domperidone en met
de prostaglandinesynthese remmer natriumsalicylaat. Bij herhaalde toediening
van elk dezer pharmaca verdween de dislocatie bij ongeveer 50% der behandelde
dieren. Ook nu traden naderhand weer recidieven op (41).

Repositie van de lebmaag kan ook verkregen worden door het zogenaamde rollen
of wentelen van de koe (3, 5). Dit kan gecombineerd worden met een medica-
menteuze behandeling ter bevordering van het herstel van de lebmaagmotiliteit.
Hoewel in de meeste gevallen de dislocatie aanvankelijk verdwijnt, treden
naderhand vaak recidieven op, waarbij percentages van 50-70% worden genoemd
(39).

Diverse publikaties maken melding van weliswaar incidentele, maar toch ernstige
complicaties als gevolg van het wentelen: torsio mesenterialis, torsio caeci et ansae
proximalis coli, torsio uteri bij hoogdrachtige koeien, en heupluxatie (18, 31, 33).

Samenvattend moet dus geconcludeerd worden dat de niet chirurgische behan-
delingsmethoden weliswaar bruikbaar zijn, maar slechts in een beperkt aantal
gevallen tot blijvend herstel leiden.

Iedere chirurgische behandeling heeft twee oogmerken: repositie van de lebmaag
en voorkomen van een recidief door fixatie van de lebmaag in zijn normale positie.
Thans volgt een overzicht van de diverse methoden, waarbij tevens voor iedere
methode de daaraan verbonden voor- en nadelen zullen worden vermeld. Het zal
blijken dat alle methoden, hoewel soms zeer verschillend in uitvoering, in essentie
niet verschillen.

3.2.1. Linker flank laparotomie, Omentopexie of abomasopexie
De Utrechtse methode (17, 20, 21, 26, 36).

Bij de staande koe wordt de buikholte geopend in de linker flank. In veel gevallen
is de lebmaag direct in de laparotomiewond zichtbaar. Door met de rechter hand
en onderarm enige druk op de lebmaag uit te oefenen in de richting van het xyphoid
ontwijkt een deel van de lebmaaginhoud terug naar de pens en wordt een
omvangsvermindering en gedeeltelijke repositie van de lebmaag verkregen.
Daarna wordt een plooi van het omentum majus die vasthecht aan het lebmaag-
corpus gepakt en in de laparotomiewond gebracht.

Deze plooi wordt op een afstand van enkele centimeters vanaf de lebmaag enige
malen doorstoken in de vorm van een matrashechting met een ongeveer 2 meter
lange polyamide draad (USP 6), die aan beide uiteinden is voorzien van een
schaatsnaald. Nadat vervolgens de lebmaag volledig is gereponeerd worden beide
schaatsnaalden één voor één van binnen naar buiten door de ventrale buikwand
gestoken in het mediane gebied tussen navel en xyphoid.

Beide draaduiteinden worden volledig aangetrokken en afgeknoopt, waarna de
laparotomiewond wordt gesloten. Soms wordt een Gerlachse naald gebruikt om
de fixatiedraad door de ventrale buikwand te brengen (34).
In plaats van een Omentopexie, zoals gebruikelijk bij de Utrechtse methode, kan
ook een abomasopexie gedaan worden. De fixatiedraad wordt dan niet in het
omentum gelegd, maar wel of niet perforerend in de wand van het lebmaagcorpus
naast diens curvatura major (1, 13, 17).

Als voordeel geldt dat de operatie verricht kan worden aan het staande dier. De
lebmaag is goed bereikbaar en de repositie meestal gemakkelijk uitvoerbaar. In
geval van sterke overvulling kan de lebmaag eenvoudig gepuncteerd worden om
overmatig gas te laten aflopen. Wanneer in het kader van lebmaagulcera adhesies
aanwezig zijn tussen lebmaag en bijv. buikwand zijn deze via een linker flank
laparotomie het gemakkelijkst bereikbaar. De uitgebreidheid van de adhesies kan
goed worden vastgesteld, de adhesies kunnen met minder grote risico\'s worden
losgemaakt dan bijv. via een laparotomie in de rechter flank, en de plaats van
het ulcus kan soms nog worden overhecht. Exploratie van de verdere buikholte
is eveneens goed mogelijk.

Als nadeel wordt wel genoemd dat een assistent nodig is die allereerst de chirurg
van buitenaf moet aangeven waar de fixatiedraad door de ventrale buikwand
gestoken moet worden, mede om beschadiging van een meikader te voorkomen,
en die vervolgens de draaduiteinden moet aantrekken en afknopen (17). Bij koeien

met een diepe buik kan het, zeker wanneer de chirurg korte armen heeft, moeilijk
zijn de lebmaag goed te reponeren en de omentopexie uit te voeren. Als een
abomasopexie met perforatie van de lebmaagwand is gedaan kan door uitscheuren
van de fixatiedraad een fatale ruptuur in de lebmaagwond ontstaan.

Deze benadering, die ook wel bekend staat als de Hannoverse methode, wordt
met kleine variaties betreffende de uitvoering van de omentopexie door diverse
auteurs beschreven (9, 10, 12, 17, 26, 42).

Bij het staande dier wordt de buikholte geopend in de rechter flank. De lebmaag
kan indien nodig gepuncteerd worden door achter het darmconvoluut langs en
over de pens heen een steriele naald voorzien van een voldoende lange slang
bovenin de lebmaag te steken. De lebmaag wordt gereponeerd door met de linker
hand en arm over de buikbodem en dus onder het darmconvoluut en de pens door
naar links en daarna tussen de pens en de lebmaag omhoog te gaan, de lebmaag
vast te pakken en deze onder de pens door naar beneden en naar de rechter
onderbuik te brengen. Er mag beslist niet alleen aan het omentum getrokken
worden. Vervolgens wordt een plooi van het omentum majus gepakt ongeveer 10-
20 cm caudaal van de pylorus en ventraal van het in het omentum majus
verlopende duodenum descendens. Deze omentumplooi wordt gefixeerd in de
laparotomiewond door hem op te nemen in de gemeenschappelijke hechting van
peritoneum en musculus transversus abdominis (17). Daarna worden de overige
lagen van de laparotomiewond gesloten.

De omentopexie kan ook uitgevoerd worden door de uiteinden van een fixatie-
draad die in het omentum majus is aangebracht en daarin gesteund wordt door
een kunststof plaatje om uitscheuren te voorkomen, door de buikwand ter hoogte
van de rechter liesplooi naar buiten te voeren en af te knopen, waarbij de knoop
eveneens gesteund door een kunststof plaatje subcutaan gelegd wordt (9, 26).
Een voordeel is weer dat de operatie aan het staande dier wordt uitgevoerd, en
zeker in geval van een omentopexie in de laparotomiewond door één chirurg
gedaan kan worden (12, 42). Visuele inspectie van de pylorus met aangrenzende
structuren en exploratie van de buikholte, vooral de rechter buikhelft, zijn goed
mogelijk (33).

Daar staat tegenover dat het reponeren van de lebmaag voor een minder ervaren
chirurg lastig kan zijn, zeker bij grote koeien. Adhesies tussen lebmaag en
buikwand zijn moeilijk bereikbaar; het losmaken ervan brengt veel risico\'s met
zich mee. Het bepalen welk stuk van het omentum gebruikt moet worden voor
de omentopexie kan eveneens problemen opleveren (33). Ook wordt gewezen op
het feit dat er een minder stabiele fixatie van de lebmaag verkregen wordt, hetgeen
de kans op een recidief dislocatie zou vergroten (29).

Deze methode wordt vooral in Amerika en Canada toegepast (17, 18, 25, 26).
De buikholte wordt bij het dier in rugligging of linker zijligging geopend rechts
naast de mediaanlijn tussen navel en xyphoid, waarna de lebmaag wordt
gereponeerd. Vervolgens wordt een abomasopexie uitgevoerd: een gedeelte van
de wand van het lebmaagcorpus vlak naast de curvatura major wordt vastgehecht
aan de ventrale buikwand door deze op te nemen in de hechting van peritoneum
en binnenblad van de rectusschede (aponeurose van de musculus transversus
abdominis), waarna de laparotomiewond verder gesloten wordt.
Er ontstaat een goede en permanente fixatie van de lebmaag. De repositie levert
doorgaans geen problemen op. Vaak blijkt al een spontane repositie te zijn
opgetreden wanneer het dier in rugligging is gebracht. Decompressie van de
lebmaag zal dan ook vrijwel nooit nodig zijn (33).

Het positioneren van de patiënt vraagt wel extra voorzieningen en mankracht,
en er zijn minstens twee chirurgen nodig. De rugligging levert risico\'s op voor
het dier: regurgitatie, aspiratie van pensinhoud, extra belasting van het respiratie-
en circulatie-apparaat, heupluxatie (17).

Exploratie van de buikholte is minder goed mogelijk dan bij een flanklaparotomie.
De diverse lagen van de laparotomiewond, en vooral het buitenblad van de
rectusschede (gemeenschappelijke aponeurose van de musculus obliquus abdo-
minis internus en externus), moeten met zorg gesloten worden om complicaties
bij de wondgenezing, met name een hernia ventralis, te voorkomen.

Deze techniek is een uitbreiding van de wentelmethode. Door de koe op haar rug
te rollen wordt eerst de lebmaag gereponeerd. Wanneer door auscultatie is
vastgesteld dat de lebmaag tegen de ventrale buikwand ligt wordt de lebmaag
daaraan gefixeerd rechts van de mediaanlijn tussen navel en xyphoid. Aanvan-
kelijk gebeurde dit door met behulp van een lange gebogen naald meestal twee
loodrecht op elkaar staande hechtingen aan te brengen perforerend door de buik-
en lebmaagwand (16, 43).

Een modificatie is de trocar-methode: een percutane fixatietechniek waarbij
gebruik gemaakt wordt van zogenaamde \'bar sutures\' of\'toggle pins\' (14, 15, 18,
20). Een plastic staafje met daaraan bevestigd de hechtdraad wordt via een speciaal
daartoe ontwikkelde canule met mandrijn in het lebmaaglumen gebracht. Op enige
afstand wordt een tweede \'hechting\' aangebracht, waarna de beide draaduiteinden
op de huid aan elkaar worden geknoopt.

De gehele behandeling kost weinig tijd en is aanzienlijk goedkoper dan een
laparotomie. Qua uitvoering wordt de methode eenvoudig genoemd (16,43). Door
gebruik te maken van de trocar bij de bar-suture methode worden de hechtingen
met zekerheid in de lebmaag aangebracht (14, 15).

Alle nadelen en risico\'s die verbonden zijn aan het neerleggen en wentelen, c.q.
het in rugligging brengen van een koe gelden thans ook, weliswaar voor een aantal
in mindere mate omdat de hele procedure kort duurt. Inspectie van de buikholte
is op generlei wijze mogelijk. Iedere controle op andere afwijkingen in de buik
ontbreekt, evenals controle op een goede repositie van de lebmaag. Hetzelfde geldt
ook voor de fixatie. Hoewel met toepassing van de bar-suture methode wel
voldoende zekerheid bestaat dat inderdaad de lebmaag wordt gefixeerd is het niet
zeker dat dit het lebmaagcorpus betreft en niet onverhoopt het pars pylorica. Een
niet correcte fixatie kan tot ernstige en zelfs fatale complicaties leiden. Ook kan
door uitscheuren van de hechtingen een fatale peritonitis ontstaan (18, 19, 31, 32,
38).

Wanneer de literatuurgegevens betreffende de resultaten van de verschillende
behandelingsmethoden met laparotomie met elkaar vergeleken worden, blijken
deze onderling nauwelijks te verschillen. Voor alle methoden (linker of rechter
flank, paramediane laparotomie) worden genezingspercentages genoemd van 85-
95% (9, 12, 21, 22, 29, 36). Deze getallen hebben betrekking op operaties
uitgevoerd onder kliniekomstandigheden, en geven aan het percentage dieren dat
na operatie is hersteld. Voor operaties uitgevoerd onder praktijkomstandigheden
worden wat lagere slagingspercentages aangehouden, namelijk 70-80% (7).
Veel gegevens over lange termijn evaluaties zijn niet voorhanden. Uit enkele
buitenlandse literatuurgegevens blijkt dat het percentage dieren dat na geopereerd
te zijn ook nog weer aan een volgende lactatieperiode begint beduidend lager is
dan bovengenoemde genezingspercentages, namelijk 50-55% (11, 18,44,45). Voor

Nederlandse omstandigheden is dit percentage wat hoger, en wel ongeveer 65%
(niet gepubliceerde patiëntenevaluatie. Kliniek voor Veterinaire Heelkunde,
Utrecht, 1983). De kans op herstel direct na operatie hangt niet alleen af van de
ernst van het lebmaaglijden of van de ingestelde behandeling, ook begeleidende
aandoeningen kunnen daarop van invloed zijn. De redenen waarom koeien na
aanvankelijk hersteld te zijn toch niet aan een volgende lactatieperiode toekomen
zijn velerlei. Behalve dat er dieren na beëindiging van de lactatie afgevoerd worden
wegens overtolligheid in het kader van bedrijfsmanagement, worden er ook koeien
afgevoerd om duidelijk aanwijsbare redenen waarvan fertiliteitsstoornissen, uier-
en speenaandoeningen en onvoldoende melkproduktie de belangrijkste zijn (44,
45). Dit zijn echter in het algemeen ook de belangrijkste redenen tot afvoer van
dieren uit de Nederlandse veestapel (28).

Bij dieren die na operatieve behandeling volledig herstellen moet rekening
gehouden worden met een melkproduktieverlies. Uiteraard is er een verlies omdat
het dier ziek is geweest, maar ook na een succesvolle operatie zal bij een aantal
dieren de produktie niet meer terugkeren naar het verwachte niveau. De top van
de melkproduktie, die ligt in het begin van de lactatieperiode, is als het ware
\'afgeroomd\'. Literatuurgegevens over het melkproduktieverlies zijn schaars. Uit
het beperkte aantal publikaties, alle afkomstig uit het buitenland, kan geconclu-
deerd worden dat ook bij volledig herstel toch rekening gehouden moet worden
met een produktieverlies van 450-750 kg melk. Dit verlies treedt op gedurende
de lactatieperiode waarin de dieren geopereerd zijn; in de daaropvolgende
lactatieperiode is de produktie weer normaal (24, 29, 45). Ook onder Nederlandse
omstandigheden wordt met een dergelijk produktieverlies rekening gehouden (7).
Wanneer de operatieve behandelingsmethoden waarbij een laparotomie en een
Omentopexie of abomasopexie worden verricht met elkaar vergeleken worden
blijken er dus geen essentiële verschillen in de behandeling te bestaan, en mede
als gevolg daarvan evenmin in de resultaten noch op korte, noch op langere
termijn. Bij het maken van een keuze uit één van deze operaties zullen persoonlijke
voorkeur, eigen ervaring en traditie dan ook meestal de doorslag geven.

Door de \'Utrechtse School\' werd en wordt nog steeds de voorkeur gegeven aan
de Utrechtse methode. Een eerste opmerking die daarbij gemaakt moet worden
is dat er twijfels bestaan of de gecreëerde Omentopexie blijvend is. Ervaringen met
de gastropexie bij de hond ter preventie van een recidief maagtorsie en met de
colopexie bij het paard ter preventie van een recidief colondislocatie rechtvaar-
digen deze twijfels (35, 23). Waarschijnlijk zullen bij een aantal koeien waarbij
het omentum is gefixeerd aan de ventrale buikwand de aanvankelijk ontstane
adhesies na verloop van tijd weer verdwijnen, waardoor een lebmaagdislocatie
bijv. in de volgende lactatieperiode weer mogelijk wordt, hetgeen trouwens een
niet onbekend ervaringsfeit is. Het opnemen van een plooi van het omentum of
van een deel van de lebmaagwand in de hechting van de laparotomiewond vergroot
waarschijnlijk de kans op een blijvende fixatie.

Een tweede opmerking is dat de Utrechtse methode niet altijd uitvoerbaar is bijv.
bij koeien met in de linker flank een geïnfecteerde laparotomiewond als gevolg
van een eerder uitgevoerde sectio caesarea, of bij koeien met aan de onderbuik
oedeem ten gevolge van \'zucht\' of een hematoom na bijv. injectie in een V.
mammaria. Deze koeien worden dan geopereerd via de rechter flank. Wanneer
men weinig ervaring met deze benaderingswijze heeft en derhalve opziet tegen de
repositie van de lebmaag kan, zeker wanneer de koe erg groot is, overwogen
worden om deze eerst te rollen om zo repositie van de lebmaag te bewerkstelligen,
waarna via laparotomie in de rechter flank de ligging van de lebmaag gecontroleerd
en een Omentopexie in de laparotomiewond uitgevoerd kan worden.

Ook voor de roll-and-suture methode worden herstelpercentages van 80-90%
genoemd (4, 8, 15, 16). Deze goede resultaten kunnen alleen verkregen worden
wanneer de ingreep op een zorgvuldige en verantwoorde wijze wordt uitgevoerd.
Dit betekent allereerst dat alleen die koeien voor een percutane abomasopexie
in aanmerking komen waarbij de naar links gedisloceerde lebmaag sterk gedila-
teerd en grotendeels met gas gevuld is. Zodra de koe op haar rug ligt en over
een groot gebied van de ventrale buikwand een steelbandeffect kan worden
opgewekt moet de abomasopexie direct worden uitgevoerd, omdat alleen dan de
kans op een goede fixatie van het lebmaagcorpus voldoende groot is om de ingreep
te rechtvaardigen. Als de gedisloceerde lebmaag klein is, of wanneer bij de koe
in rugligging geen duidelijk steelbandeffect kan worden opgewekt, moet de ingreep
achterwege gelaten worden, omdat dat de kans op fixatie van een andere structuur
dan het lebmaagcorpus te groot is.

De percutane abomasopexie werd in het begin van de zeventigerjaren ontwikkeld
onder het motto: snel, eenvoudig en goedkoop, en werd daarom geïntroduceerd
als alternatief voor de duurdere laparotomie (16). Breukink en Dijkhuizen hebben
met behulp van een computermodel berekeningen gemaakt betreffende de
economische haalbaarheid van behandeling van koeien met een lebmaagdislocatie
naar links onder praktijkomstandigheden (7). Zij concluderen dat bij een
slagingskans van 70-80% een operatie per laparotomie pas dan de voorkeur
verdient boven opruimen wanneer het dier een te verwachten melkproduktie heeft
die duidelijk boven het gemiddelde van de leeftijdsgenoten ligt. Zij berekenden
tevens, dat het verschil in behandelingskosten tussen de Utrechtse methode en de
roll-and-suture methode betekent, dat bij een slagingskans van 80% de roll-and-
suture methode bij dieren met een gemiddelde of zelfs iets lager dan gemiddeld
produktieniveau nog de voorkeur verdient boven opruimen. Bij deze berekeningen
is ervan uitgegaan dat het melkproduktieverlies na toepassen van de roll-and-
suture methode even groot is als dat na laparotomie. Meer recente gegevens wijzen
er echter op dat het produktieverlies na de roll-and-suture methode wel eens
kleiner zou kunnen zijn, hetgeen dus in het voordeel van deze methode werkt (37).
Het blijft uiteraard de vraag in hoeverre uitkomsten van berekeningen die ongeveer
tien jaar geleden gemaakt zijn op basis van toentertijd geldende waarden en
kostprijzen heden ten dage nog in dezelfde mate gelden, waarbij tevens rekening
gehouden moet worden met de vele ontwikkelingen die zich gedurende de
afgelopen jaren in de rundveehouderij hebben voltrokken.
Hoewel de genezingspercentages na de percutane abomasopexie bijna even groot
zijn als na laparotomie, is er echter wel verschil in aard en ernst van de
complicaties. De complicaties na laparotomie zijn vooral een recidief van de
lebmaagdislocatie en een chronisch verlopende peritonitis.
Meestal zullen dieren, waarbij deze complicaties zich voordoen, nog een redelijke
slachtwaarde hebben wanneer tot opruimen wordt besloten. De complicaties na
de roll-and-suture methode zijn vaak acuut en ernstig, zoals het uitscheuren van
de fixatie-hechtingen en dus een uitgebreide perforatieve peritonitis, en ernstige
passagestoornissen als gevolg van een foutieve fixatie (alkalose, shock); deze
complicaties kunnen zelfs fataal zijn (18, 19, 31, 32, 38). De slachtopbrengst van
dergelijke dieren zal aanzienlijk minder zijn.

Aan het al of niet toepassen van een laparotomie of een percutane abomasopexie
zal een afwegingsproces vooraf moeten gaan waarin chirurgische en economische
aspecten betrokken moeten worden met daarnaast eventueel ook nog andere
factoren waarvan de waarde niet of moeilijk in geld is uit te drukken zoals de
fokwaarde van het dier, exterieur en karaktereigenschappen. Wanneer men op
grond van economische motieven zou besluiten tot de roll-and-suture methode
moet de eigenaar duidelijk gewezen worden op de daaraan verbonden risico\'s,

onverwachte teleurstellingen en de dierenarts voor verwijten en mogelijke
schadeclaims.

1. Ames S. Repositioning the displaced abomasum in the cow. J Am Vet Med Assoc 1968; 153:
1470-1.

2. Bcgg H. Diseases of the stomach of the adult ruminant. Vet Rec 1950; 62: 797-808.

3. Begg H and Whiteford WA. Displacement of the abomasum in the cow. Vet Rec 1956; 68: 122-
5.

4. Boer G de, Hout F in \'t, Niehof J en Broersma KS. Een eenvoudiger behandelingsmethode van
de lebmaagdislocatie naar links bij het rund. Tijdschr Diergeneeskd 1980; 105: 912-4.

5. Braun RK. Nonsurgical correction of left abomasal displacement in the cow. Cornell Vet 1968;
58: 111-6.

6. Breukink HJ. Etiologie en pathogenese van de lebmaagdislocatie. Tijdschr Diergeneeskd 1977;
102: 611-8.

7. Breukink HJ en Dijkhuizen AA. Lebmaagdislocaties naar links in economisch perspectieL
Tijdschr Diergeneeskd 1982; 107: 264-9.

8. Connell J. Four methods of surgical correction of abomasal displacement in the cow. Iowa State
University Veterinarian 1976; I: 21-5.

9. Dirksen G. Gegenwärtiger Stand der Diagnostik, Therapie und Prophylaxe der Dislocatio
abomasi sinistra des Rindes. Dtsch Tierärztl Wschr 1967; 74: 625-33.

10. Frerking H. Diagnose und Therapie der Labmagenverlagerungen des Rindes. Praktische Tierarzt
1979; 60: 42-4.

11. Frerking H und Wolfers H. Untersuchungen an Kühen mit linksseitiger Labmagenverlagerung
mit besonderer Berücksichtigung des postoperativen Verbleibs sowie der präoperativen Leber-
funde dieser Patienten. Tierärztliche Umschau 1980; 4: 220-5.

12. Gabel AA and Heath RB. Correction and right-sided omentopexy in treatment of left-sided
displacement of the abomasum in dairy cattle. J Am Vet Med Assoc 1969; 155; 632-5.

13. Gertsen KE. Surgical correction of the displaced abomasum. Vet Med/Small Animal Clin 1967;
62: 679-83.

14. Grymer J and Sterner KE. Percutaneous fixation of left displaced abomasum, using a bar suture.
J Am Vet Med Assoc 1982; 180: 1458-61.

15. Grymer J and Sterner KE. Closed suturing technique using a bar-suture for correction of left
displaced abomasum - a review of 100 cases. Bovine Pract 1982; 17: 80-4.

16. Hull BL. Closed suturing technique for correction of left abomasal displacement. Iowa State
University Veterinarian 1972; 34: 142-4.

17. Jennings PB. Large Animal Surgery. Philadelphia, WB Saunders Co. 1984; 523-34.

18. Kelton DF, Garcia J, Guard CL el al. Bar suture (toggle pin) vs open surgical abomasopexy
for treatment of left displaced abomasum in dairy cattle. J Am Vet Med Assoc 1988; 193: 557-
9.

19. Kelton DF and Fubini SL. Pyloric obstruction after toggle-pin fixation of left displaced abomasum
in a cow. J Am Vet Med A.ssoc 1989; 194: 677-80.

20. Kersjes AW, Németh F, and Rutgers LJE. Atlas of Large Animal Surgery. Bunge, Utrecht, 1985;
40-1.

21. Lagerweij E en Numans SR. Dc operatieve behandeling van de lebmaagdislocatie bij het rund
volgens de \'Utrechtse methode\'. Tijdschr Diergeneeskd 1968; 93: 366-76.

22. Lowe JE, Loomis WK, and Kramer LL. Abomasopexy for repair of left abomasal displacement
in dairy cattle. J Am Vet Med Assoc 1965; 147: 389-93.

23. Markel MD, Ford TS, and Meagher DM. Colopexy of the left large colon to the right large colon
in the horse. Vet Surg 1986; 15; 407-13.

24. Martin SW, Kirby KL, and Curtis RA. Left abomasal displacement in dairy cows: its relationship
to production. Can Vet J 1978; 19: 250-3.

25. Ménard L, St Pierre H et Lamothe P. Les affections de la caillette chez la vache laitière au Québec.
Etude rétrospective de 1000 cas. Can Vet J 1978; 19; 143-9.

26. Oehme FW. Textbook of Large Animal Surgery, 2nd ed, Baltimore, Williams and Wilkins 1984;
451-8.

27. Poulsen JSD and Jones BEV. The influence of metabolic alkalosis and other factors on the
abomasal emptying rates in goats and cows. Nord Vet Med 1974; 26: 22-9.

28. Renkema JA en Stelwagen J. De gebruiksduur van melkvee en zijn economische betekenis. 1.
De huidige situatie met betrekking tot de vervanging. Tijdschr Diergeneeskd 1977; 102: 630-4.

29. Robertson JM and Boucher WB. Treatment of left displacement of the bovine abomasum. J Am
Vet Med Assoc 1966; 149: 1423-9.

Rosenberger G. Krankheiten des Rindes. 2 Aufl Verlag Paul Parey, Berlin und Hamburg 1978;
291-302.

Rutgers LJE, Rijkenhuizen ABM, Kuiper R en Velden MA van der. De \'roll-and-suture\' techniek
als behandelingsmethode van de lebmaagdislocatie naar links bij het rund; Een aanvaardbaar
alternatief. Tijdschr Diergeneeskd 1983; 108: 96-102.

Rutgers LJE and Velden MA van der. Complications following the use of the closed suturing
technique for correction of left abomasal displacement in cows. Vet Rec 1983; 113: 255-7.
Saint Jean GD, Hull BL, Hoffsis GF, and Rings MD. Comparison of the different surgical
techniques for correction of abomasal problems. Comp Food Animal 1987; 9: 377-82.
Schrank D und Gruner J. Die linksseitige Labmagenverlagerung beim Rind- Diagnostik und
chirurgische Behandlung unter Praxisbedingungen. Praktische Tierarzt 1988; 3: 24-6.
Sluijs FJ van. Gastric dilatation - volvulus in the dog. Thesis Utrecht 1987; 20.
Steenhaut M, Moor A de, and Verschooten F. Surgical treatment of left abomasal displacement.
Vet Med/Small Animal Clin 1974; 69: 161-5.

Tillema BG en Til T van. Onderzoek naar het post-operatieve verloop van koeien die behandeld
zijn aan een lebmaagdislocatie volgens de \'roll-and-suture" methode. Ref Vakgroep Inwendige
Ziekten der Grote Huisdieren 1985; 32-5.

Tithof PK and Rebhun WC. Complications of blind-stitch abomasopexy: 20 cases (1980-1985).
J Am Vet Med Assoc 1986; 189: 1489-92.

Uyanik N, Dijk S van. Beukelen P van. Kuiper R en Breukink H J. Ervaringen met de behandeling
van de lebmaagdislocatie naar links door middel van de wentelmethode. Tijdschr Diergeneeskd
1982; 107: 259-63.

Vlaminck K, Hende C van den, Oyaert W, Muyile E en Nuytten J. Lebmaagdilatatie links: I.
Hypocalcemie als mogelijke oorzaak van verminderde maagdarmmotiliteit. Vlaams Diergeneeskd
Tijdschr 1984; 53: 4-12.

Vlaminck K, Hende C van den, Oyaert W, Muyile E, Nuytten J en Deprez P. Lebmaagdilatatie
links: II. Invloed van enkele farmaca. Vlaams iSiergeneeskd Tijdschr 1984; 53: 13-20.
Wallace ChE. Left abomasal displacement; a retrospective study of 315 cases. Bovine Pract 1975;
10: 50-8.

Walton JF, Muir RM, Turbok JL, Schroeder DL, Sears PM, and Williamson FH. Roll-and-suture
technic for displaced abomasum. Mod Vet Pract 1973; 54: 31-2.

Weaver AD. Left abomasal displacement in cattle. Complicating factors and post-operative course
in fifty cases. Brit Vet J 1970; 126: 194-7.

Wülfers H. Untersuchungen über späteren Verbleib, Milchleistung und Fruchtbarkeit von Kühen
mit operativ behandelter linksseitiger Labmagenverlagerung. Diss Hannover, 1979.

De derde druk van het handboek: \'Die klinische
Untersuchung des Rindes\' is verschenen onder
redactie van dc medewerkers die de eerste twee
drukken onder leiding van prof dr. H. C. Muit.
Gustav Rosenberger verzorgden.
Vergeleken met de voorgaande drukken is deze
derde druk duidelijk aangepast aan de ver-
nieuwde onderzoeksmogelijkheden die toepas-
baar zijn bij het klinisch onderzoek bij het rund.
Ook zijn meer recente literatuurwijzigingen op-
genomen. Door deze aanvullingen is echter ook
de omvang toegenomen (inclusief trefwoordenre-
gister 718 pagina\'s).

In 15 hoofdstukken worden achtereenvolgens
behandeld: omgang met het dier, de anamnese,
het algemeen onderzoek, de huid en derivaten, het
lymfatisch systeem, het circulatie-apparaat, het
respiratie-apparaat, het digestie-systeem inclusief
de lever, dc nieren en urinewegen, het mannelijk
en vrouwelijk geslachtsapparaat, het locomotie-
apparaat, het zenuwstelsel en de zintuigen ogen
en oren. Daarnaast wordt aandacht gegeven aan
de mogelijkheden om geneesmiddelen toe te die-
nen. Het onderzoek van de uier en de melk is
ondergebracht bij het hoofdstuk van het vrouwe-
lijk geslachtsapparaat.

Naast de direct, klinische onderzoeksmethodie-
ken wordt ruim aandacht besteed aan aanvul-
lende mogelijkheden en laboratorium-technieken.
Het boek is (mede gelet op de omvang) niet
geschikt als leerboek maar, zeker in vergelijking
met de voorgaande drukken vooral van belang
voor diegenen die kennis willen nemen van een
aantal nog niet zo gebruikelijke, moderne onder-
zoeksmethodieken.

Sommige van deze technieken zijn ook onder
praktijkomstandigheden goed uitvoerbaar, ter-
wijl voor andere technieken geavanceerde appa-
ratuur nooodzakelijk is.

Tuberculosis in imported Alpaca\'s in the Netherlands - a zoonosis - and
further?

E. T. B. Dinkla\', J. Haagsma^, J. V. Kuyvenhoven^,
J. Veen\'^ en J. H. M. Nieuwenhuijs^

SAMENVATTING. Er wordt een uitbraak van tuberculose door M. bovis bij geïmporteerde
alpaca\'s beschreven. Na een beschrijving van de ziektegeschiedenis wordt nader ingegaan op
de symptomatologie, het diagnostisch onderzoek met de huidtubercuiinatie en de ELISA-test,
de pathologische afwijkingen, het bacteriologisch onderzoek, de genomen controlemaatregelen
en de wettelijke aspecten.

Omdat tuberculose bij alpaca\'s niet in de Veewet wordt genoemd, moesten de controlemaat-
regelen worden gebaseerd op de Wet Bestrijding Infectieziekten en Opsporing Ziekte-oorzaken.
In de discussie wordt er voor gepleit in de toekomstige Gezondheids- en Welzijnswet aandacht
te schenken aan meer diersoorten dan uitsluitend het traditionele vee.

SUMMARY. An outbreak of tuberculosis caused by M. bovis in imported Alpaca\'s in the
Netherlands is reported. A review of the outbreak of the disease is followed by a more detailed
discussion of the symptoms, diagnostic testing with the tuberculin skin test and the ELISA
test, the gross lesions, the bacteriological examinations, the control measures and the legal
aspects.

As tuberculosis is not referred to in the Live-Stock Act, the control measures had to be based
on the humane Control of Infectious Disease and Tracing the Causes of Disease Act. In the
discussion, it is advocated to pay attention to more species of animals than only to the
traditional live-stock in the proposed Health and Welfare of Animals Act.

Het houden van allerlei soorten dieren is momenteel nogal populair. In dat
verband houden exotische dieren een zeer reëel gevaar in voor het verspreiden
van zoönosen, met name als deze dieren gehouden worden op veehouderijbedrij-
ven, op kinderboerderijen en in parken. Er bestaat een levendige, niet geregi-
streerde handel in deze dieren. Extra aandacht verdienen exotische dieren, die
afkomstig zijn uit landen waar de gezondheidstoestand van mens en dier zich op
een lager peil bevindt dan in ons gebied. In Nederland komt tuberculose bij de
mens nu veel minder en bij de huisdieren nagenoeg niet meer voor; er is dan veelal
sprake van infecties veroorzaakt door Mycobacterium tuberculosis respectievelijk
M. bovis. Bij vogels worden ook nu nog vrij vaak infecties door M. avium
aangetroffen.

De alpaca behoort tot de lama-achtigen van Zuid-Amerika. Deze dieren worden
voornamelijk als huisdier gehouden, waarbij zij zich tot op grote hoogte kunnen
handhaven. Behalve als lastdier zijn de dieren van belang voor de wol, het vlees
en de huid. In voor hen onprettige situaties kunnen ze spuwen, waardoor het

\' Destijds verbonden aan de Gezondheidsdienst voor Dieren in Noord-Nederland, Postbus 361, 9200
AJ Drachten.

2 Correspondentie-adres: Centraal Diergeneeskundig Instituut, Postbus 65, 8200 AB Lelystad.

Koninklijke Nederlandse Centrale Vereniging tot Bestrijding der Tuberculose, destijds verbonden
aan het consultatiebureau TBC-bestrijding te Groningen.
5 Veterinaire Hoofdinspectie van de Volksgezondheid, Postbus 5406, 2280 HK Rijswijk.

gevaar van besmetting bij open longtuberculose extra groot is. Vanwege een dichte
wollige vacht is de voedingstoestand van een alpaca met het blote oog nauwelijks
te beoordelen.

Onderstaand wordt een uitbraak van tuberculose bij alpaca\'s beschreven en
gewezen op het gevaar dat deze en andere niet inheemse dieren bij import kunnen
opleveren.

Op 21 november 1988 werd bij de Gezondheidsdienst voor Dieren in Noord-
Nederland (GD-NN) te Drachten een alpaca voor sectie aangeboden, omdat het
dier plotseling was gestorven. Enkele weken tevoren was ook reeds een alpaca
uit dezelfde groep dood aangetroffen, doch niet verder onderzocht. Het patholoog-
anatomisch onderzoek gaf een ernstige longaandoening te zien, die bij vervolgon-
derzoek op tuberculose bleek te berusten. Bij bedrijfsonderzoek vertelde de
eigenaar dat hij rond zijn woonhuis en akkerbouwbedrijf reeds vele jaren allerlei
dieren hield, onder andere ganzen, eenden en kangoeroes. Soms werden dieren
geruild via een handelaar. In 1986 kwamen 2 alpaca\'s op het bedrijf, waarvan
in augustus 1988 de hengst werd geruild vanwege steriliteit. Kort daarna werden
van deze handelaar nog 12 alpaca\'s aangekocht, die recentelijk waren geïmpor-
teerd. Uitval van enige omvang had zich onder de eenden, ganzen en de kangoeroes
niet voorgedaan.

De eigenaar werd geadviseerd om zich met de gezinsleden, die mogelijk contact
met het besmette dier konden hebben gehad, onder medische behandeling te stellen
en tevens werd contact opgenomen met de huisarts en de arts van het districts-
consultatiebureau voor tuberculosebestrijding.

Bovendien werd geadviseerd om de koppel alpaca\'s door middel van een
intradermale vergelijkende tuberculinatie met vogel- en zoogdiertuberculine op
tuberculose te laten onderzoeken. Deze tuberculinatie werd op 28 november aan
de hals van de alpaca\'s verricht en gaf na 3 dagen bij alle 12 dieren een negatief
resultaat te zien.

Uit inmiddels opgenomen contact met het Centraal Diergeneeskundig Instituut
(CDI) bleek echter dat de uitgevoerde V/Z-test aan de hals bij alpaca\'s als
onbetrouwbaar moest worden beoordeeld, omdat de perkamentachtige huid ter
plaatse ongeschikt is (3). Aanbevolen werd het onderzoek te herhalen op de
onbehaarde ribwand ter hoogte van de elleboog, hetgeen op 7 december werd
uitgevoerd. Tevens werd toen van ieder dier een bloedmonster verzameld voor
ELISA-onderzoek op M. ftovw-antistoffen. Op 10 december bleken 8 van de 10
resterende dieren negatief te reageren, terwijl 2 dieren een diffuus pijnlijke reactie
op bovine tuberculine vertoonden. Het bloedonderzoek met de ELISA-test gaf
bij 7 van de 10 dieren een positieve uitslag te zien (tabel 1).
Bij het CDI wordt een antigeen gebruikt dat verkregen wordt door middel van
een KCl-extractie van M. èov/^-bacteriën en vooral celwand-antigenen bevat (4).
Als conjugaat wordt proteïne A of proteïne G gebruikt. De te onderzoeken sera
worden vanaf een 1: 5 verdunning verder in tweevoudige verdunningen onder-
zocht. Op met M. bovis besmette bedrijven geld een strenge interpretatie van de
test, waarbij alle reacties van 1: 10 en hoger als positief worden beschouwd. Op
bedrijven met een tuberculose-vrije historie en bij individuele onderzoekingen
gelden andere normen. Titers van 1:10, 1:20, 1:40 en 1:80 worden dan als onbeslist
beschouwd en titers van 1:160 en hoger als positief

Inmiddels werd op 5 en 7 december wederom longtuberculose vastgesteld bij dood
aangevoerde alpaca\'s (respectievelijk het 3e en 4e gestorven dier).
Uit de ingestelde naspeuring door de GD-NN naar de herkomst van de alpaca\'s
werd duidelijk dat de 12 alpaca\'s door de handelaar waren geïmporteerd met een

gezondheidsverklaring. Daarnaast werden inlichtingen verkregen waaruit bleek
dat bij de handelaar zelf een infectie met M. tuberculosis was vastgesteld. Zodoende
moest ook rekening worden gehouden met een infectie door M. tuberculosis bij
de alpaca\'s.

Al deze feiten werden aan de Veterinaire Inspectie van de Volksgezondheid
doorgegeven, die daarop contact opnam met de eigenaar en de Regionale Inspectie
van de Volksgezondheid.

Bij het mantouxonderzoek op 15 december van de eigenaar en de overige
gezinsleden bleek de zoon, die de dieren lange tijd had verzorgd, een fors positieve
reactie (16 mm) te vertonen. De eigenaar meldde daarop nu in korte tijd van de
dieren af te willen. Vanwege de kans op besmetting wilde hij de dieren liever niet
meer verzorgen en hij zou proberen de kostbare dieren (gemiddelde waarde
ƒ5000,-) te verkopen.

In verband met het desastreuze gevolg dat dit zou hebben door verspreiding naar
onder andere kinderboerderijen, veehouderijbedrijven en dergelijke, werd dit
bericht doorgegeven aan de Regionale Inspecteur, die de directeur Basisgezond-
heidsdienst inlichtte. Deze laatste adviseerde de burgemeester van de gemeente
van de eigenaar tot een vervoersverbod van de 10 nog aanwezige alpaca\'s. Vanaf
dat moment kwam overleg op gang tussen eigenaar, gemeente en basisgezond-
heidsdienst over het afmaken van de dieren en de schadeloosstelling van de
eigenaar.

Dit overleg werd versneld omdat op 28 december en op 5 januari weer 2 alpaca\'s
(no 5 en 6) stierven, die bij sectie (GD-NN) eveneens aan tuberculose bleken te
lijden.

Op 18 januari 1989 tenslotte werd van de 8 nog resterende dieren (no 7-14) bloed
verzameld. Vervolgens werden ze alle afgemaakt, naar het CDl vervoerd en aldaar
patholoog-anatomisch en bacteriologisch onderzocht.

Aan de gedragingen der dieren viel niets buitengewoons te bespeuren. De eetlust
was goed. Zoals gezegd was de voedingstoestand, gezien de wollige vacht, met
het blote oog niet goed in te schatten. Hoesten of kortademigheid werd niet
waargenomen.

Bij alle dieren werden uitgebreide tuberculeuze afwijkingen aangetroffen, waarbij
de longafwijkingen domineerden (tabel 2). Soms kwam cavernevorming voor
zodat sprake was van open tuberculose. Opvallend was dat bij alpaca no 7, een
dier dat sedert meer dan 1 jaar in bezit was van de eigenaar, alleen tuberculeuze
afwijkingen werden aangetroffen in de longlymfeklieren en de mesenteriale
lymfeklieren, terwijl de longen vrij waren. Dit wijst er op dat het dier recent was
geïnfecteerd.

Uit 4 gestorven en 8 afgemaakte alpaca\'s werd op eibodems (Loewenstein-Jensen
en Stonebrink) groei van een mycobacterie verkregen, die bij verder onderzoek
als M. bovis werd geïdentificeerd op grond van de negatieve niacineproduktie, de
negatieve nitraatreductase test, de reacties in de amidase test volgens Bönicke en
het gevoeligheidspatroon ten opzichte van de tuberculostatica PZA (pyrazina-
mide), TCH (thiophene-2-carboxylhydrazide) en BSH (een andere thiophene-
verbinding). Opvallend was \\^el dat sommige culturen bij primaire isolatie goed
groeiden op eibodems met glycerine, hetgeen aanvankelijk meer op M. tuberculosis
wees. De later uitgevoerde faagtypering (RIVM) verliep negatief, hetgeen eveneens
op M. bovis wijst (bij M. tuberculosis verloopt de test positief)-
CONTROLEMAATREGELEN

In dit onderzoek werden de verzorgers, de dierenartsen en personeel van de
Gezondheidsdienst betrokken. Naast de gevonden besmetting bij de zoon van de
eigenaar werd bij één (een laborante) van de 32 onderzochte personeelsleden van
de GD-NN die in contact waren geweest met post mortem-materiaal, een positieve
mantouxreactie gevonden. Beide personen zijn met tuberculostatica behandeld.

Een viertal kalveren bleek kortdurend tussen de alpaca\'s te hebben geweid, terwijl
mogelijk ook runderen van een slager contact met de alpaca\'s konden hebben
gehad.

De nadien ingestelde tuberculinatie bij de 4 kalveren verliep negatief, terwijl bij
de runderen na de slacht geen afwijkingen werden gezien.

Op een bedrijf met 2 alpaca\'s in Overijssel zijn in februari 1989 beide dieren
afgemaakt nadat bij een dier zuurvaste staafjes in een neusabces waren aangetoond
en de ELISA op M. bovis positief was (1:20 respectievelijk 1:40). Bij beide dieren
werd op het CDI een M. feovw-infectie vastgesteld.

Daarnaast was de Veterinaire Hoofdinspectie (VHI) op de hoogte gebracht van
een geval van tuberculose bij een alpaca door de Gezondheidsdienst in Noord-
Brabant in december 1988. Ook hieruit werd M. bovis geïsoleerd.
Aangezien het vermoeden bestond dat er meer besmette dieren op verschillende
adressen aanwezig zouden kunnen zijn, werd door de VHI tot verder contacton-
derzoek besloten. Het bleek dat een aantal handelaren actief was in de handel
van alpaca\'s en andere lama\'s. Na een landelijk geplaatste oproep hebben 31
houders van deze dieren in totaal 152 sera voor ELISA-onderzoek naar het CDI
gezonden. De meeste sera waren negatief, maar bij enkele dieren werd een lage
ELISA-titer gevonden. Bij deze dieren werd de ELISA na ongeveer 6 weken
herhaald, waarbij bleek dat in bijna alle gevallen de titer duidelijk was gedaald.

Een uitzondering vormden 2 lama\'s van één eigenaar waarbij de titer juist hoger
werd. Omdat de eigenaar tevens rundvee bezat werd besloten deze 2 dieren af te
maken. Bij het pathologisch onderzoek werden in de lever van beide dieren enkele
kleine necrosehaardjes gevonden. De andere organen waren niet afwijkend. Bij
bacteriologisch onderzoek werd geen M. bovis geïsoleerd, maar bij 1 lama uit de
lever M. av/«m-serotype 2/3 en bij de andere lama uit de koplymfeklieren een snel
groeiende mycobacterie (M. fortuitum). Het is aannemelijk dat deze geïsoleerde
mycobacteriën de dubieuze ELISA-reactie hebben veroorzaakt.

Tuberculose bij alpaca\'s wordt niet genoemd in de Veewet. De in de wet genoemde
maatregelen ter wering en bestrijding van besmettelijke dierziekten zijn hierop dan
ook niet van toepassing, evenmin als de schadeloosstellingsmaatregelen.
Daarnaast bestaat de Wet Bestrijding Infectieziekten en Opsporing Ziekte-
oorzaken (WBIOZ). Deze wet dateert van 1928 en werd in 1974 zodanig gewijzigd,
dat niet alleen infectieziekten er onder vallen, maar ook andere aandoeningen met
een epidemisch karakter.

In principe kunnen de wet en de daarin genoemde maatregelen ter bestrijding van
een epidemie van toepassing worden verklaard op alle aandoeningen met een
(dreigend) epidemisch karakter.

De maatregelen (zoals vervoersverbod, werkverbod, vernietiging van dieren, etc.)
worden getroffen door de burgemeester op advies van de Directeur van een ter
zake bevoegde GGD (of op advies van de Geneeskundig Inspecteur als een
dergelijke bevoegdheid bij de lokale GGD afwezig is).

In geval van besmettelijke (dier)ziekten, die een bedreiging vormen voor de
gezondheid van mensen, kunnen op grond van de WBIOZ maatregelen worden
genomen. Indien de Veewet hiervoor geen ruimte biedt, zoals in geval van
tuberculose-uitbraak onder alpaca\'s, biedt de WBIOZ uitkomst.
Schadeloosstelling van personen, die door maatregelen op grond van de WBIOZ
zijn gedupeerd, vindt tegenwoordig niet meer plaats door het Rijk (zoals bij Veewet
en voorheen ook ten dele bij de WBIOZ) maar de verantwoordelijkheid hiervoor
is door een wetswijziging per 1 januari 1988 geheel bij de gemeentelijke overheid
komen te liggen. Het is belangrijk dat gemeenten en GGD-en zich realiseren dat
de financiële consequenties van eventuele calamiteiten door de gemeente gedragen
moeten worden.

Inmiddels zijn in het wettelijk kader nieuwe ontwikkelingen in gang gezet. Met
het oog op het bovenstaande valt voor de gemeenten te overwegen om een fonds
te creëren om dergelijke calamiteiten op te kunnen vangen.
Daarnaast is het belangrijk dat in de wet, die de Veewet op termijn zal gaan
vervangen, namelijk de Gezondheids- en Welzijnswet voor Dieren, meer aandacht
geschonken wordt aan de volksgezondheidsaspecten van een aantal besmettelijke
dierziekten. Er zouden meer zoönosen in deze wet kunnen worden genoemd dan
in de Veewet het geval is, zodat de bestrijdingsmaatregelen ook daarop van
toepassing kunnen zijn.

Ook dient de Gezondheids- en Welzijnswet op meer diersoorten van toepassing
te worden verklaard dan uitsluitend op het traditionele vee, omdat tegenwoordig
veel meer dieren (waaronder exotische) dan vroeger in Nederland worden ingevoerd.
De controle hierop zal juist bemoeilijkt worden, wanneer na 1992 in de landen
van de EG een vrijer (dier)handelsverkeer verder vorm zal krijgen met alle gevaren
van dien.

Tuberculose bij mens en zoogdier wordt veroorzaakt door mycobacteriën,
waarvan de belangrijkste typen zijn M. tuberculosis, M. bovis en M. avium. Er is
verschil in pathogeniteit van de diverse typen en verschil in gevoeligheid van de
diverse diersoorten. M bovis is pathogeen voor vrijwel alle zoogdieren en de mens;
M. tuberculosis voor mens, aap en cavia, doch in mindere mate voor het varken
en nagenoeg niet voor het rund en het paard. Wel geeft M. tuberculosis bij het
rund tijdelijk sensibilisatie bij de tuberculinatie.

Runderen zijn weinig gevoelig voor M. av/um-infecties doch enkele gevallen van
uitgebreide tuberculose zijn beschreven. M. avium kan bij het varken gegenera-
liseerd voorkomen, doch veroorzaakt veelal een lymfadenitis. Bij honden komt
zowel M. tuberculosis als M. bovis voor, terwijl bij katten tuberculose veelal een
infectie is met M. bovis. Bij dieren, evenals bij de mens, is meestal sprake van
longtuberculose als gevolg van een aërogene infectie, maar ook andere organen
kunnen worden aangetast door een enterogene infectie via lymfogene verspreiding
(1).

Bij de mens kwam vroeger vrij veel bovine tuberculose voor. Dit was vaak het
gevolg van drinken van ongepasteuriseerde melk van rundvee, waarbij uiertuber-
culose toen in 1-2% van de besmette gevallen voorkwam. De grote reductie van
M. èovw-infecties bij de mens trad op nadat de verplichte pasteurisatie van melk
was ingevoerd en nadat in de jaren 1952-1957 de gehele rundveestapel in
georganiseerd verband met veel succes tuberculose-vrij werd gemaakt.
Evenals bij andere dieren is bij alpaca\'s de intradermale injectie van bovine
tuberculine de meest aangewezen diagnostische test. Bij lama-achtigen komen
soms vrij veel a-specifieke reacties voor zodat een vergelijkende test met bovine
en aviaire tuberculine te overwegen is.

Omdat de huidtest bij exotische dieren praktische bezwaren heeft is de laatste jaren
getracht bij deze dieren de diagnostiek van tuberculose te verbeteren door gebruik
te maken van een ELISA-onderzoek in bloed. De interpretatie van de ELISA
wordt bemoeilijkt omdat enerzijds infecties met a-typische mycobacteriën ook lage
titers kunnen veroorzaken terwijl anderzijds bij beginnende, weinig actieve
tuberculose nog lage titers aanwezig kunnen zijn. Deze problematiek kan zich
overigens ook voordoen bij de tuberculinatietest. De combinatie van huidtest en
ELISA heeft het voordeel dat zowel respectievelijk de cellulaire immuniteit als
de humorale response worden benut bij de diagnostiek.

In eerste instantie werd met de mogelijkheid rekening gehouden dat de handelaar
in exotische dieren met zijn besmettelijke vorm van tuberculose {M. tuberculosis)

en/of zijn medewerker met de caverneuze longtuberculose de alpaca\'s zou hebben
besmet. Door het spugen van deze alpaca\'s kan, via aërosolvorming, de
tuberculose onder de dieren zijn verspreid. De handelaar heeft echter na 27
december 1987 géén contact meer met de dieren gehad. Bovendien zou in dat geval
bij alle alpaca\'s M. tuberculosis moeten zijn gekweekt en dat was niet het geval.
Meer voor de hand liggend is dat de alpaca\'s reeds besmet waren met M. bovis
bij de import in Nederland.

Er is nog overwogen deze kostbare dieren met moderne tuberculostatica te
behandelen. In Saoedi-Arabië zijn bij de Oryx leucoryx recent zeer goede resultaten
behaald (2). De hoge kosten (bij 6 maanden therapie ongeveer ƒ4000,-) was één
van de redenen geen therapie in te stellen. De eliminatie van de koppel mag in
dit geval als een juiste beslissing worden beschouwd.

Collega W. A. Wouda van de GD-NN voor het verrichte pathologisch onderzoek van
alpaca\'s.

Collega\'s van de dierenartsen-groepspraktijk te Winsum (Groningen) voor de verrichte
werkzaamheden met betrekking tot tuberculinaties, bloedafname en euthanasie.

1. Grange JM and CoMins CH. Bovine tubercle bacilli and disease in animals and man. Epidem Inf
1987; 92: 221-34.

2. Haagsma J. Tuberculosis in Oryxes. Efficacy of treatment with antituberculosis drugs. Proc Annual
Meeting of lUATLD-Boston, 1990.

3. Simmons AG. Alternative site for the single intradermal comparative tuberculin test in the llama.
Vet Rec 1989; 124: 17-8.

4. Thoen CO, Hall MR, Peterburg TA, and Angus RD. Development of a modified enzyme linked
immunosorbent assay for detecting mycobacterial antibodies in sera of cattle from which
Mycobacterium paratuberculosis was isolated. Proc. World Assoc Vet Lab Diagnosticians 1983;
1: 141-50.

In dit indrukwekkend uitgevoerde boekwerk van
circa 560 pagina\'s worden de door virussen
veroorzaakte ziekten bij herkauwers samenge-
bracht. De bespreking volgt de taxonomie van de
virussen. In eerste instantie worden de algemene
eigenschappen van een virusfamilie besproken. In
de daaraan volgende hoofdstukken komen de
virussoorten aan de orde die tot die familie
behoren. De bespreking volgt voor alle virussen
een vaste volgorde waarin achtereenvolgens de
eigenschappen van het virus, de epizoötiologie, de
pathogenese, klinische verschijnselen van de door
het virus veroorzaakte ziekten, pathologisch-
anatomische bevindingen, de laboratoriumdia-
gnose, preventie en controle besproken worden.
De nadruk ligt op de beschrijving van de ziekte-
beelden. Dit maakte het boek uitermate geschikt
voor klinici.

De hoofdstukken zijn verzorgd door 57 verschil-
lende auteurs die zich aan het door de editors
gestelde stramien houden. Enkele auteurs laten
echter zeer nadrukkelijk hun eigen standpunt
doorklinken, terwijl andere meer objectief zijn in
hun beschrijvingen; dit heeft met name betrek-
king op preventieve maatregelen en op het ge-
bruik van vaccins.

De editors zijn er uitstekend in geslaagd een
overzichtelijk naslagwerk te creëren over door
virussen veroorzaakte ziektes bij herkauwers. Zij
hebben hiermee gekozen voor een diersoortge-
richte benadering: naslagwerken over virusinfec-
ties bij carnivoren en varkens zijn reeds versche-
nen, delen over virusinfecties bij paarden, vogels
en vissen zijn in voorbereiding. De hoofdeditor
heeft daarmee gekozen voor een serie-opbouw die
in een behoefte voorziet.

Bij al dit positiefs toch een kleine kanttekening.
Vergeefs zal een viroloog zoeken naar gegevens
over kapselantigenen of DNA-restrictie-analyses,
hoewel de laatste jaren hierover veel is gepubli-
ceerd.

Al met al verdient dit naslagwerk een vooraan-
staande plaats in alle instituten en praktijken die
met ziektes van herkauwers te maken krijgen.

Oral dosage regimen in the nonlinear
pharmacokinetics of sulphadimethoxine
in pigs

SUMMARY An oral high dosage regimen of sulphadimethoxine (SDM) was examined in pigs.
The dose (50 mg/kg) in the therapeutic range, showed nonlinear pharmacokinetics, and
administered by drench once a day for 4 days. The unbound plasma concentration-time profde
was compared with that of the dosage regimen based on nonlinear pharmacokinetics, where
a pharmacokinetic model and parameters were used except for the first order absorption rate
constant (ka) and bioavailability (F). F and ka were obtained from oral and intravenous
administration of 20 and 10 mg/kg of SDM. The unbound plasma concentration was observed
almost within the setting range by the dosage regimen through the experimental period. This
result suggested that the dosage regimen, based on the nonlinear pharmacokinetic model,
resulted in an appropriate effect in the clinical use.

In a previous paper, we demonstrated that a high dose of sulphadimethoxine (SDM)
caused saturable plasma protein binding and therewith related plasma elimination
kinetics in pigs. The nonlinear model was also applied to the dosage regimen to
determine the unbound plasma concentration-time course after i.v. injection of
a high dose of SDM (9).

In the veterinary practice, SDM is orally administered to pigs in the form of a
food mixture or by drenching. In the present paper, we therefore examined the
oral dosage regimen in pigs, based on nonlinear pharmacokinetics.

Eight commercial pigs (Large White Yorkshire x Landrace), weighing 21 — 50 kg, were
used for the experiment. They were housed in individual metabolic cages in controlled
housing and fed on commercial mashed feed.
Experiment

Five pigs (numbered 1 — 5) were orally administered 20 mg/kg of SDM to calculate the
first order absorption rate constant. Four weeks later, 4 of these 5 pigs were orally
administered 50 mg/kg of SDM once a day for 4 days. Three of the 5 pigs were intravenously
injected 10 mg/kg of SDM at least 4 weeks after the last administration of SDM to evaluate
the bioavailability after oral administration. In the other 3 pigs (numbered 6 — 8), duodenal
cannulation was performed under halothane anaesthesia after ketamine medication as
described by Kokue et al. (4). Two weeks after surgery, 20 mg/kg of SDM was administered
through the cannula.

During all experiments the animals were fed (1.5% of body weight) twice daily (at 10.00
and 18.00) and water ad libitum.

The sodium salt of SDM was dissolved in sterile distilled water (10% solution). In the oral
dose experiment, the 10% solution was diluted with an oral isotonic fluid medication for

\' Department of Veterinary Medicine, Tokyo University of Agriculture and Technology, Fuchu,
Tokyo 183, Japan.

2 Department of Clinical Pharmacy, Sint Radboud Hospital, Geert Grooteplein Zuid 8, Nijmegen,
The Netherlands.

diarrhoea therapy in pigs (50 mg/15 ml/kg), and given to the animal by drenching
immediately after the morning feeding. In the intravenous and the intraduodenal dose
experiments, a 10% solution was administered immediately after the morning feeding.
Blood samples (about 4 ml) were collected in heparinised tubes from the anterior vena
cava at 2, 8 and 24 hours after each administration in the multiple dose experiment, and
at 0.5, 1, 2, 4, 6, 9, 12, 16, 20, 24, 32, 48 and 72 hours after single dose administration.
Immediately after sampling, the blood was centrifuged at 2000 g for 10 minutes, and plasma
was harvested. In the multiple dose experiment, plasma water obtained by Amicon
Micropartition System MPS-1 (Grace Japan Co. Ltd., Tokyo, Japan) as described in a
previous paper (9). The samples were stored at -20°C until analysis.

The unbound and total plasma concentration of SDM was determined by a high
performance liquid chromatograph analysis as shown in a previous paper (9). The mobile
phase was a mixture of 0.02M phosphate buffer (pH 6) and acetonitrile (4:1, v/v). SDM
was detected at 270 nm.

Calculation of the first order absorption constant (ka) and bioavailability (F) of SDM after
oral administration.

For the calculation of ka and F values low doses (10 mg/kg i.v. 20 mg/kg p.o.) were used.
These doses allowed simple calculation of ka and bioavailability assuming linear pharma-
cokinetics, because almost constant plasma protein bindings were obtained throughout
both experiments (more than 90% of plasma protein binding), and because the reduced
i.v. dose (half of oral dose) resulted in almost the same plasma concentration range of total
SDM, as that after oral administration, which may exclude any effects of plasma protein
binding on the calculation of F value.

The total plasma concentration-time course of SDM after a single dose of SDM was
therefore analysed by the linear one compartment model. The optimal pharmacokinetic
parameter values were calculated by the nonlinear least squares fitting with program
MULTI (11).

The bioavailability (F) was calculated in the conventional manner (12).
Dosage regimen

In order to simulate the time course of unbound and total plasma concentration after the
nonlinear dose of SDM, the following equations were used.

Where Cf, Cb and Ct are the unbound, bound and total concentration in plasma, kel is
the first order elimination rate constant, ka is the first order absorption rate constant, and
Vdf and Vdb are distribution volumes of Cf and Cb, respectively, F is the bioavailability.
Bmax and Kd are the binding capacity and the dissociation constant of plasma protein
binding. It was assumed that the absorption of SDM is a first order process, that the
absorbed SDM is subject to the pharmacokinetic model (Figure 1) used previously (9),
and that the binding protein has one class of binding site.

The time course of Cf and Ct were simulated by the numerical integration of Equation
1 and 2 with the Runge-Kutta Gill method, where previously employed pharmacokinetic
parameter values (9) were used, except for ka and F.

Figure 2 shows the plasma concentration-time course of SDM after the multiple
oral administration of 50 mg/kg of SDM, as well as the simulation curve based
on the dosage regimen. The pharmacokinetic parameter values used in the
simulation are shown in Table I. In the simulation, the ka value of each individual,
obtained from 20 mg/kg p.o., was used, and the bioavailability (F) was
assumed to be complete. In two animals (numbers 1 and 4), a good agreement
between observed points and simulated curve was obtained in both Cf and Ct

Figure 1. Pharmacolcinetic model of SDM dis-
position in pigs. Cf and Cb are unbound and
bound plasma concentrations, respectively; kel is
the first order elimination rate constant. Vdf and
Vdb are distribution volume of Cf and Cb,
respectively.

Figure 2. Time courses of unbound (•) and total (°) plasma concentration after multiple oral
administration of 50 mg/kg of SDM in pigs. Solid curves were calculated by Eq. I and 2. Dotted
lines represent the maximum and minimum concentrations at steady state.

— = no intravenous dose applied
a = calculated by (In ka - In ker)/(ka - kel\')

b = apparent elimination rate constant of total SDM under the assumption of linear pharma-
cokinetics.

time courses during tlie experimental period. The ka value of these animals was
relatively large (Table 1). In the other 2 animals (numbers 2 and 3), no good
agreement was observed in the course, although the observed concentration was
almost within the setting range. The ka values of these animals were relatively
small (Table 1).

The effect of ka value on the time course of Cf was examined by simulation (Figure
3). When the ka value is bigger than 1 h i, the variation of ka had a negligible
effect on the time course of Cf.

On the contrary, the variation of ka had a great effect, when it was less than 0.5
h-i.

Table 2 shows the absorption rate constant and after intraduodenal injection
of 20 mg/kg of SDM. Within 2 hours, the peak concentration was reached. The
ka values were much greater than those after oral administration.

When a given drug has extensive plasma protein binding and shows nonlinear
pharmacokinetics caused by nonlinear plasma protein binding, there are two
problems in clinical use. One is the lower plasma protein binding early after the
intravenous administration, which may result in an increased effect. The other
is the lower steady state level of unbound drug after multiple administration, which
may result in less antibiotic effect. For these kinds of drug, therefore, calculation
of the dosage regimen must be based on nonlinear pharmacokinetics to determine
the unbound plasma concentration. In a previous paper, we demonstrated that
this dosage regimen was possible in the case of intravenous SDM in pig (9).
Intravenous administration of SDM is difficult and impractical in pigs and SDM
is thus usually administered orally in the feed by drench, which allows medication
by the farmer. In this paper, we examined the practicability of a dosage regimen
based on nonlinear pharmacokinetics after oral administration. In order to adjust

the experimental conditions in the field, SDM was given by drench and the animals
were given food twice daily and water ad libitum. Although it was predicted that
in such conditions the time course of Cf fluctuates because of fluctuation of the
absorption process, good agreement was obtained in 2 animals between the
observed points and simulated curve based on the dosage regimen through the
experimental periode (Figure 2). In the other 2 animals, Cf was also observed to
be almost within the predicted range of the dosage regimen, athough no good
agreement was obtained between the observed values and the simulated curve in
the course of the experiment (nuttibers 2 and 3). These results suggest that the
dosage regimen, based on the nonlinear pharmacokinetics, results in an effect
appropriate to clinical use.

Slavik et al. (10) have reported the time course of total plasma concentration of
SDM rather than that of unbound drug after 3 days oral administration, where
SDM was added to the drinking water (the animals\' only source of water). In

Table 2. Absorption rate constant, Tmax and apparent elimination rate constant after intraduodenal
administration of 20 mg/kg of SDM in pigs.

their report, the steady state concentration of total SDM was lower than that in
the present study, although an almost equivalent daily dose was ingested by the
animals. This may be due to the differences in the experimental conditions, such
as the age, strain of the animals, and mode of oral administration applied et cetera.
Age-dependent half-live of SDM has been reported by Righter et al. (8).
Slavik et al. (10) have also reported a reduced bioavailability after a high dose
(equivalent to almost 100 mg/kg daily dose) under the same experimental
conditions. This may be due to saturation of plasma protein binding, because this
dose is high enough to cause plasma protein binding saturation as reported
previously (9). In general, only the unbound form of drugs is available for
elimination (metabolism and renal excretion).

Therefore, a decreased plasma protein binding results in a faster elimination, which
may cause a lower plasma concentration at steady state, i.e. less bioavailability
than that predicted from linear pharmacokinetics. Therefore, their study may
indicate the importance of a dosage regimen based on nonlinear pharmacokinetics
as described here.

For the dosage regimen after multiple oral dose of 50 mg/kg, bioavailability was
assumed to be complete, based on the data from only 3 animals (more than 90%).
This assumption is supported by the report of Bevill et al. (2), who reported
complete bioavailability of SDM after oral administration to pigs (about 100%).
The bioavailability after oral administration may be affected by the experimental
conditions. For example, an aqueous solution of SDM as used in this experiment
may result in a high bioavailability as reported by Bevill et al. (2) and Slavik et
al. (10), but an SDM suspension may result in incomplete absorption and reduced
bioavailability as reported by Baggot et al. (1).

It is well known that the pharmacokinetics after oral administration is unpredict-
able, especially in practical field conditions, because of fluctuations in the
absorption process due to the prandial state and differences in individual
gastrointestinal tracts (3, 4, 6, 7, 13). In this experiment, a wide range of ka values
was observed after a single dose of SDM (0.10 — 1.81 h \'), but this range is
comparable to those in other pigs (0.12 — 0.41 h \') (2) and dogs (0.21 — 0.81
h >)(1).

The fluctuation of the time course of Cf, possibly due to the change in ka during
the experimental period, was also observed in those animals (numbers 2 and 3)
which had a relatively small ka value (Figure 2). In the simulation analysis of
the effect of ka on the time course of Cf, however, its effect was negligible when
ka> 1.

The ka value after intraduodenal administration was about 10 times greater than
that after oral administration, implying that the small ka after oral administration
is due to the rate of gastric emptying. The same has been demonstrated in the
case of sulphamonomethoxine in pigs by Kokue et al. (4). A higher ka value was
obtained when a larger volume of drug solution was administered by drenching
(5). Therefore, the increase of the drenching volume must give better results in
the clinical use of a high dose of SDM in pigs.

1. Baggot JD, Ludden TM, and Powers TE. The bioavailability, disposition kinetics and dosage
of sulfadimethoxine in pigs. Canadian Journal of Comparative Medicine 1976; 40: 310-7.

2. Bevill RF, Koritz GD, Rudawsky G, Dittert LW, Haung CH, Hayashi M, and Bourne DWA.
Disposition of sulfadimethoxine in swine: Including plasma protein factor in a pharmacokinetic
model. Journal of Pharmacokinetics and Biopharmaceutics 1982; 10: 539-50.

3. Clements JA, Haeding RC, Nimmo WS, and Prescott LF. Kinetics of acetoaminophen absorption
and gastric emptying in man. Clinical Pharmacology and Therapeutics 1978; 24: 240-31.

4. Kokue E, Shimoda M, Sakurada K. and Wada J. Pharmacokinetics of oral sulfa drugs and gastric
emptying in the pig. Journal of Pharmacobio-Dynamics 1988; 11: 549-54.

5. Kokue E, Shimoda M, and Suzuki R. An apropriate ingestion volume of oral sulfa drug suspension
in pig. Japanese Journal of Veterinary Science (accepted).

6. Maitho TE, Lees P, and Taylor JB. Absorption and pharmacokinetics of phenylbutazone in Welsh
Mountain ponies. Journal of Veterinary Pharmacology and Therapeutics 1986; 9: 26-39.

7. Oberle RL and Amidon GL. The influence of variable gastric emptying and intestinal transit rates
on the plasma level curve of cimetidine; An explanation for the double peak phenomenon. Journal
of Pharmacokinetics and Biopharmaceutics 1987; 15: 529-45.

8. Righter HE, Showalter DH, and Teske RH. Pharmacokinetic study of sulfadimethoxine depletion
in suckling and growing pigs. American Journal of Veterinary Research 1979; 40: 713-5.

9. Shimoda M, Kokue E, Itani M, Hayama T, and Vree TB. Nonlinear pharmacokinetics of
intravenous sulphadimethoxine and its dosage regimen in pigs. The Veterinary Quarterly 1989;
11: 242-50.

10. Slavik D, Oehme EW, and Schoneweis DA. Plasma levels of sulfadimethoxine in swine. Veterinary
Medicine / Small Animal Clinician 1980; 1035-8.

11. Yamaoka K, Tanigawara Y, Nakagawa T, and Uno T. A pharmacokinetic analysis program
(MULT!) for microcomputer. Journal of Pharmacobio-Dynamics 1981; 4: 879-85.

12. Wagner JG. Fundamentals of clinical pharmacokinetics, Ed: JG Wagner, Drug Intelligence
Publication Inc., Illinois, 1975.

13. Walkenstein SS, Dubb JW. Randolph WC, Westlake WJ, State RM, and Intoccia AP
Bioavailability of cimetidine in man. Gastroenterology 1978; 74: 360-5.

Ten gerieve van de lezers volgen onderstaand de \'summaries\' van de Engelse artikelen
overgenomen uit de januari-uitgave van The Veterinary Quarterly 1991; 13 (1): 1-64.

Changes in haematological and clinicochemical profiles in blood of apparently healthy
slaughter pigs, collected at the farm and at slaughter, in relation to the severity of pathological-
anatomical lesions.

A. R. W. Elbers, I. J. R. Visser, J. Odink, and J. F. M. Smeets. The Veterinary Quarterly
1991; 13; 1-9.

SUMMARY. Differences in haematological and clinicochemical profiles of blood of appurenlly
healthy slaughter pigs collected at the farm and at slaughter were investigated in relation to
the severity of pathological-anatomical lesions. For this purpose blood-.mmples of castrated
male pigs were collected once at seven different farms and from the .same pigs one to three
days later at the slaughterhouse.

In general, as far as the investigated blood variables are concerned, there were distinct and
significant differences in the mean values between farm and slaughter blood-samples. As a
rule the mean values of the investigated blood variables were higher in the slaughter blood
than in the farm blood. The effects are most pronounced for leucocyte concentration and for
the activity of the enzymes creatine kinase (CK). lactate dehydrogenase (LDH), aspartate
aminotran.sferase (AST) and gamma-glutamyllransfera.se (y-GT). For the blood variables
albumin, lymphocytes and magnesium there were significant, but not so strong interactions
between the sites of blood-sampling and the groups, which were classified according to the
severity of pathological-anatomical lesions.

Despite the fact that there were significant differences in the mean values of blood profiles
of the slaughter pigs between the sites of blood sampling, this effect was only manifest as
a difference in the level of the values of the blood variables. This means that clinicochemical
and haematological profiles from groups of pigs at slaughter reflect the herd\'s health status
at the farm and can be used when monitoring it.

The mean values of erythrocyte sedimentation rate (ESR), haemoglobin, haematocrit, mean
corpuscular haemoglobin concentration (MCHC), alkaline phosphatase (ALP), sorbitol
dehydrogena.se (SDH), total protein, albumin, at, ^-globulin, (ij-globulin, y-globulin, calcium,
bilirubin, urea and cholesterol differed significantly among the groups, which were classified
according to the severity of pathological-anatomical lesions.

J. F. M. Nouws, T. B. Vree, M. Degen, and D. Mevius. The Veterinary Quarterly 1991;
13: 10-5.

SUMMARY The kinetics of sulphamethoxazole (SMZ) in plasma and milk, and its
metabolism, protein binding and renal clearance were studied in three newborn calves and
two dairy cows after intravenous administration. SMZ was predominantly acetylated; no
hydroxy and glucuronide derivatives could be detected in plasma and urine. Age-dependent
pharmacokinetics and metabolism of SMZ were observed. The plasma concentration-time
curves of the N4-acetyl metabolite in the elimination phase were parallel to those of the parent
drug: the N^acetyl metabolite plasma percentage depended on age and ranged between 100%
(new-born) to 24.5% (cow). SMZ was rapidly eliminated (elimination half-lives: 2.0-4.7 h)
and exhibited a relatively small distribution volume (Voarea: 0.44-0.57 I/kg). SMZ was excreted
predominantly by glomerular filtration, while its N^-acetyl metabolite was actively eliminated
by tubular secretion.

Experimental induction of fasting hypoglycaemia and fatty liver syndrome in three Yorkshire
terrier pups.

A. J. van Toor, J. S. van der Linde-Sipman, Th. S. G. A. M. van den Ingh, Th. Wensing,
and J. A. Mol. The Veterinary Quartedy 1991; 13: 16-23.

SUMMARY Eight hours fasting in Yorkshire terrier pups resulted in marked variation of blood
glucose, showing both hypo- en hyperglycaemia. Prolonged fasting in three Yorkshire terrier
pups resulted in hypoglycaemia with concomittant ketosis and steato.sis of the liver. The
hypoglycaemia was associated with decreasing insulin and increasing glucagon and Cortisol
levels. This is in contrast to fasting adult dogs, which maintain glucohomeostasis and show
only slightly decreased insulin levels, normal glucagon levels and a moderate increase of plasma
ketone bodies. The reaction to an eight hour fasting period in the Yorkshire terrier pups is
thought to be related to inadequate gluconeogenesis and diminished insulin production and/
or release. The different reaction to prolonged fasting, compared to adult dogs and pups of
larger breeds, .seems related to inadequate gluconeogenesis and results in hypoglycaemia, a
ketogenic hormonal setting and steatosis of the liver. Frequent feeding of a high-energy,
protein-rich diet to both mother and pups may prevent toy-breed pups from developing
hypoglycaemia and may help them to overcome periods with a decreased intake of energy.

F. C. Stades, M. H. Boevé, W. E. van den Brom, and J. S. van der Linde-Sipman. The
Veterinary Quarterly 1991; 13: 24-9.

SUMMARY. Between 1967 and 1987, in the Netherlands 3,775 Dobermans were examined
for hereditary eye diseases. In 238 of these dogs severe persistent hyperplastic tunica vasculosa
lentis and primary vitreous (PHTVL/PHPV) was diagnosed. After a brief description of the
clinicalfeatures the results of breeding over the recent years are discussed. The incidence (1978-
1987) of severely affected dogs in the litter controls decreased from 5% to 1% in the individual
contrôles from 19% to 8%. This is an encouraging downward tendency. Better results are
to be expected once test mating and progeny-testing methods are accepted as breeding methods
in dog breeding.

Familial stomatocytosis-hypertrophic gastritis (FSHG), a newly recognised disease in the dog
(Drentse patrijshond).

R. J. Slappendel, I. van der Gaag, J. J. van Nes, Th. S. G. A. M. van den Ingh, and
R. R Happé. The Veterinary Quarterly 1991; 13: 30-40.

SUMMARY A newly recognised disease, which we have given the provisional name offamilial
stomaiocytosis-hypenrophic gastritis (FSHG), is described in two famihes of dogs of the
Drentse patrijshond breed. The affected dogs consisted of 3 females and 5 males, 3 to 19 (mean
9.5) months of age at admission. The main clinical problems were diarrhoea, icterus, and ataxia
and paresis of the pelvic limbs. Laboratory evaluation revealed abnormal red cell shape
(stomatocytosis), increased osmotic fragility, haemolytic anaemia, and increased liver enzymes
and serum bilirubin. Gastroscopic and histopathologic examination of the gastric mucosa
revealed hypertrophic gastritis resembling Ménétrier\'s disease in man. Histologic findings in
the liver were suggestive of progressive liver disease. Cysts were found in the kidneys of the
five oldest patients. FJectroneurography in 2 dogs revealed polyneuropathy. In the parents
of 2 patients (sister and brother), there were no clinical or laboratory abnormalities. An
autosomal recessive hereditary defect of lipid metabolism is suspected.

A. W. v.d. Giessen, R. Peters, P A. T. A. Berkers, W. H. Jansen, and S. H. W. Notermans.
The Veterinary Quarterly 1991; 13: 41-6.

SUMMARY The contamination of poultry in the Netherlands with Salmonella enteritidis was
tested. For this, different methods (detection o/S. enteritidis in faecal samples of 25 g; detection
ofS. enteritidis in chacal swabs: detection ofS. enteritidis by serological testing of antibodies
in serum) were compared for their efficiency to detect S. enteritidis in flocks ofpoultry. Testing
of faecal samples clearly yielded the best results. This method was used in a transmission study,
in which 14 fiocks descending from a contaminated primary mother flock were screened for
the presence of S. enteritidis. The method was also used for screening 49 flocks of laying
hens and 52 flocks of broiler chickens throughout the Netherlands. From the transmission study
it became clear that S. enteritidis, phage type 2 (Dutch phage set) was isolated both from
the mother flock and from five of the descendent flocks. Screening of poultry flocks for the
presence of salmonella revealed that salmonella was present in 47% ëf the layer flocks and
in 94% of the broiler flocks. S. enteritidis was isolated from 15% of the flocks screened.

SUMMARY. Human respiratory syncytial virus (HRSV) is the major respiratory tract
pathogen of infants and young children. Bovine respiratory syncytial virus (BRSV) is recognised
as an important cause of respiratory tract di.sease in calves. Both of these viruses and their
respective diseases share many similarities. Immunopathologic mechanisms have been
propo.<ied to be involved in the pathogenesis of respiratory syncytial virus (RSV) infections.
This review examines the current understanding of the role of immunopathologic mechanisms
in RSV infections. The role of vaccines in inducing hypersensitivity is also examined.
Additionally, non-immunopathogenic mechanisms involved in RSV infections are discussed.

N2-Glucuronidation and N4-acetylation of sulphaphenazole by the turtle Pseudemys scripta
elegans.

T. B. Vree, M. L, Vree, N. Benneken Kolmer, Y. A. Hekster, and M. Shimoda. The
Veterinary Quarterly 1991; 13: 60-4.

SUMMARY. After an oral dose of 100 mg of sulphaphenazole, the turtle Pseudemys scripta
elegans excretes 27% of the compound unchanged and 3.8% as N4-acetylsulphaphenazole.
The expected glucuronide conjugate, sulphaphenazole-N2-glucuronide, is not formed and
excreted.

Curtis SK, Brooks DL. Eradication of ear-
mites from naturally infested conventional
research rabbits using Ivermectin. Lab
Anim Sci 1990; 40; 406-8.

Oorschurft bij konijnen wordt veroorzaakt
door de oormijt Psoroptes cuniculi (Delfond
1859). Karakteristiek zijn de droge dak-
pansgewijs gelegen schilferige korsten in de
uitwendige gehoorgang. Vaak treden jeuk
en secundaire ontstekingen op.
Ivermectine bleek als éénmalige injectie ef-
fectief te zijn bij experimenteel besmette
konijnen. Wanneer ivermectine echter op
dezelfde wijze wordt ingezet in commerciële
konijnenfokkerijen, dan kan men daarmee
de infectie niet uitroeien.
De auteurs onderzochten of het, bij op
natuurlijke wijze besmette konijnen, moge-
lijk zou zijn mijten uit te roeien. De dieren
werden onder optimale omstandigheden ge-
huisvest, zoals het geval zou zijn in een goed
gerunde research afdeling.
De proef werd gedaan met 20 konijnen. Elk
dier zat alleen in een kooi maar de kooien
waren verspreid in een groter stallencom-
plex, waarin de totale konijnenpopulatie
gedurende de waarnemingsperiode varieer-
de. De houtkrullen waarop de dieren gehou-
den werden, werden tweemaal per week
verschoond. De kooien werden om de an-
dere week schoon gemaakt. De konijnen
(New Zealand White) werden gewogen en
individueel behandeld met ivermectine (400
mcg/kg lichaamsgewicht) in de vorm van
Ivomec®.

Gebaseerd op een bekende levencyclus van
3 weken, werden de proefkonijnen na 15 —
17 dagen opnieuw behandeld. Na observa-
tieperioden die varieerden van 30 — 139
dagen bleek geen van de behandelde dieren
herbesmet; zelfs niet in een stal waar ten-
minste één besmet dier verbleef.
Neveneffecten werden nauwlijks gezien. Bij
10% van de dieren was er een voorbijgaande
lokale reactie op de plaats van de injectie.
De auteurs bevelen de techniek van twee-
maal behandelen aan omdat een éénmalige
injectie onder praktijkomstandigheden on-
voldoende is gebleken en omdat niet bekend
is dat ivermectine tegen de eieren van de
mijten.

Als praktisch schema wordt aangegeven: a)
alle dieren tweemaal behandelen met een
interval van 2 weken; b) nieuwe dieren in
quarantaine plaatsen en tweemaal behande-
len; c) goede aandacht aan zootechniek en
hygiëne.

Huffel X van. Clinical and experimental
contribution to the pathogenesis of conge-
nital articular rigidity in the calf in Belgium.
Dissertatie Gent, 1990.

De schrijver heeft een proefschrift geschre-
ven over een afwijking die veelvuldig wordt
aangetroffen bij dikbilkalveren. Kalveren
met Congenitale Articulaire Rigiditeit
(CAR) hebben \'kromme poten\' en kunnen
niet normaal staan. Het strekken van de
aangetaste gewrichten is onmogelijk. Vaak
sterven dergelijke kalveren aan complica-
ties. CAR is sterk geassocieerd met de
éénzijdige selectie naar vleesproduktie. On-
derzocht zijn het spierstelsel en het zenuw-
stelsel van CAR-kalveren. Aan het spier-
stelsel konden geen afwijkingen worden
gevonden. Wat het zenuwstelsel betreft wor-
den geringe afwijkingen gevonden die van
secundaire aard bleken te zijn.
Aan de hand van experimenten verricht bij
foetale kalveren en lammeren is nagegaan in
hoeverre articulaire rigiditeit is op te wek-
ken met het intra-uterien mechanisch ver-
hinderen van het strekvermogen van een
voorbeen. Dit bleek inderdaad het geval te
zijn.

— CAR experimenteel bij foeti kan worden
opgewekt en vrij snel ontstaat (12 dagen);

— CAR altijd sporadisch voorkomt en
nooit epizoötische vormen aanneemt.
Omwille van al deze redenen kan geconclu-
deerd worden dat CAR bij dikbilkalveren
veroorzaakt wordt door een gebrek aan
intra-uteriene bewegingsmogelijkheid gedu-
rende het laatste gedeelte van de dracht als
gevolg van een dysproportie tussen de foe-
tus en het moederdier.

Nortjé GL and Shaw BG. The effect of
Ageing Treatment on the microbiology and
storage characteristics of Beef in modified
atmosphere packs containing 25% CO2 plus
75% O2. Meat Science 1989; 25: 43-58.

De hedendaagse trend om in centrale uit-
snijderijen te portioneren wordt mogelijk
gemaakt door gasverpakken. Hierdoor zijn
immers kleur en houdbaarheid gewaar-
borgd.

Doel van dit onderzoek was om na te gaan
wat de invloed van verschillende bewaarme-
thoden (vóór gasverpakken) is op de micro-
biologische, kleur-, geur- en ranzigheidska-
rakteristieken van gasverpakt rundvlees.
De verschillende behandelingen waren: 1
week onverpakt en 1 en 3 weken in vacuüm-
verpakking bewaren. De daaropvolgende
gasverpakking in geportioneerde vorm be-
vatte 25% CO2 en 75% O2 en werd bij 1°C
of 6°C bewaard.

De drie weken vacuüm verpakte stukken
vlees vertoonden eerder een afwijkende
kleur en geur. Deze groep vertoonde ook als
enige gedurende langduriger opslag bij 6°C
een verhoogde malon-aldehyde-concentra-
tie, indicatief voor ranzige geur en smaak.
In tegenstelling hiermee bleek, de steriele
controle partij geen geur- of kleurafwijkin-
gen te vertonen.

De drie weken vacuüm verpakte stukken
vlees vertoonden een hogere initiële besmet-
ting op het moment van gasverpakken.
Gedurende de opslag in gasverpakking bij
1°C bleken melkzuurbacteriën (met name
Leuconostoc spp.) in het algemeen de over-
hand te krijgen. Deze groep was verant-
woordelijk voor de hoge kiemgetallen op 3
weken gevacumeerd vlees. Ook Brochotrix
thermosphacta en Pseudomonas spp. kwa-
men naar voren.

Bij 6°C treedt een duidelijker scheiding op
in bederfverwekkers: de gevacumeerd be-
waarde stukken vlees vertonen melkzuur-
bacteriën en Brochotrix thermosphacta, de
onverpakt bewaarde stukken vlees vooral
Pseudomonas spp. naast melkzuurbacteriën.
Bij hogere temperatuur is het remmende
effect van CO2 op Pseudomonas spp. minder
groot.

2. De tijdsduur van vacuüm verpakken
vóór gasverpakken kleur, geur en ran-
zigheid van het vlees beïnvloedt.

3. Onverpakt of in vacuümverpakking be-
waren gedurende 1 week weinig verschil
oplevert in kwaliteit van het gasver-
pakte vlees. Gevacumeerd is wellicht
wat stabieler door minder kans op groei
van Pseudomonas spp. bij een slechtere
temperatuurbeheersing.

4. Drie weken gevacumeerd bewaren een
aanvaardbaar produkt kan opleveren
(14 dagen houdbaar mits op 1°C ge-
koeld), maar tegelijk ook een riskante
onderneming is, gezien de hoge initiële
besmetting op moment van gasverpak-
ken.

Hargis AM, Stauber E, Gasteel S, Eitner D.
Avocado (Persea americana) intoxication in
caged birds. Journal American Veterinary
Medical Associadon 1989; 194: 64-6.

Twee klinische gevallen van vermoedelijke
avocadovergiftiging bij respectievelijk een
kanarie en een drietal valkparkieten waren
voor de auteurs aanleiding om de toxiciteit
van deze vrucht voor vogels te onderzoeken,
daar deze vrucht niet wordt genoemd als
potentieel toxisch in de diverse handboeken
over vogelziekten.

Twee verschillende variëteiten avocado wer-
den per kropsonde toegediend aan kanaries
en grasparkieten. Een dosis-afhankelijke
sterfte ten gevolge van avocadovergiftiging
trad op tussen 24 en 47 uur na toediening.
Grasparkieten bleken gevoeliger dan kana-
ries.

Klinische verschijnselen waren van korte
duur en aspecifiek (sloom, bolzitten, dys-
pnoe). Bij postmortaal onderzoek werd sub-
cutaan oedeem in de pectoraalstreek gezien,
evenals hydropericardium. De doodsoor-
zaak moet waarschijnlijk worden gezocht in
een hartfalen door het zeer snel ontstaan van
een hydropericard. De experimentele gege-
vens zijn een bevestiging van de in de
\'lekenpers\' reeds gepubliceerde waarneming
dat de avocadoplant potentieel toxisch is
voor vogels.

Tabel 1. Patiëntengegevens van 6 katten die op verwijzing werden aangeboden met als klacht \'malaise
na niesziektevaccinatie\'.

geg. pat.	1	2	3	4	5	6
ras	EK	EK	EK	EK	EK	OK
geslacht	m	v	m	V	V	m
leeftijd	9 weken	9 weken	9 weken	9 weken	10 weken	14 weken
tijd na vaccinatie	2 dagen	7 dagen	2 dagen	4 dagen	9 dagen	4 dagen
ziekteduur	4 dagen	3 dagen	6 dagen	2 dagen	3 dagen	2 dagen
entstatus	primo	primo	primo	primo	primo	booster
temperatuur	40.7	39.6	39.5	40.0	40.4	40.2
vaccin	A	A	A	A	B	B
therapie	geen	geen	Baytril®*	Baytril®*	geen	Synulox®**

* Baytril® (enrofioxacin); Bayer, Leverkusen, Duitsland.

** Synulox® (amoxycilline met clavulaan zuur); Beecham, Brentford, Middlesex, England.
\' Met dank aan collega F. A. C. Knaake, Stichting Haags Dierencentrum, Den Haag.

Een Oosters korthaarkater van 31/2 maand
oud werd verwezen wegens die dag ontstane
klachten van algemeen ziek zijn en kreupel-
heid. Vier dagen tevoren was het diertje bij
de dierenarts geweest voor een herhaling
van de combinatie-enting tegen katte- en
niesziekte. Bij het lichamelijk onderzoek
was sprake van koorts (T = 40.2° C) en
pijnuitingen bij overstrekken van de beide
knieën. Bij een behandeling met Synulox®
waren de klachten 1 dag later verdwenen.
De waarneming van kreupelheidsklachten
met koorts en algemene malaise na een
niesziekte-enting bleek bij navraag\' niet
uniek en in de literatuur niet onbekend (1,
2,3,4,5,6).

Aan de hand van de op CD ROM van
Medline (Bibliotheek Faculteit Diergenees-
kunde, Yalelaan 1, Utrecht) beschikbare
literatuurgegevens werd een protocol opge-
steld voor het beschrijven van nieuwe ziek-
tegevallen.

Naast gegevens over eigenaar en het signa-
lement werden genoteerd klachten van de
eigenaar, aantal dagen tussen vaccinatie en
ontstaan van de klachten, primovaccinatie
of booster, merk en batchnummer van het
vaccin, afwijkingen bij lichamelijk onder-
zoek waaronder het locomotie-apparaat, de
eventueel ingestelde behandelding, het ver-
loop van de klachten en de ziekteduur.

In totaal werden 6 patiënten op verwijzing
aangeboden passend binnen het opgestelde
protocol. Twee Europese korthaar katers, 3
dito poezen en 1 Oosters korthaarkater (in
de leeftijd van 8 tot 14 weken oud) vertoon-
den problemen van kreupelheid, algemene
depressie en koorts, beginnend 2 tot 8 dagen
na de enting. Vier vertoonden ziektever-
schijnselen na een primovaccinatie met vac-
cin A en twee na enting met vaccin B, 1
booster en 1 primovaccinatie.
Bij het lichamelijk onderzoek varieerde de
temperatuur van 39.5 tot 40.7° C. Er was
sprake van pijnlijke gewrichten, zonder
waarneembare overvulling.
Drie dieren herstelden spontaan na een
ziekteduur van 1 tot 4 dagen en 1 in 1 dag
bij behandeling met Synulox®. De overige
2 dieren werden behandeld met Baytril® en
herstelden na een ziekteduur van 2 en 6
dagen (tabel 1).

Spontaan verdwijnende klachten van koorts
en kreupelheid (Transient Limping Syn-
drome), zoals hier beschreven, zijn vaker
waargenomen bij jonge katten in catteries.
Het is niet duidelijk of deze alleen veroor-
zaakt worden door specifieke varianten van
het calicivirus of optreden in het verloop
van een niesziekte-infectie.
Na vaccinatie en experimentele infectie wer-
den de genoemde problemen ook gezien.
Niet altijd traden echter klinische proble-
men op terwijl zelfs bij patiënten geen
histopathologische veranderingen van bete-
kenis waren te vinden in de betrokken
organen. Bij lijders en bij klachtenvrije
dieren was het aantal macrofagen in diverse
gewrichten verhoogd en was virusantigeen
aantoonbaar in de macrofagen, waarschijn-
lijk in immuncomplexen. Viruskweek ver-
liep negatief Doordat het calicivirus ubi-
quitair voorkomt, ook bij gezonde katten,
is het bewijs echter niet geleverd dat de
problemen na vaccinatie ontstaan door het
entvirus. Antigene varianten van het calici-
virus verschillen waarschijnlijk onderling in
hun vermogen bepaalde ziekteverschijnse-
len te veroorzaken. De diverse calici-ent-
stoffen zouden daardoor ook onderling
kunnen verschillen in het percentage bijwer-
kingen na toepassing ervan.

Nauwkeurige klinische waarneming, goed
documenteren van het gebruikte vaccin en
verwerking van de gegevens op een centraal

The International Veterinary Acupuncture
Society will award a grant in the amount of
$ 2,000,00 — 10,000.00 US funds for orig-
inal research in veterinary acupuncture and
a scholarship to attend the IVAS Veterinary
Acupuncture Accreditation Course. The
grant and scholarship are given in remem-
brance of Dr, Grady Young, one of the
founders of the International Veterinary
meldpunt\' voor bijwerkingen kunnen zo
leiden tot een bewustere vaccinkeus en een
betere dienstverlening aan de cliënt.

1. Bennet D el ai. Detection of feline calicivirus
antigens in joints of infected cats. Vet Rcc
1989; 124: 329.

2. Crandell RA and Madin SH. Experimental
studies on a new feline virus. Am J Vet Res
1960; 7: 551.

3. Harbour DA el al. Isolation of feline calici-
virus and feline herpesvirus from domestic
cats 1980-1989. Vet Rec 1991; 128; 77.

4. Pedersen NC et al. A transient febrile \'lim-
ping\' syndrome of kittens caused by two
different strains of feline calicivirus. Eel
Pract 1983; 13: 26.

5. Tizard 1. Risks associated with use of live
vaccines. J Am Vet Med Assoc 1990; 11:
1851.

6. Wardley RC et al. Feline respiratory viruses
— their prevalence in clinically healthy cats.
J Small Anim Pract 1974; 15: 579.

Voorlopig melding \'bijwerking diergeneesmid-
delen\' op 030-532060 of 531597 ter attentie van
drs. C. Wymenga.

Drs. A. J. van Toor, Dierenkliniek \'Thorbec-
kelaan\', Thorbeckelaan 358, 2564 BZ Den
Haag.

Applications for the scholarship may be
obtained from Dr. Stephen Dill, RR 1, Box
121B, Orange, Virginia 22960, Telephone
no, -(703)-672-0583. Applications for the
grant may be obtained from Dr. Yann-
Ching Hwang, Anatomy Dept., School of
Veterinary Medicine, Tuskeegee, Alabama
36088, Telephone no. -(205)-727-8965.
Deadline for applications is August 15,
1991.

For more information about the Interna-
tional Veterinary Acupuncture Society and
the Veterinary Acupuncture Certification
Course contact Dr. Meredith Snader, 2140
Conestoga Road, Chester Springs, Pennsyl-
vania 19425, Telephone no. -(215)-827-
7245.

Verslag van het congres: \'Genetische
modificatie: op weg naar
maatschappelijke acceptatie?\'

Sommige dingen gebeuren zo snel dat alles
voorbij is voordat je er erg in hebt en ook
raken zaken sluipend ingeburgerd, zodanig
dat men zich afvraagt: wanneer is dit nu
begonnen?

Het langzaam veranderen van de spreektaal
is een mooi voorbeeld van het laatste. Tien
jaar geleden ging er niemand \'door het lint\'
of\'uit zijn dak\'. Maar de taal is niet het enige
dat verandert, de wetenschap en haar me-
thoden wijzigen bijna iedere dag en niemand
schrikt meer van \'recombinant-DNA\' en
\'genetisch manipuleren\'. Het grote publiek
is al gewend aan de nieuwe termen uit de
wetenschap, maar velen hebben slechts een
vaag vermoeden van de betekenis. Onbe-
kend maakt onbemind en langzamerhand
begint men zich af te vragen of de maat-
schappij wel behoefte heeft aan alle techni-
sche hoogstandjes want, zo redeneert men,
er zullen ongetwijfeld risico\'s zijn en nie-
mand weet hoe die te beheersen. Het spook-
beeld van een multiresistente ziekteverwek-
ker die \'ontsnapt\' uit een laboratorium leeft
en de dooddoener \'spoken bestaan niet\'
wordt niet meer geaccepteerd: men wenst
feiten en bewijzen te zien. Om de ontwik-
keling van een \'Brave New World\'-beeld te
voorkomen organiseerde het Nederlands
Studie Centrum in het afgelopen najaar (29
oktober 1990) in het Scheveningse Kurhaus
een congres waarin zou worden ingegaan op
de instrumenten en mogelijkheden voor
publieke acceptatie van genetische modifi-
catie.

Drs. H. M. de Loor, werkzaam bij de
Werkgroep Energie- en Milieuonderzoek
van de Rijksuniversiteit Leiden, hield een
helder betoog over de rol van voorlichting
als instrument voor de meningsvorming.
Biotechnologie en dus ook genetische mo-
dificatie roepen een zekere angst voor risi-
co\'s op en voor de verdere ontwikkeling van
de technologie is het inwinnen van vertrou-
wen cruciaal.

Voorlichting is een belangrijk instrument.
Om het vertrouwen van het publiek te
winnen, dient men met het geven van infor-
matie een sfeer van openheid te creëren.
Voorlichting beoogt de kennis van het pu-
bliek te verhogen waardoor onjuiste veron-
derstellingen weggenomen worden en er
wijziging kan optreden in houding en ge-
drag. Wel dient men ervoor te waken dat bij
het publiek de indruk van meningsmanipu-
latie ontstaat. Informatie dient daarom in
de vorm van argumenten met een goede
onderbouwing gepresenteerd te worden.
Kwaliteit van de argumenten is een belang-
rijk punt waarbij geldt dat feiten veel ster-
kere argumenten zijn dan meningen. De
informatiebron moet aan een drietal eisen
voldoen: er moet sprake zijn van geloof-
waardigheid, deskundigheid en aantrekke-
lijkheid. Met het laatste wordt onder meer
bedoeld dat de bron een niet te grote afstand
tot de ontvanger mag hebben: de bron moet
herkenbaar zijn. Bij herhaling werd het
belang van de openheid benadrukt: iedere
vorm van geheimzinnigheid leidt onmiddel-
lijk tot wantrouwen bij het publiek.

Dr. ir. A. M. Scholten, werkzaam bij
SWOKA, Instituut voor Consumentenon-
derzoek, demonstreerde aan de hand van
enquête-uitslagen wat de invloed van kennis
(verkregen uit voorlichting) is op de me-
ningsvorming.

Slechts 37% van ruim 1700 respondenten
koos uit vier mogelijkheden de juiste defi-
nitie van biotechnologie, iets minder dan de
helft van de mensen wist niet zeker of
sommige produkten (yoghurt, melk, etc.)
uit de biotechnologie voortkomen. Meer
dan de helft der ondervraagden verwacht
dat de techniek veel van de actuele proble-
men oplost, maar vindt wel dat technische
experts te weinig rekening houden met de
werkelijke behoeften van mensen.
Een duidelijk positief of negatief oordeel
over biotechnologie kon men niet geven, dit
hangt te veel af van factoren als toepassing
(bijvoorbeeld op de mens) en nut.

Een groep van 870 respondenten werd in
drieën gesplitst. De controlegroep beant-
woordde vragen over de produktacceptatie
van een nieuw produkt.
De tweede groep deed hetzelfde maar kreeg
als extra, technische informatie over het
produkt en een derde groep kreeg daarbo-
venop informatie over mogelijke, eventueel
onbekende risico\'s.

Er bleek een duidelijk negatief effect uit te
gaan van het hebben van technische gege-
vens en het effect van risicovermelding was
dramatisch te noemen.
Het effect van informatie lijkt duidelijk en
het wordt tijd dat er veel tijd en geld
gestoken wordt in voorlichting met alle
positieve en negatieve effecten. Het best kan
worden begonnen met door de consument
als zinvol ervaren voorbeelden. De spreker
benadrukte dat het er niet alleen om gaat om
door middel van voorlichting de voorwaar-
den voor acceptatie te scheppen. We kunnen
het ook andersom benaderen en die ontwik-
kelingen stimuleren waaraan in de maat-
schappij behoefte bestaat.

Mr. drs. P. J. van der Meer, medewerker van
het Ministerie van VROM, sprak over wet-
en regelgeving, openbaarheid en voorlich-
ting. Er blijkt veel meer informatie open-
baar te zijn dan men denkt, maar men moet
er wèl naar zoeken. Op 1 maart 1990 is het
Besluit genetisch gemodificeerde organis-
men van kracht geworden. In de praktijk
houdt dit besluit in dat iedereen die met
genetisch gemodificeerde organismen bui-
ten een laboratorium wil werken daartoe
een vergunning moet aanvragen via de voor-
lopige Commissie Genetische Modificatie
(VCOGEM).

De vergunningenprocedure kent twee be-
zwaarrondes èn een beroepsprocedure. In-
dien een aanvraag voldoende gegevens be-
vat, wordt deze afgedmkt in de Staats-
courant waarbij tevens plaats en tijd van
inzage worden vermeld. Een en ander wordt
in het algemeen ook opgenomen in de lokale
huis-aan-huis krant van de gemeente waar-
voor de aanvraag geldt. In theorie is er
sprake van volledige openbaarheid, maar de
praktijk leert dat het aantal mensen dat
aanvragen inziet minimaal is. Bredere be-
kendmaking via de landelijke dagbladpers
wordt door het Ministerie te duur geacht.
Informatie over het bovenstaande is opge-
nomen in een brochure van het Ministerie
van VROM getiteld: \'Besluit genetisch ge-
modificeerde organismen\'. In deze brochure
wordt tevens verwezen naar een vijftal ter
zake doende instellingen.
Een vraagsteller informeerde naar de moge-
lijkheid om — net als in Frankrijk — de
lokatie van een project geheim te houden
om te voorkomen dat het werk van jaren
door een actiegroep verwoest kan worden.

Mr. drs. P. J. van der Meer sprak de
verwachting uit dat bij een éénwording van
Europa alle landen — dus ook Frankrijk —
gebruik gaan maken van een systeem zoals
dat nu in Nederland gebruikelijk is. Tevens
wees hij op het gevaar van geheimzinnig-
heid. Als een actiegroep werkelijk meent te
moeten handelen, zal zij op den duur toch
wel achter de plaats van het project komen.

Het lijkt voor parlementariërs die beslissin-
gen moeten nemen over nieuwe technolo-
gieën in de maatschappij ondoenlijk om op
eigen kracht alle relevante gegevens te ver-
zamelen. De Nederlandse Organisatie voor
Technologisch Aspectenonderzoek (NOTA)
helpt een handje. NOTA is — naar eigen
zeggen — een onafhankelijke organisatie
die onderzoek initieert naar maatschappe-
lijke en ethische aspecten van de toepassing
van technologie. Er worden zoveel mogelijk
externe deskundigen, vertegenwoordigers
uit het bedrijfsleven, belangengroeperingen
en verschillende overheden ingeschakeld.
Op deze wijze tracht NOTA het onderzoek
in een breed maatschappelijk perspectief te
plaatsen.

Het middagprogramma was verdeeld in drie
sessies: mens, dier en plant en micro-orga-
nismen. De nadruk van deze sessies lag iets
meer op de technische aspecten en achteraf
bleek dat menig spreker in zijn enthou-
siasme het thema van het congres was
vergeten. Dr. J. Vijg, wetenschappelijk di-
recteur van Medscand Ingeny, schetste tij-
dens de diersessie in het kort de ontwikke-
ling van een muizenstam die door genetische
modificatie sneller dan andere stammen
celmutaties liet zien na blootstelling aan een
niutageen of carcinogeen agens. Dr. Vijg
achtte de ingreep in het wezen van de muis
verantwoord om twee redenen.
Ten eerste kan het onderzoek met deze
dieren een belangrijke bijdrage leveren aan
het (medisch) welzijn van de mens, ten
tweede kan het aantal gebruikte proefdieren
sterk afnemen. Als nadeel van de methode
noemde dr. Vijg dat de muizenstam niet op
alle mutagenen reageert zodat er altijd een
onzekere factor blijft bestaan.

Ethiek kwam uitgebreid ter sprake in de
voordrachten van prof H. Rozemond,
hoofd Sectie Dierproeven Veterinaire Hoofd-

inspectie, en dr. J. Vorstenbosch, medewer-
ker van het Centrum Bio-ethiek en Gezond-
heidsrecht Rijksuniversiteit Utrecht.
Prof. Rozemond constateerde dat onder-
zoekers in toenemende mate beseffen dat
hun werk muUidiscipHnair is en dat ethische
toetsing één der discipHnes is. Hij pleitte
voor de oprichting van een aparte dierexpe-
rimentencommissie die onafhankelijk van
onderzoeksinstituten kan functioneren. Het
welzijn van het dier telt als afwegingsfactor
wel degelijk mee naast sociale en economi-
sche factoren. Natuurlijk staat gezondheids-
bevordering in hoog aanzien, maar het doel
mag niet alle middelen heiligen. Er zal altijd
een afweging moeten zijn tussen barm-
hartigheid ten aanzien van het proefdier en
barmhartigheid ten aanzien van de te be-
voordelen mens.

Dr. Vorstenbosch ging nog iets dieper in op
de spelregels en stelde dat in de discussie,
voorafgaande aan de eventuele acceptatie,
de behoeften van dieren niet vergeten mo-
gen worden; men zal moeten nagaan hoe de
behoeften van dieren zich verhouden ten
opzichte van de behoeften van de mens. In
de discussie komen de ethici en de technici
nogal eens in twee kampen tegenover elkaar
te staan. Technici beschouwen ethiek vaak
als een vaag, subjectief en te emotioneel
gegeven, terwijl ethici een zekere mate van
onwetendheid met betrekking tot ethiek bij
technici vaststellen. In deze vijandige sfeer
zijn spelregels meer dan welkom. De over-
heid, volgens Vorstenbosch verantwoorde-
lijk voor het welzijn van dieren en hoedster
van normen en waarden, dient de spelregels
te laten vaststellen en te controleren. Bij het
vaststellen van de regels kunnen ethische
principes zoals het principe van niet-kwaad
doen, van weldoen, van respect en van
rechtvaardigheid als leidraad dienen. Ge-
zien de complexiteit van de discussie en haar
gevolgen gaf Vorstenbosch de voorkeur aan
terughoudendheid en tijd en ruimte voor
reflectie ten aanzien van de ontwikkeling en
toepassing van biotechnologie bij dieren.
Het fundamentele verschil tussen de mens
en het dier zit hem, volgens Vorstenbosch,
in het vermogen tot waardebepaling en
morele oordeelsvorming en niet in het be-
werkstelligen van steeds betere technieken.
De mens is aan zichzelf verplicht om ge-
bruik te maken van dat fundamentele ver-
schil.

De verhalen van Rozemond en Vorsten-
bosch vielen niet bij iedereen in goede aarde.

Het was al opvallend dat tijdens de betogen
de aandacht en interesse verslapten bij het
publiek en de denigrerende opmerkingen

Vanuit het publiek werd nogal kribbig op-
gemerkt dat men de wetenschap haar gang
moet laten gaan; waarom eerst nagedacht of
te lang getwijfeld? Men moest er maar van
uitgaan dat de zaken altijd wel terug te
draaien zijn. Stel je voor dat er door te lang
nadenken nooit een auto was uitgevonden,
waar zouden wij nu dan staan? (Letterlijke
opmerkingen!).

De ironie wilde dat menig deelnemer \'s
morgens te laat was gearriveerd ten gevolge
van twintig kilometer file voor Den Haag.
Conclusie: het botert nog niet tussen tech-
niek en ethiek....

In de rommelige slotdiseussie werd helaas
weinig aan het voorgaande toegevoegd. Er
was een algemene klacht dat met name in
de middagsessies het congresthema was
zoekgeraakt. Een aantal aspecten uit de
ochtendronde kwam nog eens ter sprake en
opnieuw werd het belang van de openbaar-
heid benadrukt. Het forum van de sprekers
was het eens met de stelling dat er behoefte
is aan een breed platform om de voorlich-
ting zo serieus mogelijk te laten nemen.
Op de vraag wat er gedaan moet worden als
er géén maatschappelijke acceptatie ont-
staat, moest iedereen het antwoord schuldig
blijven. Wel werd opgemerkt dat het pro-
bleem sterk zal verminderen zodra er een
door modificatie ontwikkeld vaccin tegen
AIDS op de markt komt. Dus toch: het doel
heiligt de middelen.....?

Naar aanleiding van onderstaande bij
de redactie ontvangen vraag, vond zij
dr. J. Haagsma (Centraal Diergenees-
kundig Instituut) bereid om voor de
lezers een antwoord te formuleren.

Er gaan op een bedrijf 5 koeien dood
verdacht van botuhsme. Hoe stel je met
zekerheid de diagnose?

Voor de beantwoording van deze vraag lijkt
het nuttig eerst het ziektebeeld kort te
beschrijven.

Botulisme is een intoxicatie en er kan dus
niet gesproken worden van een infectie-
ziekte. De oorzakelijke bacterie Clostridium
botulinum produceert een zeer krachtig wer-
kend toxine. Dit toxine wordt na de orale
opname geabsorbeerd door de mucosa van
de maag en dunne darm. Via het lymfeva-
tenstelsel komt het toxine in de bloedcircu-
latie en ontplooit vervolgens haar activiteit
in de myoneurale verbindingen (motorische
eindplaten) van de cholinergische zenuwen.
Door blokkade van de prikkeloverdracht
ontstaat paralyse van de cholinergisch geïn-
nerveerde spieren, waardoor het beeld van
spinaal- en bulbairparalyse ontstaat.
Het ziekteverloop is sterk afhankelijk van
de hoeveelheid opgenomen (preformed) to-
xine. Bij opname van een veelvoud van de
letale dosis zal het ziekteproces acuut ver-
lopen, terwijl bij kleinere hoeveelheden to-
xine na een veel langere incubatieperiode
(tot 16 dagen) zich een meer chronisch
ziektebeeld gaat ontwikkelen dat meer dan
7 dagen kan duren.

Botulismus treedt meestal bij meerdere die-
ren van een bedrijf op. Tien sterfte van 5
koeien past dus bij botulisme terwijl het
voorkomen van één verdacht ziektegeval
tegen botulisme pleit.

Met behulp van de anamnetische gegevens
en de klinische verschijnselen is vaak een
redelijk betrouwbare diagnose mogelijk.
Een zekere diagnose is echter alleen met een
aanvullend laboratoriumonderzoek te stel-
len. Hierbij dient het botulinumtoxine te
worden aangetoond, dat vervolgens door
middel van een toxineneutralisatietest moet
worden getypeerd. Er zijn namelijk zeven
toxinetypen bekend die met de letters A tot
en met G worden aangeduid. Bij runderen
gaat het bijna altijd om type C of D, doch
in bijzondere gevallen kunnen ook ziektege-
vallen door type B optreden. Aan de isolatie
van C. botulinum kan geen doorslaggevende
diagnostische waarde worden toegekend
omdat deze bacterie ubiquitair voorkomt.
In combinatie met typische symptomen kan
de isolatie van C. botulinum echter wel als
een sterke aanwijzing worden beschouwd,
indien het toxine niet kan worden aange-
toond.

Het botulinumtoxine is aan te tonen in
patiëntenmateriaal en in verdacht voedsel.
Bij het levende rund komen in aanmerking
bloed, pensinhoud en faeces. Na de dood
(vaak is er sprake van een noodslachting)
kunnen hier aan toe worden gevoegd de
lever en eventueel andere organen als nieren
en oedematus longweefsel als ook de inhoud
van andere delen van het maag-darmka-
naal, speciaal van de dunne darm.
Bij het verdachte voedsel spelen kadaverre-
sten een belangrijke rol omdat deze bijna
altijd de bron zijn van het type C en D toxine
(denk bijvoorbeeld aan de strooisellaag van
pluimveebedrijven, zogenaamde hanen-
mest).

Het aantonen van het toxine in patiënten-
materiaal is meestal zeer lastig. Het is zeer
belangrijk onderzoekmateriaal zo snel mo-
gelijk te verzamelen bij de eerste ziektege-
vallen. Dan is de kans het grootst dat er nog
toxine aantoonbaar is, met name in het
bloedserum. Bij de chronische gevallen ver-
loopt het laboratoriumonderzoek meestal
negatief, ook na de toepassing van speciale
concentratietechnieken, omdat het toxine al
uit het bloed is verdwenen. De toxinecon-
centratie in de motorische eindplaten is
extreem lang, zodat dit absoluut geen diag-
nostische mogelijkheden biedt.
In kadaverresten of andere toxinebronnen
zijn vaak wel hoge toxineconcentraties aan-
wezig. In verband met het bovenstaande is
het daarom zeer belangrijk deze materialen
voor onderzoek te verzamelen.
Voor het aantonen van C. botulinum komt
in principe hetzelfde materiaal in aanmer-
king. Er moet echter worden bedacht dat C.
botulinum ook veelvuldig bij gezonde run-
deren is aan te tonen. Een zekere diagnose
is daarom alleen te stellen door het botuli-
numtoxine specifiek aan te tonen.
Meer informatie over botulismus zal bin-
nenkort verschijnen in een overzichtsartikel.

In verband met ruimtegebrek, ziet de redactie
zich genoodzaakt voortaan samenvattingen
van studentenreferaten op selectieve basis op
te nemen. Dat wil zeggen alleen samenvattin-
gen van die studentenreferaten, die voor de
lezers de meest relevante, met name klinische,
onderwerpen bevatten zullen dus worden ge-
publiceerd.

Wel zullen regelmatig overzichten worden
gegeven van de titels van de in de afgelopen
periode verschenen studentenreferaten, ten-
einde geïnteresseerden in de gelegenheid te
stellen desgewenst fotokopieën daarvan bij
het Bureau van de KNMvD te bestellen.
(N.B. Aangezien niet alle auteurs een exem-
plaar beschikbaar hebben gesteld zijn de met
een asterisk (*) gemerkte studentenreferaten
niet meer na te bestellen en wordt voor nadere
informatie hierover naar de Bibliotheek Dier-
geneeskunde verwezen). — Red.

Veerafwijkingen bij papagaai-achtigen in relatie
tot virusinfecties; H. M. Koumans (SR/1/91: 55
pp)-

Papillomavirussen bij de mens, het rund en het
paard; E. der Kinderen (SR/2/91: 23 pp).
Bloedwaarden bij paarden na transport per trai-
ler; R. van Wessum en B. v.d. Eerden (SR/13/91:
22 pp).

Orale rehydratie van kalveren met diarree; F. C.
G. M. van den Nobelen (SR/8/91: 18 pp).
Pijnbestrijding bij proefdieren na een invasieve
ingreep; G. v.d. Ree en F. M. J. M. Flipsen (SR/
3/91: 104 pp).

Ondernemingsplan voor een gezelschapsdieren-
praktijk; K. J. van Wijk (SR/5/91: 24 pp).
Voedselallergie en diagnostiek bij de mens, de
hond en de kat; G. H. M. Geuke (SR/4/91: 32
PP)-

De antibioticagevoeligheid bij Pasteurella haemo-
lytica bij vleeskalveren; J. J. H. M. Jenniskens
(SR/7/91: 28 pp).

Struisvogels; J. de Creij (SR/14/91)*.
Salmonella Dublin op melkveebedrijven; M.
Veen (SR/15/91)*.

Respiratoire aandoeningen bij de duif. Een dia-
gnostische handleiding; B. Kruithof en R. Sorge-
drager (SR/9/91: 26 pp).
A.D.H.-gehalte bij koeien met stenosebeeld; R. F.
Vriens (SR/16/91)*.

De geografische verspreiding van Echinococcus
multilocularis: W. L. A. Loeffen (SR/17/91: 37
pp)-

Orale correctie van acidose bij pasgeboren kalve-
ren. Het gebruik van natriumcarbonaat. Een
literatuurstudie; H. Suermondt (SR/11/91: 25
PP)-

Retentio Secundinarum en het effect op de fer-
tiliteit; N. de Schwartz (SR/12/91: 17 pp).
Selenium en kanker bij kleine huisdieren; C. M.
R. van Verschuer (SR/18/91: 39 pp).
Fertility problems of dairy cattle in Nong-Pho
district in Thailand. (A Field Research); L. Car-
tier van Dissel en A. Meerman (SR/19/91)*.
PTFE intoxicatie; N. Keune (SR/20/91: 30 pp).
Jodiumhuishouding en jodiumbehoefte bij melk-
vee; P Paternotte (SR/21/91: 19 pp).
Oestrusdetectie door gedragsobservatie en oes-
tradiol-analyse in faeces bij grote katten, speciaal
nevelpanters; E. Brouwers (SR/22/91).
Hergebruik van de aminoglycoside antibiotica
streptomycine, neomycine, kanamycine bij het
paard; O. Schreurs (SR/23/91: 36 pp).
Intramammaire vaccinatie van zeugen tegen
Escherichia co/;-diarree bij biggen; W. Frieling
(SR/24/91).

De epidemiologie van leihmaniasis en babesiosis
bij de hond in Zuid-Europa; A. Willigenburg
(SR/25/91).

Hertenhouderij in Nederland, deel 1; algemene
aspekten; R. E. van Dijk (SR/26/91).
Huisvesting van slangen in het kader van hun
welzijn; R J. M. J. Wennekes en W. H. G. Leistra
(SR/6/91: 54 pp).

A survey on the effect of repeated Haemonchus
contortus challenges on the immune status of
previously infected Merino wethers; A. J. de Smit
(SR/27/91: 34 pp).

Orale correctie van acidose bij
pasgeboren kalveren; het gebruik
van natriumcarbonaat: een
literatuurstudie

Henriette Suermondt, vakgroep Bedrijfsdierge-
neeskunde en Voortplanting (februari 1991) SR/
11/91: 26 pp.

Perinatale sterfte van kalveren is nog steeds een
belangrijke verliespost voor de rundveehouderij.
Met een sterfte van volgroeide kalveren tijdens of
binnen 24 uur na de geboorte van 4 tot 7% vormt
het zelfs ongeveer de helft van het totale verlies
aan kalveren. De laatste jaren wordt er veel
aandacht besteed aan het verloop van de zuur-
base status van het kalf tijdens en kort na de
geboorte. Er bestaat een duidelijke correlatie
tussen de klinische toestand van het kalf en bloed-
pH, BE en stHCOi. Een ernstige verstoring van
het zuur-base evenwicht, zoals die kan optreden
tijdens een zware partus is een belangrijke factor
die de overlevingskansen van het kalf mede
bepaalt. Het is daarom van belang om de acidose
die optreedt tijdens de partus in ernstige gevallen
te corrigeren met een geschikte buffer.
Dit brengt ons bij de vraag welke buffer en welke
manier van toedienen geschikt is.
In het algemeen wordt bij ernstig acidotische
kalveren de intraveneuze toediening van een

oplossing van NaHCOj toegepast. Een kalf met
een matige acidose komt voor deze therapie
meestal niet in aanmerking. Ook kalveren die pas
enkele uren na de geboorte verschijnselen van
acidose vertonen (slap, sloom, niet willen drin-
ken), worden in de praktijk meestal niet gecor-
rigeerd, bijvoorbeeld omdat de ernst van de
situatie niet wordt onderkend. Het risico van
onvoldoende biestopname dient zich dan aan.

— Beïnvloedt orale verstrekking van NaHCOa
de opname van colostrale immunoglobulinen?

De conclusie luidt dat natriumbicarbonaat een
geschikt middel ter correctie van neonatale aci-
dose bij kalveren is, mits het intravenues wordt
toegediend. Het oplossen van NaHCOs in de
eerste biest om zo te komen tot een orale correctie
van een matige neonatale acidose leidt tot een
aantal problemen. CaC03 kan neerslaan waar-
door NaHC03 zijn werking gedeeltelijk verliest,
NaHCOa belemmert de stremming van biest in de
lebmaag, hetgeen kan leiden tot digestiestoornis-
sen en tot een verminderde resorptie van immu-
noglobulinen. Het verstrekken van bepaalde me-
taboliseerbare basen gemengd door de eerste biest
is in theorie een mogelijkheid. Dc werking van
metaboliseerbare basen bij pasgeboren kalveren
is bij mijn weten nog niet onderzocht. Toch lijkt
deze behandeling in theorie perspectieven te bie-
den, vooral voor kalveren die wel acidotisch zijn
maar niet zo ernstig dat tot een intraveneuze
behandeling wordt besloten. Van de metaboli-
seerbare basen lijkt acetaat het meest geschikt.
Ook Uactaat biedt mogelijkheden. D-lactaat en
gluconaat zijn ongeschikt, citraat is gecontraïn-
diceerd.

Voor ernstige acidotische kalveren blijft de intra-
veneuze behandeling met een oplossing van
NaHCOj noodzakelijk.

Het is opvallend hoe weinig onderzoek er wordt
gedaan naar de processen die zich afspelen bij dit
dier op de eerste levensdag, één van de minst
begrepen en toch één van de belangrijkste peri-
oden in zijn leven.

Fotokopieën van studentenreferaten
kunnen worden besteld via het redac-
tiesecretariaat (tel 030-510111). De
kosten (inclusief portokosten) bedra-
gen (aßankelijk van de omvang per
referaat):

Intervet International B.V. in Boxmeer, onder-
deel van Akzo\'s Pharma Divisie, en Nordisk
Droge &. Kemikaiie A/S in Kopenhagen, Dene-
marken hebben overeenstemming bereikt over de
aankoop van de veterinaire activiteiten van Nor-
disk Droge. De aangekochte belangen omvatten
de research- en ontwikkelingsactiviteiten, als-
mede de fabricage en verkoop van varkensvac-
cins.

De veterinaire belangen van Nordisk Droge gaan
deel uitmaken van Intervet Danmark AS. De
huidige vaccinproduktie en de research- en ont-
wikkelingsactiviteiten blijven in Kopenhagen
plaatsvinden.

Intervet houdt zich bezig met onderzoek naar en
produktie van diergeneesmiddelen, waarbij het
zwaartepunt ligt op biologische cn endocrinolo-
gische en antibiotica produkten. Het bedrijf heeft
vestigingen in de meeste Westeuropese landen, de
Verenigde Staten, Canada, Mexico, Hong Kong,
.lapan cn Australië. De verwerving van de vete-
rinaire activiteiten van Nordisk Droge is in over-
eenstemming met de strategische doelstelling van
Intervet, zijn internationale positie verder uit te
breiden.

Dinolytic®, het natuurlijke prostaglandine van
Upjohn, is nu ook in een 5 ml flesje verkrijgbaar.
Deze hoeveelheid is precies voldoende voor een
éénmalige behandeling van rundvee.
Dinolytic is het middel voor onder andere de
behandeling van vruchtbaarheidsstoornissen en
oestrussynchronisatie bij runderen en paarden en
voor partusinductie bij varkens. Tot voor kort
was het produkt alleen verkrijgbaar in een 5x10
ml en een 30 ml verpakking. De dosering per dier
is echter lager dan deze hoeveelheden. Het flesje
werd dan ook meerdere keren gebruikt.
Upjohn heeft nu een nieuwe 5 ml verpakking
geïntroduceerd waarvan de inhoud precies vol-
doende is voor een éénmalige dosering bij rund-
vee. Hierdoor kan altijd over een schoon en veilig
produkt worden beschikt en behoren aangebro-
ken verpakkingen tot het verleden. In het kader
van Good Veterinary Practice voorziet deze en-
kele dosering in een behoefte.

Voor meer inlichtingen: Upjohn-Nederiand, Ani-
mal Health Division, Morsestraat 15, 6717 AH
Ede, telefoon 08380-36802, fax 08380-34860.

Ter gelegenheid van het honderdjarig bestaan van
het IVVO (Instituut voor Veevoedingsonder-
zoek) wordt op 23 mei aanstaande in de Agora
in Lelystad een symposium gehouden. Het thema
zal zijn: Toekomst van de veevoeding en de
kwaliteit van de dierlijke produktie.

ir. A. de Zeeuw (adviseur van de Minister van
Landbouw, Natuurbeheer & Visserij en voorzit-
ter van de GATT-landbouwwerkgroep);

prof. dr. ir. G. van Dijk (bijzonder hoogleraar
Coöperatieleer aan de Landbouwuniversiteit en
directeur Nationale Coöperatieve Raad voor
Land- en Tuinbouw in Rijswijk);

ir. K. K. Vervelde (vice-voorzitter en bestuurslid
Produktschap Granen, Zaden en Peulvruchten,
bestuurslid Hoofdproduktschap voor Akker-
bouwproduktie en voorzitter Koninklijke Vereni-
ging Het comité van Graanhandelaren);

ir. R. J. Tazelaar (voorzitter van het produkt-
schap Vee en Vlees en voorzitter van het produkt-
schap voor Pluimvee en Eieren).

Het symposium zal worden geopend door mevr.
dr. L. van Vloten-Doting, adjunct-directeur
Dienst Landbouwkundig Onderzoek (DLO).

Als dagvoorzitter treeft op dr. ir. I. van der
Honing, directeur Instituut voor Veevoedingson-
derzoek (IVVO).

Bekendmaking prijswinnaar essaywedstrijd
Ter gelegenheid van het honderdjarig bestaan
heeft het IVVO een essaywedstrijd uitgeschreven.

Ir. F. de Boer, de voorzitter van de jury, zal tijdens
het symposium de prijswinnaar van deze wed-
strijd bekendmaken.

Het symposium kan worden bijgewoond voor het
symbolische bedrag van ƒ 100,- (inclusief eenvou-
dige lunch).

Voor nadere informatie en aanmelding kunt u
terecht bij: Dirkzwager Publiciteit, Plotterweg 8a,
3821 BB Amersfoort. Telefoon 033-558707; Tele-
fax 033-558653.

Bluetongue, African Horse
Sickness and Related Orbiviruses
2nd International Symposium

The Second International Symposium on Blue-
tongue, African Horse Sickness and Related
Orbiviruses will be held from 17 to 21 June 1991
at the Office International des Epizootics (OIE),
12 rue de Prony, 75017 Paris, France.

The aim of this Symposium will be to exchange
scientific and epidemiological information on this
important group of animal viruses. The invited
participants will include researchers, regulatory
personnel, industry representatives, and Dele-
gates of OIE Member Countries. A key goal of
this meeting is to present current scientific infor-
mation and to jointly develop import and export,
regulatory, and diagnostic test recommendations
based on scientific facts to encourage and facil-
itate the unrestricted international movement of
livestock, livestock products, and animal germ-
plasm. Research data obtained over the past six
to seven years should clarify many of the ques-
tions which have been of concern to regulatory
bodies.

The OIE is hosting the meeting, but all inquiries
should be addressed to: Dr. B. 1. Osburn, Dean\'s
Office, School of Veterinary Medicine, tJniversity
of California, Davis, California 95616, USA.

Telephone: 916-752-1360, Fax: 916-752-2801.
Registration fee: US$ 200 (US Dollars only).

The I7th Annual International Veterinary Acu-
puncture Congress sponsored by the Internati-
onal Veterinary Acupuncture Society will be held
September 12-15, I99I in Decatur, Georgia. For
more information contact Dr. Meredith Snader,
2140 Conestoga Road, Chester Springs, PA
19425, Telephone -(2l5)-827-7245.

In 1991 the Utrecht University will celebrate its
355th anniversary with a large number of cultural
and scientific activities. Among those there will
be a symposium entitled:

The presence of three faculties in the biomedical
field, i.e., human medicine, veterinary medicine
and biology, offers the Utrecht University unique
possibilities. It has enabled the creation of a
separate training programme for students who
plan to become biomedical researchers. Also, the
contacts between these three have resulted in joint
research efforts on comparative pathophysiol-
ogy, involving not only man and laboratory
animals but also domestic animals. With regard
to the latter, companion animals play a special
role.

Companion animals share man\'s living environ-
ment and they are kept until old age, which allows
accurate observation of the development of dis-
eases and the process of aging. In the last decades
there has been an enormous proliferation of
pathophysiological knowledge in these species
and specifically in the dog and the cat. They form
an important resource for pathogenetic studies,
in which not only similarities with man are of
interest; sometimes a species-specific difference
may be the key to progress.
The symposium aims at the exchange of knowl-
edge for physicians, biologists and veterinarians
on two subjects:

I. H. Russo (Detroit, MI, USA): Progestagens
and mammary gland development: differentation
vs tumorigenesis.

F. van Leeuwen (Amsterdam, NL): Epidemio-
logic aspects of progestagens in relation to their
role in the pathogenesis of mammary cancer in
man.

B. van der Burg (Utrecht, NL): Sex steroids and
growth factors in mammary cancer.

M. Sluyser (Amsterdam, NL): Nuclear hormone
receptor variants; Their role in malignancy and
progression to hormone resistance in cancer.
Free communications.
Plenary discussion.
Afternoon session

R W. Landfield (Winston-Salem, NC, USA):
Corticosteroid receptors, aging and Alzheimer\'s
disease.

E. R. de Kloet (Leiden, NL): Plasticity and
function of brain corticosteroid receptors during
aging.

J. Rothuizen (Utrecht, NL); Effects of aging on
the hypothalamus-pituitary-adrenocorticol sys-
tem in the dog.

J. A. Mol (Utrecht, NL): In vivo regulation of
POMC-gene transcription in the dog.
A. R. M. M. Hermus (Nijmegen, NL): Cytokines
and the hypothalamus-pituitary-adrenocortical
system.

J. Meites (East Lansing, Ml, USA): Role of
hypothalamic catecholamines in aging processes
in animals and man.
Free communications.
Plenary discussion.

The symposium will be held in one of the
lecturehalls of the main building of the Faculty
of Veterinary Medicine, University Centre \'De
Uithof, Utrecht, The Netherlands,
The symposium is being organised as a satellite-
meeting to the \'Fourth International Congress on
Hormones and Cancer\', which will be held in
Amsterdam (40 km from Utrecht) on September
15-19, 1991.
Free communications

Those intending to submit a paper or a poster are
requested to send an abstract not exceeding 200
words to the scientific committee by May 15,
1991. The abstract should contain;

Scientific Committee A.H.A.C., RO. Box 80.154,
3508 TD Utrecht, The Netherlands, Phone 31-30-
531697, Telefax 31-30-518126.

Aanwijzing Veterinaire
Hoofdinspectie van de
Volksgezondheid als bevoegde
autoriteit in het kader van
Richtlijn 89/608/EEG
betreffende bijstand aan de
Europese Commissie en diensten
belast met de handhaving van
veterinaire wetgeving in de Lid-
staten.

In het kader van de eenwording zullen de
binnengrenzen van de EG na 1992 wegval-
len. De Europese Commissie voorzag dat
dit niet geheel probleemloos zou verlopen
en heeft dan ook voorstellen gedaan die de
onderlinge wijze van samenwerking regelt
tussen de veterinaire diensten van de Lid-
staten en de diensten van de Commissie.
Dit heeft geresulteerd in een richtlijn die
officieel genoemd wordt \'Richtlijn betref-
fende wederzijdse bijstand tussen de admi-
nistratieve autoriteiten van de Lid-Staten en
de samenwerking tussen deze autoriteiten
en de Commissie met het oog op de juiste
toepassing van de veterinaire en zoötechni-
sche wetgeving\' (Richtlijn 89/608/EEG) die
is aangenomen door de Raad in november
1989. Deze richtlijn bepaalt dat elke Lid-
Staat één of meerdere diensten (bevoegde
autoriteit) moet aanwijzen die als aan-
spreekpunt dienen voor de Commissie en de
Lid-Staten bij problemen op het veterinaire
terrein in de betreffende Lid-Staat.
Voor Nederland zijn daartoe aangewezen de
Veterinaire Hoofdinspectie van de Volksge-
zondheid (volksgezondheid, diergezond-
heid en zootechniek) van het Ministerie van
WVC en de Veterinaire Dienst van het
Ministerie van LNV. De taken van deze
bevoegde autoriteit zullen hieronder kort
worden besproken.

A. Bijstand op verzoek van andere Lid-
Staat (verzoekende Lid-Staat).
I. Bij problemen met bijvoorbeeld pro-
dukten van dierlijke oorsprong ver-
strekt de bevoegde autoriteit alle beno-
digde informatie aan de verzoekende

Lid-Staat en/of de Commissie. Deze
gegevens kunnen bestaan uit documen-
ten, verklaringen en dergelijke waaruit
eventueel kan blijken dat de veterinaire
en zoötechnische wetgeving al dan niet
is nageleefd.

2. De bevoegde autoriteit stelt zonodig
een onderzoek in of verzoekt andere
diensten in de Lid-Staat een onderzoek
in te stellen naar de feiten en deze te
rapporteren aan de bevoegde autoriteit
die dan verder de verzoekende Lid-
Staat op de hoogte stelt.

3. De bevoegde autoriteit kan op eigen
initiatief of op verzoek van de verzoe-
kende Lid-Staat toezicht uitoefenen of
de toezichthoudende dienst verzoeken
het toezicht te intensiveren en dan met
name bij:

4. De bevoegde autoriteit bericht de ver-
zoekende Lid-Staat over de resultaten
van het eigen onderzoek of onderzoek
dat op verzoek door anderen is verricht.

Naast het leveren van bijstand op verzoek
heeft de bevoegde autoriteit de taak ook zelf
controles uit te voeren dan wel controles te
laten uitvoeren die een naleving van de
veterinaire en zoötechnische wetgeving
moeten waarborgen.

Indien er bij deze controles tekortkomingen
worden geconstateerd, dienen deze aan de
betrokken Lid-Staten te worden gemeld.

2. Adviseert de Commissie ten aanzien
van de wetgeving met name voor wat
betreft de

— hiaten in de wet die gebruikt (kun-
nen) worden ter overtreding van de
wetgeving.

3. Bij tekortkomingen die ook gevolgen
kunnen hebben voor andere Lid-Staten
stelt de bevoegde autoriteit direct de
Commissie op de hoogte.

Hiervoor is in het kort weergegeven wat de
taken van de bevoegde autoriteit zijn. Het
is duidehjk dat deze autoriteit een belang-
rijke rol speelt bij het versterken van het
vertrouwen dat de andere Lid-Staten en de
Commissie zullen hebben in het Neder-
landse controlesysteem. Deze autoriteit kan
hierin namelijk een positieve rol spelen door
informatie objectief en snel te melden aan
de Commissie en de Lid-Staten.
Naast een goede samenwerking met andere
diensten in Nederland heeft de Veterinaire
Inspectie als bevoegde autoriteit voldoende
wettelijke bevoegdheid op het onderhavige
terrein met name op het terrein van de
veterinaire volksgezondheid teneinde zelf-
standig en onafhankelijk onderzoek te kun-
nen instellen en om bij tekortkomingen de
noodzakelijke maatregelen te kunnen ne-
men.

Een lijst van de door de Lid-Staten aange-
wezen bevoegde autoriteiten zal door de
Commissie worden gepubliceerd.

In de streek rond Puy de Dôme hebben zich
3 uitbraken van trichinellose voorgedaan bij
de mens. In totaal zijn er 19 mensen ziek
geworden, waarvan enkelen aan de beade-
mingsapparatuur behandeld moesten wor-
den.

De aandoening die gepaard gaat met koorts,
spierpijn en eventueel ademhalingsproble-
men bleek bij nader onderzoek te zijn ver-
oorzaakt door het eten van met trichinen
besmet paardevlees.

Resten van het vlees, die waren ingevroren,
zijn onderzocht door de Franse autoriteiten
en daarbij zijn grote aantallen levende pa-
rasieten gevonden.

Bij vervolgonderzoek is gebleken dal bij 2
van de uitbraken het vlees afkomstig is van
één paardeslachterij in de USA, bij de derde
haard moet de bron nog worden opge-
spoord, maar het staat nu al vast dal het hier
ook Amerikaans paardevlees betreft.
Bij het vlees was een Amerikaans Gezond-
heidscertificaat aanwezig, waarop stond
vermeld dat het vlees onderzocht was op
trichinen en dal dit onderzoek negatief was.
Het betrof import van gekoeld vers paarde-
vlees.

Hel bovenstaande was voor de Franse auto-
riteiten aanleiding de invoer van paarde-
vlees uit de USA met ingang van 21 maart
1991 te verbieden.

De Europese Commissie organiseerde naar
aanleiding van de Franse berichten met
spoed een vergadering van hel Permanent
Veterinair Comité op 22 maart jl. teneinde
na te gaan welke maatregelen er in EG-
verband dienden te worden genomen.
De maatregelen die met ingang van 27
maart jl. door middel van een Beschikking
van de Europese Commissie van kracht zijn
geworden, zijn;

1. Import van paardevlees in de EG is
verboden tenzij het vlees een koude-
behandeling heeft ondergaan conform
het gestelde in bijlage IV van Richtlijn
77/96/EEG (Trichinenrichtlijn).

2. Deze koude-behandeling dient plaats te
vinden bij die delen die dwarsgeslreept
spierweefsel bevatten.

3. Deze beschikking is 2 maanden geldig
en in die lijd zal de Commissie een
inspectiebezoek aan de paardeslachterij-
en in de USA brengen teneinde na te
gaan hoe het trichinenonderzoek wordt
uitgevoerd.

De hierboven genoemde uitbraak van tri-
chinellose bij de mens door het eten van
paardevlees is niet uniek, omdat een derge-
lijk geval zich in Frankrijk reeds heeft
voorgedaan in 1985 en in 1978 in Italië (zie
hierover Tijdschrift voor Diergeneeskunde,
deel 111, afl. 6, 15-3-1986). Naar aanleiding
van die uitbraak en de onderzoeksresultaten
van het RIVM is toen op advies van de
Veterinaire Hoofdinspectie de Nederlandse
Vleeskeuringswet in die zin aangepast dat
alle vlees van in Nederland geslachte paar-
den op trichinen moet worden onderzocht.
Tevens is toen wettelijk vastgelegd dal paar-
devlees afkomstig uit een aantal met name
genoemde landen waar deze ziekte voor-
komt (onder andere USA) een koude-be-
handeling moet ondergaan of op trichinen
moet worden onderzocht teneinde voor in-
voer in Nederland te kunnen worden toege-
laten. Deze nieuwe uitbraak bevestigt nog
eens dat het toen gegeven advies, ondanks
alle kritiek, volkomen juist was en zeker met
het oog op de bescherming van de volksge-
zondheid noodzakelijk.

In de vergadering van maart jl. heeft het
\'Committee of Veterinary Medicinal Pro-
ducts\' een ambtelijk adviesorgaan van de
Europese Commissie, een positief advies
uitgebracht betreffende Somatech, een re-

combinant BST van de firma Monsanto dat
bedoeld is om de melkgift te verhogen.
Het \'Committee\' was unaniem van mening
dat het preparaat een positief effect heeft op
de melkgift, dat er geen residuen aanwezig
zijn die een gevaar opleveren voor de con-
sument noch in de melk noch in het vlees.
Daarentegen bestaat er geen consensus over
de veiligheid van het middel voor het doel-
dier. Met name bestaat er nog twijfel over
het feit of de mastitisincidentie niet wordt
verhoogd en over de heftigheid van de
reactie op de injectieplaats. Tevens bestaat
er twijfel over het feit of bepaalde injectie-
plekken, bijvoorbeeld staartwortel, uit hy-
giënisch oogpunt wel toelaatbaar zijn.
Daarom wilden enkele leden van het \'Com-
mittee\' nog nader onderzoek.
Het \'Committee\' bracht tevens advies uit
over de voorwaarden om tot een definitieve
registratie te komen, zoals

— tijdens het praktisch gebruik (groot-
schalig) letten op;
mastitisincidentie,

andere bijwerkingen.
Het bovenstaande advies van de CVMP is
niet bindend voor de Lid-Staten en/of de
Commissie. Tevens kan er op dit moment
geen BST preparaat worden toegepast om-
dat het moratorium ten aanzien van de
toepassing door de Europese Ministerraad
is verlengd tot en met 31 januari 1992.
Dit betekent dat voor alle Lid-Staten een
verbod blijft gelden op de toepassing van
BST.

Dit jaar zal dan ook worden gebruikt om
de sociaal-economische aspecten die de toe-
passing van dit middel met zich meebrengt
nader te bestuderen waarna er uiteindelijk
een advies van de Europese Commissie zal
volgen hetgeen dan voorgelegd zal worden
aan de Europese Ministerraad.

In Nederland kwamen in de periode van 18 maart
t/m 13 april 1991 de volgende gevallen van
besmettelijke dierziekten, waarvan aangifte ver-
plicht is, voor:

2—3 BpT Bundesverband der beamteten Tier-
ärzte, Berlin (inl.: drs. J. Minderhoud, tel.
010-4I322I0/436I362) (pag. 77).

8 D.A.V. \'Archaeopteryx\', avondsymposium
over zeezoogdieren. Utrecht: 1990 (pag 428).

11 Med. Wielerkring, Ned. Voorjaarswedstrijd,
Beverwijk (nieuw!) (inl. tel. 02250-35800).

Miss F. Marijiie Baiiker had worked for the
Garth Veterinary Group in Bridlington and
Beeford, Yorkshire directly after qualifying
from Utrecht University in May 1987.
Although several other graduates were inter-
viewed for the job as well, Marijke imme-
diately impressed both myself and my
partner Mr. Paul Ashton with her cheerful
and modest disposition. Yet she also had an
air of quiet self confidence indicative of
someone who knows where they are going in
life! Any slight reservations I had about
possible difficulties with the foreign
language were quickly dispelled - Marijke
mastered English (and the local Yorkshire
accent) with the calm efficiency which be-
came one of her hallmarks within the prac-
tice.

Much of her work was concerned with the
intensive pig farming which predominates in
this part of Yorkshire. Although there is a
great deal of rather mundane or routine
work involved in the pig practice Marijke
never complained, and her willingness and
enthusiasm to \'get on with the job\' endeared
her to all the clients. In between blood sam-
pling and boarding pigs she did as much
equine and bovine work as she could. I think
these were her favourite species and she
often wished the practice had more of this
type of work. One aspect of the job which I
know she did not like was white meat in-
spection duties as an O. VS. Like me, she
found this work rather tedious but slid man-
aged to maintain her enthusiasm and rapidly
became very popular with many of the fac-
tory personnel. I recently found out that she
was translating magazine articles from
Dutch into English for one of the workers at
the factory - this typifies her willingness to
help anyone.

Small animals accounted for approximately
40% of Marijke\'s time at work. She often
worked with me during surgeries - and I
often envied her ability to remain calm (out-
wardly at least) no matter how difficult the
client or how stressful the situation - in fact.

when she was working at the Bridlington
Surgery she seemed to have a calming influ-
ence over the other members of staff and
certainly helped generate a happier working
atmosphere.

Just as in her work, Marijke was also very
popular and active member of the local
community. She rode with one of the local
hunts and also helped with the charity
\'Riding for the Disabled\'. She was a mem-
ber of the local Rangers and often went
walking along the cliff tops around the East
Yorkshire Coast. One of her j\'avourite
beauty spots was at Speeton Clifftop and a
special seat is being built there in her
memory. She was a keen photographer,
enjoyed cooking and was studying two new
languages at night school -1 do not think
she ever actually sat down and did nothing!

She certainly lived her life to the full and
gave a lot of her time to the local commun-
ity. I shall always remember her as a girl
who gave so much yet asked for so little in
return.

We will always miss her and each one of us
will have our own particular memories of
her. As veterinary surgeons we are all re-
placeable - but Marijke was Marijke. unique
and irreplaceable. Perhaps the only consola-
tion we have is that she thoroughly enjoyed
her life in Yorkshire and she achieved so
much more in 28 years than most others in a
full life time.

Ter voldoening aan het bepaalde in artikel
10 lid 1 van het reglement voor de erken-
ning en registratie van veterinaire specia-
listen delen wij u mede, dat de Registratie-
commissie het volgende opleidingsinstituut
en de volgende opleiders heeft erkend:

— ten behoeve van het specialisme Veteri-
naire Pathologie: als opleidingsinsti-
tuut: de Vakgroep Pathologie van de
Faculteit der Diergeneeskunde te
Utrecht;

drs. W. Wouda, drs. G. H. A, Borst,
drs. J. H. Vos, dr. J. E. van Dijk,
dr. R Wester;

Van 18-24 augustus 1991 vindt het 24e
World Veterinary Congress plaats in Rio
de Janeiro. Wij hebben samen met Aero
Dynamics een gecombineerde reis samen-
gesteld, dus congresreis en rondreis door
Brazilië. Wij hopen dat u de folder in uw
Tijdschrift van 15 maart of 1 april jl. hebt
gezien.

Toch kunnen er nog personen inschrijven.
De kosten voor de congresreis en rondreis
bedragen ƒ 5.402,-, inbegrepen volledig
pension tijdens de rondreis, echter op basis
van deelname van plm. 40 personen en
tweepersoons-kamers.
Kosten voor het congres zijn niet inbegre-
pen bij de reissom.

Inschrijven voor het congres kan ter
plaatse onder contante betaling of vooraf
(inschrijfformulieren verkrijgbaar op het
bureau van de KNMvD). Leden van de
KNMvD genieten een gereduceerd tarief
Op de onlangs gehouden informatie-avond
hebben ongeveer 20 personen al vast een
voorproefje gezien. Tijdens de discussie
bleek dat er veel reismogelijkheden zijn,
waarbij eventueel een rondreis vooraf aan
het congres mogelijk is.
Neem voor informatie zo spoedig mogelijk
contact op met mevr. Geesje Rotgers,
Bureau KNMvD, tel. 030-510111.

Tot directeur van de te vormen Stichting
Gezondheidsdienst voor Dieren Oost-
Nederland is benoemd drs. F. H. Pluimers.
De Stichting Gezondheidsdienst voor Die-
ren Oost-Nederland zal ontstaan uit een
fusie tussen de Gezondheidsdiensten voor
Dieren in Gelderland en Overijssel/Flevo-
land.

De heer Pluimers (49) bekleedt op dit mo-
ment de functie van plaatsvervangend di-
recteur van de Rijksdienst voor de keuring
van Vee en Vlees (RVV).
Hij studeerde in 1968 af als dierenarts aan
de Rijksuniversiteit van Utrecht en volgde
daarna nog verschillende opleidingen op
het terrein van management.
Hij vervulde functies als wetenschappelijk
medewerker aan de Erasmusuniversiteit,
keuringsdierenarts, landbouwattaché voor
veterinaire aangelegenheden in Zuid-Ame-
rika en verschillende functies binnen de
Veterinaire Dienst en de RVV,
Collega Pluimers zal per 1 september 1991
in dienst treden. Vanaf 1 januari 1992 zal
hij leiding geven aan het directieteam van
de Gezondheidsdienst voor Dieren Oost-
Nederland tot aan de realisatie van het
nieuwe dienstgebouw in Deventer rond 1
januari 1993.

De huidige directeuren, respectievelijk drs.
J, C. Knijn en drs. H. L. C. Logtenberg,
maken als lokatiedirecteuren, in respectie-
velijk Rozendaal en Zwolle, deel uit van
het te vormen directieteam.

In het verleden werd het werk van de
praktizerende plattelands-dierenarts, zowel
wat betreft de diagnostiek als wel het the-
rapeutisch ingrijpen, gekenmerkt door een
grote zorg voor het individuele dier. Dit
was mogelijk door de relatief geringe om-
vang van de toenmalige agrarische bedrij-
ven. De werkzaamheden bestonden vooral
uit verloskundige ingrepen en bestrijding
van stofwisselings- en infectieziekten.

Daarnaast of volambtelijk werd door een
aantal dierenartsen de vleeskeuring uitge-
oefend. Bij het toenemen van de omvang
van de veestapel per bedrijf, hetwelk een
specialisatie per veehouder stimuleerde,
veranderden voor de grote huisdierenprak-
ticus de arbeidsomstandigheden. Hij/zij
werd geconfronteerd met een gewijzigde
vraagstelling van de kant van de veehou-
der. Dit werd niet in het minst beïnvloed
door diens hoger opleidingsniveau. Onder
invloed van de schaalvergroting en de
sinds de zeventigerjaren zich stormachtig
ontwikkelende intensieve veehouderijsec-
tor, werd de diagnostiek van ziekten van
het individuele dier vervangen door kop-
peldiagnostiek. Tegelijkertijd werden bij de
nutsdieren de economische gevolgen van
infectieziekten zo groot, dat vaccins tegen
diverse infectieziekten werden ontwikkeld.

Helaas werd de manier waarop dieren wer-
den gehouden steeds dier- èn mensonvrien-
delijker. Dier en mens moesten, ieder op
hun manier, betalen voor het zich handha-
ven in het milieu. Het frequenter voorko-
men van zoönosen noodzaakte de over-
heid tot het nemen van bepaalde
maatregelen. Het stimuleren van begelei-
dingssystemen van producent naar consu-
ment was hiervan het gevolg. Dit gaat met
kosten gepaard, welke door de maatschap-
pij (mede) opgehoest moeten worden.

De kleine huisdierenprakticus werd gedu-
rende de laatste decennia tot een arts voor
gezelschapsdieren, waarbij het accent niet
alleen op het dier, maar ook op de factor
\'gezelschap\' kwam te liggen. De belang-
rijke sociale functie van het dier trad
steeds meer op de voorgrond. Eén van de
gevolgen hiervan was dat steeds uitgebrei-
dere en duurdere technieken ter behande-
ling en preventie van gezondheidsstoornis-
sen bij, soms alleen als statussymbool
gehouden, gezelschapsdieren beschikbaar
kwamen. Recente publikaties duiden op
een ontwikkeling waarbij de fysieke en
psychische grenzen van dier, dierhouder en
dierenarts zijn bereikt, of mogelijk zelfs
overschreden.

Dit maakt de discussie tussen de verschil-
lende groeperingen, welke bij de dierhou-
derij betrokken zijn, noodzakelijk. Dieren-
artsen mogen èn kunnen zich aan deze
discussie niet onttrekken. Enkele artikelen
in dit Tijdschrift hebben reeds voor menig-
een de ogen geopend. Met betrekking tot
de beschreven problematiek kan tijdens
het wetenschappelijk gedeelte van de jaar-
vergadering van onze Maatschappij wor-
den gediscussieerd onder het motto \'die-
r(en)arts... uit balans?\'. Het vraagteken
aan het eind van het motto zal worden
toegelicht door vijf sprekers, te weten: dr.
J. H. Boon (universitair hoofddocent
LUW), prof. dr. M. T. Frankenhuis (direc-
teur Artis), dr. R H. A. Poll (prakdzerend
dierenarts), prof. dr. P. R. Wiepkema
(hoogleraar LUW) en prof dr. ir. W. de
Wit (directeur RIKILT en Spelderholt).

Als de voortekenen juist zijn zal de discus-
sie, welke plaats zal vinden aan het eind
van de middag van 11 oktober 1991 onder
leiding van dr. P. H. Bool, voormalig di-
recteur CDI, een zeer levendig karakter
dragen.

G. Maris (voorzitter, algemene organisatie)
J. P. van Amerongen (vice-voorzitter, sport-
dag)

Voor de derde keer in successie zullen de
veterinaire golfkampioenschappen worden
georganiseerd en wel op woensdag 29 mei
1991 op de Nunspeetse Golf en Country
Club.

Het programma ziet er als volgt uit;
08.45-09.30 uur: ontvangst in het hoofdgebouw.
09.30 uur: start wedstrijd 9 holes championship-
course. Wedstrijdvorm: 9 holes greensome.

Wedstrijdvorm: stableford, driebal.
17.30-19.30 uur: Aperitief.
19.30 uur: Diner en prijsuitreiking.
Als hoofdsponsor zal wederom optreden het ve-
terinair farmaceutisch bedrijf Alfasan.

Het inschrijfgeld bedraagt ƒ25,- voor de
gehele dag, welke u kunt overmaken op
banknr. 32.57.48.160 ten name van: Veteri-
nair Golfcomité, Eikenlaan 3, Hattem.

Overmaking van ƒ25,- met vermelding
van homecourse en handicap is voldoende
voor inschrijving. Tevens kunt u zich aan-
melden bij één van de comitéleden.

Gezien het succes en het enthousiasme van
de voorgaande jaren, wordt er gerekend
op een grote deelname.

Namens het veterinair golfcomité
L M. Otio. tel. 02907-4340
J. Kuipers, tel. 05206-42716
G. Th. F. Kaal. tel. 033-611761.

Ter historische notering van het 25-jarig
jubileum van de Groep Dierenartsen werk-
zaam in het Bedrijfsleven, heeft haar be-
stuur een flamboyante dag in Nijmegen ge-
organiseerd op vrijdag 7 juni aanstaande.
Bestaande uit een mentale verrijking
(vanaf 16.00 uur) door een bezoek aan het
Holland Casino en een fysieke verrijking
(vanaf 20.00 uur) door een souper-dansant
op de Waal.

Wij hopen via deze oproep ook diegenen
te bereiken die aan onze huidige admini-
stratie ontglipt zijn.
Voelt u het bloed al bruisen?
Bel het secretariaat, F. Hogerhuis: 03480-
15462 privé (na 18.00 uur), of 03480-
16945 bureau.

Op donderdag 16 mei 1991 wordt er een klini-
sche avond georganiseerd door Dierenkliniek
\'De Wagenrenk\'.

Plaats als gebruikelijk: Motel Westend, Amster-
damseweg 505, Wolfheze.
U bent bereikbaar onder telefoonnummer:
08308-21100.

Het programma is als volgt:
20.00 Ontvangst met koffie
20.30 Anemie, een (on)oplosbaar probleem?

Allen die in 1985-1986 de laatste \'oude stijl col-
leges 5e jaar\' hebben gelopen zijn welkom op
het Old Stylers Weekend in Kaatsheuvel. Tele-
fonische opgave voor 15 mei bij één van de on-
derstaande nummers:
03418-60478 — Gerard van Eijden
04117-2897 — Lo Kamps
03240-45306 — Ruud Blommaart
01654-2867 — Bas ten Burggen Cate
020-6598294 — Tim Snoek

Op maandag 25 februari werden tijdens
een bijeenkomst in het gebouw van de
KNMvD de eerste exemplaren van het
boek \'Vleeskeuring en openbare slachthui-
zen in Nederland 1875-1985\' overhandigd
aan de voorzitter van de KNMvD, prof
dr. E. H. Kampelmacher, en aan de de-
caan van onze Faculteit, prof drs.
S. G. van den Bergh. Bij deze gelegenheid
waren leden van het Hoofdbestuur van de
Maatschappij, het bestuur van de voorma-
lige Vereniging van Directeuren van Ge-
meentelijke Slachthuizen en Vleeskeurings-
diensten in Nederland en vertegenwoordi-
gers van de VHI, de RW en de Faculteit
aanwezig. De eerste twee boeken werden
uitgereikt door dr. J. F. Westendorp, laat-
ste voorzitter van de Vereniging van
Slachthuisdirecteuren. Bij haar opheffing
in 1984 tengevolge van de overgang van de
gemeentelijke vleeskeuringsdiensten in één
rijksvleeskeuringsdienst (RVV), had deze
vereniging de wens geuit de geschiedenis
van dit specifieke vakgebied op schrift te
laten stellen.

Na overleg tussen de KNMvD, dr. Westen-
dorp en de WDO bleek dat een medewer-
ker van deze vakgroep bereid was de taak
van het schrijven van een dergelijk gedenk-
boek op zich te nemen. In het boek be-
schrijft de auteur, drs. Peter Koolmees, op
welke wijze en onder welke omstandighe-
den de vleeskeuring in Nederland in de pe-
riode 1875-1922 een veterinair-weten-
schappeliike en wettelijke basis kreeg en
hoe deze z ;h tot 1985 ontwikkelde. Cen-
traal hierbij staat de vraag in hoeverre de
overheid geneigd was regulffend in te grij-
pen in de vleeshandel en vleesvoorziening,
teneinde de consument te beschermen te-
gen het gebruik van ondeugdelijk en on-
veilig vlees. Om meer inzicht in deze pro-
blematiek te verkrijgen worden
verschillende sociaal-economische, poli-
tieke en veterinaire aspecten belicht, waar-
bij de aandacht vooral wordt gericht op de
wisselwerking tussen economische en
volksgezondheidsbelangen en de rol die
veterinairen daarbij vervulden.
Tijdens de bijeenkomst bij de KNMvD
spraken zowel dr. Westendorp als prof
Kampelmacher en ondergetekende hun
waardering uit voor de plezierige en
vruchtbare samenwerking tussen de
KNMvD, de Vereniging en de WDO
waardoor dit gedenkboek kon worden uit-
gegeven. Verder waren er complimenten
voor de inzet van de auteur en voor de
stichting Histosearch die de uitgave ver-
zorgde. Veterinair Nederland mag zich
verheugen in het feit dat naast de ge-
schiedschrijving van de Faculteit
(Offringa) en de vakgroep Geneeskunde
van Gezelschapsdieren (Boor van der
Putten) thans ook de geschiedenis van de
vleeskeuring in Nederland op schrift is
gesteld.

Het boek is gebonden, rijk geïllustreerd,
heeft een omvang van 136 pagina\'s en kan
worden besteld door overmaking van
ƒ29,50 op rekeningnummer 39.45.60.078
Rabobank Utrecht (gironummer van de
bank: 254134) ten name van \'Inz. VVDO-
onderzoek\' onder vermelding van \'Ge-
denkboek\'. (ISBN: 90-72105-03-6).

Bij het Bureau van de KNMvD is een ver-
zoete binnengekomen behulpzaam te zijn
bij het vinden van een stageplaats voor een
derdejaarsstudent aan de Humboldt Uni-
versität te Berlijn.

Gedacht wordt aan een stage van 6 weken,
vanaf augustus tot begin september 1991,
in een algemene praktijk.
Voor belangstellenden is nadere informatie
beschikbaar op het Bureau van de
KNMvD, telefoon 030-510111.

An der Veterinärmedizinischen Fakultät der
Universität Zürich is die ordentliche

zu besetzen. Gesucht wird ein Veterinärmedizi-
ner, der durch eine Habilitation oder gleichwer-
tige Leistungen als Wissenschafter ausgewiesen
ist. Neben der Vertretung des Faches in der
Lehre werden Forschungsaktivität, Interesse
and der Lösung aktueller Probleme sowie die
Anleitung junger Forscher erwartet.
Bewerber senden ihre Unterlagen möglichst bis
I. Juli 1991 an Prof Dr. H. U. Bertschinger,
Präsident der Berufungskommission, Institut
für Veterinärbakteriologie der Universiät Zü-
rich, Winterthurerstrasse 270, CH-8057 Zürich.

Ons postadres is: PAO-Diergeneeskunde, Post-
bus 85205, 3508 AE Utrecht. Tel.: 030-517374.
Fax: 030-516490.

welke cursussen reeds zijn volgeboekt, voor de
overige is reservering nog mogelijk.
Sterk overboekte cursussen worden zo spoedig
mogelijk herhaald. Degenen die op de wachtlijst
staan krijgen daarbij voorrang.

Alle cursussen Praktische Echografie in het voor-
jaar zijn volgeboekt, opgave voor najaar 1991 is
mogelijk.

Algemene bedrijfsdiergeneeskunde
economie en epidemiologie (ƒ" 2.500,-)
13, 14, 17, 18 en 19 juni 1991 (91/65)

Nadere informatie over PAO-Diergeneeskunde
cursussen kunt u vinden in ons cursusprogramma
Voorjaar 1991.

Inlichtingen: secretariaat PAO-Diergeneeskunde,
Postbus 85205, 3508 AE te Utrecht.
Telefoon: 030-517374. Fax: 030-516490.
Bankrek.nr. 55.56.71.100 St. PAO-Diergenees-
kunde, giro ABN 1412.

Voor het lidmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Bruschke, Mevr. C. J. M.; 1991; 7971 CS Havelte, Dorpsstraat 28.
Duist, A. B. van; 1990; 3738 VD Maartensdijk, Kon. Julianalaan 48.
Hage-Noordam, Mevr. A. W.; 1979; 9202 KJ Drachten, Ropta 28.
Hünen, Mevr. E. J. M. R.; 1991; 3705 ZP Zeist, Warande 190.
Jansen, Mevr. M. A. M.; 1991; 8495 HW Oldeboorn, L. Bottemastraat 6.
Suermondt, Mevr. H. G.; 1991; 3581 BK Utrecht, Maliesingel 42 bis.
Wijk, Mevr. K. J. van; 1991; 3524 BK Utrecht, Fivelingo 121.

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen:

Poecke-Steneker, Mevr. R van; 1991; 8433 NB Haulerwijk, Mr. Jongebloedstraat 10.

Als kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde
heeft het Hoofdbestuur aangenomen:

Dings, Mevr. F. C. R; 6709 RP Wageningen, Haarweg 233.
Kousemaker, Mevr. E. A.; 3572 PC Utrecht, W. Barentszstraat 45.
Meulenberg, J.; 3723 BL Bilthoven, Rembrandtlaan 84.
Nieuwenkamp, Mevr. A. E.; 3527 BN Utrecht, Trumanlaan 507.
Westermann, Mevr. C. M.; 3512 EH Utrecht, Lucasbolwerk 18.
Wymenga, W. J. H.; 3582 EH Utrecht, Gansstraat 18 D.

Op 30 maart 1991 overleed prof. H. Rozemond te Kootwijkerbroek.
Op 1 april 1991 overleed drs. E. H. Koning te Oosterbeek.

Op 4 april 1991 drs. R. O. Olubayo (Diergeneeskunde te Kief).
Op 11 april 1991 drs. B. G. Hepkema te Dordrecht (bioloog).
Op 11 april 1991 drs. F. J. C. M. van Eerdenburg te \'s Hertogenbosch.
Op 25 april 1991 drs. M. J. A. Nabuurs te Achterveld.

A withdrawing Government, a new possibility for Meat Inspection
J. M. P. den Hartog\'

SAMENVATTING. De Vleeskeuringswet bestaat meer dan 70 jaar. Men kan constateren dat
de vleeskeuring die op basis van deze wet wordt uitgevoerd, in de loop der jaren weinig veranderd
is. De geledingen die bij deze wet betrokken zijn, de overheid, het bedrijfsleven en de
wetenschap, zijn unaniem van mening dat de vleeskeuring aan een grondige heroriëntering
toe is. Getracht is een aantal aspecten te belichten, die in de discussie rond de herziening van
de vleeskeuring tot nu toe nog weinig aandacht gekregen hebben. Te noemen zijn: de
consumentenverwachting, het perspectief van een door de overheid uitgevoerde keuring en in
relatie hiermee de positie van het bedrijfsleven.

Het IKB-systeem kan slechts ten dele bijdragen tot een meer optimale aanpak van de keuring.
Indien de consumenten meer binding krijgen met het produkt, kunnen de wensen vertaald
worden naar produktspeciftcaties.

Een controlesysteem, dat ten minste voldoet aan de door de overheid gestelde veiligheidscri-
teria, kan door het bedrijfsleven ingevuld en uitgevoerd worden. De rol van de overheid kan
zich dan beperken tot het uitoefenen van het Rijkstoezicht.

SUMMARY. The Meat Inspection Act has been in existence more than seventy years. Meat
inspection based on this act did not change very much over a considerable period. The parties^
involved, government, industry and science, are all of the opinion that a thorough revision
of the aims of the meat inspection is required. Certain aspects, which did not receive much
attention in the past: consumers\' expectations, the effectiveness of governmental meat
inspection in the future in relation to the position of the industry, are reviewed.
The Integrated Surveillance System of the Animal and Meat Production Chain can only be
partially effective. When the interest of consumers in the product is increased, it will be possible
to translate their desires into speciftcations of the final product.

A system of inspection which at least fulfills the safety requirements of the government, can
be worked out by the participants without direct responsibility of the government. The direct
task of the government will be concentrated on a.ssessing the effectiveness of the system by
the safety criteria.

Bij de aandacht voor het feit dat in 1979, de Vleeskeuringswet 60 jaar geleden
was geformuleerd, werd door de toenmalige Veterinaire Hoofdinspectie van de
Volksgezondheid tevens Directie van de Veterinaire Dienst, geconstateerd, dat de
keuring in de loop van de decennia geen gelijke tred heeft gehouden met de
positieve ontwikkelingen die zich in de veehouderij hadden voorgedaan (4^ Bij
die gelegenheid werd ook aangegeven dat het mogelijk zou moeten zijn, in de
vleeskeuring gebruik te gaan maken van gegevens uit de bedrijfsfase. Nu 10 jaar,
na bovenvermelde constatering en 70 jaar na de formulering van de oorspron-
kelijke tekst van de Vleeskeuringswet, kan geconstateerd worden dat men feitelijk
niet veel verder is. Ook nu nog worden de slachtdieren individueel gekeurd, en
wordt er geen gebruik gemaakt van de gegevens uit de produktiefase. Ook wordt
gesproken over de kosten van de vleeskeuring.

I Regionaal Veterinair Inspecteiir van de Volksgezondheid, Pels Rijckenstraat I, 6800 DR Arnhem.
Tijdschr. Diergeneeskd. deel 116. afl. 10, 1991 497

In de voorstellen tot onderzoek die sindsdien zijn geformuleerd, met name de
zogenaamde Integrale Ketenbewakingsprojecten wordt sterk de nadruk gelegd op
het nuttig effect van de bedrijfsgegevens voor zowel de produktie- als de
keuringsfase (1, 3, 4, 5). Bij de heroriëntatie op de vleeskeuring is het van belang
stil te staan bij de Memorie van Antwoord bij de behandeling van het wetsontwerp
tot wijziging van de Vleeskeuringswet in 1977 luidende dat \'het voornemen bestaat
de samenwerking tussen vleeskeuringsdiensten en gezondheidsdiensten voor
dieren nog verder te bevorderen, waarbij in dit kader gedacht kan worden aan
informatie vanuit de keuringslijn in het slachthuis, terug naar het produktiebedrijf.
Terwijl tevens de informatie vanuit het produktiebedrijf naar de vleeskeuring in
de wet geregeld is\' (7). Een wettelijke regeling om produktiefase en keuringsfase
aan elkaar te koppelen, werd daarmee beoogd. De vraag doet zich voor of in een
periode van een terugtredende overheid, op het gebied van de vleeskeuring, waar
juist diezelfde overheid zich zo nadrukkelijk manifesteert en in het verleden heeft
gemanifesteerd, veel verwacht mag worden van een strikte regelgeving. Zowel de
effectiviteit als de kostenbeheersing van de keuring (4, 5) moeten in het licht van
de relevante keuringsdoelen worden beschouwd. Het volgende beoogt hieraan een
bijdrage te leveren.

De consument heeft bepaalde opvattingen over de kwaliteit van het vlees dat hij
consumeert. Wellicht kan die verwachting niet precies onder woorden gebracht
worden, doch dit kan geenszins een argument zijn om hierover niet na te denken.
De consument uit het verleden was de buurman van de boer. Het produktieproces
van de boer was voor de consument, mede door de eenvoud ervan, zeer
overzichtelijk. De consument had vertrouwen in de boer en accepteerde zonder
meer diens produkten (zonder tussenkomst van de overheid!).
In de huidige situatie is er niet of nauwelijks contact tussen de producent en
consument. Het produktieproces is zeer gecompliceerd geworden en voor de
consument niet zonder meer overzichtelijk. Het vertrouwen in het produkt is
grotendeels gebaseerd op de overheidsbemoeienis.

In hoeverre mag en kan de consument blijvend vertrouwen hebben in de overheid?
Waarop baseert de overheid de veiligheids- en kwaliteitsgaranties?

ln het algemeen kan gesteld worden dat de overheid, in de relatie producent/
consument, alleen kan optreden op grond van regelgeving. Dat wil zeggen alleen
in die gevallen waarin zaken in wetgeving zijn vastgelegd. Het spreekt vanzelf dat
de wetgeving met de nodige zorgvuldigheid tot stand komt. In de praktijk betekent
dit meestal, dat er pas dan iets geregeld wordt, wanneer de noodzaak tot een
regeling is ontstaan. De wetgeving dient dan ook vaak om zaken te corrigeren.
De vraag is nu echter of de veiligheids- en kwaliteitsgaranties die de overheid kan
bieden in voldoende mate overeenkomen met de consumentenverwachtingen.
De vleeskeuring wordt uitgevoerd op basis van de vleeskeuringswet, door
rijksambtenaren. Aan het eind van het keuringsproces wordt op het karkas van
rijkswege een goedkeuringsstempel geplaatst. Hiermee neemt de keuringsdienst
een feitelijke verantwoordelijkheid voor de hoedanigheid van het gekeurde
produkt. De overheid grijpt pas in, wanneer wettelijk vastgestelde normen worden
overschreden. Op het moment, dat men er zeker van is dat het bewijs van een
overtreding geleverd kan worden, zal daadwerkelijk worden opgetreden.

In het verleden was er een directe relatie tussen de consument en producent. De
producent genoot het vertrouwen van de consument. Op basis van dit vertrouwen
werd het produkt blijvend geaccepteerd. De vergelijking met de produktie van
een merkartikel dringt zich hierbij op. De producent van een bepaald automerk
heeft door middel van het type auto een relatie met de afnemer, de consument.
Indien de auto aan de consumentenverwachting blijft voldoen, zal de afzet
gegarandeerd zijn. De producent kan door middel van marktonderzoek, en door
in te gaan op opmerkingen van de consument, steeds komen tot produktverbe-
tering. In een dergelijke relatie zullen positieve aspecten beloond (grotere omzet)
en negatieve aspecten bestraft (dalende omzet) worden.

Kijkend naar de vleesproduktie, moet geconstateerd worden dat de produktie in
feite gericht is op een \'grijze\' markt. De produkten van de individuele producenten
komen terecht in \'buikpartijen\', beheerd door grossiers, om vervolgens via de
detailhandel bij de consument te worden aangeboden. In dit systeem, bestaat geen
enkele relatie meer tussen producent en consument. Individuele positieve acties
van de producent worden niet beloond, individuele negatieve acties schaden echter
de gehele sector!

De produktie van dierlijke produkten, is alleen mogelijk indien de producent
bepaalde regels in acht neemt. Te noemen zijn onder andere verplichte vaccina-
tieprogramma\'s, voeders die voldoen aan normen van milieu-contaminanten en
bestrijdingsmiddelen, voederadditieven die wettelijk zijn toegelaten in bepaalde
concentraties en dierbehandelingsmiddelen toegelaten volgens de Diergeneesmid-
delenwet.

Daar de gezondheidstoestand van de veestapel als gevolg van de vele preventieve
maatregelen redelijk goed is (3, 4), zal de aandacht in hoofdzaak gericht moeten
zijn op de wering van schadelijke kiemen en residuen.

De vleeskeuring verloopt volgens een vast wettelijk omschreven systeem van
handelen. In de Vleeskeuringswet worden de kiemen met name genoemd
voorzover deze van belang zijn voor de volksgezondheid en diergezondheid. De
residuproblematiek wordt benaderd met methoden die voldoende rechtszekerheid
bieden voor de producent. Op het nioment echter dat de methoden in wetgeving
opgenomen worden, zal door de beperktheid van deze methoden, het gebruik van
andere middelen gestimuleerd worden (2).

Op grond van de wetgeving kan aan de consument slechts een basisgarantie
worden geboden. Het niveau van deze basisgarantie komt in de praktijk neer op
een norm. Hierdoor ontstaat een situatie waarin de extra inspanning van de
individuele producent niet beloond wordt en er dus geen stimulans uitgaat naar
de ontwikkeling van een eigen verantwoordelijkheid.

Uit het bovenstaande, begint wellicht de indruk te bestaan, dat er grote kritiek
is op de wetgever en op de handelwijze van de overheid. Dit is niet de bedoeling.
Wel blijkt hieruit dat de overheid slechts beperkte mogelijkheden heeft om
effectief, een op de consumentenverwachting gericht handelen, in de praktijk te
brengen. Gezien de eenvoud van de veehouderij in eigenlijk al haar facetten, ten
tijde van het formuleren van de Vleeskeuringswet, nu 70 jaar geleden, mag
aangenomen worden dat de wet in het begin van deze eeuw, wel aan de
consumenten verwachting beantwoordde.

Reeds meerdere malen is de term \'consumentenverwachting\' aan de orde geweest.
Wat moet hieronder worden verstaan, en hoe kan deze verwachting gekoppeld
worden aan een toekomstige vleeskeuring?

De consument gaat er van uit, dat het produkt afkomstig is van een dier, dat in
een uitstekende gezondheidstoestand verkeert. Hoe zou de consument bijv.
reageren op het feit, dat het in principe mogelijk is, dat men bijv. vlees eet, dat
afkomstig is van een dier dat gedeeltelijk is afgekeurd?

De consument zal mogelijk ook nog prijs stellen op andere dan alleen veiligheids-
garanties. Gedacht kan worden aan de wijze van dierhouderij, de milieu-effecten
van de dierhouderij, de wijze van transport en de toegepaste slachttechnologie
gericht op de hygiëne-preventie. Het valt niet te ontkennen, dat de consument
het in toenemende mate van belang vindt, dat de dieren op een dierwaardige
manier worden gehouden. De toenemende betekenis van de scharreldierhouderij
moge hiervan een voorbeeld zijn. De groeiende belangstelling van het bedrijfsleven
voor het Kwaliteits-Hygiëneplan (6), zal ongetwijfeld in de toekomst bij de
consument ook deel gaan uitmaken van het verwachtingspatroon.
In de huidige wetgeving is er rekening mee gehouden dat de consument zo goed
mogelijk wordt beschermd tegen schadelijke invloeden die het gevolg zijn van
afwijkingen die bij het slachtdier voor komen.

Moeten en kunnen de bovengenoemde kwaliteitsaspecten ook in wetgeving
geregeld worden? Hoe effectief zou het toezicht op de naleving van een dergelijke
regelgeving dan kunnen zijn?

Het is interessant, kort stil te staan bij de in studie zijnde systemen van integrale
ketenbewaking, de zogenaamde IKB-systemen. In dergelijke systemen wordt
ervan uitgegaan dat kennis uit de produktiefase gebruikt moet worden. Met deze
informatie kan een gericht keuringsonderzoek worden uitgevoerd, of een onder-
zoek op een verantwoorde wijze achterwege worden gelaten. In het algemeen zal
de informatie bijv. luidende dat geen dierbehandelingsmiddelen zijn gebruikt, nog
slechts de vraag oproepen of dit ook inderdaad het geval is geweest. Een
steekproefsgewijze controle zal uitsluitsel kunnen geven of de informatie juist is
geweest.

Men moet zich hierbij realiseren dat de steekproef en de onderzoekmethode de
limiterende factoren zijn. Interessant en relevant is echter om zich een situatie voor
te stellen, waarin de informatie luidt: dat \'vanwege dierziektekundige problemen\'
van met name genoemde middelen gebruik is gemaakt, en waarvan bekend is,
dat op het moment van aanbieding van het slachtdier, de wachttermijn nog niet
is verstreken. In dit geval moeten uiteraard alle dieren worden onderzocht met
als gevolg dat de positief bevonden dieren zullen worden afgekeurd. De situatie
is wellicht extreem gesteld, doch zal beslist reëel kunnen zijn. Afgezien van de
kostenaspecten die een dergelijk onderzoek met zich meebrengt, doet zich de
principiële vraag voor \'Wat kan en wat mag de officiële keuringsinstantie met
informatie doen\'. \'Kennis verplicht\' met andere woorden de overhied moet tot
actie overgaan, anders verliest men de geloofwaardigheid bij de consument.
Hiermee worden dan ook de grenzen zichtbaar, wat met een aanvankelijk zo
efficiënt uitziend systeem, bereikt kan worden. De overheid kan de ontwikkelingen
van dergelijke systemen wel stimuleren, maar moet zeer terughoudend zijn bij de
uitvoering ervan. Zij zal zichzelf, wanneer een te nadrukkelijke rol door haar
vervuld gaat worden, als het ware voor de voeten lopen. Heeft het IKB-onderzoek
dan geen betekenis gehad? Indien men er van uitging, dat de voor de vleeskeuring
relevante informatie (7) daadwerkelijk beschikbaar komt, wordt men wellicht
teleurgesteld.

Het IKB-onderzoek heeft echter een aantal zeer waardevolle gegevens opgeleverd.
Zo is het door dit onderzoek mogelijk geweest, dat de overheid en bedrijfsleven
in alle openheid met elkaar hebben samengewerkt. In de periode van het onderzoek
heeft de informatie geen aanleiding gegeven tot het toepassen van een strenger
keuringsregime. De overheid en het bedrijfsleven hebben in deze periode geleerd
dat de verantwoordelijkheid die in eerste instantie bij de produktiefase ligt, daar
ook inderdaad waargemaakt kan worden. Dit moge blijken uit de lage residu-
incidentie van dierbehandelingsmiddelen, de lage incidentie van residuen van
tranquilizers en de effectieve voorselectie die de aanbieders van slachtdieren
kunnen maken (6).

Met betrekking tot de tranquilizers kan nog opgemerkt worden dat daar waar
integraties van mesters en grossiers leveringscondities stellen de incidentie nog
lager ligt, dan het gemiddelde van de IKB-groep.

Hoe nu verder? Voordat ingegaan wordt op een mogelijk toekomstig systeem, lijkt
het verstandig om nogmaals aandacht te schenken aan de essenties die in de relatie
consument/producent van belang zijn namelijk:

— Het grote aanbod van hulpmiddelen, waarvan de dierhouderij gebruik kan
maken, zoals het toenemende arsenaal van dierbehandelingsmiddelen en voeder-
additieven.

— Het aanbod van steeds nieuwe produktiesystemen, waarmee de gemiddelde
consument niet vertrouwd is.

— De beperkte macht van de overheid tot uiting komend in:
omschreven keuringsmethode;

gezondheidstoestand van het slachtdier;
het gebruik van hulpmiddelen voor de produktie;
de wijze van het houden van dieren;
de milieu-aspecten van de houderij;

de behandeling van de dieren tijdens het transport en op het slachtbedrijf;
de hygiëne tijdens het slachten en de distributie.
Indien men in staat is het produktieproces in al zijn facetten te omschrijven,
waarbij onder andere aangegeven wordt welke houderijsystemen men toepast,
welke voederadditieven men gebruikt, wat voor dierbehandelingsmiddelen men
toepast in welke situaties, hoe de wijze van transport is, en op welke wijze aandacht
besteed wordt aan de hygiëne, dan kan deze beschrijving resulteren in een
produktieproces waarop een \'merkartikel\' is gebaseerd. De afnemer kan dan de
omschrijvingen gaan vastleggen in produktiespecificaties, die in eerste instantie
gecontroleerd kunnen worden door de afnemer. Als \'afnemer\' kan aangemerkt
worden, degene die de belangen van de consument naar de produktiefase vertaalt
en tevens naar de consument toe voldoende zekerheid biedt, dat aan die belangen
de juiste aandacht is geschonken. Een dergelijke functie kan vervuld worden door
het (groot) winkelbedrijf, doch eveneens door iedere organisatie waarmee de
consument zich in voldoende mate kan identificeren. De afnemer kan, in
vergelijking met de overheid, gemakkelijker controles uitvoeren en methoden van
onderzoek voorschrijven. Een en ander kan namelijk steeds per contract worden
vastgelegd. Een dergelijke benadering sluit veel beter aan bij datgene wat de

consument verwacht. De overheid kan bijv. slechts de garantie geven dat het
residu-niveau van het vlees bepaalde normen niet te boven gaat, onderzocht met
wettelijk vastgelegde onderzoeksmethoden. De afnemer zou de consument de
garantie kunnen geven, dat bepaalde residu-niveau\'s niet voorkomen omdat in
het produktieproces, dergelijke middelen niet gebruikt worden! De afnemer kan
ieder redelijk controlesysteem toepassen. Hij kan in iedere fase van het produk-
tieproces controleren, en heeft ook de mogelijkheid, om verdenkingen ten aanzien
van het niet nakomen van afspraken, te laten meetellen bij toekomstig af te sluiten
contracten. De afnemer kan elk van de bovenvermelde relevante aspecten laten
vastleggen in produktspecificaties zonder dat hiervoor een regelgeving ontwikkeld
zou moeten worden. Het toegepaste produktiesysteem kan en moet onder de
aandacht gebracht worden van de consument. De consument kan vervolgens de
keuze maken. In het produktiesysteem kan men aangeven dat met name genoemde
kritische stoffen niet toegepast worden.

Een voordeel van een dergelijk systeem is eveneens, dat juist vanwege het feit dat
het produktieproces omschreven is, de consument niet steeds wordt opgeschrikt
door middelen of omstandigheden die reeds geruime tijd in de dierhouderij waren
geïntroduceerd, zonder dat men hier weet van had. Het gaat er hierbij dan niet
primair om, of datgene wat nieuw wordt toegepast, per definitie schadelijk zou
zijn (een goed overheidsoptreden staat hiervoor garant!). Van belang is dan wel
het feit, dat men er niet van op de hoogte was, en dus niet betrokken is geweest
bij de afweging, of datgene wat toepasbaar is, ook inderdaad acceptabel is. Bij
het zichtbaar maken van het produktiesysteem, kan de noodzakelijke vertrou-
wensband weer hersteld worden. De meer uitgekristalliseerde consumentenver-
wachtingen kunnen vertaald worden naar produktspecificaties evenals gereageerd
kan worden op consumentenreacties. Dergelijke systemen kunnen gecontroleerd
worden door keuringsinstanties die op privaatrechtelijke basis opereren.

Kan uit het bovenstaande nu geconcludeerd worden dat bij introductie van
dergelijke systemen de rol van de overheid met betrekking tot de keuring in de
toekomst overbodig is geworden? Dit zal geenszins het geval kunnen zijn, zeker
niet op korte termijn. De overheid zou zich tot taak moeten stellen, de criteria
te formuleren, waaraan goedgekeurd vlees minimaal moet voldoen. Het Rijks-
toezicht kan zich dan beperken tot het meer op afstand participeren in keurings-
systemen en zelf te controleren of de gestelde criteria gehaald worden.
De overheid zou vervolgens, samen met de Produktschappen een belangrijke
bijdrage kunnen leveren in het stimuleren van onderzoek, dat er op gericht moet
zijn, de kritische punten op te sporen in de bovenvermelde produktiesystemen.
De producent en afnemer kunnen hiermee handvaten worden aangereikt, voor
een effectieve controle op de aangegane verplichtingen. Voorts zal de overheid
een zeer actieve rol moeten spelen bij de introductie van dergelijke systemen.
Met betrekking tot de consument dient opgemerkt te worden dat de consumenten
van exporterende landen elders wonen, andere gebruiken en andere waarderingen
kunnen hebben. De problematiek wordt hierdoor niet gemakkelijker, doch dit mag
een toekomstige oplossing niet in de weg staan.

De consument is sterk vervreemd geraakt van het produktieproces en daardoor
van het produkt dat hierdoor wordt voortgebracht.

De overheid heeft slechts beperkte mogelijkheden om op te treden. Het karakter
van dit optreden zal eerder corrigerend dan stimulerend zijn.

De consumentenverwachting is zeer divers en hier is moeilijk via wetgeving en
overheidsoptreden aan te voldoen.

De IKB-onderzoeksprojecten hebben overheid en bedrijfsleven nader tot elkaar
gebracht. Bij de uitvoering van het IKB-systeem moet de overheid vooral een
voorwaardescheppende rol vervullen.

De karakteristieken van de produktieprocessen moeten worden vastgelegd en de
basis gaan vormen voor de produktspecificaties die de afnemer stelt.
Het stellen van de produktspecificaties door afnemers biedt bepaalde producenten
de mogelijkheid meer selectief om te gaan met de aangeboden produktiemiddelen.
In de relatie tussen producent en afnemer kan een doelmatig controlesysteem op
privaatrechtelijke basis worden ingesteld, waarbij de overheid bestuurlijk betrok-
ken is.

De actieve rol van de overheid zou zich in die gevallen kunnen beperken tot het
vaststellen van veiligheidscriteria voor vlees en het uitoefenen van het Rijkstoezicht
op de naleving hierop.

1. Brand A, Wierda A, Valk PC van der en Vandenbooren JCAM. De rol van de praktizerende
dierenarts in de integrale ketenbewaking (1KB). Tijdschr Diergeneeskd 1984; 109: 278-82.

2. Hartog JMP den and Houben JH. Thoughts behind the residue approach. International
symposium on Meat and Poultry inspection in a dynamic world. Den Dolder. The Netherlands,
1985.

3. Logtestijn JG van. De 1KB en de keuring van slachtdieren. Tijdschr Diergeneeskd 1984; 109:
283-5.

4. Mededelingen van de Veterinaire Hoofdinspectie van de Volksgezondheid tevens Directie van de
Veterinaire Dienst. Tijdschr Diergeneeskd 1979; 104: 596-9.

5. Meijer GA. De 1KB en de belangen van de veehouder. Tijdschr Diergeneeskd 1984; 109: 290-
1.

6. Snijders JMA, Smeets JFM, Harbers AHM en Logtenstijn JG van. Op weg naar een optimale
vleeskeuring van slachtvarkens. Tijdschr Diergeneeskd 1989; 114: 431-6.

Poisoning caused by a ionophore coccidiostat in a commercial rabbitry
H. T. Arts\'

SAMENVATTING. In vele veevoederfabrieken is de produktie van konijnenvoeders betrek-
kelijk gering. Daardoor bestaat de kans dat, indien produktie plaatsvindt na een ander
bulkprodukt, contaminatie van het konijnenvoer met residuen van een eerder, voor andere
dieren, gefabriceerde charge optreedt (7). Contaminatie van het voer met monensin kan bij
konijnen leiden tot: weigeren van het voer, anorexie, abortus, mortaliteit bij de voedsters en
herhaaldelijk tot uitbraken van secundaire bacteriële infecties zoals pasteurellose en stafy-
lokokkose.

De gevolgen worden beschreven van een monensinvergiftiging op een bedrijf met 900 voedsters,
waarbij de voedsters werden gevoerd met voer dat 105 ppm monensin bevatte.

SUMMARY. As the percentage of rabbit feed is very small compared to the bulk of animal
feeds, there is a fair chance that rabbit feed will be contaminated with constituents (additives)
of batches previously prepared for other animals (7).

Contamination of rabbit feed with monensin derived from previous runs could occur. This
contamination may resuh in anorexia, abortion, high mortality in breeding does and outbreaks
of bacterial infections (pasteurellosis and staphylococcal infection) in affected populations.

lonofore anticoccidia worden op grote schaal als voederadditief toegepast in de
dierhouderij. Doordat de verschillende soorten veevoer in een fabriek na elkaar
geproduceerd worden, bestaat de kans dat contaminatie met een ionofoor
anticoccidium van een konijnenvoer optreedt. lonofore anticoccidia (ioon = gaan,
phorea = transport) worden geproduceerd door Streptomyces- en Actinomadura-
species (2, 8).

Hun vermogen om transporten van diverse ionen in mitochondriën te bevorderen,
werd het eerst ontdekt. Een van deze ionofore coccidiostatica is monensin, dat
vetoplosbare complexen met kationen vormt. Het grote diffusievermogen van deze
complexen door lipide membranen en de grote voorkeur voor kationen geven
aanleiding tot een hoge celactiviteit. Daardoor wordt het ionentransport sterk
verstoord in de celmembranen, waardoor repolarisatie van voornamelijk de
spiercellen niet meer plaats kan vinden (10). Vooral door deze werking op de
spiercellen blijkt de invloed van monensin, onder meer diastole van het hart,
overvulde urineblaas.

Het toxisch effect van monensin op andere diersoorten zoals kalkoenen,
parelhoenders, slachtkuikens, paarden en herkauwers is reeds eerder beschreven
(2, 4). Ook bij het konijn wordt monensin als toxisch beschouwd (5).
De incompatibiliteit van monensin met andere therapeutica, zoals chlooramfe-
nicol, is bekend (2).

In een proef, waarin 50 ppm monensin toegediend werd aan konijnen, zag men
een significante daling van de voederopname gedurende de eerste twee weken. De
I Drs. H. T. Arts, praktizerend dierenarts, Riet 3, 5754 PG Deurne (NB).

toediening van monensin resulteerde niet alleen in een verlaging van het
voederverbruik, maar ook in vertraagde groei (3).

In Nederland zijn er ongeveer tachtig commerciële bedrijven met 500 of meer
voedsterkonijnen.

Het te beschrijven geval deed zich voor op een bedrijf met 900 voedsters. Het is
de eerste beschrijving van monensin-intoxicatie in Nederland en beoogt een
bijdrage te leveren tot de kennis en risico\'s van het ionofoor anticoccidium
monensin.

Op een bedrijf met 900 voedsters was een verhoogde uitval geconstateerd.
De anamnese leverde de volgende gegevens op:

— Hoge uitval. Onder de niet gespeende dieren 90%; bij de gespeende jongen
meer dan 10%. Circa 50% sterfte onder de aanwezige voedsters en rammen.

— Veel jongen werden dood geboren, namelijk 10% van de worpen; anderen
werden geaborteerd, namelijk eveneens 10% van de verwachte worpen.

— Er waren grote problemen met de fertiliteit; het drachtigheidspercentage was
van 80% naar 40% gedaald. Sinds enige tijd kwamen er vrijwel geen voedsters
meer in oestrus.

— Er werd een slechte nestverzorging waargenomen. De dieren plukten minder
wol en nesten werden in de steek gelaten.

— De voedselopname door fokdieren en slachtkonijnen was sterk verminderd
(70%) en de dieren krabden veel voer uit hun voerbakken.

— De voedersilo was 3 dagen voor de aanvang van de verhoogde uitval opnieuw
bijgevuld.

— Het geleverde konijnenvoer was na een charge slachtkuikenvoer gefabriceerd.
klinisch beeld

— Sommige dieren waren verlamd; deze lagen slap op de bodem met de kop tussen
de poten.

— Veel dieren hadden een ruwe, doffe vacht en vertoonden haaruitval. Er waren
necropurulente foei in de huid.

— Sommige dieren vertoonden diarree. Kleverige, donkergekleurde faeces dan wel
glashelder slijm waren rondom de anus aanwezig of zaten vastgekleefd aan de
draadbodems.

daarnaast werden verschijnselen van pasteurellose zoals ontstekingen in de lever,
de uterus, het middenoor en de luchtpijp waargenomen.

Cultureel werden uit verschillende orgaansystemen Staphylococcus sp., E. coli,
pasteurellae, Pseudomonas spp. en Clostridium sp. geïsoleerd.

— Degeneratie van de hartspier. Deze varieerde regionaal en werd herkend als
eosinofilie van de vezels, karyopyknose en soms vacuolisatie.

— In de lever werden periportale, vooral rond de galgangen geconcentreerde
infiltraten van rondkernige witte bloedcellen waargenomen, namelijk lymphocy-
ten.

Bloedonderzoek van 2 dieren op L. monocytogenes leverde de volgende titers op:
L. monocytogenes type 1: < 1 : 10;
L. monocytogenes type 48: < 1 : 10;
L. monocytogenes 1-: negatief.

Wegens de mogelijke aanwezigheid van infectieziekten werden de dieren behan-
deld met tetracycline, chlooramfenicol en neomycine (TCN water oplosbaar), 100
gram per 300 liter water gedurende 3 dagen. Deze behandeling bleek geen effect
te hebben.

Bij een dergelijk ziekteverloop komen als differentiële diagnose aan de orde:
vergiftiging door monensin;
vergiftiging door aflatoxinen;
ziekte van Tyzzer;

infecties met Pasteurella multocida of met Staphylococcus spp.;
infectie met Listeria monocytogenes,
infectie met Toxoplasma gondii.

Ten aanzien van monensin kan opgemerkt worden, dat de LD50 voor konijnen
niet bekend is. Voor paarden ligt de LD50 bij 2 à 3 mg/kg lichaamsgewicht, waarbij
hartspierdegeneratie tot een fatale afloop voert (4). Bij een concentratie van 105
ppm monensin in het konijnenvoer kan dit leiden tot een dosering van 1,25 —

Bij het bloedonderzoek is een sterke eosinofilie opvallend. Deze kan het gevolg
zijn van de sterke degeneratie van spieren.

Uit de literatuur was reeds bekend, dat konijnen zeer gevoelig zijn voor het
ionofoor anticoccidium monensin (5, 6). Het verloop van de ziekte en de verdere
bevindingen wijzen ook in dit geval op een intoxicatie door monensin.
Als anticoccidia zijn voor voer voor slachtkonijnen slechts Meticlorpindol
(Coyden®), Robenidine (Cycostat®), en Meticlopindol-methylbenzoaat (Lerbec®)
toegelaten (1, 9). Het is ontoelaatbaar om ook slechts sporen van monensin in
konijnenvoer te kunnen traceren. Voor de produktie van konijnenvoer is aan te
bevelen om eerst de gehele produktieketen leeg te draaien. Daarna kan de
produktieketen \'gespoeld\' worden met enkele kilogrammen konijnenvoer, die niet
afgeleverd worden. Vervolgens wordt het af te leveren produkt gemaakt. (Deze
maatregelen gelden ook wanneer er tevoren gemedicineerd voer, bijv. met
ampicilline geproduceerd is).

Met dank aan prof dr. R Zwart en G. van Someren voor het kritisch doornemen van het
manuscript en aan drs. J. Bakker en drs. M. van der Hage voor hun deskundige postmortale
onderzoeken.

1. Bernot J, Le Robenz R. Pour une prevention efficace des coccidioses du lapin. Cuniculture 1982;
47-9(5) sept/oct: 253-7.

2. Braunius WW. Intoxicatie door ionofore anticoccidia bij pluimvee. Tijdschr Diergeneeskd 1989;
114: 933-8.

3. Gippert T and Szabo S. A field trial of some coccidiostatics on meat rabbits under large scale
conditions. WRSA proceedings 1984; 430-7.

4. Langston VC, Gaily F, Lovell R, and Buck WB. Toxicity and therapeutics of monensin: A review.
Veterinary Medicine 1985 (october); 75-84.

5. Morisse JP, Bodolec JL et Andrieux J. Lutte contre les diarrhées chez le lapin — essai Monensin.
Cuniculture 1979; 29: 213-125.

6. Morisse JP, Boilletot E et Maurice R. La toxicité du Narasin chez le lapin. Cuniculture 1988;
84-15(6) nov-dec: 277-80. Ann Med Vet 1986; 130: 101-7.

7. Morisse JP, Le Gall G, Boilletot E et Maurice R. Intoxication alimentaire chez le lapin par des
residues d\'antibiotiques. Cuniculture 1989; 90-16(6) nov-dec: 288-90.

8. Okerman F, Moermans RJ. De invloed van het coccidiostaticum salinomycine als additief in
samengesteld voeder, op de produktie resultaten van slachtkonijnen. Landbouwtijdschrift 1980;
33(6): 1295-1306.

10. Pressman BC. Biological application of ionophores. Annual review of biochemistry 1976; 45: 501.

II. Sanderson JH and Phillips CE. An Atlas of laboratory Animal Haemotalogy. Oxford: Clarendon
Press, 1981.

12. Schuchmann SM. Individual care and treatment of rabbits, mice, rats, guinea pigs, hamsters and
gerbils. In: Current Veterinary Therapy, VII Ed bij RV Kirk Philadelphia (etc): Saunders, 1980.

13. Vleet JF van, Amstutz HE, Weirich WE, Rabar AH, and Ferra NS. Clinical, clinicopathologic
and pathologic alterations in acute monensin toxicosis in cattle. Am J Vet Res 1983; 44: 2133.

SAMENVATTING. Een groot aantal infectieziekten bij mens en dier kunnen thans voorkomen
worden door vaccinatie maar voor nog niet alle infecties bestaan momenteel (goede) vaccins.
Hiervoor zijn verschillende redenen aan te wijzen zoals geringe effectiviteit of veiligheid van
tot nu toe ontwikkelde, experimentele vaccins, beperkingen van grootschalige produktie van
vaccins, opslag en distributie ervan, etcetera. Recente ontwikkelingen op het gebied van de
moleculaire biologie, virologie, bacteriologie en immunologie bieden nieuwe mogelijkheden
voor de ontwikkeling of de verbetering van vaccins. We onderscheiden twee typen vaccins
namelijk dode en levende. Levende vaccins geven in het algemeen betere immuniteit dan dode
en de laatstgenoemden hebben de hulp nodig van verbindingen die de immuniteit bevorderen,
zogenaamde adjuvantia. De thans gebruikte adjuvantia geven echter nogal eens aanleiding tot
ongewenste nevenreacties of zijn slechts matig effectief Gebruik van nieuwe, veiligere stoffen
ter vervanging van thans toegepaste adjuvantia kan bijdragen tot betere vaccins. Een aantal
aspecten van adjuvantia zullen hier besproken worden, zoals mogelijkheden en beperkingen
van adjuvantia, de verscheidenheid van verbindingen met adjuverende werking en mogelijke
werkingsmechanismen.

SUMMARY. A large number of infectious diseases in man and animals may be prevented
by vaccination today, but (satisfactory) vaccines are not yet currently available for all forms
of infection. Various reasons may be given to account for this fact, such as slight effectiveness
of the experimental vaccines so far developed, limitations of large-scale production, storage
and distribution of vaccines, etcetera. Recent developments in the fields of molecular biology,
virology, bacteriology and immunology offer new opportunities for the development and
improvement of vaccines. Two types of vaccine are distinguished, viz. dead and live vaccines.
Live vaccines usually produce a stronger and longer-lasting immunity than dead vaccines, and
the latter require the assistance of compounds which promote immunity, so-called adjuvants.
However, the adjuvants used today tend to give rise to untoward side-effects, or are only
moderately effective. The use of new and safer .substances as substitutions for adjuvants which
are currently administered may help to produce improved vaccines. A number of aspects of
adjuvants, such as their possibilities and limitations, the variety of compounds having an
adjuvant effect and possible mechanisms of action will be discussed in the present paper.

Bij de ontwikkeling van vaccins voor dieren, spelen een aantal factoren een rol.
Allereerst moet aan de hand van bijv. veldwaarnemingen worden vastgesteld of
beheersing van de ziekte door vaccinatie in principe mogelijk is. Indien dieren
die een infectie hebben doorgemaakt en (uit zichzelO hersteld zijn niet beschermd
zijn tegen een tweede infectie, is het onwaarschijnlijk dat de ziekte voorkomen
of gecontroleerd kan worden door vaccinatie. Eisen gesteld aan het vaccin met
betrekking tot veiligheid en werkzaamheid worden bepaald door de ernst en aard
van de infectie en de diersoort in kwestie. Kennis van de mechanismen van
beschermende immuniteit en beschikking over goede testmodellen dragen bij tot
een doelgerichte aanpak.

De keuze van levend of dood antigeen wordt bepaald door eisen gesteld aan
veiligheid en effectiviteit. Voor dode antigenen moeten de mogelijkheden van
adjuvantia worden nagegaan. We onderscheiden verschillende typen dode anti-
genen zoals intacte micro-organismen, ruwe fracties of zuivere componenten van
micro-organismen (zogenaamde \'subunits\'), door recombinant-DNA technieken
verkregen produkten, door chemische synthese verkregen antigene determinanten
zoals peptiden en Oligosacchariden en anti-idiotypen. De werkzaamheid van de
antigenen neemt af in deze volgorde en daarmee neemt de rol van het te gebruiken
adjuvans toe.

Adjuvantia worden vrijwel uitsluitend gebruikt in combinatie met dode antigenen
omdat de immuunrespons hierop veelal onvoldoende is. Zonder adjuvans geven
dode antigenen na parenterale toediening slechts lage antilichaam-titers in het
serum en vrijwel geen cellulaire of lokale immuniteit. De geringe effectiviteit van
dode antigenen ten opzichte van levende antigenen is het gevolg van een aantal
tekortkomingen. De tekortkomingen van dode antigenen worden teniet gedaan
door adjuvantia. Om de rol van adjuvantia te begrijpen moeten we deze gebreken
kennen.

Levende micro-organismen hebben het vermogen om na toediening zich door de
gastheer te verspreiden en op plaatsen te nestelen waar ze zich optimaal kunnen
handhaven en zich eventueel kunnen vermeerderen. Ze kunnen fysiologische
barrières passeren met consequenties voor de hoogte en de aard van de
immuunrespons. Het binnendringen van cellen kan leiden tot de inductie van
cellulaire immuniteit en binnendringen van long- of darmepitheel kan resulteren
in de vorming van lokale immuniteit (IgA antilichamen). Vermenigvuldiging van
de micro-organismen gaat gepaard met een toename van de hoeveelheid antigeen
en met produktie van verbindingen met uiteenlopende effecten op de immuniteit.
Veel micro-organismen bevatten componenten of produceren factoren met
immuunstimulerende werking die een gunstig effect kunnen hebben op de
immuniteit. Gram-negatieve bacteriën bijvoorbeeld, bezitten membraanbestand-
delen zoals lipopolysacchariden en muramylpeptiden met sterk adjuverende
werking.

In principe kunnen verschillende immuunreacties worden opgewekt wat betreft
de aard (antilichaam in de circulatie, cellulaire immuniteit of IgA-produktie) en
specificiteit. De strijd tussen levende micro-organismen en het immuunapparaat
van de gastheer dwingt de gastheer het juiste immunologische antwoord te geven,
zodat het infectieus agens op effectieve wijze geïnactiveerd en geëlimineerd kan
worden. Deze staat van immuniteit kan voor kortere of langere tijd aanwezig
blijven of vastgelegd worden in een immunologisch geheugen.
Dode antigenen missen deze eigenschappen en kunnen hierdoor een adequate
immuunreactie niet zonder meer afdwingen. Door toepassing van adjuvantia kan
zowel het niveau als de aard van de immuunreactie op dode antigenen enigszins
gestuurd worden ten gunste van beschermende immuniteit.

De effecten van adjuvantia kunnen beschreven worden aan de hand van een dosis-
respons relatie van een hypothetisch antigeen en een willekeurige parameter van
de immuniteit (figuur 1). Lage doseringen wekken geen meetbare immuunrespons
op en verhoging van de dosis kan leiden tot een meetbare immuunreactie. De
sterkte van de respons neemt vervolgens toe met de dosis tot een bepaald
maximum. Verdere verhoging van de dosis heeft geen effect of kan in een enkel

geval zelfs leiden tot een verlaging van de immuunrespons. Door toevoeging van
een adjuvans kunnen een aantal effecten worden waargenomen afhankelijk van
de antigeendosis. De respons op een niet-immunogene hoeveelheid antigeen kan
verhoogd worden tot een significant, meetbaar niveau (pijl 1) of een lage
immuunrespons wordt gestimuleerd (pijl 2). Ook het maximum dat bereikt wordt
met uitsluitend antigeen kan onder invloed van een adjuvans aanzienlijk verhoogd
worden (pijl 3). Tenslotte kan door toevoeging van een adjuvans een bepaalde
respons verkregen worden met aanzienlijk kleinere hoeveelheden antigeen (pijl 4).
Dit laatste heeft gunstige consequenties voor de kostprijs en voor het combineren
van vaccins als volume een beperkende factor is. De meeste adjuvantia die thans
bekend zijn hebben een stimulerend effect op de antilichaam-titer in het serum
en slechts enkele hebben gunstige effecten op lokale (IgA) of cellulaire immuniteit.

ln principe kunnen hoge eisen gesteld worden aan adjuvantia met betrekking tot
werkzaamheid en veiligheid maar in de praktijk lijken deze, althans voorlopig,
niet haalbaar en acceptatie van een geadjuveerd vaccin is vrijwel altijd een
compromis tussen beide. Het ideale adjuvans zou er als volgt uit kunnen zien.
Het stimuleert de immuunrespons op uitsluitend antigenen en antigene determi-
nanten die van belang zijn voor immuniteit. Een (eventuele) immuunrespons op
niet-relevante onderdelen van het vaccin of op lichaamseigen structuren wordt
niet geïnduceerd of bevorderd. Het type immuunrespons dat bevorderd wordt
(bijv. serum antilichaam-titer, lokale immuniteit in darm en cellulaire immuniteit)
draagt bij tot immuniteit. Het adjuvans is toepasbaar voor verschillende antigenen
en bij verschillende diersoorten.

Het adjuvans geeft geen nevenreacties zoals (steriele) ontstekingsreacties, activatie
van het complementsysteem, macrofaagactivatie, etcetera. Het wekt geen farma-
cologische, toxicologische, teratogene of carcinogene effecten op en wordt in het
lichaam afgebroken of anderszins geëlimineerd waardoor geen residuvorming
optreedt. Het uiteindelijke vaccin is stabiel en verenigbaar met andere vaccins.
In de praktijk lijken deze voorwaarden (althans voorlopig) niet haalbaar en zijn
de toegepaste adjuvantia een compromis tussen effectiviteit en veiligheid. Sterke
adjuvantia zoals de water-in-olie emulsies geven duidelijke nadeüge nevenreacties,
terwijl veilige adjuvantia vaak in beperkte mate werkzaam zijn. Bovendien maken
adjuvantia geen onderscheid tussen de verschillende antigenen en wordt de
immuunrespons ook op niet relevante antigenen gestimuleerd.

In de literatuur is een groot aantal, uiteenlopende verbindingen met immuun-
stimulerende werking beschreven. Deze kunnen in verschillende groepen worden

ingedeeld op basis van hun samenstelling of afkomst (tabel 1). Ondanks dat ze
alle duidelijk adjuvans-activiteit bezitten, worden slechts enkele toegepast. De
twee belangrijkste zijn emulsies (water-in-olie of olie-in-water emulsies) en
onoplosbare zouten van aluminium (Al(OH)3, AIPO4, en dergelijke). Enkele
vaccins bevatten Quil A, liposomen of polymeren als adjuvans. De belangrijkste
reden voor de beperkte toepassing van de bekende adjuvantia is de geringe
effectiviteit in vergelijking tot huidige adjuvantia, geringe veiligheid en beperkin-
gen van grootschalige produktie, opslag, stabiliteit, prijs, etcetera.

Tabel 1. Enige verbindingen met adjuverende werking ingedeeld in verschillende groepen.

De vorming van een depot van antigeen door het adjuvans van waaruit het
antigeen langzaam vrijkomt is lange tijd gezien als de belangrijkste werking van
adjuvantia. Door een dergelijk depot komt het immuunapparaat gedurende
langere tijd in aanraking met het antigeen waarbij een langdurig contact met kleine
hoeveelheden antigeen een hogere immuunrespons geeft dan een kortdurend
contact met relatief grote hoeveelheden antigeen. Dit werkingsmechanisme geldt
voor water-in-olie adjuvantia en experimentele microcapsulen met gecontroleerde
afgifte van antigeen. Onderzoek naar de werking van adjuvantia heeft aangetoond
dat ook andere mechanismen betrokken of verantwoordelijk kunnen zijn. We
kunnen twee belangrijke aangrijpingspunten voor adjuvantia onderscheiden
namelijk het antigeen en het immuunsysteem van de gastheer. Naast vorming van
een depot, kan ook hechting van antigeen aan een adjuvans aanleiding zijn tot
een verhoogde respons. Adsorptie aan het oppervlak van een vaste stof (AUOHjj),
een vloeistof (bijv. olie in het geval van een olie-in-water emulsie), kunstmatige
membranen (zogenaamde liposomen, die opgebouwd zijn uit een dubbellaag van
fosfolipiden) of micellaire structuren (bijv. oppervlakte-actieve stoffen) kunnen
aanleiding geven tot een verhoogde immuunrespons. Verondersteld wordt dat een
dergelijke fysische interactie tussen antigeen en adjuvans zorgt voor een dusdanige
conformatie van het antigeen dat optimale herkenning door het immuunsysteem
plaatsvindt.

Verspreiding van het antigeen door het lichaam en vervolgens onderschepping
door lymfoide organen kan eveneens door adjuvantia gunstig beïnvloed worden.
Hierdoor kan contact tussen antigeen en componenten van het immuunapparaat
verbeterd worden en de uiteindelijke immuunrespons verhoogd zijn.
Beïnvloeding van componenten van het immuunsysteem door adjuvantia zoals
complementsysteem, lymfocyten, macrofagen, en dergelijke, is veelvuldig in de
literatuur beschreven. Om inzicht te krijgen in de wijze waarop dit gebeurt, moeten
we de processen kennen die betrokken zijn bij de inductie van een immuunrespons.
Na toediening worden antigenen niet zonder meer herkend door lymfocyten maar
pas nadat ze zijn opgenomen en afgebroken tot kleinere fragmenten en op het
celoppervlak van zogenaamde antigeenpresenterende cellen (macrofagen) geëxpo-
seerd worden. Deze stappen lijken belangrijk voor de aard en het niveau van de
uiteindelijke immuunrespons.

Een groot aantal adjuvantia hebben effect op deze processen. Opname en afbraak
van antigenen tot kleine, immunogene brokstukken en verdere afbraak tot zeer
kleine niet-immunogene fragmenten worden door adjuvantia (bijv. dextraan-
sulfaat en DDA) geremd. Hierdoor worden antigenen langzamer geëlimineerd,
een situatie die enigszins vergelijkbaar is met het depoteffect van sommige
adjuvantia. Remming van de eliminatie van antigenen resulteert in een langdurig
contact tussen antigeen en het immuunsysteem met het gevolg dat een hoge
immuunrespons opgeroepen wordt.

Enkele adjuvantia kunnen direct de activiteit van lymfocyten betrokken bij de
immuunrespons beïnvloeden waarbij onderscheid gemaakt moet worden tussen
cellen met een regulerende (T-helper en suppressor-cellen) en uitvoerende functie
(cytotoxische T-cellen en B-cellen). Remming van T-suppressor-cel-activiteit,
verantwoordelijk voor de onderdrukking van de immuunrespons door een stof
als cyclofosfamide levert uiteindelijk een verhoogde immuunreactie op. Stoffen
zoals lipopolysacchariden en dextraan-sulfaat hebben een gunstig effect op B-
cellen met het gevolg dat meer antilichaamproducerende cellen gevormd worden
en een hogere antilichaam-titer bereikt wordt.

Met de kennis van enerzijds het antigeen noodzakelijk voor beschermende
immuniteit (voortkomend uit virologisch, bacteriologisch en moleculair-biolo-
gisch onderzoek) en anderzijds de mechanismen van beschermende werking
(voortkomend uit immunologisch onderzoek) zijn beginmateriaal en einddoel
gedefinieerd. De wijze waarop we met het één, het ander kunnen bereiken is veelal
onduidelijk en berust op empirie. Uit onderzoek blijkt dat de vorm waarin het
antigeen gepresenteerd wordt aan het immuunsysteem doorslaggevend is voor
zowel de aard als het niveau van de immuunrespons.

Adjuvantia en de toedieningswijzen spelen een zeer belangrijke rol bij de
ontwikkeling van dode vaccins. Ondanks de toenemende kennis van het immuun-
systeem en de wijze waarop een immuunreactie door adjuvantia kan worden
gestuurd, blijft het zoeken naar een optimale samenstelling van een vaccin een
kwestie van \'trial and error\'.

2. Klausner A. Adjuvants; A real shot in the arm for recombinant vaccines. Bio/technology 1988;
6: 773-7.

3. Liew FY. New aspects of vaccine development. Clin Exp Immunol 1985; 62; 225-42.

4. Vanselow BA. The application of adjuvants to veterinary medicine. Vet Bull 1987; 57: 881-96.

5. WHO. Immunological adjuvants. World Health Organization Technical Report Series no. 595,
WHO, Geneva, Switzerland, 1976.

Investigations on the role of flea antigen in
the pathogenesis of German Shepherd dog
Pyoderma (GSP)

SUMMARY Skin reaction patterns to the intradermal injection of a whole-body flea extract
were examined in ftve physically healthy dogs and in 24 dogs with German Shepherd dog
Pyoderma (GSP) at 15 and 30 minutes and at I, 2, 4, 8, 24, 48 and 72 hours after the injection.
In 10 out of 24 GSP dogs a positive skin reaction was observed macroscopically after 15
minutes. Delayed reactions at 24 or 48 hours were not observed. In the control group neither
immediate nor delayed reactions were observed.

The histopathologic skin changes were basically the same in both groups: an initial
polymorphonuclear reaction followed by a mononuclear cell reaction.

In the GSP dogs, however, these changes occurred earlier and were more prolonged than in
the normal dogs. No flea-antigen-specific IgGd antibodies could be demonstrated by enzyme-
linked immunosorbent assay.

It is concluded that delayed type hypersentitivity to flea antigen does not play a role in the
pathogenesis of GSP. Immediate type hypersensitivity may contribute to the disease in some
cases.

German Shepherd dog Pyoderma (GSP) has been defined as a chronic deep
pyoderma in pure-bred and cross-bred German shepherds. The disease is
characterised by multiple deep-seated skin lesions with a typical morphology and
distribution. Coagulase-positive staphylococci (CPS) are commonly found upon
bacteriological examination (22). The primary lesions of GSP are pruritic and
located in the dorsolumbosacral region. This location is also known as the
preferred area for flea bites and flea-bite allergy (5, 6, 8, 9, 10, 13, 14). In addition,
more than half of the cases of GSP showed immediate skin-test reactivity to flea
antigen. These findings have led to the hypothesis that flea-bite hypersensitivity
(FBH) is a predisposing factor for GSP (22).

In this study, the role of flea antigen in the pathogenesis of GSP was investigated
by examining the macroscopic and histopathologic changes at skin-test sites at
different time intervals following intradermal injections with flea antigen. The
studies were conducted in GSP dogs and control dogs.

Twenty-three German shepherds and one mixed-bred German shepherd dog, 15 males (two
castrated) and nine females (one ovariohysterectomised), with the clinical characteristics
of GSP (22) were examined. Their ages ranged from 1 to 11 years, the mean being 6.1
years. Three female and two male healthy dogs without skin disease were used as controls;
two mongrel dogs, one boxer, one beagle and one German shepherd. Their ages ranged
from 1 to 8 years, the mean being 6 years.

\' Department of Clinical Sciences of Companion Animals, University of Utrecht, P.O. Box 80.154,

3508 TD Utrecht, The Netherlands.
2 Department of Veterinary Pathology, University of Utrecht, The Netherlands.

Skin-test reactivity to a 0.1% whole-body flea extract (ARTU Biologicals N.V., Lelystad,
The Netherlands) was tested according to the method described by Willemse and Van den
Brom (20).

The test sites were inspected at 15 and 30 minutes and 1, 2, 4, 8, 24, 48 and 72 hours after
the skin test. The wheals were considered positive if their diameter exceeded the average
diameter of the wheals of the histamine and the diluent control.

Punch biopsies (6 mm 0) from skin-test sites of both GSP and control dogs were taken
under local anaesthesia using a 1% lidocain solution. Biopsies were taken at t = 0, at 15
and 30 minutes and 1, 2, 4, 8, 24, 48 and 72 hours after the injection (Tables 1 and 2).
In eight clinical cases biopsies were obtained from acute GSP lesions, which were
characterised by small papules and some surrounding erythema. All biopsies were fixed
in 10% neutral buffered formalin and embedded in paraffin. Six-micrometer sections were
cut and a hematoxylin-eosin (HE) stain was performed. Some specimens were also stained

Table 1. Histologic reaction pattern in five control dogs to flea antigen. The dermal reaction at
different times (hours) was graded as mild (mi), moderate (mo) or severe (se).

with Giemsa. Biopsies of skin-test sites were interpreted using a grading scale to indicate
the degree of cellular infiltration (mild, moderate or severe) for each cell type observed,
i.e., neutrophils, eosinophils, histiocytes, lymphocytes, plasma cells and mast cells.

Blood was drawn by venapuncture, allowed to clot at room temperature and centrifugated
at 4,000 g for 10 minutes at 4° C. If not used immediately, serum was stored at -70° C.
The assay was performed as described by Willemse et al. (21). Twenty ^g of flea antigen
was used to coat the polystyrene 96-well microtitre plates.

Table 2. Histologic reaction pattern in 24 German shepherd dogs with GSP to flea antigen. The
dermal reaction at different times (hours) was graded as mild (mi), moderate (mo) or severe (se).

In 10 out of 24 dogs with GSP, a positive skin-test reaction to flea antigen was
observed after 15 minutes. The wheals were well-circumscribed and ovalshaped,
ranged from 13 to 15 mm in diameter and disappeared after one to two hours.

Beginning at 1 hour after injection, a mild intravascular and perivascular infiltrate
of neutrophilic granulocytes was observed in the dermis at the skin-test sites (Table
1). This intravascular and perivascular reaction was most prominent at 4 hours
after injection, waned considerably in the following hours and had almost
disappeared at 24 hours after injection.

An interstitial reaction, i.e., a granulocytic infiltration between the dermal collagen
bundles, was seen at 2 hours after injection. It reached a maximum at 24 hours
after injection and had diminished at 72 hours after injection.
A mild-to-moderate mononuclear reaction was present in most dogs at 24 and
48 hours after injection. This reaction declined at 72 hours after injection.
A plasma-cell reaction was not found. Moderate numbers of mast cells were
present in all biopsies.

A slight inflammatory reaction (predominantly mononuclear) was present in 10
of the 19 dogs from which biopsies were taken prior to antigen injection (t = 0).
A mild intravascular and perivascular granulocytic infiltrate was observed in two
dogs at 15 minutes after injection and in the majority of the dogs at 2 hours after
injection (Fig. 1; Table 2). This exudative reaction reached a maximum at 4 hours

Fig. 1 Predominantly intravascular granulocytic reaction of a dermal venule at 2 hours after injection
of flea antigen. H&E, obj. 40 x.

after injection, but it was still present in most dogs at 24 hours after injection
(Fig. 2). Eosinophilic granulocytes as well as neutrophilic granulocytes were
present in varying quantities in 11 dogs. GSP dogs with a positive skin test could
not be distinguished from GSP dogs with a negative skin test by the severity and
type of the lesions. The number of eosinophils also did not differ significantly
between these groups. A perivascular lymphocytic infiltrate mixed with histiocytes
was first seen at 4 hours after injection and was still present at 72 hours after
injection (Fig. 2).

After 24 hours a moderate interstitial mononuclear infiltrate was also seen. It was
composed of lymphocytes and histiocytes that persisted until 72 hours after
injection. A plasmacytic reaction was not found.

There was no difference in numbers of mast cells between control dogs and GSP
dogs.

In the biopsies of acute lesions a predominantly exudative inflammation (pyo-
derma) was present in the upper and mid dermis. In one case the subcutis was
also involved. At the periphery of the pyogenic area histiocytes and lymphocytes
prevailed. Perivascular infiltrates of mixed cell types (granulocytes, lymphocytes
and histiocytes) were seen in the area surrounding the diffuse inflammation and
often granulocytes had accumulated intravascularly.

In half of the cases many of the granulocytes were eosinophils. The plasmacell
reaction was very slight. In all cases the epidermis was acanthotic and in two cases
intra-epidermal abcesses were found.

In the dogs tested (n = 13) no flea-antigen-specific IgGd antibodies could be
demonstrated.

In this study only seven out of 15 GSP dogs with the clinical characteristics of
FBH had immediate type skin reactions to flea antigen.

The value of the intradermal test is still a matter of debate. Whereas Kristensen
and Kieffer (10) reported 81 % sensitivity for the intradermal test in dogs with FBH,
Muller et al. (13) conclude that the intradermal test with flea antigen is at best
supportive but not diagnostic. Van Winkle even states that the intradermal test
is unreliable for the diagnosis of FBH (19).

Reports on the type of skin response to flea bites or intradermal injections with
flea antigen are also controversial. In our series of GSP dogs only immediate type
skin reactions were observed macroscopically, which agrees with the findings of
other researchers (1, 14, 16). Gross and Halliwell (4) observed immediate and
delayed type reactions to flea bites in the skin of dogs made allergic by 10 weeks
exposure to fleas. Benjamini et al. (2) defined five stages in the cutaneous reaction
patterns to flea bites in the guinea pig, including delayed type reactions.
The controversy regarding the type of skin reaction might be due to the methods
employed. Benjamini et al. (2) and Gross and Halliwell (4) studied skin reactions
to flea bites. In the other studies, including ours, skin reactions to injections of
whole-body flea extract were studied. The most appropriate approach might be
that of Feingold and Benjamini (3), who used flea saliva as a test antigen. In guinea
pigs this induced only delayed reactions.

Another explanation for the presence or absence of delayed reactions might be
the difference in duration of the flea allergy. Whereas the flea allergy in our series
existed for at least several months or even years, in the series of Gross and Halliwell
(4) animals were investigated after an exposure to fleas of only 10 weeks. The long-
standing exposure in our cases might have induced a fourth-stage hypersensitivity
as described by Benjamini et al. for the guinea pig (2). In this late stage an
immediate type reaction developed, whereas the delayed type reaction disappear-
ed. It might even be that the dogs with a negative skin test were not allergic at
all or went through several of the stages described by Benjamini et al. and finally
became anergic (Stage V).

In our control dogs the histologic changes following intradermal injections of flea
antigen were largely characterised by early polymorphonuclear infiltration. A mild
mononuclear infiltration subsequently occurred. These changes can be regarded
as atypical inflammatory reactions (17, 18). In the GSP group basically the same
cell patterns were observed, although the intravascular and perivascular neutro-
philic infiltrations occurred earlier and were more prolonged. Mononuclear cell
infiltrations were also observed earlier in the GSP group. These differences might
be explained by the permanent immune response in GSP dogs, afflicted as they
are with multiple skin lesions. This is associated with high levels of circulating
immune complexes (23), resulting in a permanent activation of polymorphonu-
clear cells. The associated increase in vascular permeability leads to increased
perivascular leakage of inflammatory cells, including lymphocytes. In contrast to
the results of Gross and Halliwell (4), in our series it was not possible to
discriminate between flea-test-positive and flea-test-negative GSP dogs on the
basis of tissue eosinophilia. However, it should be noted that these authors used
a different flea antigen and studied mixed-breed dogs and beagles without
concurrent skin disease.

The histologic skin changes of chronic GSP lesions have been described in an
earlier report (22). In the present study early lesions, i.e., nonulcerated small
papules, were biopsied in an attempt to define the primary GSP lesions. The
histologic patterns of these early lesions were similar to the chronic GSP lesions
and gave no clue to the nature of the primary GSP lesion.

Summarising the results of this study on the possible role of FBH in the
pathogenesis of GSP, we may conclude that there is no evidence for a delayed
type allergy. Immediate type responses to flea antigen may play a role in some
cases. The arguments in favour of this theory are (I) the characteristic primary
location of the skin lesions and (2) the positive skin test, although they were low
in number. Additional studies, however, did not support the idea of immediate
type FBH playing a pathogenetic role, because (1) no flea-antigen-specific IgGd
was found, (2) there was no relation between the severity of the skin lesions and
the results of the intradermal tests and (3) histologically there were no charac-
teristics of an immediate type response.

Although specific precipitating factors for GSP have not been found so far, the
observation of the early and prolonged local neutrophilic reactions to injections
with flea antigen in GSP dogs is interesting. For instance, in humans with
pyoderma gangrenosum, intense polymorphic infiltration itself is supposed to
contribute to the development of skin lesions by the action of its secretory products
(7, II). The same mechanism might play a role in the development of GSP lesions.
The disease may be regarded as an excessive neutrophilic reaction to aspecific
stimuli. In addition, there are other interesting similarities between GSP and
pyoderma gangrenosum.

Pyoderma gangrenosum (7, 12, 15) is an uncommon idiopathic skin disease
characterised by distinct chronic ulcerations. The macroscopic appearance of skin
lesions in pyoderma gangrenosum and GSP is similar. Since there are no specific
clinical or laboratory features, the diagnosis of pyoderma gangrenosum is, like
that of GSP, based on the appearance of the typical ulcers and the exclusion of
other possibilities. Most cases occur between the ages of 30 and 50, with multiple
painful lesions usually located on the lower extremities and the trunk. The most
commonly described primary lesion is a pustule, but a considerable clinical
variation exists. In 40% of the patients new skin lesions develop at sites of previous
trauma. These observations apply to GSP as well (22).

GSP might therefore serve as a model for the study of pyoderma gangrenosum
in man. Further studies are needed to substantiate the validity of this model.

1. Baker KR Intradermal tests as an aid to the diagnosis of skin disease in dogs. J. Small Anim
Pract 1971; 12: 445-52.

2. Benjamini E, Feingold BF, and Kartman L. Skin reactivity in Guinea pigs sensitised to Ilea bites:
The sequence of reactions. Proc Soc Exp Biol Med 1961; 108: 700-2.

3. Feingold BF and Benjamini E. Allergy to fiea bites. Ann Allergy 1961; 19: 1275-89.

4. Gross TL and Halliwell REW. Lesions of experimental Ilea bite hypersensitivity in the dog. Vet
Pathol 1985; 22: 78-81.

6. Halliwell REW. Flea bite hypersensitivity. RW Kirk (Editor) Current Veterinary Therapy VIII.
Ch. 6 WB Saunders Co, Philadelphia, USA, 1983.

8. Kieffer M and Kristensen S. Flea hypersensitivity in dogs and cats. Int J Dermatol 1979; 18: 707-
12.

9. Kristensen S, Haarlev N and Mourier H. A study of skin diseases in dogs and cats, IV. Patterns
of flea infestation in dogs and cats in Denmark. Nord Vet Med 1978; 30: 401-13.

10. Kristensen S and Kieffer M. A study of skin diseases in dogs and cats, V. The intradermal test
in the diagnosis of flea allergy in dogs and cats. Nord Vet Med 1978; 30: 414-23.

11. Malech HL and Gallin JI. Current concepts: neutrophils in human diseases. New Engl J Med
1987; 317: 687-94.

12. Moschella SL and Hurley HJ. Dermatology, vol I and 2, 2nd ed. WB Saunders Co, London,
UK, 1985.

13. Muller GH, Kirk RW, and Scott DW. Small Animal Dermatology, 3rd ed. WB Saunders Co,
Philadelphia, USA, 1983,

14. Nesbitt GH and Schmitz JA. Fleabite allergic dermatitis: a review and survey of 330 cases. J
Am Vet Med Assoc 1978; 173: 282-8.

15. Newell LM and Malkinson FD. Commentary: Pyoderma Gangrenosum. Arch Dermatol 1982;
118: 769-73.

16. Schwartzman RM and Orkin M. A comparative study of skin diseases of dog and man. CC Thomas
Springfield, IL, USA, 1962.

17. Sell S. Immunology, Immunopathology and Immunity. 4th ed. Elsevier, Amsterdam, The
Netherlands, 1987.

18. Slauson DO and Cooper BL. Mechanisms of disease: A textbook of comparative general
pathology. 1st ed., Williams and Wilkins, Baltimore, USA, 1982.

19. Van Winkle KA. An evaluation of flea antigens used in intradermal skin testing for flea allergy
in the canine. J Am Anim Hosp Assoc 1981; 17: 343-54.

20. Willemse A and Van den Brom WE. Evaluation of the intradermal allergy test in normal dogs.
Res Vet Sci 1982; 32: 57-61.

21. Willemse A, Noordzij A, Rutten VPMG, and Bernadina WE. Induction of non-IgE anaphylactic
antibodies in dogs. Clin Exp Immunol 1985; 59: 351-8.

22. Wisselink MA, Willemse A, and Koeman JP. Deep pyoderma in the German Shepherd Dog.
J Am Anim Hosp Assoc 1985; 21: 773-6.

23. Wisselink MA, Bernadina WE, Willemse A, and Noordzij A. Immunologic aspects of German
Shepherd Dog Pyoderma. J Vet Immunol Immunopathol 1988; 19: 67-77.

Investigations on the role of staphylococci
in the pathogenesis of German Shepherd
dog Pyoderma (GSP)

SUMMARY Skin reaction patterns to intradermal injections of a Staphylococcus intermedius
antigen were examined in physically healthy dogs and in dogs with German Shepherd dog
Pyoderma (GSP) at 15 and 30 minutes and at 1, 2, 4. 6, 8, 24, 48 and 72 hours after the
injection. In both groups the skin histopathology revealed an aspecific inflammatory response
of an early polymorphonuclear reaction, followed by a mononuclear cell reaction at 24 and
48 hours. It is concluded that hypersensitivity to staphylococcal antigens does not play a role
in the pathogenesis of GSP.

German Shepherd dog Pyoderma (GSP) is a chronic deep pyoderma in pure-bred
and cross-bred German shepherd dogs characterised by multiple deep-seated skin
lesions. The most commonly associated bacteria are coagulase-positive staphy-
lococci (CPS) (18). So far the role of CPS in the pathogenesis of GSP is not clear.
In general, CPS are considered by far the most important pathogenic organisms
in bacterial skin diseases in dogs (1, 10, II). Recently three coagulase-positive or
coagulase-variable species {S. aureus, S. intermedius and S. hyicus) have been
determined on the basis of biotyping and DNA-homology studies (8, 9). Among
these, S. intermedius has been identified as the major CPS associated with normal
and infected canine skin (2, 3).

In addition to infection, CPS may also induce hypersensitivity reactions. Such
bacterial hypersensitivity has been described in man and (laboratory) animals (5,
7, 12, 14, 16). In the dog the occurrence of types III and IV hypersensitivity
reactions has been suggested (4, 13).

In a previous report (19) bacterial hypersensitivity to CPS has been hypothesised
as one of the predisposing factors for GSP. This hypothesis was tested by studying
the histopathologic changes of skin-test sites at different time intervals, following
injection of an extract of S. intermedius.

Group A consisted of 14 male (two castrated) and 12 female (four castrated) German
shepherd dogs with the clinical features of GSP (18). Their ages ranged from 1 to 12 years,
with a median age of 6 years.

Group B consisted of eight male and five female physically healthy German shepherd dogs
kept under household conditions. Their ages ranged from 1 to 13 years (median: 8 years).
Group C was comprised of six male and four female physically healthy dogs kept in the
university clinic, including one bouvier, one beagle, one greyhound, one German shephe;-d
and six mongrel dogs. Their ages ranged from 5 to 9 years (median: 7.5 years).

\' Department of Clinical Sciences of Companion Animals, University of Utrecht, P.O. Box 80.154,

3508 TD Utrecht, The Netherlands.
2 Department of Veterinary Pathology, University of Utrecht, The Netherlands.

Duplicate samples of exudate from skin areas with features of GSP were collected with
sterile swabs from the dogs of Group A. Following disinfection with methyl alcohol the
exudate was squeezed out of the lesions. Duplicate bacterial samples were taken from the
dogs of Group B with sterile cotton swabs from the surface of the skin in the neck region,
avoiding contact with the haircoat. Bacteria were cultured on 5% horse-blood agar plates.
Pure CPS cultures were placed on Dorset media to preserve them for further identification.
The bacteria were identified using a commercially available kit (API Staph-Ident System
S. A., 38390 Montalieu Vercieu, France) after being reactivated in serum broth or on horse-
blood (5%) agar plates.

A commercially available crude extract of S. intermedius (ARTU Biologicals N. V., Lelystad,
The Netherlands) was used for the skin tests. To determine the skin threshold concentration
of the 5. intermedius extract, the following concentrations were used in the dogs of Group
C (n = 10); 10 million, 100 million and 1,000 million bacteria per ml (Mb/ml).
Ten dogs of Group A were injected intradermally with the skin threshold concentration
of the 5. intermedius extract. The test was performed as described by Willemse and Van
den Brom (17). The results were interpreted at 15 and 30 minutes and at 1, 2, 4, 6, 8, 24,
48 and 72 hours after the injection. Skin-test reactivity was considered positive if the wheal
exceeded the average of the wheal diameter of the histamine solution and the diluent control.

From five dogs of Group A and six dogs of Group C punch biopsies (6 mm 0) were collected
from skin-test sites under local anaesthesia, using a 1% lidocain solution. Following
injection of the skin threshold concentration of the 5. intermedius extract, biopsies were
taken at t = 0, 15 and 30 minutes, and at 1,2, 4, 8, 24, 48 and 72 hours. All biopsies were
fixed in 10% neutral buffered formalin and embedded in paraffin. Six-micrometer sections
were cut and stained with haematoxylin-eosin (HE). Some specimens were also stained with
Giemsa stain. Each biopsy specimen was interpreted histologically using a grading scale
to indicate the degree of cellular infiltration (mild, moderate, or severe) for each cell type
observed: neutrophils, eosinophils, histiocytes, lymphocytes, plasma cells and mast cells.

In Group A, CPS were cultured from the exudates of all dogs. However, after
being preserved on the Dorset media, cultures from 13 GSP dogs could not be
reactivated and as a result were lost for further identification. In the remaining
13 dogs the API Staph-Ident System identified aureus three times and S.
intermedius five times. Identification was impossible in five cases due to a code
not fitting in the API Staph-Ident profile index.

In Group B, seven out of 13 cultures were positive. 5. intermedius was identified
once. Coagulase-negative staphylococci were cultured from the remaining six
dogs. S. aureus was not identified.

In eight out of 10 dogs of Group C, skin reactivity to the S. intermedius antigen
at the concentration of 1,000 Mb/ml was observed at 4 hours after injection. The
wheals, ranging from 8 to 13 mm in diameter, disappeared within 8 hours after
the injection. Reactions to 10 and 100 Mb/ml concentrations and the diluent
control were invariably negative. Skin reactivity to a 0.01% histamine solution
occurred in all dogs after 15 minutes. On the basis of these results 100 Mb/ml
(SI00) was considered the skin threshold concentration and was therefore used
as the test concentration for the GSP dogs.

Positive reactions to this test concentration were not observed in the 10 tested
dogs of Group A. This group\'s reaction to the diluent control and the 0.01%
histamine solution were similar to those observed in Group C.

Beginning at 2 hours, a mild intravascular and perivascular neutrophilic infiltra-
tion was observed, peaking at 4 to 8 hours (Table 1). At 24 hours this infiltrate
had almost disappeared, while the interstitial reaction was still present. At 24 and
48 hours a mild-to-moderate mixed neutrophilic and mononuclear histiocytic and
lymphocytic reaction was present in most dogs, especially in the interstitium. This
reaction pattern had waned at 72 hours.
A plasma-cell reaction was not observed.

Table 1. Histologic reaction pattern in six healthy dogs to SIOO. The dermal reaction at different
times (hours) was graded as mild (mi), moderate (mo) or severe (se).

A mild-to-moderate intravascular and perivascular granulocytic infiltrate was
observed starting between 30 minutes and 1 hour after injection (Table 2); the
infiltrate increased between 2 and 8 hours after injection and declined in the
following hours (Figure 1). The same pattern was observed in the interstitium.
Perivascular mononuclear reactions composed of lymphocytes and histiocytes
were all graded as mild and were observed in small numbers from 24 hours till
72 hours (Table 2, Figure 2). The same mononuclear cell infiltration was observed
in the interstitium. One dog\'s results have been placed in brackets because of the
acanthosis in the epidermis, which hampered proper grading.

Figure 2. Lymphocytic, histiocytic and granulocytic perivascular infiltration at 24 hours after
injection of SIOO. H&E, obj. 40x.

Table 2. Histologic reaction pattern in five GSP dogs to SIOO. The dermal reaction at different times
(hours) was graded as mild (mi), moderate (mo) or severe (se).

S. intermedius, being the major representative of CPS, is now generally recognised
as one of the most common skin pathogens in the dog (2, 3). Its role in the
pathogenesis of GSP is uncertain. So far the identification of staphylococci in this
condition has been confined to the characterisation of the coagulase activity.
In this study, the use of the API Staph-Ident System revealed that the skin exudate
of GSP dogs contains S. intermedius. This study also confirms the finding of others
(2, 3) that S. intermedius can be found on unaffected canine skin. This suggests
that S. intermedius itself does not play a crucial role in the pathogenesis of GSP.
Bacterial hypersensitivity in man has been associated with recurrent bacterial skin
infections (5, 12). In atopic dermatitis in man, for instance, elevated levels of
antistaphylococcal IgE or cell-mediated immune responses to S. aureus may
trigger or perpetuate dermatitis (6).

Cell-mediated responses to S. aureus, characterised at 48 hours by a mononuclear
cell infdtrate, have also been described in mice (7, 15). In the dog, type III bacterial
hypersensitivity reactions associated with the histologic features of vasculitis have
been described (13).

This study is the first in which skin threshold concentrations to S. intermedius
extracts in the dog have been determined. No immediate or delayed type reactions
were observed macroscopically from intradermal tests with the SlOO antigen in
the GSP group.

The histopathologic studies revealed essentially the same cell patterns in the
healthy dogs and in GSP dogs. Mild inflammatory reactions (14) characterised
by early polymorphonuclear infiltration followed by mild mononuclear infiltra-
tion at 24 and 48 hours were found in both groups of dogs. We consider this
histologic reaction pattern an aspecific inflammatory reaction that might be caused
by all kinds of stimuli, including bacterial extracts (14).

The microscopic observations of the skin tests in combination with the histopa-
thologic features lead to the conclusion that hypersensitivity to staphylococcal
antigens does not play a role in the pathogenesis of GSP.

2. Berg J, Wendell D, Vogelweid C et al. Identification of the major coagulase-positive Staphylo-
coccus species of dogs as Staphylococcus intermedius. Am J Vet Res 1984; 45: 1307-9.

3. Biberstein E, Jang S, and Hirsch D. Species distribution of coagulase positive staphylococci in
animals. J Chn Microbiol 1984; 19: 610-15.

4. Breen PT. Diagnosis and treatment of allergy-induced skin disorders. In: Proc Am Anim Hosp
Assoc 1975; 42: 136-41.

5. Champion RH and Parish WE. Allergic diseases in the skin. 1183-1217. In: PGH Cell, RRA
Coombs, and PJ Lachmann (Editors). Clinical aspects of immunology, 3rd ed., Blackwell
Scientific Publications, Oxford, UK, 1975.

6. Dahl MV. Staphylococcus aureus and Atopic Dermatitis. Arch Dermatol 1983; 119: 840-6.

7. Easmon CSF and Glynn AA. Cell-Mediated immune responses in Staphylococcus aureus
infections in mice. Immunology 1975; 29: 75-85.

8. Hajek V. Staphylococcus intermedius, a new species isolated from animals. Int J Syst Bacteriol
1976; 26: 401-8.

9. Kloos W and Wolfshohl J. Identification of Staphylococcus species with the API Staph-Ident
System. J Clin Microbiol 1982; 16: 509-16.

10. Krogh HV and Kristensen S. A study of skin diseases in dogs and cats. Nord Vet Med 1976;
28: 459-63.

11. Muller GH, Kirk RW, and Scott DW. Small Animal Dermatology. 3rd ed., WB Saunders Co,
Philadelphia, USA, 1983.

12. Rook A, Wilkinson DS, and Ebling FJG. Textbook of Dermatology. 3rd ed,, Blackwell Scientific
Publications, Oxford, UK, 1979.

13. Scott DW, MacDonald JM, and Schultz RD. Staphylococcal hypersensitivity in the dog. J .Am
Anim Hosp Assoc 1978; 14: 766-79.

14. Slauson DO and Cooper BJ. Mechanisms of disease: A textbook of comparative general
pathology. 1st ed., Williams and Wilkins, Baltimore, USA, 1982.

15. Taubler JH. Staphylococcal delayed hypersensitivity in mice. I Induction and in vivo demonstra-
tion of delayed hypersensitivity. J Immunol 1968; lOI: 546-50.

16. Tizard I. Resistance to bacteria and related organisms. 193-208. In; An introduction to Veterinary
Immunology, 2nd ed., WB Saunders Co, Philadelphia, USA, 1982.

17. Willemse A and Van den Brom WE. Evaluation of the intradermal allergy test in normal dogs.
Res Vet Sci 1982; 32: 57-61.

18. Wisselink MA, Willemse A, and Koeman JP. Deep pyoderma in the German shepherd dog. J
Am Anim Hosp Assoc 1985; 21: 773-6.

19. Wisselink MA, Bernadina WE, Willemse A, and Noordzij A. Immunologic aspects of German
Shepherd dog Pyoderma. J Vet Immunol Immunopathol 1988; 19: 67-77.

Niebauer GW, Dayreli-Hart BL, and Spe-
ciale J. Evaluation of craniotomy in dogs
and cats. J Am Med Assoc 1991; 198 (1); 89-
95.

Door de nieuwe diagnostische technieken
(Tomografie, NMR), is de lokalisatie van
laesies in de schedelholte goed te bepalen.
Dit maakte gerichte operatieve ingrepen
beter toepasbaar.

Door middel van craniotomie werd een
grote verscheidenheid van laesies bij 26
honden en 5 katten behandeld. Door middel
van follow-up werd nagegaan hoe de over-
levingstijden na de operatie waren. Deze
waren gunstig voor de drie honden met
traumatisch schedelletsel. De behandeling
van meningiomen, de grootste tumorgroep
bij de hond (10) en kat (4) resulteerde in een
mediane overleving van 198 respectievelijk
485 dagen. Enigszins verbazingwekkend is
de betrekkelijk lange mediaan overleving
(414 dagen) voor de 10 honden met uiteen-
lopende tumoren van hersenen (8) of sche-
delbot (2). In dit nuttige artikel wordt
uitgebreide aandacht besteed aan anesthesie
en chirurgische techniek.

Gross WB. Factors Affecting the Develop-
ment of Respiratory Disease Complex in
Chickens. Avian Diseases 1990; 34; 607-10.

Eerder onderzoek laat zien dat een complex
van factoren leidt tot het ontstaan van E.
co/(-infecties bij vogels met ademhalings-
problemen. Kuikens besmet met Mycoplas-
ma gallisepticum (Mg), New Castle Disease
virus (NCD) en/of Infectieuze Bronchitis
virus (IB) worden gevoeliger voor patho-
gene E. coli, toegediend als aerosol.
Het doel van deze studie was om te onder-
zoeken hoe secundaire E. co//-infecties zich
ontwikkelen bij ademhalingsproblemen bij
kuikens.

Acht dagen na besmetting met Mg en NCD
(geïnoculeerd in de luchtzakken) werden
kuikens gevoelig voor E. coli, toegediend als
aerosol.

De genetische invloed is onderzocht door
dieren van een lijn met een hoge antili-
chaamsrespons op schapenerythrocyten
(HA) te vergelijken met dieren van een lijn
met een lage respons (LA). De HA-dieren
waren gevoeliger voor een E. co/;-inoculatie
in de luchtzakken dan de LA-dieren. De
LA-dieren waren gevoeliger voor een Mg-
inoculatie in de luchtzakken dan de HA-
dieren. De LA-dieren waren echter gevoe-
liger voor een E. co/;-aërosolinfectie na
besmetting met een Mg en NCD dan de HA-
dieren. Dus de genetische gevoeligheid voor
een secundaire E. co//-infectie houdt meer
verband met de gevoeligheid voor de pri-
maire respiratoire agentia dan met de gevoe-
ligheid voor E. coli op zich.
Een controlegroep was gevoeliger voor E.
coli, intraveneus toegediend, dan de groep
die vooraf met Mg en NCD was besmet. Bij
een E. co//-infectie per aerosol was de proef-
groep met Mg- en NCD-besmetting gevoe-
liger voor E. coli dan de controles. Ver-
hoogde gevoeligheid voor E. coli lijkt
beperkt tot het respiratie-apparaat.
Bij een door Mg- en NCD-besmetting ge-
voelig respiratie-apparaat was een geringe
dosis E. coli per aerosol voldoende om een
infectie te doen aanslaan. Bij verdunning
van de cultuur lO-^ en 10 wel sterfte en
pericarditis; bij 10^^ niet meer.
Met behulp van histologisch onderzoek van
de luchtzakken kon worden aangetoond dat
een succesvolle afweerreactie na besmetting
met Mg en NCD niet ook bescherming biedt
tegen een secundaire E. co//-infectie.
(Onder huidige, Nederlandse omstandighe-
den is de kans op een primaire Mg- en NCD-
infectie bij kuikens uiterst klein. Wel kun-
nen IB-infecties, NCD- en IB-entvirussen en
mogelijk een TRT-virus worden gezien als
primaire factoren bij het ontstaan van se-
cundaire E. co//-infecties in de luchtwegen
bij ons pluimvee; ref.).

Epithelioma spinocellulare van de huid
(\'EMA syndroom\') bij grasparkieten en
agapornissen

Müller M, Zangger N, Rytz U. Epithelioma
spinozelluläre der Haut: Aetiologie des Ek-
zem-Syndroms (\'EMA-Syndrom\') beim
Wellensittich {Melopsittacus undulatus) und
Unzertrennlichen {Agapornis spp.). Schweiz
Arch Tierheilkd 1990; 132: 583-5.

De auteurs beschrijven de pathologie van
\'eczeem van de elleboog\', zoals dat voor het
eerst in 1980 door Kummerfeld beschreven
is.

Het betrof gebieden van 1 x 1 tot 1 x 2
centimeter die wat vochtig en vaak wat
ingezonken, dan wel door een bruine korst
bedekt waren. De afgrenzing tot de intacte
huid was vrij scherp. Microscopisch werd in
de natte huidgedeelten een diep indringende
bloederige ulceratie gevonden, die deels tot
in de musculatuur voortschreed. Éénmaal
werden indringende schimmelhyphen ge-
vonden. Bij één grasparkiet werd éénmaal
5. epidermis geïsoleerd.
Bij 5 vogels werden grote, diep in de subcutis
indringende ophopingen van epidermaal-
cellen gezien. Soms lagen ze in veldjes, soms
betrof het verspreid liggende individuele
cellen.

Opvallend waren de desmosomen tussen de
cellen en de centrale verhoorning. De om-
vangrijke bindweefseltoename rondom de
tumoren leidde tot een verdikking van de
huid. De huid over de tumor vertoonde
acanthose en zowel para- als hyperkeratose.
Het betrof dus een goed gedifferentieerd
epithelioma spinocellulare (verhoornend
epithelioom).

De laesies worden vaak verergerd doordat
de patiënten er aan zitten te knagen. Secun-
daire infecties kunnen optreden, waardoor
het klinisch beeld van exsudatieve dermati-
tis ontstaat. Soms bemoeilijken secundaire
infecties de diagnose.

De laesies komen bij 90% van de patiënten
voor in de buiging van de elleboog en wel
aan de onderzijde. De resterende gevallen
betreffen de hals, de nek en de binnenkant
van de dij. Een kleine meerderheid van de
vogels is unilateraal aangetast.
Aangezien het een tumor betreft, bestaat de
therapie uit een zo ruim mogelijke excisie
(voor zover de functie dat toelaat). Slechts
vroege stadia hebben een gunstige prog-
nose.

Claus R, Münch U, Nagel S and Schopper
D. Concentrations of 17;3-oestradiol, oes-
trone and testosterone in tissues of slaugh-
terweight boars compared to barrows and
gilts. Arch Levensmittelhyg 1989; 40: 123-
6.

Voor de eerste keer, aldus de auteurs, wer-
den de endogene concentraties testosteron,
17/3-oestradiol en oestron in weefsels (spier,
vet, nier, lever) van slachtrijpe beren, bor-
gen en gelten systematisch gemeten met
behulp van RIA en GC-MS. Deze bepalin-
gen zijn nodig om over een exogene toedie-
ning van deze geslachtshormonen te kunnen
oordelen.

De hoogste concentraties van deze drie
Steroiden werden doorgaans bij beren ge-
vonden. De gemiddelde testosteron-concen-
traties lagen tussen 1,2 ng/g (lever) en 13,5
ng/g (nier). Voor de beide oestrogene hor-
monen werden in lever en nier overeen-
komstige nanogram-concentraties gemeten,
maar in spier- en vetweefsel waren de gemid-
delde concentraties lager dan 1 ng/g.
Onafhankelijk van het type weefsel of Ste-
roid waren alle concentraties bij borgen en
gelten veel lager dan bij beren. Bovendien
waren de oestrogeen-concentraties bij gel-
ten slechts weinig hoger dan bij borgen.
Bij gelten schommelen de oestrogeen con-
centraties veel meer dan bij borgen. Ook bij
beren werd voor alle Steroiden en weefsels
een grote strooiing waargenomen. Deze
schommelingen staan waarschijnlijk in ver-
band met het individuele stadium van de
puberteitsontwikkeling op een gestand-
aardiseerd slachtgewicht.

Een publil<atie van de Nederlandse Organisatie
voor Technologisch Aspectenonderzoek (NOTA),
Den Haag, 1990.

Te verkrijgen in de boekhandel of bij de SDU
(Uitgeverij), tel. 070-3429780: prijs f 42,-.

Dat genetische manipulatie bij dieren ethische
vragen oproept, behoeft nauwelijks nog betoog.
Onlangs laaide de discussie over de ethische
toelaatbaarheid van experimenten met genetisch
materiaal van dieren weer op naar aanleiding van
de geboorte van het genetisch gemanipuleerde
kalf Adriana. Dit wil niet zeggen dat de discussie
nu pas op gang komt. Integendeel, het begin van
de publieke discussie dateert reeds van 1988.
In haar rapport van mei 1990 heeft de in 1989
door ex-minister Braks ingestelde Commissie van

Advies Ethiek en Biotechnologie bij Dieren
(Commissie Schroten) transgenese bij dieren als
een probleemgebied van de biotechnologie be-
schouwd, dat ethische toetsing behoeft. De Com-
missie heeft gepleit voor een \'nee, tenzij\' beleid
en daarvoor een ethisch toetsingskader aangege-
ven.

Ongeveer tegelijkertijd dat de Commissie Schro-
ten zich boog over de problematiek, startte de
Nederlandse Organisatie voor Technologisch
Aspectenonderzoek (NOTA) een onderzoek- en
discussieproject over de ethische aspecten van
genetische manipulatie - sommigen bezigen liever
de minder beladen term genetische modificatie -
van landbouwhuisdieren.

De NOTA is een onafhankelijke organisatie, die
tot taak heeft onderzoek te initiëren naar de
maatschappelijke en ethische aspecten van de
toepassing van technologie in de samenleving.
Het onderzoek van NOTA is in de eerste plaats
gericht op het Parlement.

Het onderhavige onderzoek \'ethiek en transgene
dieren\' is uitgevoerd door de bioloog Michiel
Linskens (Rijksuniversiteit Leiden), de filosoof
dr. Wouter Achterberg (Universiteit van Amster-
dam) en de wijsgerig bioloog dr. Henk Verhoog
(Rijksuniversiteit Leiden). De resultaten van hun
onderzoek zijn neergeschreven in een plezierig
leesbaar, 120 pagina\'s tellend boek. Het enige
storend element vormen de vele zetfouten.
Het boek omvat zes hoofdstukken, waarvan de
eerste drie een inleidend karakter hebben. In het
eerste hoofdstuk wordt ingegaan op de discussie
over het gebruik van dieren in het verleden en
heden. Er wordt aandacht besteed aan het domes-
ticatieproces, de instrumentalisering van het dier
en de reactie daarop, en de relatie tussen wetge-
ving en diergebruik.

In het tweede hoofdstuk behandelen de auteurs
de recombinant-DNA-discussie, die vanaf 1975
wordt gevoerd. Het derde hoofdstuk bestaat uit
een beschrijving van diverse methoden van gene-
tische manipulatie, de voor- en nadelen, de doel-
stellingen en de toekomstverwachtingen.
Het vierde en vijfde hoofdstuk vormen de kern
van het boek. In het vierde hoofdstuk geven de
auteurs een uitgebreide inventarisatie van de
discussie over genetische manipulatie bij land-
bouwhuisdieren. Van elk item of aspect, dat in de
discussie naar voren wordt gebracht, beschrijven
zij de stand van zaken en de standpunten van de
betrokken groeperingen. In het vijfde hoofdstuk
wordt de bijdrage van de ethiek aan de discussie
beschreven.

In het laatste hoofdstuk geven de auteurs hun
mening over de problematiek. Zij analyseren de
verschillen tussen de gangbare technieken in de
veefokkerij en genetische manipulatie.
Verder wordt veel aandacht besteed aan één van
de sleutelbegrippen in de discussie, namelijk de
\'intrinsieke waarde\' van dieren. De auteurs heb-
ben getracht nadere inhoud aan het begrip te
geven. Zij menen dat zelfstandigheid het meest
essentiële aspect is van het hebben van intrinsieke
waarde. De auteurs onderscheiden twee dimen-
sies aan zelfstandigheid, namelijk \'zelfstandig
kunnen functioneren\' (d.w.z. dat een dier naar
zijn soortspecifieke aard kan functioneren als een
zelfregulerend en zelfbepalend wezen) en \'zelf-
standigheid naar ontstaan\' (= \'natuurlijkheid\').
Vervolgens presenteren de auteurs een model
voor ethische toetsing van genetische manipulatie
bij landbouwhuisdieren. In het voorgestelde toet-
singsmodel kennen zij hoge prioriteit toe aan het
principe van respect voor de intrinsieke waarde
van het dier, waarmee zij gekozen hebben voor
een \'strenge nee, tenzij\'-constructie. Deze bena-
dering houdt in dat geen inbreuk gemaakt mag
worden op de intrinsieke waarde van dieren,
tenzij er geen alternatieven zijn en het niet gebrui-
ken van dieren leidt tot aantasting van fundamen-
tele belangen van de mens.
De voorgestelde \'strenge nee, tenzij\' constructie
gaat voor sommigen mogelijk te ver. Het is wel
een te rechtvaardigen optie, gezien het groeiende
normbesef in de samenleving dat het dier omwille
van zichzelf beschermd en gerespecteerd dient te
worden.

In haar voorwoord in het boek stelt de NOTA dat
zij niet geprobeerd heeft de discussie te beslech-
ten, maar dat het onderzoek mede tot doel heeft
gehad de publieke en de politieke discussie te
ondersteunen. Het boek levert aan beide een
nuttige bijdrage.

Tenslotte nog een opmerking. Het onderzoek van
NOTA is gericht op genetische manipulatie bij
landbouwhuisdieren. Er is nog een andere cate-
gorie dieren waarbij reeds sinds enige jaren trans-
genese plaatsvindt, namelijk de proefdieren. In
een onlangs verschenen rapport \'Genetische mo-
dificatie en welzijn van proefdieren\' van de Sectie
Dierproeven van de Veterinaire Hoofdinspectie
stelt de auteur H. Rozemond: \'Wie zich mengt in
de discussie over genetische modificatie bij die-
ren, dient zich niet blind te staren op de verwach-
tingen ten aanzien van landbouwhuisdieren. Naar
aard en omvang is de werkelijkheid bij proefdie-
ren vooralsnog van meer betekenis\'. Van het
jaarlijkse aantal van 1 miljoen proefdieren wor-
den er ongeveer 20.000 (= 2%) gebruikt voor
genetische modificatie. Naar verwachting zal dit
aantal toenemen. Het ongerief dat aan deze
dieren wordt berokkend is in het merendeel van
de proeven gering tot matig. Voor sommige
doeleinden worden de proefdieren echter aan
ernstig ongerief blootgesteld.
Volgens Rozemond \'verdient het aanbeveling
voor het onderhavige gebiedsdeel (genetische
modificatie; ref.) een instituutsoverstijgende, ca-
tegoriale dierexperimentencommissie in te stel-
len. Een dergelijke dierexperimentencommissie
kan bijdragen aan eenstemmigheid over de feiten,
aan zorgvuldigheid in de beoordeling van projec-
ten (inclusief de mogelijkheid van alternatieven),
aan onafhankelijke besluitvorming en aan verant-
woord diergebruik op ethische gronden. Een en
ander zal tevens de uniforme ethische beoordeling
van de projecten ten goede komen."

Voor de 24e keer werd een symposium
gehouden over de geschiedenis van de dier-
geneeskunde. Het is een jaarlijks terugke-
rende gebeurtenis onder auspiciën van de
World Association for the History of Vete-
rinary Medicine en van de Groep Veteri-
naire Geschiedenis van de Deutsche Veteri-
närmedizinische Gesellschaft. In 1990 vond
van 4 tot 8 september het symposium te
Karlsruhe plaats, waar men herdacht dat
het 275 jaar geleden was dat Carl-Wilhelm,
Markgraf van Baden er zijn residentie ves-
tigde. Een veterinaire associatie vormde het
feit dat van 1784-1860 in Karlsruhe één van
de oudste Duitse veterinaire opleidingen
gevestigd was.

Een tiental voordrachten was gewijd aan het
hoofdthema \'Geschichte der Veterinärver-
waltung\'. Hieruit bleek dat in de landen van
Centraal-Europa eenzelfde ontwikkelings-
lijn valt te onderkennen in de organisatie
van de dierziektenbestrijding en de veteri-
naire volksgezondheid. Voortbouwend op
lokale maatregelen uit de 18e eeuw volgden
in de eerste helft van de 19e eeuw nationale
wetgeving en inrichting van overheidsdiens-
ten zodra er, sinds de oprichting van regu-
liere opleidingen, voldoende kader beschik-
baar was.

Naast deze aan het hoofdthema gewijde
voordrachten waren er een twintigtal \'vrije
voordrachten\', waarbij die over de contem-
poraine geschiedenis van de diergenees-
kunde door respectievelijk prof H. Scheu-
nemann (voorzitter van de (West-)Duitse
Tierärzteschaft) en prof A. Burckhardt
(Leipzig) voor een levendige discussie zorg-
den over de vraag in hoeverre het na de
Duitse eenwording mogelijk zou zijn de als
waardevol beschouwde elementen in de
Oost-Duitse veterinaire organisatie te hand-
haven. De voor het eerst aanwezige Oost-
Duitse deelnemers getuigden, niet alleen in
deze discussie, maar ook door het houden
van een aantal voordrachten van hun be-
langstelling. Zoals steeds bij deze symposia
zijn de Duitstaligen overheersend. Er waren
weliswaar 14 landen vertegenwoordigd (on-
der andere Nederland met 3 deelnemers)
maar 43 van de 79 deelnemers waren afkom-
stig uit de beide Duitslanden, Zwitserland
en Oostenrijk. Het is daarom goed dat de
ledenvergadering besloot om de volgende
symposia achtereenvolgens te houden in
Rio de Janeiro (tijdens het WVA-congres
1991), in Ankara (in 1992) en in Utrecht (in
1993). Het Veterinair Historisch Genoot-
schap zal zich dan voor de opgave zien
gesteld deze bijeenkomst zodanig te organi-
seren, dat een meer evenwichtige participa-
tie vanuit de verschillende landen tot stand
kan komen.

Waltham Award 1991 voor
onderzoek naar
medicamenteuze
behandelingsmethoden ter
beëindiging van dracht bij de
hond

De Waltham Award 1991 is dit jaar toege-
kend aan drs. A. Braakman voor haar
afstudeerscriptie \'Medicamenteuze behan-
delingsmethoden ter beëindiging van dracht
bij de hond\', aan de Faculteit Diergenees-
kunde van de Rijksuniversiteit Utrecht. In
het referaat worden naast de bestaande
methoden de nieuwe ontwikkelingen ge-
evalueerd op hun werking en bijwerkmgen.

Al vele jaren wordt na een ongewenste
dekking oestradiolbenzoaat toegepast.
Hierbij ontstaat echter een verhoogd risico
op de ontwikkeling van CEH/pyometra en
het optreden van beenmergaplasie. Ook
prostaglandines kunnen de dracht afbreken
onder andere via een geleidelijke regressie
van het corpus luteum. Dit is echter pas
mogelijk in de tweede helft van de luteale

fase. Bovendien veroorzaken de Prosta-
glandines ernstige bijwerkingen, zoals bra-
ken en diarree. Dit maakt het noodzakelijk
te zoeken naar andere methoden om medi-
camenteus de dracht te beëindigen bij de
hond.

Progesteron is de belangrijkste factor voor
het handhaven van de dracht. De nieuwe
ontwikkelingen spitsen zich dan ook toe op
de beïnvloeding van progesteron. Het gaat
om stoffen die de progesteron-werking
voorkomen (progesteron receptor antagon-
ist mifepristone), de progesteron synthese
remmen (epostane) en stoffen die de luteo-
strofe ondersteuning wegnemen (LHRH an-
tagonisten en ergoline derivaten zoals bro-
mocriptine) en zo de dracht afbreken. De
nieuwe ontwikkelingen lijken zeer veelbelo-
vend. Er zal echter nog veel onderzoek
moeten plaatsvinden voor de kennis erover
voldoende is, zodat de prakticus werkelijk
over deze medicamenten kan beschikken.
De jury heeft de Waltham Award aan de
studie van drs. Braakman toegekend, omdat
het een helder en compleet overzicht van de
huidige therapeutische mogelijkheden geeft
en het veelbelovende toekomstmogelijkhe-
den biedt voor behandelingen, die regelma-
tig in de praktijk voorkomen.

Op de tweede plaats eindigde het referaat
van drs. J. B. Lugtigheid, getiteld \'Een
onderzoek naar de erfelijkheid van het pri-
mair glaucoom bij de bouvier\'. Hieruit
kwamen sterke aanwijzingen naar voren dat
het primair glaucoom bij de bouvier een
erfelijk bepaald defect is.
De jury meent dat het eigen onderzoek van
J. B. Lugtigheid een goed inzicht geeft in de
problematiek van het primair glaucoom.
Bovendien zijn dit soort erfelijkheids-on-
derzoeken van groot belang voor het op
verantwoorde wijze fokken van honden.
De derde prijs ging naar drs. M. van der
Kaaij voor haar scriptie \'Canine Herpes-
virus-infectie: Een overzicht van de huidige
kennis\'. Het geeft een overzicht van de
kennis over CHV met de nadruk op patho-
genese, diagnostiek, preventie en therapie.
De jury heeft voor deze scriptie gekozen
omdat het een helder overzicht geeft van de
huidige kennis, waardoor het als handig
naslagwerk kan dienen voor de prakticus.

De Waltham Award is een initiatief van
Effem B.V., producent van onder meer
Pedigree Pal, Whiskas en de Waltham Dië-
ten. De Award, die momenteel in 15 landen
wordt toegekend, heeft tot doel de studie
naar en het onderzoek van het gezelschaps-
dier te bevorderen.

De Waltham Award wordt elk jaar toege-
kend aan de student diergeneeskunde met
de beste afstudeerscriptie over geneeskunde
van het gezelschapsdier. De Nederlandse
inzendingen worden beoordeeld door een
deskundige jury, die bestaat uit: prof. dr.
J. E. Gajentaan, prof dr. A. Th. van
\'t Klooster en dr. H. A. W. Hazewinkel —
allen verbonden aan de Utrechtse Faculteit
Diergeneeskunde — en drs. M. H. M. Bos,
dierenarts van Effem.

Aan de Waltham Award is een bedrag van
ƒ 1.500,- voor de winnaar verbonden. De
tweede prijs bedraagt ƒ 1.000,- en de derde
prijs ƒ 500,-. Daarnaast ontvangt de win-
naar een uitnodiging voor een tweedaags
bezoek aan het Waltham Centre for Pet
Nutrition in Engeland. Alle winnaars ko-
men daar bijeen om hun onderzoeks-resul-
taten te presenteren.

Het Waltham Centre for Pet Nutrition is het
internationale onderzoekscentrum van Ef-
fem Nederland en haar zusterbedrijven ge-
vestigd in diverse landen. Het instituut
concentreert zich op onderzoek naar voe-
ding, gedrag en verzorging van gezelschaps-
dieren.

Door de Koninklijke Nederlandse Kennel-
club Cynophilia is ter gelegenheid van haar
100-jarig bestaan een prijs ingesteld die
bestaat uit een zilveren penning plus
ƒ 3.000,-. Deze kan eens in de twee jaar
worden toegekend voor een wetenschappe-
lijk geschrift, dat ertoe kan bijdragen de
stand van de kynologie of enig onderdeel
daarvan in Nederland op een hoger peil te
brengen.

Voor de prijs komen in aanmerking ge-
schriften, die tot stand zijn gekomen in de
afgelopen twee jaar en waarvan de omvang
overeenkomt met die van een doctoraal
scriptie, in de Nederlandse taal of geschre-
ven door een ingezetene van Nederland.
De prijs zal worden uitgereikt op de jaar-
vergadering van Cynophilia.
De beslissing over het al dan niet toekennen
van de prijs wordt genomen door het be-
stuur van Cynophilia. Dit wordt hierbij
geadviseerd door een door hem samenge-
stelde commissie van drie leden.

Inzendingen kunnen tot 31 december 1991
worden gestuurd aan het Secretariaat van de
Koninklijke Nederlandse Kennelclub Cyn-
ophilia, Wijkersloot 33, 3961 MN Wijk bij
Duurstede.

Vlees van scharrelvarkens is niet beter of
slechter dan vlees van varkens die in de
traditionele intensieve veehouderij zijn ge-
houden. Dit is de voornaamste conclusie uit
een onderzoek dat is uitgevoerd door het
DLO-instituut voor Veeteeltkundig Onder-
zoek \'Schoonoord\' in Zeist\'.

Geen kwaliteitsverschil
De beide vleessoorten zijn beoordeeld op
eigenschappen zoals malsheid, sappigheid,
geur, smaak, kleur, waterbindend vermo-
gen, zuurgraad en de samenstelling van de
vetzuren. Van iedere groep varkens werden
80 dieren onderzocht.

Metingen en getrainde panels brachten geen
duidelijke kwaliteitsverschillen aan het
licht.

Waterbindend vermogen
In het onderzoek is bijzondere aandacht
besteed aan het waterbindend vermogen
(dripverlies) van het vlees. Dit geldt als een
belangrijk kwaliteitscriterium.
In tegenstelling tot wat werd verondersteld,
is op dit onderdeel geen verschil aangetoond
tussen vlees van scharrelvarkens en vlees
van dieren afkomstig uit de intensieve vee-
houderij. Beide soorten bleken in dezelfde
mate water te binden of vast te houden. Wat
dit kwaliteitsaspect betreft, is scharrelvar-
kensvlees dus niet superieur aan regulier
geproduceerd vlees.

Ten aanzien van de samenstelling van de
vetzuren hebben de onderzoekers een ver-
schil aangetoond tussen beide groepen var-
kens. Het spek van scharrelvarkens bevatte
minder oliezuur maar meer linoleenzuur
dan dat van dieren uit de intensieve veehou-
derij. Dit verschil werd veroorzaakt door de
samenstelling van het voer.
Voor geur en smaak werden alleen verschil-
len gevonden, die te maken hadden met de

\' Het rapport scharrelvarkens; karkassamenstel-
ling, vleeskwaliteit en smaakpanelonderzoek
(nr. B367) is gratis verkrijgbaar bij IVO-DLO
in Zeist. Tel. 03404-29611.

herkomst van de varkens. Dus met de plaats
waar zij zijn gemest. Hieraan kunnen geen
nadere conclusies worden verbonden.

Het is al weer enige tijd geleden dat u op
deze plaats heeft kunnen lezen over de
registratie van bijwerkingen van diergenees-
middelen. In het kader van richtlijnen van
de EEG moeten in Nederland voorzienin-
gen getroffen worden voor registratie van
meldingen van neveneffecten van dierge-
neesmiddelen door onder andere dieren-
artsen en door producenten van diergenees-
middelen.

Het onderzoek naar de mogelijkheden voor
en de haalbaarheid van een meldpunt voor
bijwerkingen van diergeneesmiddelen is in-
middels afgerond. Op grond van dit onder-
zoek is een rapport geschreven en aangebo-
den aan de opdrachtgever, drs. C. C. J. M.
v.d. Meijs, directeur van de Veterinaire
Dienst van het ministerie van Landbouw,
Natuurbeheer en Visserij.
In het rapport komen aspecten aan de orde
zoals;

— taken, verplichtingen, organisatie en lo-
kalisatie van een toekomstig meldpunt;

— door welke deskundigen en op welke
wijze meldingen verwerkt kunnen worden
met terugkoppeling naar zowel het beleid,
de farmaceutische industrie als naar de
melders;

— integratie van het meldpunt in bestaande
structuren en randvoorwaarden die van
belang zijn om een optimaal functioneren
van een Bureau Bijwerkingen Diergenees-
middelen mogelijk te maken.

Binnen de Overleggroep Postmarketing
Surveillance van de Veterinaire Dienst
wordt inmiddels hard gewerkt aan de na-
dere uitwerkingen van een en ander. Con-
cretisering van de plannen zal naar verwach-
ting in de periode zomer/najaar 1991
plaatsvinden. Uiteraard zult u te zijner tijd
nadere berichten hierover ontvangen.

\'The European Commission recently un-
veiled its plans for a pan European drug
licensing authority. Announcing the pro-
posals, the Commission\'s vice-president,
Mr Martin Bangemann, argued that the new
body would help to overcome the lack of a
credible system valid throughout the 12
member states. Absence of such a system,
the Commission says, has harmed the Com-
munity\'s pharmaceuticals industry.
Mr Bangemann said that the new European
Agency for the Evaluation of Medicinal
Products would have responsibilities for
both human and veterinary products. Key
tasks of the agency would be to prepare the
evaluation of new medicines, arbitrate on
differences in approach concerning other
medicines and to coordinate alerts and
national inspections.

— A Community authorisation, valid in all
member states, which would be compulsory
for biotechnology products and veterinary
medicines designed to increase productivity,
but optional for other innovatory medi-
cines; and

— A \'decentralised\' procedure, based on
mutual recognition, which would enable a
marketing authorisation issued in one mem-
ber state to be extended gradually to other
member states, subject to safeguards on
quality, safety and efficacy.

The Commission suggests that pharmaceu-
ticals firms should be allowed a degree of
choice between the two procedures and a
period for adaptation, extending to 1996, \'to
prevent the system from becoming too bu-
reaucratic\'. Nevertheless, it is urging early
agreement between member states to the
proposals, in the hope that the new certifi-
cation system could come into force to-
wards the end of 1991.
The Commission is concerned that some
member states are already taking action at
national level to grant additional patent
protection, making it increasingly difficult
to secure EC harmonisation. It is also
concerned that extensions to patent protec-
tion in the US and Japan — Europe\'s main
competitors — might lead to a shift of
research activity and investment, hence the
EC\'s own recent proposals to extend Com-
munity patent protection to 16 years.
Under the centralised \'EC authorisation\'
procedure, decisions on products would rest
with the Commission, in co-operation with
member states. The Community would then
be responsible for monitoring the product
and for technical updating. However, the
Commission considers that it will be the
decentralised procedure which will proba-
bly continue to be the most widely used after

if there is a disagreement between member
states over the quality, safety or efficacy of
a medicine. Here, the agency will produce
an independent evaluation of the disputed
points and a binding arbitration procedure
at Community level will follow. The super-
vision of medicines will remain the member
states\' responsibility.\'

The agency would encompass the existing
structures of the ec Committee for Proprie-
tory Medicinal Products and the Commit-
tiee for Veterinary Medicinal Products \'sub-
stantially strengthened\' by facilities
including a permanent secretariat and \'au-
tonomous resources\'.

However, it is not being suggested at this
stage that the agency would conduct inde-
pendent tests.

The Commission says that marketing of
medicines has become \'a thorny problem\'
despite efforts to harmonize criteria and
national authorisation procedures.
Despite more than 10 years of ec cooper-
ation in this area, it has not been possible
to achieve mutual recognition among mem-
ber states. \'In most Community countries
the systems of autorosation are in critical
state, paralysed by criticisms from con-
sumer prtection organisations and by the
number and complexity of dossiers to be
examend\'.

Naar aanleiding van onderstaande bij
de redactie ontvangen vraagstelling,
vond zij drs. G. Schuijt (vakgroep
Bedrijfsdiergeneeskunde en Voort-
planting) bereid om voor de lezers een
antwoord te formuleren.

Beenfracturen bij pasgeboren kalveren ko-
men in de praktijk veel voor, vooral bij
zware partus gepaard gaande met trek-
kracht. Is het, om dergelijke fracturen te
voorkomen, beter om de trektouwtjes bij
een extractie in de kootholte aan te leggen?

De trekkracht waarbij het kalverpootje
breekt is variabel maar wel afhankelijk van
het geboortegewicht. Deze krachten kunnen
variëren van 150 kg (kalfje van ± 30 kg) tot
355 kg (kalf van ± 50 kg). Met een geboor-
tekettinkje aangelegd om het ondervoetje,
juist distaal van de bijklauwtjes met een
lusje dorsaal, kan trauma al optreden bij een
trekkracht van ± 170 kg. Of een verlosket-
tinkje wordt aangelegd om het ondervoetje
of boven de kogel heeft nauwelijks invloed
op de grootte van de trekkracht waarbij
enige trauma optreedt. Let wel, dit geldt
wanneer in een proefopstelling de trek-
kracht wordt uitgeoefend in het verlengde
van het pootje! De aard van het trauma
verschilt echter sterk. Wordt het verlosket-
tinkje om het ondervoetje aangebracht dan
bestaat het trauma meestal uit beginnende
verscheuring van gewrichtsbanden of kap-
sel, hetgeen soms spontaan kan herstellen.
Met de lus boven de kogel ontstaat een
schuine botfractuur, een epifysairlijnfrac-
tuur of een totale indeuking van het pijp-
beentje welke alleen goed kunnen herstellen
na heelkundige behandeling. We spreken
hier steeds over trekkracht aan één pootje,
terwijl altijd aan twee pootjes wordt getrok-
ken. Een trekkracht van 2 x 170 kg = 340
kg is in de meeste gevallen veel te groot en
zou zeker heel vaak ook nog andere trauma
veroorzaken zoals rib- en rugfracturen.

Met andere woorden, zou te grote trek-
kracht in het verlengde van een pootje de
enige oorzaak zijn van opgetreden beenfrac-
turen dan zouden we veel vaker daarnaast
ook nog ander trauma bij het kalf moeten
aantreffen. Dit doet vermoeden dat een
verkeerde trekrichting of een onjuiste plaat-
sing van het lusje (boven, aan de zijkant of
onder?) van invloed zijn. Hoewel we bij de
afdeling Verloskunde soms aanmerkelijke
trekkracht toepassen hebben we geen erva-
ring met gebroken pootjes. Wij plaatsen de
verloskettinkjes om de ondervoetjes met het
lusje goed aangesloten dorsaal in het midden
en trekken bewust zoveel mogelijk in het
verlengde van de pijpbeentjes. Dit is tevens
ons advies. Omdat het kogelgewricht daarbij
nog enigszins in de trekrichting kan meebui-
gen is dat een extra voordeel.
Veehouders gebruiken meestal verlostouw-
tjes en brengen deze vaak aan boven de
kogel omdat zulke touwtjes bij aanleggen
om het ondervoetje eerder afglijden. Of
aansnoeren van zulke touwtjes invloed heeft
is onbekend. In hoeverre het gebruik van de
geboortekrik en de trekrichting daarbij van
invloed zijn is ook onduidelijk. Vooral bij
stuitligging kan een verkeerde trekrichting
fractuur van de femur veroorzaken.

Fotokopieën van sludentenreferalen
kunnen worden besteld via het redac-
tiesecretariaat (te! 030-510111). De
kosten (inclusief portokosten) bedra-
gen (afhankelijk van de omvang per
referaat):

F. G. H. A. van Os, vakgroep Geneeskunde voor
Gezelschapsdieren (februari 1991) SR/10/91; 46
pp.

Scotty cramp (SC) is een erfelijke aandoening van
met name Schotse terriërs welke zich uit in
pijnloze onwillekeurige spierkrampen in de wil-
lekeurige spieren ten gevolge van confrontatie
met bepaalde stimuli waardoor het dier opgewon-
den raakt.

In deze scriptie is getracht door middel van
literatuuronderzoek de kliniek, pathogenese en
genetische achtergrond van SC op een rij te
zetten. Daarnaast worden enige ziektebeelden uit
de humane geneeskunde besproken welke in
symptomen en/of pathogenese overeenkomsten
vertonen met scotty cramp.
De kliniek van SC is aan het begin van de jaren
tachtig uitgebreid geëvalueerd door diverse au-
teurs. Als we het signalement bekijken van de
typische SC-lijder zien we een Schotse terriër, reu
of teef, tussen de 6 weken tot 18 maanden oud;
naast de Schotse terriër worden ook de cairn
terriër, de norwich terriër en de dalmatiër ge-
noemd als mogelijke rassen waarin soms een
individu met SC-achtige aanvallen wordt gesig-
naleerd.

In de anamnese moet vooral het tijdstip en de
situatie (welke nieuwe stimuli waren aanwezig)
waarin de eerste aanval zich voordeed goed
uitgediept worden; deze informatie heeft ook
voor de behandeling implicaties.
De klinische verschijnselen treden op bij voort-
durende opgewonden inspanning. De mate
waarin een SC-lijder klinische verschijnselen zal
vertonen kan zeer verschillen van individu tot
individu mogelijk ten gevolge van verschillen in
penetrantie van het defect en modulerende facto-
ren in de omgeving. In principe zijn houding en
gang volkomen normaal. Tijdens voortdurende
opgewonden inspanning ontstaat, na kortere of
langere tijd een toenemende spiertonus in met
name de lumbale spieren en de buigers en strekkers
van de achterhand. De dieren gaan een stijve gang
vertonen met vrijwel gestrekte achterpoten. Als
een dier aan het rennen is kan het over de kop
slaan en gaan rollen. De dieren die de sterkste
vorm van SC vertonen zullen niet meer vooruit
komen en als een balletje opgerold liggen. De
dieren verliezen tijdens een aanval nooit het
bewustzijn en ondervinden schijnbaar geen pijn
van de spierkrampen. In rust zullen de klinische
verschijnselen langzaam verdwijnen totdat de
normale situatie is weergekeerd. Als factoren die
de expressie van de klinische verschijnselen beïn-
vloeden worden genoemd: angst en stress, omge-
vingsinvloeden, gezondheidsproblemen, medi-
cijngebruik, voedingsfactoren, activiteit en
genetische factoren.

De diagnose SC kan gesteld worden op grond van
een vijftal gegevens. Allereerst natuurlijk het
signalement, de anamnese en de klinische ver-
schijnselen. Indien er onduidelijkheid bestaat
over de diagnose kan deze met een farmacologi-
sche stimulatietest alsnog gesteld worden. Als
enige vorm van uitgebreid onderzoek waarmee
tijdens een aanval van SC het bewijs geleverd kan
worden noemt men het electromyografisch on-
derzoek. Indien electromyografisch onderzoek
wordt uitgevoerd tijdens een aanval van SC valt
in eerste instantie een vergroting van de ampli-
tude op. Later wordt de duur van het interferen-
tiepatroon langer; als de ernst van de aanval nog
verder toeneemt zullen de rustperiodes steeds
geringer in aantal worden en uiteindelijk geheel
verdwijnen uit het EMG. Electromyografisch
onderzoek van een lijder welke geen klinische
verschijnselen vertoont zal een volkomen nor-
maal EMG laten zien.

Het therapeutisch beleid berust op 3 pijlers.
Allereerst is geruststelling van de eigenaar op zijn
plaats. De dieren ondervinden geen pijn tijdens
de aanvallen en de levensverwachting van SC-
lijders is gelijk aan die van normale Schotse
terriërs. De behandeling bestaat uit twee onder-
delen. Primair tracht men de stimuli die het
optreden van SC bij dit dier triggeren zo goed
mogelijk te vermijden, daarnaast kan medica-
menteuze symptomatische behandeling met di-
azepam of vitamine E overwogen worden.
Om de functioneel-anatomische localisatie van
het defect vast te stellen is veel onderzoek gedaan.
Met behulp van een aantal ingenieuze proefop-
stellingen wisten Meyers et al. het perifeer moto-
risch zenuwstelsel als localisatie voor het oorza-
kelijke defect van SC uit te sluiten.
Het lijkt waarschijnlijk dat hyperactieve noradre-
nerge neuronen of hypersensitieve remmende a-
catecholaminerge receptoren op serotonerge neu-
ronen verantwoordelijk zijn voor de gereduceerde
serotonine-turnover welke resulteert in de klini-
sche verschijnselen van SC.
Daarnaast ontstaat de indruk dat dopaminerge
neuronen synergistisch functioneren met sero-
tonerge neuronen bij de modulering van de
spieractiviteit van deze honden. Ook bij bepaalde
lijnen van kortharige pointers is een ziektebeeld
bekend dat zeer waarschijnlijk berust op een
verminderde serotonine-turnover gecombineerd
met een hyperactief catecholaminerg neurotrans-
mitter systeem.

Ook de genetische achtergrond van SC heeft de
gemoederen reeds sinds de eerste vermeldingen in
de literatuur bezig gehouden.
Nadat Smythe reeds in 1945 gesuggereerd had dat
SC recessief autosomaal vererft, werd deze stel-
ling in 1971 door Meyers definitief bevestigd.
Meyers et al. toonden door middel van stam-
boomonderzoek en proefparingen aan dat het
defect recessief vererft. Het autosomale karakter
van de vererving wordt door Meyers niet bewezen
maar op grond van de gegevens wel zeer waar-
schijnlijk geacht.

This conference (congress hotel Koningshof,
Veldhoven, the Netherlands) represents the peri-
odic international meeting of veterinary radiolo-
gists, but on Tuesday August 27 (small animal
topics) and/or Thursday August 29 (large animal
topics) non-members i.e. vet. practitioners are
also invited.

The meeting will cover all diagnostic aspects of
Veterinary Radiology including Diagnostic Ul-
trasound, Computed Tomography and Magnetic
Resonance Imaging.

The conference language will be English.
Tuesday and Thursday the following papers will
be presented:

09.15 Environmental components in hipdyspla-
sia; Lavelle (Australia).
Canine Hip dysplasia: a comparative study;
Biery (USA).

10.50 Meningeal reactions and diagnostic quality
of iohexol myelography in cats; Zorko
(Yugoslavia).

A case of cerebral atrophy in cats; Hi-
royuki Sekiguchi (Japan).
M.R.I, imaging of the canine head; Gavin
(USA).

14.00 What can be deduced about lesions in
parenchymal organs; Lamb (United King-
dom).

A clinical, ultrasonographic, morphologi-
cal study of canine hepatic disease; Vörös
(Hungary).

Feline hepatic lipidosis, the accuracy of
ultrasound detection; Yeager (USA).
Ultrasonography of porto systemic shunts;
Tiemessen (Netherlands).

16.00 Radiation hazards to the hands of small
animal practitioners; Härtung (Germany).
Retrograde vaginography in the bitch;
Smith (Scotland).

Colonic transit times in normal cats; Pech-
man(USA).
17.15 Diagnostic consultation panel

09.45 The first and fifth carpal bones in tho-
roughbreds and standardbreds; Gnudi
(Italy).

Juvenile spavin as a manifestation of os-
teochondrosis; Watrous (USA).
Significance of various radiographic views
of navicular disease; Tellhelm (Germany).
Ultrasonographic findings in horses with
osteomyelitis; Reef (USA).

11.20 Fluid levels in the paranasal sinuses of
horses; Wyburn (Australia).
The effects of detomidine on equine oeso-
phageal function; Lee (Scotland).
The mandibular alveolar arteries in bov-
ine, equine and swine; Poz.zi (Italy).

Soft tissue studies of the equine limb
14.00 Dose and distribution of intratendinous
injections in the horse; Van den Belt (Ne-
therlands).

The vasculature of the equine metacarpal
and metacarpophalangeal regions; Wood
(Australia).

Comparative imaging of tendons and
joints in the horse distal forelimb; Dcnoix
(France).

15.35 Healing of osteochondrosis in immature
horses; Watrous (USA).
Osteomyelitis of the axial border of the
equine sesamoid bones; Wisner (USA).
Diagnosis of pelvic fractures in horses
using ultrasonography; Reef (USA).
What to feed an elephant to get a good
quality radiograph; Härtung (Germany).

Approximately 20 posters presenting various im-
aging topics will be demonstrated in a separate
conference room.

N.B. Non-members seating is limited and appli-
cations must be in before May 30, 1991. Non-
members day-rate (only including scientific ses-
sions, proceedings, coffee, tea, lunch) Dfl. 150,—.

For information and registration contact: Mrs.
H. L. A. Lammers, Department of Radiology,
Veterinary Faculty, University of Utrecht, Yale-
laan 10, 3584 CM Utrecht, The Netherlands.
Fax(31)30543369
Tel. (31) 30531258

The Department of Veterinary Anaesthesiology
of the Faculty of Veterinary Medicine, State
University of Utrecht, is pleased to host the 4th
International Congress of Veterinary Anaesthe-
sia.

Dr. R. Lamintausta (Finland): The alpha-2 adre-
nergic drugs in veterinary anaesthesia.
Dr. B. Smalhout (The Netherlands): Monitoring
during anaesthesia.
Free papers.

Dr. J. W. Sear (UK): Intravenous anaesthesia.
Dr. J. E. Cooper (UK): Anaesthesia in exotic
animals.

Dr. J. B. Glen (UK): Anaesthesia in experimental
animals and its consequences for the experiment.
Parenteral anaesthesia (continued).
Free papers (continued).

Dr. L. W. Hall (UK): Post-anaesthetic complica-
tions in the horse.
Parenteral anaesthesia (continued).
Free papers (continued).

Venue: State University of Utrecht, Faculty of
Veterinary Medicine, University Campus \'De
Uithof, Yalelaan 1, Utrecht, The Netherlands.
Congress secretariat: Department of Veterinary
Anaesthesiology, Yalelaan 12, 3584 CM Utrecht
- De Uithof The Netherlands. Telephone: 030-
531337. Telefax: 030-533080.

Met ingang van heden heeft Brovavet te Maas-
tricht de alleenvertegenwoordiging verworven
van testkits voor landbouwhuisdieren en gezel-
schapsdieren. De veterinaire testkits zijn ontwik-
keld door B.V. European Veterinary Laboratory
(EVL) te Amsterdam. Laméris neemt in België en
Luxemburg de distributie voor haar rekening.
De testkits bieden de professionele laboratoria de
mogelijkheid om zélf grote aantallen monsters te
testen op de aan- of afwezigheid van antistoffen
of antigenen gericht tegen een groot aantal micro-
organismen. Het in eigen beheer verrichten van
immunologische en microbiologische testen
werkt efficiënt en kostenbesparend en vergroot
daardoor tevens dc dienstverlening van de labo-
ratoria naar de dierenarts en zijn cliënten.
Gebruikmakend van de moderne ELISA-technie-
ken heeft het EVL de laatste jaren verschillende
testen ontwikkeld waaronder de momenteel zeer
actuele Aujeszky Disease Virus test. Er bestaan
diverse testkits voor honden, katten, varkens,
runderen en kippen. Alle testkits zijn gestan-
daardiseerd.

Het EVL verricht onderzoek voor wetenschappe-
lijke instituten, universiteiten en farmaceutische
laboratoria. In 1982 startte het EVL met het
testen van kattensera op de aanwezigheid van het
kattenleukemievirus (FelV). Deze testen hebben
ertoe geleid dat de problemen die het virus
veroorzaakten, vooral in kattenfokkerijen, gro-
tendeels werden opgelost.

Brocavet is de veterinaire divisie van Brocatrade
B.V. en richt haar activiteiten op de veterinaire
markt in Nederland.

Hoechst Holland N.V. Agro Animal Health komt
met een nieuw vlekziektevaccin op de markt. Dit
middel: Erysorb plus bevat naast twee stammen
van serotype 2 van Erysipelothrix rhusiopathiae
ook een stam van serotype 1.
Uit veldonderzoek bleek namelijk dat meer dan
de helft van de verschillende \'varkens\' stammen
die vlekziekte kunnen veroorzaken van serotype
I was. Doordat nu beide serotypen in het middel
zijn opgenomen geeft het vaccin optimale be-
scherming.

Erysorb plus is verkrijgbaar in kunststofflacons
van 50 en 100 ml., respectievelijk 25 en 50
doseringen.

Voor meer informatie: Hoechst Holland N.V.,
Agro Animal Health, Ing, O. F J. M. Albada
Jelgersma, 020-5908497.

In aansluiting op het bezoek van de Minister
van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij
(juni 1990) heeft een delegatie onder leiding
van de Directeur Veterinaire Dienst, de heer
drs. C. C. J. M. van der Meijs, in de week
van 15 tot en met 19 april jl. in Japan overleg
gevoerd over de export van Nederlands
vlees naar Japan.

Onderwerp van de besprekingen waren de
veterinaire voorwaarden waaraan moet
worden voldaan om vers/bevroren vlees
van Nederlandse runderen en varkens naar
Japan te kunnen exporteren.
Er werd overeenstemming bereikt over deze
veterinaire voorwaarden.
De nadere invulling en uitwerking van deze
voorwaarden door Nederland en Japan zal
in principe voor eind dit jaar worden vol-
tooid. Het is de bedoeling dat de export
vervolgens per 1 april 1992 kan beginnen.
Kern van de voorwaarden is het behoud van
een goede dierziekte status in Nederland en
Japan.

Dieren en vlees zullen van Nederlandse
herkomst moeten zijn en tijdens het gehele
produktieproces en het transport geschei-
den moeten blijven van buitenlandse dieren
en vlees die niet aan de Japanse voorwaar-
den voldoen.

Ook is er gesproken over de volksgezond-
heidseisen waaraan het te exporteren Neder-
lands vlees moet voldoen. Het ging hierbij
met name om verschillen in residu-waar-
den van diergeneesmiddelen en diervoeder-
additieven. Daar enkele van de Japanse
eisen verschillen van de Nederlandse eisen
zullen er voor het vlees dat naar Japan
wordt geëxporteerd aparte maatregelen
moeten worden getroffen.
In de komende periode zal het Ministerie
van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij de
bijzondere voorwaarden in samenwerking
met het Produktschap Vee en Vlees verder
uitwerken.

15 Symposium \'IBR en BVD, recente ontwil<-
kelingen\', Raamsdonksveer (pag. 373).

16 Brocavet en Effem B.V: Communicatiecur-
sus voor dierenartsassistentes (inl.: tel. 043-
687547).

16 Klinische Avond, Dierenkliniek \'De Wagen-
renk\', Motel Westend, Wolfheze (pag. 489).

17 Symposium \'Colonisation control of human
pathogens in poultry\', (\'Mij Spelderholt\'),
Doorwerth (Gld.) (pag. 428).

20—21 40. Tagung der Europ. Gesellschaft für
Veterinärpathologie zugl. 34. Tagung der
DVG-FG \'Allgemeine Pathologie und Pat-
hologische Anatomie\', Friedrichshafen.

23—25 SVK-Jahresversammlung, Thema: Ver-
dauungskrankheiten, Basel (Schweiz) (pag.
373).

23 Afd. Gelderland KNmvD, Ledenvergade-
ring, rest. \'De Waag\', Doesburg; 20.15 uur.

23 Symposium t.g.v. 10-jarig bestaan IVVO,
Lelystad. Thema: \'Toekomst van de veevoe-
ding en de kwaliteit van dierlijke produkten\'
(pag. 480).

24 Werkgroep Vogels Groep Geneeskd Gezel-
schapsdieren, bijeenkomst: \'Veterinaire pro-
blemen rond handopfok bij papegaaien\'
(mevr, drs. I. Westerhof). Motel \'De Biltsche
Hoek\', De Bih; 14.00-16.00 uur.

24—26 Euro Zoo 91 vakbeurs voor de interna-
tionale huisdieren- en aquariumbranche,
MECC, Maastricht (inl.: Inter Medium Ex-
hibitions, tel. 033-638490, fax: 033-638200).

25—26 34. Internationale Fortbildungsverans-
taltung der Tierärzte des Bodensecraumes
(Konstanz).

27—7 juni Workshop Moleculaire Biologie en
Recombinant-DNA Technologie, Fac. D.
Utrecht (pag. 136).

Reint Jacob Bakema.
Hij werd geboren op 7 augustus 1921 te
Nieuw-Weerdinge. waar zijn vader hoofd
van een lagere school was. Al spoedig ver-
huisde het gezin naar Leiden, waar Reint, de
jongste van vijf broers, zijn jeugd door-
bracht.

Nadat het eindexamen gymnasium ß was
behaald, werd in 1941 met de studie dierge-
neeskunde begonnen. In het studentenleven
was hij actief als Ud van de S.S.R. en de
D.S.K. Van laatstgenoemde vereniging was
hij een jaar lang ab-actis. In 1943 moest hij
zijn studie afbreken, aangezien hij weigerde
de zogenaamde studentenverklaring te on-
dertekenen. De volgende jaren zou hij actief
zijn in het verzet. Na afloop van de oorlog
werd de studie weer opgevat.
Tijdens zijn studententijd leerde hij Lida
Mandersloot, die toen analiste aan de Kli-
niek voor Kleine Huisdieren was, kennen. In
1949 trouwden zij. In datzelfde jaar stu-
deerde Reint af en nam hij, na enige vakan-
tiewaarnemingen in Drenthe, een kleine
plattelandspraktijk over in Werkendam. Te-
vens werd hij Hoofd van de Vleeskeurings-
dienst en leraar aan de Landbouw Winter-
school in Gorinchem.

Om verschillende redenen werd na enige tijd
uitgezien naar een andere praktijk, die bij
voorkeur in Drenthe gelokaliseerd moest
zijn. In 1951 kon de praktijk van collega
Hogen Esch te Zuidlaren worden overgeno-
men.

In die omgeving heeft Reint met veel genoe-
gen en inzet de praktijk uitgeoefend. Maar
ook aan het zich uitbreidende gezin — uit-
eindelijk bestaande uit acht kinderen: vier
zonen en vier dochters — schonk hij alle
aandacht.

De praktijk breidde zich ook uit en werd te
groot voor één man doch te klein voor twee.
In 1962 nam Reint een halve baan als leraar
biologie aan bij het Winkler Prins Lyceum
te Veendam. Hij bleef gewoon werkzaam in
de praktijk, maar trok collega A. J. van der
Munnik als assistent aan. Na anderhalf jaar
werd dit assistentschap omgezet in een asso-
ciatie. Door veel zelfstudie en het volgen van
cursussen had hij in de loop der jaren zoveel
kennis opgedaan, dat hem vanwege het
Ministerie van Onderwijs de volledige be-
voegdheid tot het geven van onderwijs in de
biologie werd verleend! Zijn speciale belang-
stelling ging daarbij uit naar ecologie en ge-
netica.

Door uitbreiding van de lessen, ook die in
biologie, werd hij in 1970 voor de keus ge-
steld een benoeming te aanvaarden als hoofd
van de sectie biologie (een volledige baan) of
\'urenleraar\' te blijven met het risico van ver-
mindering van het aantal lesuren. Hij koos
voor het eerste, wat tot gevolg had dat hij
niet langer in de praktijk kon blijven wer-
ken. Dat was een zware beslissing. De asso-
ciatie moest worden ontbonden, een associ-
atie die zonder enige wanklank was ver-
lopen.

In 1970 kreeg hij ook nog een aanstelling bij
de Leidse Onderwijs Instellingen als docent
in de Veeverloskunde.

In 1983 nam hij afscheid van het onderwijs
en gezegd kan worden, dat velen van zijn
didactische gaven hebben geprofiteerd. Zijn
warme belangstelling voor de leerlingen had
tot gevolg dat hij jarenlang ook nog school-
dekaan was. Smakelijk kon hij vertellen
over zijn lessen, hoe hij probeerde de leerlin-

gen warm Ie krijgen voor biologie, over hun
moeilijkheden bij het kiezen van een vak-
kenpakket, enzovoort.
Van zijn bestuurlijke capaciteiten heeft de
afdeling Groningen-Drenthe van de Konink-
lijke Nederlandse Maatschappij voor Dier-
geneeskunde de vruchten geplukt, daar hij
enige jaren voorzitter van die afdeling is ge-
weest. Het eerste congres van de Maat-
schappij buiten Utrecht, dat in 1967 in Gro-
ningen — de afdeling bestond toen 125 jaar
— werd georganiseerd, werd mede dankzij
zijn inzet en enthousiasme een succes.
Maar zijn maatschappelijke gerichtheid be-
perkte zich niet tot de diergeneeskunde. Hij
vervulde diverse functies in besturen van
kleuter- en lagere school, was lid van de
kerkeraad van de Gereformeerde Kerk, van
de Milieuraad en van diverse andere ge-
meentelijke commissies. Zo was hij van
1954 tot 1990 lid van de commissie Maat-
schappelijke Zorg, die bij de invoering van
de Bijstandswet omgedoopt werd tot College
voor de Verlening van Bijstand. Als dieren-
arts bleef hij betrokken bij de Zuidlaarder
markt. Op grond van al deze verdiensten
werd hem in 1990 de erepenning van de ge-
meente Zuidlaren uitgereikt.
Uit het bovenstaande zou de indruk kunnen
ontstaan dat collega Bakema een vergader-
dier was. Niets is minder waar. Hij vond

vergaderen een noodzakelijk kwaad. Dat hij
toch steeds weer gevraagd werd voor allerlei
bestuurlijke functies vloeide voort uit zijn
warme belangstelling voor de medemens en
dan nog wel speciaal voor de financieel min-
derbedeelde. Ook als hij zijn kinderen be-
zocht, die ontwikkelingswerk in het buiten-
land deden, bleek uit de verhalen steeds zijn
grote betrokkenheid bij de minder fortuin-
lijken. Daarbij verloor hij de humoristische
kant nooit uit het oog.
In 1988 werd kanker bij hem geconstateerd.
Na een succesvolle operatie zag de toekomst
er weer zonnig uit, maar uiteindelijk werd
hij toch op 7 maart 1991 geveld. Openlijk
sprak hij over zijn ziekte, hetgeen het af-
scheid nemen vergemakkelijkte. Hij bleef
zolang mogelijk genieten van iedere dag,
waarbij zijn kinderen en speciaal zijn klein-
kinderen een aparte plaats innamen. In
Reint Bakema ging van ons heen een goed
collega, sociaal voelend, met maatschappe-
lijke belangstelling, door velen gewaardeerd,
hetgeen ook bleek uit de grote belangstel-
ling bij de indrukwekkende kerkelijke plech-
tigheid en begrafenis. Het moge Lida en de
kinderen en kleinkinderen troost en steun
geven bij het verwerken van dit groot ver-
lies.

De Stichting Registratie Gezelschapsdieren
Nederland (SRGN) heeft in overleg met de
KNMvD en de Nederlandse Vereniging tot
Bescherming van Dieren een aantal be-
langrijke wijzigingen laten aanbrengen in
het Nederlands Dierenpaspoort, zoals dat
wordt uitgegeven door het Ministerie van
Landbouw, Natuurbeheer en Visserij.
Het nieuwe paspoort is hierdoor gebruiks-
vriendelijker geworden voor de dierenarts
die de entingen invult in dit paspoort.
Terwijl in het oude paspoort verschillende
pagina\'s nodig waren voor de verschil-
lende entingen, wordt in het nieuwe pas-
poort het model gebruikt zoals dat ook
voorkomt in de entboekjes. Dit houdt in
dat met getallen kolomsgewijs de moge-
lijke vaccinaties worden weergegeven. On-
der aan de pagina staat beschreven met
welke vaccinaties de getallen corresponde-
ren. Van de toegepaste vaccinaties dienen
de getallen te worden omcirkeld, de ove-
rige getallen moeten worden doorge-
streept.

Een uitzondering is gemaakt voor de ra-
biesvaccinaties: zij moeten op aparte pagi-
na\'s worden ingevuld. In het nieuwe pas-
poort is voldoende ruimte voor de
gezondheidsverklaringen, van belang bij
grensoverschrijding, aangebracht.
Tot slot kan worden gemeld dat in het be-
gin van het paspoort (op pagina 3) het sig-
nalement uitgebreid is met \'roepnaam\',
\'aftekening\' en \'beharing\' en dat achterin
het paspoort (vanaf pagina 20) de rubrie-
ken \'onderzoekingen en operaties\' uitge-
breid zijn met de rubriek \'verrichtingen\'.
Het Nederlands Dierenpaspoort is wette-
lijk gekoppeld aan de identificatie en regi-
stratie van de hond. Dit betekent dat de
hond door tatoueerders van de SRGN of
van de Raad van Beheer op Kynologisch
Gebied in Nederland getatoueerd moet
zijn.

Hoewel voor de kat (nog) geen wettelijke
verplichting bestaat tot tatouage, blijkt in
de praktijk het aantal tatouages door ta-
toueerders van de SRGN en door onder

verantwoordelijkheid van de SRGN tatou-
erende dierenartsen toe te nemen. Deze
methode van identificatie (en registratie)
van de kat wordt door de SRGN ten zeer-
ste aanbevolen.

Het nieuwe model van het Nederlandse
Dierenpaspoort is door de Staatssecretaris
van LNV per beschikking op 26 februari
1991 vastgesteld {Staatscourant 1991 nr.
44) en zal, naar verwachting, in het najaar
van 1991 in gebruik worden genomen.

I Drs. G. Th. A. Menges en drs. R. J. A. M.
Wessels, respectievelijk secretaris van en be-
leidsmedewerker bij de Stichting Registratie
Gezelschapsdieren Nederland, Deventerstraat
81, Postbus 10271, 7301 GG Apeldoorn, tele-
foon 055-661266, telefax 055-667078.

Ter gelegenheid van de verjaardag van
Koningin Beatrix werden de volgende
Koninklijke Onderscheidingen verleend:

Drs. G. van de Kieft te Rosmalen, direc-
teur van de Rijksdienst voor de keuring
van Vee en Vlees, kring Breda van het mi-
nisterie van Landbouw, Natuurbeheer en
Visserij: Officier in de Orde van Oranje-
Nassau.

Drs. C. C. J. M. van der Meijs te Zeist,
directeur van de Veterinaire Dienst van het
ministerie van Landbouw, Natuurbeheer
en Visserij: Officier in de Orde van Oranje-
Nassau.

Drs. J. M. Schreurs te Margraten, voor-
malig hoofd veterinaire keuringen bij de
Rijksdienst voor de keuring van Vee en
Vlees van het ministerie van Landbouw,
Natuurbeheer en Visserij: Officier in de
Orde van Oranje-Nassau.
Dr. R J. M. M. van Gulick te Gemert, die-
renarts: Ridder in de Orde van Oranje-
Nassau.

Mevr. drs. A. C. W. Vervoorn-Malinosky
Blom te Bunnik, veterinair adviseur ge-
meentepolitie \'s-Gravenhage, afd. bijz.
wetten: Ridder in de Orde van Oranje-
Nassau.

Het Hoofdbestuur van de KNMvD wenst
bovengenoemde collegae van harte geluk
met de ontvangen Koninklijke Onderschei-
ding.

In de namiddag van donderdag 11 april
1991 verzamelden zich een vijftiental colle-
gae in het Baron Hotel te Delden om deel
te nemen aan de kadercursus voor begin-
ners, georganiseerd door de Koninklijke
Nederlandse Maatschappij voor Dierge-
neeskunde. Vijf vrouwelijke en tien man-
nelijke collegae, voor het merendeel be-
stuursleden van afdelingen en groepen met
een opmerkelijke diversiteit in de wijze van
beroepsuitoefening.

Met een korte inleiding introduceerde de
heer T. W. te Giffel de cursusleiders, de
heren G. A. Lesscher en M. van Woerden,
verbonden aan een opleidingsinstituut
voor agrarisch management. Het doel van
de cursus werd door hen als volgt gefor-
muleerd: het vergroten van inzicht en
vaardigheid in het functioneren als be-
stuurslid en het bewust worden van de
noodzaak permanent te werken aan be-
leidsontwikkeling.

Het programma omvatte behalve een uit-
gebreide kennismaking, een oefening ge-
richt op het verkrijgen c.q. vergroten van
het inzicht in de elementaire voorwaarden
voor samenwerking en een uiteenzetting
betreffende het bestuurlijke basismodel en
de praktische toepassing daarvan middels
projectgroepen. Daarnaast werd behalve
aan associatie- en creativiteitsoefeningen,
ook aandacht besteed aan levensfasen en
ontwikkelingsmogelijkheden, ontleend aan
\'De levensloop van de mens\' van
B. J. Lievegoed.

Aan de hand van het bestuurlijk basismo-
del werd geïllustreerd op welke wijze het
proces van beleidsvorming zich voltrekt en
over welke eigenschappen bestuursleden
moeten beschikken teneinde tot adequate
beleidsontwikkeling te kunnen komen.
Deze theoretische benadering diende ver-
volgens door de cursisten in praktijk te
worden gebracht. Middels een drietal pro-
jectgroepen werden actuele situaties geana-
lyseerd, zowel op afdelings- als op groeps-
niveau, op basis waarvan doelstellingen
dienden te worden geformuleerd. Nadat
aan de deelnemers terloops de techniek
van het \'brainstormen\' was bijgebracht,
werden zij geacht programma\'s te ontwik-
kelen teneinde de eerder geformuleerde
doelstellingen binnen afzienbare tijd te
kunnen realiseren.

Zaterdagmiddag 13 april 1991, 48 uur na
het begin van de cursus, kon door de deel-
nemers met een intens gevoel van voldoe-
ning en waardering worden geconstateerd,
dat het eerder geformuleerde tweeledige
doel van de cursus daadwerkelijk was be-
reikt. Maar meer dan dat: de vijftien colle-
gae, die elkaar donderdagmiddag voor het
merendeel nog slechts oppervlakking ken-
den, hadden tevens kans gezien naast het
verwerven van kennis en inzicht op be-
stuurlijk terrein, in het persoonlijke vlak
minstens zoveel op te steken!
Een waardevolle cursus, uitstekend gepro-
grammeerd, dynamisch van opzet en
uiterst leerzaam; een conclusie die ook
door cursisten met meer dan gemiddelde
bestuurlijke ervaring enthousiast werd on-
derschreven. Vandaar dat het volgen van
de kadercursus als een essentiële training
in primaire basisvaardigheden aan alle
(aanstaande) bestuursleden van de
KNMvD zou moeten worden aanbevolen
of misschien zelfs wel verplicht gesteld.

Onder deze titel is een boek verschenen
waarin een analyse en inventarisatie wordt
gegeven van het predikaat \'Koninklijk\' en
de 390 \'Koninklijke\' verenigingen die er in
Nederland zijn.

Uiteraard is ook de Koninklijke Neder-
landse Maatschappij voor Diergenees-
kunde in dit boek opgenomen.
Het boek telt 264 pagina\'s en is rijkelijk
geïllustreerd.

Bij bestelling van het boek vóór 28 mei
1991 bij de KNMvD (tel. 030-510111, De-
siree Raasing of Bertie Koekkoek) be-
draagt de prijs ƒ39,95 excl. verzendkosten.
Na deze datum kunt u het boek alleen
schriftelijk bestellen bij de uitgever: Print
Code, Churchilllaan 375, 2287 AC Rijs-
wijk (faxnummer: 070-3936229).
De prijs bedraagt dan ƒ49,50 excl. ver-
zendkosten.

Een aantal dierenartsen zal wel eens ge-
raadpleegd worden over bijenziekten of
mogelijk in consult geroepen worden. Col-
lega J. Veenhof maakte ons attent op het
maandblad van de bijenhouders, Bijen-
teelt, waarin veel organisatienieuws staat
vermeld. In het blad van maart 1991, 69e
jaargang, nummer 3, is het overzichtelijke
boekje \'Gezonde bijen?\' opgenomen. Het
doel van dit boekje is ruime informatie te
verstrekken over de diverse bijenziekten
aan de imker, maar de kennis zal zeer ze-
ker ook van pas komen voor dierenartsen
die meer over bijenziekten willen weten.
Besproken worden broedziekten, Varroase,
ziekten van de volwassen bij en de organi-
satie van de Gezondheidsdienst. Dit boekje
is zeker de moeite waard voor de dieren-
arts betrokken bij de bijen-geneeskunde.
Het boekje is te bestellen via de KNMvD
(tel. 030-510111, mevr. G. Rotgers).

Op donderdag 28 mei 1991 zal het Dierge-
neeskundig Specialisten Centrum Amster-
dam weer een Klinische Avond houden in
het Pullman Hotel, Oude Haagseweg 20
(aan de A4). Aanvang 20.30 uur.

20.30 Neurologisch onderzoek bij de her-
nia patient; R. Janssen.
21.15 Chronische diarree; R. van Noort.
22.00 Pauze.

Aanvang 10.00 uur. Hoofdgebouw De Llithof.
Georganiseerd door VEDIAS in samenwerking
met DSK.

09.30 Ontvangst met koffie.
10.00 Opening; door Elly Hoevenaars - VEDIAS.
10.05 Algemene inleiding; door prof. dr. P.
Zwart, Emeritus Hoogleraar Faculteit
Diergeneeskunde.
10.45 Profiel van de dierenartsassistente; door

13.00 Het succes van het uitzetten van zeehonden
in hun natuurlijke omgeving; door mevr.
Leny \'t Hart, Pieterburen.
13.45 De dierenarts in de dierentuin; door drs.

Van de veterinaire faculteit in Spanje ont-
vingen wij het verzoek om een stageplaats
voor de maanden juli en augustus 1991.
Een 4e jaars student diergeneeskunde zou
in deze maanden graag mee willen lopen
met een Nederlandse \'mnder\'dierenarts.
Mocht u voor deze student plaats hebben
(intern of extern) dan verzoeken wij u con-
tact op te nemen met ons secretariaat (030-
510111, mevrouw G. Rotgers).

Het Bureau van de KNMvD zal op
vrijdag 31 mei 1991 gesloten zijn in
verband met de jaarlijkse personeels-
dag.

Introduction to and review of animal dentistry in companion animals
Andries van Foreest\'

SAMENVATTING. Dit is het eerste artikel van een reeks over tandheelkunde bij gezelschaps-
dieren. Er wordt uitvoerig ingegaan op de verantwoordelijkheid die de dierenarts heeft om
tandheelkundige problemen bij gezelschapsdieren te herkennen en te behandelen. Volgens de
wet dienen alle tandheelkundige behandelingen bij dieren door een dierenarts te worden
uitgevoerd.

Een historisch overzicht van de veterinaire tandheelkunde wordt gevolgd door een indeling
van de gebitspathologie en therapie.

SUMMARY. In this first paper of a series on small animal dentistry, the responsibility of
the veterinarian to detect, diagnose and to treat dental problems in small animals is that of
the veterinarian and nobody else, is discus.ied in detail.

A review of the history of veterinary dentistry is followed by an introduction to the pathology
and treatment of dental problems in small animals.

Hoewel tandheelkundige problemen bij gezelschapsdieren frequent en in toene-
mende mate in de praktijk worden aangetroffen, zijn er geen recente (overzichts-)
artikelen in het Tijdschrift voor Diergeneeskunde voorhanden. Wel zijn er sinds
1982 zijn vanuit de vakgroepen Radiologie, Pathologie en Geneeskunde van
Gezelschapsdieren enkele artikelen verschenen waarin aandacht aan tandheelkun-
dige problemen wordt geschonken (6,17,18,32). Het internationale veterinaire
congres \'Voorjaarsdagen\' in Amsterdam besteedde in 1987 ruim aandacht aan de
\'Small animal dentistry\' (24).

Aan de Faculteit der Diergeneeskunde in Utrecht werd tijdens het onderwijs
slechts bij het paard enige aandacht aan gebitsproblemen gegeven. In 1985 heeft
de vakgroep Geneeskunde van Gezelschapsdieren schoorvoetend ruimte gemaakt
voor een poliklinisch spreekuur veterinaire tandheelkunde. Tegelijkertijd zijn er
sindsdien enige faciliteiten geschapen ten behoeve van het onderwijs in deze
discipline. Voorts zijn er de laatste jaren enkele klinische lessen gegeven in het
kader van het post academisch onderwijs (PAO-D). Een eerste aanzet tot een meer
praktisch onderricht vond plaats in 1990: Basiscursus veterinaire tandheelkunde
(PAO-D)(7). Ook zijn er enkele studentenreferaten over tandheelkundige onder-
werpen verschenen (15,19,21,23,25).

In een aantal artikelen wordt getracht de tandheelkunde bij gezelschapsdieren de
revue te laten passeren. Hoewel tal van aandoeningen en behandelingen bij de
hond en de kat identiek zijn, is de voorkeur gegeven aan een aparte bespreking.

\' Jhr. drs. A. W. van Foreest, dierenarts voor veterinaire tandheelkunde. Universitair-docent Faculteit
Diergeneeskunde, vakgroep Geneeskunde van Gezelschapsdieren. Dierenarts verbonden aan
Ouwehands Dierenpark, Rhenen.

In eerste instantie zullen die onderwerpen die voor de algemeen praktikus van
belang zijn, aan de orde komen. Allereerst zullen de dierenarts en de student
diergeneeskunde voldoende basiskennis moeten hebben van de anatomie, de
fysiologie en de pathologische veranderingen binnen de mondholte om met een
juiste onderzoektechniek een goede diagnose te kunnen stellen. Om tot een
behandeling te kunnen overgaan, dient een adequaat ingerichte praktijk over het
noodzakelijke instrumentarium te beschikken.

De kennis om tandheelkundige handelingen optimaal te kunnen uitvoeren, dient
verworven te worden, enerzijds door voorzieningen binnen het (post-academiaal)
onderwijs, anderzijds door het bestuderen van veterinaire tandheelkundige
literatuur.

In dit eerste artikel wordt ingegaan op de verantwoordelijkheid die de dierenarts
heeft met betrekking tot tandheelkunde bij dieren, de historische ontwikkeling
en de indeling van gebitsaandoeningen.

De tandheelkunde is de wetenschap die zich bezighoudt met de bouw, de
eigenschappen, de functie en de ziekteverschijnselen van het kauwstelsel. De
gespecialiseerde samenstelling hiervan, de unieke structuren van de gebitselemen-
ten en de specifieke wijze van verankering in hun steunweefsels maken dat de
afwijkingen in dit gebied doorgaans geheel eigen kenmerken dragen : zij vragen
derhalve ook om bijzondere therapieën. Deze zienswijze heeft er in de humane
geneeskunde toe geleid dat de tandheelkunde een geheel eigen positie met een eigen
karakter en een eigen opleiding binnen de geneeskunde is in gaan nemen. De term
\'kauwstelsel\' nodigt er bovendien toe uit dat de bemoeienissen van de hedendaagse
tandarts verder reiken dan alleen tanden en kiezen. De functie van het gebit is
immers in hoge mate afhankelijk van de hoedanigheid van de omgevende
structuren zoals de steunweefsels (parodontium), de kauwspieren, het kaakge-
wricht en de omringende weke delen (lippen, wangen, tong en speekselklieren).
De diagnostiek en de behandeling van afwijkingen van de mond, de kaken en de
omliggende weefsels behoort in principe tot het terrein van de mondheelkunde
of kaakchirurgie (stomatologie). Deze is zelfs te beschouwen als de basis, waaruit
de overige specifiek tandheelkundige wetenschappen zijn voortgekomen, zoals
bijvoorbeeld de orthodontie (de dento-maxillaire orthopedie), die zich bezighoudt
met de groei en ontwikkeling van tanden en kaken en de stand van het gebit. De
orthodontist streeft ernaar het kauwstelsel zo optimaal mogelijk te laten functi-
oneren. Hij besteedt tevens aandacht aan uiterlijk en spraak. De parodontologie
is de wetenschap die zich wijdt aan het bestuderen van de oorzaken, het
diagnostiseren en het voorkomen en behandelen van aandoeningen van het
parodontium.

In de humane geneeskunde bestaat het gevaar dat door het bestaan van de
\'specialisatie\' tandheelkunde — de tandarts — de arts de neiging heeft bij een
klacht binnen de mondholte tegen zichzelf te zeggen: \'afgezien van de tong en
de tonsillen, waar zal ik me zorgen over maken; de tandarts kijkt naar de rest!\'
(20). Het is niet ondenkbaar dat de houding van de dierenarts en de student
diergeneeskunde bij een onderzoek van de mondholte ook zo was. De mondholte
is echter niet een grensbepaling voor de kennis en wetenschap tussen de arts en
tandarts (3). Zo ook niet in de diergeneeskunde. De mondholte als orgaan gezien
is misschien wel het gemakkelijkste orgaan voor de dierenarts om te onderzoeken.
Bovendien kunnen de mond en de tanden erg veel mededelen over het verleden
en heden van het te onderzoeken dier.

Het is zowel in de humane, als in de diergeneeskunde een vaststaand gegeven dat
552

de maatschappelijke ontwikkelingen maken dat in de huidige welvaartsstaat de
voedingsgewoonten in een voor het gebit ongunstige zin zijn gewijzigd, met als
gevolg steeds meer gebitsaandoeningen. In 1983 geeft Tholen (29) aan dat bij 85%
van alle honden ouder dan 6 jaar tandsteen geconstateerd kan worden. Dergelijke
honden lijden aan een parodontale aandoening (8,9,11,29). Uit later verschenen
literatuur blijkt dat 85% van de honden en katten ouder dan 3 jaar behoefte hebben
aan een tandheelkundige/mondhygiënische hulp (1,5,14). Onnodige pijn in de
mond bij dieren kan worden veroorzaakt door de ontwikkeling en opstapeling
van tandplak resulterend in gingivitis en parodontitis. Vooral bij kleinere
honderassen is reeds op zeer jeugdige leeftijd (vanaf 1,5-2 jaar) tandsteen
aanwezig. Het is jammer, veelal veroorzaakt door het niet bekend zijn met de
verschijnselen, dat zowel de verzorger van het gezelschapsdier (de cliënt) als de
dierenarts, orale ziektesymptomen vaak pas waarneemt als het tandheelkundig
ziekteproces reeds vergevorderd is. Het is onjuist om mondziekten te beschouwen
als ziekten die uitsluitend op de mond betrekking hebben. De microflora (en de
daarbij geproduceerde toxinen) in en rondom de ontstoken tanden worden via
het bloed door het gehele lichaam verspreid met als mogelijke complicaties:
endocarditis, hepatitis, arthritis en/of nieraandoeningen (13).

De vraag of tandheelkunde bij dieren tot het werkgebied van de dierenarts behoort,
kan eenvoudig beantwoord worden. In Nederland is de huidige Wet op de
Uitoefening van de Diergeneeskunst daar volstrekt helder in: \'Het verlenen van
genees-, heel-, of verloskundige raad of bijstand voor dieren, het verrichten van
operaties op gezonde dieren, het toepassen van diagnostica voor onderzoek van
dieren en het toepassen op dieren van algemene of plaatselijke verdoving, voor
zover een en ander als bedrijf geschiedt\' behoort tot de uitoefening van de
diergeneeskunst en slechts dierenartsen zijn daartoe toegelaten. Ook de nieuwe
\'Wet op de Uitoefening van de Diergeneeskunde\' (mededeling Ministerie van
Landbouw, 1990) geeft deze begrenzing duidelijk aan en stelt tevens dat er geen
gebruik gemaakt kan worden van hulpkrachten op basis van de zogenaamde
verlengde arm constructie. Daaronder wordt in dit verband verstaan de constructie
waarbij de onbevoegde in opdracht en onder toezicht van de degene die wel
bevoegd is, een diergeneeskundige handeling zou mogen verrichten. In concreto
komt het er op neer, dat alleen de dierenarts bevoegd is een tandheelkundige
verrichting bij dieren toe te passen. Het behandelen van dieren behoort derhalve
niet tot de tandheelkundige beroepsuitoefening van de tandarts! Ingevolge een
gezamenlijke mededeling van de Geneeskundige en Veterinaire hoofdinspectie van
de volksgezondheid in een artikel in het Nederlands Tandartsenblad (11/1988)
is het ook niet toegestaan wegens medisch hygiënische bezwaren de behandelingen
van dieren in de gewone praktijkruimte van de tandarts te laten plaatsvinden (10).
De verantwoordelijkheid van de dierenarts staat er borg voor dat hij of zij
uitsluitend tandheelkundige handelingen zal verrichten indien hij of zij daartoe
de nodige kennis en kunde in huis heeft en over een goede outillage beschikt.
Binnen Europa is er door de Federation of Veterinarians of the E.E.C. (F.V.E.)
in 1988 een besluit (31) genomen waarin over de uitoefening van de veterinaire
tandheelkunde gesteld wordt dat:

1. The veterinary dentistry must be carried out by skilled veterinarians. A
veterinary surgeon, specialized in veterinary dentistry, can demand a dentist for
help for the more sophisticated work.

De ontwikkeling in de U.S.A. van de veterinaire tandheelkunde heeft het
specialisme een niet meer weg te denken plaats binnen de diergeneeskundige wereld

gegeven. Volledige erkenning van het specialisme Veterinaire Tandheelkunde is
in de U.S.A. en Canada uitsluitend mogelijk voor dierenartsen.
Het proces waarin de kennis van de humane tandheelkunde werd en wordt
overgedragen naar de diergeneeskunde is een verschijnsel dat zich in alle disciplines
van de diergeneeskunde heeft afgespeeld. Iedere nieuwe loot aan de diergenees-
kundige boom vraagt tijd om zich te ontwikkelen. De steun van de humane
tandheelkunde is voor een volledige uitgroei van die loot van grote waarde
(geweest). De diergeneeskunde is veel dank verschuldigd aan de inzet van menig
tandarts om de dierenarts bij te staan in de uitoefening van zijn beroep als het
om het behandelen van een tandheelkundige (dier) patiënt ging. Het einde van
deze ondersteuning is nu in zicht gekomen: iedere dierenarts moet in staat zijn
om de eerste tandheelkundige hulp te verlenen. Het is een kwestie van tijd en de
zich snel ontwikkelende tweede-lijnsdiergeneeskunde zal de dierenarts in staat
stellen de meer geavanceerde tandheelkundige behandelingen bij het dier adequaat
en beter te kunnen uitvoeren in de daartoe optimaal ingerichte praktijk dan de
tandarts die de kennis van anatomie, fysiologie en pathologie van het dier ontbeert.

In de humane geneeskunde vindt men in de geschriften van de Veda\'s (500 v.Chr.)
differentieeldiagnostische beschrijvingen van mond- en van tandziekten. Daarna
vindt men tandheelkundige aanwijzingen bij de Egyptenaren, joden en Arabieren
(12). Pas na 1850 heeft de tandheelkunde een ontwikkeling doorgemaakt die geleid
heeft tot de wetenschappelijke en technische inzichten die tot de huidige
behandelingswijzen en praktijkvoering hebben geleid.

In de diergeneeskunde is het deelgebied tandheelkunde zeker geen nieuwe vrucht
aan de al zo volgeladen diergeneeskundige boom. Xenophon bericht in 400 v.Chr.
over de tandwisseling bij paarden en het belang van de kennis van tanden in
verband met het bepalen van de juiste leeftijd bij aankoop van paarden. Vooral
bij het paard is de gebruiks- en de handelswaarde mede afhankelijk van de leeftijd.
Vragen zoals: Ts het dier geschikt voor arbeid en/of fokkerij?\' of \'Zijn gevonden
afwijkingen en/of gebreken veroorzaakt door langdurige arbeid of zijn er vanwege
bedriegerijen - door middel van afzagen, vijlen en schuren - veranderingen aan
het gebit aangebracht die het dier jonger of ouder doen lijken?\' kunnen veelal met
behulp van de leeftijdsbepaling beantwoord worden. Aristoteles schrijft ca. 350
v.Chr. in zijn \'Historia animalium\' over de leeftijdsschatting aan de hand van
tanden, ook bij honden.

Het duurt tot in de I9e eeuw voordat er aan de tandheelkunde weer enige aandacht
wordt besteed. Pessina (1807) uit Wenen en vaderen zoon Girard (1824) uit Alfort
zijn te beschouwen als de grondleggers van de huidige ouderdomskennis d.m.v.
veranderingen aan de tanden die door afslijting zijn ontstaan (16). In vele
handboeken worden de medische en chirurgische behandelingen van tandziekten
met name bij het paard besproken (28). Er waren zelfs speciale paardentandartsen,
een verschijnsel dat zich in de huidige tijd ook weer aan het ontwikkelen is.
Naarmate het paard als diergeneeskundig object zijn eerste plaats ging verliezen
(door het uitvinden van de \'motorische paardekracht\' en de toename van de
economische waarde van andere diersoorten zoals het rund, het varken en
pluimvee) geraken, mede omdat andere diergeneeskundige kennis met sprongen
vooruit ging, de tandheelkundige aspecten op de achtergrond. Tandheelkunde
nam in ieder geval een minder belangrijke plaats in bij de geneeskunde van het
paard en bij de andere diersoorten werd er nauwelijks over gesproken. De eerste
wetenschappelijke artikelen over tandziekten bij dieren, meestal waarnemingen
bij dode dieren, verschenen eind 19e eeuw. Een meesterwerk is het 750 pagina\'s
tellende boekwerk van Sir Frank Colyer: \'Variations and Diseases of the Teeth

of Animals\' uit 1936 waarbij de schrijver aan de hand van bijna 3000 modellen
de schedels van talloze diersoorten bespreekt (2,22).

De huidige ontwikkehng van de veterinaire tandheelkunde ligt in eerste instantie
in Europa (Wenen, Berlijn, Bern en Leipzig). Het zijn vooral Bodingbauer en zijn
opvolgers Eisenmenger en Zetner geweest, die aan de Tierärztliche Hochschule
in Wenen de afdeling Veterinär Stomatologie oprichtten, die door middel van tal
van publikaties en het doen verschijnen van het eerste fraai geïllustreerde leerboek
(1982) : \'Tierärtzliche Zahnheilkunde\', dit deelgebied binnen de diergeneeskunde
die aandacht gaven, die het verdient (4).

In de Verenigde Staten is het de dierenarts Ross geweest die de tandheelkunde
heeft gestimuleerd (26). Sinds 1976 is er een enorm snelle ontwikkeling, zodat er
in 1990 geconstateerd kan worden dat er minimaal 1000 praktijken voor
gezelschapsdieren voorzieningen in huis hebben om gebitsaandoeningen adequaat
te behandelen. De in 1976 ontstane Am^erican Veterinary Dental Society heeft
inmiddels meer dan 800 leden.

In Nederland staat de tandheelkunde voor dieren nog in de kinderschoenen. Aan
de Faculteit der Diergeneeskunde in Utrecht wordt de anatomie en fysiologie van
het gebit gedoceerd. Tijdens de klinische opleiding werden gebitsaandoeningen
tot aan 1985 bijna uitsluitend besproken bij het paard. Aan de vakgroep
Geneeskunde van Gezelschapsdieren zijn er incidenteel dierenartsen geweest die,
soms in samenwerking met de inmiddels opgeheven Subfaculteit voor Tandheel-
kunde in Utrecht, tandheelkundige handelingen uitvoerden. Sinds januari 1985
is er een dierenarts (Van Foreest) op deeltijdbasis aan de vakgroep verbonden ten
behoeve van het onderwijs, de patiëntenbehandeling en het wetenschappelijk
onderzoek van de veterinaire tandheelkunde.

Onder gebitsaandoening wordt verstaan de afwijkingen van de harde en weke
structuren van de gebitselementen.

1. De gebitspathologie van de harde tandweefsels kan gerangschikt worden naar
het moment van ontstaan: tijdens, eventueel voor, de vorming, tijdens de
doorbraak of daarna (27,29).

Tot de formatieve stoornissen behoren afwijkingen van het aantal elementen, van
de morfologie en van de structuur van de harde tandweefsels.
De postformatieve afwijkingen ontstaan na de formatie en omvatten traumatische
en regressieve aandoeningen, cariës (tandbederf), verkleuringen en resorptie van
gebitsstructuren.

De doorbraakstoornissen, endogeen en exogeen van oorsprong, bevinden zich in
het gebied tussen de formatieve en postformatieve stoornissen in.

2. De afwijkingen van de weke structuren, de meest voorkomende aandoeningen
bij gezelschapsdieren, zijn deparodontopathieën. Hiertoe worden de aandoeningen
van de gingiva gerekend alsook de ziekten van de hiermee samenhangende weefsels
in de mondholte zoals het wortelvlies (ligamentum parodontale), het wortelcement
en het alveolaire bot, te zamen het parodontium vormend. De meerderheid van
de parodontopathieën bestaat uit ontstekingen zoals gingivitis en parodontitis
(20).

De diergeneeskundige benadering van gebitsaandoeningen zal in het algemeen
gericht zijn op functiebehoud en functieherstel. Deze benadering en de reeds
besproken specifieke diergeneeskundige aspecten (anesthesie, leeftijd, functie,
financiën) geven aan dat voor een tandheelkundige behandeling geldt: de hulp
moet doelmatig zijn, niet onnodig kostbaar of gecompliceerd.

A, De preventieve tandheelkunde. De onderwerpen gebitsontwikkeling, diagnos-
tiek en periodieke gebitscontrole, mondhygienische maatregelen (gebitsreiniging
en homecare) en het belang van gebitsvriendelijke voeding komen daarbij aan de
orde.

B. De curatieve tandheelkunde, waartoe de chirurgie (extracties), de endodontic,
de restauratieve tandheelkunde en de orthodontie gerekend kunnen worden.

Het is aan de dierenarts om op basis van een goed algemeen onderzoek reeds in
een vroeg stadium een juiste diagnose van aandoeningen te stellen, zodat een
effectieve behandeling kan worden ingesteld. Eveneens, en dat is van essentieel
belang, dient de dierenarts zijn cliënt ervan te overtuigen dat er een werkelijke
noodzaak aanwezig is om zijn huisdier te laten behandelen en tevens ervoor zorg
te dragen dat er goede preventieve mondhygienische maatregelen worden getroffen
(9). Het is niet overdreven of \'te emotioneel bewogen\' om de vergelijking met de
mens lijdende aan tand- of kiespijn hierbij te gebruiken. De normaal toch
zorgzame cliënt zal niet gaarne zijn hond of kat laten lijden aan vergelijkbare
ongenoegens die hij of zij zelf meer dan eens heeft meegemaakt: kiespijn, die
verergert bij het drinken van koud of warm water, het niet durven eten vanwege
de pijn en andere veranderingen in zijn doen en laten.

Uit de aan de dierenarts toevertrouwde zorg voor de algemene gezondheid van
het gezelschapsdier blijkt dat er sprake is van een plicht om daarbij de mondholte
te betrekken. Het moge duidelijk zijn dat de aandacht die de dierenarts schenkt
aan de mondholte beloond zal worden: niet alleen in materialistische zin maar
ook op het vlak van een waardering door de cliënt. Naarmate de dierenarts meer
aandacht en tijd aan een goed onderzoek van de mondholte besteedt, zal hij meer
zien en zal het enthousiasme voor een goede tandheelkundige begeleiding in de
eerst-lijns-diergeneeskunde toenemen. Niet in het minst omdat iedere praktijk
honderden potentiële tandheelkundige patiënten in zich heeft: zij wachten er alleen
maar op om ontdekt te worden!

1. Boyrab MJ and Tholen M. Small animal oral medicine and surgery. Lea & Febiger, Philadelphia
London 1990.

2. Colyer JF. Variations and diseases of the teeth of animals. John Bale, Sons & Danielsson Ltd
1936.

3. Cooper JRC. Dental problems in Medical Practice. William Heineman Medical Books, London
1976.

4. Eisenmenger E und Zetner K. Tierarztliche Zahnheilkunde. Verlag Paul Parey, Berlin Hamburg
1982.

5. Emily P. and Penman S. Small Animal Dentistry. Pergamon Press, Oxford New York 1990.

6. Foreest AW van. Hoektandextractie? Tijdschrift voor Diergeneeskunde 113(13); 1988, 766.

7. Foreest AW van. In het kader van PAO-Diergeneeskunde: Preventieve tandheelkunde bij de pup
1986; Het extraheren van blijvende gebitselementen 1988; Gebitsproblemen bij de hond 1989;
Basiscursus praktische tandheelkunde 1990. Uitgave Post Academiaal Onderwijs Diergenees-
kunde, Utrecht.

8. Foreest AW van. Mondhygiënische maatregelen bij honden. Animalis Familiaris vol.3 - nr.3 ;
1988.

9. Frost P. (Guest editor). The Veterinary Clinics of North America. Small Animal Practice -
Dentistry. Saunders, Philadelphia London 1986.

10, Gestel WJC van en Zeegers L, Dieren in de Tandartsenpraktijk? Nederlands Tandartsenblad 1988;
II: 350.

IL Golden AL, Stoller N and Harvey CE. A survey of oral and dental diseases in dogs anaesthetized
at a veterinary hospital. J of the Americ Anim Hospital Ass vol.18 Nov/Dec; 1982

12. Guenni V. A History of Dentistry. 1967 Liberac Amsterdam 1967 (Reprint of the 1909 publ.)

14. Harvey CE and Simon H. Orr. Manuel of small animal dentistry. BSAVA Publications Committee
1990.

15. Kirpenstein J. Hoektandfracturen bij de hond. Studentenreferaat : Vakgroep Geneeskunde van
het Kleine Huisdier 1988

16. Kroon HM. De Leer der Leeftijdsbepaling bij de Huisdieren\'. Leiter-Nijpels, Maastricht 1915

17. Kuiper JD, Gaag I van der en Mouwen JMVM. Polydontie en afwijkende tandvormen bij de
hond. Tijdschrift voor Diergeneeskunde 107(12); 1982 451.

18. Kuiper JD en Gaag I van der. Cariës, emaillehypoplasie en tandverkleuringen bij de hond en
Pulpastenen en cementikels bij een rund, een geit, een hond en een rat. Tijdschrift voor
Diergeneeskunde 1982; 107 (12): 457 en 463.

19. Kuiper J. Enkele histologische en pathologische aspecten van tanden van honden en enkele andere
huisdieren. Studentenreferaat: Instituut voor Veterinaire Pathologie 1978.

20. Kwast WAM van der en Carlee AW. Mondheelkunde voor arts en tandarts. Bohn, Scheltema
& Holkema, Utrecht 1987.

21. Kwint C. Conserverende tandheelkunde bij honden. Studentenreferaat : Vakgroep Geneeskunde
van het Kleine Huisdier 1986.

22. Miles AEW and Grigson C. Colyer\'s Variations and diseases of the teeth of animals. Revised
edition Cambridge University Press 1990.

23. Otter LJ. Tandsteen bij de hond. Studentenreferaat: Vakgroep van het Kleine Huisdier 1986.

24. Proceedings International Veterinary Congress Voorjaarsdagen 1987 II. Small animal dentistry.
Tijdschrift voor Diergeneeskunde 112 (suppl I); april 1987 20S.

25. Rollman JW en Staas TA. Gebitsreiniging bij de hond. Studentenreferaat: Subfaculteit Tandheel-
kunde, Utrecht en Vakgroep van het Kleine Huisdier 1988

26. Ross DL. The oral cavity. In: Kirk. R.W. (ed): Current therapy VL Saunders, Philadelphia 1977.

28. Stang V und Wirth D. Tierheilkunde und Tierzucht Band 10, Urban & Schwarzenberg, Berlin
1932.

29. Tholen M A. Concepts in Veterinary Dentistry. Vet. Med. Publishing Comp. Edwardsville, Kansas
1983.

30. Van Foreest AW. Dental hard tissue disorders in the young dog. Proceedings of the First World
Veterinary Dental Congress. Amer Vet Dental Soc: Speciality Meeting 1990.

31. Verslag FVE - vergadering Wenen en Dublin. Veterinary Dentistry KNMvD. Utrecht 1986/1988.

32. Voorhout G. Röntgenologisch onderzoek van de schedel bij de hond. Deel I: Opnametechniek;
Deel 2: Enkele voorbeelden. Tijdschrift voor Diergeneeskunde 1982; 107 (12) 847-96.

The impact of the cholera pandemic in South-America on those countries,
like the Netherlands that import food and feed components from that area

SAMENVATTING. De cholera-pandemie, die momenteel Zuid-Amerika teistert, vraagt om
gezondheidsbeschermende maatregelen voor de bevolking van die landen, die voedsel of
veevoedercomponenten uit de getroffen gebieden importeren. In plaats van een categorisch
Vi/eren van produkten wordt een meer humanitair beleid voorgesteld, met name het behulpzaam
zijn bij het ter plaatse invoeren van waterdichte, door importlanden gecontroleerde, preven-
tiemaatregelen, berustend op longitudinaal geïntegreerde bacteriologische veiligheidsborging.
Realisatie hiervan met betrekking tot conserven, visserijprodukten, groente, fruit en vismeel
wordt kort aangegeven.

SUMMARY. The cholera-pandemic raging in South-America calls for measures of health
protection with respect to citizens of countries importing food or feed components from the
areas where the disease has struck. Instead of ruggedly barring importation a more
humanitarian policy is recommended, relying on assistance with the introduction of and
adherence to rigorous measures of longitudinally integrated microbiological safety assurance,
to be monitored in cooperation with importing countries.

Examples of how canned foods of neutral pH, fishery products, vegetables, fruits and fishmeal
should be processed-for-safety for this purpose are presented.

De dierenarts voelt zich, terecht often onrechte, aangesproken wanneer typische
zoönostische febrielegastro-enteritiden, zoals salmonellose, campylobacteriose of
diarree veroorzaakt door enterovirulente stammen van E. coli, dan wel Yersinia
enterocolitica weer eens de voorpagina halen. Of wanneer weer opnieuw blijkt,
zoals zeer onlangs uit een onderzoek van het RIVM, dat onze nationale lekkernij,
het gehakt, nog incidenteel van slechte bacteriologische kwaliteit is en endocrien
werkzame verontreinigingen bevat.

Voor dergelijke gevoelens van verantwoordelijkheid bestaat bij de cholera-
pandemie, die momenteel Latijns-Amerika teistert, geen grond. Het is immers
boven alle twijfel verheven dat overbrenging van Vibrio cholerae uitsluitend
plaatsvindt via besmet water, dan wel van de faecaal verontreinigde hand van
voedsel-bereiders of serveerders (6). Toch zal de Nederlandse dierenarts die
regelmatig of incidenteel bij het toezicht op voedingsmiddelen van dierlijke
oorsprong is betrokken, vermoedelijk geïnteresseerd zijn in de wijze, waarop
bepaalde, in onze landen in de handel gebrachte, produkten mogelijk besmet
kunnen zijn, en vooral hoe — in het bijzonder de immuun-zwakke — consument
afdoende tegen dergelijke potentiële gevaren beschermd kan worden.

\' Nederlandse bewerking van een voordracht, gehouden op 26 april 1991, tijdens het Internationale

Congres over Diëtetiek te Toledo, Spanje.
2 Prof. dr. D. A. A. Mossel, Hon. Hoogleraar San Marcos Universiteit, Lima, Peru, Eijkman Stichting,
Rijksuniversiteit Utrecht, Postbus 6024, 3503 PA Utrecht.

Het is, in dit kader, allereerst interessant te weten op welke wijze, in januari jl.,
de cholera-episode startte (14). Alerte gezondheidsautoriteiten bemerkten het eerst
in Huacho, doch vooral in Chancay, ongeveer honderd kilometer ten noorden
van Lima aan de Stille Oceaan gelegen, een sterke toename van de diarree-
incidentie. In samenwerking met medische microbiologen van de Universiteit
Cayetano Heredia te Lima en het Amerikaanse Center voor Disease Control
(CDC) te Atlanta, Georgia, werd vastgesteld dat de verwekker V. cholerae 0:1,
Inaba, biotype El-Tor, was — geen moeilijke diagnose overigens als men een valide
diarree-specimen onderzoekt op zogenaamde TCBS-agar, dit is een selectief-
diagnostisch medium, dat galzouten, natriumthiosulfaat/ferricitraat, sucrose en
indicatoren van het thymolblauw-type bevat.

Over de oorzaak tastte men in het duister en zal men nog wel enige tijd in het
onzekere blijven. Een gerucht wilde, dat een zeeman uit het Verre Oosten de
bacterie importeerde. De ecologisch geïnteresseerde medische microbioloog heeft
de neiging aan het zogenaamde Colwell-model te denken: op enigerlei wijze in
de Pacific geraakte vibrionen hiberniseren in plankton en geraken, door onbe-
kende oorzaken, plotseling in grote aantal gerevitaliseerd (2, 4).
Hoe het zij, de cholera verspreidde zich uitermate snel en wel zowel in noordelijke
richting naar de universiteitsstad Trujillo en de vissershaven Piura, en zuidelijk
naar de hoofdstad Lima. Inmiddels zijn ook alle buurlanden van Peru getroffen:
Ecuador, Bolivia, Chili, Columbia en Brazilië. Men noteert, begin mei, de orde
10.000 patiënten per week met een sterfte variërend van beneden 1 procent in
gebieden met goede therapeutische infrastructuur tot ongeveer 10 procent in sterk
geïsoleerde streken.

Op welke wijze deze verspreiding plaatsvond is voor de bacterioloog, die de Zuid-
Amerikaanse Westkust kent, volmaakt begrijpelijk. Maar ook de trouwe lezer van
landelijke dagbladen en regelmatige kijker naar de betere televisiemagazines is wel
au-fait. Van drinkwatervoorziening en riolering is in de grootste delen van de
getroffen landen geen sprake. Elke patiënt, maar vooral de vele, bij El Tor-cholera
— zeker voor Zuid-Amerikaanse begrippen — klinisch nauwelijks zieke dragers
(6), vormen dus een voortdurende bedreiging van het milieu en daardoor, behalve
direct, ook indirect een risico voor voedselbesmetting. In Peru was dat vooral
ceviche (1), met citroensap licht gemarineerde, rauwe, gewassen (!) witte vis. De
hoogste autoriteiten hebben dit, met gerechtvaardigde economische belangen voor
ogen, niet steeds ruiterlijk willen toegeven. Zij hebben daarmede, onbewust, hun
land echter geen goede dienst bewezen, zoals de ontwikkeling van de morbiditeit
sindsdien leert.

Bijzonder belangwekkend epidemiologisch onderzoek van eerder genoemd CDC
(2) heeft aangetoond, dat een incidentele cholera-besmetting van vis en schaal-
dieren in landen met een goed ontwikkelde sanitaire infrastructuur abortief
verloopt. Dit is het gevolg van het niet-bestaan van de boven geschetste pernicieuze
secundaire infectiecyclus, die elke patiënt en drager in landen zonder geavanceerde
waterhygiëne in werking stelt en daardoor de ziekte endemisch maakt. Vrees voor
een beeld in Nederland, zoals sedert januari jl. rond Peru gezien, is, ook bij
eventuele import van besmette produkten uit die landen, derhalve ongegrond.
Dit betekent echter geenszins dat men de eigen bevolking niet tegen incidentele
en zich niet \'vestigende\' infecties zou dienen te beschermen. Hoewel, zoals steeds
bij gezondheidsbescherming, de politicus het laatste woord heeft, behoeft dit
volstrekt niet het hermetisch sluiten van de grenzen te betekenen. Een precedent
hiervoor vormt het beleid, sedert 1962 door de Nederlandse wetenschap voorge-
steld, met betrekking tot het beperken van de enterale besmetting van Nederlands

slachtvee via met salmonellae besmette voedercomponenten (13). Aanbevolen
werd het Nederlandse beleid langs twee sporen te richten: in de landen van
oorsprong werd onderwijs en voorlichting verzorgd om de besmetting van vismeel
en andere veevoedercomponenten tot een rationeel minimum te beperken, terwijl
bij import niettemin onaanvaardbaar besmet bevonden produkten, bijvoorbeeld
door pelletteren (7), werden gedecontamineerd.

Sedert ongeveer 1935 beschikt de medische levensmiddelen-microbiologie over een
model van risico-identificatie en -eliminatie dat, ook met betrekking tot het
beschermen van de Nederlandse bevolking tegen cholera, van toepassing is.
Het betreft de, door Sir Graham Wilson in Engeland ontwikkelde (15) en in
Nederland door Van Oyen en Clarenburg ingevoerde beveiliging van drinkmelk.
Dit produkt kan steeds in veilige vorm aan het publiek worden afgeleverd wanneer
aan tenminste vijf voorwaarden is voldaan. Deze zijn:

4. beteugeling van rekolonisatie door punctueel conformeren aan een ononder-
broken koelketen, die voortdurend een voldoende lage melktemperatuur
garandeert;

5. controle van \'trouw\' aan al deze beginselen door eenvoudig routine-onderzoek
op passend gekozen indicator-organismen, waarvoor rationele referentiewaar-
den, naar klinisch model, werden ontwikkeld (9).

Het is deze benadering die door deskundigen ook met betrekking tot de vigerende
cholera-pandemie (1) wordt voorgesteld. In concreto betekent dit het volgende,
waarbij de risico-dragende produkten werden gerangschikt naar stijgend conta-
minatiegevaar:

1. Het is onmogelijk gebleken conservenbussen consistent dusdanig af te werken
en te sluiten dat zij, ook in microscopische dimensie, \'dicht\' zijn. Bij de
fabricage van conserven moeten daarom alle maatregelen genomen en
systematisch gecontroleerd worden, die nabesmetting van bussen, via koelwa-
ter van onvoldoende bacteriologische kwaliteit of debris op slecht gereinigde
en gedesinfecteerde transportbanden, uitsluiten (11).

2. Bevroren, gepasteuriseerde visprodukten worden bij voorkeur op fabrieks-
schepen, tenminste 10 kilometer land-uitwaarts conform longitudinaal geïn-
tegreerde GMDP\'s (Good Manufacturing and Distribution Practices) gefabri-
ceerd (10). Hierbij wordt in het bijzonder aandacht besteed aan:

— zorgvuldige preventie van nabesmetting vanuit de door grondstoffen
gecontamineerde bedrijfsomgeving, c.q. door de faecaal besmette hand (zie
boven).

3. Voor de nog steeds overwegend aan land gefabriceerde visprodukten gelden
strengere GMDP\'s, terwijl tevens meer intensieve lijn- en eindproduktcontrole
vereist is.

4. Fruit- en vruchtprodukten vragen om een eenvoudige pH-controle, c.q.
instelling daarvan, opdat tropische vruchten vaak niet, een van nature
beveiligende, pH-waarde beneden 4,5 bezitten. Wassen van vruchten met water
van niet-geverifieerde drinkwaterkwaliteit moet tot elke prijs worden voorko-
men.

5. Alle groenteprodukten, die uiteraard via bodem en oppervlaktewater besmet
kunnen geraken (3), moeten ofwel door passende hittebehandeling, dan wel
door desinfecterend wassen (5) worden beveiligd.

6. Bevroren schaal- en schelpdieren vormen de gevaarlijkste groep produkten.
Wanneer niet aan de strengste GMDP\'s, boven onder 1-5 opgesomd, en uiterst
gevoelige controle-schema\'s, vooral van de fabricage-lijnen, wordt voldaan
(12) zullen deze produkten onherroepelijk afgewezen moeten worden.
Men moet in beginsel aannemen dat ook vismeel met vibrionen besmet kan zijn.
Bij de fabricage daarvan wordt namelijk niet steeds en systematisch ervoor
zorggedragen dat geen kleine regio\'s met lokaal verhoogd watergehalte blijven
bestaan, waarin overleving van V. cholerae, bij slechts marginale verhitting,
mogelijk blijft. Onverminderd dient derhalve het in 1962 aanbevolen beleid ter
wering van Salmonella-impoxicn in Nederland, dat boven kort geschetst werd, te
worden gevolgd.

Het judicium dat Noord-West-Europese importlanden zich in principe niet door
de, tot nog toe verre van bedwongen, cholera-pandemie in Latijns-Amerika sterk
bedreigd behoeven te gevoelen, wordt dezerzijds onderschreven.
In concreto wordt daarbij aanvullend bepleit produktielanden in het betrokken
continent terzijde te staan bij het identificeren, quantificeren en elimineren van
het risico, dat geïmporteerde produkten besmet zouden kunnen zijn.
Verificatie van de toereikendheid van de boven aanbevolen maatregelen van
gezondheidsbescherming is een gemeenschappelijke taak van gespecialiseerde
bacteriologen in produktie- en importlanden (8, 9). Goede modellen daarvoor
staan ter beschikking.

Het aanbevolen systeem bergt het essentiële voordeel in zich dat bescherming van
de eigen bevolking wordt gekoppeld aan hulp, in wetenschappelijke en technische
arealen, die van blijvend belang is voor de betrokken produktiegebieden.

2. Blake PA, Allegra DT, Snyder JD et al. Cholera — a possible endemic focus in the United States.
New Engl J Med 1980; 302: 305-9.

3. Gerichter CB, Sechter I, Gavish A, and Cahan D. Viability of Vibrio cholerae biotype El Tor
and of cholera phage on vegetables. Isr J Med Sci 1975; II: 889-95.

4. Huq A, Colwell RR, Rahman R et al. Detection of Vibrio cholerae 0: 1 in the aquatic environment
by fluorescent-monoclonal antibody and culture methods. Applied environm Microbiol 1990; 56:
2370-3.

5. Koek PC, Witte Y de, and Maaker J de. The microbial ecology of prepared raw vegetables. In;
Food Microbiology: Advances and Prospects. Roberts TA and Skinner FA, Editors. London,
Academic Press 1983; 231-40.

6. Madden JM, McCardell BA, and Morris JG. Vibrio cholerae. In: Foodborne bacterial pathogens.
Doyle MP, Editor. New York, Marcel Dekker 1989; 525-42.

7. Mossel DAA, Schothorst M van, and KampelmacherEH. Comparative study on decontamination
of mixed feeds by radicidation and by pelletisation. J Sci Food Agricult 1967; 18; 362-7.

8. Mossel DAA, Drion EF. Risk Analysis as applied to the protection of the consumer against food-
transmitted diseases of microbial aetiology. In: Food Microbiology and Technology. Jarvis B,
Christian JHB, and Michener HD, Editors. Parma, Medicina Viva 1979; 417-30.

9. Mossel DAA and Netten P van. Microbiological reference values for foods: A European
perspective. J Assoc Offic Anal Chem 1991; 74: 420-32.

10. Silliker JH, Baird-Parker AC, Bryan FL et al.. Editors. Micro-organisms in Foods — 4.
Application of the Hazard Analysis Critical Control Point (HACCP) system to ensure
microbiological Safety and Quality. Oxford, Blackwell, 1988.

11. Stersky A, Todd E, and Pivnick H. Food poisoning associated with post-process leakage (PPL)
in canned foods. J Food Protection 1980; 43: 465-76.

12. Broek MJM van den. Mossel DAA, Eggenkamp AE et al. The microbial association of bivalve
shellfish intended for consumption in the raw state, with particular reference to safety. Arch
Lebensm Hyg 1979; 30; 98-103.

Schothorst M van. Mossel DAA, Kampelmacher EH, and Drion EF. The estimation of the
hygienic quality of feed components using an Enterobacteriaceae enrichment test, Zbl Vet Med
1966; 13: 273-85.

Vidal Layseca C. Cholera — Peru. Morbid. Mortal. Weekly Rep 1991; 40: 108-10.
Wilson GS. The necessity for a safe milk-supply. Lancet II 1933; 829-32.

(Second edition door W. O. Brinker, D. L. Piermat-
tei en G. L. Flo. W. B. Saunders Co. Philadelphia.
1990. f 112.50 (inclusief 6% BTW))

De eerste druk van dit boek verscheen in 1983.
Het vond zijn weg naar de studeerkamer van vele
veterinaire studenten en de behandelkamer van
menig praktizerend dierenarts. Het is behulp-
zaam gebleken bij het stellen van diagnoses en bij
het bepalen welke therapie het meest succesvol zal
kunnen zijn.

De tweede druk is in 1990 verschenen. Wederom
stelden de schrijvers zich ten doel de gebruikers
van het boek op korte, duidelijke wijze te infor-
meren naar de meest beproefde methode om
orthopedische patiënten te behandelen voor het
bereiken van een spoedig en functioneel herstel.
Meer nog dan bij de eerste druk het geval was,
maken de auteurs niet alleen van eigen ervaring
maar ook van die van anderen gebruik.

Deze rijk geïllustreerde paper-back heeft een
geheel herziene lay-out met een duidelijke hoofd-
stuk- en paragraafindeling en opvallende aan-
dachtspunten. Tezamen met een uitvoerige alfa-
betische index is het hierdoor een buitengewoon
gebruikersvriendelijk naslagwerk geworden.
Het boek is verdeeld in drie delen:
Deel I omvat de fracturen-diagnostiek en de
therapeutische mogelijkheden. Dit deel beschrijft
alle denkbare fracturen met alle geëigende fixatie-
methoden. Verwonderlijk is het dat de intrame-
dullaire fixatie van de radius niet nadrukkelijker
wordt veroordeeld (There are better methods of
fixation available\') en dat de fractuurbehandeling
van de wervelkolom totaal onbesproken blijft.
Wel komen nog bottransplantatie, botinfectie,
gestoorde fractuurgenezing en specifieke fractu-
ren bij onvolgroeide honden aan de orde. De
hoofdstukken over bottransplantatie, iliosacraal
luxatie, carpaal- en tarsaal-fracturen en de crani-
olaterale benadering van de elleboog zijn onder
meer goede aanvullingen van hetgeen hierover in
de eerste druk werd vermeld.
Deel II bevat naast een summiere beschrijving
van het onderzoek van het locomotie-apparaat
een zeer goed en uitgebreid hoofdstuk over de
pathogenese en behandeling van athrose bij de
hond. In de laatste hoofdstukken van dit deel
worden de meest frequent gediagnostiseerde oor-
zaken van kreupelheid bij grote, kleine, onvol-
wassen en volgroeide honden systematisch weer-
gegeven voor de voor- en achterpoot. Bepaalde
onderwerpen worden hierbij uitvoerig besproken
zoals het hele scala HD-behandelingstechnieken
(inclusief de triple pelvic osteotomy), de belang-
rijkste operatieve behandelingsmethoden van
voorste kruisband laesie en een (opmerkelijke!)
behandeling van de ruptuur van de pees van de
biceps.

Deel 111 bevat enkele beschrijvingen van bot-
stofwisselingsstoornissen en neoplasiën die niet
ongenoemd mochten blijven doch overigens niet
pretenderen een volledig overzicht te vormen.
Samenvattend kan worden gesteld dat de bruik-
baarheid van dit handboek alleszins de aankoop-
kosten van dit boek rechtvaardigt voor een ieder
die de eerste druk al had en voor ieder ander die
uit hoofde van studie of beroepsuitoefening geïn-
formeerd wil zijn over diagnostiek en aanbevolen
therapie bij een breed scala van in de orthopedie
van kleine huisdieren voorkomende aandoenin-
gen.

SAMENVATTING. Iedere verandering in de sociale of fysische omgeving die de behoeften
of belangen van een zoogdier bedreigt, induceert bij het dier een toestand van spanning (\'stress\').
Gedreven door die spanning zal het zijn gedrag wijzigen. Tegelijkertijd treden veranderingen
op in lichaamsfuncties. Bij deze gedragsfysiologische reacties zijn alle orgaan- en regelsyste-
men (centrale en perifere zenuwstelsel, hormonale en immune systemen) betrokken, en worden
in hun functie beïnvloed. De aard van de reacties (bijv. vluchten, vechten, passief blijven) wordt
in belangrijke mate bepaald door de wijze waarop het dier de omgevingsverandering beoordeelt,
en het mogelijk effect van zijn respons inschat. Doel van de reacties is de dreiging af te wenden,
en controle te krijgen over de omgeving (aanpassing). Gelukt dat, dan ebt de spanning weg.
Wordt dat doel niet bereikt, dan houdt de spanningstoestand aan (\'chronische stress\'). Door
de langdurige belasting van hersen- en/of lichaamsfuncties die daarmee gepaard gaat kunnen
zich pathologieën ontwikkelingen.

SUMMARY. Any change in the social or physical environment that threatens the needs or
interests of a mammal, induces a state of tension (\'stress\') in the animal. Driven by this tension,
the animal changes its behaviour. At the same time, alterations occur in bodily functions. All
organs and regulatory systems (central and peripheral nervous systems, endocrine and immune
systems) participate in these behaverioul-physiological response and are affected in their
activities. The character of the reactions (e.g. fight, flight, passivityj is mainly determined
by the animals appraisal of the environmental change and of the possible impact of its response.
Aim of the reactions is neutralising the threat and gaining control over the environment
(adaptation). When this is achieved, the tension recedes. In case the response is unsuccessfull,
the state of tension persists (\'chronic stress\'). Prolonged exposure of brain and/or bodily
functions to stress can result in pathological states.

Het is een mooie dag. Felix ligt heerlijk lui te genieten in de zon. Hij spint wat,
rekt zich af en toe eens uit, en dommelt dan weer verder. Ook Hector geniet van
het leven, zij het op zijn manier. Hij onderwerpt de omgeving aan een uitgebreid
snuffelonderzoek en komt zonder dat hij het zich bewust is steeds dichter in Felix\'
buurt.

Opeens spitst Felix zijn oren en kijkt op. Ook Hector merkt iets. Hij blijft staan,
luistert en kijkt aandachtig in Felix\' richting. Een fractie later dringt de
werkelijkheid tot beide door. Alarm! Rug- en staartharen rijzen overeind, spieren
worden aangespannen en kat en hond staan — als spreekwoordelijk — tegenover
elkaar, klaar voor actie. Veel beweging is er nog niet, maar de spanning is voelbaar.
Dan komt Hector langzaam enkele stappen naderbij. Hij gromt, zijn oren staan
rechtovereind, hij heeft zijn lippen opgetrokken en laat zijn tanden zien. Zijn
agressieve bedoelingen zijn duidelijk. Felix blaast en deinst terug, zijn rug

\' Inaugurele rede uitgesproken bij de aanvaarding van het ambt van buitengewoon hoogleraar in

de adaptatie en stress aan de Landbouwuniversiteit te Wageningen op 7 juni 1990.
^ Prof. dr. V. M. Wiegant, vakgroep Fysiologie van Mens en Dier, Landbouwuniversiteit Wageningen,
Haarweg 10, 6709 PJ Wageningen, en Rudolf Magnus Instituut, Faculteit Geneeskunde, Rijksuni-
versiteit Utrecht, Vondellaan 6, 3521 GD Utrecht.

gekromd, zijn oren in de nek. Het lijdt geen twijfel, dat hij een lijfelijke confrontatie
niet zo ziet zitten. Schichtig spiedt hij naar een uitweg. Hector blaft nijdig en doet
enkele snelle stappen naar voren. Hij lijkt daarmee zijn vastberadenheid nog eens
te willen onderstrepen.

Plotseling schiet Felix met enkele pijlsnelle sprongen weg. Hij verdwijnt uit het
zicht en redt zo het vege lijf. Hector gaat er blaffend achteraan, maar houdt het
al snel voor gezien. Nog wat nabrommend vervolgt hij tevreden zijn snuffelex-
peditie.

Felix zit inmiddels ergens stil in een hoekje te bekomen van de schrik en likt zijn
vacht. De dreiging is afgewend en de spanning vloeit weg. Het gewone leven
herneemt zijn loop.

Ik heb u zoeven verslag gedaan van een ontmoeting tussen twee personages die
niet bijzonder op elkaar gesteld zijn. Er was hier zelfs sprake van natuurlijke
vijandschap. Hond en kat zijn immers roofdieren en eikaars concurrenten op de
voedselmarkt. Het fysieke overwicht van Hector gaf voor Felix bovendien nog
een extra dimensie aan de ontmoeting. Hoe het ook zij, de ontmoeting was
ongewenst en riep bij onze viervoeters spanning op.

Gedreven door die spanning trof ieder zijn eigen maatregelen. Zij pasten hun
gedrag aan de eisen van het moment aan. De ongewenste situatie werd daardoor
beëindigd en de spanning verdween.

De reacties van Hector en Felix zijn zeker niet specifiek voor honden en katten.
Allerlei andere zoogdieren vertonen vergelijkbaar gedrag wanneer ze met een
vijand worden geconfronteerd. Ook wij kunnen ons zonder veel moeite in Hector
of Felix inleven.

We herkennen die spanning, voelen die emoties en begrijpen dat gedrag. Het
vergaat ons, menselijke zoogdieren, onder vergelijkbare omstandigheden net zo.
Reacties op de aanwezigheid van vijanden voltrekken zich kennelijk volgens een
algemeen stramien. De ontmoeting tussen Hector en Felix wil ik dan ook
gebruiken ter illustratie van de spannings- en aanpassingsreacties die zoogdieren
met elkaar delen.

Laten we de begrippen spanning en aanpassing eens nader bekijken. Meer in het
algemeen gesproken ontstaat er spanning wanneer de harmonie van levenspro-
cessen — in vakjargon de homeostase — in het geding is. Levensprocessen zijn
bijzonder ingewikkeld en stellen stringente eisen aan bijvoorbeeld de temperatuur,
aan de beschikbaarheid van energie, water, zouten en tal van andere voedings-
stoffen, kortom aan de fysisch-chemische omgeving waarin zij zich afspelen. Die
omgeving is echter veranderlijk, en voldoet niet overal en altijd aan de eisen die
het leven stelt. Ieder organisme beschikt echter over zekere mechanismen om
desondanks het interne milieu stabiel en optimaal te houden, mechanismen dus
om zich aan te passen en te kunnen overleven.

Dergelijke mechanismen vinden we al bij zeer primitieve organismen. Bacteriën
bijvoorbeeld zijn in staat snel hun enzymatische machinerie te veranderen en
kunnen daardoor zonder veel moeite wanneer een voedingsstof opraakt op een
andere overschakelen.

Niettemin beperkt hun aanpassing zich voornamelijk tot het achteraf reageren op
veranderingen, tot het herstellen van de verstoorde homeostase wanneer dat
mogelijk is. Zij blijven dus goeddeels een speelbal van de elementen, en de eisen
die zij aan hun fysisch-chemisch leefmilieu of biotoop stellen zijn dan ook relatief
stringent.

Hogere dieren, en iic zal mij in mijn betoog verder beperken tot zoogdieren
(inclusief de mens), hebben in de loop van de evolutie beschikking gekregen over
organen en orgaansystemen met gespecialiseerde functies. Daardoor worden
allerlei invloeden vanuit het externe milieu in hoge mate gebufferd en is de
stabiliteit van het interne milieu gewaarborgd.

Zoogdieren zijn dan ook niet erg kwetsbaar voor veranderingen in de fysisch-
chemische omgeving. Bovendien zijn zij daardoor niet zozeer aan één specifiek
plekje in de natuur gebonden, maar kunnen in principe overal op aarde leven.
Zij beschikken dus over een grote mate van bewegingsvrijheid.

Die vrijheid kunnen zij benutten dankzij een uitgebreid repertoire van gedrags-
programma\'s die gericht zijn op het vervullen van allerlei levensbehoeften, zoals
het verkrijgen van voedsel, water, sociale en sexuele partners, beschutdng,
enzovoorts. Deze programma\'s zijn doelgericht, ze anticiperen. Ze bevatten
bijvoorbeeld informatie over waar en wanneer er voedsel te vinden is. Zeer
uitgesproken voorbeelden daarvan zien we bij dieren die jaarlijks over grote
afstanden trekken. Of ze geven informatie over de beste methodes om voedsel
op te sporen, bijvoorbeeld door te snuffelen zoals Hector, of door te wroeten zoals
varkens. Of over vijanden die je maar beter kunt mijden. Kortom, deze
gedragsprogramma\'s gidsen het dier als het ware door de jungle van het leven.
Zij geven het houvast en zekerheid. De basis voor dergelijke programma\'s is
genetisch vastgelegd. Ze zijn soortspecifiek. Ze vertegenwoordigen in feite
ervaringen die in de loop der evolutie door voorouders zijn opgedaan en die via
het erfelijk geheugen aan de nakomelingen worden doorgegeven. Herinneringen
dus, uit een ver verleden.

Omgekeerd zijn zoogdieren om te overleven volledig afhankelijk van de moge-
lijkheden om die gedragsprogramma\'s uit te voeren, en van het succes dat ze
daarmee hebben. Het is dan ook niet verwonderlijk dat elke verstoring of
belemmering van dat gedrag, of zelfs maar een toespeling daarop, door het dier
wordt ervaren als een potentiële bedreiging van de homeostase en dus van zijn
overlevingskansen. Het zal zich daartegen proberen te verdedigen. Daarbij wordt
het geholpen door gedragsprogramma\'s die speciaal gericht zijn op het oplossen
van problemen. Wat we zojuist bij Hector en Felix hebben gezien kunnen we nu
in algemene termen als volgt beschrijven. Wanneer een dier (of mens) met een
probleem wordt geconfronteerd, onstaat er spanning en die spanning is de drijfveer
voor probleemoplossend of aanpassingsgedrag. We kunnen die spanning dus zien
als \'spanning die door een probleem wordt opgeroepen\', maar ook als \'spanning
die nodig is om problemen in het leven het hoofd te kunnen bieden\'. Hoewel voor
ieder zoogdier geldt dat wat nodig en wat mogelijk is door de genen wordt bepaald,
betekent dat niet dat gedrag volledig erfelijk is vastgelegd. Integendeel, er is een
aanzienlijke flexibiliteit. Programma\'s kunnen worden bijgeschaafd en aangepast
door te leren van ervaringen. Bij deze bijzondere vorm van adaptatie worden in
feite eerder vastgelegde normen en referentiepunten herzien. Ook hier weer geldt
dat spanning de drijfveer is voor aanpassing, of zoals Karl Popper eens heeft
gezegd \'Wir lemen nur wenn wir Probleme haben\'.

Laten we nu teruggaan naar de ontmoeting tussen onze viervoeters en eens stap
voor stap analyseren wat daar precies gebeurde. Felix sliep en Hector was
geconcentreerd bezig. Toch onderbraken beide hun bezigheden al bij het geringste
geluid. Signalen van buiten kunnen kennelijk onder alle omstandigheden tot de

hersenen doordringen. Wanneer zo\'n signaal niet tot de gewone routine behoort
en dus mogelijk op iets belangrijks duidt, wordt de aandacht getrokken. Er gaat
als het ware een belletje rinkelen. Op zo\'n moment raken allerlei circuits in de
hersenen onmiddellijk geactiveerd en wordt het bewustzijn gewekt. Tegelijkertijd
worden alle zintuigen reflexmatig, dus onbewust, gericht op het nieuwe. Door deze
aajidachtsreactie is het mogelijk de gebeurtenis in kaart te brengen en te
onderzoeken wat er aan de hand is.

Tegelijk met de aandachtsreactie gaan er reflexmatig, via zenuwen en hormonen,
signalen uit naar andere delen van het lichaam. Tengevolge daarvan vinden er
snel veranderingen plaats in allerlei lichaamsprocessen. Sommige daarvan zijn zo
karakteristiek en soms zo duidelijk voelbaar of zichtbaar, dat ze in de volksmond
een eigen spreekwoordelijke plaats hebben gekregen: mijn haren gingen rechto-
vereind staan van schrik, mijn hart stond stil en ik verstijfde van schrik. Bovendien
worden lichaamsprocessen die in noodsituaties niet van direct levensbelang zijn
vertraagd of gestopt om de energie vrij te maken die nodig is voor vitale
spieractiviteit. Kortom, ook het lichaam wordt als het ware op spanning gebracht
om voorbereid te zijn op wat er misschien gaat komen.

Wanneer alle aandacht eenmaal gericht is op het nieuwe in de omgeving, is het
van het grootste belang dat daarover snel duidelijkheid komt: Dreigt er gevaar
of niet? Is er actie nodig? Wat moet er gedaan worden om de situatie onder controle
te krijgen? Alle zintuigen zijn inmiddels volop in actie en verzamelen zoveel
mogelijk informatie. Het is de interpretatie van deze gegevens door de hersenen
die doorslaggevend is voor wat er verder ondernomen wordt. De hersenen
verwerken de binnenkomende gegevens tot een compleet beeld van de actuele
toestand. Op basis daarvan bepalen ze bovendien het meest waarschijnlijke
scenario voor de nabije toekomst.

Vanzelfsprekend spelen \'oude\' en \'nieuwe\' herinneringen, genen en ervaring,
daarbij een zeer belangrijke rol. Er ontstaat zo een verwachting van de dingen
die komen gaan, een toekomstbeeld. Zo\'n verwachting krijgt pas werkelijk
betekenis door een waarderingsproces, door toetsing aan een referentie- of
normenkader waarin tal van gegevens uit erfelijke, maar ook uit ervaringsbronnen
zijn verwerkt.

Blijkt de gebeurtenis neutraal, oninteressant, of onbelangrijk en niet de moeite
waard om te reageren, dan zal de aandachtsreactie onmiddellijk beëindigd worden
onder het motto \'ga over tot de orde van de dag\'. Maar de toestand kan ook zonnig
zijn. Dan ontstaan er positieve emoties, tevredenheid bijvoorbeeld of geluk, en
is het motto \'ga door waarmee je bezig was, het gaat goed\'. De aanvankelijk door
de gebeurenis opgeroepen spanning vloeit weg. Er is geen sprake van problemen
en een actie is dus niet nodig.

Anders wordt het, wanneer de verwachting op gespannen voet staat met de
belangen van het individu, zoals bij de ontmoeting tussen Hector en Felix het geval
was. Het toekomstbeeld werpt dan zijn schaduw vooruit. Er ontstaan emoties met
een negatieve kleuring. Afhankelijk van de verwachting bijvoorbeeld irritatie,
woede, angst, vrees enzovoort. Die emoties dragen er toe bij dat het individu
definitief stopt met zijn bezigheden en verder alle aandacht en energie steekt in
het oplossen van het probleem of, anders gezegd in aanpassingsgedrag.
In deze fase krijgen ook de lichaamsreacties een meer uitgesproken emotionele
kleuring. U kent ze ongetwijfeld uit ervaring. Een probleem kan ons zwaar op
de maag liggen, en afhankelijk van hoe we het inschatten breekt ons het angstzweet
uit en bonst het hart in onze keel, of lopen we, al schuimbekkend, rood aan van
woede. En dreigt het helemaal uit de hand te lopen, dan doen we het dubbelzijdig

in onze broek. Deze lichaamsreacties zijn in feite uitingen van de veranderde
werking van organen. Maar niet alleen hart, bloedvaten en maag-darmkanaal
worden beïnvloed. Er veranderen nog tal van andere belangrijke lichaamsfuncties,
zoals het energie-metabolisme, de voortplantingsactiviteit en de werking van het
afweersysteem.

De spanning is inmiddels opgelopen. Het probleem vraagt om een oplossing.
Daarvoor kunnen twee typen gedragsstrategieën worden gevolgd, actieve en
passieve. Bij een actieve strategie wordt het probleem hetzij aangepakt om het
uit de weg te ruimen, bevochten dus, hetzij het wordt ontvlucht. Deze strategieën
werden door Hector en Felix in de praktijk gebracht.

Onder bepaalde omstandigheden kan het echter beter zijn om niet te bewegen en
eerst maar eens even stil af te wachten of het probleem misschien toch van
voorbijgaande aard blijkt. Zo\'n passieve strategie kan bijvoorbeeld zijn waarde
hebben voor de veldmuis die een torenvalkje ziet \'staan\'. Door niet te bewegen
loopt hij minder kans om gezien en dus om gegeten te worden.
Elk van deze strategieën omvat in feite een specifiek, geïntegreerd patroon van
cognitieve, emotionele, gedragsmatige en fysiologische reacties. We spreken van
\'copingstrategieën\'.

Of een individu door een gebeurtenis in een spanningstoestand raakt en ook voor
welke copingstrategie het dan kiest, hangt niet zozeer af van de objectieve
kenmerken van de gebeurtenis. Belangrijker is het of een gebeurtenis als een
probleem wordt ervaren, en welke instrumenten het individu op dat moment ter
beschikking staan om dat probleem op te lossen.

Daarbij is een drietal factoren van invloed. Ten eerste de erfelijke constitutie die
de noden en de mogelijkheden van soort en individu voorschrijven en beperken.
Ware Hector een dwergpincher geweest, dan had dat zeker aan zijn dapperheid
afgedaan. Zou hij een pitbull terrier zijn geweest, dan had het er voor Felix
misschien niet zo best uitgezien. Een tweede element van belang zijn de
persoonlijke ervaringen. Zelfs kat en hond kunnen we leren om met elkaar in vrede
te leven, zolang daarmee tenminste hun eigenbelang gediend is. En tenslotte is
de emotioneel-lichamelijke toestand van het individu op het moment zelf van
belang. Een onbeduidend voorval waar we ons normaal gesproken nauwelijks aan
storen kan tot een woede-uitbarsting leiden wanneer we prikkelbaar zijn.
Zowel dieren als mensen blijken er in het algemeen een individuele voorkeur op
na te houden voor één bepaalde copingstrategie. We kunnen zo twee typen
individuen onderscheiden. Het ene type hecht meer aan een actieve strategie en
is geneigd te kiezen voor \'vechten\' of \'vluchten\'. Het andere type geeft de voorkeur
aan een passieve strategie en \'kijkt liever eerst de kat uit de boom\'. Er zijn sterke
aanwijzingen dat deze individuele voorkeur wordt bepaald door een samenspel
van erfelijke factoren en ervaringen.

Het is dus vooral de subjectieve beoordeling van de situatie, \'de aard van het beestje
en zijn humeur\', die bepaalt of iets een probleem is en hoe erop zal worden
gereageerd. Leidt een eenmaal gekozen copingstrategie — welke dan ook — tot
oplossing van dat probleem, dan maakt de spanning plaats voor ontspanning.

In het voorgaande heb ik vooral de principes van spanning en aanpassing en de
globale processen die daarbij een rol spelen aan de orde gesteld. Nu wil ik kort

stilstaan bij de machinerie die nodig is om een en ander gecoördineerd en naar
behoren te laten verlopen.

Zowel gedrag als lichaamsfuncties worden in hoge mate bepaald door de hersenen.
De hersenen zijn opgebouwd uit miljarden zenuwcellen. Elk daarvan staat via
lange, dunne, vertakte uitlopers in verbinding met vele, soms wel duizenden,
andere zenuwcellen. Langs deze uitlopers worden met grote snelheid boodschap-
pen voortgeleid die gecodeerd zijn in elektrische pulsen, zoals bij telefoonkabels.
Bij een telefoonverbinding is een gesprek mogelijk omdat die pulsen weer in geluid,
in gesproken woord, worden omgezet. Bij de overdracht van een boodschap van
de ene op de andere zenuwcel vindt iets soortgelijks plaats, zij het dat de elektrische
pulsen worden vertaald in chemische boodschappen. Aan het eind van een uitloper
worden boodschappermoleculen, de zogenaamde neurotransmitters, losgelaten in
de nauwe spleet tussen twee zenuwcellen. De boodschap van zo\'n neurotransmitter
ligt verpakt in zijn chemische structuur en kan slechts worden ontvangen en
begrepen door een andere cel wanneer deze daarvoor ook het geschikte gereed-
schap, de zogenaamde receptoren, bezit. Als zo\'n boodschap goed is overgekomen
reageert de ontvangende cel onmiddellijk met een verandering in de eigen
elektrische activiteit. En dat heeft dan natuurlijk weer gevolgen voor andere
zenuwcellen in het netwerk.

Er zijn verschillende neurotransmitters bekend die ieder een eigen boodschap
overbrengen. Doorgaans gebruikt een zenuwcel er slechts één. Dat betekent dus
dat zo\'n cel te herkennen is aan zijn neurotransmitter. En ook, dat de boodschap
die een zenuwcel kan versturen bepaald wordt door zijn neurotransmitter. Omdat
zenuwcellen in het algemeen meerdere typen receptoren bezitten, kunnen ze wel
boodschappen van verschillende andere zenuwcellen begrijpen en integreren. De
vele miljarden contacten die er in de hersenen tussen zenuwcellen bestaan zijn
bovendien niet zomaar willekeurig gelegd. Ze vormen nauwkeurig gestructu-
reerde, functionele schakelingen, circuits en netwerken. De functie van één
bepaalde zenuwcel wordt dan ook niet alleen bepaald door de neurotransmitter
die hij gebruikt en de receptoren die hij bezit, maar ook door zijn plaats in zo\'n
schakeling.

Chemische communicatie tussen zenuwcellen ligt aan de basis van de verwerking
van informatie door de hersenen en dus van typische hersenprocessen als attentie,
emoties, leren, pijn, straf, beloning, de sturing van lichaamsfuncties, enzovoorts.
Hoewel al deze hersenfuncties op zichzelf het resultaat zijn van de activiteit van
uitgebreide schakelingen waarin talloze zenuwcellen deelnemen, is het toch
mogelijk de rol van specifieke zenuwcellen en neurotransmitters bij elk daarvan
nader te onderzoeken. Er zijn namelijk technieken om zenuwcellen en hun
neurotransmitters zichtbaar te maken en hun activiteiten te volgen. Bovendien
is het mogelijk om van buitenafin het proces van communicatie tussen zenuwcellen
in te grijpen, bijvoorbeeld door neurotransmitters toe te dienen, of stoffen die de
werking van neurotransmitters beïnvloeden, nabootsen of blokkeren. Dergelijke
technieken zijn krachtige hulpmiddelen bij wetenschappelijk onderzoek naar de
werking van de hersenen. Ze vinden ook uitgebreid toepassing in de geneeskunde,
zowel bij diagnostiek als bij behandeling van stoornissen in hersenfuncties. De
toepassing van psychofarmaca zoals tranquillizers, antidepressiva en antipsycho-
tica in de psychiatrie is daarvan een voorbeeld.

Een speciale groep van boodschappermoleculen wordt gevormd door de neuro-
peptiden. Ik zou mijn Utrechtse achtergrond verloochenen wanneer ik over de
betekenis daarvan op deze plaats niet iets meer zou zeggen.
Neuropeptiden zijn ketens van aminozuren. Het zijn dus kleine eiwitten, en ze

spelen een geheel eigen rol bij de communicatie tussen zenuwcellen. Ze verschillen
zowel in vorm als in functie van de gewone neurotransmitters. Omdat ze
aanmerkelijk groter en ingewikkelder zijn, kost het een zenuwcel veel meer tijd
en energie om een neuropeptide te maken dan een gewone neurotransmitter.
Neuropeptiden zijn als het ware \'duurder\', en er moet dus zuiniger mee worden
omgesprongen. De \'goedkopere en snellere\' neurotransmitter zijn er voor de
\'huishoudelijke\' communicatie. Zij zijn de werkpaarden van het zenuwstelsel.
Zenuwcellen die neuropeptiden maken worden vaak pas ingeschakeld als er iets
bijzonders aan de hand is, bijvoorbeeld wanneer er sprake is van grote drukte
in de hersenen.

Ook de boodschap van een neuropeptide heeft in het algemeen een ander karakter
dan die van een gewone neurotransmitter. Wanneer een neuropeptide een zenuwcel
beïnvloedt, leidt dat op zichzelf namelijk niet direct tot een verandering in de
elektrische activiteit van die cel. Wat er wel gebeurt is dat de ontvangende zenuwcel
voor langere tijd minder gevoelig of juist gevoeliger wordt voor één of meer gewone
neurotransmitters. Dat betekent dus dat neuropeptiden zenuwcellen helpen om
belangrijke van minder belangrijke informatie te onderscheiden zodat het
essentiële voorrang kan krijgen. En wanneer de hersenen onder spanning staan
en een probleem moeten oplossen is juist dat van het grootste belang.
Er zijn momenteel enkele tientallen families van neuropeptiden bekend, ieder met
een eigen werking in de hersenen. De peptiden verwant aan ACTH, bijvoorbeeld,
verhogen de aandacht voor de omgeving en de motivatie tot handelen. Peptiden
van de vasopressine-familie bevorderen de vorming van geheugensporen en het
terughalen van herinneringen. Die van de oxytocine-familie beïnvloeden geheu-
genprocessen op een tegengestelde manier. Een peptide met de mooie naam
Corticotropin Releasing Factor (CRF) speelt een rol bij angst. Weer andere
neuropeptiden, de endorfmen, brengen een gevoel van welbevinden teweeg. Ze
belonen als het ware bepaald gedrag en vergroten daardoor de kans dat het in
de toekomst zal worden herhaald. Ook verminderen ze de gevoeligheid voor pijn.
Deze werkingen van endorfmen worden overigens nagebootst door opiaten zoals
morfine en heroïne. Dat deze stoffen verslavend kunnen werken zegt wel iets over
de krachtige invloed van endorfinen op hersenfuncties. Elk van de genoemde
peptidefamilies is bovendien nog betrokken bij de regulatie door de hersenen van
bepaalde lichaamsreacties die tijdens spanning optreden. Ze coördineren cogni-
tieve, emotionele, gedragsmatige en lichaamsreacties tot zinvolle, geïntegreerde
copingstrategieën. Andersom zijn er sterke aanwijzingen dat stoornissen in
neuropeptidesystemen kunnen leiden tot gebrekkige aanpassing en zelfs tot
gestoord of pathologisch gedrag.

Bij de daadwerkelijke uitvoering van door de hersenen gestuurde spanningsreac-
ties zijn de skeletspieren en nog allerlei andere belangrijke organen betrokken.
Dat vereist een nauwgezette communicatie tussen de hersenen en de rest van het
lichaam om ervoor te zorgen dat gedetailleerde opdrachten vanuit de hersenen
naar de juiste perifere organen gestuurd worden. Deze communicatie verloopt via
zenuwen en hormonen.

De hersenen staan door middel van zenuwen in directe verbinding met organen
zodat een snelle, gerichte uitwisseling van gegevens mogelijk is. Het zogenaamde
\'willekeurige\' zenuwstelsel verzorgt de wederzijdse contacten tussen hersenen en
skeletspieren, en regelt de motoriek. De sturing van andere orgaanfuncties
verloopt via het zogenaamde autonome zenuwstelsel en onttrekt zich aan onze
wil. Dat autonome zenuwstelsel bestaat uit twee takken, de sympatische en de
parasympatische, die elk contact maken met dezelfde organen. Doordat ze

verschillende neurotransmitters gebruiken, hebben deze takken een tegengestelde
invloed op de werking daarvan. Door dit principe van balans tussen stimulatie
en inhibitie, Yin en Yang, kunnen individuele lichaamsfuncties zeer nauwkeurig
worden geregeld. De sympatische tak van het autonome zenuwstelsel stimuleert
de mobilisatie van energie uit koolhydraatreserves en verbetert de bloedtoevoer
naar spieren, hart en longen ten koste van de bloedtoevoer naar huid en
ingewanden. Voorts versnelt de sympatische tak de hartslag en de ademhaling,
remt de bewegingen van maag en darmen, opent sluitspieren, verwijdt de pupillen
en stimuleert transpiratie.

Tijdens de aandachtsreactie wordt het autonome zenuwstelsel onmiddellijk
geactiveerd, en dat leidt tot de markante \'schrikreacties\'. Doorgaans overheerst
daarbij de invloed van de sympatische tak. In een iets latere fase, wanneer emoties
ontstaan, kan de balans tussen sympatische en parasympatische invloed veran-
deren. Hoe dat uitpakt hangt samen met de gevolgde copingstrategie.

Maar de hersenen gebruiken nog een ander systeem om controle over het lichaam
uit te oefenen. Ook daarin spelen boodschappermoleculen een centrale rol,
namelijk de hormonen. Hormonen zijn stoffen die door speciale klieren aan het
bloed worden meegegeven.

Hormonale boodschappen kunnen zo in principe elke lichaamscel bereiken, dit
in tegenstelling tot neuronale boodschappen die steeds zeer lokaal worden
afgeleverd. Anders dan neurotransmitters dragen hormomen hun informatie dus
over grote afstanden uit. Hormonale boodschappen doen er dan ook beduidend
langer over om hun doel te bereiken dan neuronale signalen.
De belangrijkste hormoonklier, de hypofyse, bevindt zich in de schedelbasis en
staat onder direct commando van de hersenen. Via zijn hormonen leidt de
hypofyse, als een dirigent, een klein orkest van andere klieren die elk hun eigen
hormoon maken. In dit orkest zitten de schildklier, de geslachtsklieren (testes en
ovaria) en de bijnierschors. De schildklier maakt hormonen die het basale
metabolisme in het lichaam regelen. De geslachtshormonen regelen de vruchtbaar-
heid. De bijnierschorshormonen mobiliseren energie, onder andere uit vetreserves;
bovendien dempen ze allerlei lokale weefselreacties, en beschermen het organisme
zo tegen overmatige spanningsreacties. Verder scheidt de hypofyse nog hormonen
af die de lichaamsgroei regelen, de produktie en de afgifte van melk, de water-
en zouthuishouding en de contractie van gladde spieren, bijvoorbeeld in bloed-
vaten en baarmoeder.

Via dit hormonale netwerk kan het brein over een breed front in het lichaam
ingrijpen en \'ruimte\' maken voor aanpassingsreacties door bijvoorbeeld de groei
te stoppen, de voortplantingsactiviteiten op te schorten en energiereserves aan te
spreken. Alle genoemde hormonen, zowel die uit de hypofyse als die uit de perifere
hormoonklieren, beïnvloeden bovendien weer hersenfuncties. Ze voeren dus niet
alleen opdrachten uit die uit de hersenen afkomstig zijn, ze informeren van hun
kant de hersenen over de gang van zaken in het lichaam zodat die daarop weer
kunnen inspelen.

De hersenen, het perifere zenuwstelsel en het hormonale systeem verzorgen de
verwerking en de distributie van informatie in het lichaam. Nu we de opbouw
van deze systemen en ook hun onderlinge verwevenheid hebben leren kennen, is
het gemakkelijker te begrijfien dat het individu zich bij al zijn reacties op
veranderingen in de omgeving als een psychosomatische eenheid gedraagt. De
opbouw van elk van de drie systemen is bij ieder individu van een soort — zeg
maar bij ieder van ons — in grote trekken gelijk. Maar evengoed als er variatie
bestaat in uiterlijk en lichaamsbouw, zijn er ook erfelijke individuele verschillen
in deze drie inwendige systemen. Zij bepalen mede het \'karakter\' van een individu.
En evenals spierballen groter en kleiner kunnen worden, veranderen ook de

hersenen, het zenuwstelsel en het hormonale systeem in \'vorm\' en functie
afhankelijk van de intensiteit en de aard van het dagelijks gebruik. In feite betekent
dit dus, dat omgevingsprikkels niet alleen de programma\'s voor informatiever-
werking beïnvloeden, maar ook de informatieverwerkende machinerie zelf.

Na deze technische onderbreking neem ik u graag terug naar het levende
organisme. Felix en Hector losten hun problemen snel en effectief op. Hun
spanningsreacties hadden het beoogde resultaat. Ze wisten wat hen te doen stond.
Kennelijk was er bij geen van beide sprake van veel onzekerheid over de loop
der dingen. Bovendien hadden ze de beschikking over adequate copingstrategieën,
en konden ze die ook werkelijk uitvoeren.

Zo\'n happy end wordt natuurlijk niet altijd zo snel en soms zelfs helemaal niet
bereikt. Dat is bijvoorbeeld het geval in situaties waarin er onzekerheid is, en er
zich geen concreet toekomstbeeld kan vormen. Het ligt voor de hand dat het dan
ook niet goed mogelijk is om doelgericht maatregelen te treffen. Of in situaties
waarbij het probleem er weliswaar duidelijk ligt, maar er geen mogelijkheden zijn
om handelend op te treden, bijvoorbeeld doordat het individu daarin belemmerd
wordt. De spanning loopt dan hoog op. De zwaarste spanning ontstaat wanneer
elke vorm van zekerheid ontbreekt, of wanneer het individu alle controle over
zijn omgeving heeft verloren. Dat gaat gepaard met hevige gevoelens van angst,
machteloosheid, paniek of ontreddering en met intensieve lichaamsreacties. Als
het probleem niet snel tot een oplossing komt ontstaat er een toestand van ernstige
chronische spanning.

Ik heb u er al op gewezen, dat bij spanning sommige psychische en lichamelijke
functies zwaarder worden belast dan normaal, en dat andere worden vertraagd
of gestopt. De harmonie van levensprocessen, het delicate evenwicht waarover
ik in het begin van mijn rede sprak, is dan ver te zoeken. Het doel van
spanningsreacties is ervoor te zorgen dat tijdelijk alle aandacht en energie
beschikbaar is en kan worden gebruikt voor de oplossing van het probleem dat
zich aandient. Het woordje \'tijdelijk\' is hier essentieel.

De beroemde Amerikaanse fysioloog Walter Cannon, de vader van het begrip
\'homeostase\', zegt het ergens zo: \'The living being is stable. It must be in order
not to be destroyed, dissolved or desintegrated by the colossal forces, often
adverse, which surround it. By an apparent contradiction it maintains its stability
only if it is excitable and capable of modifying itself according to external stimuli
and adjusting its response to the stimulation. In a sense it is stable because it is
modifiable - the slight instability is the necessary condition for the true stability
of the organism\'.

Maar door die tijdelijke instabiliteit in lichaam en geest draagt de spanningsreactie
zelf een kiem van gevaar in zich. Ook hier gaat de kost voor de baat uit. Bij
chronische spanning zijn er wel voortdurend kosten, maar blijven de baten uit.
Het langdurig onttrekken van energie aan allerlei vitale processen en de zware
belasting van weer andere functies kunnen leiden tot verschijnselen van uitputting
en slijtage.

De spanning gaat over in overspanning. Welzijn en gezondheid worden bedreigd.
TUPAJA\'S EN ZEUGEN

Dat er een verband is tussen zware of chronische spanning en ziekten is zeker.
Wetenschappelijk onderzoek van de laatste decennia, in het bijzonder onderzoek
aan proefdieren, heeft dat duidelijk gemaakt. Een tweetal voorbeelden van
dergelijk onderzoek en de resultaten daarvan wil ik u niet onthouden.

Het eerste voorbeeld betreft onderzoek aan Tupaja\'s, zoogdiertjes ter grootte van
eekhoorntjes, die in Zuid-Oost-Azië voorkomen. Ze leven in hecht familieverband,
en mannetjes en vrouwtjes sluiten een verbond voor het leven. Wanneer we in het
laboratorium een willekeurig Tupaja mannetje en vrouwtje in één kooi bij elkaar
zetten kan er een gelukkig en vruchtbaar huwelijk worden gesloten. In dat geval
is er eigenlijk altijd sprake van \'liefde op het eerste gezicht\'. De diertjes zijn vanaf
het eerste moment onafscheidelijk, ze likken regelmatig eikaars mond en slapen
dicht tegen elkaar in hetzelfde nest. Al vanaf het begin gaat ook hun hartje rustiger
kloppen dan voorheen en neemt de activiteit van de bijnierschors, een goede
indicator voor spanning, drastisch af. De diertjes zijn \'zichtbaar gelukkig\' en
stichten een grote familie.

Dat is wat er in ongeveer twintig procent van de gevallen gebeurt. Meestal wordt
er echter geen vriendschap gesloten en blijft de verhouding gespannen. Dan is de
hartslag van de dieren overdag en \'s nachts hoger dan normaal. Af en toe wordt
er zelfs gevochten en van een vruchtbare relatie is geen sprake.
In enkele gevallen ontstaat er, vrijwel onmiddellijk nadat de twee dieren bij elkaar
gebracht zijn, een gevecht waarbij altijd één van twee het leven laat. Wanneer de
dieren nog bijtijds van elkaar gescheiden worden en ieder een door gaas
afgescheiden compartiment van de kooi krijgt toebedeeld, blijkt de verliezer van
het gevecht met een ernstig en onoplosbaar probleem te blijven zitten. Zelfs de
aanblik van de ander is dit dier nog teveel. Zijn of haar hartslag stijgt sterk en
blijft verder hoog, dag en nacht. De hoeveelheid bijnierschorshormoon in het
bloed stijgt torenhoog, het aantal witte bloedcellen daalt sterk, het dier verzorgt
zich niet meer, het lichaamsgewicht neemt snel af, en het dier sterft binnen enkele
dagen. Het had geen mogelijkheid te ontvluchten. Door gebrek aan controle over
het eigen lot werd het probleem in dit geval letterlijk levensgroot.
Voor het tweede voorbeeld blijven we dichter bij huis. In de huidige varkensfok-
kerij worden zeugen vaak maandenlang aangebonden in nauwe boxen gehuisvest.

In deze situatie kunnen de dieren veel van hun natuurlijk gedrag niet uitvoeren.
Ze zijn daarvoor immers te sterk in hun bewegingsvrijheid beperkt. Ze zijn de
controle over hun eigen lot vrijwel volledig kwijt. Op het moment van het
aanbinden zelf, vertonen de dieren alle tekenen van een acute spanningsreactie.

Ze leveren verzet en proberen los te breken. Hun hartslag is hoog, en ook de
bloedspiegel van het bijnierschorshormoon cortisol is sterk gestegen. Na enige
uren staken de dieren hun verzet, en lijkt de rust weergekeerd.

Maar dat is slechts uiterlijke schijn. Na verloop van enige tijd ontwikkelen zich
bij de dieren namelijk zogenaamde stereotypieën. Dat zijn stoornissen in gedrag
waarbij eenvoudige handelingen schier eindeloos, in een vast patroon worden
herhaald zonder dat daarmee ogenschijnlijk een zinnig doel is gediend. De dieren
kauwen bijvoorbeeld op de ketting waarmee ze zijn aangebonden, bijten op de
stangen van hun box, happen in de lucht, maken vreemde kopbewegingen of
voeren combinaties van dit soort handelingen uit, vaak uren achtereen.
Dat we hier te maken hebben met dieren die onder chronische spanning leven
valt niet alleen af te leiden uit het optreden van deze gedragsstoornissen.
Recente gegevens uit ons eigen Wageningse onderzoek wijzen ook in die richting.

Na het aanbinden hebben de dieren namelijk blijvend verhoogde cortisol-spiegels
in het bloed. Op termijn kan dat nadelige gevolgen hebben. Cortisol onderdrukt
namelijk het afweersysteem waardoor de gevoeligheid voor infecties kan toene-
men. Ook is na het aanbinden de hartslag blijvend hoger en reageren de dieren
op gewone dagelijks prikkels met een sterkere hartversnelling dan normaal. Op
den duur zou deze abnormaal hoge belasting van hart en bloedvaten tot schade

kunnen leiden. Tenslotte zijn er aanwijzingen dat bij aangebonden dieren
beduidend meer erosies en bloedingen van het maagslijmvlies voorkomen dan
normaal. Het heeft er dus veel van weg, dat de veerkracht — het aanpassings-
vermogen — van aangebonden zeugen verminderd is. In de praktijk van de
varkensfokkerij vormt het hoge \'uitvalspercentage\' van de zeugen een probleem.

Mogelijk is een deel van die uitval terug te voeren op de verhoogde kwetsbaarheid
van de dieren ten gevolge van de chronische spanning waaronder ze leven.
Een interessante waarneming is dat endorfmen noodzakelijk zijn voor de
uitvoering van stereotypieën. Zou het zo zijn dat aangebonden zeugen stereotyp
gedrag vertonen omwille van de belonende werking van deze neuropeptiden en
om het gevoel van welbevinden dat ze teweeg brengen? Met andere woorden,
draagt het vrijkomen van endorfmen tijdens stereotypieën er toe bij dat het dier
zijn problemen als minder ernstig ervaart? In dat geval zijn stereotypieën niet
zomaar stoornissen van gedrag, maar stoornissen met een voor het dier zinvol
effect. Stereotyp gedrag moeten we dan zien als een vorm van copinggedrag. De
waarneming dat het aantal maagerosies minder is naarmate de ernst van de
stereotypieën toeneemt lijkt met deze gedachtengang in overeenstem.ming. Maar
van de andere kant reageren dieren met een hoog stereotypie-niveau op dagelijkse
prikkels wel met een bovenmatige toename in de hartslag. Stereotyp gedrag is dus
op zijn best een slecht geslaagde poging om problemen te verdoezelen. Hoe het
ook zij, de betrokkenheid van endorfmen bij stereotypieën biedt interessante
aanknopingspunten voor verder onderzoek naar veranderingen in de hersenen die
wellicht aan de basis liggen van veranderingen in gedrags-, hormonale of
autonome reactiviteit.

Behalve deze twee voorbeelden zijn er nog veel andere onderzoeksgegevens die
erop wijzen dat langdurige spanning kan leiden tot blijvende veranderingen in
gedrag en lichaamsfuncties, tot vermindering van het aanpassingsvermogen en
tenslotte tot blijvende stoornissen en ziekten. Over de ontstaanswijzen daarvan
en de mechanismen die daarbij een rol spelen, de pathogenese, zijn vrijwel geen
harde gegevens beschikbaar. Dat komt onder meer omdat bij het onderzoek over
spanning en aanpassing de aandacht zich in het algemeen concentreert op de acute
spanningsreacties zelf en het verloop daarvan op korte termijn, dat wil zeggen
in uren, hoogstens enkele dagen. Onderzoek naar de gevolgen van chronische
spanning (weken, maanden) verdient niet alleen uit wetenschappelijk oogpunt
meer aandacht. Gezien de directe relatie met welzijn en gezondheid van mens en
dier is het ook uit maatschappelijk oogpunt van groot belang en hard nodig.

Dergelijk onderzoek vergt een lange adem. Het gaat immers om veranderingen
die zich geleidelijk voltrekken, en waarbij zich bovendien een aanzienlijke variatie
tussen individuen kan voordoen. Zulk onderzoek zal bovendien gericht moeten
zijn op het gehele organisme, en dient veranderingen in gedrag, hersen- en
lichaamsfuncties in hun onderlinge samenhang te bestuderen. Het vraagt dus een
multidisciplinaire aanpak en stelt hoge technische eisen.

Dit type onderzoek is bij mensen vrijwel niet mogelijk. Wij zijn daarvoor dus
aangewezen op dierproeven, en die mogen zich, zoals u weet, in toenemende mate
verheugen in een slechte pers. De vaak tendentieuze berichtgeving in de media
gaat meestal geheel voorbij aan de zorgvuldigheid waarmee dierproeven in het
algemeen worden uitgevoerd en het doel waarvoor ze worden gedaan. Gezien het
belang van dierproeven voor het welzijn en de gezondheid van mens en dier is
het dringend noodzakelijk dat daarin verandering komt.

Ik kom nu aan het slot van mijn rede. Ik heb getracht u een beeld te schetsen
van \'spanning\' en \'aanpassing\'. Ik hoop dat mijn boodschap is overgekomen:
spanning is nodig voor overleven, en spanningsreacties zijn wapens in de struggle
for life. Maar diezelfde reacties kunnen zich ook tegen het leven keren.
Voor de duidelijkheid heb ik in mijn betoog het Engelse woord voor spanning
\'stress\' bewust vermeden. In de wetenschappelijke literatuur heeft dat woord
namelijk verschillende betekenissen.

Het wordt gebruikt om zowel de dagelijkse \'nuttige spanning\' als de schadelijke
\'overspanning\' aan te duiden. In de lekenpers figureert doorgaans alleen de laatste
betekening, die van \'overspanning\'.

Vooralsnog is het onduidelijk waar de grens tussen \'spanning\' en \'overspanning\'
precies ligt. Houden we echter voor ogen dat het onder beide condities om dezelfde
spanningsreacties gaat, dan kunnen we het woord \'spanning\' in mijn betoog gerust
vervangen door het woord \'stress\'.

Ieder die zich in het kader van studie of anderszins
wilde verdiepen in de histologie en microscopi-
sche anatomie van de huisdieren en daarbij als
ondersteuning gebruik wilde maken van een atlas
met microfoto\'s van de diverse weefsels en orga-
nen was tot voor kort geheel aangewezen op een
paar werken afkomstig uit de humaan histologi-
sche sector.

Hoewel door de grote mate van overeenkomst
tussen mens en zoogdier, deze werken bruikbaar
waren, bleef het vergelijkende aspect hier geheel
achterwege. Toch is juist dit laatste voor de
veterinaire student van groot belang. Immers,
ondanks de eerder genoemde grote mate van
overeenkomst in de microscopische bouw van de
verschillende organen en weefsels tussen de di-
verse diersoorten zijn er, zelfs wanneer men zich
tot de zoogdieren beperkt, ook opvallende ver-
schillen, Ook de typische \'veterinaire organen\'
zoals voormagen, hoef en klauw blijven in de
humane werken onbesproken.
Met het verschijnen van de \'Atlas of Veterinary
Histology\' van W. J. Bacha en L. M. Wood is in
deze situatie een ommekeer gekomen. Dit werk
richt zich vooral op de veterinaire en vergelij-
kende aspecten van de histologie in ruime zin, dus
met inbegrip van wat wij microscopische ana-
tomie plegen te noemen.

Daar waar weefsels en organen van verschillende
diersoorten een overeenkomstige structuur heb-
ben werd een representatief voorbeeld gekozen,
daar waar interspecifieke verschillen bestaan is
getracht deze in een paar karakteristieke beelden
weer te geven.

De vergelijkende aspecten strekken zich uit over
de geijkte huiszoogdieren hond, kat, geit, schaap,
varken, rund en paard alsmede kip.
Ieder hoofdstuk wordt voorafgegaan door een
beknopte, maar duidelijke inleiding over het
desbetreffende weefsel of orgaansysteem.
De opgenomen kleurenfoto\'s zijn vrijwel zonder
uitzondering van zeer hoge kwaliteit.
Als kleine punten van kritiek zou vermeld kunnen
worden dat in een aantal gevallen de als aandui-
ding in de afbeeldingen gebruikte cijfers wat
slecht zichtbaar zijn.

In een enkel geval blijkt uit de bijschriften bij de
afbeeldingen niet of een aangegeven detail tot de
specifieke kenmerken van de desbetreffende dier-
soort behoort of dat het een meer algemeen
kenmerk van het desbetreffende weefsel of orgaan
is.

Mede door de opgenomen hoofdstukjes over het
histotechnisch vervaardigen van microscopische
preparaten, over het ruimtelijk interpreteren van
coupes, de gegeven voorbeelden van enkele veel
voorkomende artefacten in die preparaten en niet
in de laatste plaats door de, gezien de grote
hoeveelheid kleurenafbeeldingen, relatief be-
scheiden prijs vormt dit boek allereerst een waar-
devolle begeleiding voor de veterinaire student,
maar ook voor de klinicus, patholoog of prakti-
zerend dierenarts zal deze zeer volledige collectie
beelden van de normale histologie van groot nut
kunnen zijn.

Comparative evaluation of the enzyme-
linked immunosorbent assay (ELISA) in the
diagnosis of natural Fasciola gigantica
infection in cattle

SUMMARY The enzyme-linked immunosorbent assay (ELISA) was evaluated for the
diagnosis of naturally acquired Fasciola gigantica infection in cattle in comparison with
conventional parasitological techniques. Using unfractionated whole worm extract of F.
gigantica as the antigen, it was observed that there was a good correlation between ELISA
positivity and positive diagnosis of fascioliasis by post mortem liver examination, bile egg
sedimentation and faecal egg sedimentation. There was, however, a disparity between ELISA
results and faecal egg flotation results.

In cattle that harbour patent infections o(Fasciola, the recovery of eggs from their
faeces remains the surest method of diagnosis of liver fluke infection in spite of
the vast array of sérodiagnostic techniques that have evolved and been described
over the past two decades (11). Apart from their inability to detect prépaient
infections, the cumbersomeness and the apparent lack of sensitivity of conven-
tional coprological methods coupled with the need for simple, rapid and sensitive
diagnostic techniques that are applicable to epidemiological investigations have
justified the search for reliable serotests.

One sérodiagnostic test that has been adapted for the diagnosis of fascioliasis more
recently is the enzyme-linked immunosorbent assay (ELISA) (1, 2, 3, 4, 5, 6, 9).
In most of these works, ELISA was used for the diagnosis of Fasciola hepatica
infection in experimentally infected animals. Furthermore, despite the elabora-
teness of some of these experimental designs which used different antigen types
and protein fractions of F. hepatica, there is still a need to truly assess the reliability
of ELISA as a diagnostic tool in natural fascioliasis in relation to conventional
parasitological techniques especially for F. gigantica infection in African cattle.
In this study, the sensitivity of ELISA in the diagnosis of naturally occurring F.
gigantica infection in cattle was compared to conventional parasitological
techniques.

All the cattle studied were slaughtered at the Ibadan Municipal Abattoir, Nigeria. The age
of the animals at the time of slaughter was 2 to 3 years.

Sample collection: As described below, samples were collected from four groups of 688
slaughtered cattle:

Group 1: Blood samples were collected after slaughter from the hearts of 44 cattle whose
livers were observed to be infected with F. gigantica and from another set of 44 cattle whose
livers were fiuke-free.

\' B. O. Fagbemi and L O. Obarisiagbon, Department of Veterinairy Microbiology and Parasitology,
University of Ibadan, Ibadan, Nigeria.

Group 2: Two hundred blood samples were collected randomly from cattle during
slaughtering; their corresponding faecal samples were collected directly from the rectum.
Group 3: Two hundred blood samples and faecal samples were also collected randomly
from another group of cattle at slaughter.

Group 4: In addition to blood and faecal samples, bile samples were randomly collected
from the gall bladders of 200 cattle at slaughter irrespective of whether the livers were
Fasciola-\'mitcied or Fasciola-irte.

Investigation procedure: ELISA was conducted on all the sera obtained from the four
groups of animals. Foetal calf serum was used as Fasciola-iret control serum. For the
ELISA, F. gigantica was prepared by homogenising 20 freshly collected adult flukes in 10
ml of phosphate buffered saline (PBS — pH 7.2). The homogenate was left overnight at
4°C before it was centrifuged at 12,000 rpm for one hour at 4°C. The supernatant was
stored at 4°C until used.

A chequerboard titration (8) was initially performed to determine the optimum antigen
concentration for adsorption to the plates and the optimum dilution of both the serum
and the conjugate. The procedure followed for the conduction of the ELISA was a
modification of that of Burden and Hammet (2).

The antigen was diluted in a carbonate buffer (pH 9.6) to give a solution containing 10
/jg/ml; 100 /il of the solution was allowed to adsorb into the wells of polystrene
microtitration plates for two hours at 37°C with one minute of shaking at 40-minute
intervals. The wells were washed 12 times with PBS containing 0.05% Tween 20, after which
the serum samples, diluted at a ratio of 1:100 with PBS, were added. The plates were
incubated at 37°C for one hour. After washing again as described previously, peroxidase-
labelled anti-bovine immunoglobulin (diluted at a ratio of 1:2000 with PBS) was added
and the plates were incubated at 37°C for one hour with shaking after 30 minutes. The
plates were washed once more and the enzyme substrate orthophenylene diamine, diluted
1 mg/ml in 0.05% citrate buffer (pH 5.5), was added. After optimum colour development
was allowed for 30 minutes, the reaction was stopped by the addition of IM sulphuric acid.
The optical density was determined spectrophotometrically at 405nm.
The tests for all samples were run simultaneously. At the conclusion of the assays, the optical
density readings for each group, including that for the negative control, were compared
to detect significant differences between group means. P values less than 0.05 were
considered significant. Particular cut-off points were not used.

Parasitologicalstudies: The faecal samples obtained from Group 2 animals were examined
for F. gigantica eggs by the sedimentation method (10), while those of Group 3 animals
were examined for fluke eggs by the zinc flotation method (7). In Group 4, both the
sedimentation and flotation methods were used for the detection of the eggs from each
faecal sample. The bile collected from each animal in this group was examined for Fasciola
eggs by sedimentation. For this, 25 ml of bile was centrifuged at 3,000 rpm for 30 minutes
and the sediment was examined for Fasciola eggs.

Study plan: The study conducted with Group 1 was designed to compare ELISA results
for animals that were observed to be Fasciola-\'mkcltd and Fasciola-irte. during post mortem
examination. The purpose of the Group 2 studies was to compare the ELISA results with
those obtained for the diagnosis of fascioliasis by the sedimentation method, while the
purpose of the Group 3 studies was to allow a similar comparison with the flotation
technique. With Group 4, a simultaneous comparison of the four methods (ELISA,
sedimentation, flotation and post mortem diagnosis) was made.

In Groups 2 and 3, samples were obtained from different sets of animals to broaden the
sample base and to obtain an independent comparison prior to the simultaneous
comparison that was made with Group 4.

The ELISA optical density (OD405) readings in the groups of cattle are presented
in Tables 1 and 2. In Table 1, the OD readings obtained for cattle with Fasciola-
infected livers (0.512 ± 0.181) was significantly higher than those for animals
whose livers were FasciolaAxtt (0.135 ± 0.045).

Similarly in Table 1, the ELISA result for sera of animals whose faeces contained
576

Table I. Antibody response to F. gigantica infection in three groups of cattle as measured by ELISA
(ODiojnm).

Fasciola eggs as detected by the sedimentation technique (0.424 ± 0.031) was
significantly higher than for the cattle without eggs in faeces (0.206 ± 0.167).
However, as shown in the same table, the OD values for cattle that were known
to be Fasciola-initcitd as revealed by egg flotation (0.492 ± 0.170) was not
significantly different from those of Fasciola-ixtt cattle (0.416 0.101).
A simultaneous comparison of ELISA OD values for cattle that were ascertained
to be Fasciola-mi&ciid or Fasciola-{rtt by bile egg sedimentation, faecal egg
sedimentation and faecal egg flotation is shown in Table 2. It can be seen that
while OD values for cattle that were proven to be Fasciola-\'m{tc\\.td by bile egg
sedimentation and faecal egg sedimentation were significantly higher than those
for animals that were Fasciola-irtt, the OD values for the same animals that were
categorised by faecal egg flotation were not significantly different from each other.

Table 2. Simultaneous comparison of ELISA OD values in a group of cattle in relation to
parasitological diagnosis of F. gigantica.

The results from these studies reveal that ELISA results for Fasciola-infected cattle
were significantly higher than for the Fasciola-hee animals when the methods used
for determining the Fasciola-inkction was liver examination, bile sedimentation
or faecal egg sedimentation. The difference in OD readings for the Fasciola-
infected and the Fasciola-hee. animals was significant enough to justify positive
diagnosis by the serological test. However, reliable results were not obtained when
ELISA was used in relation to diagnosis of fascioliasis by faecal egg flotation.

The equivocal results obtained in this latter case reveal the insensitivity of the
faecal flotation method in the diagnosis of bovine fascioliasis. For instance
simultaneous comparison of bile sedimentation, faecal egg flotation methods
showed that many animals that were classified as Fasciola-htt by faecal egg
flotation were actually revealed to be Fasciola-\'mitcltd by the two other methods.
It was also observed during this study that zinc sulphate solution, because of its
high specific gravity, caused considerable physical distortion of fluke eggs during
flotation.

Since the main aim of this investigation was to compare ELISA (OD) readings
for the different groups of animals and not to establish strict positive or negative
ELISA values, cut-off values were not set.

The present findings confirm the usefulness of ELISA for the diagnosis of natural
F. gigantica infection as it had been shown for experimental F. hepatica infection
in cattle (2, 4) and sheep (11).

These investigations have not taken into consideration the complications that may
be caused by concurrent helminth infections with which F. gigantica may share
common antigens. In this connection, although Zimmerman et al. (11) demon-
strated that concurrent nematode infections did not interfere with ELISA results
obtained for experimental ovine fascioliasis, it is possible that antigens shared with
more closely related trematodes such as schistosomes may affect the reliability
of the test. Furthermore, the present studies have shown that reliable results may
be obtained with the use of whole worm extracts as the antigen source. However,
in view of the demonstration (9) that fractionated antigens revealed different stages
of Fasciola infection in experimental fascioliasis in cattle, the use of fractionated
antigens for diagnosing natural fascioliasis in cattle may produce more informative
epidemiological data.
ACKNOWLEDGEMENTS

This study was supported by the Danish International Development Agency (DANIDA),

1. Ambroise-Thomas P, Desgeorges PT, Bouttaz M. Le diagnostic immunoenymoiogique (ELISA)
de la humaine el bovine. Detection d\'anticorps ef/ou d\'antigenes circulants. Ann Soc Med Trop
1980; 60: 47-60.

2. Burden DJ, Hammet NC. Microplate enzyme-linked immunosorbent assay for antibody to
Fasciola hepatica in cattle. Vet Rec 1978; 103: 158.

3. Burden DJ, Hammet NC. The ELISA test for detection oi Fasciola hepatica infection in cattle.
Parasitology 1979; 79: 3.

4. Farrell CJ, Shen DT, Wescott RB, Lang BZ. An enzyme-linked immunosorbent assay for
diagnosis o[Fasciola hepatica infection in cattle. Am J Vet Res 1981; 42; 237-40.

5. Hillyer GV, Santiago de Weil N. Use of immunologic techniques to detect chemotherapeutic
success in infections with Fasciola hepatica. II. The enzyme-linked immunosorbent assay in
infected rats and rabbits. J Parasitol 197; 65: 680-4.

6. Levine DM, Hillyer GV, Flores SI. Comparison of counterelectrophoresis, the enzyme-linked
immunosorbent assay and kato faecal examination for the diagnosis of fascioliasis in infected
mice and rabbits. Am J Trop Med Hyg 1980; 29: 602-8.

7. Manual of veterinary parasitological laboratory techniques. London (Technical bulletin no. 18).
Ministry of Agriculture, Fisheries and Food, 1971.

8. McLaren ML, Lillywhite JE, An ACS. Indirect enzyme-linked immunosorbent assay (ELISA):
practical aspects of standardisation and quality control. Medical Laboratory Sciences 1981; 38:
245-51.

9. Oldham G. Antibodies to Fasciola hepatica antigens during experimental infections in cattle
measured by ELISA. Vet Parasitol 1983; 13: 151-8.

10. Parfitt JW, Banks AW. A method for counting Fasciola eggs in cattle faeces in the field. Vet Rec
1977; 87: 180-2.

11. Zimmerman GL, HJ en LW, Cerro JE, Farasworth BS, Wescott RB. Diagnosis of Fasciola hepatica
infections in sheep by an enzyme-linked immunosorbent assay. Am J Vet Res 1982; 43: 2097-
2100.

Skin and respiratory symptoms from
exposure to alkaline glutaraldehyde in
medical services

Norback D. Scandinavian Journal of Work,
Environment and Health 1988; 14: 366-71.

Glutaaraldehyde is, evenals formaldehyde,
een veel gebruikt desinfectans bij de koude-
sterilisatie van bepaalde instrumenten —
voornamelijk endoscopen — als fixatief bij
electronenmicroscopische technieken en
röntgenfilms. Men gebruikt het veelal \'open\'
omdat er zich weinig of geen irritatie of
risico\'s zouden voordoen bij blootstelling
aan huid of slijmvliezen. Bij een onderzoek
bij 107 medische personeelsleden in een
ziekenhuis, die geëxponeerd waren aan glu-
taaraldehyde bleek echter dat in vergelijking
met een overeenkomende controlegroep, er
een significante toename bleek te bestaan
aan neus- en keelsymptomen, misselijkheid,
hoofdpijn en erytheem op de handen. Bij het
erytheem bleek deze te moeten worden
toegeschreven aan directe irritatie en niet
aan allergie zoals door middel van pleister-
proeven kon worden bewezen. Ook long-
functiestoornissen, zoals bij asthma, zijn bij
enkele personeelsleden waargenomen. Alle
medewerkers waren aan minder dan 0,8
mg/m\' glutaaraldehyde, de Engelse en
Zweedse grenswaarden, blootgesteld.
Ook formaldehyde, chlorhexidine, isothi-
azolinonen en chloramine veroorzaken
slijmvliesirritaties en dermatitis, zodat een
geschikt remplaçant voor glutaaraldehyde
als ontsmettingsmiddel nog niet voor de
hand ligt.

Direct contact kan men voorkomen met
handschoenen en ondoorlaatbare voor-
schoten bij werken met vloeistof, de inade-
ming van damp door werken in ruimten met
negatieve druk of in een \'laminar flow\'-kast
met afzuigmogelijkheid naar buiten.

Hutton CT, Fox LK, and Handock DD.
Mastitis Control Practices: Differences Be-
tween Herds with High and Low Somatic
Cell Counts. J Dairy Sci 1990; 73: 1135-43.

Mastitis is op bedrijfsniveau bijna altijd een
factorenziekte. Het management speelt in
ieder geval een grote rol.
Het hier te bespreken onderzoek heeft
plaats gehad op 28 bedrijven met een gemid-
deld celgetal van 175.000 en op 31 bedrijven
met een gemiddeld celgetal van 460.000. Het
betrof over het algemeen bedrijven met een
redelijk goed management. Grove fouten
werden niet gemaakt.

Er werden wel verschillen gevonden met
betrekking tot onderstaande punten, waar-
bij de veehouders van de laag celgetalbedrij-
ven veel aandacht schonken aan het:

— desinfecteren van de tepels voor het
intramammair toedienen van antibiotica;

Uit deze studie komt duidelijk naar voren
dat geringe verschillen in bedrijfsvoering
van groot belang zijn bij de preventie van
mastitis.

Gjerde B and Helle O. Chemoprophylaxis
of coccidiose in lambs with a single oral dose
of toltrazuril. Vet Parasitol 1990; 38: 97-107.

Het profylactisch effect van een enkele dosis
toltrazuril, in een dosering van 20 mg per
kilogram lichaamsgewicht, werd in 2 expe-
rimenten bij lammeren in Noorwegen on-
derzocht. De resultaten van beide experi-
menten laten zien, dat een enkelvoudige
orale behandeling met toltrazuril zeer effec-
tief was om klinische coccidiose te voorko-
men.

In het eerste experiment bleek dat een
behandeling op 7 dagen na het in de weide
doen van de lammeren gunstiger was dan
een behandeling op 10 dagen. Vroeger be-
handelen heeft volgens de onderzoekers
geen zin omdat dan de coccidiën al geëlimi-
neerd worden voordat de coccidiën het
immuunsysteem van het lam voldoende
gestimuleerd hebben. Daardoor blijven de

lammeren nä de behandeling gevoelig voor
natuurlijke herinfecties.
In een tweede experiment werd bevestigd
dat een behandeling met toltrazuril nä 7
dagen weidegang gunstig was. Op 4 weken
na de behandeling bleek de behandelde
groep gemiddeld 320 gram per dag gegroeid
te zijn tegen de onbehandelde 261. In dit-
zelfde experiment werd nagegaan of de
behandelde dieren eenzelfde weerstand te-
gen coccidiose hadden opgebouwd als de
onbehandelde groep. De onderzoekers von-
den dat de behandelde groep ook wat dunne
faeces had op 4 tot 5 weken nä de behan-
deling, maar ze kregen geen diarree. De
oöcysten uitscheiding van behandelde en
onbehandelde dieren begon in beide groe-
pen vrijwel gelijktijdig te dalen en bereikte
in beide groepen op ongeveer dezelfde tijd
een laag niveau.

De onderzoekers waarschuwen voor ver-
warring met het klinische beeld van Nema-
todirus battus. De klinische verschijnselen
zijn vergelijkbaar met die van coccidiose en
treden ongeveer gelijktijdig op.
(Toltrazuril lijkt interessante mogelijkheden
te bieden bij de behandeling/preventie van
coccidiose in Nederland, maar toltrazuril is
nog niet geregistreerd voor deze indicatie;
wel moet bedacht worden dat de omstandig-
heden in Nederland wat verschillen van die
in Noorwegen; ref.)

Taylor SM, Mallon TR. Efficacy of a ho-
moeopathic prophylaxis against experimen-
tal infection of calves by the bovine lung-
worm Dictyocaulus vivparus. Vet Rec 1989;
124: 15-7.

Kalveren werden tweemaal behandeld met
2 doses van een homoeopathisch oraal vac-
cin (verdunning 1: lO**«) tegen Dictyocaulus
viviparus. Een tweede groep kalveren kreeg
een placebo (aethanol).
Achttien dagen na de laatste toediening
kregen de kalveren een matige challenge-
infectie (25 inf. larven/kg). Op dag 13 na de
infectie vertoonden de kalveren in beide
groepen een versnelde ademhaling en er
ontwikkelde zich een acute parasitaire bron-
chitis. De dieren van beide groepen werden
tenslotte geslacht.

Er konden geen aanwijzingen worden ge-
vonden dat zich een immuniteit ten opzichte
van D. viviparus had ontwikkeld en er werd
geen verschil gezien tussen de gevaccineerde
en de controle kalveren. In de longen van
alle kalveren werden grote aantallen long-
wormen aangetroffen.
Het homoeopathische vaccin had derhalve
geen profylactisch effect, noch op de para-
sitaire infectie, noch op het verloop van de
ziekte.

Voedingsmiddelenhygiëne
Salmonella, Campylobacter en K
enterocolitica bij slachtvarkens

Mafu AA, Higgins R, Nadeau M, Cousi-
neau G. The incidence o{ Salmonella, Cam-
pylobacter, and Yersinia enterocolitica in
swine carcasses and the slaughterhouse en-
vironment. J Food Prot 1989; 52: 642-5.

In een varkensslachthuis in Quebec werd de
graad van besmetting met Salmonella, Cam-
pylobacter en Y. enterocolitica bepaald van
200 monsters faeces en diafragma\'s, 16
monsters broeiwater (uitgezonderd Campy-
lobacter) en 16 swabs van slachthal- en
koelhuisvloeren.

Salmonella spp. werden geïsoleerd uit de
monsters faeces (18%) en diafragma\'s
(1,5%) en van de vloeren van de slachthal
(25%) en het koelhuis (12,5%)). De besmet-
ting van de koelhuisvloer wordt verklaard
uit het heen en weer lopen van personeel
tussen slachthal en koelhuis. 5. brandenburg
werd het meest frequent geïsoleerd, gevolgd
door 5. derby. S. typhimurium en 5. chole-
raesuis werden niet aangetroffen.
Campylobacter spp. werden geïsoleerd uit
de monsters faeces (100%) en diafragma\'s
(23,5%). C. coli werd het meest aangetroffen
(in faeces zelfs in 99% van de monsters),
gevolgd door C. jejuni en C. laridis.
Y. enterocolitica werd geïsoleerd uit de
monsters faeces (18%) en diafragma\'s
(2,5%) en van de koelhuisvloer (6,2%). De
meeste isolaten behoorden tot serotype 0:3
en biotype 4. De aanwezigheid van deze
bacterie op de koelhuisvloer kan een ge-
zondheidsrisico vormen in die bedrijven
waar de desinfectie wordt verwaarloosd.
Broeiwater (constant 60° C) speelde geen rol
bij de besmetting van de karkassen. Dit
artikel bevestigt, dat ook in Canada ge-
zonde slachtvarkens een besmettingsbron
van de genoemde pathogene bacteriën kun-
nen zijn.

De mestoverlast veroorzaakt door de Ne-
derlandse veehouderij is via de media tot
iedereen doorgedrongen. De vele inspan-
ningen om de gevolgen van deze overlast te
reduceren trekken minder de aandacht. Het
meest besproken zijn de activiteiten om te
komen tot grootschalige mestverwerking.
Andere ontwikkelingen, waaronder de bij-
drage die de biotechnologie kan leveren aan
de reductie van het mestprobleem, zijn
doorgaans slechts in beperkte kring bekend.
Gist-brocades heeft ruime ervaring met bio-
technologische ontwikkelingen gericht op
vermindering van de milieu-overlast, onder
andere rond de problematiek van het afval-
water. Een aantal jaren geleden zijn ook
ontwikkelingen op gang gekomen gericht
op de reductie van de mestoverlast veroor-
zaakt door de intensieve veehouderij.
Zo is een fermentatief proces ontwikkeld
waarmee uit mest aminozuren kunnen wor-
den geproduceerd, die weer in de veevoe-
ding kunnen worden toegepast. Momenteel
wordt onderzocht hoe een dergelijke proces
kan worden geïntegreerd met industriële
verwerking van mest, waarmee dan het
rendement van mestverwerking aanzienlijk
kan worden verbeterd.
Van nog groter belang voor de intensieve
veehouderij is de ontwikkeling van het en-
zym fytase, waarmee de fosfaatbelasting van
het milieu kan worden gereduceerd.
Op zich bevat het voer van varkens en
pluimvee voldoende plantaardige fosforver-
bindingen om hun behoefte aan fosfor te
dekken, ware het niet dat deze dieren V3 van
deze fosforverbindingen niet kunnen benut-
ten. Hierbij gaat het om dat deel van het
plantaardige fosfor dat vastgelegd is in
fytaat. Varkens en pluimvee beschikken, in
tegenstelling tot herkauwers, niet of nauwe-
lijks over het enzym fytase, waarmee dit
fytaat kan worden afgebroken. Om de fos-
forbehoefte van deze dieren te dekken moet
dan ook extra voederfosfaat worden toege-
diend, terwijl het niet benutte deel van het
plantaardige fosfor via de mest wordt uit-
gescheiden.

Het was reeds jaren bekend dat fytase van
microbiële oorsprong, geproduceerd door

bepaalde schimmels, toegevoegd aan het
voer van slachtkuikens in staat was in het
maagdarmkanaal van die dieren fytaat af te
breken (1).

Ongeveer 5 jaar geleden besloot Gist-broca-
des, gezien de toenemende fosforoverlast
veroorzaakt door de intensieve veehouderij,
tot de ontwikkeling van dit enzym. Na
uitgebreide screening werd een fytase gese-
lecteerd met optimale eigenschappen, dat
wil zeggen bestand tegen pepsine, actief bij
de gewenste pH en voldoende thermosta-
biel.

Vervolgens werd de genetische informatie
verzameld die de betreffende schimmel-
soort, een Aspergillus, in staat stelt tot de
produktie van dit fytase. Deze informatie
werd versterkt ingebouwd in een Aspergil-
lus die reeds fytase produceerde, waardoor
het produktieniveau van deze stam aanzien-
lijk kon worden opgevoerd. Deze aanzien-
lijke produktieverbetering was noodzake-
lijk om toepassing van het enzym in de
veevoeding economisch haalbaar te maken.
In samenwerking met het Produktschap
voor Veevoeder werd in 1986 een meerjarig
onderzoekproject gestart. Gezamenlijke on-
derzoekingen van het Instituut voor Vee-
voedingsonderzoek (IWO), het Centrum
voor Onderzoek en Voorlichting voor de
Pluimveehouderij (Het Spelderholt) en het
Instituut CIVO-Analyse TNO hebben een
aantal belangrijke resultaten opgeleverd.
De belangrijkste conclusie daarvan is, dat
door toediening van fytase zoveel plantaar-
dig fosfor voor het dier beschikbaar komt,
dat goede technische resultaten kunnen
worden verkregen, zonder toediening van
veevoederfosfaat. Hierbij daalde het fos-
faatgehalte in de mest van slachtvarkens met
35% en in de mest van slachtkuikens met
50% (2).

Uitgebreide toepassing van microbieel fy-
tase in de varkens- en pluimveehouderij kan
in Nederland leiden tot een reductie in het
milieu met circa 30 miljoen kilogram fosfaat
(P205).

In november 1990 is een symposium gehou-
den voor de Nederlandse mengvoederindu-
strie, waarop alle tot dan bereikte resultaten
met fytase zijn gepresenteerd. Binnenkort
zal het produkt fytase onder de naam Na-
tuphos® op commerciële schaal beschik-
baar komen, zodat met het gebruik in de
praktijk kan worden aangevangen.
Ook internationaal bestaat veel belangstel-
ling voor deze allereerst in Nederland ont-
wikkelde bijdrage aan de oplossing van een
milieuprobleem. Gist-brocades heeft voor

de verdere ontwikkeling van Natuphos® een
samenwerkingsovereenkomst gesloten met
het bedrijf BASF te Ludwigshafen. Dit
bedrijf zal de marketing en distributie in de
meeste landen buiten Nederland verzorgen.

1. Nelson TS, Shieh TR, Wodzinski RJ, and
Ware JH. Effect of supplemental phytase on
the utilization of phytate phosphorus by
chicks. J Nutr 1971; 101; 1289-93.

2. Simons PCM, Versteegh HAJ, Jongbloed
AN, Kemme PA, Slump P, Bos KD, Wolters
MGE, Beudeker RF, and Verschoor GJ.
Improvement of phosphorus availability by
microbial phytase in broilers and pigs. Br J
Nutr 1990; 64: 525-40.

\' Dr. J. L. van Os, General Manager Agro
Business Group, Postbus 1, 2600 MA Delft.

Een geheel gereviseerde tabel
Medio juni 1991 zal bij het Centraal Veevoe-
derbureau een geheel herziene Veevoederta-
bel verschijnen. Sinds de eerste uitgave van
1935 is dit de derde keer dat een algehele
revisie van de Veevoedertabel plaatsvindt.
De vorige herziening dateert van 1977, toen
een nieuw netto energiewaarderingssysteem
voor herkauwers (het VEM- en VEVl-sys-
teem) werd ingevoerd.
De nu doorgevoerde herziening is een ge-
volg van het feit dat het CVB sinds 1985 een
eigen databank beheert. In de achterlig-
gende jaren is in deze databank een grote en
waardevolle hoeveelheid informatie opge-
slagen. Dankzij de databank beschikt het
CVB thans over extra mogelijkheden om up
to date gegevens te verstrekken over de
samenstelling, verteerbaarheid en voeder-
waarde van voedermiddelen. Verder zijn
voor verschillende soorten landbouwhuis-
dieren nieuwe systemen opgesteld voor de
voederwaardering, die in de Veevoedertabel
dienden te worden geïntegreerd.
De Veevoedertabel 1991 bevat>actuele infor-
matie over de chemische gehalten, de ver-
teringscijfers en de voederwaarde van voe-
dermiddelen die in Nederland veelal tot
mengvoer worden verwerkt. Dezelfde infor-
matie wordt verstrekt van een aantal vocht-
rijke industriële enkelvoudige diervoeders.

In de CVB databank worden continu en
systematisch gegevens omtrent de samen-
stelling en voederwaarde van voedermidde-
len ingevoerd. Het databestand is inmiddels
zo uitgebreid dat het voor veel voedermid-
delen mogelijk is gemiddelde gehalten te
publiceren die gebaseerd zijn op analyses
van na 1980. In vergelijking tot veel andere
tabellen bevat de CVB-Veevoedertabel
daarmee zeer recente analytische gegevens.
Met name voor produkten die een indus-
triële bewerking hebben ondergaan, of die
als afvalprodukt van de agro-industrie be-
schikbaar komen, is actuele informatie ver-
eist vanwege regelmatige technologische
veranderingen in het produktieproces.
Met het oog op een zo groot mogelijke
betrouwbaarheid van de te publiceren gege-
vens worden voor opname van een voeder-
middel in de Veevoedertabel een aantal
richtlijnen gehanteerd. Deze hebben onder
andere betrekking op de analysemethode,
de gehalte-grenzen voor verschillende nu-
triënten, het aantal analysewaarden per nu-
triënt en de mogelijkheid om voor tenminste
één diergroep voederwaardecijfers te kun-
nen vermelden.

Voor de berekening van gemiddelde nu-
triëntgehalten wordt uitsluitend gebruik ge-
maakt van de uitslagen van officiële analy-
semethoden (bijv. voor het ruw vetgehalte
uitsluitend extractie met petroleumether, en
niet met diëthylether of hexaan).

De Veevoedertabel 1977 viel uiteen in afzon-
derlijke gedeelten met respectievelijk analy-
tische gegevens, voederwaardecijfers voor
herkauwers, idem voor varkens en voor
pluimvee. In de Veevoedertabel 1991 zijn
alle gegevens per voedermiddel op één blad
bij elkaar gebracht. Dit vergemakkelijkt het
gebruik van de tabel.

Vervolgens zijn de voedermiddelen in de
tabel alfabetisch gerangschikt, en wel zoda-
nig dat alle be- en verwerkingsprodukten
direct na het primaire produkt zijn opgeno-
men.

Van diverse voedermiddelen zijn verschil-
lende kwaliteiten onderscheiden op basis
van één of meer chemische kenmerken (bijv.
verschillende soorten sojaschroot, geba-
seerd op het gehalte aan ruwe celstof).
Door de losbladige opzet is in de toekomst
een jaarlijkse actualisering eenvoudig door
te voeren. Van voedermiddelen waarvan de

gehalten veranderd zijn, of waarvan op
basis van onderzoek een betere berekening
van de voederwaarde mogelijk is, komt een
nieuw blad beschikbaar. Ook nieuwe voe-
dermiddelen kunnen op eenvoudige wijze
worden ingevoegd.

De Veevoedertabel 1991 bevat in een \'Toe-
lichting\' een uitgebreide verantwoording
van de manier waarop de tabel tot stand
gekomen is. Per diergroep wordt aangege-
ven hoe verteringscijfers, energie- en eiwit-
waarden zijn verkregen, met welke regres-
sieformules (of andere rekenregels) de
voederwaarde kan worden berekend, enz.
In dit verband is o.a. een beknopte toelich-
ting op het nieuwe eiwitwaarderingssysteem
voor herkauwers, het DVE-systeem, opge-
nomen. Wanneer bij een voedermiddel voor
de voederwaardeberekening gebruik ge-
maakt wordt van een (regressie-)formule,
wordt daarbij verwezen naar het hoofdstuk
van de \'Toelichting\' waarin deze formule is
afgedrukt. Om van een voedermiddel per
partij de juiste voederwaarde te kunnen
berekenen, is deze \'Toelichting\' absoluut
onmisbaar.

Veevoedertabel 1991: onmisbaar voor
iedereen die in de veevoedingssector
werkzaam is

In 1990 zijn door het CVB verschillende
voorlopige tabellen gepubliceerd. Deze ge-
gevens zijn in de Veevoedertabel 1991 geïn-
tegreerd, en — waar mogelijk — aangevuld
met nieuwe informatie. Dit betekent dat in
deze tabel zijn opgenomen de tabelwaarden
uit de onderstaande eerdere publikaties:

— Omzetbare Energie slachtkuikens; voor-
lopige OE-tabel (CVB-reeks nr, 1). Voorio-
pige tabel schijnbaar darmverteerbare ami-
nozuren in veevoedergrondstoffen voor
varkens (CVB-reeks nr. 2);

— Omzetbare Energie konijnen; voorlo-
pige OE-tabel (CVB-reeks nr. 3). Herziene
tabel verteerbaar fosfor veevoedergrond-
stoffen voor varkens (CVB-reeks nr. 4);

— Voorlopig nieuw eiwitwaarderings-
systeem voor herkauwers (melkvee) (CVB-
reeks nr. 6).

Met name ten aanzien van de eiwitwaarde-
ring voor herkauwers bevat de Veevoeder-
tabel 1991 op verschillende punten informa-
tie, die afwijkt van hetgeen in de uitgave in
de CVB-reeks nr. 6 staat vermeld. Dit is het
gevolg van het beschikbaar komen van
nieuwe onderzoeksgegevens en het toepas-
sen van een andere wijze van waarderen op
enkele punten.

Door dit alles is de Veevoedertabel 1991
zonder meer een onmisbare informatiebron
en een waardevol naslagwerk voor een ieder
die bij de veevoedingssector betrokken is.

De Veevoedertabel 1991 kan worden besteld
door overmaking van ƒ 125,00 (plus ver-
zendkosten: ƒ 15,00 in Nederland en ƒ 30,00
buiten Nederland) op girorekening 973017
t.n.v. Centraal Veevoederbureau, Runder-
weg 6, 8219 PK Lelystad, onder vermelding
van \'Veevoedertabel 1991\'.

Attendering op toekomstige CVB-publikaties
Als men regelmatig op de hoogte wil worden
gehouden van nieuwe uitgaven van het
Centraal Veevoederbureau kan men zich
schriftelijk* opgeven voor een periodieke
attendering door het CVB.
* onder opgave van naam bedrijf/instelling,
naam contactpersoon, adres en telefoon-
nummer.

Zestiende wereldcongres
Buiatrics in Salvador,
Brazilië (13 - 17 augustus
1990)

De openingsavond was een matig begin van
het congres: zwak qua organisatie en in-
houd. De presentaties werden gegeven in het
Portugees zonder simultaanvertaling. Deze
voordrachten werden later in grote trekken
herhaald in het Spaans en in het Engels.
Het congres was zelf goed van opzet. Di-
verse thema\'s werden ingeleid door geno-
digde sprekers, die een inleidend overzicht
gaven. Daaraanvolgend werden vrije voor-
drachten van 10 minuten gepresenteerd over
globaal hetzelfde onderwerp.
Bij de wetenschappelijke voordrachten was
wel gezorgd voor simultaanvertaling: deze
werd echter vanuit het Spaans of Portugees
naar het Engels door het merendeel van de
Engelstalige deelnemers als slecht tot onbe-
grijpelijk gekenschetst. Lezing van de En-
gelse samenvattingen was eigenlijk de enige

Professor Mayer uit Israël hield een betoog
over de rol die de diergeneeskunde in de
toekomst moet spelen in de wereldvoedsel-
produktie. Hij kwam tot een aantal opmer-
kelijke uitspraken:

— Verlaat het irreële concept dat dieren-
artsen op de hoogte moeten zijn van de
kwalen van alle schepselen groot en klein.

— Richt de opleiding van dierenartsen
meer op het vermogen informatie op te
zoeken en te gebruiken dan op het verzame-
len van kennis.

— Verleg het brandpunt van de diergenees-
kunde van dierziekten naar diergezondheid.
In drie andere inleidingen van genodigde
sprekers werden de mogelijkheden en moei-
lijkheden (vooral op sociaal terrein) van
biotechnologische ontwikkelingen tegen het
licht gehouden. Deze overzichten waren erg
breed van opzet en daardoor te oppervlak-
kig.

Professor Breukink presenteerde een over-
zicht over de concepten die (hebben) be-
staan over etiologie en preventie van leb-
maagliggingsveranderingen. Deze voor-
dracht is goed ontvangen en gaf als een der
weinige aanleiding tot een levendige dis-
cussie.

Eveneens een levendige discussie volgde op
de presentatie van een Belgische collega, die
insuline-resistentie vaststelde bij koeien met
een lebmaagdislocatie; deze groep dieren
hield hoge bloedglucosewaarden na IV glu-
cosetoediening terwijl in het bloed hoge
insulinegehaltes meetbaar waren. De oor-
zaak van deze insuline-resistentie is nog niet
bekend.

Een Fins onderzoek toonde aan dat lage
energie-opname in het puerperium leidde
tot een verlenging van het interval kalven —
conceptie. Een Zweeds onderzoek gaf aan,
dat bij een stijging van het bloedglucose-
gehalte op het moment van inseminatie het
drachtigheidspercentage toe nam. Beide
wijzen dus op een verband tussen energie-
voorziening en vruchtbaarheid.
Israelische onderzoekers meldden een epi-
demiologische studie naar het verband tus-
sen voedingsfactoren en de vruchtbaarheid
van vaarzen. Naarmate het ruwvoeraandeel
(met name hooi!) in het rantsoen groter was
en het krachtvoeraandeel kleiner, waren de
bevruchtingsresultaten beter. Er bestonden
ook verschillen tussen het eiwitpercentage
in het rantsoen en de vruchtbaarheidsken-
merken. Een hoger aandeel eiwit in het
rantsoen beïnvloedde het drachtigheidsper-
centage negatief: dit verband was echter niet
significant.

In een Zweeds onderzoek met vleesstieren
werden twee groepen vergeleken, een groep
met ad lib. krachtvoer en de tweede met een
beperkte krachtvoergift. De onderzoekers
stelden een verhoogde gevoeligheid voor
infecties vast bij de stieren met onbeperkte
krachtvoerverstrekking. Japanse onderzoe-
kers attendeerden op een middel waarmee
pensverzuring door extreme krachtvoergif-
ten kon worden voorkómen.

Amerikaanse onderzoekers maakten mel-
ding van een toxoid-vaccin tegen Salmonella
typhimurium, waarmee hoge titers in de biest
en daardoor ook in het bloed van hun
kalveren konden worden verkregen. Helaas
ontbrak informatie over resistentie van deze
kalveren tegen een infectie met S. typhimu-
rium.

Italiaanse onderzoekers beschreven het ef-
fect van primaire infecties met BVD-virus-
sen op kalveren. Met een cytopathogene
BVD-virusstam waren zij in staat geringe
klinische verschijnselen te induceren in te-
genstelling tot proefmfecties met een niet
cytopathogene BVD-vimsstam.
Zweedse onderzoekers introduceerden een
polymerase chain reaction waarmee BVD-
virus kan worden aangetoond. In specialis-
tische laboratoria kan met deze reactie snel
BVD-virus worden aangetoond. (Opmer-
king: ook het CDI is in staat deze reactie uit
te voeren).

Tenslotte verdient een Nederlandse bijdrage
aandacht. Collega Rijkenhuizen presen-
teerde een succesvolle, maar bewerkelijke
methode om kalveren met een septische
physitis te genezen.

Als alternatief voor (te veel) antibioticum-
gebruik bij de bestrijding van enterotoxi-
sche E. co/;-diarree werd door Zuid-Afri-
kaanse onderzoekers melding gemaakt van
de gunstige werking van het middel Safilac®
(lactraperoxidase en lactoferin). Dit middel
bleek niet effectief bij de bestrijding van
diarree veroorzaakt door Rota-virus en
cryptosporidiën.

Door J. W. Allen (Canada) werd een onder-
zoek verricht naar het voorkomen van bac-
teriën in de voorste en diepere luchtwegen
van vleeskalveren. De resultaten van bacte-
riologisch onderzoek van neusswabs wer-
den vergeleken met bevindingen in long-
spoelsels.

swabs een goede voorspellende waarde heb-
ben op de aanwezigheid van bacteriën in de
diepere luchtwegen. Vooral Pasteurella mul-
tocida bleek geassocieerd met een hoge
morbiditeit. P. haemolytica geïsoleerd na
antibioticumgebruik bleek veelal resistent
tegen penicilline, ampicilline en tetracy-
cline.

Een goed alternatief voor de behandeling
van een septische arthritis bij het rund is een
chirurgische curettage van het gewricht (J.
G. Ferguson, Canada). Door het creëren
van een pseudarthrosis wordt het proces tot
stilstand gebracht met als resultaat een goed
bruikbaar gewricht.

Van Braziliaaanse zijde werd een overzicht
gegeven over het voorkomen en verloop van
Isoosaardige catharraalkoorts (BCK). De
mortaliteit bedroeg 100% en het klinische
ziektebeeld varieerde van peracuut (48 uur)
tot subacuut (40 dagen). In alle voorko-
mende gevallen werd contact tussen runde-
ren en schapen geconstateerd.
Door W. Hofmann uit Berlijn werd een
overzichtsverhaal gepresenteerd over het
enzoötisch optreden van Actinobacillose bij
het rund. Oorzaak en de infectiemodus
werden niet gevonden. Een snel ingestelde
therapie (chirurgie en antibiotica) en het
isoleren van de aangetaste dieren leidde
altijd tot goede resultaten.
De sylabi liggen ter inzage op de Gezond-
heidsdiensten van Gelderland en Zuid-Ne-
derland, en op de Stichting Gezondheids-
zorg voor Dieren in Den Haag.

In augustus 1990 is er een reis georganiseerd
door de Groep Geneeskunde van het Rund
in samenwerking met Duphar Nederland
B.V, naar het XVI World Buiatrics Congres
in Salvador de Bahia, Brazilië. Naast het
congresbezoek en diverse schitterende toe-
ristische attracties waren enkele excursies in
het programma opgenomen, waarvan hier
een kort verslag.

In de buurt van het historische stadje Ca-
choeira (Bahia) werd de fazenda Jeriba
bezocht.

Het bedrijf had 80 stuks melkvee van 3
verschillende rassen, te weten Brown Swiss,
Holstein Friesian en Red Holstein. Van
ieder ras waren fokdieren geïmporteerd en
door middel van importsperma werd ge-
tracht de veestapel te verbeteren, alles ras-
zuiver.

Van de beste dieren verkreeg men door
embryo transplantatie (ET) nakomelingen
voor onder andere de inlandse markt. De
prijzenkast met trofeeën van fokveedagen
was indrukwekkend.

De dieren werden het gehele jaar \'binnen\'
gehuisvest in een voor de tropen zeer doel-
matig gebouw, namelijk voerplaats en lig-
plaats onder dak, verder open. De droge
koeien en het oudere jongvee genoten wei-
degang in voornamelijk olifantsgras. Dit
was ook een belangrijk voedermiddel voor
de melkkoeien naast maïs en krachtvoer.
Alle geproduceerde melk (8000 liter/koe/
jaar) werd op het bedrijf zelf gepasteuri-
seerd, verpakt in literzakken en regelrecht
geleverd aan een winkelbedrijf in de stad.
Vermeldenswaard is de op het bedrijf toe-
gepaste vliegenbestrijdingsmethode: in de
veestalling hingen een viertal kistjes van 40 x
60 cm en 15 cm diep; hierin bevond zich een
laag met verbrande olie en de kistjes waren
bedekt met een fijn horregaas waarop een
laag van koemest vermengd met suiker was
aangebracht.

Als zodanig vormde dit een voorkeursplaats
voor vliegen om hun eieren te leggen, de
uitgekomen larven nu belanden na uitkomst
in de olie alwaar ze te gronde gaan. Aan-
gezien er in de stal geen vlieg was waar te
nemen leek de methode effectief, er werden
geen insecticiden gebruikt en de kistjes
behoefden slechts enkele keren per jaar
ververst te worden.

Opvallend bij het bedrijf was vooral dat in
een land zonder noemenswaardige infra-
structuur een ondernemer op zich zelf is
aangewezen met betrekking tot aanschaf
van de produktiemiddelen en de afzet van
zijn produkten.

Bij een volgende excursie bleek heel duide-
lijk hoe belangrijk infrastructuur voor land-
bouwbedrijven is.

In de Ponta Grossa (Parana) werd ons
gezelschap ontvangen op een grote coöpera-
tie genaamd Batavo, deze heeft een intensief
samenwerkingsverband met de coöperaties
Castrolanda en Arapoti. De drie coöpera-
ties liggen enkele tientallen kilometers van
elkaar verwijderd en zijn alledrie opgericht
door en eigendom van Nederlandse immi-
granten.

Er is een grote zuivelfabriek, een varkens-
slachterij en een pluimveeslachterij, boven-
dien diverse toeleverende diensten. In dit
klimaat floreren onder andere een 570 melk-
veehouders, waarvan we er een bezochten.

Zoals de meeste van zijn collega\'s had deze
boer naast de koeien ook varkens en pluim-
vee.

De melkproduktie lag op Nederlands ni-
veau en hoewel behoorlijk arbeidsintensief,
er is een groot aanbod van goedkope ar-
beidskrachten, maakte het bedrijf een mo-
derne indruk.

Vanuit de coöperatie wordt er veel gedaan
aan onderzoek en voorlichting op diverse
terreinen zoals ruwvoederproduktie en
melkwinning. Twee procent van de melk-
prijs wordt hiertoe vooraf ingehouden. De
bedrijfsbegeleiding is goed geregeld en ge-
schoeid op Nederlands voorbeeld. Zo is er
een dierenarts, in dienst van de coöperatie,
voor iedere 3000 melkkoeien. Elk bezoek
wordt voor de helft betaald door de coöpe-
ratie, de rest moet de boer zelf betalen. Eens
per jaar worden de dieren gecontroleerd op
ziekten als abortus Bang en tuberculose.
Daarnaast is het de taak van de dierenartsen
om de reproduktie bij te houden via koe-
kalenders.

Het was duidelijk waarneembaar dat het in
deze kort geschetste infrastructuur goed
boeren was voor de Nederlandse immigran-
ten en hun nazaten in Brazilië. Bovendien
was er een uitstralingseffect naar de Brazi-
liaanse boeren in de omgeving. Deze waren
in de gelegenheid om hun produkten aan de
coöperatie te leveren, hetgeen een duidelijke
groeistimulans tot gevolg had.
Samenvattend kunnen we stellen dat de
vijftig deelnemers aan de reis ondanks het
relatief korte verblijf in dit onmetelijke land
toch een indruk op hebben kunnen doen van
de Braziliaanse landbouw en veeteelt.

Achthonderd collegae en 200 \'overigen\' uit
41 landen namen deel aan bovengenoemd
Congres.

Er werden 150 voordrachten gehouden,
alsmede 50 poster-presentaties en 5 video-
presentaties verzorgd. Tien thema-voor-
drachten werden gehouden door hiervoor
uitgenodigde sprekers, waarover u in het
verslag van de collegae Franken, Wentink
en Zimmer hebt kunnen lezen.
Er werden zoals gebruikelijk twee bijeen-
komsten door de World Association of
Buiatrics (WAB) gehouden, te weten: de
WAB-Board meeting en de WAB-General
Assembly.

Tijdens de WAB-Board meeting werd de
toetreding bekend gemaakt van de Hon-
gaarse Vereniging van Buiatrics.
Collega F. Ph. Talmon, Lelystad, trad terug
uit de Board. Collega prof. dr. H. J. Breu-
kink, Utrecht, werd tot zijn opvolger be-
noemd.

Collega Talmon zal in de toekomst tevens
terugtreden als lid van het bestuur van het
Gustav Rosenberger Memorial Fund. Ne-
derland zal voor deze opengevallen plaats
een opvolger aan moeten wijzen.
Schotland meldde zich aan als organisator
van het 19e Congres van de WAB wat in
1996 gehouden zal worden.
Ondanks herhaald aandringen van collega
dr. R. Eddy om nu reeds de definitieve
aanwijzing te doen, dit in verband met het
huren van de best-geoutilleerde Schotse
Congrescentra, heeft de Board besloten dat
pas tijdens de Board-meeting tijdens het 17e
Congres St. Paul, Minnesota, USA, 31/08-
04/09/1992, te doen!

Het 18e Congres zal worden gehouden in
1994 te Bologna, Italië.
Er werd een oproep gedaan aan de organi-
satoren van voorgaande congressen en aan
die van toekomstige congressen om te hel-
pen bij het herstel van de Roemeense Vete-
rinaire Bibliotheken.

S.v.p. Proceedings zenden aan: prof. E.
Suteaner, Deken van de Veterinaire Facul-
teit, Bul. Maristi nr 59, RO-Boekarest, Roe-
menië.

De Statuten van de WAB werden gewijzigd.
Hierdoor zal de Board in de toekomst
bestaan uit 15 vertegenwoordigers uit even-
zovele landen in plaats van 5.
De Gustav Rosenberger Memorial prijs
werd uitgereikt aan de Braziliaanse collega
dr. Jose Carlos de Souza Filho.
Collega prof. Breukink en prof. Espinasse,
president van de WAB, overhandigden deze
jonge veelbelovende collega de $ 5000,- en
de oorkonde.

Gestreefd zal moeten worden naar het oor-
spronkelijke doel van deze prijs: het be-
schikbaar stellen van geld en/of middelen
aan collegae en/of instellingen in ontwikke-
lingslanden.

Nederland kan hieraan een daadwerkelijke
bijdrage leveren! Er is alle reden om dit
aspect nog eens duidelijk naar voren te
brengen, gezien het feit dat Pfizer ieder
congres een Pfizer-Award zal uitreiken aan
die collega die zich op het gebied van de
rundvee-ziekten veroorzaakt door micro-
organismen of parasieten zeer verdienstelijk
heeft gemaakt.

Dr. W. I. Morrison, Nairobi, Kenya, ont-
ving de $ 10.000,- als prijs voor de studie op
het gebied van het immuunsysteem van het
rund. Het werk omtrent Theileriaparva met
betrekking tot cytotoxische T-cel-reacties
welke een rol spelen bij de ontwikkeling van
de immuniteit ten opzichte van deze para-
siet, was aanleiding voor Pfizer om dr.
Morrison als eerste deze prijs toe te kennen.
Zijn onderzoek heeft de soort-specificiteit
aangetoond van de immuniteit van deze
parasiet, waarbij de problemen met betrek-
king tot de vaccinatie tegen parasieten met
dode antigenen duidelijk zijn geworden. Het
werk van Morrison is tevens een bijdrage
aan de kennis omtrent de immunologische
problemen bij het rund.
Met betrekking tot het 17e Congres te St.
Paul, Minnesota, USA, 1992, het volgende:
Gezien het niveau van de beide voorgaande
congressen wil het organisatie-comité trach-
ten meer gespecialiseerde items in het con-
gres te brengen. Voorafgaand aan het con-
gres diverse uitgebreide seminars en
workshops.

Tijdens het congres vooraanstaande thema-
sprekers uitnodigen. Gespecialiseerde work-
shops en seminars op het gebied van rund-
vee-ziekten en rundvee-produktie en mana-
gement organiseren. Bijdragen van prakti-
zerende collegae uit diverse landen worden
zeer op prijs gesteld, alsmede bijdragen op
het gebied van de nieuwste ontwikkelingen
in de diergeneeskunde. Kortom: een congres
met meer vaktechnische diepgang!
De Groep Geneeskunde van het Rund wil
op korte termijn trachten nu reeds enkele
Nederlandse collegae enthousiast te maken
een bijdrage te leveren aan dit congres. Of
zoals de Program Planning Committee zegt:
\'We will consist of practicing veterinarians,
clinical professors and other specialists in
veterinary medicine. The goal will be to
provide educational programs which will
update the scientific knowledge, skills and
competence of the veterinary profession so
that they may provide a higher quality of
veterinary medical practice\'. (Information:
Dr. H. Amstutz, RO.B. 2319, West Lafa-
yette, 47906, Indiana, USA).

Tot slot deel ik u nog mede het adres van
de nieuwe secretaris van de WAB prof P.
Lekeux, Vet. Faculteit, ULg, Bat. B42, Sart
Tilman, B-4000 Luik (Liège), België.

Naar aanleiding van onderstaande bij
de redactie ontvangen vraagstelling
vond zij prof. dr. A. de Kruif (Faculteit
Diergeneeskunde, Gent) bereid om
voor de lezers een antwoord te formu-
leren.

Op een rundveebedrijf van 100 melkkoeien
met een BSK van 45 kwamen in 7 maanden
tijd 19 brulse koeien voor! Hoe benaderd
men dit probleem?

Het hier geschetste probleem is geen alle-
daags probleem. Reden waarom ik mij
afvraag of de vraagsteller werkelijk 19
brulse koeien, dus nymfomane dieren, op
dit bedrijf ter behandeling aangeboden heeft
gekregen of dat het veeleer anoestrische
dieren met cysteuze ovariële follikels zijn
geweest? Mijn ervaring is dat met het woord
\'bruis\' nogal slordig wordt omgesprongen.

Zo ben ik in de loop der jaren al op
verscheidene bedrijven geweest met als
klacht \'veel brulse koeien\'. Het volgende
heb ik bij deze bedrijfsbezoeken vastgesteld:

— Vaak betreft het geen brulse koeien maar
dieren in anoestrus met ovariële cysten
(zie verder).

— Zo nu en dan betreft het een dierenarts
die helaas niet in staat is de juiste
diagnose te stellen en elke grote(re)
follikel een cyste noemt.

— Op sommige bedrijven is de dierenarts
door de veehouder op een dwaalspoor
gebracht. De oestrusdetectie wordt on-
voldoende verricht waardoor allerlei
problemen, zoals \'te veel slijmen\', \'on-
regelmatige cycli\' enz. lijken voor te
komen.

— Echte \'brulse\' koeien komen weinig
voor. Zeer uitzonderlijk kan het als het
ware tot een uitbraak komen, waarbij
zelfs drachtige koeien nymfomane ver-
schijnselen kunnen vertonen. Meestal is
er dan sprake van phyto-oestrogenen in
bepaalde voederkuilen.

Het hier naar voren gebrachte probleem
roept bij mij dus nogal wat vraagtekens op.

Mocht de gegeven anamnese werkehjk waar
zijn dan is een directe verklaring moeilijk te
geven. Verschillende factoren, zoals erfelijk-
heid en voeding kunnen een rol spelen maar
deze zijn vaak moeilijk te kwantificeren. Een
grondige anamnese en een zeer grondig
onderzoek kunnen mogelijk wat licht in de
duisternis brengen. Ik acht het dus veel
waarschijnlijker dat de vraagsteller het niet
zo zeer heeft over brulse koeien alswel over
anoestrus veroorzaakt door cysteuze ova-
riële follikels. Te meer daar het een hoog-
produktief melkveebedrijf betreft. Het is
een bekend feit dat op dergelijke bedrijven
vrij veel koeien in de post partum (p.p.)-
periode behept kunnen zijn met cysten. Bij
veel koeien verdwijnen deze cysten na enige
weken spontaan. Tegen de tijd dat zo\'n koe
geïnsemineerd moet worden (2 a 3 maanden
p.p.) leveren de cysten dus geen probleem
op.

Vandaar dat geadviseerd wordt om cysten
die gepaard gaan met anoestrus en in de
vroege p.p.-periode voorkomen niet te be-
handelen. Diagnostiseert men ze na de 60
dagen p.p. dan is behandeling wel zinvol.
Gezien het bovenstaande is het ook duide-
lijk waarom sommige dierenartsen veel
meer cysten vinden dan andere. Op bedrij-
ven waar alle koeien in de p.p.-periode (bijv.
30 dagen p.p.) worden onderzocht, vindt
men veel meer cysten dan op bedrijven v/aar
alleen die koeien worden onderzocht die op
70 a 100 dagen p.p. nog niet tochtig zijn
geweest.

Toch varieert het voorkomen van cysten van
bedrijf tot bedrijf en zelfs van jaar tot jaar.
Het is eigenlijk onbekend, waarom dit zo is.
Zo heb ik een hoogproduktief bedrijf in de
begeleiding waar in 1989 veel cysten in de
post partum periode en in de inseminatie-
periode voorkwamen, terwijl in 1990 slechts
2 keer een cyste werd gediagnostiseerd. In
1989 is uiteraard nogal wat gebruik gemaakt
van hormonen. Opvallend was het hoge
percentage tweelingen in 1990! De veehou-
der heeft in 1990 op dezelfde wijze \'geboerd\'
als in 1989: zelfde veestapel, zelfde rantsoen
etc. Een verklaring voor het hier beschreven
verschijnsel is dan ook moeilijk te geven.
Een advies dat op probleembedrijven soms
wordt gegeven is het behandelen van alle pas
afgekalfde koeien (10 a 20 dagen p.p.) met
gonadotroop releasing hormoon. Men
denkt op deze wijze de ovulatie te kunnen
bevorderen en cysten te kunnen voorko-
men. Gebleken is ondertussen dat deze
therapie volledig zinloos is en bovendien
aanleiding kan geven tot meer in plaats van
minder problemen.

De vraagsteller heeft een moeilijk probleem
aangesneden, waarover nog veel te weinig
bekend is. Gelukkig voor deze dierenarts
heelt ook op bedrijven waar veel koeien met
cysteuze cysten voorkomen de tijd vele
wonden.

De auteur heeft met medewerking van Roland
Itterheim een enorm groot aantal wetenswaardig-
heden over varkens verzameld.

Het boek is in het Dutis geschreven, bevat 234
pagina\'s en is verluchtigd met 100 afbeeldingen.
Het is geredigeerd vanuit het voormalige Oost-
Duitsland. Veel afbeeldingen komen uit musea
uit het Oostelijk deel van Duitsland en de weer-
gave van de moderne varkenshouderij is door een
DDR-bril bekeken.

De veelzijdige belangstelling van de schrijver
komt tot uiting in de 30 hoofdstukken, waarin
telkens andere aspecten van het varken uitgebreid
behandeld worden. Speciaal teksten uit Bijbel en
Koran, uit Griekse mythologie, Romeinse ge-
schiedenis en Egyptische cultuur benadrukken de
historische waarden van het varken. Daarnaast
worden afbeeldingen van varkens op munten,
postzegels en schilderijen afgewisseld met allerlei
uitdrukkingen en verhalen over varkens.
Het varken als voedselbron door de eeuwen heen
wordt uitvoerig besproken, waarbij de vleeskeu-
ring niet vergeten is.

\'Schwein haben\' is geen boek om in één adem uit
te lezen. Het aantal onderwerpen, waarbij var-
kens betrokken zijn blijkt zo groot te zijn, dat er
door de auteur erg veel tijd besteed is, om alle
wetenswaardigheden, die in het boek vermeld
zijn, te verzamelen. Dit heeft op mij meer indruk
gemaakt dan de feiten zelf.

Met veel belangstelling hebben wij kennis
genomen van een geval van klinische long-
worminfectie bij lacterende runderen op een
bedrijf met zomerstalvoedering (\'Veterinair
Journaal\', Tijdschr Diergeneeskd 1991; 116
(2): 80-1). Uit ervaring weten wij hoe moei-
lijk het kan zijn om zulke infecties, zeker in
de pre- en vroeg-patente phase, vast te
stellen. De casus onderstreept eens te meer
dat \'oude\' parasitaire infecties nog steeds
problemen kunnen veroorzaken. Alhoewel
het \'Veterinair Journaal\' in dit tijdschrift
niet bedoeld is voor een diepgaande weten-
schappelijke discussie, menen wij toch ten
aanzien van de beschreven diagnostiek en
epidemiologie van longworminfecties bij
rundvee enkele opmerkingen te mogen ma-
ken.

In het verleden vond de diagnostiek groten-
deels plaats met behulp van faecesonder-
zoek op het voorkomen van Ll-larven na-
dat er op grond van aspecifieke klinische
verschijnselen (verhoogde ademhalingsfre-
quentie en hoesten) aanleiding was om een
longworminfectie te veronderstellen. Spu-
tum onderzoek van hoestende dieren op het
vóórkomen van eieren van longwormen
kan, zoals ook is aangetoond in het onder-
havige onderzoek, eveneens dc waarschijn-
lijkheidsdiagnose snel en zelfs ter plekke
bevestigen. Helaas zijn beide parasitologi-
sche onderzoeksmethoden ongevoelig. Een
veel gevoeliger methode is het aantonen van
specifieke antilichamen tegen longwormen
in het bloed van geïnfecteerde dieren. Hier-
voor zijn enkele serologische testen (IHA,
ELISA) beschikbaar (1, 2). Deze testen
worden naar wij menen te weten ook door
sommige gezondheidsdiensten uitgevoerd.
Ten behoeve van sero-epidemiologisch on-
derzoek hebben deze testen hun waarde
ruimschoots bewezen (7,3). Het verbaast ons
dan ook dat serologie afgedaan wordt als
niet veelzeggend. De indruk wordt gewekt
dat er slechts positieve en negatieve reacties
kunnen voorkomen, hetgeen voorbij gaat
aan het feit dat de antilichaamrespons
kwantitatief gerelateerd is aan de opname
van infectieuze larven (4). Het is inderdaad
zo dat koeien in het algemeen een \'positieve\'
titer hebben, maar na een recente L3-op-
name zal deze titer substantieel stijgen en
dus aangeven dat er een her-infectie plaats
heeft gevonden. Merkwaardigerwijs geven
de auteurs dit wel zelf aan door te stellen dat
ieder herhaald contact met larven leidt tot
een respons. Op een zomerstalvoedering-
bedrijf zal zulk herhaald contact niet te vaak
voorkomen, zodat een respons tenminste
indicatief was geweest voor een longworm-
infectie. Die respons kan bijvoorbeeld zijn
Ie. een titerstijging bij herhaald testen, bijv.
bij serologische monitoring in het kader van
een bedrijfsbegeleiding, of 2e. een hoge titer
bij eenmalig testen. Met betrekking tot het
tweede punt zijn er voldoende gegevens
beschikbaar om een hoge longworm-titer
als zodanig te interpreteren.
Naar onze mening had in de casus-bespre-
king benadrukt kunnen worden, dat na een
aantal jaren zonder herhaald contact met
longwormlarven een eventueel voorheen
opgebouwde immuniteit langzaam maar ze-
ker kan verminderen. Ook is in dit verband
belangrijk de mate waarin koeien in hun
eerste twee levensjaren contact hebben ge-
had met longwormen en dus hoe sterk een
opgebouwde immuniteit is. Elk jaar niet-
immune vaarzen toevoegen aan de melkvee-
stapel zal binnen enkele jaren leiden tot een
voor longworminfectie zeer gevoelige kop-
pel. Het feit dat bij onderzoek van sputum
en bronchiaal lavage spoelsel eieren respec-
tievelijk volwassen wormen van Dictyocau-
lus viviparus werden gevonden, onderstreept
dat immuniteit tegen longworminfecties van
de betreffende runderen onvoldoende was.
Het is moeilijk om een eenduidige verkla-
ring te vinden voor de door de collegae
geconstateerde uitbraak van dictyocaulose.
De gegeven verklaring omvat enkele keren
maaien van de percelen waarvan het ge-
voerde gras afkomstig was en het uitrijden
van drijfmest op die percelen. Beide factoren
lijken ons niet bevordedijk voor de overle-
ving van grote aantallen infectieuze larven.
Ook wagen wij te betwijfelen dat, zoals in
de conclusie wordt gesteld, zachte winters
beter zijn voor de overwintering van long-
wormlarven dan strenge winters. Tijdens
zachte winters zal de stofwisseling van de
larf zo hoog blijven dat de mortaliteit in de
aanwezige populatie larven op de weide
hoog zal zijn (5). Tenzij er zeer vroeg
ingeschaard wordt, zal de overwinterde po-
pulatie waarmee een koppel runderen te
maken krijgt, minimaal zijn. Overigens wil
het door de auteurs gememoreerde feit dat
rundvee hetwelk graasde op de belendende

percelen al jaren geen klinische verschijnse-
len vertoonden van een longworminfectie
niet zeggen, dat deze dieren niet geïnfecteerd
waren met longwormen. De aanwezigheid
van zogenaamde drager-dieren gecombi-
neerd met aanwezigheid van de fungus
Pilobolus in de faeces kan verklaren dat
aangrenzende percelen besmet geraakt zijn
met longwormlarven (5).

Mede gezien le. de moeilijkheden bij een
epidemiologische verklaring van een uit-
braak van longwormziekte, 2e. de tot op
heden grote mate van onvoorspelbaarheid
van een uitbraak en 3e. het (nog steeds)
betrekkelijk weinig voorkomen van klini-
sche longworminfecties bij melkkoeien, is
ons inziens de grote verdienste van de
besproken casus dat weer gebleken is dat
longworminfecties nog steeds bij hoestend
rundvee (ook op stal!) bij de differentieel
diagnose dienen te worden overwogen. Dit
is des te belangrijker naarmate de koppel-
historie aangeeft dat de immuun-status met
betrekking tot parasitaire infecties sterk
verminderd kan zijn, zoals in de onderha-
vige casus zeker het geval was. De lange
\'doctor\'s delay\' van ongeveer een maand
(tijdstip dat de infectie vastgesteld werd
minus het tijdstip waarop de infectie vast-
gesteld had kunnen worden), met de econo-
mische gevolgen van dien, had in dat geval
voorkómen kunnen worden. Welke dia-
gnostische methodieken ter hand worden
genomen, wordt door iedere dierenarts zelf
besloten. Serologisch onderzoek is echter
niet één van de minst zeggende en dient
daarom bloedserieus te worden genomen.

5. Jergensen RJ, Ogboume CP. \'Bovine dicty-
ocauliasis; a revie\\v and annotated bibliogra-
phy\' 1985.

Longworm is voor ons nog een actuele
ziekte, waarvan de diagnostiek niet altijd zo
eenvoudig is.

De strekking van het artikel was het atten-
deren op de mogelijkheid van longworm-
ziekte op een bedrijf met zomerstalvoede-
ring. Een bedrijf, waarvan géén der dieren
ooit in de weide was en er waarschijnlijk
geen sprake was van enige immuniteit bij de
koppel. Dit ziektegeval is voor ons uniek.
Longworm bij melkkoeien zien we wel vrij
regelmatig en ook wel bij runderen met een
negatieve Serologie.

Periodiek een zomerstalvoederingbedrijf
controleren op eventuele longworm is niet
zinvol. Daar zal geen veehouder geld voor
over hebben.

Wij achten de waarde van de serologie ten
aanzien van Dictyocaulus viviparus, zeker
aan het einde van het zomerseizoen, voor de
diagnostiek niet zo groot. Immers, veel
volwassen dieren hebben dan positieve re-
acties. Ook zonder dat er sprake is van enige
klinische stoornis. Een positieve reactie is
dan niet indicatief voor de diagnose long-
wormziekte. Ook zijn er op veel bedrijven
waar nooit longwormziekte werd geconsta-
teerd veelal positieve dieren. Zelf jonge
runderen (vleesstieren) die uitsluitend met
maïssilage en krachtvoer werden gevoerd,
waren serologisch positief. Verder geldt
voor acute gevallen dat er mogelijk nog geen
respons ontwikkeld werd en er dus sprake
is van een negatieve serologie bij klinische
longworm.

De herkomst van de initiële besmetting is
uiteraard slechts te raden; maar een relatie
met het in gebruik nemen van een nieuw,
met longworm besmet perceel, is waar-
schijnlijk.

Anders werd longworm op dit soort bedrij-
ven vaker gezien. Een verder opbouwen tot
de klinische patente infectie, door uitrijden
van mest en voeren van besmet gras, lijkt
een vaststaand feit.

Neonatale diarree kan de bedrijfsresultaten in de
varkenshouderij sterk benadelen. De voor-
naamste veroorzaker van deze aandoening is de
bacterie Escherichia coli.

Suvaxyn E-coli P4 is een geïnactiveerd, vloeibaar
adjuvansvaccin tegen enteropathogene stammen
van E. coli en de daardoor veroorzaakte neona-
tale diarree.

Het vaccin is uitsluitend gebaseerd op de aan-
hechtingsfactoren (pili), in plaats van de gehele
bacteriecel. Het bevat de antigenen K88, K99,
987-P en F41. Door middel van de geavanceerde
recombinant DNA-techniek zijn bacteriën ver-
kregen die een veelvoud van het normale aantal
pui hebben. Van de verder gekweekte bacteriën
worden de pili als het ware \'geoogst\' en vervol-
gens geconcentreerd, gezuiverd en geadjuveerd.
Door deze techniek zijn zeer hoge concentraties
van de pili in het vaccin mogelijk.
Door middel van vaccinatie van gezonde, drach-
tige gelten en zeugen nemen de biggen via het
colostrum antilichamen op tegen de aanhech-
tingsfactoren.

Aanhechting aan de darmwand wordt voorko-
men, zodat er geen enterotoxinen afgescheiden
kunnen worden die de vocht- en elektrolytenba-
lans verstoren.

Het vaccin is leverbaar in 10 en 50 doses flacons.
Inlichtingen: Duphar Nederland B.V., Animal
Health, Amsterdam, telefoon 020-5490909.

Met het voeren van jonge honden worden veel
fouten gemaakt. In een aantal gevallen resulteert
dit in wat zware, slome honden, of men kan
waarnemen dat de hond bij warm weer extra veel
last heeft van de hitte. Veel ernstiger zijn de
mogelijke afwijkingen van het skelet. Een oneven-
wichtige ontwikkeling van het skelet kan deels het
gevolg zijn van zware belasting van dit skelet door
overgewicht. Dit probleem komt vooral tot uiting
bij honden van grote rassen.
Denkavit maakt voor jonge groeiende honden
speciale voersoorten die uitgebalanceerde voe-
dingsstoffen bevatten, afgestemd op de behoefte
van deze jonge dieren. Het probleem van de
voeding is echter de juiste hoeveelheid. Dit bleek
uit eigen onderzoek, waarbij vele jonge honden
gewogen zijn. Heel wat jonge honden bleken te
zwaar.

Een optimale groeisnelheid varieert per ras en
geslacht en is afhankelijk van de verwachte afme-
tingen van een volwassen hond. De Denkadog
Puppyweegkaart vormt een richtlijn voor de
hondebezitter ten aanzien van de optimale voer-
hoeveelheid voor de opgroeiende hond. Het ge-
wicht van de jonge hond moet dan wel regelmatig
worden vastgesteld. Hiervoor kan de hondebezit-
ter bij de dierenspeciaalzaak terecht waar Den-
kadog-weegschalen zijn geplaatst. Ook bij het
bezoek aan de dierenarts kan de pup wellicht
gewogen worden. Informatieve grafieken en an-
dere informatie is beschikbaar ter begeleiding van
een goede, gezonde groei van de jonge hond. U
kunt dit aanvragen bij Denkavit Nederland B.V.,
tel. 03429-9200, afdeling Consumentenvoorlich-
ting.

Atgard is een breed spectrum wormmiddel voor
de bestrijding van maagdarmnematoden bij var-
kens van alle leeftijden.

Het produkt bestaat uit plastic korrels, waarin het
werkzame bestanddeel — dichloorvos — is inge-
bed. De korrels worden toegevoegd aan het voer
en geven geleidelijk de gewenste hoeveelheid
dichloorvos af over de lengte van het maagdarm-
kanaal. De aanwezige wonnen worden gedood en
komen met de mest naar buiten.
Een éénmalige toediening van Atgard is vol-
doende voor een radicale wormbestrijding.
Indicaties: alle voorkomende infecties met maag-
darmnematoden (rondwormen) bij het varken:

— Trichuris suis: zweepwormen, tot de rondwor-
men behorende 4 ä 5 cm lange ingewands-
worm die voornamelijk in de blinde darm
zetelt.

Samenstelling: Dichloorvos (O.O-dimethyl-0.2,2
dichloorvinylfosfaat) in een inerte Polyvinylchlo-
ride draagstof.

Dosering: een zakje van 150 gram is voldoende
voor de behandeling van 20 volwassen varkens,
ongeacht het lichaamsgewicht. Het kan ook die-
nen voor de behandeling van:

Fotokopieën van studentenreferaten
kunnen worden besteld via het redac-
tiesecretariaat (tel. 030-510111). De
kosten (inclusief portokosten) bedra-
gen (afhankelijk van de omvang per
referaat):

Ans Willigenburg, vakgroep Infectieziekten en
Immunologie (maart 1991) SR/25/91: 44 pp.

Doordat steeds meer mensen hun hond mee op
vakantie nemen is de laatste jaren het aantal
gevallen van babesiosis en leishmaniasis bij de
hond sterk toegenomen. Meestal gaat het om
gevallen opgelopen in het Middellandse Zeege-
bied en Frankijk.

Beide ziekten worden veroorzaakt door een pro-
tozo die wordt overgebracht door een vector.

Leishmania wordt overgebracht door zandvlie-
gen (Phlebotomen). Voor babesia treden teken op
als vector.

In deze scriptie wordt ingegaan op de levenswijze
van de vectoren. Verder komt het verspreidings-
gebied van beide ziekten aan de orde. Aan de
hand van het verkregen inzicht in de epidemiolo-
gie worden de verschillende preventieve mogelijk-
heden nader bekeken.

Het blijkt dat B. canis zeker niet alleen in het
zuiden van Europa voorkomt. In een groot deel
van Frankrijk moet men rekening houden met het
voorkomen van de ziekte evenals in het gebied
rond Genève en in Zuid-Duitsland. De teek
Dermacenlor reticulalus kan zich makkelijk ves-
tigen in nieuwe gebieden met name rond de steden
die door ingrijpen van de mens tot aantrekkelijke
biotopen zijn geworden. Noordelijke gebieden
zijn hiervoor geen beperking omdat deze teek
makkelijk koude temperaturen kan overleven.
Ook in Nederland moet men rekening houden
met het voorkomen van Babesia canis. Dermacen-
lor reticulalus heeft zich al eens in Nederland
gevestigd.

De andere vector, R. sanguineus kan zich in
centraal verwarmde huizen vestigen. De keren dat
dit gebeurde zijn geen geïnfecteerde teken gevon-
den. Dit kan in de toekomst wel gebeuren.

Honden lopen Babesia canis voornamelijk op in
Frankrijk en de landen rond de Middellandse
Zee. Ook in Oost-Europa is een infectierisico
aanwezig.

Men kan beter de hond thuis laten als men op
vakantie gaat. Gaat een hond toch mee dan kan
men imidocarb geven, al geeft dat zeker geen
100% bescherming. Hetzelfde geldt voor vaccina-
tie. Daarnaast kan men proberen de hond teken-
vrij te houden door de hond dagelijks helemaal
op teken te controleren en het aanbrengen van een
vlooienband of insecticidenspray\'s of poeder.

W. van der Weij, vakgroep Inwendige Ziekten en
Voeding der Grote Huisdieren (april 1991)

De prevalentie van luchtzakaandoeningen is laag,
maar het leek juist daarom zinvol om de meest
voorkomende luchtzakaandoeningen op een rij te
zetten; meestal gaat het dan om ontstekingen
(bacterieel en mogelijk mycotisch), en in meer
zeldzame gevallen om concrementen, tympanic
en tumoren.

Luchtzakken zijn divertikels van de buis van
Eustachius die alleen bij equiden voorkomen. Ik
heb alle aandoeningen die aan luchtzakken bij
paarden kunnen voorkomen op een rij gezet,
evenals de daarbij behorende therapeutische mo-
gelijkheden. Op de therapie met streptokinase/
streptodornase ben ik dieper ingegaan; door haar
farmacologische eigenschappen een geschikt mid-
del om fibrine stolsels en purulent exsudaat te
doen vervloeien en zo het spoelen te vergemak-
kelijken en het genezingsproces in gunstige zin
beïnvloeden.

Helaas zijn er weinig literatuurgegevens beschik-
baar over het gebruik van streptokinase/strepto-
dornase bij dieren; gegevens uit de humane ge-
neeskunde zijn wel verwerkt in deze scriptie.
De vraag blijft dus of het gebruik van streptoki-
nase/streptodornase het genezingsproces van
luchtzakontstekingen zodanig beïnvloedt dat het
economisch rendabel is om het te gebruiken!?

In september 1990 is een nieuw eiwitwaarderings-
systeem voor herkauwers, het DVE-systeem,
geïntroduceerd. De definitieve invoering van het
DVE-systeem zal niet, zoals aanvankelijk was
aangekondigd, per 1 mei maar per 1 oktober 1991
plaatsvinden. Dit is een gevolg van het feit dat na
de introductiebijeenkomst in CVB-verband nog
intensief gewerkt is aan een verdere uitbouw en
fundering van het DVE-systeem. Zo zijn enkele

(onder andere in de DVE-pral<tijktest gesigna-
leerde) knelpunten geëlimineerd. Tevens zijn,
naast de reeds opgestelde normen voor melkvee,
behoeftenormen geformuleerd voor vleesvee,
jongvee, schapen en geiten.

Om de veevoedingssector goed te informeren over
het per 1 oktober 1991 definitief geldende DVE-
systeem belegt het CVB, in samenwerking met het
IVVO, IKC-rsp en BLGG op 21 juni een voor-
lichtingsmiddag, Wij nodigen hierbij ook u uit
aan deze bijeenkomst deel te nemen.
Plaals: Congrescentrum De Reehorst bv, Benne-
komseweg 24, Ede.

13.40 Lezing door ir. W. M. van Straalen, IVVO,
Lelystad: \'Het DVE-systeem nader beke-
ken\'.

14.05 Lezing door drs. H. Everts, IVVO, Lely-
stad: \'DVE-behoeftenormen voor schapen
en geiten\'.

14.30 Lezing door ing. J. van Vliet, IKC-rsp,
Lelystad: \'DVE-behoeftenormen voor
vleesvee en jongvee\'.
14.55 Lezing door ing. C. Wever, IKC-rsp, Le-
lystad: \'Verslag van de door BLGG- en
IKC-gecoördineerde DVE-praktijktest\'.
15.10 Lezing door ing. A. Koopmans, BLGG,
Oosterbeek: \'Het nieuwe gewasanalyserap-
port van het BLGG\'.
15.25 Pauze met koffie (tevens gelegenheid tot
het indienen van schriftelijke vragen en het
afhalen van bestelde publicaties).
16.00 Forumbespreking met de inleiders onder

f 15,- per persoon (inclusief koffie bij aankomst
en in de pauze), te voldoen bij vooruitbetaling.

Het Nederlands Instituut voor Praeventieve Ge-
zondheidszorg/TNO organiseert in het acade-
misch jaar 199I-I992 het 20e Seminaar Milieu-
kunde.

Het seminaar is multidisciplinair; het verschaft
een volledig overzicht over de verschillende
aspecten van de milieuproblematiek. Het is
vooral geschikt voor hen die zich op een doeltref-
fende en doelmatige manier willen oriënteren op
het zich steeds uitbreidende \'milieuveld\'. Deelne-
mers waren de afgelopen jaren afkomstig van het
bedrijfsleven, de overheid en onderzoeksinstellin-
gen.
Opzet:

Het seminaar wordt gehouden in conferentieoor-
den in vier modulen van vier dagen; elke module
is gewijd aan één thema.

De inleidingen worden gegeven door circa 60
docenten van universiteiten en researchinstituten,
overheidsinstellingen en industrie.
Inschrijving:

Het aantal deelnemers is beperkt tot 25. Deelne-
mers worden ingeschreven in volgorde van aan-
melding.
Kosten:

De prijs van het Seminaar 1991-1992 is ƒ 5.800,-
indien aanmelding plaatsvindt vóór I augustus
1991. In geval van aanmelding na deze periode,
is het bedrag van deelneming ƒ 6.000,-. In de
genoemde bedragen zijn de verblijfkosten, als-
mede een excursie in de laatste periode, inbegre-
pen.

Voor nadere informatie wende men zich tot het
Nederlands Instituut voor Praeventieve Gezond-
heidszorg/TNO, afdeling Onderwijs, Wassenaar-
seweg 56, 2333 AL Leiden; telefoon 071-181722,
de heer A. R. J. Stumpel, arts (cursusleider) of
mevrouw P. E. M. Lindeman-Clocquet (cursus-
coördinator).

Munich Auditorium of the Institute of Anatomy
of the Veterinary Faculty, Ludwig-Maximilians-
University Munich, Veterinärstr. 13, 8000 Mu-
nich 22, West-Germany.

In addition to contributions to the main topics,
free papers may be submitted not later than
October 15, 1991. Only results not yet published
should be presented. The manuscript of the paper
to be given should be at the disposal of the
organizer for the preparation of the proceedings
at the beginning of the meeting.
Conference languages: German and English with-
out simultaneous translation.
Conference organizer; Institute of Avian Dis-
eases, Ludwig-Maximilians-University Munich,
and German Veterinary Association (DVG),
(World Veterinary Poultry Association) WVPA).
Registration and information: Prof Dr.
J. Kösters, Institute of Avian Diseases, Mitten-
heimer Str. 54, 8042 Oberschleissheim, W.-Ger-
many, tel. (089)-3I54029, 3159117.

Drs. J. H. G. Goebbels benoemd
tot plaatsvervangend Veterinaire
Hoofdinspecteur van de
Volksgezondheid

De heer drs. J. H. G. Goebbels is met ingang
van 1 mei 1991 benoemd tot plaatsvervan-
gend Veterinaire Hoofdinspecteur van de
Volksgezondheid. Hij volgt in deze functie
prof drs. H. Rozemond op, die in maart is
overleden. De heer Goebbels is tevens hoofd
van de sectie Vleeskeuring, Destructie en
Diergeneesmiddelen.

De heer Goebbels (geboren op 8 april 1955)
heeft na zijn afstuderen aan de Faculteit
Diergeneeskunde van de Rijksuniversiteit
Utrecht in 1981 een aantal jaren gewerkt als
keuringsdierenarts. Daarbij heeft hij vooral
veel aandacht besteed aan de keuring van
slachtdieren in bijzondere slachtplaatsen
waarbij hij zich specialiseerde in de bacte-
riologie. In 1985 werd hij benoemd tot
toegevoegd inspecteur in algemene dienst
bij de Veterinaire Hoofdinspectie. In het
kader van laatstgenoemde functie is hij één
van de initiatiefnemers geweest van het
InfoVi-systeem. Dit systeem maakt het mo-
gelijk om alle inspectieresultaten geautoma-
tiseerd te verwerken waardoor het ontdek-
ken van tendenzen in de vleesindustrie veel
eenvoudiger wordt. Dit systeem heeft ertoe
bijgedragen dat de uniformiteit bij het in-
specteren van bedrijven is toegenomen.

Tevens heeft de heer Goebbels mede gestalte
gegeven aan de doelgerichte aanpak van
landelijke tekortkomingen door middel van
actieprogramma\'s die uitgevoerd worden
door de regionale Veterinaire Inspecties.

De heer Goebbels heeft de afgelopen jaren
ook deelgenomen aan het nationale en in-
ternationale overleg betreffende vleeskeu-
ring, diergeneesmiddelen, vis en schelpdie-
ren.

Hiertoe nam hij regelmatig deel aan verga-
deringen in EG-verband en aan Codex-
vergaderingen binnen de EG. Daartoe nam
hij ook regelmatig deel aan vergaderingen
als privé-deskundige (op verzoek van de
EG). Tevens heeft hij namens WVC zitting
in de Nationale en Internationale Fora die
zich bezighouden met de registratie van de
diergeneesmiddelen.

Drs. P. de Greeve benoemd tot
Inspecteur i.a.d., hoofd van de
sectie dierproeven van de
Veterinaire Hoofdinspectie

De heer P. de Greeve is met ingang van 1
mei 1991 benoemd tot Inspecteur voor de
Wet op de dierproeven en tot hoofd van de
sectie Dierproeven. Hij volgt in deze functie
drs. H. Rozemond op die op 30 maart 1991
is overleden.

De heer de Greeve werd in 1941 geboren in
Nieuwer Amstel en behaalde in 1968 het
Doctoraal Biologie (Wis- en Natuurkunde
k) aan de (toenmalige) Gemeentelijke Uni-
versiteit van Amsterdam.

Sinds 1970 was hij werkzaam bij het Cen-
traal Laboratorium van de Bloedtransfusie-
dienst in Amsterdam, aanvankelijk als on-
derzoeker en sinds 1970 als hoofd van het
Proefdierenhuis.

Op 1 januari 1985 trad de heer de Greeve
in dienst bij de Veterinaire Hoofdinspectie
in de functie van toegevoegd Inspecteur
voor de Wet op de dierproeven.
In deze functie legde de heer de Greeve
inspectiebezoeken af bij een aantal vergun-
ninghouders dierproeven. Hij is secretaris
van het Platform alternatieven voor dier-
proeven en maakt deel uit van diverse
werkgroepen en commissies, zoals onder-
meer de Werkgroep Immunisatie Procedu-
res (WIP), Curriculum Commissie.

Hij nam verschillende initiatieven, zoals de
uitgifte van de \'Nieuwsbrief voor de proef-
dierdeskundige\' en het opstellen van de
\'Code of practice voor de produktie van
monoclonale antistoffen\'. Voorts nam hij
deel aan het overleg van de vertegenwoor-
digers van de bevoegde autoriteiten van de
Lid-Staten in het kader van de EG-Richtlijn
86/609/EEG betreffende de bescherming
van dieren, die voor experimentele en an-
dere wetenschappelijke doeleinden worden
gebruikt.

In Nederland kwamen in de periode van 15 april
t/m 5 mei 1991 de volgende gevallen van besmet-
telijke dierziekten, waarvan aangifte verplicht is,
voor:

Open dag DLO-Instituut voor veevoedings-
onderzoek, Lelystad (pag. 429).
Med. Wielerkring, Ned. NK, Emmen (inl.
tel. 05240-13068).

Kring Dierenartsen \'Het Gooi\'; rest. \'De
Vrije Here\'; 20.30 uur.
(6e) Wielertocht AUV, Nunspeet.
Aesculaap -f Hill\'s, Seminar voor dierenarts
J- dierenartsassistente \'Practice Manage-
ment\' door Dr. Dennis McCurnin, Amster-
dam (pag. 310).

Promotie mw. drs, E. J. M. Hogervorst tot
doctor in de diergeneeskunde. Utrecht; 16.45
uur.

12e Ned. Kampioenschap Kleiduiven-schie-
ten voor dierenartsen (organisator Boehrin-
ger Ingelheim B.V,) te Biddinghuizen.
Groep DIB KNMvD. 25-jarigjubileum (pag.
489).

Promotie ir. A. R. W. Eibers tot doctor in
de diergeneeskunde. Utrecht; 12.45 uur.
Promotie mw. drs. A. M. H. Boots tot doctor
in de diergeneeskunde, Utrecht; 16.45 uur.
13—14 PAO-D; Diergeneeskundige Begelei-
ding van Melkveebedrijven (91/65).
15 PAO-D; Praktische Echografie Gezelschaps-
dieren (91/39).
15—16 \'Old Stylers Weekend\', Kaatsheuvel
(pag. 489).

17—21 2nd Internat. Symposium on Blueton-
gue, African Horse Sickness and related
Orbiviruses, OIE, Paris (pag. 480).

20 Groep Geneeskd Gezelschapsdieren
KNMvD. Ledenvergadering; \'De Biltsche
Hoek\', De Bilt; 20.00 uur.

21 Voorlichtingsmiddag i.v.m. definitieve in-
voering DVE-systeem. De Reehorst, Ede
(pag. 592).

26—29 International Exhibition for Pig and
Poultry Production and Processing \'Huhn &
Schwein \'91\', Hannover.

28 Symposium t.g.v. het afscheid van John
Akkermans; GD West- en Midden-Neder-
land. Groep Geneeskunde v/h Varken;
VNZ, Zeist (pag. 325).

4 Praktijkgerichte geneeskunde postduiven
cursus O.I.V. dr. W. J. E. Stam, 12.30-17.30
uur te Doorn. Inschr. en inl.: EVA Training
Centre, tel. 02155-22006/03434-56566.

5—8 14th Conference of the World Associ-
ation for the Advancement of vet. Parasito-
logy, Rabat (Marokko).

10—16 6th Meeting of the Internat. Society for
vet. Epidemiology and Economics, Ottawa
(Canada).

10—17 X Vllth Internat, Congress of Refrigera-
tion, Montréal, Quebec, Canada (pag. 311).

17—24 XXIV World Veterinary Congress, Bra-
sil (pag. 1220 (1989) en 288, 207 en 320).

18—22 5th Congress of the Eur. Assoc. for Vet.
Pharmacology and Toxicology, Copenhagen
(inl.: proL dr. A. S. J. R A. M. van Miert,
tel. 030-535325) (pag. 492).

19 5e Ned. Kampioenschap Kleiduiven schieten
voor co-assistenten Diergeneeskunde (CO-
ASS-Cup), te Biddinghuizen (organisator
Boehringer Ingelheim B.V.).

20—24 VIL Internationaler Kongreß für Tier-
hygiene, Leipzig (DDR) (inl. red. secreta-
riaat) (pag. 311).

25—30 4th International Congress of Veteri-
nary Anaesthesia, Utrecht (pag. 537).

26—30 9th Meeting International Veterinary
Radiology Association, Congress Hotel \'Ko-
ningshof, Veldhoven (pag. 536).

4 Afd. Noord-Brabant KNMvD ledenverga-
dering, paviljoen Molenwijk te Boxtel; 20.15
uur.

12 Groep Vet. Homoeopathie KNMvD. Studie-
vergadering, Beatrixgebouw, Jaarbeurs-
plein, Utrecht; 19.00-22.30 uur.

12—15 17th Annual Internat. Vet. Acupunc-
ture Congress, Decatur, Georgia, U.S.A.
(inl.: Dr. Meredith Snader, 2140 Conestoga,
Chester Springs, PA 19425, tel. (2I5)-827-
7245) (pag. 480).

13—15 Vllth Scientific Meeting of the Eur.
Embryo Transfer Assoc. (AETE), Cam-
bridge (UK) (inl.: J. A. H. van Lieshout, tel.
04905-2444) (pag. 374).

18 Groep Geneeskd. Gezelschapsdieren
KNMvD, \'De Biltsche Hoek\', De Bilt; 20.00
uur.

20 International Symposium: \'Animals &
Hormones, Aging & Cancer\', Utrecht (Satel-
lite-meeting to the \'4th Internat. Congress on
hormones and cancer\' Amsterdam 15-19
sept. 1991). Inl.: prof. dr. A. Rijnberk, tel.
030-531697) (pag. 481).

25 Afd. Gelderland KNMvD, Ledenvergade-
ring, rest. \'De Waag\', Doesburg; 20.15 uur.

26—29 BPT-Kongreß mit Fortbildung (Pferd,
Rind, Kleintiere, Schaf, Ziege) und Fa-
chausstellung, Duisburg.

27—29 DVG-FG \'Zootierkrankheiten\', 4. In-
ternationales Kolloquium für Pathologie
und Therapie der Reptilien und Amphibien,
Bad Nauheim.

1 Bijeenkomst praktici uit het werkgebied Ge-
zondheidsdienst voor Dieren West- en Mid-
den-Nederland. Verzorgd door de Afd.
Rundvee.

2 2nd World Vet. Dental Congress, Vienna
(inl. jhr. drs. A. W. van Foreest, tel. 085-
342012) (pag. 311).

10 Aesculaap: Lezing \'Met het oog in de mist,
de mist in\' door Drs. A. Heyn, Bunnik.

Vergadering, thema: \'Dier(en)arts uit ba-
lans?!\'; Berg en Dal (Rijk van Nijmegen).

15—26 PHLO: Internat. Postgraduate Course
on \'Nuclear magnetic resonance in agri-
culture\', lAC, Wageningen (inl.: 08370-
84092/3)

25 Groep Vet. Homoeopathie KNMvD. Studie-
vergadering, Beatrixgebouw, Jaarbeurs-
plein, Utrecht; 19.00-22.30 uur.

29—5 nov. 7th Annual George H. Muller Stan-
ford Internat. Vet. Dermatology Seminar,
Maui, Hawaii (pag. 77).

31—2 nov. 37. Jahrestagung der DVG-Fach-
gruppe Kleintierkrankheiten, Fellbach bei
Stuttgart.

Momenteel bedraagt het weduwen-,
weduwnaars- en partnerpensioen (hierna
verder \'nabestaandenpensioen\' te noemen)
van de Stichting Pensioenfonds voor Die-
renartsen 100% in plaats van de algemeen
gebruikelijke 70% van het ouderdomspen-
sioen. In het verleden is hiervoor bewust
gekozen, ondermeer omdat bij de start van
de regeling veel praktici nog geen of niet
voldoende pensioenvoorzieningen hadden

Prognose ouderdomspensioen voor een deelnemer van 27 jaar en verzekerde nabestaandenpensioenen
bij verschillende leeftijden van overlijden.

Deelnemer geboren 01-07-1964 Koopsom ƒ11.916,- vast. Aanvang deelnemerschap 01-07-1991.
Ouderdomspensioen op 01-07-2024, uitgaande van ononderbroken deelnemerschap tot 60 jaar.

VOOR MANNELIJKE DEELNEMERS

Leeftijd bij overlijden	Nabestaandenpensioen	Nabestaandenpensioen
	huidige regeling	bij wijziging
27	66.400	54.700
35	53.800	43.700
45	43.700	35.400
55	40.700	32.700
60	40.400	32.500
Bereikbaar jaarlijks
ouderdomspensioen	40.400*	46.400
	60.500"	69.700
	74.700***	86.100
VOOR VROUWELIJKE DEELNEMERS
Leeftijd bij overlijden	Nabestaandenpensioen	Nabestaandenpensioen
	huidige regeling	bij wijziging
27	80.500	60.600
35	63.000	47.200
45	51.600	38.500
55	47.600	35.400
60	47.200	35.100
Bereikbaar jaarlijks
ouderdomspensioen	47.200*	50.100
	70.900**	75.400
	87.600***	93.300

Exclusief toekomstige toeslagen.

Prognose als de opgebouwde aanspraken elk jaar met 2% worden verhoogd.
Prognose bij een jaarlijkse stijging van 3%.

getroffen en omdat de pensioenregeling
voor dierenartsen een basisregeling is.
De regeling is een basisregeling gebleven,
doch momenteel hebben praktici intussen
reeds 15 jaar in het pensioenfonds kunnen
deelnemen, zodat het eerste argument
thans in veel mindere mate van toepassing
is. Bovendien resulteert een wijziging in
een hoger ouderdomspensioen. Het be-
stuur van het pensioenfonds overweegt
dan ook om in de dit najaar te houden
deelnemersvergaderingen voor te stellen de
formule van het nabestaandenpensioen te
wijzigen in 70% van het ouderdomspensi-
oen.

Het bestuur verneemt graag de mening
van de deelnemers en houdt daarom een
enquête. Aan de hand van de uitkomst

wordt bezien of het voorste! tot wijziging
aan de deelnemersvergadering wordt voor-
gelegd.

Invoering van 70% nabestaandenpensioen
betekent dat men voor dezelfde koopsom
± 15% meer ouderdomspensioen op-
bouwt. Het daarvan afgeleide 70% nabe-
staandenpensioen bedraagt 80% van het
huidige verzekerd nabestaandenpensioen.
Vergeleken met de huidige regeling praten
we dus eigenlijk niet over 70 doch over
80% nabestaandenpensioen.
De afweging omtrent het al dan niet invoe-
ren van de 70%-regeling brengt met zich
mee dat men vergelijkt wat men aan voor-
zieningen heeft en welk niveau men wense-
lijk acht.

De administrateur, Van Spaendonck Pen-
sioen- en Vermogensbeheer, heeft een aan-
tal berekeningen gemaakt omtrent de
hoogte van het ouderdoms- en nabestaan-
denpensioen op grond van de huidige rege-
ling en bij wijziging in 70%. Deze bereke-
ningen vindt u hierbij opgenomen.
Zoals u ziet, neemt het verzekerd nabe-
staandenpensioen af wanneer het overlij-
den op latere leeftijd plaatsvindt.
Dit komt doordat bij de verzekering van
het overlijdensrisico bewust rekening ge-
houden wordt met de meest gunstige pen-
sioenopbouw gedurende het aantal jaren
dat de deelnemer nog pensioen op had
kunnen bouwen als hij niet zou zijn overle-
den. Op deze wijze wordt het effect van de
lagere pensioenopbouw op latere leeftijd
buiten beschouwing gelaten. Zulks is uiter-
aard in de individuele kostenberekening
ter zake van het overlijdensrisico verdis-
conteerd. De effecten van het toeslagbeleid
waarvoor ter illustratie enkele prognoses
zijn gegeven, hebben niet alleen een posi-
tieve invloed op de hoogte van het ouder-
domspensioen doch uiteraard ook op de
hoogte van de nabestaandenpensioenen.
De hiervoor opgenomen berekeningen ge-
ven een algemeen toekomstgericht beeld.
Bij de enquête-berichtgeving die aan de
deelnemers is gezonden, is algemene infor-
matie opgenomen die van pas kan komen
bij de meningsvorming over het gewenste
voorzieningenniveau in verband met over-
lijden. Voor de goede orde: de huidige in-
gegane ouderdoms- en nabestaandenpen-
sioenen blijven gegarandeerd en
ongewijzigd. De aanspraken van de gewe-
zen deelnemers eveneens (wat de aanspra-
ken van de gewezen deelnemers betreft zij
verder opgemerkt dat ook deze aanspra-
ken jaarlijks worden verhoogd. De afgelo-
pen 5 jaar bedroegen de verhogingen res-
pectievelijk 5,3%, 6,5%, 4,5%, 6,5% en
5,4%).

Het bestuur van het pensioenfonds ver-
zoekt alle deelnemers de enquête in te stu-
ren, zodat een zo goed mogelijke indruk
wordt verkregen van de wensen van de be-
roepsgroep. Als u vragen heeft naar aan-
leiding van deze enquête, zal de heer
Mandemakers (tel. 013-654461) van Van
Spaendonck u graag informeren.

Op maandagmiddag 17 juni 1991 zal de
jaarvergadering worden gehouden van de
Stichting Contactcentrum Vrije Beroepen
in Sociëteit De Witte, Plein 24 te Den
Haag.

Tijdens deze jaarvergadering zullen de on-
derwerpen \'een terughoudende overheid en
dienstenaansprakelijkheid voor vrije be-
roepsbeoefenaren\' aan de orde komen,
waarbij inleidingen worden gehouden door
onder meer:

— dr. I. G. A. van Mierlo, Universitair
Hoofddocent Openbare financiën/eco-
nomie Rijksuniversiteit Limburg.

Na de inleidingen bestaat er de mogelijk-
heid tot discussie met enkele van de spre-
kers, onder leiding van de heer J. W.
Groen, oud-voorzitter van de Koninklijke
Notariële Broederschap.
Indien u geïnteresseerd bent in deelname
aan de jaarvergadering, kunt u contact op-
nemen met: mevrouw A. Baud-Bakker,
Stichting Contactcentrum Vrije Beroepen,
Postbus 96827, 2509 JE Den Haag. Tel.:
070-3469679, fax: 070-3453226.

Bereikbaarheid van en
communicatie met de
Vakgroep Geneeskunde van
Gezelschapsdieren

Regelmatig komen bij het secretariaat van
de KNMvD vragen binnen van huisdierei-
genaars betreffende de gezondheid van
hun dieren, waarbij soms opgemerkt
wordt dat men geen antwoord kan krijgen
via de Vakgroep Geneeskunde van Gezel-
schapsdieren. Een tweede probleem waar-
mee de KNMvD soms wordt geconfron-
teerd gaat over de telefonische
bereikbaarheid van de Vakgroep voor
praktici. Alhoewel de omvang van de pro-
blematiek onbekend is, hechten zowel de
Vakgroep als de KNMvD eraan duidelijk-
heid te scheppen over deze zaken en aan te
geven welke wegen het beste resultaat op-
leveren. Hiertoe heeft overleg plaats ge-
vonden tussen afgevaardigden van de Di-
visie Patiëntenzorg van de Vakgroep (dr.
R. J. Slappendel en dr. A. Willemse) en de
KNMvD (prof dr. E. H. Kampelmacher
— voorzitter en dr. Tj. Jorna — secreta-
ris).

De Vakgroep bedrijft (met uitzondering
van de disciplines vogels/bijzondere dieren
en voortplanting) alleen tweede- en derde-
lijns diergeneeskunde van gezelschapsdie-
ren en slechts na verwijzing door de prak-
tizerend dierenarts. Dit impliceert dat ook
vragen van huisdiereigenaars (anders dan
die welke betrekking hebben op een pa-
tiënt die in een eerder stadium is doorver-
wezen) thuis horen bij de praktici. Zowel
de Vakgroep als de KNMvD zullen deze
huisdiereigenaars verzoeken hierover con-
tact op te nemen met hun eigen dierenarts.

Praktici hebben om uiteenlopende redenen
behoefte contact te leggen met dieren-
artsen binnen de Vakgroep. Hierbij kan
bijv. gedacht worden aan informatie over
door hen doorverwezen patiënten, spoed-
eisende vragen over bij hen op dat mo-
ment onder behandeling zijnde dieren of
vakinhoudelijke vragen van meer alge-
mene aard, die niet onmiddellijk behoeven
te worden beantwoord.

Het is van het grootste belang dat praktici
zich realiseren dat het onmogelijk is op elk
moment van elke discipline een dierenarts
te consulteren. Het personeelsbestand en
de werkbelasting van dierenartsen uit de
Vakgroep laten een dergelijk systeem niet
toe. Dit neemt niet weg dat de Vakgroep
goede communicatie met de praktici van
groot belang acht en in verbetering de af-
gelopen tijd veel energie heeft gestoken.
Hiertoe zijn al een aantal maatregelen in-
gevoerd. Te denken valt aan de per disci-
pline geregelde telefonische spreekuren (zie
voor tijden het Jaarverslag 1989 van de
Vakgroep, dat te verkrijgen is via het se-
cretariaat en het Diergeneeskundig Jaar-
boek van de KNMvD 1991) en aan de on-
langs geïntroduceerde speciale
spoedtelefoon (030-531561). Via dit tele-
foonnummer is de Vakgroep 24 uur per et-
maal te bereiken voor spoedgevallen (zie
tevens de speciale mededeling in het april-
nummer (Tijdschr Diergeneeskd 1991; 116;
423)). Het is echter van groot belang dat
de praktici zich realiseren dat het spoed-
nummer uitsluitend aan hen bekend dient
te zijn. Het is onjuist dit nummer aan eige-
naars van patiënten te geven. U dupeert
hiermee uzelf, mede-praktici en de Vak-
groep.

Dat de telefonische spreekuren vaak over-
bezet zijn is bekend en getracht wordt
hierin verbetering te brengen. Daarnaast
doet men er echter goed aan zich af te vra-
gen of het antwoord op de vragen in een
aantal gevallen niet met minder energie in
de gangbare handboeken kan worden ge-
vonden. Dit zou niet alleen tijdbesparend
werken voor de vraagsteller-prakticus,
maar eveneens ontlastend werken op de te-
lefonische spreekuren, zodat daar meer
ruimte komt voor specialistische vragen en
informatie.

Buiten de telefonische spreekuren om, zal
het contact tussen praktici en de Vakgroep
voornamelijk verlopen via de balie van de
polikliniek (telefoon 030-539411). Via dit
nummer komen alle lijnen binnen, dus ook
die van eigenaars die een afspraak wensen
te maken. Praktici dienen zich dit te reali-
seren en er zich van bewust te zijn dat pa-
tiënteigenaars zowel hun als onze cliënten
zijn, en dat dit een flexibele opstelling van
beiden vereist. Om deze reden wordt prak-
tici aangeraden zoveel mogelijk buiten de

Dat communicatie niet uitsluitend monde-
ling verloopt, zal een ieder duidelijk zijn.
Schriftelijke berichtgeving over verwezen
patiënten is hiervan een voorbeeld. In toe-
nemende mate wordt ernaar gestreefd
praktici zo snel mogelijk op de hoogte te
brengen van het onderzoek c.q. de behan-
deling. Per discipline bestaat de vrijheid te
kiezen voor schriftelijke en/of telefonische
berichtgeving. Het streven is echter om in
alle gevallen praktici binnen 7 dagen op de
hoogte te brengen. Door de invoering (op
korte termijn) van standaardbrieven zal
deze vorm van communicatie spoedig kun-
nen verbeteren.

Hopelijk leidt deze uiteenzetting tot een
wederzijds begrip voor de communicatieve
problemen en is het een aanzet tot verbete-
ring van de collegiale contacten.

Het bestuur van de Groep Geneeskunde
van het Rund nodigt u uit voor een bijeen-
komst op donderdag 13 juni 1991 te hou-
den in: Restaurant \'De Rotonde\', Panweg
1, 4157 PB Enspijk, telefoon 03457-1315
(autoweg Utrecht-Den Bosch; richting
Utrecht Ie afslag vanaf rotonde Deil; rich-
ting Den Bosch Ie afslag na de Lingebrug
bij Beesd).

Aandacht in de vorm van inleidingen en
een bedrijfsbezoek aan de vleesveehoude-
rij. Voor het bezoek aan een vleesveebe-
drijf hebben we gekozen voor een bedrijf
waar in combinatie met akkerbouw plus-
minus 50 Blonde d\'Aquitaine koeien wor-
den gehouden en plusminus 250 overwe-
gend Blonde d\'Aquitaine stieren worden
gemest. Omdat het een Biologisch Dyna-
misch bedrijf is wordt aan deze methodiek
ook aandacht besteed in een inleiding.

Geneeskunde van het Rund).
10.35 Ir. Tj. de Boer (Hoofd sectie Land-
bouw, Produktschap Vee en Vlees):
\'Vleesvee in Nederland\'. Historie,
status quo en verwachtingen; markt-
situatie in Nederland en Europa.
11.15 Ir. A. H. M. Laeven (directeur K.I.
\'Zuid\' en projectleider fokpro-
gramma vleesvee \'Holland Gene-
tics\'): \'Perspectief foktechnisch pro-
gramma voor vleesvee in
Nederland\'. Noodzaak, mogelijkhe-
den en prioriteiten.
12.00 discussie naar aanleiding van beide

13.30 R. L. ten Siethof (Bedrijfsdeskun-
dige, team Biologische Landbouw
van de Dienst Landbouwvoorlich-
ting): \'Het hoe en waarom van de
B.D.-landbouw\'.
14.15 discussie.

14.30 Ing. A. S. van Everdingen (eigenaar
van het te bezoeken bedrijf): \'Ach-
tergronden en informatie over het
bedrijf.
15.00 koffie/theepauze.

Aansluitend vertrek naar het bedrijf
van Van Everdingen en een wande-
ling langs de diverse groepen dieren
op het bedrijf
In verband met onder andere de lunch is op-
gave voor deze dag nodig.
Door overmaking van ƒ25,- op bankreke-
ning 59.72.20.840 ten name van L. Elving,
Groep Geneeskunde van het Rund,
Utrecht, onder vermelding van \'vleesvee-
dag en uw naam\' geeft u zich op.

SAMENVATTING. GH en IGF-I spelen een belangrijke rol tijdens de lengtegroei c.q. het
proces van enchondrale ossificatie. De plasmaconcentraties GH zijn onder andere sterk
afhankelijk van de voedingsstatus van de hond. Vasten induceert een ongevoeligheid van de
lever voor GH. Dit resulteert in een verlaagde afgifte van IGF-I door de lever en een vertraagde
groei. Overvoedering leidt tot een verhoogde frequentie van skeletafwijkingen in het kader
van osteochondrosis en heupdysplasie. Geslachtshormonen zijn vooral van invloed op de sluiting
van de groeischijven. Overmatige aanwezigheid geeft aanleiding tot vervroegde sluiting van
groeischijven, afwezigheid resulteert in vertraagde sluiting. Ook de calcium-, fosfor- en
vitamine D-voorziening van de hond is van groot belang voor het proces van enchondrale
ossificatie. Indien de gehaltes hiervan in een voeder te sterk afwijken van de norm, kunnen
bij grote, snel-groeiende honden ernstige pathologische veranderingen worden geïnduceerd. De
energiebehoefte van de jonge hond neemt tijdens het eerste levensjaar geleidelijk af. Onbeperkte
voedsel(energie)verstrekking aan pups kan aanleiding zijn tot overgewicht. De eiwitbehoefte
tijdens de groei is in belangrijke mate afhankelijk van de kwaliteit (aminozuursamenstelling)
en de verteerbaarheid van het eiwit. In een volledig hondenvoer zijn 12 tot 14 gram eiwit per
1000 kJ gewenst.

SUMMARY. Growth hormone (GH) and insuline-like growth factor I (IGF-I) play important
roles during growth, including effects on ehchondral ossification. GH plasma concentration
is strongly influenced by the nutritional status of the dog. Fasting induces a non-responsiveness
of the liver to GH, leading to a decrease in IGF-I release by the liver and a delay in growth.
Overfeeding leads to abnormal skeletal development, i.e., osteochondrosis and hip dysplasia.
Subnormal plasma concentrations of sex hormones lead to a delay in physiologic epiphysi-
odesis, whereas high levels of sex steroids may induce premature physeal closure.
Dietary calcium, phosphorus, and vitamin D are important factors in the process of enchondral
ossification. If these nutrients are inadequate, imbalanced, or oversupplemented, skeletal
development in young growing dogs can be disturbed, leading tot severe pathologic changes.
Energy requirements decrease gradually during the first year of life and unrestricted feeding
can easily lead to pups being overweight. The protein requirements are strongly influenced
by the quality and digestibility of protein sources in the food. In dog foods 12-14 g protein/
1000 kJ appears to be adequate for growth. It is likely that the two most commonly made
mistakes in dog nutrition in the Netherlands, are oversupplementation with energy and/or
calcium. Restricted feeding is advised during growth and no food-additives are required when
commercially prepared complete dog foods are used.

Door onderzoek bij huis- en laboratoriumdieren wordt steeds meer bekend over
de invloed van verschillende nutriënten op de groei en ontwikkeling van het skelet
alsmede over de rol die deze nutriënten spelen bij ontsporingen van de fysiolo-

1 Drs. R. C. Nap en dr. H. A. W. Hazewinkel, afdeling Orthopedie van de vakgroep Geneeskunde
van Gezelschapsdieren;

Faculteit Diergeneeskunde, Rijksuniversiteit Utrecht, Postbus 80.154, 3505 TD Utrecht.

2 Prof. dr. A. Th. van \'t Klooster, vakgroep Inwendige Ziekten en Voeding der Grote Huisdieren,
Rijksuniversiteit Utrecht, Postbus 80.154, 3505 TD Utrecht.

gische homeostasis. In dit artikel wordt een overzicht gegeven van de huidige
inzichten hieromtrent. Achtereenvolgens zullen worden besproken:

III. pathofysiologie van groei en ontwikkeling van het skelet in relatie tot de
voeding.

Gedurende de eerste levensmaanden van de hond treedt een snelle groei op,
waarbij klassieke klinische parameters zoals schouderhoogte en lichaamsgewicht
zeer snel toenemen (62, 71, 109). Die toenamen zijn uiteraard voor een belangrijk
deel het gevolg van de snelle groei van het skelet. In dit hoofdstuk worden
besproken:

Tijdens de foetale ontwikkeling van het skelet worden de pijpbeenderen in
kraakbeen aangelegd. Na ingroei van bloedvaten in de diafysen en epifysen
ontstaan respectievelijk primaire en secundaire ossificatiecentra. Bij de geboorte
zijn de diafysen grotendeels verbeend, terwijl de epifysen aan de gewrichtszijde
en aan de metafysaire groeischijfzijde nog door restanten van het epifysaire
kraakbeen worden omgeven. Na de geboorte verdwijnt het epifysaire kraakbeen
aan de groeischijfzijde, doch het gewrichtskraakbeen blijft als zodanig aanwezig.
De voor de lengtegroei zo belangrijke groeischijf is na het verdwijnen van het
epifysaire kraakbeen dus uitsluitend een metafysaire groeischijf (89^ Het proces
van omvorming van kraakbeen naar bot verloopt via de zogenaamde enchondrale
ossificatie (89) (figuur I). Chondrocyten aan de epifysaire zijde van de groeischijf
(germinatieve zone) rangschikken zich hierbij tijdens hun ontwikkeling (differen-
tiatie) in kolommen waarbij het aantal cellen sterk toeneemt (proliferatie;
proliferatieve zone). Terwijl de cellen zich rangschikken in kolommen treedt
vervolgens celmaturatie op, onder andere gekenmerkt door het ontbreken van
celdeling (maturatie zone), gevolgd door celhypertrofie (hypertrofische zone).
Tevens begint in deze zone de calcifïcatie van de tussen de kolommen gelegen
intercellulaire matrix. Tenslotte zullen de chondrocyten aan de metafysaire zijde
van de groeischijf degenereren en treedt er celdood op. Vanuit de metafyse volgt
ingroei van capillairen in de door celdood ontstane \'lege\' lacunae. Vervolgens
wordt door osteoblasten collageen gevormd (osteoid) tegen de gemineraliseerde
kraakbeenmatrix, en ontstaat bot na de mineralisatie van het osteoid, de
zogenaamde primaire spongiosa (17, 89, 96). De gecombineerde zones vanaf de
germinatieve zone tot de zone van celhypertrofie duidt men wel aan met
\'groeizone\', terwijl de zones van hypertrofie, calcifïcatie en degeneratie gezamen-
lijk worden aangeduid met \'transformatiezone\' (89) (figuur 1). Relatief veel
onderzoek is verricht naar de regulatie van proliferatie en hypertrofie, terwijl nog
steeds slechts weinig bekend is over het mechanisme van celdood aan de
metafysaire zijde van de groeischijf Een nauwkeurige afstemming van de
regulerende processen van enerzijds celproliferatie en anderzijds celhypertrofie en
celdood wordt verondersteld, resulterend in de voor normale enchondrale
ossificatie karakteristieke groei-kinetiek (30). Hierbij neemt over langere tijd
(maanden) de dikte van de groeischijf geleidelijk af

Figuur 1. Schematische voorstelling van de enchondralc ossificatie in de groeischijf. Aangegeven zijn
de verschillende zones. Chondrocyten aan de epifysaire zijde rangschikken zich tijdens hun
ontwikkeling (differentiatie) in kolommen waarbij het aantal cellen sterk toeneemt (proliferatie).
Hierna volgt een maturatie, hypertrofie en celdood van chondrocyten. Aan de metafysaire zijde treedt
calcificatie van de intercellulaire matrix op. Vanuit de metafysc volgt ingroei van capillairen in de
door celdood ontstane lege lacunae.

Naast een lengtegroei van de pijpbeenderen, vindt er ook een toename in diameter
van de diafysen plaats door periostale botnieuwvorming; een aanmaak van
lamellair bot zonder kraakbenig voorstadium. Tegelijkertijd vindt aan de endos-
tale zijde een osteoclasie plaats waardoor de mergholte zich verwijdt. Er is ook
een hoge osteoclasten activiteit aan de metafysaire zijde van de groeischijf bij het
groeiende dier om deze brede schijf af te slanken tot de diameter van de diafyse.
Naast dit proces van skeletmodellering vindt er in het groeiend skelet voortdurend
remodellering plaats, waarbij de botafbraak door osteoclasten en botnieuwvor-
ming door Osteoblasten nauwkeurig op elkaar zijn afgestemd. Groei en (re-)
modellering van het skelet worden door diverse processen, zoals mechanische en
biologische processen, beïnvloed. De mechanische beïnvloeding van de lengtegroei

is vastgelegd in de wetten van Pauwels (intermitterende belasting binnen fysiolo-
gische grenzen stimuleert de lengtegroei) en Hueter-Volkman (voortdurende
overmatige drukbelasting remt de lengtegroei) (8). Uitvoerige bespreking van
invloed van mechanische factoren valt buiten het bestek van dit overzicht. Tot
de biologische factoren kunnen genetische predispositie, hormonale invloeden en
nutriëntenaanvoer worden gerekend. Tot de genetische predisposities kunnen het
behoud van vorm van een groeiend bot, kenmerkend voor species, ras en
lokalisatie worden gerekend, evenals de sluiting van de groeischijven, de zoge-
naamde fysiologische epifysiodese (88). Sluiting van de groeischijven komt tot
stand onder invloed van zowel genotypische factoren (ras, geslachts- en overige
hormonen, lokalisatie) als milieufactoren (voeding, mechanisch trauma, straling,
infectie, medicatie) (89, 114). Hoewel begin en einde van het proces van
fysiologische epifysiodese in belangrijke mate wordt beïnvloed door de geslachts-
hormomen (zie b.: hormonale regulatie van de skeletgroei) ligt de volgorde waarin
de verschillende groeischijven bij beide geslachten sluiten vast (88). De gemiddelde
leeftijd van (radiologische) sluiting van de groeischijven van radius, ulna en tibia
bij \'de hond\' wordt weergegeven in de aan Newton (84) ontleende tabel (tabel
1). Verschillen in genotype en milieu veroorzaken een ruime spreiding om het
gemiddelde. Het resultaat van de groei, in hoogte en gewicht, kan sterk variëren
(figuur 2). De schouderhoogte bij de volwassen hond varieert van 13 cm bij de
mini-rassen tot 79 cm bij de reuzerassen. Het volwassengewicht varieert van
ongeveer 1 kg bij de Chihuahua tot gemiddeld 82 kg bij de St. Bernhard (63, 110).

Tabel 1. Leeftijd in dagen (gemiddelde en spreiding) van epifysiodese van radius, ulna en tibia bij
honden (84).

Een groot aantal hormonale factoren is van belang voor groei en ontwikkeling
van het skelet (10, 106). De voor de groei belangrijkste zullen onderstaand worden
besproken (figuur 3).

Het uit de hypofyse afkomstige somatotrope- of groeihormoon (GH) speelt een
centrale rol bij de groei (48). Op jeugdige leeftijd resulteert (congenitale)
afwezigheid - of hyposecretie van het groeihormoon bij de mens in dwerggroei,
terwijl hypersecretie resulteert in gigantisme. Hypersecretie op volwassen leeftijd
leidt tot acromegalie (35). De ziektebeelden dwerggroei en acromegalie zijn ook
bij de hond uitvoerig beschreven (9, 21-23). Gigantisme echter niet.
Het GH beïnvloedt de lengtegroei c.q. de enchondrale groei in de groeischijf zowel
indirect als direct. De indirecte beïnvloeding vindt in belangrijke mate plaats via
de in de lever gesynthetiseerde insuline-achtige groeifactoren (IGF\'s) ook bekend
als somatomedines. Het zogenaamde IGF-I of somatomedine-C (Sm-C) blijkt

hierbij vooral van belang voor de post-natale groei (37, 90, 113). Hoewel nog niet
bekend bij de hond, werd de aanwezigheid van IGF-I-receptoren in de groeischijf
inmiddels bij diverse diersoorten aangetoond (47, 97, 111). De mogelijkheid van
directe beïnvloeding van de groeischijf door GH blijkt uit de aanwezigheid van
GH-receptoren op, uit rattengroeischijf afkomstige, chondrocyten (15, 67, 85). Na
lokale GH-toediening in de groeischijf werd in chondrocyten in de proliferatiefase
IGF-I-produktie aangetoond (15, 49, 50, 86, 100, 103). Isgaard et al. (50)
veronderstellen dat de lokale effecten van GH berusten op een lokale stimulatie
van de IGF-I-synthese. Een \'dual-effector\'-theorie (121) veronderstelt differenti-
atie van \'doelcellen\' (target-cells) onder invloed van GH, gevolgd door celpro-
liferatie onder invloed van IGF-I; een theorie die volgens recente studies ook van
toepassing lijkt op groeischijfkraakbeen en daarmee op de regulatie, c.q. beïn-
vloeding van de lengtegroei door het groeihormoon (65). In de recente literatuur
wordt een groot belang toegekend aan de auto- en paracriene effecten van de
IGF\'s. Hiermee wordt bedoeld de IGF-produktie in de \'doelcel\' (autocrien) of
in aangrenzende cellen in het doelorgaan (paracrien). Dergelijke effecten zijn in
een groot aantal organen en weefsels aangetoond (12, 31).

De belangrijkste regulerende factoren van de plasma IGF-I-concentratie zijn naast
GH, de voeding, insulinesecretie en waarschijnlijk het thyroïd-stimulerend
hormoon, TSH (31). De IGF-I-concentraties in de perifere circulatie blijken
betrekkelijk stabiel door de lange halfwaarde tijd. Ook treedt geen duidelijk dag-
nacht ritme op (37). De plasma IGF-I-concentratie blijkt bij de hond positief
gecorreleerd te zijn aan de grootte van het dier. Significante verschillen in IGF-
I-concentraties werden aangetoond tussen hondenrassen maar ook tussen verschil-
lende grootte-slagen van een ras (24,25). Echter bij vergelijking van 14 diersoorten
(in grootte sterk variërend) en de mens, werd geen positieve correlatie gevonden
tussen grootte en IGF-activiteit (120). Langdurige toediening van IGF-I aan
dwergpoedels resulteerde niet in grote(re) poedels (34).

Bij de dwerggroei zoals deze voorkomt bij de Duitse herder, is sprake van een
primaire GH-deficiëntie (figuur 4), Hierbij zijn de plasmaconcentraties van GH
en IGF-I sterk verlaagd (26), Men spreekt van een centraal groeidefect. Bij de
chondrodystrofe rassen zoals dashond en basset blijken daarentegen noch de GH,
noch de IGF-I-plasmaconcentratie verlaagd, hetgeen een perifere lokalisatie van
het \'groeidefect\' (chondrocyten, groeischijf) waarschijnlijker maakt (27),
IGF-I-receptoren vertonen grote structurele overeenkomst met insuline-rtctpio-
ren (72, 115) en insuline blijkt bij mens en dier van essentieel belang voor een
normale lengtegroei (45).

Afwezigheid, of hyposecretie van insuline bij juveniele diabetes mellitus, resulteert
in een sterk vertraagde lengtegroei (68, 83,91,92,117). Het groeistimulerend effect
van insuline bij gezonde dieren heeft nauwelijks praktische consequenties daar
het pas optreedt in supra-fysiologische concentraties (106).

Het uit de hypofyse afkomstige thyroid-stimulerend-hormoon (TSH) is noodzake-
lijk voor de produktie van GH in de hypofyse en voor de synthese van IGF in
de lever (7, 102). Via het in de schildklier geproduceerde schildklierhormoon heeft
TSH ook een direct stimulerend effect op de kraakbeengroei en -maturatie (5,106).

Op groeischijfniveau is sprake van een synergisme ten opzichte van IGF (32).
Afwezigheid van TSH, respectievelijk hypothyreoïdie resulteert derhalve in een
vertraagde lengtegroei (36, 106).

Het eveneens uit de hypofyse afkomstige prolactine (PRL) vertoont grote
structurele overeenkomst met GH en stimuleert bijv. ook de IGF-I-produktie in
de lever. Het PRL is echter vooral van belang voor de groei van melkklierweefsel
en geslachtsorganen en bevordert de melkproduktie. Een uitgebreide bespreking
valt derhalve buiten het bestek van dit overzicht (35, 78).

Van de geslachtshormonen zijn in de eerste plaats de oestrogenen van belang.
Ovariëctomie tijdens de groei resulteert in een verbreding van de groeischijf, een
afname van de mineralisatie van de kraakbeenmatrix en een vertraagde epifysi-
odesis. Supra-fysiologische doseringen van oestrogenen daarentegen, geven aan-
leiding tot remming van de chondrocytenproliferatie, een toename van de
mineralisatie en ossificatie, en dus een versnelde veroudering van de groeischijf
(53, 104, 105). Oestrogenen beïnvloeden de plasma-IGF-concentratie (93) en de
plasma-cortisol-concentratie (66). Het ontbreken van specifieke oestrogeenrecep-
toren in de groeischijf maakt een directe beïnvloeding minder waarschijnlijk (52).

Castratie van mannelijke dieren tijdens de groei induceert onder invloed van
verlaagde androgeen-, c.q. testosteron-concentraties een vertraagde skeletgroei. De
skeletgroei houdt echter wel langere tijd aan, zodat bij vroegtijdig gecastreerde
dieren het sluiten van de groeischijven weken tot maanden is vertraagd, resulterend
in een grotere lengte van de pijpbeenderen. Ook het sterk vertraagd sluiten van
groeischijven bij op zeer jeugdige leeftijd gecastreerde katers is hiervan een
voorbeeld (73). Toedining van testosteron aan intacte, groeiende dieren leidt tot
vervroegde veroudering van de groeischijf met als gevolg een vervroegde epify-
siodese (106). Hoe testosteron de groei beïnvloedt is niet bekend, maar in
tegenstelling tot oestrogenen is testosteron niet van invloed op de IGF-concen-
traties (93). Omdat in de groeischijf geen specifieke receptoren voor testosteron
aangetoond werden, lijkt indirecte beïnvloeding van de groei door testosteron
waarschijnlijk (52).

De groep anabole steroïden zijn van androgenen afgeleide verbindingen zoals
bolenonumdecyclaat (Boldane®), trenbolonacetaat (Finajet®), en 19-nor-andro-
stolonlauraat (Laurabolin®). Hoewel de androgene werking van deze preparaten
sterk is gereduceerd, is deze mogelijk toch niet geheel afwezig en bestaat bij gebruik
tijdens de groei het gevaar voor remming van de skeletgroei en vervroegde
groeischijfsluiting.

Voor zeer vele diersoorten en de mens werd remming van de lengtegroei onder
invloed van endogene- en exogene gluco-corticosteroïden aangetoond. Door
corticosteroïden neemt in de groeischijf het aantal cellen in de proliferatieve zone
af en in de hypertrofische zone toe (106). Van groot klinisch belang zijn de studies
die aantonen dat de ten gevolge van glucocorticosteroïden geremde chondrocyten
in de groeischijf zich na beperkte blootstelling, volledig kunnen herstellen (16,
107). Ook voor de glucocorticosteroïden is het werkingsmechanisme nog niet
volledig bekend. Een directe beïnvloeding is echter waarschijnlijk daar specifieke
(dexamethason) receptoren in de groeischijf werden aangetoond (52, 119).
De kennis omtrent de invloed van andere groeifactoren zoals \'epidermal growth
factor\', \'fibroblast growth factor\' en \'skeletal growth factor\' (35) op de groei bij
de (mens en) hond is op dit moment nog zeer onvolledig.

Zowel parathyreoïd-hormoon (PTH) als calcitonine (CT), voornamelijk afkomstig
uit respectievelijk de bijschildklier en de schildklier, beïnvloeden de meer rijpe,
niet meer delende chondrocyten. Een verhoogde concentratie PTH zorgt hierbij
vooral voor een sterke chondrogenesis en CT voor een afwijkende collageenpro-
duktie. Beide hormonen werken op de chondrocyten via cyclisch AMP (cAMP)
als second messenger. Hoge concentraties calciumionen (Ca) kunnen alleen, of
tezamen met cAMP, dezelfde werking op de kraakbeencellen hebben als beide
hormonen (106).

Vitamine D fvitD) en de metabolieten ervan vertonen een steroïdstructuur en
hebben de werking als van hormonen en worden om die reden als hormonen
beschouwd. Na een eerste hydroxylatie in de lever vindt de tweede hydroxylatie
in de nier plaats van het 24ste of eerste koolstofatoom. De lokalisatie van deze
hydroxylatie, die de uiteindelijke werking van het metaboliet blijkt te beïnvloeden,
staat onder invloed van de vitD-opname, plasma-Ca- en -fosfaat(P)-concentraties
en van de hierboven genoemde hormonen (18). Naast indirecte effecten veroor-
zaakt door een gewijzigde Ca- en P-absorptie, beïnvloeden de verschillende vitD-
metabolieten het verloop van de enchondrale ossificatie, de synthese en groei van
kraakbeen en de mineralisatie van osteoid (1).

Calcium vormt het belangrijkste element van het gemineraliseerde osteoïd en
chondroïtine-sulfaat dat respectievelijk door osteoblasten en chondrocyten wordt

gevormd (tabel 2). Omdat Ca zo\'n vitale rol speelt in allerlei processen in het
lichaam (zoals zenuwgeleiding, spier-
contractie, enzymactiviteit, bloedstol- Tabd 2- instelling van bot van jonge hon-
, , ,\' . , den (75) (humerus; n=10; gemiddelde ± sprei-
ling) is het van levensbelang dat de ^j^^gj

extracellulaire Ca-concentratie con-
stant wordt gehouden. Dit geldt vooral
voor de biologisch-actieve, dat wil zeg-
gen geïoniseerde fractie, die ongeveer
de helft van de totale circulerende hoe-
veelheid Ca uitmaakt. Als de hoeveel-
heid uit het voedsel geabsorbeerd Ca
niet overeenstemt met de Ca-behoefte
dan zal dit consequenties hebben voor

het Ca-gehalte van het skelet. Omdat het handhaven van de calciumhomeostase
vooral klinische effecten kan hebben op het groeiend skelet, zal hier nader op
worden ingegaan.

Kleine fluctuaties in de hoeveelheid circulerend Ca worden opgevangen door
verschuivingen van het chemisch evenwicht in bloed en extra-cellulaire vloeistof,
een proces waarbij bijvoorbeeld ook de plasma- en cellulaire P-concentratie een
rol speelt. Het constant houden van de plasma-Ca-concentratie in geval van
grotere bedreigingen van de homeostatis (bijv. ten gevolge van een Ca-houdende
maaltijd, langere perioden onvoldoende Ca-absorptie, verhoogde Ca-behoefte
zoals bij skeletgroei) wordt geregeld door een samenspel van calciotrope hormo-
men. Dit zijn parathyreoïdhormoon (PTH), calcitonine (CT) en vitamine-D (vitD)
metabolieten waarvan 1,25 vitD de grootste invloed heeft op het calciummeta-
bolisme (4). De synthese en secretie van deze hormonen worden door vele factoren,
waaronder Ca, gereguleerd. Hun belangrijkste doel-organen zijn de nieren, het
skelet en de darm (tabel 3). De hondenier resorbeert 99% van het Ca in de pre-
urine terug, zodat de invloeden hierop van de calciotrope hormonen maar zeer
beperkt zijn (98). PTH en 1,25-vitD doen de osteoblasten die het botoppervlak
bekleden krimpen, zodat de aanwezige osteoclasten via de \'brush-border\' gemi-
neraliseerd osteoid kunnen resorberen. Vrijgekomen weefselhormonen stimuleren
osteoblasten weer, waardoor als resultaat een verhoogde osteoblasten- en oste-
oclastenactiviteit ontstaat. CT doet de \'brush-border\' van de osteoclasten samen-
trekken en remt hierdoor de osteoclasie. Ook de aanmaak en de motiliteit van
de botcellen worden beïnvloed door PTH, CT en 1,25-vitD (74).
Fosfaat is ook een belangrijk element van de gemineraliseerde weefsels (tabel 2).
Tachtig procent van het lichaams-fosfor bevindt zich in het skelet en twintig
procent in de weke delen, alwaar het een belangrijk bestanddeel vormt van
energierijke fosfaten, transporterende fosfolipiden en nucleoproteïnen. De con-
centratie van het plasma-P wordt niet erg constant gehouden, doch fluctueert
onder andere met de hoeveelheid opgenomen P (101). Overmaat P wordt via de
nieren uitgescheiden. Behalve op de synthese van 1,25-vitD heeft P geen direct
effect op de synthese en secretie van calciotrope hormonen. Deze hormonen
beïnvloeden wel de P-excretie en -absorptie, alsmede de opslag in, respectievelijk
resorptie van P uit gemineraliseerd weefsel (tabel 3).

De absorptie van Ca en P door de darmwand is bij jonge honden gedeeltelijk een
passief, en daarmee een niet-reguleerbaar proces, dat voornamelijk wordt bepaald
door de Ca- en P-ionen in het darmiumen. Tevens is er een actief absorptieme-
chanisme dat onder invloed staat van 1,25-vitD. Het absorptiepercentage van
beide wordt zo bepaald door de oplosbaarheid van in het darmiumen aanwezige
complexen (bijv. fytaten), de partikelgrootte van vermalen bot, en de vitD-status

Tabel 3. Produktie en metabolisme van de calciotrope hormonen (PTH), calcitonine(CT)en vitamine
D (Vit D), alsmede hun effect op dc orgaansystemen die van belang zijn met betrekking tot het calcium
metabolisme. (OBL = osteoblast, OCL = osteoclast en BRU ~ bonc remodelling unit).

van de hond (beïnvloed door beschikbaarheid van vitD, groeisnelheid en PTH-
spiegel). Het absorptiepercentage kan hierdoor voor zowel Ca als F variëren tussen
de 25 en 90% (39, 43, 71, 76, 77, 112), Omdat Ca niet verbruikt wordt bij
energievragende processen kan al het geabsorbeerde Ca bij de groeiende hond
worden benut om de verliezen aan te vullen en te gebruiken bij de mineralisatie
van kraakbeen en osteoid (tabel 4), De
verliezen via urine, verteringssappen,
transpiratie en haar (vacht) zijn gering
bij de hond en worden begroot op 30-
50 mg Ca per kg lichaamsgewicht (LG)
per dag (76). Het overige opgenomen
Ca kan in het skelet worden ingebouwd,
tezamen met het Ca dat bij het proces
van skeletmodellering elders uit het

skelet wordt onttrokken. Bij de jonge hond wordt (afhankelijk van de PTH- en
CT-status en de leeftijd) zo\'n 225-900 mg Ca per kg LG per dag ingebouwd. De
hoeveelheid Ca die met het voer wordt opgenomen en wordt ingebouwd bedraagt
(afhankelijk onder andere van de groeisnelheid en leeftijd van de pup) ongeveer
100-225 mg per kg LG per dag (39, 43, 76). Rekening houdend met een maximale
Ca-behoefte van 275 mg per kg LG per dag en met een absorptiepercentage van
80% bedraagt de behoefte van Ca in het voer in de tweede levensmaand zo\'n 390
mg per kg LG. Dit daalt tot in de twaalfde levensmaand tot respectievelijk 60%
en 160 mg per kg LG. Voor P geldt bij een absorptiepercentage van 90% op 2
maanden en een behoefte van 200 mg een dagelijkse P-opname van 225 mg per
kg LG, dat daalt (tot respectievelijk 60% en 35 mg per kg LG) tot een dagelijkse
P-opname van 110 mg per kg LG op 12 maanden.

In verband met een wederzijdse beïnvloeding van Ca en P zowel direct als
hormonaal, is naast de totale hoeveelheid Ca en P per dag, ook de \'Ca: P-ratio\'
van invloed op de skeletontwikkeling bij de jonge hond. In deel III wordt hierop
nader ingegaan.

Groei van dieren inclusief skeletgroei is primair afhankelijk van de genetische
aanleg van die dieren en wordt, zoals eerder beschreven beïnvloed door milieu-
factoren. Dankzij die aanleg en goed werkende regelmechanismen, is het uiteinde-
lijke resultaat van de skeletgroei binnen rassen weinig variabel, ook bij uiteen-
lopende, maar niet al te zeer afwijkende voeders. Wel is inmiddels duidelijk dat
wanneer de hoeveelheid voer (energievoorziening) of het gehalte van één of meer
nutriënten in het voer, sterk afwijkt van de behoefte van het dier, de groei en met
name ook de skeletgroei daarvan nadelige gevolgen ondervindt. Bij het voeren
van pups blijkt het verstrekken van een overmatige hoeveelheid calcium en/of
een onjuiste hoeveelheid energie (overmaat of deficiëntie) de meest frequent
gemaakte voedingsfouten (38). Het lichaam is niet altijd in staat grote verschillen
in het aanbod of de aanvoer van diverse bouwstoffen goed op te vangen. Welke
voorwaarden in verband met de nauwkeurig uitgebalanceerde groei-regulerende
processen aan de voeding moeten worden gesteld, is nog maar ten dele bekend.
Naar de relatie tussen voeding en skeletontwikkeling bij honden is relatief weinig
onderzoek verricht (39, 44, 61). Wel is duidelijk dat het energieniveau, de
eiwitvoorzierung en de gehalten aan nutriënten als Ca, P en vitD van groot belang
zijn voor een goede botgroei. Ernstige afwijkingen in de voorziening van vitamine
A, de spoorelementen Cu en Zn en het mineralenbestanddeel Mg kunnen onder
experimentele omstandigheden tot botafwijkingen aanleiding geven.

Om vast te kunnen stellen, respectievelijk te beoordelen of honden overeenkomstig
hun energiebehoefte worden gevoerd, is enerzijds kennis van de energiebehoefte
nodig en anderzijds kennis van het energiegehalte van (het voer, c.q.) de voeders.
Het cnergiegehalte van een voeder wordt tegenwoordig opgegeven in kJ (kilojou-
les) metaboliseerbare energie (ME).

De eenheid kilocalorie (kcal of Cal) raakt in de voedingsleer in onbruik. Per
definitie geldt dat 1 kcal = 4.184 (afgerond 4.2) kJ. Voor de omrekening van kJ

Tabel 5. Berekening van de energiewaarde in kj ME per 100 gram hondevoer uit de gegevens die
op een pak of blik hondevoer vermeld staan\'.

\' De samenstelling van enkelvoudige produkten is te vinden in de Nederlandse Voedingsmiddelen
tabel (82).

^ Wanneer het koolhydraatgehalte niet vermeld is kan men daarvoor het verschil tussen 100 en de
som van eiwit-, vet-, as-, vocht en ruwe celstofgehalte nemen (100% - % water - % eiwit - % vet
- % as - % ruwe celstof = % koolhydraten).

naar kcal kan men de factor 0.24 gebruiken. Door vermenigvuldiging van de
grammen eiwit met 17, de grammen vet met 37 en de grammen koolhydraat
(uitgezonderd ruwe celstoO met 16, berekent men het aantal kJ metaboliseerbare
energie (ME) in een voer (tabel 5). Deze vermenigvuldigingsfactoren zijn juist bij
verteringscoëfficiënten van eiwit, vet en koolhydraten van respectievelijk 92%,
95% en 98%. De verteringscoëficiënten van hondevoeders zijn echter nogal
variabel (46). Slachtprodukten en andere dierlijke produkten als eieren en
melk(produkten) zijn beter verteerbaar dan droogvoeders, terwijl de verschillen
tussen droogvoeders onderling aanzienlijk kunnen zijn (46). Met name het
energiegehalte van de minder goed verteerbare (droog-)voeders wordt met
bovenstaande berekening ± 10% overschat.

De energiebehoefte wordt bepaald door het metabole lichaamsgewicht (dit is het
lichaamsgewicht (G) tot de macht 0,75: G»-75) (55). Gebleken is dat de energie-
behoefte (in kJ ME per dag) van een huishond in goede conditie, die onder normale
omstandigheden wordt gehouden en redelijke of normale beweging krijgt (=
onderhoudsbehoefte) op 580 kJ per kg Go.75 kan worden gesteld (80, 81). Is een
hond te dik dan moet men van het gewicht, dat de weegschaal aangeeft, het
geschatte overgewicht aftrekken en in geval van een magere hond het aantal kg
ondergewicht bijtellen. Honden die grote inspanningen leveren zoals drachtige
teven en werkhonden (ren-, jacht- en bewakingshonden) zullen meer energie nodig
hebben dan 580 kJ per kg G" ", terwijl inactieve honden juist een onderhouds-
behoefte hebben die lager is dan 580 kJ per kg Go.75 ( 56 , 57) (tabel 6).

Tabel 6. Voorbeeld van een berekening van de energiebehoefte. Energiebehoefte van een hond met
een volwassen gewicht van 2S kg op een leeftijd van 6 weken, 16 weken en na uitgegroeid te zijn.

* Energiebehoefte in kJ ME gedeeld door aantal kJ ME in 1 g voer; energie-inhoud van het voer
is 15 k.1 per gram. Samenstelling van het voer b.v. 20% eiwit, 7% vet, 45% koolhydraten.

De energiebehoefte van pups vanaf spenen totdat zij de helft van het te verwachten
volwassen gewicht (= eindgewicht) bereikt hebben, is ongeveer 2 maal de
energiebehoefte van een even zware volwassen hond, dat wil zeggen 2 x 580 kJ
of 1160 kJ per kg Go.75. Vanaf half-eindgewicht tot het bereiken van het
eindgewicht is de energiebehoefte ongeveer 1,5 maal de onderhoudsbehoefte, dus
1,5 X 580 kJ of 870 kJ per kg Go.75 (tabel 6). De leeftijd waarop het gewicht gelijk
is aan de helft van het eindgewicht is sterk afhankelijk van de grootte van het
ras. Voor kleine, middelgrote en grote rassen gaat men hiervoor bij berekeningen
uit van respectievelijk 3, 4 en 5 maanden. Uiteraard neemt in werkelijkheid de
energiebehoefte en dus de voerbehoefte per kg lichaamsgewicht (en ook per kg
GO-^s) tijdens de groei niet stapsgewijs maar geleidelijk af (tabel 7).

Energiebclioefte in k.l ME van jonge honden per (metabool)gewicht, bij een energiebehoefte van resp.
2 maal (spenen tot half eindgewicht), 1,5 maal (half eindgewicht tot volwassen gewicht) en 1 maal
(volwassen gewicht) het volwassen nivo van 580 kJ per kg"". In de laatste kolom is dc hoeveelheid
voer aangegeven voor \'1 maal onderhoudsbehoefte\' bij een energiedichtheid van het voer van 15 k.l
per gram (gemiddeld droogvoer).

Wanneer honden zoveel van een bepaald voer of menu eten als nodig is om in
de energiebehoefte te voorzien, dan moet in die hoeveelheid voer voldoende eiwit
en ook voldoende van de andere nutriënten (essentiële vetzuren, vitamines en
mineralen) aanwezig zijn om de behoefte van de hond aan eiwit en andere
voedingsstoffen te dekken. De voeders in tabel 5 bevatten respectievelijk 25 g eiwit
per 1521 kJ en 9 g eiwit per 534 kJ of 16,4 respectievelijk 16,8 g eiwit per 1000
kJ, Door voederbestanddelen te relateren aan de energiedichtheid (gram per 1000
kJ) kunnen voeders met sterk uiteenlopende samenstellingen beter vergeleken
worden met een normsamenstelling zoals vermeld in tabel 8 (80, 81),

De behoefte aan eiwit is primair een behoefte aan een aantal (tien) aminozuren
die de hond zelf niet of onvoldoende snel kan maken en wel nodig heeft voor

de vorming van onder meer orgaan- en spiereiwitten. De voedingswaarde van
eiwitten wordt dan ook bepaald door aminozuursamenstelling van de eiwitten in
het voer. Een eiwit dat geheel of vrijwel geheel deficiënt is aan een of meerdere
voor de hond essentiële aminozuren kan in het lichaam niet worden gebruikt voor
de vorming van lichaamseiwitten. Dit is bijv. het geval met gelatine (uit bot), waar
in het geheel geen tryptophaan aanwezig is. Eiwitten waarvan de aminozuursa-
menstelling een grote overeenkomst vertoont met het aminozuurpatroon van het
eiwit dat in het lichaam wordt gevormd, hebben een hoge eiwitwaarde bijv.
(totaal)eiwit uit kippe-ei en caseïne.

Naast de aminozuursamenstelling is uiteraard ook de verteerbaarheid van belang.
Sommige eiwitten zijn vrijwel onverteerbaar bijv. die in veren en haar en hebben
dus geen waarde voor de voeding. In voeders voor honden varieert de verterings-
coëfficiënt van het eiwit van 70 tot 90% (46).

De eiwitbehoefte van volwassen honden is volgens Meyer (76) te stellen op 5 ä
6 g eiwit per kg".\'\' per dag (12 ä 15% eiwit in de ds). Jonge honden hebben een
hogere eiwitbehoefte dan volwassen honden omdat voor groei veel eiwit nodig
is. Voor een goede groei van jonge beagles in de leeftijd van 8-10 weken, bleek
14 g lactalbumine (een hoogwaardig eiwit) per kgO-^s per ^ag voldoende te zijn
(dit is ca. 15% in de ds of 10 g per 1000 kJ) (6). Op een leeftijd van 13-17 weken
(helft van eindgewicht) was nog 9,3 g lactalbumine per kg" " per dag nodig (ca.
12% eiwit in de ds of 7,5 g per 1000 kJ). Van een minder hoogwaardig eiwit zal
meer nodig zijn om eenzelfde groei te realiseren. Hoeveel meer, is mede afhankelijk
van de verteerbaarheid van het eiwit. In een volledig hondevoer, dus een voer
waarmee ook pups adequaat kunnen worden gevoerd, is 12-14 g eiwit per 1000
kJ gewenst.

In tabel 8 zijn de gewenste gehalten vermeld van enkele nutriënten (waaronder
Ca, P, vitamine D etc.) per 1000 kJ in een volledig voer (80, 81). De aanbevolen
gehalten gelden voor voeders bestemd voor pups vanaf ca. 6 weken (volledig
voer!). Het zijn niet de minimaal noodzakelijke gehalten die onder ideale of
laboratoriumomstandigheden nog zouden voldoen voor groei en gezondheid (80),
maar aanbevolen gehalten. Volwassen honden, met uitzondering van prestatie-
honden, honden aan het eind van de dracht en lacterende honden, stellen minder
hoge eisen aan de voersamenstelling (tabel 8).

Tabel K. Aanbevolen nutrienlengehalten in hondevoer per lOOO kjoule be.schikbare encrgie(81).

III. PATHOFYSIOLOGIE VAN GROEI EN ONTWIKKELING VAN HET
SKELET IN RELATIE TOT DE VOEDING

In deel I (groei en ontwikkeling van het skelet) werd aangegeven dat het IGF-
I (onder invloed van GH) een sleutelpositie inneemt in de regulatie van de
postnatale groei. Daarnaast is de Ca- en P-voorziening tijdens de periode van

skeletgroei van groot belang. Deze twee onderwerpen worden daarom in deel III
nader belicht.

Van het grote aantal factoren dat de concentratie IGF-I in het plasma beïnvloedt,
geldt de voeding als één der belangrijkste (12, 14, 94, 95). Vasten induceert bij
de hond een stijging van de GH-concentratie en een daling van de IGF-I-
concentratie. Dit heeft een vertraagde kraakbeengroei tot gevolg (28, 95). Reeds
lang is bekend dat de orale opname van eiwitten de plasma GH-concentratie
beïnvloedt (29). Voor het herstel van de plasma IGF-I-concentratie na vasten is
naast energie, ook de hoeveelheid eiwit in de voeding van belang (69, 95).

Achterblijven in groei (gewicht- en lengtetoename) is een gevoelige klinische
parameter voor ondervoeding bij de mens (109). Matige ondervoeding tijdens het
eerste levensjaar heeft geen nadelige invloed op de uiteindelijke ontwikkeling (61)
en verhoogt mogelijk ook bij de hond, zoals voor andere diersoorten werd
aangetoond (99), de levensverwachting. De gevolgen van een gecombineerde
energie- en eiwitdeficiënte voeding zullen worden besproken onder \'eiwitten\'.
Overmatige energie-opname kort na de geboorte resulteert bij de mens in een
overgewicht waarbij adipocyten in grootte en aantal toenemen. Het aantal
vetcellen is op latere leeftijd onder invloed van beperkte voederopname niet meer
te reduceren (2, 3). Ad libitum opname van een voer rijk aan energie, eiwit,
mineralen en vitamines in de periode van snelle groei, kan leiden tot overgewicht
en resulteert in een verhoogde kans op skeletafwijkingen zoals heupdysplasie,
Osteochondrose, elleboogdysplasie en het Wobbler-syndroom (44,53). Lavelle (61)
voerde 10 jonge Duitse Doggen met een mengsel van compleet droog- en
blikvoeding. Vijf honden werden ad libitum gevoerd, terwijl de andere 5 honden
60% (op basis van ds.) van de ad libitum-groep opnam. Afgezien van een snellere
groei bij de ad libitum gevoerde honden, werden tussen beide groepen geen
verschillen aangetoond in de skeletontwikkeling. De auteur veronderstelt dat
ruimere bewegingsmogelijkheden ten opzichte van het onderzoek van Hedhammer
(44) verantwoordelijk gehouden moeten worden voor de verschillen tussen beide
studies. Opgemerkt moet echter worden dat de door Hedhammer (44) verstrekte
voeding niet volgens de NRC-normen (80, 81) werd samengesteld. Het is dus goed
denkbaar dat juist de in het voeder van Hedhammer (44) aanwezige overmaat
aan eiwit, calcium of fosfor verantwoordelijk is voor de geconstateerde verschillen
tussen beide studies (44, 61). In een praktijkonderzoek in het Verenigd Koninkrijk
werd aangetoond dat ernstige afwijkingen van het optimale lichaamsgewicht (tabel
9), gepaard gaan met een verhoogde frequentie van optreden van locomotiepro-
blemen bij de hond (20). Het gevaar voor overvoedering tijdens de groei is zeker
niet denkbeeldig. Tijdens de periode van maximale groei kunnen pups, bij ad
libitum voederopname, tot 5,5 ä 7% (op basis van ds.) van hun lichaamsgewicht
opnemen (62). Voor een 3 maanden oude pup van 14 kg (Duitse Dog; eindgewicht
60 kg) betekent dit een opname van 850 g (14 x 6%) voeder per dag. Dat lijkt
erg ruim. Door auteurs werd bij ruime verstrekking van droogvoer aan jonge
Duitse Doggen een opname van gemiddeld 630 g per dag geregistreerd op deze
leeftijd (79). Ook dat is echter ruim boven de in tabel 7 vermelde voederbehoefte
(556 g).

Tijdelijke eiwitondervoeding resulteert bij het jonge dier in vertraagde groei en
bij het volwassen dier in gewichtsverlies alsmede verminderde conditie, produktie
en prestatie. Bij verschillende species werd aangetoond dat deze groeivertraging
gepaard ging met een vertraagde enchondrale ossificatie (118). De lever blijkt

Tabel 9. Richtgetallen volwassen gewicht naar Lewis (63). Door verschillen in nationale rasstandaard
kunnen de waarden enigszins verschillen met de Nederlandse situatie.

namelijk op subcellulair niveau ten gevolge van een post-receptor defect,
ongevoelig voor GH (70). De ongevoeligheid van de lever voor GH onder invloed
van ondervoeding resulteert hierdoor in een vertraagde groeisnelheid, hetgeen
uiteraard een eiwitbesparend effect heeft. Indien de eiwitopname de behoefte
overtreft (\'eiwit-overvoeding\') zal de overmaat eiwit worden benut als energie. Bij
de rat kan chronische overbelasting met eiwit aanleiding geven tot pathologische
veranderingen in de nier (64). Het is nog onduidelijk in hoeverre deze patho-
fysiologie ook van toepassing is voor de hond.

Zoals eerder beschreven, vindt de lengtegroei van de pijpbeenderen voornamelijk
plaats in de groeischijven middels een proces van enchondrale ossificatie. Dit
proces wordt door verschillende hormonen en ook (direct of indirect) door calcium
beïnvloed. In een vergelijkend onderzoek bij drie groepen Duitse Doggen die elk
werden gevoederd met een droogvoer dat alleen verschilde in het Ca-gehalte (hoog:
3,3%, normaal: 1,1% en laag: 0,55% Ca; als % van de droge stoO bleken de hoog-
Ca gevoerde honden het traagst te groeien (116). Zowel de lengte van de radius
als de snelheid waarmee de secundaire ossificatie-centra zich ontwikkelden, bleek
bij laag-Ca gevoerde honden groter dan bij de hoog-Ca gevoerde honden (116).
Bij de hoog-Ca gevoerde honden en bij honden die naast veel Ca ook veel P en/
of andere nutriënten opnamen (41, 44) werden allerlei uitingsvormen van een
gestoorde enchondrale ossificatie (de zogenaamde \'Osteochondrose\') waargeno-
men, zoals osteochondritis dissecans, kraakbeenzuilen in de groeischijf van de
distale ulna en de distale tibia, radius-curvus, de losse processus anconeus en
verschijnselen van hypertrofische osteodystrofie. Bij honden met (te) lage Ca-
opname waren deze verschijnselen van Osteochondrose niet of veel minder ernstig
aanwezig (40, 44). Eerdergenoemde vergelijking van het onderzoek van Hedham-
mer (44) en La veile (61) benadrukt het belang van de hoeveelheden Ca en P in
de voeding. Een langdurige opname van een hoeveelheid calcium die de behoefte
overtreft (zie deel II: voeding en groei) kan bij opgroeiende honden aanleiding
geven tot een toestand van hypercalcitoninisme (33, 87) met een verminderde
osteclastenactiviteit. Dit heeft een geremde remodellering van het skelet (zie deel I:
\'groei en ontwikkeling van het skelet\') tot gevolg, ondermeer gekenmerkt door
te brede metafysen. Tevens zullen de foramina nutritia niet proportioneel met de

groeiende welce delen verwijden. Dit laatste kan leiden tot druk op en stuwing
van de venae nutritiae die het bot verlaten met uiteindelijk oedeem in medulla
en onder het periost tot gevolg. Het periost komt hierdoor enigszins los te liggen
van de cortex en is gevoeliger: deze gegeneraliseerde \'botpijn\' kennen we als
enostosis. Druk op het ruggemerg in het cervicale gebied door onvoldoende
verwijden van het craniale foramen van de halswervels met neurologische uitval
als gevolg, is bij jonge Duitse Doggen bekend als het Wobbler Syndroom.
Verschillende vormen van Osteochondrose en geremde remodellerende ombouw
kunnen naast elkaar bij hetzelfde dier optreden (39,44). Een voortdurende opname
van een hoeveelheid Ca die onvoldoende is om in de behoefte te voorzien (veelal
tezamen met een relatieve overmaat P, zoals bij vleesvoeding) leidt tot alimentaire
secundaire hyperparathyreoidie, ook wel aangeduid als het \'all meat syndrome\'
(tabel 10). Een daling van het circulerende calcium leidt tot PTH hypersecretie.

Tabel 10. Samenstelling vleesprodukten met betrekking tot drogestofgehalte (ds), ruw eiwit, ruw vet.
Ca en P. Analyse in procenten van het produkt.

Mede onder invloed van actieve vitamine-D metabolieten treedt hierdoor een
streven op naar verhoogde Ca-absorptie uit de maagdarmtractus en een verhoogde
osteoclastaire botresorptie (39). Hierbij wordt de cortex aan de medullaire zijde
geresorbeerd zodat deze tenslotte zo dun kan worden dat onder invloed van het
eigen gewicht en/of de spierspanning een knik in de cortex ontstaat: de
zogenaamde \'green-stick fracture\' (groenhout-fractuur). Tegelijkertijd neemt door
de osteoclastaire activiteit de diameter van de spongiosa-balkjes zo sterk af dat
deze kunnen collaberen: compressie-fracturen in het metafysaire en epifysaire
gebied. De hierbij optredende vormveranderingen van pijpbeenderen en bekken-
beenderen kunnen tot kreupelheid en/of constipatie aanleiding geven. Compres-
siefracturen van lumbaal-wervels leiden eventueel tot irreversibele paresis poste-
rior door laederen van het ruggemerg.

In tegenstelling tot andere huisdieren als rund, paard, schaap en varken, is de hond
niet of onvoldoende tot fotosynthese van vitamine D in de huid (onder invloed
van ultraviolet licht) in staat (40). Een te laag gehalte vitD in het voer kan (onder
experimentele omstandigheden) verschijnselen van rachitis (zoals lage concentra-
ties vitD-metabolieten, ongemineraliseerd kraakbeen en osteoid) induceren. VitD
is echter in de praktijk ahijd in voldoende mate in de dierlijke vetbestanddelen
van het voer aanwezig. Een compleet hondevoer bevat zelfs hoeveelheden vitD
die voldoende zijn om rachitis mee te genezen (40, 51). Een overmaat vitD zal
tot verhoogde Ca- en P-absorptie in het maagdarmkanaal aanleiding geven.

Verschijnselen als hierboven genoemd bij te hoge Ca-opname zullen dus het gevolg
kunnen zijn. VitD-intoxicatie met als gevolg (een neiging tot) hypercalcemie en
hyperfosfatemie, resulteert in spierzwakte, gewrichtspijn en zelfs calcificaties van
nieren, grote bloedvaten en darmtractus (64).

Hypervitaminose A bij de hond met verminderde lengtegroei door degeneratieve
veranderingen aan de groeischijven, een verminderde osteoblastenactiviteit en
osteoporose is beschreven, waarbij kreupelheid één van de klinische symptomen
was (11, 19). Het zelf-bereide voer dat zeer veel levertraan en lever bevatte, als
gevolg waarvan het ziektebeeld zich kon ontwikkelen, is extreem.

Het is waarschijnlijk dat onder Nederlandse omstandigheden bij het voeren van
de jonge hond het aanbieden van een overmaat energie en/of (relatieve) overmaat
calcium de belangrijkste voedingsfouten zijn. Deze kunnen leiden tot een
verhoogde frequentie van skeletafwijkingen. Het is daarom raadzaam jonge
honden tijdens de groei beperkt te voeren met volgens de richtlijnen van de NRC
(80, 81) samengesteld volledig (droog)voer. Een dergelijk voer behoeft geen
toevoegingen (38, 39, 44, 58-61, 80, 81).

6. Burns RA, LeFaivre MH, and Milner ,1A. Effects of dietary protein quantity and quality on

the growth of dogs and rats. .lournal of Nutrition 1982; 112: 1845-53.
10. Canalis E. The hormonal and local regulation of bone formation. Endocrine Reviews 1983: 4:
62-77.

14. Clcmmons DR and Wijk .IJ van. Factors controlling blood concentration of somatomedin-C.
In: tissue Growth Factors; Clinics in Endocrinology and Metabolism, Ed. Daughaday, WH
Saunders Co, London, 1984; 13; 113-44.

15. Daughaday WH and Rotwein R Insuline-like growth factors 1 and II. Peptide, messenger
ribonucliec acid and gene structures, serum, and tissue concentrations. Endocrine Reviews 1989\'
10: 68-89.

18. tJeLuca HF. Metabolism and mechanism of action of vitamin D. In: Boneand Mineral Research,
Ann 1. Ed Peck, WA Excerpta Medica, Amsterdam, 1983; 7-73.

23. Eigenmann JE. Pituitary-hypothalamic diseases. In: Textbook of Veterinary Internal Medicine,
Ed Ettingcr .SJ, 2nd ed Saunders Co, Philadelphia, 1989; 1579-609.

24. Eigenmann JE, Patterson DF, Zapf J, and Froesch ER. Insuline-like growth factor 1 in the dog:
a study in different dog breeds and in dogs with growth hormone elevation. Acta Endocrinologica
1984; 105: 294-301.

26. Eigenmann JE, Zanesco S, Arnold U, and Froesch ER. Growth hormone and insuline-like
growth factor I m German Shepherd dwarf dogs. Acta Endocrinologica 1984; 105: 289-93.

27. Eigenmann JE, Amador A, and Patterson DF. Insuline-like growth factor 1 levels in
proportionate dogs, chondrodystrofic dogs and in giant dogs. Acta Endocrinologica 1988; 118:
105-8.

33. Gocdcgebuure SA and Hazewinkel HAW. Morphological findings in young dogs chronically
fed a diet containing excess calcium. Veterinary Pathology 1986; 23: 594-605.

38. Hand MS, Lewis LD, and Morris ML jr. Feeding puppies: Common errors, their effects, and
prevention. Compendium on Continuing Education, 1987; 9: 41-6.

39. Hazewinkel HAW/InOuences of different calcium intakes on calcium metabolism and skeletal
development in young Great Danes. Proefschrift Rijks Universiteit Utrecht, 1985.

41. Hazewinkel HAW. Nutrition in relation to skeletal growth deformities. Journal of Small Animal

Practice, 1989; 30: 625-30.
44. Hedhammer A, Wu F, Krook L, Schryver H, DeLahunta A, Whalen JP, Kallfelz F, Nunez E,
Hintz HF, Sheffy BE, and Ryan AD. Overnutrition and skeletal disease: An experimental study
in growing Great Dane dogs. Cornell Veterinarian, 1974; 64 (Suppl. 5): 1-160.

48. Isaksson OGP, Eden S, and Jansson JO. Mode of action of pituitary growth hormone. Annual
Reviews in Physiology, 1985; 47: 483-99.

49. Isaksson OGP, Jansson JO, and Gause lAM. Growth hormone stimulates longitudinal bone
growth directly. Science 1982; 216: 1237-9.

Kan KW, Cruess RL, Posner BLGuyda HJ,and Solomon S. Hormone receptors in the epiphyseal
cartilage. Journal of Endocrinology 1984; 103; 125-31.

Kronfeld DS. Nutrition in orthopaedics. In: Textbook of small animal orthopaedics. Ed Newton
CD and Nunamaker DM, Lippincott Co, Philadelphia, 1985; 655-72.

Kronfeld DS and Banta CA. Optimal ranges of actual nutrients. In: Nutrition of the dog and
cat. Ed Burger IH and Rivers JPW, Cambridge University Press, 1989; 147-58.
Lavelle RB. The effect of the overfeeding of a balanced complete commercial diet to a group
growing Great Danes. In: Nutrition of the dog and cat. Ed Burger IH and Rivers JPW, Cambridge
University Press, 1989; 303-15.

Lewis LD. Morris ML jr. and Hand MS. Dogs - feeding and care/puppy feeding and care. In;
Small Animal Clinical Nutrition, Ed Mark Morris Associates, Topeka Kansas, 1987; 3; 1-32.
Marcus R. Endocrine control of bone and mineral metabolism. In; Metabolic bone and mineral
disorders. Eds Manolagas SC and Olefsky JM. Churchill Livingstone Inc, New York 1988; 13-
32.

Meyer H. Ernährung des Hundes, Grundlagen und Praxis. Ulmcr Verlag, Stuttgart, West
Duitsland, 1983.

National Research Council Nutrient Requirements of dogs. National Academy of Sciences,
Washington DC; National Academy Press, 1985; 1-79.

Newton CD. Canine and feline epiphyseal plate closure and appearance of ossification centers.
Appendix C. In: Textbook of small animal orthopaedics. Ed Newton CD and Nunamaker DM,
Lippincott Co, Philadelphia, 1985; 1107-13.

Olsson SE. Morphology and physiology of the growth cartilage under normal and pathologic
conditions. In; Bone in clinical orthopaedics: a study in comparative osteology. Ed Sumner-
Smith G, Saunders Co, Philadelphia, 1982; 159-96.

Phillips LS\'and Unterman TG. Somatomedin activity in disorders of nutrition and metabolism.
In: Tissue Growth Factors; Ed Daughaday WH, Clinics in Endocrinology and Metabolism,
Saunders Co, Philadelphia, 1984; 13; 145-90.

Silbermann M. Hormones and cartilage. In: Cartilage development, differentiation and growth.
Vol 2, Ed Hall BK, Academic Press, New York, 1983; 327-67.

Voorhout G and Hazewinkel HAW. Radiographic studies on the skeletal development in Great
Danes on different calcium intakes. Veterinary Radiology 1987; 28; 152-7.

(Ed. M. Munawar, Developments in hydrobiology:
46. Kluwer Academic Publishers. ISBN 90-6193-
653-5. 1988; 222 pagina s)

Dit boek bevat een compilatie van artikelen uit
het tijdschrift Hydrobiologia Vol. 163 van 1988,
die zijn uitgekomen naar aanleiding van de \'27th
Conference on Great Lakes Research\', gehouden
bij de Broek University in 1984. Het gaat daarbij
om 2 wateren van de grote meren in Canada:
Georgian Bay en North Channel.
In het eerste hoofdstuk worden de twee wateren
algemeen beschreven: de limnologie, geologie,
klimatologie en de bodemsamenstelling, de in-
vloeden van de mens in de loop der tijd: exploi-
tatie, industrie, scheepvaart, visserij komen hier-
bij onder andere aan de orde.
De volgende 4 hoofdstukken gaan in detail in op
de fysische en chemische limnologie, geologie en
bodemsamenstelling van de wateren en de veran-
deringen, die daarin zijn opgetreden tot nu toe.

Ook de bodemfauna wordt beschreven.
Dan volgen er 7 biologisch getinte hoofdstukken
over de basis van de voedselketen in de wateren;
fyto- en zoöplankton. Beschrijvingen van de fyto-
en zoöplanktonpopulaties in de wateren, hun
reactie op contaminanten en hun rol in de eco-
logie van de wateren komen uitvoerig aan de
orde.

Tot slot gaat het boek in 3 hoofdstukken in op
de vispopulaties van het gebied. De verschuivin-
gen in de visstand met betrekking tot de meerforel
(Sahenius namaycush), de rose zalm
(Oncorhynchus gorbuscha Walbaum) en de para-
sitaire zeeprik (Petromyzon marinus L.) door
visserij en actief biologisch beheer worden toege-
licht. De zeeprik wordt actief bestreden door
toediening van vergiften. De effectiviteit van
verschillende methoden wordt vergeleken.
Samenvattend vormt het boek een specifiek na-
slagwerk over genoemde wateren op limnologisch
en biologisch gebied. Ook al is het erg specialis-
tisch over die gebieden, toch denk ik, dat menig
hydrobioloog er nuttige algemene informatie uit
kan putten, onder andere met betrekking tot de
onderzoeksmethoden.

J. H. van der Kolk\', M. H. F. van NieP en M. M. Sloet van
Oldruitenborgh-Oosterbaan\'

SAMENVATTING. Een E.H.-vaars vertoonde sinds 3 dagen hemorragische uitvloeiing uit de
vulva. De vaars was 7 maanden drachtig en 9 maanden post partum. Zowel bij blaascathe-
terisatie als bij buikpunctie werd hemorragische vloeistof verkregen. Bij sectie werd een
beiderzijdse cysto-uretero-pyelonefritis vastgesteld in combinatie met peritonitis. Een rencu-
lusperforatie in de rechter nier werd beschouwd als de oorzaak van de peritonitis. Vesico-
ureterale reflux werd mogelijk bevorderd door de aanwezigheid van poliepen in de blaas.

SUMMARY. A Holstein-Friesian heifer had shown a haemorrhagic discharge from the vulva
since three days. The animal had delivered a calf nine months previously and was seven months
pregnant. On admission, haemorrhagic fluid was obtained by catherisation from the urinary
bladder and by paracentesis from the abdominal cavity. At autopsy, bilateral cystoureteropyelo-
nephritis, associated with peritonitis, was observed. A perforation of one of the lobules of
the right kidney was believed to be the cause of the peritonitis. The vesicoureteral reflux might
have been enhanced by the presence of polyps in the urinary bladder.

De pyelonefritis bij het rund ontstaat gewoonlijk ascenderend (2, 3, 7, 8, 9) en
komt nagenoeg uitsluitend bij vrouwelijke dieren voor (1, 3). Er kan zowel een
éénzijdige (3) als een beiderzijdse (9) pyelonefritis ontstaan.
Uit onderzoek in een slachthuis in Ierland bleek dat bij 173 van de 4166 geslachte
runderen (= 4,2%) de nieren werden afgekeurd. De belangrijkste reden tot
afkeuren was focale interstitiële nefritis (60,1% van de afgekeurde nieren). Tevens
werden cysten (26,0%), pigmentatie (6,4%), pyelonefritis (3,5%), amyloidose
(2,9%), glomerulonefritis (0,6%) en nieratrofie (0,6%) gevonden. De zes gevallen
van pyelonefritis werden uitsluitend gevonden bij koeien (= 4,8%) (11). In dit
artikel wordt een geval van een beiderzijdse cysto-uretero-pyelonefritis bij een
vaars beschreven, waarbij een renculusperforatie en peritonitis als complicaties
optraden.

Een ongeveer zeven maanden drachtige, zwart-bonte vaars met een gewicht van
560 kilogram werd aangeboden aan de Kliniek voor Inwendige Ziekten en Voeding
der Grote Huisdieren, omdat zij sinds drie dagen bloederige uitvloeiing uit de vulva
vertoonde.

De vaars had negen maanden geleden gekalfd eh was sinds tien dagen uit de melk.
De dag voor aanbieding aan de Kliniek was de vaars intramusculair ingespoten
met procaïne-penicilline-G.

\' Vakgroep Inwendige Ziekten en Voeding der Grote Huisdieren, Faculteit Diergeneeskunde, Yalelaan

16, 3584 CM Utrecht.
2 Vakgroep Pathologie, Faculteit Diergeneeskunde, Yalelaan I, 3584 CL Utrecht.

De vaars was bij aankomst in de Kliniek in een goede verzorgings- en voedings-
toestand, maar stond voortdurend te tandenknarsen. Bij algemeen onderzoek
werd een regelmatige, costo-abdominale ademhaling gevonden met een frequentie
van 32 per minuut. De pols had een frequentie van 76 slagen per minuut en was
regelmatig, krachtig en equaal. De lichaamstemperatuur bedroeg 39,5° C. De
extremiteiten waren warm en de turgor was goed. De slijmvliezen waren roze,
vochtig en vertoonden geen bloedingen of laesies. De lymfeknopen waren niet
vergroot en niet pijnlijk bij palpatie.

Bij onderzoek van respiratie- en circulatie-apparaat werden geen afwijkingen
gevonden. Onderzoek van de digestietractus resulteerde in positieve pijnproeven
en 9, matig krachtige, pensbewegingen per 5 minuten. Het leverpercussieveld was
3 ribben en 2 intercostaalruimten breed en er was sprake van een défense
musculaire. Bij onderzoek van de uier bleek de vaars geheel uit de melk.
Bij rectale exploratie kon de dracht worden bevestigd en werd een onvoldoende
gevulde pens met pasteuze inhoud gevoeld. De linker nier was fors en de linker
ureter was verdikt (ongeveer 2 centimeter doorsnede). De rechter inwendige
darmbeenslymfeknoop was vergroot (doorsnede circa 7 centimeter). In het rectum
bevond zich volop goed verteerde, wat slappe mest.

Het routine-bloedonderzoek leverde een linksverschuiving op (leucocyten 8,2
G.L-i met 13% staafkernigen, 43% segmentkernigen, 43% lymfocyten en 1%
eosinofielen) en een hematocriet van 0,38 L.L-\'. De alkalische fosfatase en de
7-glutamyltranspeptidase waren niet verhoogd, terwijl de lactaatdehydrogenase
licht verhoogd was (2043 U.L.-\')- De directe en indirecte serumbilirubinewaarden
waren verhoogd (respectievelijk 10 en 12 /umoLL^\')- evenals de ureumconcentratie
(11,5 mmol.L-i)- Het totale eiwitgehalte bedroeg 66 g.L-i met de volgende
electroforese: 39,9% albumine, 27,9% a-globulines, 9,8% /3-globulines en 22,2%
7-globulines.

Bij catheterisatie van de blaas werd troebele, rode urine verkregen met een
soortelijk gewicht van l.OIO. De geur was niet afwijkend. De pH van de urine
was 9. De kookproef volgens Bang was sterk positief. Het urine-sediment bestond
nagenoeg uitsluitend uit erythrocyten.

Vanwege de aanwezigheid van een défense musculaire werd een buikpunctie
uitgevoerd, waarbij veel hemorragisch vocht werd verkregen met een ureumcon-
centratie van 18 mmol.L-i en 0,34 T.L. \' erythrocyten en 0,16 G.L \' leucocyten.
In een uitstrijkje van het punctaat werden sporadisch enkele neutrofiele granu-
locyten aangetroffen.

Bacteriologisch onderzoek van de catheter-urine leverde een mengcultuur op met
zeer veel groei van 3 typen coliforme bacteriën, stafylokokken en Streptokokken.
Corynebacterium renale kon niet worden aangetoond.

Gezien de bevindingen van bovenstaande onderzoekingen, de slechte prognose
en de recente toediening van procaïne-penicilline-G werd in overleg met de
eigenaar besloten tot euthanasie.

Bij sectie werd een inactieve uier aangetroffen zonder mastitis. Hart, longen,
maagdarmkanaal en extremiteiten vertoonden geen pathologische veranderingen.
Er was een hemorragisch-necrotiserende peritonitis, vooral ter plaatse van het
buitenblad van het omentum majus en een perihepatitis, voornamelijk van de
rechter leverhelft. De blaas vertoonde het beeld van een cystitis met polipeuze
woekeringen en een troebele hemorragische inhoud. Beiderzijds werd een uretero-
pyelonefritis gevonden, waarbij de rechter nier een perforatie van een renculus
vertoonde (zie figuur 1). Retroperitoneaal was daar ter plaatse een uitgebreide
hemorragisch-necrotiserende ontsteking.

Histologisch onderzoek van de nier toonde diffuus een interstitiële nefritis,
gekenmerkt door hyperemie, oedeem, infiltratie met polymorfkernige leucocyten
en ophopingen van lymfocyten en plasmacellen. In het lumen van de tubuli
bevonden zich eiwit en polymorfkernigen. Er was necrose van de betreffende papil,
het weefsel grenzend aan het fistelkanaal en de buitenkant van de cortex. In het
necrotisch materiaal van de papil lagen groepjes bacteriën. Langs het fistelkanaal
was nog nauwelijks fibro-angioblastenweefsel aanwezig.

De hier beschreven pyelonefritis komt, afgezien van de renculusperforatie, overeen
met de beschrijving van Jubb et al. (9). De meest voor de hand liggende oorsprong
van de pyelonefritis bij dit dier lijkt gelegen in een vesico-ureterale reflux. Er waren
geen andere ontstekingsprocessen aanwezig, die een descenderende pathogenese
waarschijnlijk maken. De poliepen in de blaas hebben de vesico-ureterale reflux
mogelijk bevorderd.

Als verwekkers van pyelonefritis bij het rund worden genoemd: C. renale, E. coli,
A. pyogenes, C. pseudotuberculosis, A. equuli, S. aureus, Enterobacter, Proteus,

Pseudomonas, Streptokokken en Neisseria catarrhalis (2, 9, 15), waarbij C. renale
als belangrijkste geldt (2). C. renale is een obligate bacterie van het slijmvlies van
de urogenitaaltractus, waaraan adhesie wordt vergemakkelijkt doordat deze cellen
pilli hebben (9).

In het urinesediment van koeien met pyelonefritis na een infectie met C. renale
bleken deze bacteriën voor te komen met een coating van antilichamen. Deze
antilichamen behoorden voornamelijk tot de IgG-klasse en in mindere mate tot
de IgA- en IgM-klasse. In het geval van uitsluitend een cystitis ten gevolge van
een infectie met C. renale bleek coating niet op te treden (12). Serologisch kon
ook onderscheid gemaakt worden tussen uitsluitend een cystitis en een cysto-
uretero-pyelonefritis ten gevolge van een infectie met C. renale. Koeien met een
pyelonefritis vertoonden seroconversie (1: 320 of hoger) in tegenstelling tot koeien
met uitsluitend een cystitis. Dit onderscheid was het best te maken met de
immunodiffusie- en de indirecte hemagglutinatie-test (7). Er blijken serologisch
tenminste vier verschillende typen te zijn van C. renale (6, 16), waarvan type 2
het minst pathogeen lijkt (10).

Ter plaatse van de renculusperforatie was ernstig weefselverval opgetreden. De
necrose in de acute fase van een pyelonefritis blijkt te ontstaan ten gevolge van
de activiteit van de neutrofiele granulocyten (13). Uiteindelijk leidde dit bij deze
vaars tot perforatie van de betreffende renculus en het nierkapsel ter plaatse,
waardoor het bekken van de rechter nier in verbinding kwam met het retrope-
ritoneale weefsel, waarvanuit per continuitatem peritonitis ontstond.
Het verkregen buikpunctaat kwam macroscopisch en microscopisch overeen met
de catheter-urine. Mede gezien de renculusperforatie is het waarschijnlijk dat er
nierbekkeninhoud in de buikholte is gestroomd. Bij het rund is de concentratie
leucocyten in het buikpunctaat niet de meest betrouwbare aanwijzmg voor de
aanwezigheid van een peritonitis. Van meer betekenis is wat dat betreft het relatieve
aantal neutrofiele en eosinofiele granulocyten in het buikpunctaat. Zo blijkt een
peritonitis vaak samen te gaan met meer dan 40% neutrofiele granulocyten en
minder dan 10% eosinofiele granulocyten in het buikpunctaat (14).
Bij ratten is de relatie onderzocht tussen het tijdstip van infectie van de blaas en
het starten van een behandeling met penicilline. Indien 24 uur na infectie werd
gestart met een penicillinekuur kon een pyelonefritis worden voorkomen en werd
het nierweefsel vrijgemaakt van C. renale. Een pyelonefritis kon niet meer worden
voorkomen als de penicillinekuur pas vier dagen na de infectie met C. renale werd
gestart en ook het nierweefsel bleef C. renale bevatten (4).

De mate van nierweefselverval blijkt vooral van invloed op de effectiviteit van
de antibioticumkuur (2, 8). Dientengevolge is volledig en blijvend klinisch herstel
van koeien met een pyelonefritis na behandeling met penicilline uitzonderlijk (1,
3, 5, 8), hoewel tijdelijk terugdringen van het proces wel mogelijk is.

1. Arthur GH. Some observations on bovine pyelonephritis and its treatment with penicillin. The
Veterinary Record 1949; 61; 257-61.

2. Blood DC, Radostits OM, and Henderson JA. Veterinary Medicine, 6th edition. Baillière Tindall,
London 1983.

3. Boyd WLand Bishop LM. Pyelonephritis of cattle and horses. Journal of the American Veterinary
Medical Association 1937; 90: 154-62.

4. Brown MA, Kadis S, and Chapman jr WL. Evaluation of penicillin in conjunction with
acetohydroxamic acid in treatment of experimental Corynebaclerium renaie pyelonephritis.
Canadian Journal of Microbiology 1981; 27: 1306-11.

5. Fox FH. Treatment of four cases of bovine pyelonephritis with penicillin. Cornell Veterinarian
1947; 37: 59-63.

6. Goudswaard J and Budhai S, Some aspects of the immunological response in cattle infected with
Corynebaclerium renale. Identification of a new serotype of C. renale, type 4. Zentralblatt für

7. Hiramune T, Inui S, Murase N, and Yanagawa R. Antibody response in cows infected with
Corynebacterium renale with special reference to the differentiation of pyelonephritis and cystitis.
Research in Veterinary Science 1972; 13: 82-6.

8. Hiramune T, Murase N, and Yanagawa R. Efficacy of antibiotic treatment in cows affected with
cystitis and those affected with pyelonephritis due to Corynebacterium renale. Japanese Journal
of Veterinary Science 1975; 37: 273-6.

9. Jubb KVF, Kennedy PC, and Palmer N. Pathology of domestic animals, 3rd edition. Volume
2. Academic Press, Orlando 1985.

10. Kiramune T, Inui S, Murase N, and Yanagawa R. Virulence of three types of Corynebacterium
renale in cows, American Journal of Veterinary Research 1971; 32: ITil-Al.

11. Monaghan MLMandHannan J. Abattoir survey of bovine kidney disease. The Veterinary Record
1983; 113: 55-7.

12. Nicolet J. Antibody coated bacteria in urine sediment from cattle infected with Corynebacterium
renale. The Veterinary Record 1979; 105: 301-3.

13. Shimamura T. Mechanisms of renal tissue destruction in an experimental acute pyelonephritis.
Experimental and Molecular Pathology 1981; 34: 34-42.

14. Wilson AD, Hirsch VM, and Osborne AD. Abdominocentesis in cattle; technique and criteria
for diagnosis of peritonitis. Canadian Veterinary Journal 1985; 26: 74-80.

15. Yamagata H, Hayashi M, and Emoto T. A case of bovine suppurative pyelonephritis due to
Neisseria catarrhalis. Yamaguchi Journal of Veterinary Medicine 1974; I: 1-6.

16. Yanagawa R, Basri H,and Otsuki K. Three types of Corynebacterium rena/e classified by precipitin
reactions in gels. Japanese Journal of Veterinary Research 1967; 15: 111-9.

De uitgave van dit fraaie boek werd mede mo-
gelijk gemaakt door steun van de Nederlandse
Vereniging tot Bescherming van Dieren in Den
Haag ter gelegenheid van het 125-jarig bestaan
van deze organisatie.

Het boekwerk is ingedeeld in 5 hoofdstukken,
getiteld \'Een groeiende afstand: veranderingen in
mens-dier relaties, 1300 tot 1600\', \'Groeiende
dubbelzinnigheid: veranderingen in mens-dier re-
laties, 1600 tot 1850\', \'Afstand en nabijheid:
veranderingen in mens-dier relaties, 1850 tot
heden\', \'De opkomst van de georganiseerde die-
renbescherming, 1860 tot heden\' en \'De dieren-
bescherming in actie, 1864 tot heden\'.
Het boek leest gemakkelijk en zal met name voor
de in geschiedenis geïnteresseerde collegae en
studenten een kostbaar bezit zijn. De auteur
studeerde geschiedenis en deze achtergrond komt
in zijn boek ook duidelijk (en terecht!) naar
voren. Er is zeer veel literatuur voor bestudeerd,
terwijl ook visuele bronnen als schilderijen, tegels
en cartoons belangrijke gegevens voor de auteur
hebben opgeleverd.

Het gehele boek levert de lezer bijzonder veel
wetenswaardigheden op. Uw referent — met
name geïnteresseerd in de wat oudere geschiede-
nis van ons land — had echter een duidelijke
voorkeur voor het eerste hoofdstuk. Tegenwoor-
dig wordt in gemeenten nogal eens door de Raden
gesproken over het weren van honden op be-
paalde plaatsen (met name vanwege de faecaliën,
maar toch ook wel in verband met agressiviteit
van bepaalde rassen). Na lezing van dit boek zal
de lezer weten, dat dit niets nieuws is. In Vlaan-
deren en West-Nederland besloten stadsbesturen
vanaf 1400 meer dan eens, dat de honden (door
overpopulatie) niet meer op clementie konden
rekenen. Soms werd de burgers bevolen hun
honden naar een gecharterd schip te brengen,
zodat ze voorgoed (= de zee!) weggevoerd zouden
kunnen worden....

Ook weet u na lezing van dit boek, dat tot in de
19e eeuw op de Universiteiten jaariijks een vin-
kersvakantie werd gegeven, opdat professoren en
studenten het vermaak van het vinken niet zou-
den missen! Hier min of meer tegenover staat
weer het gegeven, dat Paus Pius V al in 1567 het
houden van stierengevechten verboden heeft: een
christen hoorde zich niet te vermeien in zo\'n
ongeremde uiting van bloeddorst.
Uitvoering wordt voorts beschreven, dat vanaf de
16e eeuw medici in Europa proeven op dieren
(zonder verdoving uiteraard!) gingen nemen. Uit-
gaande van de heersende christelijke kijk op de
wereld was dit zeker niet ontoelaatbaar. In de 17e
eeuw werden wel tegenwerpingen naar voren
gebracht, doch de voorstanders bestreden deze
twijfel met het argument ontlenend aan René
Descartes, dat dieren niets meer waren dan ziel-
loze werktuigen. Zo\'n werktuig kan geen pijn
lijden en daarom hoeft niemand enige wroeging
te hebben over proeven met dieren.
De referent hoopt, dat hij u via deze opmerkingen
geïnteresseerd heeft voor de aanschaf van dit
boek. U zult er geen spijt van hebben!

SUMMARY Three SPF-laying hens were inoculated into the crop with avian intestinal
spirochaetes which previously had been passaged in broiler chicks by oral inoculation (isolate
1380). Mild persisting gastrointestinal disorder developed: at nine months post inoculation
spirochaetes were readily demonstrated in caecal faeces.

Histologic examination of the caecal mucosa revealed many spirochaetes covering the mucosal
surface and filling up the crypts lumina. Spirochaetes were found in intra- and subepithelial
locations and in gaps running through the epithelium. These gaps often opened into subepithelial
cavities crowded with spirochaetes (\'gaplike lesions\'). These lesions were seen mostly on the
tips of the villi and in the deeper parts of the crypts. Massive erosion or desquamation of
epithelium heavily infested by spirochaetes occurred.

These findings indicate colonisation of the mucosal surface and of the crypts, penetration of
the mucosa and colonisation of subepithelial compartments with spirochaetes in poultry
suffering from intestinal spirochaetosis.

Since 1985 Avian Intestinal Spirochaetosis is regarded as a cause of disease in
poultry (2, 3, 6). Histopathology of the infection caused by the intestinal
spirochaete Treponema hyodysenteriae has been described in pigs (5, 9), rodents
(7, 8) and broiler chicks (1). Lesions and clinical symptoms have also been
described in chicks and hens inoculated with spirochaetes of uncertain taxonomic
identity, isolated from the caeca of chicks suffering from wet droppings and
production failure (3). In the present study, lesions in the caecal mucosa of laying
hens inoculated with avian intestinal spirochaetes by a seminatural route are
described.

Isolate 1380 was recovered from broilers showing diarrhoea (March 1984). The spirochaete
was cultured on TSA-medium containing 5% sheep blood and yeast extract (3) and stored
in egg yolk at -80°C until use.

Specific-pathogen-free (SPF) layers of 20 weeks of age were individually housed in isolated
pens (4) and kept on commercial feed. Preceding experimental infection, caecal droppings
were examined repeatedly using the fluorescent antibody test (FAT) (3) and found to be
negative for intestinal spirochaetes.

Three laying SPF hens were inoculated into the crops with 5 ml of a 1 : 1 diluted suspension
of caecal droppings containing lO\'-lO\' spirochaetes/ml which were derived from SPF hens
of the same flock inoculated with cultured spirochaetes two weeks before. A control group
of 12 hens of the same flock was not infected. Birds were observed weekly. Caecal droppings

\' Department of Poultry Disease, University of Utrecht, P.O. Box 43, 3940 AA Doom, The
Netherlands.

were examined using the FAT for presence of spirochaetes five times during the course
of the experiment. The birds were kept for nine months.

Immediately after electroeuthanasia and bleeding, segments of ± 15 mm length of each
caecum of infected and control birds were carefully excised and immersed in Bouin
Hollande fixation fluid. The middle 5 mm of each segment was embedded in paraffin and
sectioned at

Hydrated sections were stained with Harris\' haematoxylin-eosin, with periodic acid-Schiff-
Warthin Starry-Harris\' haematoxylin or with Warthin Starry-Harris\' haematoxylin-eosin,
and mounted.

Within a month after infection, caecal droppings of the three birds infected with
spirochaetes became lighter in color, slimy, wet and frothy; the main intestinal
droppings became wet and sloppy also. These changes in color and consistency
persisted during the rest of the experiment. No other clinical signs of disease were
observed. Caecal droppings were found positive (FAT) for spirochaetes in more
than 90% of all samplings.

Just before necropsy, nine months post inoculation, all samplings of infected birds
were positive. Main intestinal and caecal droppings of control birds remained of
normal appearance and were found negative for spirochaetes using the FAT.

Of the three infected birds, caeca were distended with yellowish-light brown,
frothy, slimy and wet contents. No gross lesions were observed. The caeca of the
control birds, were not distended; caecal contents were chestnut brown, of a
homogenous soft consistency, not watery, frothy of slimy.

In Warthin Starry-stained sections of caeca of infected birds, parts of the
superficial mucosa appeared covered with spirochaetes (Figure 2c). Nearly all of
the crypts were filled with entangled spirochaetes (Figure 2b and 3c). In control
caeca, only rod-shaped bacteria were seen and crypts were less densely populated
with bacteria. In sections of caeca of infected birds, spirochaetes had penetrated
through the epithelium. Penetration occurred mainly in two distinct locations:

— in gaplike lesions, Sji-SOfx wide, running through the epithelium in apicobasal
direction in which many often closely packed spirochaetes were seen (Figure
1 a); from serial sections, it was concluded that these lesions were spotlike rather
than slitlike;

— accumulated just underneath the epithelium, extending up to tens of microns
from the penetration site, filling up blisterlike spaces between the epithelium
and the lamina propria (Figure lb).

In the deeper parts of the caecal crypts, spirochaetes were seen intra- and
subepithelially as mentioned before (Figure 2a), around or possibly inside large
round cells with pale cytoplasm, sometimes containing a few PAS positive
granules.

In the caecal lumen, flaps of desquamated epithelium were seen (Figure 3d), of
which the basal side often was heavily infested with spirochaetes (Figure 3.2), as

was the bare surface of the remaining lamina propria (Figure 3.1).
In penetration sites, only spirochaetes were seen; rod-shaped bacteria were not
observed to penetrate the epithelium.

In haematoxylin-eosin stained sections, erosion of the superficial epithelium was
observed; there were no clear signs of inflammation or other involvement of
connective and lymphatic tissues.

None of these lesions described in the infected birds occurred in the caecal mucosa
of any bird of the uninfected control group.

The lesions described do not resemble artefacts, induced by autolytic changes or
mechanical forces. This was concluded from the presence of densely packed
spirochaetes in the gaplike lesions and from the absence of other bacteria in intra-
or subepithelial locations in the caecal mucosa of any examined bird.

Colonisation of crypts with spirochaetes and erosion of the mucosa of the distal
intestine are typical findings in both porcine intestinal spirochaetosis and avian
intestinal spirochaetosis induced by T. hyodysenteriae, according to Glock et al.
(5) and Adachi et al. (1). In the first report of genuine avian intestinal
spirochaetosis, Davelaar et al. (3) described colonisation of mucosal surfaces and
crypts with spirochaetes; marked erosions were not seen. In the present study,
infection with avian intestinal spirochaetes resulted in erosion of the caecal
epithelium.

Penetration of spirochaetes through the superficial epithelium could be associated
with the physiological detaching of old enterocytes. The observation of spiro-
chaetes grouped around or inside distended cells with a few PAS positive granula
may represent invasion of goblet cells, which are present mainly in the deeper
parts of the crypts. Gaplike lesions were also found in this location. Invasion of
goblet cells has been described for porcine intestinal spirochaetes by Glock et al.
(5).

Penetration sites, both in the superficial epithelium and in the deeper parts of the
crypts, were observed to open into subepithelial locations, more or less severely
infested by spirochaetes. Colonisation of subepithelial regions by spirochaetes
could lead to increased vulnerability of the overlaying epithelium, resulting in
erosion.

In this experiment a single peroral administration of caecal faeces of infected birds
in a quantity similar to that of one normal caecal dropping resulted in a chronic
infection persisting for as long as nine months.

The findings described and the apparant efficiency of faecal transmission, resulting
in persistent infection, strongly support the suggestion that avian spirochaetosis
may cause serious problems in poultry farming and justify more research on this
disease.

1. Adachi Y, Sueyoshi M, Miyagawa E, Minato H, and Shoya S. Experimental infection of young
broiler chicks with T. hyodysenteriae. Microbiol Immunol 1985; 29: 683-8.

2. Davelaar EG, Smit HF, and Burger AG. Treponema infections as a causitive agent of diarrhoea
in poultry. Proceedings ofthe Vlllth International Congress ofthe WVPA 1985, Jerusalem.

Davelaar FG, Smit HF, Hovand-Hougen K, Dwars RM, and Valk PC van der. Infectious

Typhilitis in chickens caused by spirochaetes. Avian Pathology 1986; 15; 247-58.

Eck JHH van. Involvement of spleen components of mature fowl in the primary and secondary

humoral antibody response following experimental EDS\'76 virus infection. Vet Quart 1986; 8:

Clock RD, Harris DL and Kluge JP Localization of spirochaetes with the structural charac-
teristiscs of Treponema hyodysenteriae in the lesions of Swine Dysentery. Infect Immunity 1974;
9: 167-78.

Griffiths BB, Hunt BW, Lister SA, and Lamont MH. Retarded growth rate and delayed onset
of eggs production associated with spirochaete infection in pullets. Vet Rec 1987; 121: 35-7.
Joens LA, Glenn Songer J, Harris DL, and Glock RD. Experimental infection with Treponema
hyodysenteriae in Guinea Pigs. Infect Immunity 1978; 22: 132-5.

Joens LA and Glock RD. Experimental infection in mice with Treponema hyodysenteriae. Infect
Immunity 1979; 25: 757-60.

Olson LD. Clinical and pathological observations on the experimental passage of Swine
Dysentery. Can J Comp Medicine 1974; 38: 7-13.

Meer dan 600 pagina\'s informatie zouden een
goed beeld moeten kunnen schetsen over de stand
van zaken binnen de dermatologie der gezel-
schapsdieren.

Beide boeken ademen echter onzorgvuldigheid
uit en doen afbreuk aan de bestaande kennis, en
zelfs aan de eigen titel, die aangeeft dat ze
\'practical\' zijn.

De diagnostiek van cheyletiellose is onvolledig,
daar de flottatietechniek ontbreekt. Ook de be-
handeling met ivermectine wordt niet vermeld.
De overgevoeligheidsreactie ten opzichte van
Otodectes cynotis die in veel gevallen resteert na
verwijdering van de mijten, wordt niet vermeld.
Exceptionele aandoeningen bij de kat als de
lichenoide dermatitis (ooit één publicatie) en
builenpest krijgen evenveel ruimte toebedeeld als
miliaire dermatitis (met het nog steeds ten on-
rechte gepropageerd megestrolacetaat), waarmee
ongeveer de helft van alle katten is behept.

De diagnostiek van hyperadrenocorticisme via
kreatinine-cortisol ratio\'s in de urine wordt niet
aangegeven.

Literatuurgegevens over aandoeningen c.q. be-
handeling bij de hond worden gebruikt voor de
kat. Dit geldt bijvoorbeeld voor de toepassing van
essentiële vetzuren (3 omega en 6 omega essential
fatty acids) en het effect van hyposensibilisatie bij
de kat. De toepassing van thymusextracten als
immunostimulator wordt weliswaar vermeld (hu-
mane bron!), maar blijkt in de praktijk van de
auteur als experiment te worden toegepast en
resultaten worden niet gegeven.
Gegevens uit de humane literatuur worden ondui-
delijk verweven in de tekst. Zo wordt (ten on-
rechte) de indruk gewekt dat de kat soms over-
gevoelig is voor pinda\'s, aardbeien, chocolade en
tomaten. Alhoewel koemelk-allergie bij de kat
bekend is, is in tegenstelling tot hetgeen wordt
aangegeven, geen allergie aangetoond voor spe-
cifieke melkbestanddelen zoals /3-lactoglobuline,
caseïne, BSA of a-lactalbumine.
De boeken bevatten verder 21 pagina\'s met
adressen van farmaceutische firma\'s en diagnosti-
sche laboratoria in de USA. Voor daar zeker
nuttig, voor Europa niet of nauwelijks.
Tenslotte behoort mijns inziens elk dermatologie-
boek een groot aantal illustraties te bevatten. De
gerefereerde werken schieten ook hierin te kort
met respectievelijk 24 en 48 foto\'s, die bovendien
niet naast de betreffende aandoening staan, maar
aan het eind van het boek.
Al met al weinig reden om enthousiast te zijn en
de boeken aan te bevelen.

Thurmond MC, Picanco JP, Jameson CM.
Considerations for use of descriptive epide-
miology to investigate fetal loss in dairy
cows. J Am Vet Med Assoc 1990; 197: 1305-
12.

De schrijvers hebben een epidemiologisch
onderzoek verricht naar het optreden van
abortus op een modern, goed geleid melk-
veebedrijf van 700 koeien tussen 1981 en
1987. Abortus werd gedefinieerd als het
afsterven van de vrucht tussen de 42e en
260e dag van de graviditeit. Alle koeien op
het betreffende bedrijf werden 2x tijdens de
dracht rectaal onderzocht en wel tussen de
35 en 43 dagen en gedurende de 5e maand.
Op alle geaborteerde vruchten werd uitge-
breid laboratoriumonderzoek verricht.
Hierbij werden nimmer infectieuze agentia
gevonden. De koeien werden gevaccineerd
tegen Brucella abortus, IBR, BVD en lepto-
spiren.

— het grootste risico op afsterven van de
vrucht lag tussen de 98e en 105e dag van de
graviditeit;

— koeien die vroeger al eens hadden ge-
aborteerd hadden een verhoogd risico op
abortus bij een volgende graviditeit (2,5%
meer kans).

Geconcludeerd wordt dat het \'normale\'
abortus-percentage op een hoogproduktief
melkveebedrijf in Californië ongeveer 11%
bedraagt.

(Dit percentage lijkt vrij hoog, maar gezien
de gehanteerde definitie van abortus en
persoonlijke ervaring denk ik dat het op
onze hoogproduktieve bedrijven niet veel
anders zal zijn; ref.).

Bates PG and Groves BA. Failure of a single
treatment with ivermectine to control sheep scab
(Psoroptes ovis) on artificially infested sheep. Vet
Rec 1991; 128: 250-3.

De auteurs stellen dat er weinig kritische infor-
matie beschikbaar is over de effectiviteit van
ivermectine tegen Psoroptes ovis. Zij vergeleken
een enkelvoudige subcutane injectie met ivermec-
tine, een enkelvoudige orale dosis met ivermec-
tine (beide 200 microgram/kg lichaamsgewicht)
en een dipbehandeling met diazinon (één minuut
gedompeld, het hoofd tweemaal ondergeduwd,
concentratie in dipwater 200 ppm diazinon) met
een onbehandelde controlegroep. De vier groe-
pen schapen, ieder bestaande uit vijf kunstmatig
met P. ovis besmette dieren, werden 84 dagen
vervolgd.

De subcutane injectie met ivomec was effectiever
dan de orale toediening maar met beide behan-
delingen overleefden P. ov/i-mijten. Bij een stij-
gende P. ov/i-besmetting was de effectiviteit min-
der.

De auteurs betwijfelden of het mogelijk is om met
een tweede injectie op 7 of 15 dagen P. ovis
volledig onder controle te krijgen.

Griffith FD et al. Exposure of Japanese
Quail and Parakeets to the pyrolysis pro-
ducts of fry pans coated with Teflon and
common cooking oils. American Industrial
Hygiene Association Journal 1973; 176-7.

Dat er giftige gassen vrijkomen indien pan-
nen van Teflon® (polytetrafluorethyleen) te
hoog worden verhit is genoegzaam bekend.
Minder bekend is echter dat verbrandings-
produkten van vetten bijlagere temperatu-
ren al schadelijk kunnen zijn en voor in de
keuken gehouden vogels een gevaar kunnen
vormen.

Reed^ in 1973 werd een gedegen artikel
gepubliceerd met betrekking tot dit onder-
werp. Dat deze wetenschap nog niet is
doorgedrongen tot in de recente handboe-
ken over de vogelgeneeskunde heeft wellicht
te maken met het feit dat het artikel werd
gepubliceerd in een niet diergeneeskundig
tijdschrift. Daar vergiftiging van vogels met
\'bakluchtjes\' een redelijk veelvuldig voor-
komend probleem is leek een referaat van
dit 18 jaar oude artikel toch op zijn plaats.
Kwartels en parkieten werden blootgesteld
aan de verbrandingsprodukten van com-
merciële met Teflon® gecoate pannen, plas-
tic handvaten van pannen, maisolie en bo-
ter. De verbrandingsgassen van alle geteste
produkten bleken letaal voor de vogels

waarbij de grasparkiet het meest gevoelig
bleek. De belangrijkste bevinding van het
onderzoek is dat de letale temperatuur van
de verbrandingsprodukten van Teflon®-
pannen voor grasparkieten 280° C was
(voor kwartels 330° C en voor ratten
450° C), terwijl de verbrandingsprodukten
van boter bij 260° C al 100% sterfte bij de
grasparkieten veroorzaakte. Het verhitten
van gietijzeren pannen tot 330° C had geen
zichtbaar effect op de vogels. Bakken en
braden gebeurt normaal gesproken bij tem-
peraturen tussen 150° C en 200° C. De vlam
slaat in de pan bij temperaturen tussen 260°
en 300° C. Deze studie toont aan dat
Teflon® niet gevaarlijker is dan traditionele
bakprodukten in traditionele pannen. Bij
oververhitting zijn vogels, speciaal graspar-
kieten, gevoeliger voor verbrandingspro-
dukten dan mensen en andere huisdieren en
dienen (mede; ref.) om deze redenen niet in
de keuken te worden gehuisvest.

Dealier S, Rotowa N and Lacey R. Micro-
wave reheating of convenience meals. Brit
Fd J 1990; 92: 19-21.

De auteurs betwijfelden of de in magnetron-
ovens opgewekte warmte in staat is om
pathogene micro-organismen, die voedings-
middelen tijdens produktie, behandeling of
opslag hebben gecontamineerd, effectief te
doden. Daarom werden drie magnetron-
ovens, die door het Engelse Ministerie van
Landbouw veilig waren verklaard, opnieuw
onderzocht met tien \'kant en klaar\' maal-
tijden uit supermarkten. Deze maaltijden
werden geïnoculeerd met Salmonella

typhimurium per gram en gelijke aantallen
Listeria monocytogenes per gram en vervol-
gens opnieuw verhit.

De oppervlakte werd veelal wel tot 100° C
verhit, maar de temperatuur in de kern bleef
aanmerkelijk lager. Koude en warme plaat-
sen lagen soms vlak naast elkaar. Na opho-
ping kon salmonella uit 77% en listeria uit
97% van de verhitte maaltijden worden
geïsoleerd. Verondersteld wordt, dat zout in
voldoende hoge concentraties de penetratie
van de microgolven tot in de kern van het
voedingsmiddel belemmert. Zo kon in de
kern van aardappelpuree zonder toege-
voegd zout wel een hogere temperatuur
worden bereikt.

De auteurs doen enkele aanbevelingen ter
verbetering van het effect van de verhitting,
maar concluderen dat zelfs \'goedgekeurde\'
magnetron-ovens ongeschikt zijn om bacte-
riën te doden. (Dit betekent, dat de micro-
biologische veiligheid van de voedingsmid-
delen moet worden bereikt door een strikte
toepassing van GMP tijdens produktie en
opslag; ref.).

Jaarsveld BC van, Kregten E van, Kesteren
RG van, Rozenberg-Arska M en Bartelink
AKM. Fulminante sepsis door Streptococ-
cus suis. Ned Tijdschr Geneeskd 1990; 134:
1462-4.

De auteurs beschrijven de ziektegeschiede-
nis van een 26-jarige varkensweger, die in
een ziekenhuis werd opgenomen met een
septische shock, veroorzaakt door Strepto-
coccus suis type 2. Dit type is verreweg het
meest invasief. Als porte d\' entrée fungeren
de nasofarynx en de huid (via laesies).
Bij varkens en biggen veroorzaakt deze
bacterie vaak meningitisepidemieën en min-
der frequent bronchopneumonie, artritis,
endocarditis en sepsis. Gezonde varkens
kunnen drager zijn. 5. suis type 2 blijkt zelfs
bij 50% van niet-zieke jonge varkens in de
tonsillen aanwezig te zijn.
De aandoening wordt beschouwd als een
zoönose. Ziekteverschijnselen komen vrij-
wel alleen voor bij mensen die in nauw
contact staan met varkens of varkensvlees,
zoals abattoirpersoneel, varkenshouders en
dierenartsen.

De eerste ziekte-uitingen bij de mens zijn
koude rillingen, hoge koorts en soms acute
gastro-enteritis. Meestal ontstaan sympto-
men van meningitis. Daarnaast zijn artritis,
pneumonie, endoftalmitis, endocarditis en
sepsis beschreven. Bij septische shock ont-
staan meestal geen symptomen van menin-
gitis vanwege het snelle verloop. Het betreft
een ernstig verlopend ziektebeeld met hoge
sterfte. Tijdige herkenning van deze infectie
kan levensreddend zijn.
Afhankelijk van de kweekbodem presen-
teert de bacterie zich als /8-hemolytisch of
vergroenend (a-hemolytisch). (In het Keu-
ringsregulatief (Vleeskeuringswet) wordt S.
suis niet als specifieke bacterie aangeduid;
zie ook Tijdschr Diergeneeskd 1987; 112:
536-40; ref).

Minder proefdieren en meer
zicht op afbraakproces van
diergeneesmiddelen dankzij
levercellen

Het is mogelijk uit een stuk varkenslever
van het slachthuis losse cellen te isoleren en
geruime tijd in leven te houden. Bovendien
kunnen de cellen hun normale werk — het
afbreken en omzetten van stoffen — blijven
doen. De levercellen kunnen daardoor ge-
bruikt worden om te onderzoeken of en hoe
diergeneesmiddelen afgebroken worden tot
andere stoffen en of deze schadelijk zijn
voor mens of dier, zonder dat er een proef-
dier aan te pas hoeft te komen.
Dit blijkt uit het proefschrift van dr. ir. L.
A. P. Hoogenboom \'The use of pig hepato-
cytes for biotransformation and toxicity
studies\'. Ron Hoogenboom is als toxicoloog
verbonden aan het RIKILT (Rijkskwali-
teitsinstituut voor Land- en Tuinbouwpro-
dukten). Hij promoveerde op 10 april aan
de Landbouwuniversiteit te Wageningen.
Varkens krijgen in de loop van hun leven
heel wat genees- of andere middelen te
slikken: tegen wormen, voor groei, ter ge-
nezing en voorkoming van infecties. Als ze
uiteindelijk als karbonaadjes op iemands
bord terecht komen, moeten die stoffen bij
voorkeur volledig verdwenen zijn.
Tot nu toe was het moeilijk te onderzoeken
hoe geneesmiddelen in een varkenslichaam
worden afgebroken en of dat resulteert in
stoffen (metabolieten) die schadelijk zijn
voor het beest zelf of voor consumenten.
Veel StofTen zijn bijvoorbeeld niet zelf kan-
kerverwekkend, maar worden het in de loop
van het afbraakproces. Vaak ontstaan tij-
dens dit proces stoffen die zeer reactief zijn.
Ze binden zich aan het DNA, wat mogelijk
de eerste stap is op weg naar het ontstaan
van tumoren of ze binden zich aan eiwitten
en kunnen dan heel lang in het lichaam
achterblijven. Het is volgens Hoogenboom
niet eenvoudig om vast te stellen of zulke
eiwitgebonden residuen bijwerkingen tot
gevolg hebben. Het is zelfs al moeilijk om
aan te tonen dat een metaboliet nog op de
oorspronkelijke stof lijkt.
\'Per diersoort kan de manier waarop stoffen
worden afgebroken sterk verschillen en dus
ook de consequenties voor de biologische
effecten van die stof, zegt Ron Hoogen-
boom. \'Je moet dan ook varkens en niet
bijvoorbeeld ratten onderzoeken als je iets
wilt weten over de residuen van genees- en
groeimiddelen in varkensvlees. Maar onder-
zoek met grote landbouwhuisdieren is duur
en vaak ethisch niet verantwoord, zeker niet
als het nodig is met radio-actief gelabelde
verbindingen te werken. En dat is de enige
manier om het hele afbraakproces van stof-
fen te kunnen volgen\'.
Hoogenboom zag kans om uit stukken
varkenslever, afkomstig uit het slachthuis,
hele cellen te isoleren met behulp van het
enzym collagenase en die cellen vervolgens
ruim een week in leven te houden. De cellen
bleken hun normale functies te behouden en
gewoon het werk van een lever te kunnen
blijven doen, zij het dat ze langzaam maar
zeker hun specialismen verloren.
Met behulp van de geïsoleerde cellen onder-
zocht Ron Hoogenboom het afbraakproces
van het anabole hormoon nortestosteron en
de geneesmiddelen sulfadimidine en furazo-
lidon. De resultaten kwamen overeen met
die van dierproeven:

De omzetting van sulfadimindine resul-
teerde in een enkele metaboliet (N-acetyl-
sulfadimidine) en van nortestosteron tot een
aantal goed in water oplosbare verbindin-
gen. (Hoe beter in water oplosbaar, des te
makkelijker zijn stoffen uit te scheiden).
Het onderzoek naar het afbraakproces van
furazolidon, een veelgebruikt middel tegen
darminfecties bij kippen en varkens, leverde
een paar verrassingen op. Behalve een aan-
tal makkelijk in water oplosbare stoffen,
ontstaan er eiwitgebonden metabolieten.
Hoogenboom ontwikkelde een methode
waarmee aan te tonen is dat in die metabo-
lieten nog resten van de oorspronkelijke stof
aanwezig zijn en dat deze schadelijke effec-
ten hebben die bij dieren waarschijnlijk tot
problemen met het zenuwstelsel leiden. Het
venijn zit hem in de staart, concludeerde hij
en wel in de 3-amino-2-oxazolidinon zijke-
ten van furazolidon. Vermoedelijk door het
maagzuur komt deze zijketen vrij uit de
eiwitgebonden metaboliet.
In Nederland moeten varkens tenminste
vier weken furazolidonvrij zijn voor ze
geslacht mogen worden, maar tot nu toe viel
dat niet te controleren. Dankzij Hoogen-
booms vrij eenvoudige en goedkope test zijn
slachtvarkens nu doeltreffend te screenen.
In het kader van vervolgonderzoek bleek de
test in Engeland in de praktijk toepasbaar.
Het gebruik van geïsoleerde levercellen
biedt goede perspectieven voor het onder-
zoek naar de omzetting en giftigheid van
stoffen met het oog op het welzijn van
consument en dier.

In 1969 werd op initiatief van Franse,
Engelse en Amedkaanse onderzoekers het
eerste congres belegd over coccidiose.
Daarna werd dit om de vier ä vijf jaar
herhaald. Er staat geen echte organisatie
achter, vandaar dat het nooit vaststaat
wanneer het volgende congres gehouden zal
worden.

In het algemeen kari gezegd worden, dat op
dit congres geen schokkende ontwikkelin-
gen te horen waren. Het ontwikkelen van
vaccins gaal door, maar het praktijkrijp
maken blijkt toch moeilijker dan vier jaar
geleden werd voorgespiegeld. Tot slot willen
wij opmerken, dat naar onze mening er één
lezing zeer goed uitkwam, namelijk die van
Suzan Jeurissen. Haar presentatie was niet
alleen voortreffelijk, ook de getoonde dia\'s
waren van uitzonderlijke klasse. Het zou te
ver voeren om alle lezingen hieronder weer
te geven, wij volstaan daarom met een
samenvatting.

Factoren die de levenscyclus en de ontwik-
keling van Eimeria aantasten (P. L. Long,
USA).

a. Immuundepressieve stoffen, zoals het
corticosteroid dexamethasone, verlen-
gen de schizogonie.

b. De verplaatsing van sporozoïten ge-
beurt waarschijnlijk in interepitheliale
lymphocyten, die zowel voor transport
binnen als buiten het darmkanaal zor-
gen.

Er is een aantal antigenen gevonden, die
immunodominant blijken en aanwezig zijn
op het oppervlak van sporozoïeten en me-
rozoïeten. Mogelijk zitten hier kandidaten
voor vaccinproduktie bij. In ieder geval
heeft een aantal antigenen, zowel bij vogels
als zoogdieren, een aantoonbare immuun-
respons ten opzichte van de parasieten op-
gewekt.

M. W. Shirley (UK) kan door middel van
enzymelectroforese zowel de verschillende

Het binnendringen van Eimeria in de cel en
interacties tussen gasteel en parasiet (P.
Augustine, USA).

Het specifieke kiezen door Eimeria-sporo-
zoïeten van de lokalisatieplaats in het darm-
kanaal wijst bij in vitro proeven op een
specifieke interactie tussen sporozoïeten en
de betreffende gastcellen. Het blijkt zelfs dat
sporozïeten van aviaire Eimeria\'s dezelfde
plaatsen binnendringen bij vreemde gastvo-
gels alsof het een specifieke gastvogel betrof
Hierbij spelen moleculen op het oppervlak
van darmepitheelcellen een rol als receptor
van herkenning. Het blijkt, dat er interacties
zijn tussen de specifieke gasteel en sporo-
zoïet antigenen.

Interacties tussen cryptosporidiën en patho-
gene virussen (M. Naciri, O. Mazzella en F.
Coudert, Frankrijk).

Tussen cryptosporidiën en Marekvirus (zo-
wel veld- als entvirus) is een synergistisch
effect mogelijk. Kuikens die alleen met
cryptosporidiën werden besmet, werden kli-
nisch niet ziek. De aanwezigheid van Ma-
rek-veldvirus bevordert klinische crypto-
sporidiose, die uiteindelijk sterfte geeft.
De kortdurende immunosuppressie tenge-
volge van het HVT-vaccin-virus bevordert
de ontwikkeling van cryptosporidiën. De
oöcystenuitscheiding verdwijnt echter als de
tijdelijke immunosuppressie voorbij is.
In kuikens die zowel besmet zijn met Marek
veldvirus als met cryptosporiën ontwikkelt
de ziekte van Marek zich vroeger en sneller
dan in de controlegroep, die alleen met
Marekvirus is besmet.
Thema: Epidemiologie en bestrijding van coc-
cidiose bij zoogdieren

Gregory (UK), gaf een review over de
epidemiologie en bestrijding van Eimeria-
infecties bij het schaap. Van de negen Eime-
ria spp. die bij het schaap kunnen voorko-
men is E. ovinoidalis de belangrijkste, meest
pathogene soort. Coccidiose is een pro-
bleem bij jonge lammeren, met name rond
6 weken leeftijd wordt de meeste klinische
coccidiose gezien. Oorzakelijke factoren

Lammeren zijn op vier weken maximaal
gevoelig voor infectie. De bestrijding moet
gebaseerd zijn op voorkoming van overbe-
zetting en beperken van oöcystopname
(strategisch omweiden dat wil zeggen op
drie en vijf weken op schoon grasland). Is
dit niet mogelijk dan kunnen van drie tot zes
weken anticoccidia via het krachtvoer wor-
den verstrekt aan de lammeren. Voor dit
doel kan gebruik worden gemaakt van iono-
foren (monensin, lasalocid, salinomycine),
amprolium en toltrazuril.
Het gebruik van decoquinaat, profylactisch
zowel als therapeutisch, kwam uitgebreid
aan de orde. Toediening van 100 ppm
decoquinaat via het voer verminderde de
oöcystuitscheiding bij lammeren met 92%,
terwijl het lichaamsgewicht steeg met 9%
vergeleken met onbehandelde controledie-
ren.

Catchpole en Devonshire (UK), deden on-
derzoek naar het effect van kunstmatige
besmetting met E. crandallis en/of E. ovino-
idalis bij colostrumvrij opgefokte lamme-
ren. Bij besmetting met E. ovinoidalis op de
vierde levensdag trad geen ziekte en oöc-
ystuitscheiding op; de bescherming berust
kennelijk niet op de aanwezigheid van co-
lostrum. Waarschijnlijk is het milieu in de
dikke darm op deze leeftijd nog ongeschikt
voor E. ovinoidalis. Overigens gaf E. cran-
dallis wel klinische coccidiose bij besmetting
op vier dagen leeftijd.

Coccidiose bij rundvee was economisch
gezien de derde belangrijkste ziekte in de
USA in 1987. Hierbij wordt onderscheid
gemaakt tussen cryptosporidiose (2 species)
en coccidiose ten gevolge van Eimeria
(19-22 species met als belangrijkste E. hovis
en E. zurnii). Cryptosporidium parvum ver-
oorzaakt neonatale kalverdiarree vanaf en-
kele dagen tot drie weken leeftijd. Eimeria
spp. geven klinische problemen bij 3 weken
tot drie maanden oude kalveren. Voor cryp-
tosporidiose zijn volgens Faver (USA) geen
effectieve geneesmiddelen bekend.
Mage en Reynal (Frankrijk) vonden bij
onderzoek van 1150 zuigkalveren, afkom-
stig van vierenveertig Limousin bedrijven,
dat 21,9% klinische coccidiose vertoonde.
De meeste gevallen deden zich voor bij 1 tot
2,5 maand oude dieren die binnen waren
gehuisvest in oude, dichte stallen.
Uiteraard kwamen ook de nieuwe anticoc-
cidiosemiddelen aan bod.
Haberkorn en Mündt (BRD) maakten mel-
ding van de effectiviteit van toltrazuril ten
opzichte van darmcoccidiose bij zoogdieren
(konijn, schaap, rund, varken, hond en kat)
maar ook bij levercoccidiose van het konijn
en infecties met sarcocystis, toxoplasma en
hepatozoön. Ook diclazuril is werkzaam
tegen lever- en darmcoccidiose van het
konijn.

Er was dus relatief veel aandacht voor
cryptosporidiose tijdens dit congres, niet
alleen door middel van inleidingen en po-
sters, maar ook was er een \'ronde tafel
discussie\' over dit onderwerp.
Naciri (Frankrijk) gaf een overzicht van
cryptosporidiose bij mens, zoogdieren en
vogels. Inmiddels is duidelijk geworden dat
cryptosporidiose de oorzaak kan zijn van
ernstige enterale of respiratoire problemen.
Naciri et al. konden synergisme aantonen
tussen de Ziekte van Marek en cryptospo-
ridiose bij opfokleghennen; in aanwezigheid
van Marek versnelden Cryptosporidium spp.
de ontwikkeling van viscerale tumoren.
Peeters et al. (België) deden onderzoek naar
het effectief ontsmetten van, met Cryptospo-
ridium parvum. besmet drinkwater. Dit
bleek mogelijk te zijn met ozon of chloor-
dioxide.

Chermette et al. (Frankrijk) vonden bij
onderzoek van 222 mestmonsters van paar-
den in Normandië dat 81% van de merries
en 69% van de veulens besmet was met
cryptosporidiën. Het betrof meestal asym-
ptomatisch dragerschap.

Dat chemotherapie ook in het komende
decennium van groot belang zal zijn voor
het bestrijden van coccidiose bij pluimvee
werd nog eens benadrukt door de algemene
inleiding van Aycardi (Frankrijk). Aycardi
stelt dat anticoccidia tot nu toe altijd zeer
effectief waren bij de bestrijding van zowel
ernstige coccidiose uitbraken bij pluimvee
als bij het voorkomen van economische
schade ten gevolge van subklinische cocci-
diose. De huidige vaccins beschermen wel
tegen ernstige coccidiose door reductie van
sterfte. Ze voorkómen echter niet de soms
minimale economische schade opgelopen
door subklinische coccidiose. Het betoog
van Aycardi bevestigt de mening dat de
(Nederlandse) pluimveehouderij nog ge-
ruime tijd met de oudere anticoccidia zal
moeten werken.

Jeffers (USA) pleit in eerste instantie voor
het tot stand komen van internationaal
aanvaarde normen voor de beoordeling van

Bafundo (USA) vaccineerde ééndagskui-
kens met kleine hoeveelheden van voor
monensin gevoelige oöcysten. Bij challenge
met oöcysten van monensin-resistente stam-
men bleken de dieren voldoende immuniteit
te hebben opgebouwd. Tevens bleek bij
onderzoek dat de uitgescheiden oöcysten-
populatie volledig gevoelig was voor mo-
nensin. Mathis (USA) introduceerde door
middel van vaccinatie met Coccivac-T een
voor monensin, amprolium en Zoalene ge-
voelige oöcystenpopulatie bij kalkoenen.

Deze zogenaamde \'controlled exposure\' is
zeker de moeite van onderzoek waard.
Schildknecht (USA) onderzocht 58 veldiso-
laten afkomstig uit verschillende delen van
de VS. Hij toonde kruisresistentie aan tus-
sen de ionoforen salinomycine, narasin,
maduramycine en lasalocid.
Raether (BRD) onderzocht 26 Europese
veldisolaten. Ook hij stelde kruisresistentie
vast tussen de ionoforen. Belangrijk voor de
Nederlandse situatie is de door Raether
vastgestelde resistentie van 21 isolaten voor
salinomycine.

Gwyther et al. (USA) onderzocht de invloed
van coccidiose-infecties en ionoforen op de
spiegels van cationen in duodenum, caecum
en nier van slachtkuikens en concludeerde
dat de parasiet de Na-l-/Ca-t—H homeostase
beïnvloedt.

Met het oog op de toekomst waren de
lezingen over de nieuwe produkten toltra-
zuril en diclazuril. Mundt (BRD) refereerde
in zijn voordracht over toltrazuril voorna-
melijk aan eerder werk van Voeten en
Braunius in Nederland.
Voeten (Nederland) (ingelaste voordracht)
vermeldde recente ervaringen met lage do-
seringen van Baycox. Een halve dosering
bleek nog effectief. Wel vond Voeten aan-
wijzingen voor resistentie na gebruik van
lage doseringen. Braunius (Nederland) on-
derzocht de werking van toltrazuril op 12
bedrijven. Menginfecties vormen nog steeds
een probleem in Nederland. Baycox werkt
effectief mits aan een aantal eisen wordt
voldaan.

In één geval werd verminderde gevoeligheid
van Baycox waargenomen.
Dat resistentie van Baycox kan optreden
werd medegedeeld door Vertommen (Ne-
derland) in het kader van een studie naar de
gevoeligheid van 400 Nederlandse veldiso-
laten voor diclazuril, een aan toltrazuril
verwant anticoccidium.

Tevens toonde hij aan dat kruisresistentie
tussen beide produkten mogelijk is. Interes-
sant was de bevinding dat de onderzochte
veldstammcn, met uitzondering van boven-
genoemde, alle volledig gevoelig waren voor
diclazuril. Opvallend was hierbij het ontbre-
ken van oöcysten-produktie bij met diclazu-
ril behandelde en geïnfecteerde dieren. Het-
zelfde fenomeen werd waargenomen door
Chapman (UK) die de gevoeligheid van
Britse isolaten voor onder andere diclazuril
onderzocht en door Braem (België) in floor-
pentrials uitgevoerd met dit produkt in
Europa.

Gedeeltelijk werd dit fenomeen verklaard
door de uitleg die Maes (België) gaf over de
verschillen in werkingsmechanisme van di-
clazuril bij de diverse Eimeria species.

De immunologische aspecten van coccidi-
ose staan erg in de belangstelling, omdat
hiervan het slagen van mogelijke vaccins zal
afhangen. Er zijn reeds levende volvirulente
vaccins in de handel (Coccivac®, Coccidi-
osis vaccin®, Immucox®), maar op lange
termijn zullen het waarschijnlijk subunit-
vaccins zijn, aangemaakt via levende vecto-
ren. Vandaar dat men wel een goed inzicht
dient te krijgen in het beschermingsmecha-
nisme. Rose (UK) ging in een overzichtsar-
tikel hierop in. Zij werkt met de muis als
model; muizenstammen blijken duidelijk
verschillend te reageren op infecties; deze
relatieve weerstand of gevoeligheid wordt
bepaald door de activiteit van beenmergcel-
len.

Dat de immuniteit tegen Eimeria-\'mitcüts
zeer sterk T-cel afhankelijk is, werd al eerder
uitgebreid gedemonstreerd. De primaire in-
fectie is sterk vergroot in dieren zonder
thymus, terwijl er ook geen aanwijzingen
zijn voor resistentie tegen herinfectie. Lym-
phocyten van het CD4-I- (helper-inducer)
type zijn van groot belang bij het ontstaan
van de immuniteit. Deze cellen hebben
verschillende functies, namelijk:

Rose concludeert dat stimulatie van de T-
lymphocyten van het CD4-I- type nodig is
voor het tot uitdrukking brengen van immu-
niteit en dat de produktie van gamma-
interferon gewenst is. Men is druk bezig om

cytokinereagentia te ontwikkelen om verder
onderzoek mogelijk te maken.
Aansluitend deelden Prowse et al. (Austra-
lië) mede dat de interferon afscheiding ge-
bruikt kan worden om de specifieke reactie
van lymfoïde cellen te meten. De dieren
waren geïmmuniseerd met E. tenella. De
respons van de antigenen was doseringsaf-
hankelijk en was niet eerder merkbaar dan
vijfendertig dagen na de primaire infectie.
Miltcellen en mucosa lymfoïdcellen schei-
den interferon af als ze voldoende geprik-
keld worden door herhaald lage doseringen
van E. re«e//a-antigeen.
Suzan Jeurissen, Janse en Vermeulen (CDI/
Intervet) gaven zoals in de inleiding opge-
merkt een zeer boeiend verslag van hun
onderzoek. Zij gebruikten immuno- en en-
zymhistochemie om de cellulaire reacties
aan te tonen in de caecale mucosa van de
gevoelige en immune dieren op verschil-
lende tijdstippen van een E. /e/ie//a-infectie.
Door middel van monoclonale antistoffen
tegen leucocyten, B-lymfocyten, IgM, IgA
en macrofagen konden de verschillende af-
weermechanismen zichtbaar worden ge-
maakt. De verdeling en het reagerend ver-
mogen van de diverse lymfoïde en niet
lymfoïde weefsels verschilde opvallend tus-
sen gevoelige en geïmmuniseerde dieren. In
immune dieren werd een afweerreactie ge-
zien binnen 24 uur na orale infectie met
oöcysten. Dit afweermechanisme kon niet
worden toegeschreven aan de immuunsta-
tus van het caecale epitheel, omdat in vitro
geëncysteerde sporocysten, die in de caeca
werden geïnjecteerd, wel overvloedig het
epitheel penetreerden. Cellulaire reacties in
de caecale lymfoïde weefsels vernietigden
binnen vijf uur de binnengedrongen sporo-
zoïten. De proeven toonden aan dat de
weerstand tegen E. tenella infecties primair
wordt veroorzaakt door secretoire antili-
chamen in de dunne darm, die voorkomen
dat sporozoïten de blinde darmen bereiken.

Een tweede beschermingsmechanisme
wordt gevormd door de lymfoïde weefsels
in de caeca, die de binnengedrongen sporo-
zoieten inactiveert.

Jenkins et al. (USA) ging nader in op de
ontwikkeling van een vaccin gebaseerd op
recombinant fi\'wer/\'a-antigenen. Het pro-
bleem is dat de onderzoekers eerst de anti-
genen van elke£(>ner/a-species moeten iden-
tificeren, die immuniteit opwekken. Het
ideale vaccin moet uit vele antigenen be-
staan, namelijk afkomstig van de diverse
stadia van de parasiet (bijv. zowel van
sporozoïët als schizont) en van de diverse
species.

In tegenstelling tot wat vroeger werd aan-
genomen namelijk dat immunodominante
antigenen zich slechts aan hel oppervlak van
sporozoïeten en merozoieten bevinden, blij-
ken ook intracellulaire eiwitten van veel
belang te zijn. Er zijn nu talloze recombi-
nantclonen gevonden, die voldoen aan het
criterium, dat zij in vitro de groei van
immuun T-lymfocyten stimuleren, maar
niet alle worden herkend door immuun
kippeserum. Een volgend probleem is de
vector, die moet worden toegepast om de
lokale immuun respons op te wekken.

Dit was de sessie waar het uur van de
waarheid zou slaan en daarom was de
belangstelling erg groot.
Sparry et al. (Unilever UK) opende de rij
sprekers met een beschouwing over de the-
oretische en praktische aspecten van de
vaccinatie tegen coccidiose. Unilever heeft
een patent voor een toepassing via voer,
waarbij levende oöcysten ingebed worden in
\'beads\' van vet/water calciumalginaat.
Hiermede kunnen bijvoorbeeld vroegrijpe
oöcysten toegediend worden via zoge-
naamde trickle-infecties (letterlijk: drup-
pelsgewijs, dat wil zeggen regelmatig lage
doses ingeven). Voor bijvoorbeeld E. bru-
netti bleek een dagelijkse dosis van driehon-
derd oöcysten een solide immuniteit te ge-
ven. Bij lagere doseringen blijkt de recycling
onvoldoende te zijn. De alginaat smelt op
lichaamstemperatuur, waarbij de oöcyst vrij
komt. De \'beads\' blijken zes weken houd-
baar te zijn bij kamertemperatuur.
Lillehoj en Jenkins (USA) bestudeerden de
rol van het histocompatibility complex
(MHC), dat bij vogels op de B. locus
gesitueerd is. Zij stelden vast, dat interacties
tussen MHC-genen en niet-MHC-genen de
gastheerrespons op herinfecties sterk beïn-
vloedde. Verder werd ook gevonden dat de
genetische variatie in de testdieren van in-
vloed was op de bescherming verkregen met
recombinant antigeen. Bovendien is er nog
het probleem dat er minstens zeven Eimeria-
species zijn. Dit betekent dat er één enkel
kruisreactief antigeen tegen alle species
moet worden gevonden. Dit is hoogst on-
waarschijnlijk, aangezien deze kruisimmu-
niteit al niet ontstaat na een natuurlijke
infectie.

Danford et al. (USA) onderzochten vijf
recombinant antigenen van E. acervulina en

E. tenella, zij vonden 2 E. acervulina clonen,
die zowel bescherming gaven tegen E. acer-
vulina als tegen E. tenella.
In de discussie na de inleiding van Crane et
al. (MSD, USA) werd gesteld dat de eisen
van de pluimvee-industrie voor een vaccin
zijn: geen laesies; geen oöcystenproduktie
en geen gewichtsverlies.
Dit geldt natuurlijk allereerst voor de
slachtkuikensector. De auteurs berichtten
over een recombinant antigeen, dat bescher-
ming zou geven tegen alle belangrijke Eime-
na-species. Hier gingen zij echter de mist in,
want alleen de gegevens over de \'lesion
scores\' werden vermeld. Oöcystenproduktie
noch gewichtsontwikkeling werd vermeld.
Zoals gewoonlijk gaf Bedrnik (Tsjecho-
Slowakije) een eerlijk en goed verhaal. Hij
voerde veldexperimenten uit met volviru-
lente vaccins en stelde dat in een vaccin
alleen E. acervulina, E. brunetti en E. tenella
nodig zijn. Het bleek verder, dat in één van
de veldproeven contaminatie van het vaccin
was opgetreden: er waren per ongeluk 250
E. tenella oöcysten aanwezig waardoor erns-
tige uitbraken optraden. Dit is het gevaar
van een volvirulent vaccin. Verder bleek in
de discussie, dat hij geen rekening had
gehouden met E. necatrix, aangezien deze
bij slachtkuikens in de CSSR niet voorkomt.
Maar dat komt (waarschijnlijk) omdat alle
anticoccidia effectief zijn tegen E. necatrix.
Johnson en Long (USA) werken met vroe-
grijpe lijnen om vaccinatie te verkrijgen.
Hiervoor is het noodzakelijk dat deze lijnen
wel voldoende reproduceren. Zij stelden
vast dat deze vroegrijpe lijnen volledig ge-
voelig waren voor alle geteste anticoccidia.
Hoe dit gesteld kon worden door deze
onderzoekers, is de referent een raadsel:
bijv. de gewichtstoename van de niet-geme-
dicineerde controlegroep was 275.6 en die
van de geïnfecteerde amproliumgroep
112.2! Ook de monensingroep gaf nota bene
significante gewichtsverschillen te zien. Op
de vraag hoelang de gebruikte lijnen vroe-
grijp blijven na recycling kon geen ant-
woord gegeven worden.
De drie volgende lezingen van Norton,
Evans en Bushell etcetera (onder andere
MAFF, Houghton en Pitman Moore UK)
behandelden proeven met geattenueerde Ei-
mena-vaccins. Zowel penfloor-, experimen-
tele als veldproeven werden gepresenteerd.
Het vaccin moet in de drinktorens worden
geïnjecteerd. In sommige proeven ontbrak
een gemedicineerde controlegroep, wat de
interpretatie van de gegevens moeilijk
maakt. In de \'penfloor\' proef bleek de
gevaccineerde groep hoge \'lesions scores\' te
produceren terwijl de gewichtstoename 71 %
van de blanco-groep was! Bij de experimen-
tele proeven werden de dieren op gaasbo-
dem gehouden, wat herinfectie bijna uit-
sluit.

Onder de diverse kritische vragen bleken de
verzamelde presentators toch moeilijk de
indruk te kunnen wekken, dat deze vacci-
naties de oplossing op korte termijn geven.
Er moet nog veel huiswerk gedaan worden.

LitterMaker is een speciaal melkeiwitpreparaat
met een hoog gehalte aan Immunoglobulinen.
Pasgeboren biggen nemen de beschermende Im-
munoglobulinen uit dit preparaat goed op. De
overlevingskansen van risicobiggen nemen bij het
gebruik van LitterMaker aanzienlijk toe.
Alle gevallen dat er onvoldoende biest, biest van
slechte kwaliteit, of in het geheel geen biest
beschikbaar is, zoals onder andere bij agalactie,
ziekte of sterfte van de zeug, te zwakke biggen,
verstoten biggen en/of geboortegewicht van de
big kleiner dan 1100 gram.
De gunstige ervaringen met LitterMaker in de
UK, waar het al langer verkrijgbaar is, zijn
bevestigd door diverse praktijkproeven in Neder-
land. Bij een goed management kan het gebruik
van het preparaat als biestvervanger of biestaan-
vulling de sterfte onder jonge biggen aanzienlijk
verminderen. Reden voor Trovet om haar reeks
colostrumvervangende preparaten uit te breiden
met LitterMaker voor biggen.
Het preparaat wordt geleverd door de veterinaire
groothandel in doosjes met 15 sachets a 50 gram.
Een sachet is voldoende voor zes biggen. Per big
moeten twee porties van 8-12 ml van de met warm
water aangemaakte LitterMaker worden ingege-
ven (bijv. met een zuigfles of met een sonde) met
een tussenpoos van ca. 4 uur. De eerste portie
moet zo snel mogelijk na de geboorte worden
gegeven.

Veel apparatuur uit de humaan medische sector
is tevens geschikt voor de diergeneeskundige
praktijk.

Datavet Lemmer kan een brug leggen tussen de
dierenarts en de aanbieders van gebruikte appara-

tuur en instrumenten afkomstig van de humaan-
medische sector (fabrikanten, leveranciers,
ziekenhuizen en klinieken).
Deze apparatuur is gecontroleerd op deugdelijk-
heid en hygiëne.

Dierenartsen kunnen te allen tijde informatie
opvragen over een eventueel beschikbaar appa-
raat of instrument.

Bij beschikbaarheid wordt informatie verstuurd
en een afspraak gemaakt voor bezichtiging of
demonstratie.

Het arsenaal aan apparaten en instrumenten
varieert van eenvoudige maar zeer goede ultra-
sound apparatuur tot en met kleine röntgenap-
paratuur, operatielampen en operatietafels, enz.

The 1991-92 International Veterinary Acupunc-
ture Society\'s Veterinary Acupuncture Accredi-
tation Course will be held October 16-20, De-
cember 4-8, 1991, January 30, February 2, and
March 5-8, 1992 in San Diego, California. All
four sessions must be attended in sequence for
accreditation. (This is a 120 hour course.) Enroll-
ment is limited.

For registration contact Dr. Michal Partington,
P.O. Box 283, Beavercreek, Oregon 97004.

topics and hope to disseminate the most interest-
ing papers among all concerned.

The seminar is organised by the Veterinary Cen-
tre Charity (VCC) within the framework of
activity of the All-Union Society for the Protec-
tion of Animals in association with a number of
leading research veterinary institutions and
clinics and will be attended by foreign experts and
specialists.

VCC will pay a part of the seminar cost including
complete set of seminar paper and material,
excursion and transport in-seminar, to and from
airport, refreshment during seminar and recep-
tion on behalf of the organisers.

Participants will pay about US $ 500 for accom-
modation and registration fee preferably in ad-
vance or upon arrival. A variety of accommoda-
tion including twin sharing basis in good quality
hotels and furnished appartments which cost
cheaper, can be provided.

On behalf of the organisers we take pleasure in
inviting you to participate in this seminar and/
or contribute papers and other material for
display among participants. We would appreciate
also if you would recommend 1-2 experts special-
ising in the topics mentioned above and willing
to contribute as consultant/lecturer.
If you need additional information please apply
to; the Organising Committee of the Seminar,
The Veterinary Centre Charity, Fax 2926511 or
telex 411700, with indication \'Polonez\', P.O. Box
005873, attn. Dr. Edward K. Avdonine, Chief,
International Department of the Veterinary Cen-
tre.

A scientific seminar under provisional title \'The
Diseases of Small Domestic Animals (mainly cats
and dogs): Diagnostics, Medical Treatment and
Prophylaxis\' is scheduled to be held in Moscow,
the USSR in October 1991. Working languages
are Russian and English with simultaneous trans-
lation.

A draft of the scientific programme includes
presentation of the following basic schemes:

Participants will have a chance to visit a number
of veterinary clinics and observe surgical opera-
tions. We also kindly request participants to
submit abstracts of papers for topics illustrating
concepts or case studies under each of the three

Naar aanleiding van onderstaande bij
de redactie ontvangen vraagstelling
vond zij ing. A. Malestein (V.A.B.
Voorthuizen)\' bereid om voor de lezers
een antwoord te formuleren.

Welke factoren (voeding, bemesting) heb-
ben invloed op het voorkomen van kalf-
ziekte en wat is daarom uw advies? Wat kun
je preventief doen (MgO, hoeveel en hoe
lang)? Waarom is de zode-injector voor het
milieu een goede zaak en voor de koe niet?

Kalfziekte, ook wel aangeduid als melk-
ziekte, melkkoorts, moerziekte of paresis
puerperalis ontstaat als het bloed-Ca-ge-
halte sterk is verlaagd.
De ziekte ontstaat vooral rond het afkalven
in het geval het de koe moeilijk wordt
gemaakt het bloed-Ca-gehalte op peil te
houden.

1. Wetenschappelijk gezien is een overma-
tige Ca-opname voor afkalven een belang-
rijke oorzaak. Overmatig wil in dit verband
zeggen dat de hoogdrachtige koe dagelijks
meer dan 20 a 25 gram Ca met het rantsoen
opneemt. Vertaald naar een gehalte in het
voer komt dit neer op maximum 2 gram Ca
per kilogram droge stof
Praktisch is er vrijwel geen rantsoen samen
te stellen dat niet meer Ca bevat dan 2 gram
per kilogram droge stof en dat verder wel
voldoet aan de overige rantsoeneisen.
Een normaal Nederlands praktijkrantsoen
voor hoogdrachtige koeien op basis van
onze ruwvoeders bevat al gauw 3 a 6 gram
Ca per kilogram droge stof
Daar dit gehalte hoger ligt dan de behoefte,
is het voor de droogstaande koe niet nodig
Ca aan de botten te ontrekken. Er heeft dan
vrijwel geen botombouw plaats en de koe
regelt de Ca-voorziening voornamelijk via
absorptie in de darm. Er wordt in principe
niet meer Ca geabsorbeerd dan er nodig is.
Als het ruwvoer uit gras(kuil) bestaat is de
dagelijkse Ca-opname van de hoogdrach-
tige koe ± 65 gram per dag en daarvan
wordt circa 25% geabsorbeerd.
Als de behoefte bij het afkalven, als gevolg
van de plotseling sterk verhoogde Ca-afgifte
met de biest, stijgt ontstaat gemakkelijk een
daling van het bloed-Ca-gehalte.

2. Een overmatig voerniveau tijdens de
droogstand heeft een risico verhogende in-
vloed.

Uit onderzoek is gebleken dat een overmatig
voerniveau, dat wil zeggen meer dan circa
9000 VEM per dag, gemakkelijk aanleiding
geeft tot een voeropnamedaling bij het af-
kalven. De voeropnamedaling is groter
naarmate het voerniveau tijdens de droog-
stand hoger was. De daling van de voerop-
name en daarmee van de Ca-opname zet in
1 a 2 dagen voor afkalven, dus juist op het
moment van de sterk stijgende behoefte.
Verder is uit onderzoek gebleken dat ook
een verhoogd voerniveau dat nog geen aan-
leiding gaf tot een voeropnamedaling reeds
een negatieve invloed heeft op de gevoelig-
heid voor melkziekte.

Er wordt daarom geadviseerd tijdens de
droogstand niet meer energie te verstrekken
dan circa 7000 VEM per dag.
Dit is gelijk aan de norm voor onderhoud
plus 5 kilogram melk.

3. Een onvoldoende Mg-voorziening tij-
dens de droogstand kan eveneens melk-
ziekte in de hand werken. Een Mg-tekort
kan een gevolg zijn van een onvoldoende
Mg-gehalte in het ruwvoer als gevolg van
een onvoldoende Mg-toestand van de
grond, maar veel vaker is het een gevolg van
een onvoldoende benutting. De Mg-benut-
ting wordt sterk negatief beïnvloed door een
hoog Kali- en Ruw Eiwit-gehalte in het
ruwvoer.

Jong, snelgroeiend gras heeft naast een
hoog eiwitgehalte een hoog K-gehalte. Een
onvoldoende K-aanbod zou de grasgroei
sterk remmen.

Bij een verhoogd K-aanbod wordt bij gras
het K-gehalte duidelijk verhoogd (bij snij-
maïs nauwelijks) en daarmee neemt het
risico van Mg-tekort toe.
Er is sprake van een verhoogd K-aanbod als
de K-toestand van de bodem veel hoger is
dan het streefgetal of als er veel drijfmest
ineens wordt gegeven.

Uitgaande van de K-toestand \'voldoende\'
wordt er met 10 a 15 m\' rundveedrijfmest
per hectare voldoende Kali gegeven voor een
geheel groeiseizoen als er alleen beweid
wordt. Als er vaker dan eenmaal gemaaid
wordt is er per snede 10 a 15 m^ extra
drijfmest nodig om de K-toestand op peil te
houden.

Grotere giften werken een Mg-tekort in de
hand. Als een Mg-tekort zo groot is dat het
aanleiding geeft tot een verlaagd bloed-Mg-
gehalte, kan het de voeropname — en
daarmee de Ca-opname — drukken.
Bovendien wordt de werkzaamheid van het
paraathormoon er door gedrukt, waardoor
een belangrijk reguleringsmechanisme ten
aanzien van de Ca-huishouding wordt uit-
geschakeld.

De Mg-voorziening kan op peil worden
gehouden door tijdens (de laatste weken
van) de droogstand dagelijks circa 50 gram
Mg-oxyde of 1 a 2 kilogram Antikopziekte
brok te geven.

4. Dat handhaving van de eetlust en daar-
mee van de Ca-opname rond het afkalven
belangrijk is, is voorgaand reeds aangege-
ven.

Er is echter nog een belangrijke reden van
een verminderde voeropname bij het afkal-
ven.

Dit doet zich namelijk ook voor als de
hoogdrachtige koe circa 1 dag voor afkalven
uit de koppel wordt gehaald en volledig
geïsoleerd in de afkalfstal komt te staan.
Door de koe tijdens het afkalven zoveel
mogelijk in contact te houden met haar
soortgenoten blijft een gestage Ca-aanvoer
via het voer beter gewaarborgd.

Als een koe tijdens de droogstand royaal
gras of graskuil op kan nemen, dat afkom-
stig is van land dat een overmatig K-aanbod
heeft gehad en de koe bij het afkalven
volledig apart wordt gezet, wordt het dat
dier rond het afkalven wel bijzonder moei-
lijk gemaakt haar bloed-Ca-gehalte op peil
te houden.

In toenemende mate wordt de drijfmest
weer tijdens het groeiseizoen op het land
gebracht.

Bij versproeien van onverdunde drijfmest
over het land tijdens droog weer ver-
vluchtigt een deel van de stikstof in de vorm
van ammoniak.

Hoeveelheden van meer dan circa 10 m^ per
hectare geven risico van (blad)verbranding
en van verminderde smakelijkheid van het
gras.

Bij bovengrondse toediening wordt meestal
niet meer dan 10 a 15 m^ drijfmest per
hectare gegeven.

Toediening van mest in de zode (zode-
bemester of zode-injecteur) is er weinig
vervluchtiging van ammoniak en is er wei-
nig risico van verbranding of smaakbederf
Hoeveelheden van circa 25 m^ per hectare
zijn dan gebruikelijk.

Met deze hoeveelheid drijfmest krijgt het
daarna groeiende gras een overmatig K-
aanbod. Dit zou evenwel ook het geval zijn
als dezelfde hoeveelheid drijfmest boven-
gronds werd toegediend.
Men kan dus niet stellen dat de zode-
injecteur goed is voor het milieu en slecht
voor de koe. Als de hoeveelheid drijfmest
wordt afgestemd op de behoefte voor het
gras hoeft de koe daar geen extra nadeel van
te ondervinden als de mest via een zode-
injecteur wordt toegediend. Jong gras geeft
altijd een twijfelachtige Mg-voorziening
voor het dier vanwege het normaal reeds
aanwezige K- en RE-gehalte.

Deviaties vanuit de epifysairschijven van de
distale radius, tibia en pijpbeenderen bij
veulens komt in Noord-Amerika vrij fre-
quent voor.

Uit een retrospectief onderzoek naar de
behandeling van veulens met kromme
beentjes, aangeboden bij de kliniek voor
Heelkunde in de jaren 1985 t/m 1990 is
gebleken dat de behandeling in het alge-
meen bevredigend is. Er is een tweede
onderzoek gestart naar de etiologie en de
resultaten van de diverse therapeutische
mogelijkheden.

Aangezien in Nederland deze afwijking niet
zo veel voorkomt, verzoeken de onderzoe-
kers om veulens met een varus en/of valgus
deviatie door te verwijzen. We hopen dat dit
verzoek nog dit jaar tot een toename van het
aanbod van deze patiënten op de kliniek
voor Heelkunde zal leiden.
Bij voorbaat dank voor uw medewerking.

Fotokopieën van studentenreferaten
kunnen worden besteld via het redac-
tiesecretariaat (tel. 030-510111). De
kosten (inclusief portokosten) bedra-
gen (afhankelijk van de omvang per
referaat):

G. J. de Waard, vakgroep Inwendige Ziekten en
Voeding der Grote Huisdieren (april,1991)

Mastitis is een van de belangrijkste afvoerredenen
voor ooien in Nederland. Er wordt onderscheid
gemaakt tussen:

— klinische mastitis, hierbij zijn duidelijke ont-
stekingsverschijnselen aan het uier zichtbaar
(zwelling, verharding, warmte, roodheid, afwij-
kende melk) en

— subklinische mastitis, hierbij zijn geen veran-
deringen aan het uier zichtbaar. Beide zijn uitin-
gen van dezelfde ziekte, waarbij de ene vorm in
de andere kan overgaan.

Uitval van ooien vindt vooral plaats door de
tweede vorm van de ziekte.
Beide vormen van mastitis kunnen resulteren in
verlies van functioneel melkklierweefsel, waar-
door de melkproduktie sterk kan teruglopen.
Naast verlies van klierweefsel treedt bindweefsel-
proliferatie op, hetgeen resulteert in harde schij-
ven en knobbels in het uier: het zogenaamde
knobbeluier.

De verminderde melkproduktie heeft een slech-
tere lammergroei tot gevolg: het belangrijkste
produkt van de Nederlandse schapenhouderij.
Uit het oogpunt van produktie is vooral de
subklinische of chronische mastitis van belang.
Hoewel deze twee in de literatuur meestal over
één kam worden geschoren blijkt dat in een aantal
gevallen uierinfecties met milde verschijnselen
gepaard gaan die door de aard van de schapen-
houderij niet worden opgemerkt en dus als sub-
klinisch worden aangemerkt. Voor alle duidelijk-
heid wordt hierbij bij de literatuur aangesloten
om verdere discussie uit de weg te gaan.
Hoewel bij de subklinische mastitiden in het
algemeen een \'self-cure\' mechanisme optreedt
gaat dit genezingsproces vaak gepaard met irre-
versibele veranderingen in het uier, resulterend in
een verregaande daling van de melkproduktie en
dus vermindering van de lammergroei en hogere
lammersterfte.

De mate waarin men met deze problemen te
maken krijgt hangt in de eerste plaats af van de
bedrijfsvoering en de selectie van dieren voor het
nieuwe fokseizoen.

Van bedrijf tot bedrijf kan de prevalentie van
uierinfecties en hieraan gekoppeld het percentage
afwijkende uiers, sterk verschillen. Een oordeel
over de bedrijfssituatie kan gevormd worden
door inspectie en palpatie van de uiers in het
naseizoen (juli-september) en aan de hand van
gegevens over lammergroei/Iammersterfte. Een
goede administratie, met vermelding van afvoer-
redenen is hierbij van groot belang.
Met bovenstaande werkwijze heeft men niet meer
dan een controle achteraf waarmee tot een
inschatting van de problemen kan worden geko-
men. Zijn deze groot, dan zal er een eerdere
controle plaats moeten vinden, dat wil zeggen,
voordat blijvende veranderingen in het uier heb-
ben kunnen optreden.

Zoals gebleken is, treden de meeste infecties op
na het spenen. Door controle vlak na het spenen
kunnen subklinische infecties worden opge-
spoord en gecoupeerd voor uitgebreide aantas-
ting heeft plaatsgevonden. Bij de voorhanden
zijnde diagnostische methoden dient gelet te
worden op betrouwbaarheid met betrekking tot
de bij subklinische mastitis belangrijke uierpatho-
genen.

De CMT levert voor screening van een kudde
voldoende gegevens. Het aantal vals-positieve en
vals-negatieve uitslagen is echter van dien aard
dat bij een lagere prevalentie van mastitis onvol-
doende zekerheid bestaat over de uitslag van de
test. Dit geldt des te meer voor de veroorzakers
van subklinische mastitis, waarbij meer dan 17%
van de infecties niet gepaard gaat met een stijging
van het celgetal boven de drempelwaarde.
Celtelling met de Coulter Counter levert aanzien-
lijk betrouwbaarder gegevens op (7% van de
infecties niet boven de drempelwaarde). De drem-
pelwaarde voor schapen is gesteld op 600.000
cellen/ml. Hierbij moet de melk wel 1:4 verdund
worden met water.

NAG-ase blijkt een zeer betrouwbare methode
om BO-positieve monsters op te sporen (100%).
De test wordt in Scandinavische landen algemeen
gebruikt maar wordt in Nederland niet toegepast.
Antitrypsine levert ten aanzien van subklinische
mastitis weinig betrouwbare gegevens op: 40%
van de infecties worden niet gedetecteerd. Ook
albumine levert als gevolg van de onnauwkeurige
afleesmethode weinig betrouwbare gegevens op.
Voor de therapie en preventie wordt gebruik
gemaakt van droogzet-preparaten voor runderen.
Hierbij dient rekening gehouden te worden met
mogelijke weefselirritatie door (drager)stoffen in
het preparaat. Tevens is aanpassing van de conus
noodzakelijk. De kiemen die hier een rol spelen
zijn goed gevoelig voor de meeste antibiotica. De
routinematige toepassing van droogzetters is niet
gewenst, alleen op probleembedrijven is deze
maatregel te overwegen. Gezien het ubiquitair
voorkomen van de betrokken kiemen is koppel-
therapie weinig zinvol.

De belangrijke preventieve maatregelen liggen op
het vlak van de zootechniek. Selectie van ooien,

De toepasbaarheid van broomergocriptine is dis-
cutabel. Naast de hoge kosten die aan deze
maatregel verbonden zijn bestaan er vraagtekens
over de werkzaamheid bij het schaap.
De verhoging van de algemene weerstand in het
uier is een aantrekkelijk idee, gezien de diversiteit
van de uiterpathogenen. Glucan behoort hierbij
tot de mogelijkheden. De gevonden weerstands-
verhoging is aanzienlijk; naar de duur van de
bescherming en in hoeverre de baten opwegen
tegen de kosten dient nog meer onderzoek te
worden gedaan.

Het IMD is gezien de problemen van verminderde
melkgift niet geschikt als weerstand verhogend
middel.

De resultaten van vaccinatie tegen stafylokokken
zijn wisselend. Recente onderzoeken hebben ech-
ter geleid tot een beter inzicht in de afweer in het
uier. Een eerste vereiste voor een goede lokale
immuniteit is een goed vaccinatie protocol.
Lokale immunisatie in het uier moet in de droog-
stand plaatsvinden. Hierbij is de vaccinatiedosis
zo hoog dat chronische irritatie van het uier
ontstaat, met alle gevolgen van dien. Ook het
risico van infecties door deze methode van vac-
cineren maakt deze methode minder geschikt.
Bij de systemische immunisatie kan zowel gebruik
gemaakt worden van levende als van dode vac-
cins. Levende vaccins leveren een betere bescher-
ming. Een recent vaccin waarbij een dode 5.
aureui-stam met dextraan sulfaat als adjuvans
werd gebruikt gaf ook een goede bescherming.
De bescherming die optreedt bij enting met een
stafylokokkenstam geeft ook bescherming tegen
infectie met heterologe stammen. Duidelijk zal
zijn dat vaccinatie dient te worden gebruikt als
aanvulling op de zoötechnische preventie en niet
als een op zichzelf staande maatregel.

Urines bestemd voor bacteriologisch onder-
zoek zijn meestal 1 tot 2 dagen onderweg
naar een laboratorium. Het is niet denkbeel-
dig dat er tijdens dat transport selectieve
kiemvermeerdering optreedt waardoor het
BO een onjuist beeld geeft van de bij de
monstername aanwezige kiemen.

Wij hebben dit onderzocht aan de hand van
een urinekweeksysteem dat, gebruikt als
verzendmodus, zo\'n transporteffect voor-
komt. Het betreft Urotube Roche (Roche
Nederland BV, Mijdrecht); een buisje met
daarin een dip-slide met 3 agars (selectief,
indicatieO- De dip-slide werd bevloeid met
de vers verzamelde urine, in de buis ge-
plaatst en tesamen met een volume \'losse\'
urine in de gebruikelijke verpakking
(buisje/potje/spuit) op dezelfde dag bij het
lab afgeleverd. Op het laboratorium
(VMDC) werd de Urotube in de broedstoof
geplaatst en de losse urine op de gebruike-
lijke wijze voor BO ingezet. Om het \'trans-
porteffect\' te simuleren bleef de resterende
losse urine overnacht bij kamertemperatuur
staan en werd de volgende dag opnieuw
ingezet.

De urotube werd na bebroeding volgens
voorschrift beoordeeld, de BO\'s werden op
de gangbare wijze afgewerkt (telling, deter-
minatie van de kiemen). Het onderzoek
omvatte 71 honde/katte-urines.
Het resultaat van Urotube (het kiemgetal;
Gram -H/- indicatie; eventuele groei Gram-
staafjes), kwam goed overeen met het resul-
taat van het routine BO. Echter, het tweede
BO, ingezet na het \'transport\', week ten
gevolge van tussentijdse kiemvermeerdering
bij 10% zodanig af dat een verkeerde diag-
nose — bacteriële infectie — zou zijn ge-
steld. Bij een langere \'transporttijd\' zal dit
percentage hoger zijn.

Op grond van deze bevindingen adviseren
wij Urotube of een soortgelijk systeem te
gebruiken voor het verzenden van urine
voor BO. Voor geringe extra kosten wordt
een betrouwbaarder resultaat verkregen en
bovendien geeft het verzendgemak; geen
kans op breuk/lekkage.

Praktici die over een broedstoof beschikken
kunnen zelf bebroeden en het resultaat
(negatief/positief Gram /-, Gram-sta-
ven) direct bij de keuze van de aanvangs-
therapie betrekken. Vervolgens kan men de
buis opsturen voor nadere determinatie en
gevoeligheidsbepaling.
Een verslag van dit onderzoek is gratis
opvraagbaar bij: Vet. Microbiol. Diagn.
Gentrum, Faculteit Diergeneeskunde, Post-
bus 80.165, 3508 TD Utrecht, tel. 030-
531242/534681.

Het voorstel voor de Gezondheids- en wel-
zijnswet voor dieren is op 22 mei jl. door de
Tweede Kamer der Staten Generaal aange-
nomen.

De Gezondheids- en welzijnswet voor die-
ren is een zogenaamde kaderwet, dit bete-
kent dat de wet bepaalt welke zaken door
middel van een Algemene Maatregel van
Bestuur (AMvB) kunnen of moeten worden
geregeld.

In deze mededeling wordt nader ingegaan
op Hoofdstuk III van de wet welke is gewijd
aan \'De zorg voor het welzijn van dieren\'.
In volgende bijdragen van de VD zal nader
worden ingegaan op Hoofdstuk II van de
wet \'De zorg voor de gezondheid van die-
ren\', alsmede andere hoofdstukken.
Doel van Hoofdstuk III is regelen te stellen,
waardoor het welzijn van het dier wordt
gewaarborgd.

In hoge mate wordt in dit hoofdstuk het
\'nee, tenzij\' principe toegepast, dat wil zeg-
gen dat veel verboden is, tenzij het bij AMvB
wordt toegestaan.

Voor alle artikelen geldt, dat de nadere
regelen nog vastgesteld moeten worden. In
veel gevallen gaat het om geheel nieuwe
regels die ontworpen moeten worden, in
andere gevallen zal bestaande (Europese)
wetgeving worden overgenomen. Zo zal
bijvoorbeeld de wetgeving op het terrein van
welzijn van dieren bij het slachten, die nu
ondergebracht is bij de Vleeskeuringswet,
straks door de Gezondheids- en welzijnswet
voor dieren worden overgenomen.
Ook het Honden- en Kattenbesluit zal
straks — mogelijk gewijzigd — in de Ge-
zondheids- en welzijnswet worden opgeno-
men.

In het hoofdstuk over de zorg voor het
welzijn van dieren worden o.a. de volgende
bepalingen opgenomen, t.w.:
1. Allereerst wordt bepaald dat het verbo-
den is dieren te houden, tenzij het houden
ervan bij AMvB wordt toegestaan. Bij
AMvB zal worden geregeld welke dieren
gehouden mogen worden en daarnaast
zal apart moeten worden geregeld welke
dieren voor produktie mogen worden
gehouden.

2. Een andere artikel is gewijd aan het
doden van dieren: het is verboden om
dieren te doden, tenzij het bij AMvB is
toegestaan. De wet verlangt daarbij te-
vens uitgebreide regelgeving op het ter-
rein van het slachten van dieren.

3. Bij AMvB zullen regelen gesteld worden
omtrent de huisvesting van dieren. Hier-
bij wordt niet alleen gedacht aan de
huisvesting van landbouwhuisdieren,
maar ook aan de huisvesting van andere
gehouden dieren.

4. Ook worden uitgebreide regelen gesteld
met betrekking tot het vervoer van die-
ren.

De daarover bestaande wetgeving (Wet
dierenvervoer) zal overgenomen worden
door de Gezondheids- en welzijnswet
voor dieren.

5. In de wet is een preventieve toetsing
opgenomen voor die gevallen, waarin
algemene regels voor huisvesting tekort
schieten.

Een preventieve toetsing kan voorkomen
dat nieuwe huisvestingssystemen worden
ontwikkeld, waarvan bij voorbaat duide-
lijk is dat het welzijn van dieren wordt
geschaad.

6. In het kader van de nieuwe regelgeving
zal het verboden worden één of meer
lichamelijke ingrepen bij een dier te ver-
richten, waarbij een deel of delen van het
lichaam wordt of worden verwijderd of
beschadigd, tenzij daarvoor bij wet een
uitzondering is gemaakt. Bij AMvB kun-
nen regelen worden gesteld omtrent de
wijze waarop en de gevallen, waarin de
lichamelijke ingrepen slechts mogen
worden verricht.

Over biotechnologie zijn in Hoofdstuk IV
van de wet een aantal bepalingen opgeno-
men, waarin regels kunnen worden gesteld
terzake van biotechnologische handelingen.

In Hoofdstuk V en VI zijn bepalingen
opgenomen over respectievelijk agressieve
dieren en het fokken van vee.

In Nederland kwamen in de periode van 6 mei t/
m 20 mei 1991 de volgende gevallen van besmet-
telijke dierziekten, waarvan aangifte verplicht is,
voor:

17—21 2nd Internat. Symposium on Blueton-
gue, African Horse Sickness and related
Orbiviruses, OIE, Paris (pag. 480).

20 Groep Geneeskd Gezelschapsdieren
KNMvD. Ledenvergadering; \'De Biltsche
Hoek\', De Bilt; 20.00 uur.

21 Voorlichtingsmiddag i.v.m. definitieve in-
voering DVE-systeem. De Reehorst, Ede
(pag. 592).

26—29 International Exhibition for Pig and
Poultry Production and Processing \'Huhn &
Schwein \'91\', Hannover.

28 Symposium t.g.v. het afscheid van John
Akkermans; GD West- en Midden-Neder-
land, Groep Geneeskunde v/h Varken:
VNZ, Zeist (pag. 325).

4 Praktijkgerichte geneeskunde postduiven
cursus O.I.V. dr. W. J. E. Stam, 12.30-17.30
uur te Doorn. Inschr. en inl.: EVA Training
Centre, tel. 02155-22006/03434-56566.

5—8 I4th Conference of the World Associ-
ation for the Advancement of vet. Parasito-
logy, Rabat (Marokko).

10—16 6th Meeting ofthe Internat. Society for
vet. Epidemiology and Economics, Ottawa
(Canada).

10—17 XVIIth Internat. Congress of Refrigera-
tion, Montréal, Quebec, Canada (pag. 311).

17—24 XXIV World Veterinary Congress, Bra-
sil (pag. 1220 (1989) en 288, 207 en 320).

18—22 5th Congress of the Eur. Assoc. for Vet.
Pharmacology and Toxicology, Copenhagen
(inl.: prof dr. A. S. J. R A. M. van Miert,
tel. 030-535325) (pag. 492).

19 5e Ned. Kampioenschap Kleiduiven schieten
voor co-assistenten Diergeneeskunde (CO-
ASS-Cup), te Biddinghuizen (organisator
Boehringer Ingelheim B.V.).

20—24 VIL Internationaler Kongreß für Tier-
hygiene, Leipzig (DDR) (inl. red. secreta-
riaat) (pag. 311).

25—30 4th International Congress of Veteri-
nary Anaesthesia, Utrecht (pag. 537).

26—30 9th Meeting International Veterinary
Radiology Association, Congress Hotel \'Ko-
ningshof, Veldhoven (pag. 536).

4 Afd. Noord-Brabant KNMvD ledenverga-
dering, paviljoen Molenwijk te Boxtel; 20.15
uur.

12 Groep Vet. Homoeopathic KNMvD. Studie-
vergadering, Beatrixgebouw, Jaarbeurs-
plein, Utrecht; 19.00-22.30 uur.

12—15 17th Annual Internat. Vet. Acupunc-
ture Congress, Decatur, Georgia, U.S.A.
(inl.: Dr. Meredith Snader, 2140 Conestoga,
Chester Springs, PA 19425, tel. (215)-827-
7245) (pag. 480).

13—15 Vllth Scientific Meeting of the Eur.
Embryo Transfer Assoc. (AETE), Cam-
bridge (UK) (inl.: J. A. H. van Lieshout, tel.
04905-2444) (pag. 374).

18 Groep Geneeskd. Gezelschapsdieren
KNMvD, \'De Biltsche Hoek\', De Bilt; 20.00
uur.

Op de terugreis van een congres in Birming-
ham naar haar woonplaats nabij Londen
kwam op 8 april 1991 Mirjam van Burken
bij een tragisch verkeersongeval om het le-
ven.

Mirjam werd op 20 maart 1960 in Amster-
dam geboren als de oudste dochter in een
druk huisartsengezin. Na een gelukkige
jeugd en voorspoedige middelbare schooltijd
aan het Vossiusgymnasium begon Mirjam in
1978 aan haar studie diergeneeskunde.
Vanaf onze eerste ontmoetingen hebben wij
Mirjam leren kennen als een zeer vrolijke,
actieve en intelligente medestudente.
Naast haar studie had zij altijd tijd voor de
UVSV, voor haar jaarclub Grand Marinier,
roeide zij op hoog niveau bij "Triton" en
verrichte bij "Triton" ook bestuurlijke acti-
viteiten. Voorts verzette zij veel werk voor
het veterinaire dispuut van de UVSV ge-
naamd "Mastitis", waarvoor zij in het jaar
1982/1983 Schrijftiet was.
Hoewel al deze bezigheden veel van haar
tijd vergden, maakte Mirjam toch altijd tijd
vrij voor vele gezellige avonden met haar
vrienden, waar wij met veel plezier en dank-
baarheid aan terug denken.
In de laatste fase van haar studie gaf Mir-
jam volop blijk van haar energie, onderne-
mingslust en liefde voor het fundamenteel
wetenschappelijk onderzoek door geruime
tijd in Philadelphia, U.S.A., haar kennis,
met name rond de fysiologie van het hart, te
vergroten.

Haar interesse in dit onderwerp heeft zij on-
dermeer kunnen verwerken in haar referaat.
Na haar afstuderen in 1986 heeft Mirjam
geruime tijd in diverse gezelschapsdieren-
praktijken gewerkt, voordat zij in 1989 be-
sloot in dienst te treden bij de P.D.S.A.
(People\'s Dispensary for Sick Animals) in
Romford (nabij Londen) in Engeland. Bij
deze instelling, gedragen door financiële
steun van donateuren, vond Mirjam ten volle
haar "draai", omdat zij zich volledig kon
wijden aan haar vak.

Zij probeerde op zo\'n hoog mogelijk niveau
te werken en zij genoot van de mogelijkhe-
den om zich verder te kunnen ontplooien,
met name in de radiologie en de orthopedie.
Helaas heeft zij de opleiding tot het certifi-
cate "orthopedie" in Cambridge waaraan
zij begonnen was niet kunnen voltooien.
Maar ook op cultureel gebied genoot Mir-
jam van de unieke gelegenheid om vlak bij
een metropool te wonen; vrijwel geen the-
ater of museum in Londen bleef onbezocht,
waarover zij enthousiast kon vertellen.
Maar ondanks haar leven in Engeland ver-
gat zij toch nooit haar vrienden in Neder-
land, en mochten wij ons verheugen in tal-
loze telefoontjes, brieven en, als zij even in
Nederland was, bezoekjes.
Wij zullen ons Mirjam altijd herinneren als
een zeer levenslustige, spontane, loyale en
lieve vriendin, die wij bijzonder zullen mis-
sen.

Wij wensen Mirjams ouders, haar broer,
zuster en zwager zeer veel kracht bij het
verwerken van dit enorme en zo onver-
wachte verlies.

M. L. DEBOER-NAGTEGAAL
B. A. M. AUST IE
P. J. ROOSJE
J. M. DE WILDE-JASPERS FOCKS
W. J. WIJNE-RAEMAKERS

Bij deze lichten we weer een tipje van de
sluier over het komende jaarcongres op.
Als eerste het partnerprogramma.

Het is nog te vroeg om een juist overzicht
te geven van de volledige inhoud van het
partnerprogramma, waar met veel zorg
aan gewerkt wordt. Het is moeilijk een
compositie samen te stellen van keuze mo-
gelijkheden wanneer je verblijft in een om-
geving waar het zo mooi is als in Berg en
Dal.

Wie Berg en Dal niet kent zal in eerste in-
stantie geen behoefte hebben aan een pro-
gramma, maar op zich al voldoende bele-
ven aan elke stap die je zet in een gebied
dat zo veel natuurschoon te bieden heeft!
Echter jammer zou het zijn wanneer we
géén gebruik maken van een aantal facili-
teiten in de direkte omgeving van het con-
greshotel "Erica".

Tegenover de ingang van "Erica" is het
particulier instituut "PosterHeide" geves-
tigd, waaraan kunst- en muziek-historici
verbonden zijn die in staat zijn een pro-
gramma in te vullen, afgestemd op de
wens van de cliënt. Tevens betrekken zij in
hun uitvoering het nabij gelegen Afrika
museum en Bijbels openluchtmuseum
"Heilig Land Stichdng". Dit maakt het
mogelijk om op afstanden die niet tellen
over te gaan van de ene cultuur in de an-
dere.

Via schilderijen, muziek, dans, dia\'s, kunst
en gebruiksvoorwerpen, verhalen en akti-
viteiten kunnen we reizen zonder reistijd
verloren te laten gaan!

Dier (en) arts uil Balans?
De bedoeling is om het in een blokpro-
gramma aan te bieden, wat wil zeggen dat
elk onderdeel op elkaar afgestemd is, het
één een aanvulling op het ander, maar
toch ook afzonderlijk een afgerond geheel
vormt.

Voor deze formule is gekozen om een ieder
de mogelijkheid tot deelname te bieden af-
hankelijk van de tijd waarop het om prak-
tische redenen schikt in Berg en Dal te ar-
riveren.

Dit laatste in verband met het aantal part-
ners dat (hopelijk) hun kinderen mee-
brengt en dus pas vrijdags na schooltijd
kan komen.

Het programma zal lopen van vrijdagmid-
dag tot zaterdagmiddag lunchtijd. Uiter-
aard met onderbreking voor het grote vrij-
dagavond diner/feest. Voor de jongeren
zal vanaf vrijdag 17.00 uur oppas en bege-
leiding aanwezig zijn en start nog diezelfde
dag de voorbereiding op de reis die zij
gaan maken, elk op eigen nivo maar paral-
lel aan die van de volwassenen!

Wij hopen dat velen gebruik zullen maken
van deze kans de herfstvakantie vrolijk en
avontuurlijk te starten!
Hoe dan ook verwachten wij dat iedereen
al lichtelijk enthousiast wordt en vol ver-
wachting uitkijkt naar meer informatie...
Rest ons nog te vermelden dat in verband
met kosten die het verblijf in een hotel met
zich brengt, de mogelijkheid bestaat een
caravan te stallen op het hotelterrein of
tenten op campings in de direkte omge-
ving. Ook daarover nader bericht.

Dan even iets totaal anders. De diverse
sprekers op de themadag verdienen na-
tuurlijk ook een introductie bij u. Hier
volgen de eerste drie;

De keuze van het thema zal worden toege-
licht door Dr. J.H. Boon. Dr. Boon stu-
deerde in 1970 af als dierenarts waarna tot
1981 de consultatieve (grote huisdieren)
praktijk werd uitgeoefend. Van 1975 tot
1979 werd een dissertatie bewerkt met als
onderwerp: Mogelijke oorzaken van het
hoesten van kalveren in de weide. In 1981
werd hij aangesteld bij de Landbouw Uni-
versiteit Wageningen (vakgroep veehoude-
rij) waar hij vanaf 1985 werkzaam is bij de

vakgroep Visteeit en Visserij. Als universi-
tair hoofddocent is hij verantwoordelijk
voor het onderwijs en onderzoek in resp.
visziekten en visgezondheid.

In de inleiding van Prof Wiepkema komt
de invloed van dierhouderij systemen op
diergezondheid ter sprake.
Prof P.R. Wiepkema studeerde biologie,
welke studie in 1961 werd afgesloten met
een dissertatie over het gedrag van vissen

begon hij in 1979 als hoogleraar aan de
LUW. De leeropdracht was en is de etho-
logie met bijzondere aandacht voor gedrag
en welzijn van landbouwhuisdieren. Het
huidige onderzoek in de sectie ethologie en
de vakgroep Veehouderij richt zich op ge-
drag, stress, gezondheid en welzijn van
door mensen gehouden dieren.

Prof W. de Wit studeerde zuiveltechnolo-
gie aan de toenmalige Landbouwhoge-
school (1974) en promoveerde ook in Wa-
geningen in 1980 op een onderzoek naar
microbiologische afbraak van cellulose
complexen in mest.

Vanaf 1977 tot 1980 was dr. De Wit ver-
bonden aan het Rijks Kwaliteitsinstituut
voor land- en tuinbouwprodukten. Vanaf
1980 was De Wit werkzaam bij het Minis-
terie van Landbouw en Visserij in Den
Haag; tot 1984 als hoofd van de afdeling
Kwaliteit van de directie Voedings- en
Kwaliteitsaangelegenheden, daarna als ad-
junct-directeur van de Rijksdienst voor
Keuring van Vee en Vlees.
Met ingang van 1 december 1990 is hij aan
de vakgroep Veefokkerij van de Land-
bouwuniversiteit benoemd tot bijzonder
hoogleraar in de integrale kwaliteitszorg in
de pluimveeproduktie.
Per 1 februari 1991 is Prof De Wit even-
eens belast met de functie van directeur
van het Rijks Kwaliteitsinstituut voor
land- en tuinbouwprodukten, RIKILT-
DLO.

Prof De Wit zal enkele overheidsaspecten
over het thema voor zijn rekening nemen.

Voor de vijfde Iceer bridge op onze jaar-
lijkse sportdag. Naast de vorige deelne-
mers, waaronder vier paren die alle drives
hebben meegedaan, wordt ook weer een
aantal nieuwe koppels verwacht. Het aan-
tal deelnemers bedraagt meestal zo\'n vijf-
tig stuks en wij hebben deze keer meer
speelruimte dan vorig jaar. Een grote zaal,
twee groepen spelers, gevorderden en be-
ginners. Zoals alle vorige keren spelen we
weer met 36 gedupliceerde spellen, zodat
na elke ronde de stand bekend kan worden
gemaakt. De wisselbeker gaat naar de
groepswinnaars met het hoogste scoreper-
centage en is tot nu toe elk jaar door een
ander koppel gewonnen.
Tot ziens in Berg en Dal.

Op de voorjaarsvergadering d.d. 19 maart
1991 van de Groep Paardenpraktici werd
het nieuwe bestuur samengesteld, waarbij
de taken als volgt werden verdeeld:
Drs. B. J. A. M. Boschker, De Schijf;
voorzitter; PAO-D; Vet. Apotheek EHV-
Cie.

Mevr. dr. G. J. Binkhorst, De Bilt; secre-
tariaat; Lustrum Cie; EHV-Cie.
Dr. P. W. Th. Stolk, Leersum; Financiën;
Lustrum Cie. (voorzitter).

Drs. G. A. Berghuis\', Den Ham; Registra-
tie Cie. Specialisatie; verzekeringen.
Drs. J. Bakker, Exloo; Tarieven Cie.; PR.
Lustrum Cie.

Nog enkele maanden, dan wordt het 24e
World Veterinary Congress gehouden in
Rio de Janeiro. In samenwerking met een
reisorganisatie is naast het congres een in-
formatieve rondreis door Brazilië opgeno-
men, wat zeker de moeite waard is.
Er zijn nog plaatsen beschikbaar. Heeft u
interesse meldt u dan spoedig aan!
Informatie over congres en reis, evenals
aanmeldingsformulieren, zijn bij het
KNMvD-secretariaat verkrijgbaar (tel.
030-510111, mw. G. Rotgers).

3/4 aug.: A. Spruit, RoUerdam, tel. 010-4206666.
10/11 aug.: I. Palgi, Honselersdijk, tel. 01740-
24544.

28/29sept.: J. Lutz, Prinsenbeek, tel. 076-415030.
5/6 okt.: J. V. d. Broek, Rotterdam, tel. 010-
4191491.

Ons postadres is: PAO-Diergeneeskunde, Post-
bus 85205, 3508 AE Utrecht. Tel.: 030-517374.
Fax: 030-516490.

Assistentie bij röntgenologiseh onderzoek gezel-
schapsdieren (f 320,—)
7 september 1991 (91/67)

Praktische echografie gezelschapsdieren (f 390,—)
21 september 1991 (91/49)
19 oktober 1991 (91/50)
23 november 1991 (91/51)

week II 28 oktober t/m 1 november (91/43)
week III 4 t/m 8 november 1991 (91/44)
week IV 11 t/m 15 november 1991 (91/45)

Klinische bacteriologie in de praktijk (ƒ 400,—)
27 en 28 november 1991 (91/76)

Assistentie bij röntgenologiseh onderzoek GD en
paard (ƒ365,—)
14 december 1991 (91/66)

Basiscursus bedrijfsbegeleiding varkens (/"850,—)
16, 17 en 18 december 1991 (91/80)

Nadere informatie over PAO-Diergeneeskunde
cursussen kunt u vinden in ons cursusprogramma
Najaar 1991.

Inlichtingen: secretariaat PAO-Diergeneeskunde,
Postbus 85205, 3508 AE te Utrecht.
Telefoon: 030-517374. Fax: 030-516490.
Bankrek.nr. 55.56.71.100 St. PAO-Diergenees-
kunde, giro ABN 1412.

Op 13 mei 1991 overleed drs. J. J. van der Sluijs te Zaandam.
Op 25 mei 1991 overleed drï. F. M. Viguurs te Cuijk.

J. C. Peters te Oud Vossemeer
Dr. A. F A. Brands te Cuijk
A. Elgersma te Kollum
H. M. Jansen te Waardenburg
G. Schoenmaker te Gouda
J. Venema te Putten
J. Broekhuis te Nijkerk
J. R. F. Ex te Raalte
J. G. J. ter Haar te Haaksbergen
J. G. Kemna te Heeten

G. H. van der Wal te De Wijk
J. M. van den Born te Zutphen
P. van Wettum te Blaricum

J. Th. M. Kraanen te Raamsdonksveer
C. H. A. Pinkse te Doetinchem
Mevr. K. J. M. Stróbl te Nuenen
Mevr. L. A. van Voorden te Hilversum

F. J. J. Cremers te Boxmeer
C. P M. Ooms te Nederweert
W. H. Karelse te Amersfoort
Dr. C. Folkers te Hilversum

E. Hooghiemstra te Utrecht
Prof. dr. A. W. Kersjes te Zeist
R. A. Oosterwoud te Staphorst
M. van Til te Doetinchem

(aanwezig) 65 jaar 23 jun
(afwezig) 30 jaar 26 jun
(afwezig) 35 jaar 30 jun
(afwezig) 35 jaar 30 jun
(afwezig) 35 jaar 30 jun
(afwezig) 35 jaar 30 jun
(afwezig) 40 jaar 5 jul
(afwezig) 40 jaar 5 jul
(aanwezig) 40 jaar 5 jul
(afwezig) 40 jaar 5 jul
(afwezig) 30 jaar 6 jul
(afwezig) 55 jaar 7 jul
(afwezig) 55 jaar 7 jul
(onbekend) 30 jaar 7 jul
(afwezig) 30 jaar 7 jul
(afwezig) 30 jaar 7 jul
(afwezig) 30 jaar 7 jul
(afwezig) 30 jaar 7 jul
(afwezig) 30 jaar 7 jul
(aanwezig) 50 jaar 8 jul
(afwezig) 25 jaar 8 jul
(aanwezig) 25 jaar 8 jul
(afwezig) 25 jaar 8 jul
(afwezig) 40 jaar 11 jul
(afwezig) 35 jaar 11 jul
(afwezig) 35 jaar 11 jul
(afwezig) 35 jaar 11 jul
(afwezig) 35 jaar 11 jul
(afwezig) 35 jaar 11 jul
(afwezig) 30 jaar 11 jul
(aanwezig) 35 jaar 12 jul
(afwezig) 40 jaar 13 jul
(afwezig) 40 jaar 13 jul
(afwezig) 40 jaar 13 jul

209 \'Barneveld, Mevr. M. A. van: 1990; 5262 PK
Vught, Kalverdam 32; tel. 073-566759;
wnd. d.

216 Bokhorst, G. van; 1990; 3831 XW Leusden, 240
Wilgenlaan 74; tel. 033-616616 (prakt.); p.,
ass. bij E W. M. Feld.

216 Bolhuis, K. Tj.: 1990; 9771 AW Sauwerd, 244
Berkenlaan 37; tel. 05909-1489 (privé),
05951-1800 (prakt.); p., ass. bij W. J. L.
Lusink, M. Nicolay, R Prins en R. E. 244
Schooleman.

221 Brouwer, A. J.: 1988; 8076 PT Vierhouten,
Waskolkweg 13; tel. 05771-1711 (privé),
03412-52353 (prakt.); p., ass. bij J. M. J. 250
Frijlink, H. A. R. Kok en Y. D. v, d. Werff.

226 Daas, Mevr. J. H. G. den: 1985; 6686 BH
Doornenburg, Pannerdenseweg 62 A; tel.

08812-1293 (privé), 085-861521 (bur.); fax
085-861452; h. Research and Development,
Holland Genetics.

\'Geuke, Mevr. G. H. M.: 1991; 3065 GD
Rotterdam, Maria Wesselingstraat 211; tel.
010-4470677; wnd. d.

Groot, P. H. S. de: 1988; 1106 HT Amster-
dam, Mijehof 234; tel. 020-6960232; wnd.
d.

Groot Nibbelink, F. D.: 1988; 7021 AT
Zelhem, Talmastraat 16; tel, 08342-3107
(privé), 1272 (prakt,); p,, ass. bij P. E.
Roders en S. Tol.

Hendriks, A. F: 1990; 3581 RH Utrecht,
Kerkdwarsstraat 26; tel. 030-322341; wet.
medew. R.U. (F.D., vkgr. Alg. Heelkunde
en Heelkunde der Gr. Huisd.).

286 "Moens. M. N. /; 1986; 2311 BJ Leiden,
Witte singel 38; tel. 071-146571; wnd. d.

291 Oldenkamp. E. R; 1957; 2261 CB Leid-
schendam, Zijdesingel 37; tel. 070-3276950,
fax 070-3176951; adv. d.

298 Pinxten. Mevr. R H. M. C. van; 1986; 5271
AS Sint Michielsgestel, Ceintuurweg 17; tel.
04105-16466 (privé), 04139-2929 (prakt.);
p., ass. bij M. C. M. Bossers, P. J. M. van
Huiten, A. H. C. Knijpers en A. H. H. M.
Winters.

358 Schröder. R J. J. A.; 1960; 2360 Oud
Turnhout (België), Lentedreef 22; tel. 09-
32-14-438070; plv, i. R.V.V. Breda.

359 Swagemakers, J. H. D. M.; Gent-1987; W
4558 Bersenbrück (Duitsland), An der
Freude 14; tel. 09-49-5439-2484 (privé),
2456 (prakt.); p., paarden.

332 Vogelzang, G.; 1962; 9463 PB Eext, Hoofd-
straat 35; tel. 05926-3364 (privé), 3300
(prakt.); p.

333 Vorstenbosch, Mevr. M. R van de; 1990; 5751
AT Deurne, p/a Haag 6; tel. 04930-13881;
wnd, d.

333 * Vriens, R. F. L. M.; m\\- 6031 EA Neder-
weert, Lindanusstraat 4; tel. 04951-34096
(privé), 32957 (prakt.); p., ass, bij L. O.
Scholma, M. Sinke en L. M. R Voncken.

25 Afd. Gelderland KNMvD, Ledenvergade-
ring, rest. \'De Waag\', Doesburg; 20.15 uur.

26—29 BPT-Kongreß mit Fortbildung (Pferd,
Rind, Kleintiere, Schaf, Ziege) und Fa-
chausstellung, Duisburg.

27—29 DVG-FG \'Zootierkrankheiten\', 4. In-
ternationales Kolloquium für Pathologie
und Therapie der Reptilien und Amphibien,
Bad Nauheim.

1 Bijeenkomst praktici uit het werkgebied Ge-
zondheidsdienst voor Dieren West- en Mid-
den-Nederland. Verzorgd door de Afd.
Rundvee.

2 2nd Worid Vet. Dental Congress, Vienna
(inl. jhr. drs. A. W. van Foreest, tel. 085-
342012) (pag. 311).

10 Aesculaap: Lezing \'Met het oog in de mist,
de mist in\' door Drs. A. Heyn, Bunnik.

Vergadering, thema: \'Dier(en)arts uit ba-
lans?!\'; Berg en Dal (Rijk van Nijmegen).

15—26 PHLO: Internat. Postgraduate Course
on \'Nuclear magnetic resonance in agri-
culture\', lAC, Wageningen (inl.: 08370-
84092/3)

25 Groep Vet. Homoeopathie KNMvD. Studie-
vergadering, Beatrixgebouw, Jaarbeurs-
plein, Utrecht; 19.00-22.30 uur.

29—5 nov. 7th Annual George H. Muller Stan-
ford Internat, Vet. Dermatology Seminar,
Maui, Hawaii (pag, 77).

31—2 nov. 37. Jahrestagung der DVG-Fach-
gruppe Kleintierkrankheiten, Fellbach bei
Stuttgart.

4—8 PAO-D: Zeisterdagen Week III (91/44).
7 Aesculaap: Lezing \'Met het oog in de mist,
de mist in,\' door Drs. A. Heyn, Staphorst,

Kon. Ned. Maatschappij voor Diergeneeskunde
Royal Netherlands Veterinary Association
Groep Geneeskunde Gezelschapsdieren
Netherlands Association for Companion Animal Medicine

uitgave der koninklijke nederlandse maatschappij voor diergeneeskunde
journal of the royal netherlands veterinary association

Want Ceporex kent geen wachttijd voor de melk.
Economisch gezien is Ceporex dus een aantrek-
kelijk antibioticum voor de bestrijding van
bacteriële infecties bij melkkoeien.

Ceporex werkt bactericide tegen een breed
spectrum van Gram-positieve èn Gram-negatie-
ve bacteriën en is bovendien ongevoelig voor
penicillinase producerende staphylococcen.

Bij de behandeling van wonden en abcessen,
klauwinfecties, mastitis, metritis, meningitis en
gewrichtsaandoeningen laat Ceporex zeer hoge
genezingspercentages zien (80 - 98 %).
Bovendien heeft Ceporex nauwelijks bijwerkin-
gen.

Ceporex is ook toe te passen bij varkens en
schapen en is direct klaar voor gebruik. Beschik-
baar in flacons van 100 ml.

Pitman-Moore Nederland B.v. Emrikweg 11 2031 BT Haarlem Telefoon 023 - 319536 Pitmon-Moore

Kon. Ned. Maatschappij voor Diergeneeskunde
Royal Netherlands Veterinary Association
Groep Geneeskunde Gezelschapsdieren
Netherlands Associaton for Companion Animal Medicine

J. M. de Kruijf, Treasurer (National Inspection
Service for Livestock and Meat, The Hague, The
Netherlands)

Ingrid van der Gaag (Faculty of Veterinary Medicine,
University of Utrecht, The Netherlands)
W. Misdorp (The Netherlands Cancer Institute, Am-
sterdam, and Faculty of Veterinary Medicine, Uni-
versity of Utrecht, The Netherlands)

G, H. Wentink (Faculty of Veterinary Medicine,
University of Utrecht, The Netherlands)

N. J. G. J. van der Wielen (Veterinary Practitioner)
Tj. Jorna (Royal Netherlands Veterinary Associ-
ation, Utrecht,The Netherlands)

In general authors should prepare their papers
according to the \'Uniform requirements for
manuscripts submitted to biomedical journals\',
also known as the \'Vancouver style\'.
Manuscripts should be written in English and
submitted in triplicate (one copy should be label-
led as master copy and should contain the original
illustrations, graphs, diagrams, tables, etc., suit-
able for reproduction). They should be presented
in a form that can readily be set by the printer, i.e.
they should be typewritten, double-spaced, on
one side of the paper only. Tables should be
supplied on separate sheets in a clear drawn (e.g.
Indian ink) or typewritten form, so that photo-
graphic plates can be made. Photographs should
be submitted on glazed white paper. Illustrations:
instead of original drawings, roentgenograms,
and other material, send sharp, glossy black-and-
white photographic prints. The approximate posi-

W. A. Hunneman (Boxtel, The Netherlands)
M. W. Jackwood (Athens, Georgia, U.S.A.)
A. Th. van\'t Klooster (Utrecht, The Netherlands)
A. de Kruif (Ghent, Belgium)
J. G. van Logtestijn (Utrecht, The Netherlands)
A, S. J. R A. M. van Miert (Utrecht, The Netherlands)
J. M. V. M. Mouwen (Utrecht, The Netherlands)
J. F. M. Nouws (Nijmegen, The Netherlands)
J. Th. van Oirschot (Lelystad, The Netherlands)
J. Oosterom (Delft, The Netherlands)
A. D. M. E. Osterhaus (Bilthoven, The Netherlands)
M. Pensaert (Ghent, Belgium)
E. J. Ruitenberg (Amsterdam/Utrecht, The Nether-
lands)

A. Rijnberk (Utrecht, The Netherlands)
K. A. Schat (Ithaca, New York, U,S.A.)
J. De Schepper (Ghent, Belgium)

Authors are invited to send their papers to the
Editorial Board, c/o Royal Netherlands Veterinary
Association, RO. Box 14031, 3508 SB Utrecht, The
Netherlands.

The subscription price per volume (24 issues) of
Tijdschrift voor Diergeneeskunde is Dfl. 250,— Nether-
lands, elsewhere Dfl. 295,—. (The subscription price
per volume (4 issues) of The Veterinary Quarterly is
Dfl. 156,-, including postage and handling.)

tion of Tables and Figures should be indicated on
the manuscript. The paper should commence
with an abstract of no more than 150 words. The
authors should provide a number (3 to 5) of key
words and a short running title.
SI units should be used.

References in the text should be indicated by fig-
ures (in brackets) corresponding exactly with the
bibliography at the end of each paper (this
journal prefers alphabetical order). Please state
the following particulars: (1) name and initials of
author(s), (2) title of paper, (3) name of journal,
year of issue, volume, and opening/last page.
Where books are concerned also stale residence
and name of publisher.

The text of the paper should be arranged into
sections. In general please follow the lay out and
style of recent numbers of this journal. Complete
instructions (and full text of the \'Vancouver
style\') for authors can be obtained from the
editorial office on request.

Modified Macintosh over the top technique for the reconstruction of the ruptured anterior

Rhinoscopy in small animal practice: techniques and evaluation of results; l.C.A.M. van

Endoscopy in gastroenterology: advantages in diagnosis; B.E. Belshaw and L.M. Overduin 515

Diagnostic imaging in small animals: ultrasonographic and radiographic examination of

Pathological findings in the gastrointestinal tract of dogs: a biopsy, follow-up and

Cloacal microflora of healthy hornbills, toucans and aracaris; J.M.M. Cornelissen,

Attachment of companion animal owners to their animals; N. Endenburg, H. \'t Hart, and

Neuroendocrine aspects of the motivation for agonistic behaviour in the male dog;

It was not possible to include the lists of references of the various papers. References are
available on request from the (first) authors of the papers concerned.

During the months of roaring mondial activities, which put dailv
life back to its own proportions, the proceedings were prepared
for the annual veterinary congress "Voorjaarsdagen".

Again it was the aim of the Netherlands Association for
Companion Animal Medicine (N.A.C.A.M.) and its congress
committee to assist veterinarians in their commitment to
prevent and treat diseases in the animals entrusted to their
care, as well as to run their practice to assure continuity/ and
achievement of their goals.

This postgraduate education can only fulfill the needs of the
veterinarians working in the broad field of small animal
practice, when specialized authorities with the ability to share
their knowledge, skills and experience are there to present a
variety of lectures.

The congress committee of the N.A.C.A.M. is proud to have
attracted so many experts in the field of small animal medicine,
surgery, dermatology, and radiology, as well as experts in
ornamental fish, management, and kennel club affairs. In
addition, it is honoured by being the host of the lustrum meeting
of the European Society of Veterinary Orthopedics and
Traumatology (E.S.V.O.T.). Consequently we will be joined by
veterinarians from all over Europe, not only interested in small
animals but in horses as well. Especially in their interest, on the
day following the E.S.V.O.T. congress, the Voorjaarsdagen
congress will include combined canine and equine subjects (i.e.,
dermatology and ophthalmology). The European veterinary
community has taken the initiative to found a European Society
of Veterinary Internal Medicine (E.S.V.I.M.) and has chosen
Amsterdam for its inaugural as well as its first scientific
meeting. This promising good start will definitely be followed by
many years to come.

We wish all participants to the Voorjaarsdagen congress, and
especially the delegates attending the E.S.V.O.T. or E.S.V.I.M.
congress, a fruitful meeting. We hope you will find again the
atmosphere and quality you came for to enrich your personal
and professional life to work in a peaceful world.

Since most orthopedic injuries and concomitant soft tissue injuries are the result of trauma, the
emergency clinician must give priority to total systems assessment and stabilization of the patient.
Once stabilized the patient can then be monitored for deterioration or improvement.

Whenever possible the management of musculoskeletal trauma should provide definitive care.
While definitive orthopedic care should not be the prime objective under emergency situations this
author feels that cost effective guidelines should be followed during the provision of emergency
care. No doubt some will question the depth of care recommended herein and may be alarmed at
the extent and sophistication of the techniques recommended for the emergency treatment of
certain fractures. In support of the latter, it is my opinion that temporary splintage of fractures is
often contraindicated due to the following

b. Non definitive care will usually require repeated administration of anaesthetic to repair/replace
the temporary external fixation apparatus.

c. The owner is subjected to additional monetary expense when emergency care is not definitive.

d. In the absence of definitive emergency care, the patient is subjected to unnecessary
transportation, a new set of clinicians and environment.

None of the above factors should however, be considered justification for the provision of less than
an acceptable standard of temporary or definitive emergency patient care.

Parts I and II of this presentation will provide an overview, and in certain areas "in-depth" methods,
of soft tissue and hard tissue orthopedic emergency care.

Since no two traumatized patients present with identical abnormalities, emphasis will be place on
the principles of orthopedic and soft tissue emergency care.

The clinician should always review the patient\'s signalment. Accuracy of the signalment is
extremely important for obvious reasons. Age, breed, and sex can provide an insight into the
presence of certain pre-existing diseases.

The type of injury, the duration of the disease, any previous treatment and pre-existing diseases
(including therapy) all contain important information that can assist in making an accurate
diagnosis.

The chief complaint, as perceived by the owner, should be recorded in the patient\'s medical
record.

Whenever possible the patient should be observed at rest, rising and laying down, at the stance,
during walking, and while trotting.

A complete orthopedic physical examination including rectal palpation should be performed on
the patient.

The traumatized patient should be subjected to total body radiographic studies.
\' Animal Orthopedic Hospital, 12035 South Dixie Highway, Miami, Florida 33156, U.S.A.

A sterile dressing should be placed over the wound to prevent contamination during transporta-
tion of the patient to the hospital and/or preparation of the wound site. Appropriate sedation or
routine anaesthesia should be administered to the patient. Asepsis must commence the instant
any "first aid" dressings or splints are removed from the wound area.

Routine aseptic preparation of the area as described below should be performed twice prior to
transporting the patient to the operating room. A final preparation of the wound should then
performed in the operating room.

5. Discard all instruments - rescrub ■ regown ■ reglove - open new sterile instrument pack -
continue with procedure

8. Selection of dressings and bandages and stabilization / fixation of fractures

Hard tissue trauma cannot be isolated from concomitant soft tissue injuries but for our purposes
hard tissue injuries can be categorized as follows;

I. Closed fractures. Closed fractures can be further classified as stable/unstable.

II. Open fractures. Open fractures in addition to being classified as stable/unstable can be
classified as

Type I, Type II, Type 111, Type IV.
The characteristics used to classify a fracture bear more consideration than the actual
classification.

L Definitive reduction / fixation of the fracture with open/closed methods as soon as possible
should be the aim of the clinician. Temporary / non rigid immobilization of a fracture,
particularly in the presence of a wound, is not recommended.

2. Semi open fixation teciiniques i.e. KE fixator with or without additional internal fixation
devices (such as cerclage wire, screws, etc.) are preferred by the author particularly in the
presence of concomitant open wounds.

Deep cultures should always be obtained in the presence of any open fracture.
A bactericidal antibiotic should always be administered in the presence of an open fracture or
when open reduction/ fixation is the method of treatment.

Autogenic cancellous or polymer defect implants are indicated in the presence of significant
bone loss, or anticipated delay in bone healing.

Luxations should be reduced as soon as the patient is stabilized and able to tolerate the
administration of a general anaesthetic. The author prefers transarticular fixation of luxations
with a KE fixator or transarticular Steinmann pinning to maintain coxofemoral, elbow and
hock luxations.

Methods for the immobilization of fractures include the use of Velpeau Bandage, Robert
Jones Dressing/Splints, Padded full length splintage, KE fixators.
Case reports are included in the slide presentation to illustrate the indications and use of the above
methods and materials.

Mandibular/ maxillae fractures can be treated with external (tape muzzle) immobilization. Most
patients treated using the latter technique are able to maintain a satisfactory body weight with oral
alimentation. Occasionally naso-pharyngeal / pharyngostomy / gastrotomy tubes can be used to
nourish the patient throughout the immobilization period.

Postoperative care of fractures requires careful planning if optimum treatment results are to be
achieved.

8. Allow visualization of 3rd and 4th pads whenever possible to monitor circulation, color,
warmth, swelling, self mutilation

The above methods will be described in detail in the slide presentation which accompanies this
presentation.

Once a fracture has been reduced, and provided the blood supply to the fragments is intact, the
main requirement for successful healing is the provision of adequate immobilization. The degree of
jstability achieved affects the size of callus formation, the more unstable the fracture the greater the
isize of the callus (Hutzschemreuter et al 1969). Conversely a completely stable fracture should
heal without callus formation (Muller 1963). Rigid immobilization of a fracture can be achieved by
internal fixation and compression of the fracture site. The aim of compression treatment of
fractures is to achieve primary bone union in which direct longitudinal reconstruction of the bone
occurs without any radiologically visible periosteal or endosteal callus (Muller et al 1970). Primary
bone should be strived for in the management of articular fractures but is not so essential in the
management of diaphyseal fractures. Is complete immobilization essential for healing? Fracture
healing will proceed in the presence of a certain amount of tension, a considerable amount of
bending will also be tolerated but torsion or rotation impedes healing because it causes tearing of
the fibroblastic network of the callus and this may lead to non-union. Currently the external fixator
is the fashionable method of fracture fixation. The device can be used to vary the amount of
movement at the fracture site, i.e. rigid fixation during the eariy stages with an increase in
micromovement or stress during the latter stages of healing. Studies have shown that controlled
stress across the fracture both speeds the rate, and improves the quality of bone healing,
(McKibbin 1978).

Fractures involving the diaphiisis can be broadly divided into stable and unstable fractures.

Stable fractures are the transverse, blunt oblique or greenstick fractures in which the fragments
interlock and resist shortening. The only fixation necessary is to prevent angular deformity and,
depending on site, this may be done with either a cast, intramedullary pin, plate or external fixator.

The unstable fractures are oblique, spiral or comminuted. The fragments do not interlock. The
method of fixation should maintain length of bone and prevent angulation and rotation. The ideal
way of doing this is to reconstruct the bone with lag screws and apply a neutralisation plate. If the
fragments are too small for lag screw fixation, they are left in situ and a plate is applied to maintain
bone length. In this situation, the plate acts as a buttress plate. The external fixator provides a
useful alternative, this device is extremely versatile and can be used in the management of any
diaphyseal fracture, it is the method of choice for fixation of open or infected fractures.

In an avulsion fracture, for example of the tibial tuberosity, the fragment is distracted by the tensile
force of the muscle tendon or ligament which inserts on the fragment. The fragment should be
stabilized with Kirschner wires used in combination with a tension band wire to counteract the
tensile force acting on the fragment.

In articular fractures, for example fracture of the lateral condyle of the humerus, early open
reduction is essential to allow accurate reconstruction of the joint surfaces. Fixation is achieved
with a transcondylar lag screw and a Kirschner wire to prevent rotation.

Early open reduction should be carried out. Kirschner wires are used for fixation, see below.

Pelvic fractures which involve non weight bearing areas of the pelvis, i.e., the pubis and the
ischium, can be simply managed by confining the animal to a cage for for 4 to 6 weeks. Cats with
orthopaedic injuries seem to get better despite treatment, they respond well to cage rest and if
there is doubt about the correct management of a pelvic or limb bone fracture in a cat then cage
rest often gives satisfactory results.

These methods of fracture immobilization were described in a previous issue of \'In Practice\',
Denny (1986). They tend to be used as a first aid measure for temporary immobilization of
fractures until internal fixation is carried out. The Robert Jones bandage is also often used for 5-10
days postoperatively to provide additional support and to control oedema.

Casts or splints can be used as a definitive form of fracture treatment under the following criteria.
The method should be reserved for stable fractures, (greenstick, transverse, or blunt oblique). At
least 50% of the fracture surfaces should be in contact following reduction for satisfactory healing
to occur. It is essential to immobilise the joint above and below the fracture, consequently the
method is limited to fractures distal to the elbow and stifle. As a general rule avulsion fractures and
articular fractures should not be treated by closed reduction and external coaptation. Plaster of

Paris is still a popular casting material but is tending to be superseded by fibre-glass casting
materials such as Vetcast (3M UK Pic) and Zimflex (Zimmer UK) which are extremely strong and
light.

The management of fractures in puppies and kittens under 5 months of age differs from methods
described for adult animals. The fractures heal very rapidly in 2 - 4 weeks. Plenty of callus is
produced which undergoes rapid and complete remodelling, leaving none, or very little evidence
of the original fracture. Closed reduction and external fixation should be used whenever possible
in these immature animals. However internal fixation has been recommended, (Brinker,
Piermattei and Flo 1983) when:

A small diameter intramedullary pin can be used for fixation of a shaft fracture because there is
much more cancellous bone for the pin to embed in compared with the adult. Bone plates should
rarely be used and are removed early (I month). Kirschner wires are used to reconstruct fractures
involving joint surfaces, but in some cases a cancellous screw may be needed to give better
stability.

The most important group of fractures affecting immature animals are those which involve the
growth plate. Salter & Harris (1963) classified growth plate injuries into 6 types, the Type 1
(epiphyseal separation) and Type 2 (Separation of the epiphysis with fracture of a portion of the
metaphysis) injuries are encountered most often. Reduction of should be undertaken as early as
possible - closed reduction and external fixation would be the ideal method of treatment but
maybe difficult to achieve owing to the small size of the epiphysis. In the majority of cases open
reduction is necessary. This must be done with a minimum of trauma and care should be taken to
avoid leverage on the epiphyseal side of the growth plate, otherwise the germinal cells will be
damaged and premature closure caused.

If internal fixation is used, the ideal method is Kirschner wires or small Steinmann pins, placed
across the growth plate with as little deviation from the long axis of the bone as possible. Although
this is the ideal placement it is often easier to insert the Kirschner wires in a cruciate pattern, this
should have little affect on longitudinal bone growth. The pins or Kirschner wires should not
occupy more than 20% of the surface area of the growth plate.

Intramedullary fixation is a simple method of fracture repair which is widely used in veterinary
orthopaedics. The intramedullary devices include:

The Steinmann pin is the most commonly used, the main indication being the treatment of stable
fractures ie, transverse or blunt oblique fractures of the middle third of longbones. As the pin lies
within the medullary cavity it resists bending in all directions. Fracture stability is related to the
tightness of the pin fit within the medullary cavity, interlocking of the fragments and muscle pull
giving functional compression. The medullary cavity of longbones in the cat tends to be a uniform
diameter so a tight pin fit can be achieved. In the dog, however the medullary cavity varies in
diameter so it is usually only possible to achieve 3 point fixation, one, at the point of insertion, two,
at the fracture site or narrowest point of the medullary canal and three by impacting the distal end
of the pin into the cancellous bone of the metaphysis and epiphysis. A round intramedullary pin
resists bending in all directions but has little resistance to shortening or rotation at the fracture
site. Rotation or torsion is most likely to occur when a loose fitting pin is used for fixation and this
may lead to non union. Stability and resistance to rotation can be improved in several ways:
1. The intramedullary pin can be used in combination with an external fixator.

2. In oblique fractures stability can be improved with cerclage or hemicerclage wiring.

3. Instead of a single intramedullary pin, several smaller pins can be stacked within the medullary
cavity.

4. A Kuntscher nail which is V shaped or clover leaf in cross section can be used instead of the
intramedullary pin. This technique has largely been superceded by stacked pinning in small
animal orthopaedics.

Although an intramedullary pin disturbs endosteal callus formation it causes little interference
with the healing of the cortex and periosteum. Size of callus varies with stability achieved, if
stability is good there will be minimal callus formation but if it is poor due to a loose fitting pin there
will be extensive periosteal callus formation.

Intramedullary fixation should be avoided in comminuted fractures in dogs, the pin provides no
longitudinal support or resistance to shortening forces, collapse, rotation and non union are to be
expected. Cats are an exception, most shaft fractures in the cat even if they are severely
comminuted can be successfully managed using a Steinmann pin in combination with cerclage
wire. In the dog the intramedullary pin should be reserved for stable fractures of the middle third of
the femoral or humeral shaft.

Cerclage wire is a 360 degree wire that encircles the circumference of a bone. As indicated above
the wire is generally used in combination with an intramedullary pin to provide rotational stability
in oblique or comminuted fractures. It is important to apply cerclage wires correctly as a loose wire
will cause osteolysis and may lead to non union. Guidelines for application of cerclage wire are
listed below.

1. 18 gauge (1.2 mm thickness) wire is used in animals over 20 kgs in weight, in animals under 20
kg weight at least 20 gauge (1 mm thickness) should be used.

2. The wire should be applied tightly and specific wire tighteners are available for this purpose.
The wire is tied either by twisting or by the use of an ASIF loop.

3. In oblique fractures, the fracture line should be at least twice the length of the diameter of the
shaft if shearing forces are to be resisted by the cerclage wire.

4. If multiple cerclage wires are used they should be spaced at least l.O cm apart.

5. To prevent the wire slipping either notch the bone or use a hemicerclage wire in which the wire
penetrates the cortex of the bone.

The AO group (The Association for the Study of Osteosynthesis) was formed by a group of Swiss
Surgeons in 1958. Later, the group became known as ASIF, the Association for the study of
internal fixation. The AO/ASIF group defined biomechanical principles for the successful
treatment of fractures by internal fixation. The basis research was done at the Laboratory for
Experimental surgery in Davos Switzerland. Metallurgical expertise was gained from the watch
industry and an entire system of implants and instruments were developed for fracture treatment.

The aim of the AO/ASIF method is to restore full function to the injured limb as quickly as
possible. This is achieved by:

4. The avoidance of soft tissue damage and fracture disease, ie joint stiffness, muscle wasting
and osteoporosis, by early mobilization.

Rigid fixation is achieved by compression techniques, this may take the form of;

3. Axial compression, which is achieved with a plate or a wire using the tension band principle, in
which the fixation device is placed on the tension side of the bone see fig 6.

4. Interfragmental compression used in combination with a neutralization plate or external
fixator.

Tension band wiring is indicated for the treatment of avulsion fractures of the olecranon, greater
trochanter, patella, tibial tuberosity, and os calcis. In all these fractures the fragment is distracted
by the muscle, tendon or ligament which inserts on it. The tension band is placed so that it
counteracts the tensile force acting on the fragment and redirects it to compress the fragment
against the adjacent bone, this is functional compression and results from muscle pull (Pauwels
1965).

Interfragmental compression is a method of compressing two fragments of bone together and is
achieved by the lag screw principle. Any screw can be used as a lag screw, the lag effect is achieved
by overdrilling the screw hole in the near fragment so that the screw thread grips in the far
fragment only, then when the screw is tightened the two bone fragments are drawn together and
the fracture line is compressed. Two types of ASIF screws have been developed, the cortex screw
for use in the hard cortical bone of the diaphysis and the cancellous screw which has a coarser
thread designed to achieve a better purchase in the soft bone of the metaphysis and the epiphysis.
ASIF screws are not self-tapping, a tap is used to cut a thread in the bone, this instrument removes
bone debris and ensures a good fit for the screw thread with minimal bone damage. ASIF screws
achieve a better purchase in bone compared with the traditional self-tapping Sherman screws. Lag
screw fixation (usually in combination with a Kirschner wire to prevent rotation) is used for the
management of articular fractures, lag screws are also used in the reconstruction of oblique or
comminuted diaphyseal fractures, the repair is protected by the application of a neutralization
plate.

The use of a plate fracture fixation should result in optimal stability at the fracture site and allow
early free limb function. The traditional Venables and Burns bone plates still have a useful place in
the management of canine fractures particulary in medium sized dogs. The Sherman and Lane
plates are weak and their use is limited to small dogs and cats. The range of implant size is very
limited when it comes to the management of fractures in giant breeds or miniature breeds of dog.
The ASIF range of plates and screws provides the possibility of successful treatment of fractures in
animals of any size.

1. Dynamic compression plate (DCP), (figures below, eg 4.5, apply to plate size and diameter of
cortical screw used with plate),

d) Mini DCP used with 2 mm cortex screws, (Toy and miniature breeds of dogs and cats).

2. Semitubular plate (1/2, 1/3 or 1/4 segments). The quarter tubular plate is the most useful,
takes 2,7 mm screws, used in cats and small breeds of dog, also used in mandibular fractures
and acetabular fractures in dog.

3. Small fragment plates, come in a variety of shapes, T\' plates, angled plates etc, used with 2,7
mm cortex screws, useful for pelvic fractures and mandibular fractures.

4. Mini plates, can be used with 2 mm or 1,5 mm cortex screws. Useful for radius and ulna
fractures in toy and miniature breeds of dog.

a) The reconstruction plate can be cut to length and contoured in any direction especially useful
in pelvic fractures.

c) Double hook plates designed to stabilize fractures and osteotomies near the ends of long
bones.

There are other ASIF plates but the ones listed above are used most often in small animal
orthopaedics.

Although DCP means Dynamic Compression plate, the OCR is not always used as a compression
plate, it may also function as a Neutralization plate or as a Buttress plate.
The Dynamic Compression plate, (Allgower et al 1973)

The main feature of the DCR is the design of the screw hole which is based on the spherical gliding
principle. This enables the plate to be used as a self-compressing plate. Insertion of a screw in the
load position will displace the bone beneath the plate towards the fracture site as the screw is
tightened against the hemicylindrical slope of the screw hole, as the screws are tightened the plate
is placed under tension and the fracture site is compressed. The loaded drill guide is generally used
once on either side of the fracture. However if further compression is needed, another screw
maybe inserted in the load position on either side of the fracture. The remaining screws are placed
using a neutral drill guide.

The greatest fracture gap that can be compressed is:
3,2 mm with a 2,7 DCR
4,0 mm with a 3,5 DCP
4,0 mm with a 4,5 DCP

The prime indication for compression plate fixation is a simple transverse diaphyseal fracture, eg
radius and ulna, the method provides optimal stability at the fracture site and primary bone union
should result.

The DCR can also be used to produce axial compression in oblique shaft fractures but in addition a
lag screw is placed through the plate to produce interfragmental at the fracture site.

A neutralization plate is any plate which is used without compression. Typically a neutralization
plate is applied after lag screws have been used to reconstruct the shaft in an oblique or
comminuted fracture. The plate is used to protect this repair and transmits all stresses from the
proximal to the distal end of the bone.

A plate which is used to span an area of comminution where the fragments are too small for lag
screw fixation is called a Buttress plate.

The external fixator is an extremely versatile method of fixation which can be used to stabilise a
great variety of fractures and osteotomies. The Kirschner Splint (Benkat UK) and the AO/ASIF
External skeletal fixator (Straumann Great Britain Ltd) are used most often in small animal
orthopaedics.

The external fixator is particularly suitable for open fractures with gross soft tissue damage,
infected fractures or severely communited fractures. The pins are placed at some distance away
from the fracture site and are therefore less likely to encourage the spread of infection, the
traumatised area is easily accessible for dressing, the device is relatively quick and easy to apply
and the pins can be driven transcutaneously.

In its simplest form the method involves the transcutaneous insertion of two half pins each in the

proximal and distal bone segments which are then connected to an external bar by clamps. If no

clamps are available the external bar can be secured to the half pins with wire and cylinders of

Various configurations of external fixator maybe used which are beyond the scope of this paper,
they can be unilateral (type 1), bilateral (type 2), or biplanar (type 3) for further information see
Egger 1983 Brinker et al, 1990.

Brinker (1978), defined clinical union as that period in time during the recovery when fracture
healing had progressed sufficiently for the fixation device to be removed. He produced a table

giving the average anticipated healing time for simple fractures in animals of different ages using
different methods of fixation (Table 1).

The literature provides ample evidence that there is more than one way to successfully treat
thoracolumbar disc disease. The most appropriate choice for an individual clinician faced with a
dog suffering from disc disease depends to a large extent on the facilities available, the proximity to
a referral institution, financial constraints placed by the owner and also the clinicians own
experience based on his or her training. Individual institutions also tend to be somewhat biased in
their approach to disc disease. My own experience has certainly illustrated this. I worked at one
institution where virtually all dogs underwent fenestration and another where the majority were
managed by cage rest. On moving to the USA, I found that decompressive surgery was the
preferred technique, sometimes in combination with fenestration. As such one might suggest that
1 have been ideally placed to provide a definitive answer to the treatment of disc disease! My
answer would be that there is no ideal treatment and that all techniques can be successful! It is
therefore important to tailor the advantages of each procedure to the individual dog. There are few
hard and fast rules but certain guidelines can be given.

Conservative treatment comprises strict cage confinement for at least two weeks. It is
important that the dog rest in the cage and does not merely try to escape. It is only removed from
the cage to urinate while on a leash or to have its bladder manually expressed. The advantages of
■ this method are that it is inexpensive and is useful in dogs that are poor surgical candidates. The
prognosis is favorable for dogs which retain even minimal voluntary motor function. Dogs which
lack deep pain sensation do not respond well to conservative management and should only be
I treated by this method as a last resort.\' The authors records show that 2 of 20 dogs presenting
iwith no deep pain sensation recovered sensory function and walked following conservative
management. In the two dogs that recovered, sensory function returned within two weeks of
beginning cage rest. In animals that lack deep pain sensation but are not considered surgical
candidates for some reason, a one in ten chance for recovery using cage rest may provide an
attractive alternative to euthanasia. This treatment may also be useful in dogs presenting with
their first episode of disc disease or with mild clinical signs. The main disadvantage of conservative
treatment is the associated 30 to 40 percent recurrence rate. In half of these recurrences, the signs
will be as severe or worse than in the previous episode.\' The average recovery time of four to six
weeks also tends to be longer than that seen following surgery. In summary, conservative
treatment can be useful but overall tends to have a longer recovery period than does surgical
treatment, and gives less reliable results in dogs with severe clinical signs.

\' College of Veterinary Medicine, State University of North Carolina, 4700 Hillborough Street, Raleigh, NCC
27606, U.S.A.

Fenestration as the sole treatment for disc disease is not generally popular in the United States. It
is thought by many clinicians to have little or no therapeutic value and is usually only
recommended as an adjunct to decompressive surgery. The literature attests to the excellent
results obtained usmg fenestration alone in dogs representing all categories of neurologic
dysfunction caused by disc disease.2.3 There is as yet no adequate study comparing fenestration
and decompression as the sole means of treating disc disease. It is the authors opinion that
fenestration alone can provide adequate treatment for many dogs with thoracolumbar disc
disease. Advantages of fenestration include the lack of requirement for specialized equipment, the
prevention of continued extrusion of disc material into the spinal canal during the recovery period
(the so called dynamic factor), and the prophylactic benefit of fenestrating multiple discs. It is
possible that recovery after fenestration may take longer than it would following decompression.
In addition, although dogs that lack deep pain sensation at presentation may recover following
fenestration,^ there is evidence that decompressive surgery carries a more favorable prognosis for
dogs in this category.

Decompression Intuitively this would seem to be the optimum treatment for the extradural
spinal cord compression seen in disc disease. This authors somewhat subjective opinion is that in
general, decompression results in faster recoveries than do other procedures used to treat disc
disease. It should be combined with prophylactic fenestration of at least the T12/13, T13/L1 and
Ll/2 discs. For this reason the hemilaminectomy is preferred because it allows fenestration to be
conducted using the lateral approach.^ Results from the literature suggest that up to 50 percent of
dogs with no deep pain sensation at presentation will recover if a decompressive procedure is
performed within 24-36 hours of onset.Results from North Carolina State University^ confirm
this figure and show that in fact, this recovery rate can be maintained in dogs operated on as late as
48 hours after disease onset. Disadvantages of a decompressive procedure are that a
deterioration in motor function may occur during the immediate postoperative period in a small
but finite proportion of dogs. Although this is usually only a temporary phenomenon, it is often
somewhat embarrassing and the owner should be warned of this possibility prior to surgery. In
general, decompressive surgery combined with fenestration can be recommended for all dogs
with neurologic deficits and is probably the treatment of choice for dogs with no deep pain
sensation if undertaken within the first 48 hours.

Avulsion of the nerve roots of the brachial plexus is not an uncommon lesion following
trauma and is important because it can so easily be overlooked. It is obvious if the patient is
ambulatory but can be obscured in a recumbent patient or one unable to use that limb due to a
fracture. This lesion can considerably complicate patient management, particularly if the clinician
corrects associated orthopedic injuries before discovering the plexal injury. The major clinical sign
is a severe neurologic deficit in the affected forelimb. It is good practice to perform three simple
clinical tests in all traumatized animals in order to detect brachial plexus injuries. An
ophthalmoscope held 18-24 inches from the animals face illuminates both tapetal funduses and
allows direct comparison of pupil size to detect the presence of partial Horner\'s syndrome. This
invariably comprises a miotic pupil on the affected side without the ptosis and prolapsed third
eyelid of complete Homer\'s syndrome. The panniculus muscle twitch will be absent on the
affected side when the flank is stimulated by pin prick or pinching. Finally, most animals with
brachial plexus lesions lack deep pain sensation over the craniolateral foot and forearm, and have
a depressed withdrawal reflex. The prognosis for recovery following brachial plexus avulsion is
usually poor. A more favorable prognosis can be given in animals that can bear partial weight on
the limb, those that can hold the foot well off the ground in a flexed position, or that retain deep
pain sensation over the entire limb.\' In general, if no recovery occurs within one month of the
avulsion injury, it is unlikely that useful function will return.

Injuries to the lumbosacral plexus may also be overlooked in traumatized animals. The exact
incidence of neurologic deficits associated with pelvic fractures is not known but may be as high as
40 percent in certain types of fractures, particularly those involving the sacroiliac joint or proximal
ilial shaft.\' Clinical signs relate mainly to sciatic nerve type deficits. These may comprise subclinical
electrophysiologic abnormalities or the deficit may be dramatic and disabling. The presence of
such an injury is best demonstrated by a decreased withdrawal response and depressed deep pain
sensation following stimulation of the lateral digits of the hindlimb.\' When compared to brachial
plexus injuries, it is surprising that over 80 percent of the dogs with lumbosacral plexus lesions

associated witii pelvic fractures recovered in one series. The recovery rate was not influenced by
the choice of surgical versus conservative management of the pelvic fracture.^
Nerve root injuries may also occur following fracture of the caudal lumbar, sacral or coccygeal
vertebrae. If urinary incontinence occurs with these injuries, the prognosis for recovery is better if
anal tone and perineal sensation are preserved. Only 50 percent of incontinent cats which lacked
an anal reflex, perineal sensation and urethral tone (as assessed by ease of manual expression)
recovered control of urination.\' All cats that recovered in this series did so within one month of the
original injury.

Approximately 10 per cent of all fractures sustained in motor vehicle accidents involve the
cervical, thoracic, or lumbar spine. Considerable controversy exists among veterinary surgeons
regarding the optimum management for most of these cases. Two techniques will be briefly
reviewed here and their advantages discussed in light of other available methods.
Whatever management is employed, the possibility of injuries to other body systems should be
considered carefully. Once this has been done, it is important to remember that the neurologic
examination is more accurate than the radiologic examination as a means of determining the
prognosis. This is because a severe luxation of bone segments could have occurred during the
injury but then subsequently realigned at the time of radiography. Conversely, severe displace-
ments may be associated with mild deficits in some caudal lumbar fractures.
The majority of cervical fractures, and many fractures caudal to L4 vertebral body, respond well to
conservative management. Some form of stabilization is usually needed for fractures of the
thoracolumbar region. The choice of technique will depend on the degree of expertise available,
the perceived instability of the fracture, and the need for decompression. The main indications for
surgery are to decompress lesions due to bone, disc or blood clots and to reduce and stabilize the
fracture. Other considerations are whether surgery is likely to improve the situation or make the
animal more comfortable? Animals retaining voluntary motor function often recover well without
internal fixation, especially if their neurologic status remains stable over the first 24 hours post
injury. In animals that deteriorate despite adequate treatment, or present without motor function,
some form of stabilization is required. The prognosis is hopeless where there has been gross
displacement of the fracture associated with loss of conscious pain perception.
Of the large number of orthopedic procedures recommended for internal fixation of spinal
fractures, the two most useful are probably the combined vertebral body plate and dorsal spinous
plate,\'" and the use of Steinmann pins and bone cement." Although providing reasonable rigidity
and strength, current spinal plating techniques are not as strong as an intact spine.\'" In addition,
vertebral body plates are difficult to apply to the thoracic and caudal lumbar regions. Advantages
of the pins and cement method are that a shorter segment of spine is immobilized than with plating
techniques, less muscle dissection is required, and the technique is more applicable to the thoracic
and caudal lumbar areas. Wound closure can occasionally be a problem with this method
however, and implant infection is to be avoided at all costs.\'2 Bone lysis around the pins is another
potential cause of failure." Despite these potential problems, the pins and cement method is the
technique of choice for most spinal fractures at North Carolina State University. A more recent
modification of this procedure that we have found useful is the use of ASIF bone screws instead of
Steinmann pins.This modification is likely to have superior pull out strength and overcomes the
risk of implant migration. In addition, the screw length can easily be adjusted to the height of the
epaxial muscles by trial and error, and the screw head provides a convenient anchor for the bone
cement.

A second technique for spinal fracture fixation has been developed at the University of
Pennsylvania. This technique utilizes an external splint fashioned from 0.54mm thickness
aluminium sheet.\'" It works best for thoracolumbar fractures, either as the sole fixation device or
as an adjunct to internal stabilization. In this regard it should be remembered that current
techniques for internal fixation compare poorly to the intact spine and are at some risk of failure,
especially if the patient attempts to walk.\'".\'" In large dogs the sheet can be folded double or even
triple. The splint is fashioned to extend between the scapulae and the sacrum, although it should
not cover the tailbase as this may cause the tail to become soiled during defecation. The splint is
bent longitudinally so that it has a peak in the midline over the dorsal spinous processes. It is made
wide enough to just cover the epaxial musculature and the wings of the ilium. One crucial part of
the design is to pad the edges and inside of the splint very well with cotton and adhesive bandage.

The animal will usually need to be sedated or sometimes anesthetized to attach the splint. This is
done by gently rolling the animal over into dorsal recumbency at the same time as the splint is held
in place over the spine. Once the animal is lying in the splint, it is attached by adhesive tape in criss-
cross fashion around the forelimbs and hindlimbs and also around the neck and chest. Direct
adhesion between the tape and skin is important but should be avoided in the axilla and groin
where cotton bandage should be used to protect the skin. In male dogs it is also necessary to leave
a gap for the prepuce. The animal should appear fairly comfortable in the splint once it gets used to
it. The splint is kept in place for four to six weeks and the duration of hospitalization is left to
individual discretion.\'" If the animal is discharged prior to splint removal it must be examined very
regularly by both the owner and the veterinarian.

There are a number of potential complications that can occur with this technique and good
nursing care is an essential requirement. The groin, axilla, scapulae, ilial wings, ribcage, and flexion
surface of the elbows should be observed daily for evidence of abrasion. In some cases the groin
and axillary tapes my need to be cut and then retaped daily to allow rub wounds to be cleaned and
dressed. Talcum powder should be used regularly in these areas and also around the perineum.
Expression of the bladder may be hindered by the tapes and some incontinent dogs may need to
be managed for variable periods by intermittent catheterization.\'"

The incidence of complications tends to be higher than with internal fixation devices but this
technique does possess a number of distinct advantages. The animal can be lifted easily and
relatively safely by holding the front and back of the splint as handles. This can considerably
facilitate the nursing management of large dogs. Other than the cost of hospitalization it is also
relatively inexpensive. Because it has the mechanical advantage of spanning almost the entire
spine, it should considerably reduce the bending moment on the fracture site caused by the weight
of the animals paralysed rear end." This technique is not advocated as the best means to manage
all spinal fractures, but it can prove very useful in cases where there are financial constraints,
animals with fairly stable fractures, or in those that show only gradual deterioration after an injury.
It may also be of use in cases with a poor prognosis where the owner is reluctant to pursue surgery
but prefers to wait for one or two weeks before resorting to euthanasia.

Emergency managem.ent of the neurologic patient should be performed only after ensuring that
the animal will not harm the people helping it. Any life threatening emergency should be dealt with
and the severity and approximate location of the neurologic lesion should be assessed.The animal
should then be moved to a rigid surface, supporting the spine on either side of the lesion and
preferably also at multiple points in order to minimize further injury. Once stabilized, the
possibility of concurrent injury to the brachial or lumbosacral plexus should be ruled out along
with urinary tract and diaphragmatic lesions. Spinal fracture management is discussed above.

The management of a paralysed patient is labor intensive and should not be undertaken lightly.
Adequate nursing staff must be available so that important routine prosedures such as bladder
emptying are not overlooked. The same degree of care must be maintained over weekends and
holidays. Some veterinarians may be unwilling or unable to provide this degree of care. This is
acceptable provided that it is recognized and the animal then referred to another practice or
institution able to provide the necessary care. Shifting the nursing responsibility to the owner is
not appropriate in the initial stages of managing an unstabilized paralysed patient.
The three main complications in paralysed patients are decubital ulcers, urine scalding and urinary
tract infections (UTI). These should be expected by the clinician and actively looked for, rather
than be discovered by accident at a later stage.

Decubital ulcers seem to become more frequent as the patient size increases. The best means of
management is to prevent, or at least delay, the onset and severity of the ulcer for as long as
possible. Hard surfaces should be avoided and replaced by either a water bed or air mattress. The
dog may need to be propped up with large foam wedges or cushions because there is an
unfortunate tendency for it to role off the soft support onto the hard floor. The boney prominences
should be examined daily for the development of moist areas which herald the onset of decubitus.
If these areas develop, the flooring and management should be reassesed and perhaps modified.
The possible complicating role of urine scald should be assessed (see below). Moist areas should
be clipped of hair, cleaned and a soothing ointment applied. Antibiotic powder may also prove
helpful. In more persistent cases, a ring or doughnut bandage can be fashioned to protect the area.

Urine scald will considerably heighten the tendancy to form decubital ulcers. Any urine
contamination should be promptly and thoroughly washed and the skin then dried. A daily bath is
ideal where facilities and the dogs condition allow. Talcum powder should be applied to the axilla,
groin and perineum. A fenestrated grate is a very useful device, but its use must be integrated with,
or weighed against, the advantages of an air mattress as the two are usually mutually exclusive.
The most important means of avoiding both urine scald and UTI is the regular and efficient
emptying of the urinary bladder. Manual expression at least four times daily is the preferred
method provided that the bladder can be completely emptied. If doubt remains, the animal should
be catheterized using sterile technique, until the person responsible becomes familiar with the
"feel" for that individual animal. Long term intermittant catheterization, even using the best
technique, is more likely to introduce infection than manual expression. Catheterization may
become necessary, however, for short periods in some dogs. An increase in urethral resistance to
manual expression may occur during the nursing period because of raised smooth or striated
urethral muscle tone, especially in dogs with upper motor neuron spinal cord lesions (the so called
reflex bladder). This can be overcome using phenoxybenzamine (0.5 mg/kg bid or tid) or
diazepam (2-10 mg tid) but an appropriate therapeutic effect may require a few days. In general,
repeated cystocentesis should be avoided in paralysed animals.

Any dog presenting with an established UTI should have a urine culture performed, and should
then recieve antibiotics and undergo diuresis. In such cases, the author prefers to use an
indwelling urinary catheter connected to a closed urine collection system. The catheter is left in
place, however, for a maximum of 24-48 hours.

A urinalysis should be performed every day or two in hospitalized, incontinent paraplegics to allow
early detection of UTI. Antibiotics should only be used when a UTI has been confirmed. The
prophlactic use of antibiotics only leads to the establishment of resistant organisms and does not
delay the onset of UTI. This practice also tends to establish a false sense of security and in no way
can it replace effective emptying of the bladder.

Regular exercise and swimming are valuable adjuncts should the animals condition or the facilities
permit. If these are contraindicated, the use of passive physiotherapy should be encouraged.
Corticosteroids are regularly used in the neurologic patient. At first sign of blood in stool or
vomitus however, these drugs should be discontinued and suitable corrective therapy instituted.
Gastrointestinal ulceration is another complication that should almost be expected to occur in the
neurologic patient on steroids.

Finally, in some dogs that do not regain the ability to walk, a cart with wheels can provide an
acceptable quality of life. In such dogs, the development of decubital ulcers and UTI are constant
risks.

Modified Macintosh over the top technique
for the reconstruction of the ruptured
anterior cruciate ligament in the canine

The methods currently in use for the repair of ruptured cruciate ligaments in both man and
animals are too numerous to review. They include extra and intra-articular techniques which
utilize tendon, fascia, wire, prosthetic materials, imbrication, transplantation of muscle and/or
tendon and even non invasive immobilization of the stifle joint using bandage or rigid material
(plaster, fiberglass). In what could be considered a contest to have one\'s name appear in the
literature, and then be recorded in the annals of veterinary surgery, as the first surgeon to perform
a specific cruciate repair procedure, budding veterinary orthopods publish new methods to treat

1 Animal Orthopedic Hospital, 12035 South Dixie Highway, Miami, Florida 33156, USA.

rupture of the ACL. Some names merit special mention due to the fact these surgeons were
pioneers and did lay the basis for many of the modifications published by those surgeons who
followed them. Names such as Paatsama, Strande, Arnocsky, merit recognition for their
contributions. The method to be described herein is a modification of a technique published by a
human orthopedic surgeon Macintosh et al in 1976.1 have utilized this modified technique for the
past 4 years. It has proven clinically satisfactory in my hands.

Rupture of the ACL be it complete or incomplete in nature has been recorded as the most
common cause of stifle lameness in the dog. The latter fact should be borne in mind by the clinician
who is unable to demonstrate a positive drawer sign in the presence of stifle lameness in any dog.
Persistence during palpation of a stifle, general anesthesia and proper technique will in most cases
reveal an otherwise difficult to diagnose rupture of the ACL.

Although the precise etiology of rupture of the ACL has eluded orthopods and researchers the
pathogenesis and crippling results which the stifle instability in the presence of a ruptured ACL
inflicts upon its victim is well known. As we shall see there is no justification to not aggressively
treat a ruptured ACL.

The rupture of the ACL is the most common cause of stifle lameness in the dog. The human
literature reveals that 80% of untreated joints with rupture of the ACL demonstrate joint
instability, 60% exhibit D.J.D., 6% have frank O.A., and 85% required meniscectomy. Rupture of
the ACL occurs more frequently in large, middle aged, obese and relatively inactive dogs. There
may or may not be a history of trauma. This does not mean that it never occurs in dogs who do not
conform to the latter description. Rupture of the ACL is also seen in the active smaller breeds -
terriers/poodles (miniature) etc. It is rarely seen in toy breeds and cats. In the latter groups there is
usually a history of trauma. No breed predisposition has been identified. Peaks of age incidence
are 3 years and between 6 and 7 years.

This ligament arises from the crescent shaped fossa on the caudal aspect of medial side of the
lateral femoral condyle caudal to the posterior border of the femoral shaft. The ligament extends
craniomedially and distally across the joint and inserts on the cranial intercondylar area of the
tibia. This results in the ligament having a proximal and distal outward spiral of about 90°. The bulk
of the ligament is taut in extension and slack in flexion. ACL has 2 components - a smaller longer
spiral bundle that originates on the craniodorsal aspect of the femoral insertion and extends to the
craniomedial aspect of the tibial insertion. This craniomedial band remains taut in both extension
and flexion of the stifle. The bulk of the ACL is made up of a shorter straight caudolateral band. It is
taut in extension and loose in flexion. Functions of the ACL include:

It arises from an elliptical fossa on the ventral aspect of the lateral side of the medial femoral
condyle. Some fibers extend to the articular margin of the trochlea. The PCL extends distally from
the intercondylar area in a caudal direction and inserts on the medial aspect of the popliteal notch
on the caudal aspect of the tibia. There is a slight inward rotation of the PCL in a proximal to distal
direction. The ligament twists on itself during flexion of the joint and the bulk of the ligament is
loose in extension and taut in flexion. The PCL has 2 functional components. The larger cranial
portion is taut in flexion and loose in extension. The caudal part acts in reciprocal fashion.
Functions of the PCL include:

The larger PCL ligament lies medial to the ACL. The two cruciate ligaments cross each other in
the intercondylar fossa. In flexion they twist on each other. Of the 4 attachments of the cruciate
ligaments only the ACL is attached cranial to the axis of flexion.

b. paraligamentous vessels from the synovial membrane and infrapatellar fat pad.

Posterior cruciate has better blood supply than the cranial cruciate. Vascularization of patellar
ligament grafts used to reconstruct the cranial cruciate ligament is derived as follows:

2. proliferation of highly vascular synovial membrane derived
from a. infrapatellar fat pad

Completed by 20 weeks and subsides by 26 weeks. Graft resembles original ligament by 52 weeks.
Any surgical procedure which involves the reconstruction of cruciate ligament using graft material
should afford special attention to the preservation of the infrapatellar fat pad, intra-articular
synovial membrane and the stumps of the ruptured ligament.

A complex hinge joint with a ROM of 110° in the flexion/extension transverse axis. Tibia rotates
on the femoral condyles during non weight bearing phase of joint movement. External rotation
(lateral) is limited in both flexion and extension to a few degrees. Internal (medial) rotation is
limited in extension but varies between 20°-45° during flexion. Rotation is controlled by ligaments
and condylar geometry. The weight bearing stationary angle between the femur and tibia is
approximately 140°. This varies with posture and conformation of the breed. During flexion and
extension the point of the hinge constantly changes. The femoral and tibial condyles rock on each
other during terminal extension and early flexion. During flexion in the non-weight bearing phase
rocking is replaced by gliding as the menisci slide caudal. The articular point between the femoral
and tibial condyles continues to glide caudal as flexion proceeds. The cranial and caudal cruciates
stabilize the articulating surfaces relationship during the joint motion. Axial rotation is controlled
by the collateral ligaments during extension. In flexion the lateral collateral ligament relaxes. This
allows displacement of the smaller lateral femoral condyle which in concert with the mobile lateral
meniscus results in internal rotation of the tibia on the femur. In extreme flexion the lateral
meniscus may extend over the caudal edge of the lateral tibial condyle. The axis of rotation is
through the medial femoral condyle. The rotation is reversed during extension due to the ever
tightening lateral collateral ligament rotating the tibia externally. The cruciate ligaments twist
together during flexion which progressively acts as a check on excessive internal rotation. The
taut craniomedial band of the ACL during flexion and extension is the principal constraint against
cranial displacement of the tibia and overextension of the stifle. The caudal cruciate primarily
prevents displacement of the tibia. Neither cruciate ligament limits external rotation of the tibia.
The lateral collateral ligament limits the degree of internal rotation of the tibia and prevents medial
(varus) angulation of the extended joint. The medial collateral ligament is under tension in all
positions. It prevents lateral (valgus) angulation in extension and flexion and limits internal rotation
in the extended joint and external rotation in flexion and extension. Deep fibers from the medial
collateral ligament pull the medial meniscus forward in extension. In flexion they relax and this
allows limited caudal displacement of the meniscus. The quadriceps, tensor fascia, cranial
sartorius and biceps femoris muscles by virtue of their attachment to the fascia around the stifle
provide strong support to the medial, lateral and cranial aspects of the stifle. The biceps femoris,
gracilis, semimembranous and caudal head of the sartorius assist the ACL function. The
gastrocnemius muscle is in constant tension during weight bearing and provides a strong flexion
force which is counterbalanced by the quadriceps muscle and the ACL.

Since the ACL limits internal rotation of the tibia particularly during flexion, and checks
hyperextension of the stifle, sharp turns or pivoting during the act of weight bearing are principal
causes of ACL rupture. Hyperextension is another common cause of ACL rupture. Trauma can
cause ACL rupture at any age. Dogs under year of 1 age will usually have growth plate trauma

rather than ligamentous damage. In the young animal there is a higher incidence of avulsion from
the ligament\'s point of insertion rather than intraligamentous failure.

Some dogs with ACL rupture have a history of chronic hind leg lameness and no history of trauma
(maybe a minor injury). It has been suggested that aging causes intra-articular structures to
undergo progressive degeneration. Sometimes it is difficult in long standing cases to determine if
the DJD is primary or secondary. The cruciate ligament is very strong ■ the breaking point is 6
times body weight. No doubt secondary arthritic changes hasten degenerative processes in the
ioint structures. The severity of changes may be correlated to:

Some studies incriminate age as the major contributor in weakening of the ACL. Other studies do
not support this conclusion and blame obesity and osteoarthritis. Immune mediated inflammatory
changes have been incriminated as responsible for reduction of ligament strength. Why only one
ligament ruptures remains part of the objection to a systemic cause of cruciate rupture. Bilateral
rupture occurs in 10-25% within 3 years of the first leg being affected by ACL rupture.

The diagnosis of ACL rupture is based upon 1. History and signalment; 2. Clinical signs; 3.
Physical examination; 4. Stifle examination under heavy sedation/general anesthesia; 5. Radiogra-
phic studies of the stifle; 6. Arthroscopy.

Dogs with ACL injury are usually middle aged, slightly obese to obese, non working, medium to
large breeds, yard dogs or leashed dogs. There are numerous exceptions to the latter description.
There may or may not be a history of trauma. Rupture may occur when the dog makes a sudden
break into a gallop or a sudden turn during a gallop. Some cases are presented with a ruptured
ACL and no history whatever of stress or injury.

Clinical signs vary from complete disuse to slight/severe lameness of the affected leg. Often there
is slight lateral deviation of the stifle both during use or disuse of the leg. A plantigrade stance at
rest is usually seen in older dogs with ACL rupture. The latter is due to transference of weight from
hind to fore legs. A slight kyphosis may also be noted due to tucking under of the hind end.

Physical examination requires palpation of the stifle joint. The latter should be performed initially
without sedation/anesthesia. Failure to demonstrate rupture of the ACL in the unsedated/
anesthetized patient is an indication for sedation and/or general anesthesia. Chronic long standing
ACL rupture is usually accompanied by notable thigh muscle atrophy, little wear on the nails,
excess interdigital hair growth, fibrous thickening of the joint capsule adjacent to the medial
collateral ligament and prominence of the tibial tuberosity with cranial inclination of the patellar
ligament. Both stifles should be examined at the same time to gain the most from comparison. The
joint capsule should be palpated for thickening and increased synovial fluid. The trochlear ridges
particularly at the proximal end of the trochlear groove and along the edges of the ridges should be
carefully palpated for the presence of osteophytes. Manipulation of the stifle for stability and
drawer sign is best performed with the dog in lateral recumbency and the limb to be examined
uppermost. Getting the patient to relax is the key to obtaining maximum information from the
procedure. The stifle is fully rotated internally and externally and flexed/extended several times.
Any abnormality in ROM, crepitus or sounds is noted. The presence of pain or absence of pain
should be recorded. In the presence of pain the patient should be administered sedation/
anesthesia prior to continuing the manipulation procedure. Extreme anxiety on the part of the
patient is another indication for sedation and/or anesthesia. We shall not review the complete
examination of the stifle, i.e. patella, collateral ligaments, patella tendon, gastrocnemius tendons,
fabellae, etc. The omission of this portion of the examination of the stifle is not intended to lessen

its importance. Manipulation of the stifle for the diagnosis of ACL rupture will in the presence of
rupture of the ACL reveal one or more of the following;

To evaluate the ACL the limb should not be fully extended. Extension will negate the stabilizing
effects of the collateral ligaments and intimate contact between the femoral and tibial condyles
which both serve to mask instability. The tibia is grasped in one hand with the index finger on the
tibial tuiberosity and the thumb placed behind the fibula. The distal femur is grasped with the other
hand. The index finger is placed on the patella and the thumb behind the lateral fabella. The tibia is
gently pushed or rocked forwards and backwards. The joint should be held firmly and not
extended, flexed or rotated during the test. Positive forward displacement of the tibial condyles
over the femoral condyles without a firm end point is a "positive drawer sign" and indicates rupture
of the ACL. The amount of displacement varies with degree of muscle tension, position of joint,
length of time since injury, degree of ACL rupture, presence of concurrent ligamentous injury.
Partial rupture of the ACL i.e. rupture of craniomedial band will result in stability in extension but
instability in flexion. On occasion the tibia is pushed cranial and only caudal modon is detected on
examination. Some large dogs have a natural degree of laxity in the joint and a small amount of
cranial drawer movement is normally palpable. False positive/false negative can be diagnosed due
to pain, swelling, muscle spasm, fear, aggression and periacetabular fibrosis from a chronic injury.

The tibia is under compression during weight bearing due to osseous load and contraction of the
gastrocnemius muscle. The caudal slope of the tibial plateau converts this force into cranial tibial
thrust which is resisted by the ACL. The animal is placed in lateral recumbency with the stifle to be
examined uppermost. The femoral condyles are supported between the thumb and middle finger
of one hand with the index finger extended over the cranial surface and placed just medial to the
tibial tuberosity. Gentle pressure is applied in a cranial to caudal direction with the index finger.
The opposite hand grasps the metatarsal region. Using the metatarsal bones as a lever and the
hock joint as a fulcrum tension is generated within the gastrocnemius muscle. Repeated flexion
and extension of the hock through a 15°-20° circle tenses and relaxes the gastrocnemius muscle.
In the presence of rupture of the ACL cranial displacement of the tibia is apparent and palpated by
the index finger on the tibial tuberosity. This test causes less discomfort than the cranial drawer
test.

After routine preparation the incision is made through skin and subcutis. Commencing just
proximal and lateral to the patella an incision is made through the parapatellar fascia and fibrous
layer of the joint capsule. The incision is made approximately 1/4 inch lateral to the patellar
cartilaginous labrum and parallel to the patellar tendon and ends just distal to the lateral condyle of
tibia, lateral to the tibial tuberosity. A second incision is made approximately 3/4" caudal to the
first incision and ends as did the first incision just distal to the lateral condyle of the tibia at the tibial
tuberosity. The synovial layer of the joint capsule is incised with a stab incision through the first
incision made in the fibrous layer of the joint capsule and fascia. The appearance of synovial fluid
and trochlear ridge on the lateral aspect of the trochlear groove are evidence that the stifle joint
has been invaded. The quantity, character and consistency of the synovial fluid should be noted.
Using Metzenbaum dissecting scissors the first incision (most cranial incision) is now extended
proximally into the tensor fascia lata to the proximal 1/3 of the femur. Maintaining a 3/4" incision
line caudal to the first incision a strip of fascia lata is thus created with its distal end attached to the
proximal craniolateral aspect of the tibia. The fascial strip is tucked SQ under the caudal skin edge
to keep it moist and protected from harm. Since this procedure is an exploratory arthrotomy
gross evaluation of the following structures should be performed prior to performing the ligament
reconstruction. A. The articular surface of the patella and labrum. B. The consistency and quality
of the joint capsule - hypertrophy - dystrophic calcification. C. The articular surface of the
trochlear groove and trochlear ridges, osteophytes, eburnation etc. The remnant of the ruptured

ACL can be seen just caudal to tbe cranial intermeniscal ligament. A small portion of the ruptured
ligament is excised and submitted for histopath examination. Since the blood supply to the ACL is
derived from the subpatellar fat pad and the synovial membrane which envelopes the ACL no
attempt should be made to excise the remaining tibial or femoral portions of the ACL. The blood
supply to the intra articular portion of the fascial graft will be provided by the synovial vascular
components on the remnant ACL and the subpatellar fat pad. The lateral and medial menisci are
examined for ligament tears, splits, and also tears or folds in the meniscus itself. Any traumatized
meniscal tissue is excised. One should never perform a total meniscectomy and always preserve
the periphery of the structure to protect the blood supply of the meniscus. The posterior cruciate
ligament can also be inspected at this time. The articular cartilage of the femoral condyles and a
small central portion of the tibial condyles left uncovered by the menisci can also be examined.
During the inspection flushing of the joint with LR at body temperature should be effected every 4-
5 minutes. Excess flush is aspirated with the suction tip. The collateral ligaments are visualized and
checked for integrity along with the tendon of insertion of the long digital extensor on the trochlear
ridge of the lateral femoral condyle.

A 3/4" stab incision is made on the medial side of the patellar ligament just proximal to its tibial
tuberosity attachment through the fascia and fibrous synovial layers of the joint capsule. The graft
strip is brought untwisted across the cranial surface of the patellar ligament and threaded into the
stab incision and pulled through the fat pad and into the joint. Using the elevator as a guide the
looped wire ligament guide (or the hook according to Van Oosterom) is inserted caudally to cranial
along the track prepared by the elevator. The looped end of the guide should rest just caudal to the
remnant of the ruptured ACL. The end of the fascial strip is now threaded into the loop of the wire
guide or into the hole of the hook and pulled caudally through the joint. The graft strip should exit
the stifle just caudal to the lateral condyle and medial to the lateral fabellae of the femur. The joint
should now be thoroughly flushed and suctioned. The stifle is now extended to approximately
170° and the fascial graft is pulled tight over the top of the lateral femoral condyle then distally over
the craniolateral aspect of the condyle crossing over the transverse portion the graft just medial to
the graft\'s point of origin on the proximal lateral aspect of the tibia. The graft is pulled slightly
towards that portion of its origin which crossed over the cranial aspect of the patellar tendon. The
graft is sutured (3 or 4 mattress sutures) to the patellar tendon with a 2/0 Supramid on an
atraumatic 1/2 circle reverse cutting needle. The end of it is folded over on itself at its distal end and
additional mattress sutures are applied to secure the fascial graft to the tibial tuberosity and
patellar tendon. The excess fascial graft is excised at the free end. The joint is flushed and
inspected for any residue of blood, etc. The reconstructed graft is accessed for tautness and
efficacy as an ACL using the classical technique to demonstrate an anterior drawer sign. The joint
should be stable to palpation prior to proceeding with closure of the joint capsule incision. In order
to augment the stability afforded by the reconstructed ACL 4 or 5 sliding mattress sutures are now
placed in order to effect closure of the incision made in the lateral aspect of the joint capsule. It can
be appreciated that the fascial graft not only arises medial to the intercondylar eminence of the
tibia but that it simulates the normal ACL. In addition the method of securing the over the top
location of the fascial graft provides additional lateral as well as rotational stability to the joint.
Commencing at the most proximal point of the incision made in the tensor fascia lata to obtain the
graft, the incision is closed using 2/0 Vicryl on an atraumatic taper point 1/2 circle needle and a
simple continuous suture pattern. The distal portion of the closure covers the extra-articular
portion of the graft. A subcuticular continuous suture (simple continuous pattern) of 3/0 Dexon
on an atraumatic 1/2 circle taper point needle completes the internal closure. A modified
interrupted figure 8 suture pattern using 2/0 Braunamid or skin staples can be used to effect skin
closure. Two 4x4 sponges are laid on the length of the incision and a mid thigh to the hock joint
support bandage of 2" Elasticon is applied to the limb. The support bandage is left in place for the
first 2 weeks postoperatively at which time the bandage and sutures/staples are removed.

Patients are discharged the day following surgery provided vital signs and the bandage are normal.
Owners are instructed as follows:

1. Confine dog to non skid floored room which does not contain furniture the patient might jump
into.

2. Allow trips outdoors at least every 7 hours. When outdoors the patient should be on a leash at
all times.

4. Present patient in 1, 2, 3, 5, 7, 8, and 15 weeks for evaluation as scheduled.

After the first 4 weeks, the dog may be allowed off the leash exercise under direct supervision. No
interaction with other dogs or playing should be permitted for 3 months. Owners are advised that
it requires 4-6 months for the reconstructed ACL to be functionally sound. Care in the type of
exercise activity the patient is allowed must be monitored for at least 6 months.

One of the advantages of group practice, private or academic, is the critique one\'s work should
receive prior to and upon completion. Colleagues should be your best critics if you are to improve
your skills.

Another method which allows the entire veterinary profession to critique your work is to publish.
Report your work in the journals and I assure you it will be subject to review and criticism.
Criticism, to be of value, must be of a constructive nature. Thereby the surgeon is able to improve
skills.

What you are about to hear and see is a brief review of some of my personal orthopedic mistakes

One must appreciate that a great many speakers take advantage of the license possessed by all

presenters in that well in advance of a given presentation most speakers select only the best

radiographs to be shown. The most flattering view is projected on the screen and perhaps only a

partial post-operative history is related. Follow ups 1 year post operatively are seldom seen. Well, 1

am here to tell you that while I am ashamed of all of my blunders 1 share them with you safe in the

knowledge that we all make mistakes ■ few of us like to publicly announce them.

There are those amongst the members of the veterinary profession who claim to be perfect

without a mistake to their discredit in the field of orthopedics. That perfect group of veterinarians

have a secret and 1 will share it with you ■ the perfect orthopedic surgeon follows these rules:

3. Do not keep accurate preoperative, intraoperative and post operative surgical records.

4. Euthanize those patients with orthopedic problems you judge to be beyond your surgical
capabilities.

10. Do not hire an associate or an undergraduate to assist you in your practice.

Some surgeons repeat the same mistake over and over again and call it experience. I would like to
share with you via radiographs some of my experiences and mistakes I made over the past 35
years with the sincere hope that you will be aware of these pitfalls and perhaps avoid making the
same mistakes.

Before we examine some of the actual cases I would like to spend a short time discussing mistakes
made by ignoring basic orthopedic principles.

\' Animal Orthopedic Hospital, 12035 South Dixie Highway, Miami, Florida 33156, U.S.A.

Overkill can best be described using the following example. If you wanted to move a few shovels of
dirt from one location in your backyard to a flower bed in the front of the house, you would not hire
a bulldozer, you would use a shovel and a wheelbarrow.

How many times have I found myself leaning towards, and at times actually using an expensive
technically sophisticated orthopedic appliance, such as a compression plate, when an intramedul-
lary pin and some cerclage wire would have sufficed. Why? Sometimes my surgeon\'s ego was not
satisfied using an IM pin. Sometimes I just felt like putting on a plate because all my beautiful
stainless steel hardware was staring me in the face. Sometimes 1 was influenced by economics and
not by the patients\'s needs.

Inadequate pre-operative care is best exemplified by the case of the eleven year old Cocker
Spaniel presented with a mid-shaft femoral fracture and a badly comminuted pelvic fracture. 1
subjected this dog to 3 hours of corrective orthopedic surgery within 12 hours of sustaining the
injuries instead of taking time to assess the patient\'s cardiovascular, respiratory and renal status.
When this geriatric textbook of diseases disguised as a dog was adequately examined and profiled
post-operatively it was found that:

b. Had advanced periodontal disease, pyorrhoea and 3 abscessed molars
WBC 24,000

g. Had a palpable abdominal mass the size of an orange in the cranial portion of the cavity.

Needless to say this dog died. The total cost for veterinary care was $1,100.00 That my friends is
very expensive euthanasia!

Rule L A thorough history should be acquired on every patient and a complete physical
examination performed on the patient including preoperative clinical pathology profiles and
radiographs and other diagnostic tests appropriate to the patient\'s age and needs based on the
history.

The post operative period claims the lives of many orthopedic patients listed in mortality statistics.
Hours of brilliant surgery can be wasted if:

a. The animal is not monitored adequately and weaned off of anesthesia properly.

Rule 2. Appoint a specific adequately trained individual to provide for the patients needs pre-
operatively, intra-operatively and postoperatively.

Probably the most commonplace example of this mistake is failure to assure that the operative
technique was performed correctly, i.e. a hole is drilled for a screw - the hole is tapped ■ a depth
gauge is inserted and reads 45 mm. A screw is removed from the reservoir space labelled 45 mm.
The screw length is not measured prior to insertion. On post-operative radiographs one screw is
seen to be 10 mm. too long and therefore penetrates the cortex opposite to the one bearing the

plate and hence protrudes well into the soft tissues. This costly technical mistake could have been
easily avoided by:

Rule 3. Always double check the size of all appliances and accessories prior to installation.
Inadequate anatomical knowledge

Examples of the mistakes which can occur if the orthopedic surgeon is not familiar with
topographical anatomy of an area are:

1. The difficulty of adequate joint assessment if an excision arthroplasty is performed using a
medial or ventral approach.

2. Iatrogenic trauma which can be afflicted upon a patient if too rigid a pin is used to stabilize a
distal femoral fracture. The femur in the dog curves distally in the cranial / caudal plane and
this should be given consideration when assessing fragment stability in presence of a distal
supracondylar femoral fracture.

3. Ostectomy of the trochanter major without regard for the protection of the sciatic nerve.

Closely related to the previous mistake is failure of the surgeon to pre-operatively establish the
best approach prior to commencing a surgical procedure, e.g. craniolateral approach to hip for
correction of acetabular fracture when a gluteal roll up or trochanter major ostectomy would
afford better exposure.

1 can recall being asked to repair an acetabular fracture in a valuable German Shepherd dog. The
referring veterinarian had a well equipped hospital and requested that I perform the surgery in his
establishment rather than transport the patient, i agreed. I arrived at his hospital at the appointed
hour - was shown a set of radiographs and led to a scrub room. I changed my street clothes,
scrubbed, gowned, entered the O.R. and there was the patient - all draped ready to cut. I made my
incision and exposed the left acetabular area with a gluteal roll up. It was normal. The X-rays had
been improperly labelled ■ the wrong leg had been prepped and 1 found myself in an extremely
embarrassing situation. As I was closing the incision on the normal hip in preparation to
performing the surgery the fractured hip the dog went into cardiac arrest. The dog died without
ever having the hip repaired. Explaining to the owner the presence of the incision on the left hip
side when the right hip was fractured impressed me with the following rule:

Rule 4. - Always confirm the abnormal limb by clinical evaluation, history, and inquiry prior to
making the incision. Ascertain that you are incising the correct limb and have the owner\'s
permission to do so.

1 can recall two white toy poodles being presented at my hospital. Both had histories of right pelvic
limb lameness. One was 3 years old and the other 8 years old. Both males. Both named "Pepi".
Each had an owner, one "Pepi" Brown the other "Pepi" McNeil. Pepi Brown had a medially luxated
patella while Pepi McNeil had osteomyelitis of the distal tibia of 6 months standing. We had done all
we could and finally had decided to amputate Pepi McNeil\'s leg. These two dogs were scheduled
back to back in surgery. Unfortunately the wrong Pepi was anaesthetized (Pepi Brown) first. 1 had
scheduled the major surgery (amputation of a hindlimb) first. Unfortunately the dog with the
patellar luxation was anesthetised and placed on my operating table and draped prior to my entry
into the operating room. 1 amputated the limb. A highly successful method of treating patellar
luxation is to amputate the entire affected limb but it sure makes for some interesting client
relations.

Any time you want to test your temper index just use the wrong instrument for a given procedure,
e.g.

1. Try to remove a bone screw which has a cruciate head with a standard slot topped screw
driver.

If you wish to make a mistake then schedule an hour long procedure commencing at 7:45 p.m. on a
Friday night when you have an important social engagement at 6:45 p.m. across town. !

Rule 6. - Everything takes longer than you think it will. If something is to go wrong it always will if
you are working in haste. Surgical haste to meet time limits usually precipitates a disaster.

If a client traps you into doing a $400 procedure for $100 or if a client convinces you to perform a
procedure their way instead of the proper way and if this prejudices you against that client, if you
are annoyed at the client - do not perform the procedure. Have another surgeon who does not
have your attitude perform the job.

A famous veterinary orthopedic surgeon once said that "90% of the problems associated with
veterinary orthopedics commence after the care of the patient is assigned to the owner." This
statement explains those incidents in which bandages were left on so long that the foot came off
when the bandage was removed. Sometimes pins, plates, sutures are removed years after they
have served their purpose simply because the owner failed to return for appointments or did not
realize a revisit was essential.

Rule 8. - Establish a recall book for all orthopedic patients with any type of suture, appliance or
device applied to their body. Phone all patients 2 days after discharge and get a status report.
Recall owners as the case demands until the owners responsibility no longer exists.

If you bite off more than you can swallow, chances are you will choke to death. If you have never
performed a total hip prosthesis procedure ■ refer it to the nearest capable surgeon.

Failure to inform the client of the responsibilities and explain in full all instructions. Failure to
inform the client and failure to write out instructions. Failure to assess if the client understands
verbal and written instructions can result in very serious mistakes.

1 recall putting a KE full pin external fixator on the fractured tibia of a 23 pound Wirehaired Fox
Terrier. 1 discharged the dog and told the owner, "Do not forget to limit the dog\'s exercise". Well, if
you remove the words "forget to" from my sentence you have "do not limit the dog\'s exercise".
That is just what the owner, who had an IQ of about 3, did. He allowed the dog unlimited exercise.
In a week\'s time post operatively, the dog\'s leg looked like a piece of rubber hose with a TV
antenna wrapped around it - abstract art would have looked more organized that the radiograph of
that leg. It took 9 months and $800 to return the dog\'s limb to an acceptable level of function as a
result of my failure to communicate.

Rule 10. - Provide owners with both verbal and written instructions.
Inadequate fee

I have found myself on occasion surrounded by mistakes and every mistake was due to the fact
that I initially quoted an inadequate fee to the client. 1 was committed to omit essential procedures
or therapy and these omission were costly.

Normally, I like to hospitalize any cruciate repair for a minimum of 2 days. I can recall a Labrador
dog which was presented with a ruptured anterior cruciate ligament. 1 presented my usual fee and
the owner suggested that the fee could be reduced if 1 permitted the dog to go home immediately
postoperatively instead of two days. At first 1 refused, but then agreed so as not to lose the fee.

What a bloody mess. The dog ran up and down 2 flights of stairs all day - down an 800 metre
driveway chasing cars and finally it literally chewed open its stifle joint in an attempt to appease its
desire to lick the surgical incision. 1 was never paid my fee and another veterinarian amputated the
leg.

Rule 11. - A fair fee is required or quality of service will be lowered with potential hazards.
Poorly trained assistants

What a price 1 have paid at times in my surgical career when 1 performed certain procedures with
assistants who were totally inept. There are certain procedures which require an assistant with
basic skills and training.

Rule 12. - Evaluate the assistant prior to commencing a surgical procedure.
Poor Quality Radiographs

I always ask myself the following question "Can 1 show my radiographs in a court of law?" If not
then the radiographic study must be repeated.

Rule 13. - Poor quality radiographs are the precursor to poor quality surgery.
Failure to assess the Patient\'s Needs

Inadequate attention to history, clinical examination and interpretation of diagnostic procedures
will all lead to inadequate provision of the patient\'s needs.

Rule 14. • If you don\'t know what the patient needs, you don\'t know what to do and therefore you
are likely to do the wrong thing.

With all these rules before us, we can now take a look at some of the radiographs which
demonstrate some of my many mistakes.

Ear, nose and throat (ENT) medicine and surgery form a fascinating branch of the veterinary
profession that encompass most conditions of the head and neck with the exception of those
falling within the disciplines of ophthalmology and neurology. We shall primarily consider the
surgical management of four components of ENT practice; namely otitis, nasal disease,the hard
palate and oral cavity, and upper airway disease.

Otitis is divisible into otitis externa, media and interna. Otitis externa and media are common,
especially in the canine population whereas otitis interna is uncommon. Surgery is often an
integral part of the overall management of otitis externa and media but appropriate choice of the
procedure to be employed is crucial to a successful outcome. Medical management has been
reviewed and will not be discussed further.\'

The duration of otitis can give the clinician a guide to the prognosis.In general, the more chronic
the nature of the problem, the more likely it is that permanent changes have occurred to the
epithelial linings of the external and middle ears. In animals with chronic otitis, the owner should be
made aware that the clinician may be able to improve the situation but even the best surgery
cannot guarantee a cure. If after finally consenting to surgery, the owner expects a cure, then he or
she may be disappointed. This also raises the issue of how early to perform surgery? The usual aim
of external ear surgery is to improve air circulation and drainage and thereby halt or even reverse
the inflammatory response. It should therefore be performed as early as possible after medical

\' College of Veterinary Medicine, State University of North Carolina, 4700 Hillborough Street, Raleigh, NC
27606, U.S.A.

management has failed. It is useful at this point to draw an analogy to another condition that often
requires surgical alteration of anatomy. A cat that suffers one or at most two urethral obstructions
while on appropriate dietary therapy is generally considered a candidate for perineal urethro-
stomy. Similarly, a lack of response to one or two short courses of topical aural therapy, or
recurrence of otitis after treatment, should suggest serious consideration be given to prompt
surgical intervention. It is because the signs of otitis are usually much less dramatic than those of
urethral obstruction that so many animals are permitted to exist for months or years with severe,
painful otitis. To circumvent this the clinician must perform more otitis surgeries at a stage before
the ear canal integument has undergone irreversible change and when it still appears relatively
healthy.

It is important to determine any relationship between the otitis and systemic disease or
generalized dermatitis.2 Aural surgery is likely to be less effective in such instances or may even be
unnecessary. Otoscopic examination should be performed on initial evaluation of all animals with
otitis. If the animal is in too much discomfort to permit otoscopy, and remains so after a few days
medication, then examination under anesthesia is required to ensure that the otitis is not related to
an underlying foreign body or neoplasm. Any animal with established otitis, or one considered a
potential surgical candidate, should undergo thorough otoscopic, radiologic and preferably also
microbiologic examinations.

Determination of the coexistence of otitis media is of particular importance to the overall
prognosis. In the majority of dogs, otitis media occurs due to extension of disease from the
external ear canal.3 This would tend to suggest that most dogs with otitis media have more
advanced disease than those without. Careful otoscopic evaluation of the tympanic membrane
and assessment of the radiographic appearance of the tympanic bulla is necessary, although the
most accurate technique to diagnose otitis media is by the use of tympanometry. This technique
utilizes the reflection of sound waves to determine the character of the tympanic membrane.
Palpation of the tympanic membrane with a blunt metal needle is no longer considered a safe or
reliable technique."

Lateral wall resection (LWR), also known as the modified Zepps procedure, is the surgical
technique of choice for most animals with relatively early ear disease in which there is no
involvement of the medial wall of the vertical canal. The main aims of LWR are to increase aeration
of the external ear and to improve horizontal canal drainage. The two most important principles in
this procedure are to create a large, patent opening to the horizontal canal and to ensure that the
drainage board lies ventral to the plane of the horizontal canal. Postoperative care entails
avoidance of bandaging the ear,5 prompt resuturing of any area of major wound dehiscence, and
suture removal nine or ten days after surgery. The prolonged presence of sutures probably
exacerbates the poor wound healing seen after LWR. Antibiotics are probably of value
preoperatively and in the immediate postoperative period. There is no evidence to support
prolonged antibiosis after surgery.

A modification of the LWR has been described in dogs with ossified ear canal cartilages where
ronguers are used to remove the bone.® In such cases however,the author prefers to perform a
vertical canal ablation (VCA), using ronguers if necessary. A VCA is preferable to LWR when
there is disease of the medial wall of the vertical canal. The main aim of a VCA is to remove
diseased tissues associated with the vertical canal instead of just reflecting the lateral portion of the
vertical canal as in a LWR. The principles cited for LWR also apply to the VCA. Both techniques
require that any horizontal canal disease is reversible and mild. The proximal two to three
centimeters of the medial wall of the vertical canal should be preserved if possible. This dorsal flap,
together with the ventral flap of the drain board, help the surgeon to keep even tension on the
opening of the horizontal canal during wound closure. This serves both to create as wide an
opening as possible and prevents retraction of the horizontal canal with the risk of subsequent
collapse or closure of the stoma. A modification of the VCA has recently been described which
may allow for superior wound healing.\'

Animals with otitis media are unlikely to respond to surgery of the external ear alone. These
animals may be helped by a combination of LWR or VCA with a course of tympanic bulla irrigation
and topical antibiotic therapy. Ototoxicity associated with the use of solutions containing
cetrimide, iodophors or chlorhexidine is now well recognized.^ Irrigation of the tympanic bulla
should only be conducted using physiological saline. (Cleaning of the external ear with anything
other than saline is also contraindicated due to the risk of entry of a potential ototoxin into the
middle ear cavity through a tear in the tympanic membrane.) In cases not responding to this

regime, bulla osteotomy (BO) by either the lateral (LBO) or ventral (VBO) approaches can be
performed. It is the authors experience that BO is often disappointing when performed without
ear canal ablation (EGA). This may relate to continued discomfort arising from disease in the
horizontal canal. The horizontal canal should not be removed without performing a simultaneous
BO for two reasons. The first is that there may be undetected infection in the tympanic bulla which
will then result in para-aural abscessation.\' More importantly, BO allows for more thorough
removal of tissue from the osseous portion of the horizontal canal, w The advantage of the
combination of EC A and BO is that all remaining ear canal integument is resected at the same time
as a potential focus of infection or irritation is removed from the middle ear cavity.lo.ii
Combination of ECA and BO often gives more reliable results than any other form of ear
surgery. 12 The obvious disadvantage is that it is a fairly radical course of action and minor
complications are not uncommon, but early fears that it will necessarily result in deafness appear
to be unfounded. Hearing is often preserved and may even be improved after this surgery.
Between 35% and 47% of dogs undergoing LWR show a poor response to surgery.3 The most
common causes of failure of ear canal surgery are disease of the horizontal canal, concurrent otitis
media, and failure of the surgery to provide adequate drainage of the horizontal canal.
Undoubtedly a proportion of the dogs showing a poor response would have benefited from earlier
surgical intervention. In many cases however, this is not possible due to the owners reluctance or
to delays in presentation.In dogs that respond poorly to external ear surgery, an accurate
assessment of the causes of failure and the institution of measures to overcome them are of great
importance. A number of animals will respond favorably to removal of a thickened medial wall of
the vertical canal after previous LWR, or to secondary procedures aimed at improving the opening
to the horizontal canal or the effectiveness of the drainage board.3,15

The main indications for aural surgery in cats are adenomas or adenocarcinomas which usually
occlude the ear canal,or inflammatory polyps which may arise in the eustachian tube\'^ or
tympanic bulla.\'® Bulla osteotomy may be required to allow complete removal of inflammatory
polyps, particularly if they recur after simple traction. Horner\'s syndrome may occur as a sequel
either to traction of the polyp(s) or to BO. It is caused by damage to the sympathetic nerves within
the tympanic bulla.\'\'

The two most common causes of upper airway obstruction are laryngeal paralysis and
brachycephalic airway syndrome.

Laryngeal paralysis in dogs results from dysfunction of the recurrent laryngeal nerves which
causes paralysis of the intrinsic laryngeal muscles. The arytenoid cartilages and vocal folds cannot
then be abducted (or adducted), with the most obvious result being an increase in airway
resistance at the entrance to the larynx.\'

The congenital form of laryngeal paralysis is inherited in the Bouvier des Flandres breeds and
probably also the Siberian Husky.3 Congenital laryngeal disease is also seen in the English Bull
Terrier. Laryngeal paralysis is much more common as an acquired condition in middle aged and
older large and giant breed dogs. Males appear to be over represented in this condition.\' Clinical
signs include inspiratory dyspnoea, exercise intolerance, voice change, soft cough, and possible
cyanosis with collapse. Unilateral paralysis is not usually clinically apparent unless the dog is
required to race or work. Dogs with acquired laryngeal paralysis will often retain partial abduction
of one or the other arytenoid cartilage. It is likely that in the acquired form of disease, there is
progression from unilateral to bilateral paralysis over a period of months to years. Cats may show
clinical signs with either unilateral or bilateral disease.

The cause of acquired laryngeal paralysis is not known although there is considerable evidence in
both dogs and cats that it is part of a more generalized neuromuscular disorder." Hypothyroidism
has been frequently implicated as a causal factor but there is no conclusive evidence for this
association. Acquired disease may also result from trauma to the vagus or recurrent laryngeal
nerves, or from neoplastic invasion or compression of these structures.

Diagnosis of laryngeal paralysis is by examination of abductor function under light anesthesia.
With the animal placed in sternal recumbency, the arytenoids and vocal cords should normally
abduct during inspiration. The opposite occurs in laryngeal paralysis as these structures are
passively sucked into the airway. The diagnosis can be confirmed if necessary by electromyogra-
phic examination and biopsy of the cricoarytenoideus dorsalis muscles.

Three surgical treatments have been employed in this condition, namely partial laryngectomy,
castellated laryngofissure and arytenoid lateralization.

Partial laryngectomy is a low risk procedure when undertaken in normal dogs, as done for
example in debarking.5 It depends on excision of the vocal fold on the most affected side together
with a portion of the ipsilateral arytenoid cartilage. Results of partial laryngectomy are less
favorable in dogs with laryngeal disease than in normal dogs. The main complication is aspiration
pneumonia. This may be related to swallowing disorders which could potentially coexist as part of
the more generalized neuromuscular disorder implicated in laryngeal paralysis.5 Follow-up
findings in 45 dogs confirm that although partial laryngectomy can be an effective technique, the
long term results show that over one third of dogs retain significant respiratory abnormalities or
suffer fatal complications. Combined with a short term complication rate of over 50 per cent, these
results suggest that partial laryngectomy is not an acceptable treatment for laryngeal paralysis.^
Castellated laryngofissure employs a stepped (castellated) incision in the thyroid cartilage which
then allows the two halves of the thyroid cartilage to be separated, resulting in a widening of the
glottic opening. It has given satisfactory results in small series of dogs.\' The author has no
experience with this technique but experimental evidence suggests that it gives less improvement
in airway performance than does bilateral arytenoid lateralization.« Temporary tracheostomy is
also a necessary adjunct to the laryngofissure technique.

Arytenoid lateralization ("tie back") was first described in 1975 by Harvey and Venker van
Haagen.9 This procedure entails the mobilization of the most affected arytenoid cartilage and its
subsequent abduction by suturing to either the thyroid or cricoid cartilages. Proponents of
bilateral lateralization have suggested that unilateral lateralization provides for insufficient relief of
respiratory obstruction.i" The success rates in unilateral "tie back" of 90 per cent or higher,i.i\'.12
and its low complication rate tend to refute this assertion. Blood gas analysis after surgery has
confirmed the beneficial effects of unilateral lateralization.As most dogs with acquired laryngeal
paralysis are not required to exert themselves, the unilateral technique usually gives adequate
relief and is preferred by the author over the bilateral procedure. If results are less than optimal,
then a second surgery can be done on the other side.

In cats, the results appear equally good for partial laryngectomy and unilateral arytenoid
lateralization in the small number of animals evaluated." The long term prognosis must be
considered guarded in cats, however, due to the possibility of progressive neuromuscular
deterioration.\'\'\'

Brachycephalic airway syndrome(BAS): One consequence of selecting for the brachycepha-
lic breed characteristics has been an associated deterioration in airway performance. It is highly
likely that all brachycephalics suffer some degree of obstruction and that in a proportion of them,
this becomes clinically apparent to the point where it may result in the animals death.
The most commonly affected breed is the English Bulldog.\'5 Various factors contribute to the
obstructive syndrome. The most common are stenotic nares and an overlong soft palate. Another
primary abnormality that undoubtedly contributes to the pathophysiology of this syndrome is the
narrower tracheal lumen found in brachycephalics compared to non-brachycephalics.\'s This
reaches its most extreme form in the bulldog. These factors combine with the compromised nasal,
nasopharyngeal, and in some dogs also pharyngeal airways, to eventually cause secondary
changes. These changes include thickening of the soft palate, tonsillar prolapse, eversion of the
laryngeal saccules, laryngeal inflammation and edema, and finally laryngeal collapse.
In dogs presenting with BAS, surgical correction is approached in two phases. The first entails
correction of the stenotic nares, overlong palate and the everted tonsils and laryngeal saccules. In
dogs with severe signs a temporary tracheostomy may also be necessary. After shortening the soft
palate, it should be sutured to promote first intention healing^\'. Use of the electroscalpel is not
recommended as it may promote scar tissue formation. The response to surgery should be
carefully evaluated. Poor results are most frequent in dogs with laryngeal collapse or in Bulldogs
with stenotic tracheas. The prognosis for dogs not responding to phase one is grave unless the
trachea is of a diameter suitable for permanent tracheostomy.is This is a very valuable salvage
procedure which, although it is not without complications and is usually unsuitable for most
bulldogs, is superior to partial laryngectomy. Harvey has concluded that partial laryngectomy is
unsuitable for use in brachycephalics due to the high complication rate.i®

Whenever possible, surgery should be reserved to treat specific nasal conditions rather than be
used as a diagnostic tool. The main indications for surgery are to debulk nasal tumors prior to
orthovoltage therapy, to remove chronically inflamed turbinate tissues in cases of medically
nonresponsive chronic rhinitis, to place sinunasal tubes for topical therapy of aspergillosis, and to
remove foreign bodies. Reconstruction of nasal and rostral labial wounds has been reviewed
previously.\' Nasal disease resulting from oronasal fistulae will be addressed in the section on hard
palate and oral cavity.

Accurate diagnosis of nasal conditions can be a considerable challenge. It is therefore important to
be aware of the most fruitful techniques, together with their limitations. In general, the most helpful
procedures are radiography and rhinoscopy together with a biopsy performed through the nostril.
Bacteriologic examinations are usually of minimal value. Cytology often provides rather
nonspecific information, although it can give a rapid diagnosis in some cases such as cats with
cryptococcosis. A thorough physical examination should detect abnormalities of the face,
retrobulbar region or oral cavity. Rhinoscopy is rewarding in dogs with nasal aspergillosis, but may
prove frustrating in other conditions especially neoplasia. Posterior rhinoscopy using a dental
mirror is simple and should not be overlooked. Radiologic examination is without doubt the single
most useful procedure. Two views are essential, namely the dorsoventral (DV) image using
nonscreen film in the animals mouth, and the rostrocaudal view of the frontal sinuses. Standard
DV and lateral views are far less rewarding. Good quality radiographs also facilitate biopsy
planning. Although aspiration using a catheter or biopsy by Trucut needle give equally reliable
results for nasal neoplasia, the author generally favors the catheter technique.^ Both are far
superior to attempts to dislodge tissue by nasal flushing. Biopsy using rhinoscopic visualization is
particularly helpful for nasal aspergillosis, and may also allow for retrieval of foreign bodies.
As discussed on page... , false positive and negative diagnoses can be a problem in nasal
aspergillosis. False negative results can also be a problem with nasal neoplasia. If a negative result
is obtained, a second or third biopsy should be performed in cases where there is a high index of
clinical suspicion.

Rhinotomy is usually well tolerated in the dog. Indications include nasal neoplasia, chronic rhinitis
and foreign bodies.A pharyngeal pack and cuffed endotracheal tube should be employed to
prevent aspiration of fluids. In most cases it is preferable to hinge back the rhinotomy boneflap
using the cartilage rostral to the nasal bone as a hinge.^ Control of hemorrhage should be achieved
by a combination of techniques. Temporary occlusion of the carotid arteries is helpful and safe."»
Once an area has been cleared of turbinates it should be packed temporarily to retard blood loss.
Finally,the sphenopalatine arteries should be ligated as they enter the caudoventral nasal
chamber.3 Once the nasal turbinates have been excised, the ethmoturbinate mass should be
removed gently to avoid damage to the cribriform plate. At the end of surgery, the cranial and
caudal nasal openings should be cleared of debris. If the bone flap is not diseased it should be
replaced and held in place by sutures passed through holes drilled in the bone with a Kirschner
wire. Metal sutures should not be used to reattach the flap if radiation therapy is to be used after
surgery. Packing the nasal cavity with gauze bandage is also not recommended. After surgery, a
length of plastic tubing should be left in a frontal sinus to prevent the development of
subcutaneous emphysema. This is placed through a hole in the frontal sinus made with a
Steinmann pin and should exit the skin via a separate skin incision.

Pulse strength and packed cell volume (PCV) should be monitored closely for 24 hours
postoperatively. Complications of rhinotomy relate mainly to persistence of nasal discharge and
occasional sequestration of the bone flap. In some dogs, squamous or even osseous metaplasia of
the nasal cavity lining can occur and be a cause of postoperative discharge.
Cats do not tolerate rhinotomy at all well and great care should be used in this species, particularly
with respect to operative blood loss. Chronic rhinitis in cats may respond at least temporarily to
the more conservative technique of sinus trephination and irrigation under anesthesia.^ It should
be noted that nasopharyngeal polyps in this species may cause a nasal discharge and/or otitis as
discussed previously.

Surgical therapy alone is of no benefit in nasal neoplasia. It is however a useful adjunct to
radiotherapy and is essential as a debulking procedure prior to orthovoltage radiation. The benefit
of combined surgery and megavoltage therapy has not been determined.^ Computed tomography
based radiation treatment planning is almost essential to provide for adequate local tumor

control.\' The complications of radiation therapy of nasal tumors can be significant but are usually
manageable.^

Disorders of the hard palate may be either congenital or acquired. Congenital clefts are usually
best repaired by the mucoperiosteal flap technique.i There is often an associated defect of the soft
palate which should be repaired with a simple two layer closure technique. Hypoplasia of the soft
palate remains a considerable surgical challenge.2 Acquired palatine defects can be repaired using
one of a number of rotation or advancement flaps.^." Oronasal fistulae associated with the
maxillary canine teeth should be closed using a double reposition flap.^

Oral cavity tumors are often best treated using en bloc removal by maxillectomy® or
mandibulectomy.\' Maxillectomy creates an oronasal communication that is simply repaired by
mobilization of buccal mucosa. In this manner, defects extending almost to the midline of the
palate can be closed. Due to the highly vascular nature of tissues in the oral cavity, healing is
usually good even after extensive surgery. When surgery is employed after a course of
radiotherapy, optimum results will be seen only during the window of time from three to six weeks
after the end of radiotherapy.^

Aspergillus species are known to cause destructive rhinitis in the dog. The fungus is apparent in
the caudal part of the nasal cavity and in the frontal sinus. Disseminated aspergillosis is reported
only occasionally in dogs.

An increase of the number of cases of aspergillosis is suggested for men and dogs. It is uncertain
whether there is indeed an increase in infections, or whether the diagnosis is reported more often
due to better diagnostic tools. There are some indications supporting the hypothesis of an
increase in the number of infections, namely, the increase in concentration of Aspergillus spores in
the atmosphere, and an increase in the use of immunosuppressive treatments (and antibiotics),
often associated with an increase in susceptibility to the ubiquitous Aspergillus species.
As factors predisposing to aspergillosis, immunodeficiency is commonly suggested. Several
reports, however, presented cases of nasal and disseminated Aspergillus infections without
apparent deficiency in the immune status in these dogs. Diagnosis of nasal aspergillosis in dogs by
clinical examination alone is not reliable. Cultures from the discharge present no evidence of
fungus growth in most cases. Radiographic examination may reveal abnormalities suggestive of
Aspergillus infection, but the abnormal areas of radiolucency, valued as diagnostic evidence, are
not present in all cases. Several serological tests for detecting A. fumigates are claimed to be highly
sensitive. It has not been reported whether these tests are sensitive for Aspergillus species
occurring in the dog\'s nasal cavity other than A. fumigatis. Rhinoscopy combined with sampling of
the fungus under vision is apparently a reliable method but fails in cases of infection in the frontal
sinus or in other structures beyond the reach of the rhinoscope and the instruments used for
sampling.

Antifungal therapy is the usual treatment, sometimes reported to be combined with surgical
removal of the affected turbinates.

The reported antimycotic therapy has been systemic (amphotericin B, ketoconazole, thiabenda-
zole, itraconazole) or topical (nystatine, enilconazole). Recent reports indicate that the result of
using topical treatment with enilconazole is successful in a high number of cases.
There are many unknown factors influencing the results of therapy in cases of aspergillosis in dogs.
Intriguing is the question of predisposing factors for the disease, especially when it is realised that
cats, known for chronic nasal disease and immunosupressive viral infections, are very rarely
infected by Aspergillus species.

\' Department of Clinical Sciences of Companion Animals, Faculty of Veterinary Medicine, University of
Utrecht.

Nicholas JH Sharp, B. Vet.Med., College of Veterinary Medicine, North Carolina State University.
Martin Sullivan, BVMS., Glasgow Veterinary School, Glasgow University. Colin E Harvey BVSc,
The Veterinary Hospital, University of Pennsylvania.

Neoplasia is the most common diagnosis in dogs with chronic nasal disease. The second most
common is fungal infection with Aspergillus or Pénicillium species.i These two organisms cause
identical clinical syndromes,2 and henceforth will be referred to together as canine nasal
aspergillosis. Non-brachycephalic breeds of dog between one and seven years of age are most
frequently affected.3 In contrast to humans with paranasal aspergillosis, most dogs with nasal
aspergillosis are not obviously immunocompromised.3 Canine nasal aspergillosis is usually
invasive in nature, causing destruction of turbinate bones and mucosa and in some cases
extending into extranasal locations.^ The three hallmarks of canine nasal aspergillosis are: a
profuse sanguinopurulent nasal discharge that may alternate with periods of frank epistaxis;
ulceration of the external nares; and pain or discomfort in the facial region.^.t The main clinical
features of the disease are listed in Table 1. The high incidence of frontal sinus infection should be
noted. This may occasionally occur without associated clinical signs of rhinitis and nasal
discharge.

The diagnosis of canine nasal aspergillosis requires care because of the potential for both false
positive and negative results. False negative results usually occur when nasal discharge is
collected at the external nares for laboratory examination. Gram-negative bacteria are easily
cultured but the causative organism often remains undetected by this method." Similariy, random
biopsy via the nares of turbinate tissue for histopathologic examination may result in a diagnosis of
non-specific rhinitis if fungal colonies are missed. i False positive results may prove even more of a
problem. Forty per cent of normal dogs will yield Aspergillus or Pénicillium species following
culture of nasal swabs.2 Furthermore, up to 15 per cent of normal dogs and dogs with nasal
neoplasia will give positive results on serologic testing by agar gel double diffusion (AGDD) or
counter Immunoelectrophoresis (CIE).5

Reduction of false positive and negative results is best obtained by the use of more than one
diagnostic criterion, and in particular by the use of rhinoscopy. Erosion of turbinate tissues results
in a nasal chamber that is largely occupied by air, together with some mucous and fungal colonies.
This is ideal for rhinoscopic examination which can be undertaken efficiently using either an
otoscope, arthroscope or pediatric bronchoscope.^ The otoscope is surprisingly effective for
rhinoscopic examination provided that a bright light source is employed and that the largest
possible cone is introduced through the external nares into the anterior nasal chamber. Direct
visualization of fungal material as grey green plaques lying on remaining turbinate tissue helps to

\' Author responsible for reprint requests. NJH Sharp, College of Veterinary Medicine, North Carolina State
University, 4700 Hillsborough Street, Raleigh, NC27606, USA.

confirm the diagnosis and also allows for accurate retrieval of specimens for mycologic
examination. Rhinoscopic examination may induce hemorrhage and so it is best performed after
radiography has been completed.

The radiologic features of nasal aspergillosis have been the subject of extensive reviews.\' 8 The
salient feature is an overall radiolucent appearance to the nasal chamber secondary to turbinate
tissue destruction. Frontal sinus osteomyelitis occurs in up to 80 per cent of dogs and so a
rostrocaudal projection should be made of the frontal sinuses.\'

Serologic examination can be performed by either AGDD, CIE or enzyme linked immunoadsor-
bent assay (ELISA).3.5 Serology is a very useful means of diagnosis provided that the result is not
taken in isolation, but rather interpreted in the light of other findings. The following criteria form a
very useful means of confirming a diagnosis of aspergillosis; visualization of fungal plaques by
rhinoscopy, together with serologic and either mycologic or radiologic evidence of disease.
The two main differential diagnoses to nasal aspergillosis are nasal neoplasia and chronic rhinitis.^
These can usually be differentiated on the basis of the radiologic examination.^ Nasal neoplasia is
best confirmed by a biopsy performed through the external nares, while chronic rhinitis tends to
be a diagnosis made by the elimination of other potential conditions.

Without treatment, the prognosis for dogs with nasal aspergillosis is poor.\'" Rhinotomy and
turbinectomy have no value in the treatment of this disease and they may be detrimental to the
eventual outcome.\'.\'" A number of antifungal drugs have been employed in this disease.^." A six to
eight week course of thiabendazole9( 10 ma^kg bid) or ketoconazole"(5 mg/kg bid) are effective in
almost half of affected dogs. There is evidence that one drug may work where the other has
failed." Both drugs may cause nausea and anorexia. This can usually be controlled by withdrawal
and then gradual reintroduction back to the full dose, along with administration of the drug with
food. Itraconazole and fluconazole administered orally show more promise but neither drug
appears to be effective in more than 60-70 per cent of cases.3

The ideal drug for treatment of canine nasal aspergillosis would be active following oral
administration and would be effective in 80-90 per cent of cases. Such a drug is not, however,
available at present. Topical enilconazole (Imaverol, Janssen) is a very effective treatment for this
disease, but its use requires surgical im.plantation of tubes into the frontal sinuses to enable the
twice daily irrigation of drug into the nasal chambers. This procedure usually requires the dog to
be hospitalized for the seven to ten day treatment period. During this time the tubes may become
dislodged or blocked, or the dog may become uncooperative. Despite these disadvantages, when
used correctly this therapy is the best currently available.3

The surgeon, wearing a face mask and preferably also eye protection, drills a hole into each frontal
sinus. A short length of fenestrated intravenous drip tubing is introduced into the sinus. The tubing
is then passed through the communicating sinunasal ostium (which may need to be enlarged
slightly) into the nasal chamber. It is important to perform this procedure bilaterally in order to
treat each side of the nasal chamber, even if the nasal discharge is only unilateral. In dogs with
active infection of a frontal sinus, an additional tube is positioned to end in the frontal sinus itself.
The tubing is protected by an Elizabethan collar.3.12 The dose of enilconazole employed is 10 mg/
kg administered twice daily. The stock solution of 100 mg/ml is mixed with an equal volume of
water or saline immediately before use (the emulsion solidifies within a few minutes) and is divided
for administration between the tubes. The dogs nose is lowered so that the bulk of the drug enters
the nasal chamber rather than the nasopharynx. Drug remaining in the tubes should be flushed
out with air. Profuse salivation and or mild inappetence may occur as a result of drug
administration but are not usually serious problems. Volumes of fluid greater than 10 mis should
not be used for irrigation as this may predispose to inhalation. Enilconazole has the advantage of
being active in the vapor phase but because it is a topical agent, it will not be effective if it does not
come into close contact with the organism. During irrigation the drug should be seen to discharge
through both nostrils. In particular, failure may result when fungal organisms have extended into
soft tissue structures outside the nasal cavity. Such dogs require a combination of topical and
systemic treatment.

Treatment failure, or recurrence of disease after successful elimination of the organism, is
unusual.3 When this does occur it is usually heralded by a return of blood in the nasal discharge
and discomfort in the facial region.3 A second course of enilconazole may be successful,\'2 or an
alternate therapy can be employed. Up to one quarter of dogs successfully treated for aspergillosis

may suffer an episode of bacterial rhinitis, sometimes one year or more after antifungal therapy.
This is probably due to an altered nasal microclimate secondary to the destructive rhinitis.
Although the nasal discharge can be profuse, these dogs usually respond well to antibiotic
treatment based on culture and sensitivity testing.\'2

In conclusion, despite recent encouraging advances in our ability to treat this condition, there is
still room for improvement in the therapy of canine nasal aspergillosis. New generations of
systemic antifungal agents should undergo clinical trials in this condition as they become available.

Aspergillosis is a common and severe disease of the canine nasal cavity. Until october 1988
treatment at the State University in Utrecht consisted of rhinotomy of the nasal and frontal bone
with removal of all visible fungal growth and necrotic tissue. After surgery nasal flushings with
amphotericine-B were performed during two weeks. Results of this treatment were often
disappointing with a 50% overall success rate.

Enilconazole, a topically active imidazole derivative was already used for nasal flushings with good
results. Combining enilconazole with oral administration of ketoconazole did not further improve
these results.

Itraconazole, a new imidazole derivative suitable for oral administration was found to be highly
active against Aspergillus fumigatus as well in vitro as in vivo experiments.
In this study we compared the results of local enilconazole treatment with results when this
treatment was combined with oral administration of itraconazole.

Dogs referred to the University of Utrecht between october 1988 and october 1990 dogs with

persistent nasal disease were subjected to the same diagnostic procedure. After full clinical

examination a nasal radiographic examination was undertaken. Rhinoscopy was performed and

biopsy specimens of fungal growth were taken under direct vision. If typical changes of

aspergillosis were present on radiographs but no fungus was found during rhinoscopy material for

culture was taken from suspected areas in the nasal cavity. Treatment consisted of rhinotomy with

a trepan of the affected side(s) and removal of visible fungal growth. If an active infection of the

frontal sinus was present on radiographs, a trephine hole was made in the frontal sinus of the

affected side. Silicone tubes were implanted through the trephine holes. All tubes were flushed

with 500 ml saline solution. During two weeks, starting the day after surgery, 5 ml of a 10 mg/ml

The dogs were at random divided in two groups. In addition to the local treatment one group was

Six weeks after surgery rhinoscopy was repeated. Biopsy or swab specimens were taken and

In 18 dogs (13 male, five female) aspergillosis was diagnosed, unilateral in 13 and bilateral in five
dogs. In five dogs the frontal sinus was also infected. Most dogs were of large breeds. The average
age of the dogs was five years.

2 Department of Clinical Sciences of Companion Animals, Faculty of Veterinary Medicine, University of
Utrecht, Yalelaan 8, 3584 CM Utrecht.

Four very agressive dogs were treated with itraconazole orally alone, because it was not possible
to perform the flushings. Although only two dogs completed four weeks treatment, none of these
dogs were cured.

Treatment with enilconazole flushings alone was performed in 10 dogs. Six weeks after treatment
all of these dogs had responded very well. At control rhinoscopy small spots with Aspergillus were
found in two of these dogs, which could be removed with grasping forceps. One year after
treatment these dogs did not show any signs of recurrent Aspergillus infection. Except for two
dogs all control fungal cultures were negative.

Enilconazole with oral itraconazole treatment was performed in four dogs. Six weeks after
treatment all dogs were clinically cured. At rhinoscopy however Aspergillus was seen in three dogs
but these small spots could could easily be removed with grasping forceps. Fungal cultures in
these dogs were positive for Aspergillus. One year after treatment all four dogs did not show signs
of recurrent Aspergillus infection.

Topical treatment with enilconazole dramatically improved the overall succes rate in the
treatment of nasal aspergillosis in dogs as compared to former treatment with amphotericine-B.
Although rhinoscopy still revealed small Aspergillus spots after treatment in some dogs, all dogs
were clinically cured. Because hospitalization is usually needed during treatment with nasal
flushings, it is quite expensive. Furthermore the treatment can be very diffcult in agressive dogs.
Therefore oral administration of an antimycotic drug could be usefull in these cases were local
treatment is not possible. Although only two dogs in this study completed four weeks itraconazole
treatment, results were disappointing.

Combining oral administration of itraconazole with nasal enilconazole flushings did not improve
results. Although only few dogs were treated we noted severe loss of appetite in some dogs when
treated with itraconazole.

In cases were dogs do not respond as well to enilconazole treatment as in this study,
administration of itraconazole might be benificial.

The authors wish to thank Janssen Pharmaceutica, Beerse, Belgium for their support to culture
and determinate all fungal material and providing itraconazole.

Aspergillosis in pet animals and
treatment of experimental infection in
laboratory animals

Aspergillus species are widely distributed in nature and canbe isolated, often in high numbers,
from decomposing organic material. A sporing head of Aspergillus fumigatus may produce 5 x 10"
conidia with a diameter of 2.5 - 3 /um. One mg of conidia contains 13 x 10\' colony forming units
(CFU). Each spore may germinate to produce mycelium with further sporingheads. The
anamorph genera of Aspergillus (imperfect state)may mate to give perfect states (teleomorph)
and these areclassified in the family of Trichocomaceae, belonging to the Eurotiales, Ascomyco-
tina.

The Aspergillus species that are able to produce infections in man as well as in animals are
considered to be opportunists, especially when resistance to infection is absent or reduced or
when large numbers of spores are present.

The species with the most pronounced pathogenic potency is AJumigatus. It is the most common
cause of invasive and non-invasive aspergillosis in man and most of the animal species. A. flavus is
also often isolated from infections in birds and in various other animal species: it is an important

\' Jan Van Cutsem, Department of Bacteriology and Mycology,Janssen Research Foundation, B-2340
Beerse, Belgium.

agent of invasive aspergillosis in immunocompromised patients and also causes keratitis and
sinusitis. Various other Aspergillus species, such as A. niger, A. amstelodami, A.nidulans, A.
candidus, A. oryzae, A. restrictus, A. terreus, A. versicolor, A. clauatus and others, have been
isolated occasionally from infections.

In chickens and other birds, especially birds in captivity, A.fumigatus has been isolated most
frequently, followed by A.flauus, A. nidulans and A. niger. Newborn birds are highly sensitive to
"brooder pneumonia".

In chickens, experimentally infected by aerosol or after intrapulmonary and intra air sacs
infection, two types of disease may be distinguished depending on the age of the animals and the
fungal inoculum size. The acute form presents with severe symptoms such as congested lungs
with greyish discoloration, yellowish white nodules and frothy exudation. In the chronic disease
mycotic solitary or multiple granulomas are present in the lungs, on the air sacs, on the cornea, or
in any other organ. The same macroscopic lesions can be observed in wild birds, in farm poultry
and in various caged birds.

In dogs, disseminated aspergillosis is relatively rare, but sinusitis and rhinitis is frequent. Cats,
however, are rarelyaffected by Aspergillus. All domestic and wild animals may be affected by
Aspergillus infection.

Spontaneous infection by Aspergillus in rabbits has been described, but under natural conditions
rodents generally appear to be relatively resistant.

In laboratory experiments, mostly mice, rats, hamsters, guinea-pigs, rabbits, chickens, turkeys or
pigeons are used.

Under natural conditions, inhaled airborne Aspergillus spores are the cause of infection. One-day-
old chickens can be infected by an aerosol of Aspergillus spores, and the severity of the infection
and the number of deaths is in relation to the total number of spores given. Prophylaxis with
enilconazole used in smoke generators is efficacious. The fungicidal activity of enilconazole has
been compared to that of other antifungals and prooved to be superior. The activity of
enilconazole in a smoke generator was also largely superior to thiabendazole used under the same
conditions. Moreover, enilconazole is active when used as a spray and its residual vapour-phase
activity is unique and helps to maintain its efficacy. Enilconazole, however, can only be used
against Aspergillus for disinfection of breeding rooms and materials, and for external prophylaxis
against infection and not for oral, topical or parenteral treatment for systemic or disseminated
disease.

Various antifungals have been evaluated in the oral and parenteral treatment of systemic or
disseminated aspergillosis in normal and in immunodepressed laboratory animals. For immunode-
pression, various agents have been used, such ascorhcoids, cyclophosphamide, mechloretha-
mine hydrochloride and others. After administration of mechlorethaminehydrochloride a severe
persistent neutropenia, more pronounced in guinea-pigs than in mice, can be obtained. An
inoculum of 25,000 CPU of A. fumigatus per g body weight is always fatal in guinea-pigs between 4
and 7 days after intravenous infection. Such animals can be treated orally or parenterally.
Terbinafine and thiabendazole are not active. Fluconazole and 5-flucytosine (5FC) are almost
devoid of activity while ketoconazole is only marginally active. Itraconazole, however, administe-
red orally or parenterally in both normal and immunodepressed guinea-pigs, starting on the day of
infection or one day later, is highly active and is more potent than parenteral amphotericin B.
Combinationtherapy of itraconazole with 5FC, or with amphotericin B shows no antagonism, but
at least additive and in some cases synergistic activity is observed. Itraconazole is used orally
before infection (prophylaxis) to prolong survival of guinea-pigs infected intravenously. In guinea-
pigs, topical treatment with enilconazole is efficacious in experimental keratitis caused by A.
flauus. Oral and topical itraconazole is highly efficacious in experimental Aspergillus keratitis
inguinea-pigs. Saperconazole, another triazole antifungal, is also highly efficacious in various
animal models. Inveterinary medicine, extensive experience in clinical trials has confirmed the
activity of enilconazole. Itraconazole has also been shown to be efficacious in various forms of
human Aspergillus infections without notable side effects.

The extrapolation of activity from experimental laboratory investigations to the human and animal
pilot studies opens up large possibilities for safe treatment of Aspergillus infections in veterinary
medicine, due to a good correlation in well designed models.

The lids are covered externally by sl<in and internally by conjunctiva. The layers in between
contain muscular and adnexal tissues. The lid edges contain 25-40, 4-5 mm long. Meibomian
glands. In the margin of the lids is a small furrow, in which the openings of these glands are located.
The outside of the lid margin is generally shining pigmented, 1 mm (upper lid) to 2 mm (lower) wide,
and hairless (dogs and cats have no eyelashes). The lids are closed by the circular orbicularis
muscle. The medial and lateral palpebral ligaments maintain the normal slit form of the fissure. The
lengths of the slit varies from approximately 25 to 45 mm. The upper lid margin is 2-3 mm longer
than the lower one.

Wounds of the lids are frequently more or less right-angled and will bleed profusely. If cut or
damaged, a lid margin wound will retract, thus enlarging the defect. Scar retraction will result in
fibrotic notches at the wound edges. Lid lacerations should therefore be sutured immediatly and
very precisely, even when older than 8 hours.

Hairs along the wound edge may be cut by scissors, but cut hairs will easily contaminate the
wound. The conjunctival sac and the wound should be rinsed thoroughly with saline. Wound
debridement should be as minimal as possible. In most cases, the corresponding conjunctival
defect can be left to heal spontaneously (see conjunctiva).

The lid is sutured with atraumatic, 5-0 or 6-0 monofilament nylon (absorbable only for aggressive,
high anesthesia-risk patients) with a 3/8 bent, round body or micropoint needle. Suturing is begun
at the margin of the lid by a single 8 or U-suture. The 8-suture (fig. 1) is started 1-2 mm from the
margin, where hairgrowth starts. The Meibomian gland openings are used as a guide line for
precise realignment. After suturing, the margin must be both horizontally and anterior-posteriorly
precisely in line; absolutely no "step down" may be present. The rest of the wound is closed by
single interrupted sutures, starting at the most prominent points of the remaining wound. The
remaining distances are sutured by halving. The sutures should be placed superficially in the skin,
preventing movement of the wound edges, thus inducing minimal scar formation. The maximal
distance between sutures should not be over 1.5 to 2 mm. There should never be tension on the
tissues near the lid margin. A topical antibiotic is applied QID for 2-3 weeks. Sutures are removed
after 12-14 days.

Lacerations of the medial (usually lower) canthus are rare, but usually accompanied by laceration
of the lacrimal duct. The canaliculi are located in the swollen wound by intubation. An S-shaped
000 probe or Worst pigtail probe, best with an eye in the tip, is introduced via the upper punctum
into the wound. A 0.7-1.3 mm diameter silicone tube is either attached over the tip of the probe, or
is cut on a slant and attached in the eye at the tip. The tube is pulled through the upper punctum via
the sacculus. The probe is then introduced through the lower punctum to the wound and the other
end of the silicone tube is pulled through the rest of the lower canaliculus. The ends are tied
together by a 5-0 silk suture. This method is quick, however both ends may irritate the cornea.
This can be avoided by making a circular tubing. A 5-0, blunted, monofilament nylon strand is
passed through the tube. The end is bent-back and re-inserted in the tube. A 5-0 silk strand is
pulled double through the tube by the nylon strand. The length of the tube is adjusted. The silk
strand is knotted, leaving a silicone tube-ring through the canaliculi and sacculus.
The wound of the edge of the lid and the rest of the wound can be closed by single interrupted, 6-0
monofilament nylon sutures. A topical antibiotic is applied QID, and the tubing is left in place for 2-
3 weeks.

\' Dept. of Clinical Sciences of Companion Animals, Faculty of Veterinary Medicine, P. O. Box 80.154, 3508
TD Utrecht, The Netherlands.

Smaller defects of the conjunctiva will heal best without surgical interference. The cul-de-sac is
kept clean by saline rinsing, and infection is prevented by the use of a topical antibiotic such as
chloramphenicol QID. Only very large or very irregular conjunctival defects are closed by 8-0,
absorbable sutures in a continuous or interrupted pattern, subconjunctivally. Knots or suture
ends should never protrude above the conjunctiva, and thus be able to irritate the cornea. There
should be no wrinkle,torsion or traction areas, because they will result in irritating scars.
Tears of the nictitating membrane are closed by 8-0 absorbable, continuous sutures (fig. 4). Knots
should be avoided, or laid subconjunctivally, as much as possible.

The cornea functions as a window through which the light passes to the retina. The cornea has 5
layers (ant to post): the epithelium (7-12 layers, continuous with conjunctival epithelium), the
stroma (90% of thickness), Desemeth\'s membrane, and the endothelium. In the epithelium is a
numerous network of nerve fibers (sens: N V) with bare ends. The transparency of the cornea is
due to its state of relative dehydration, its uniform structure, and avascularity.
Very superficial defects of the cornea (e.g., caused by a grain of sand) will cause slight epiphora,
edema and pain (also in the ciliary muscle = cyclospasme!). Fluorescein will stain the scratch. The
superfical epithelial cells will flatten and migrate over the defect. After 8-10 hours, the defect will be
covered again by epithelium. The covering of the corneal nerve ends will stop pain, and
subsequentally the epiphora, and possible bacterial invasion. Also, the integrity of the surface will
be re-established, resulting in the disappearance of the edema. After some days the epithelial layer
will gain its normal thickness, by regrowth from the basal epitelial layer. There will be no scar
formation at all.

Defects that just penetrate the corneal stroma will cause the same clinical signs as superficial
defects. However, the signs will be more severe and last longer. This defect will also heal by sliding
of the surrounding surface epithelial cells, but there will also be ingrowth of basallayer epithelial
cells into the defect, thus filling it from the sides and bottom. In the end, no scar will be visable, but
microscopically, a minor depression in the corneal surface and an irregular pattern in the basal cell
layer will remain.

In deep defects, the edema will be severe and there will be a grayish deposit of leucocytes in the
defect. The epithelial cells will again try to cover the defects edges, thus rounding the margin.
From the nearby limbus, superficial vessels invade the cornea. They form granulation at the
defect, thus filling it. After healing, white scar tissue will remain.

Perforating, defects are plugged by a coagulum of aqueous, with or without a piece of iris. In the
latter case the iris vessels will invade the area and promote subsequent granulation.

Discharge may be dissolved by a collagenase inhibitor such as acetylcysteine or removed by
salinelavage. Bacterial invasion is stopped by an effectively penetrating antibiotic such as
chloramphenicol. The ciliary muscle spasm is counteracted by 1% atropine, and the release of

prostaglandins by anti-prostaglandins and dexamethasone (if fluorescein negative!). Treatment
with topical ar}aesthetics will de/ay epithelial healing, mask further damage, and therefore must
be seen as a professional mistake!

Alkali or battery acid will cause severe damage to the cornea. Acid precipitates the corneal
proteins, thus stopping its penetration. Detergents will penetrate deeper, even damage the
endothelium, thus causing irreversible edema. Immediate, copious irrigation with tap water should
be followed, in practice, after application of a local anesthetic, by further irrigation with 1-2 liters of
0.9 % NaCl solution via, e.g., an intravenous tubing system. Treatment consists of topical drops of
chloramphenicol, atropine and dexamethasone. If the central endothelium has been lost, only a
corneal transplant may restore vision.

Superficial corneal defects can be stained with fluorescein. Foreign bodies such as sand, plant
material or wood slivers are removed by lavage or, after topical anesthesia, removed by forceps. If
the patient must be sent to a specialist for this, topical chloramphenicol and 1% atropine (all
drops!) should be instilled. Protruding thorns are removed by foreign body forceps, after topical
anesthesia. Deeper penetrating thorns are pulled out by two bent, 0.45 mm injection needles.
Posttraumatic treatment consists of topical chloramphenicol and 1% atropine QID for 10 days. If
there is aqueous flare, applying topical dexamethasone for several days may prevent posttrauma-
tic uveitis. A thorn, totally in the anterior chamber, has to be removed by paracentesis.

In horses, lacerations of the lids are common, although the incidence is lower than in small
animals. In horses, eyelid wounds are often full-thickness lacerations and, thus, involving the skin,
orbicularis oculi muscle and conjunctiva. In most cases the upper eyelid is torn.
If the wound is not treated, it will heal by second intention. After the initial edematous swelling has
subsided, retraction of the wound margins will enlarge the defect. Then, inflammation or
granulation tissue will develop. The ultimate scar tissue formation and scar retraction may result in
an irreparable malformation and possible malfunctioning of the eyelid. Therefore, lacerated lids
should be repaired immediately by careful suturing in order to achieve healing by primary
intention.

Pre-operatively, antibiotics are administered intravenously. Surgery may be carried out either in
the standing animal under local analgesia, or in the recumbent animal under general anaesthesia.
Local analgesia is achieved by tissue infiltration or, in case of laceration of an upper eyelid, by
frontal nerve block. If surgery is performed in the standing horse, auriculopalpebral nerve block is
desirable to achieve akinesia of the lids.

The wound and conjunctival sac are flushed and cleaned using saline solutions. Hairs around the
wound may be trimmed using scissors. However, cut hairs will easily contaminate the wound.
Some ointment on the blades of the scissors may avoid this.

In fresh lacerations, wound debridement should be reduced to a minimum. In older wounds, sharp
superficial excision of the wound edges is carried out using a scalpel blade in order to obtain fresh,
bleeding surfaces. In the majority of cases, it is not necessary to suture the conjunctival defect,
because it will heal spontaneously and rapidly, if the other layers, in particular the orbicularis oculi
muscle, are well apposed. Suturing is started at the site of the palpebral margin, by placing a simple
interrupted suture or a single 8-suture at this site. Care must be taken that apposition is perfect.

\' Department of General and Large Animal Surgery, State University of Utrecht, Yalelaan 12, 3508 TD
Utrecht, The Netherlands.

The remainder of the wound is then closed by halving. The orbicularis oculi muscle and skin are
sutured together, using either interrupted vertical mattress sutures or deep simple interrupted
sutures alternating with superficial simple interrupted sutures. The deep bites of the mattress
sutures involve the skin together with the orbicularis oculi muscle, whilst the superficial bites only
involve the skin.

We prefer to use non-absorbable, monofilamentous suture material. The sutures are left in place
for at least one week. In this period ophthalmic antibiotic ointment may be administered twice
daily. The prognosis will be favourable, if surgery is performed immediately and carefully.

If the wound is not fresh but some days old, edema and infection may be present, as reflected by
swelling and mucopurulent or purulent discharge. In that case, an eye bandage may be applied.
The bandage consists of a piece of cotton in which three holes are made (for both ears and the non-
affected eye), and to which a compress of gauzes is fixed to be placed on the affected eye. Several
times a day the compress is saturated with saline with or without antibiotics. When swelling and
discharge have decreased sufficiently, surgery is performed.

In horses, corneal trauma is probably the most common ocular problem. Corneal injury is usually
accompanied by varying degrees of excitability and pain, which may result in lacrimation and
blepharospasm. This may interfere with adequate examination of the eye. Therefore, sedation
may be helpful. Auriculopalpebral nerve block and/or instillation of a topical anaesthetic solution
may facilitate detailed examination.

In case of a superficial erosion, the corneal defect is limited to the epithelium. Initially, there will
be slight blepharospasm and lacrimation, and some edema in the cornea at the site of the defect.
Fluorescein retention depends on the depth of the abrasion of the epithelium. The conjunctival sac
is flushed with saline and examined for the presence of foreign bodies. Subsequently, a topical
broad-spectrum antibiotic is applicated. Antibiotic administration may be repeated some times a
day until the defect has healed. However, when the horse is not manageable, it is justified to
discontinue further application by an unexperienced owner, to avoid additional trauma to the
cornea. Generally, the erosion will heal within a few days by the sliding of surrounding epithelial
cells over the defect. Scar formation will not occur at all.

Defects just into the corneal stroma, the so-called superficial ulcers, cause the same signs, but
they will be more prominent and may last longer. Fluorescein retention is very clear. Also these
defects will heal by epithelisation without visible scar formation.

In deep ulccrs, with loss of epithelium and some more stromal tissue, the surrounding cornea is
edematous and infiltration of inflammatory cells occurs. Superficial blood vessels will invade the
cornea, until the ulcer is reached. Then, the defect is filled up with granulation tissue, which is
covered by epithelial cells. After healing a white scar will remain.

Bacterial infection has to be prevented by repeated flushing and application of topical broad-
spectrum antibiotics. Mucopurulent or purulent discharge and increase of pain are indicative of
bacterial infection. In that case, bacterial cultunng and sensitivity testing are necessary for
establishing an optimal antibacterial therapy. In addition to antibiotics, atropine is administered to
relieve pain by relaxation of the ciliary spasm. Systemic administration of non-steroidal anti-
inflammatory drugs (NSAlDs) is also important to relieve pain and to prevent or reduce intra-
ocular complications, such as anterior uveitis. To facilitate topical medication in resistant horses, a
nasolacrimal or subpalpebral medicating tube may be placed.

A chronic, indolent ulcer may result from frequent administration of topical corticosteroids. An
indolent ulcer is not painful, and corneal edema and vascularisation are minimal. Bacterial and
fungal culturing should be carried out to rule out infection as cause of delayed healing. Surgical
treatment may promote healing of an indolent ulcer. If undermined epithelial margins and/or
necrotic tissue are present, the cornea is carefully debrided. Then, cauterisation is performed by
swabbing the ulcer with iodine tincture or phenol. Antibiotics are injected subconjunctivally and/
or applicated in the conjunctival sac, followed by a temporary tarsorrhaphy. In horses, the
nictitating membrane or a conjunctival flap may also be used to cover an ulcer, but tarsorrhaphy is
usually preferred. A nasolacrimal or subpalpebral medicating tube may be placed for postopera-
tive medication.

Perforating wounds of the cornea cause a varying degree of intra-ocular damage, which may
considerably influence the ultimate restoration of vision. So, careful examination of the eye is
important for accurately advising and prognosis.

In case of small perforations, aqueous will escape and the wound may be plugged by uveal tissue
and/or fibrin, after which the anterior chamber may be reformed. Sometimes, anterior uveitis
develops, as reflected by miosis and cellular exsudate or fibrin in the anterior chamber. A guarded
prognosis is given. The wound may be treated non-surgically using local application of antibiotics
and atropine, and systemic administration of antibiotics and NSAIDs. A temporary tarsorrhaphy
may stimulate healing. When a firm and safe bond has developed between the entrapped iridal
tissue and surrounding cornea, the protruding iris and granulation tissue are resected just below
the level of the corneal surface, followed by tarsorrhaphy. Epithelial cells will then cover the defect,
and a permanent staphyloma remains.

In large ruptures of the cornea fibrin and blood clots are present in the collapsed anterior
chamber. The lens may be luxated or expelled from the eye. Vitreous may then be present in the
anterior chamber and/or wound, resulting in collapse of the entire eye. As phthysis bulbi has to be
expected, a very poor prognosis should be given.

Non-surgical treatment may be performed as mentioned above causing the wound to heal by
second intention. Surgical treatment may be carried out to accelerate healing and to improve
cosmesis after the eye has become quiescent.

Primary closure of perforating corneal wounds by suturing is performed in the recumbent animal
under general anaesthesia. First, samples for bacterial culture and sensitivity testing are obtained
from the conjunctival sac and wound. Then, the conjunctival sac is extensively flushed with sterile
saline containing povidone-iodine or antibiotics. Antibiotics are also administered intravenously.
First, a temporal canthotomy is carried out. After excessive fibrin and blood clots have been
removed, some sutures are preplaced into the cornea. Then, the prolapsing uveal tissue is freed
and amputated or replaced into the anterior chamber depending on its viability and degree of
injury. The anterior chamber is irrigated gently in order to remove fibrin and blood clots, after
which the preplaced sutures are tied and knotted. Between the preplaced sutures some more
sutures are placed to complete wound closure. We prefer simple interrupted sutures of non-
absorbable, monofilamentous suture material. The sutures should not perforate the entire cornea.
They should include the epithelium and corneal stroma as deeply as possible to ensure close
apposition of the Descemet\'s membrane and endothelial layer. To reform the anterior chamber,
lactated Ringer\'s solution is injected, followed by injection of a small amount of air to prevent
adhesions between iris and cornea. Finally, the canthotomy wound is closed. Postoperative
treatment consists of local application of antibiotics and atropine, and systemic administration of
antibiotics and NSAIDs.

In most cases of trauma to the globe, whether it is blunt or sharp, a posttraumatic uveitis will
occur. In mild cases, inflammation will be restricted to the anterior uvea (iris and ciliary body). In
more severe cases the posterior uvea (the choroid) may also be affected. Extension of the
inflammation to the retina and vitreous is possible.

Prostaglandins (PGs), including PGE and PGF2a, are the primary mediators of ocular
inflammation, Arachidonic acid (AA), present in most cell membranes, is the precursor of PGs
(through the enzyme cyclo-oxygenase) and other inflammatory agents (e.g. leukotrienes (LT),
hydroxyeicosatetraenoic acids (HETE) and free oxygen radicals). Mechanical and chemical
stimuli can free AA from cell membranes. PGs act on iris musculature, causing contraction of the
sphincter muscle (pain!), they cause ocular hyperemia and an increase in ocular vascular
permeability, thus resulting in an increase in protein content of the anterior chamber and presence
of inflammatory cells. The result is a swollen, hyperemic iris, a miotic pupil and an aqueous flare.
Synechia between iris and lens are formed. The intraocular pressure is decreased: inflammation
inhibits the ciliary body in its function to produce aqueous. Secondary glaucoma can be caused by
a blockade of the iridocorneal angle by the swollen iris and/or inflammatory cells and fibrin.

- Corticosteroids liberate an inhibitory enzyme, lipomoduline. This enzyme inhibits the production
of AA. Corticosteroids also decrease exudation of inflammatory cells and fibrin, suppress
fibroblast activity, decrease vascularisation and inhibit collagen formation. Corticosteroids can be
administered topically and/or systemically. For topical use, prednisolone acetate 1% and
dexamethason 0.1% are appropiate. Of these two, prednisolone acetate gives the highest
intraocular level. For anterior uveitis these drugs can be used. However the effect on the choroid
and retina is minimal. Corticosteroids are known to give side effects also when given topically: they
delay epithelial regeneration, they potentiate corneal collagenase activity and infections and, even
in larger dogs, they have a systemic effect. Therefore severe cases of uveitis will often be treated
with a systemic corticosteroid, which has its strongest effect on the iris and posterior uvea.
Depending on the corneal damage a combination with topically applied corticosteroids is useful.
Whether topically or systemically applied, the dosage should be tapered gradually to prevent a
relapse. In man, corticosteroids are known to cause glaucoma and cataracts. This has not been
reported in dogs and cats.

- Non Steroidal Anti Inflammatory Drugs (NSAIDs) inhibit cyclo-oxygenase. In the absence of this
enzyme PGs can not be formed. However the formation of other mediators deriving from AA is
not prevented. NSAIDs are routinely administered systemically, but there are topical formula-
tions. In general they have the same contraindications as topical corticosteroids. The side effects
of systemic NSAIDs include renal and gastrointestinal disorders. Aspirin, flunixin meglumine and
phenylbutazone have proven to be effective in ocular inflammation. Combinations of corticostero-
ids and NSAIDs have a better effect than the use of either drug alone.

Atropine is a parasympatholytic agent. When applied topically it paralyses the sphincter muscles
of the iris and ciliary body, resulting in mydriasis and cyclopegia. In doing so, it relieves the pain
arising from the spastic muscles. Also posterior synechia are less likely to be formed with a dilated
pupil. The blood-aqueous barrier is restored. The use of atropine is contraindicated in the
presence of primary or secondary glaucoma. Due to its bitter taste, topically applied atropine may
cause hypersalivation in dogs and especially in cats.

In most cases bacteria do not play an important role in a posttraumatic uveitis. Nevertheless, the
use of topical and systemic antibiotics is recommended in the early stage. Routinely chlorampheni-
col is used for its broad spectrum and its effective penetration into the eye.

Corneal ruptures are frequently located near the limbus. Sometimes the sclera is involved.
Clottinf of aqueous and/or an irisprolapse will block the wound. The anterior chamber may be
filled with blood and fibrin. Due to loss of aqueous the anterior chamber will be shallow.
Occasionally the lens is involved.

Factors that influence treatment are: length and location of the wound, freshness and secondary
changes in the eye. Very small lesions at the limbal base with minimal prolapse of the iris can be
treated conservatively. A slightly deformed pupil will be the result. A fresh looking prolapsed iris in
a large wound should be brought back into the eye after removal of the overlying fibrin. The cornea
is closed after rinsing and restoration of the anterior chamber. With proper aftercare a completely
functional eye can be the reward of spent time and expense. Heavily contaminated or infected
prolapses should not be pushed back into the eye. They can be amputated by electrocoagulation
or left in situ with conservative treatment. As with laceration of the eyelids there is no eight-hour
limit to surgical repair. The prognosis is guarded when the lens is ruptured.

The first step will be to evaluate the patients general condition. The eye can be inspected after
instillation of a topical anesthetic, atropine 1% ophthalmic solution and chloramphenicol eye
drops. Corticosteroids and flunixin meglumine given by injection at this time may be helpful in
limiting post traumatic uveitis. Careful lavage with saline (body temperature) will clear the eye and
its adnexa of blood and dirt. In this stage do not pull at debris connected with the wound since this
will disrupt clots and bleeding and leakage will start again. If at this time you decide to refer the
patient to a specialist, prevent the eye from more trauma by an Elizabethan collar.

The use of muscle relaxants during anesthesia can be helpful in positioning the eyeball without
traction. Artificial respiration and monitoring of C02 is absolutely necessary when muscle
relaxants are used. The use of microsurgical eye instruments and an operating microscope (lOx)
or magnifying loupe (4-5x) is essential. Nylon 8-0 or 10-0 with swaged spatula needle is used.
Balanced Salt Solution (BSS, Alcon) or lactated Ringer\'s solution is used for flushing and
restoration of the anterior chamber. Heparin is added for control of fibrin formation. For
hemostasis 0.1% (1 mg/ml) adrenalin solution and cellulose sponges are used.

Since corneal tissue is scarce, wounds are not debrided. The endothelium is very sensitive to
trauma and can hardly regenerate. Therefore extreme care must be taken in handling of the
corneal wound with forceps and partial thickness sutures are used. Simple interrupted sutures are
used, 1 mm apart, starting at major landmarks of the wound. [Meanwhile the iris is gently pushed
back with a spatula. Before the last sutures are placed, the anterior chamber is restored with
Ringer\'s or BSS and an air bubble. Sutures are removed 16 to 30 days postoperatively.

When part of the cornea is missing, the wound can not be closed without traction and deformation
of the cornea. Conjunctival or corneal flaps are used to cover the defect. For defects close to the
limbus pedicle flaps can be used. A complete (360°) flap covers the entire cornea and is easier to
perform.

Fig. 3. Pedicle flap. The conjunctiva is partly dissected from the bulbus to cover the corneal wound. 8-0
absorbable suture is used as in fig. 3. Sutures are removed after approximately 10 days.

The bulbar conjunctiva is dissected from the limbus and episcleral tissues, and advanced over the cornea. 5-0
or 6-0 non absorbable mattress sutures are used.

Clinical examination of the canine en feline nasal cavity is limited to the rostral nasal cavity using an
otoscope. Also radiographic examination does not always provide a diagnosis. Therefore the use
of endoscopy in the investigation and treatment of nasal disease has become well established since
the introduction of rigid and flexible fibre optic endoscopes. The use a rigid endoscope to examine
the entire nasal cavity to diagnose diseases of the nose in the dog and the cat will be described.

Instruments for rhinoscopy; a light source with a halogen lamp (min. 150 Watt), a flexible fibre optic
cable and a rigid telescope 2.7 mm or 3.2 mm diameter 18 cm long with wide angle vision. For
documentation of alterations special photocamera\'s or videocamera\'s which are connected with
the telescopes are commercialy available.

Powerful suction and fine suction canulas (1 mm-3 mm) which can be introduced alongside the
telescope are indispensable to remove excessive discharge and blood during rhinoscopy. Several
grasping forceps are useful for obtaining biopsies or removal of foreign bodies. Forceps which
have a hollow stem through which a telescope can be introduced are available. Sterile cotton
swabs can be used taking material for bacteriological or fungal examination and culture.
A complete history should be obtained with emphasis on age, duration of complaints and whether
they are presented uni- or bilateral. Routine physical examination is performed.
Important clinical signs in patients with persistent nasal disease are nasal discharge, sneezing, pain
and/or dyspnea. The discharge can be serous, purulent, hemorrhagic or mixed hemopurulent.
Clinical examination of the nose consists of inspection of the nasal plane and the nostrils for
discharge or depigmentation, inspection for presence of deformities and examination of air
passage through each nare. Regional lymphnodes are inspected for enlargements.
Radiographs made prior to rhinoscopy may reveal densities in the nasal cavity or signs of bone
destruction. In addition to dorsoventral en laterolateral radiographs of the skull a dorsoventral
radiograph with the film introduced into the mouth is made to evaluate details of the finer nasal
structures.

Rhinoscopy is performed under general anesthesia. A thorough mouth and pharynx inspection
preceeds all rhinoscopies. The animal is intubated and in lateral recumbency with the head resting
on the table.

The telescope is introduced into the nasal cavity via the dorsomedial aspect of the nare. One
should guide the telescope very carefully as the nasal mucosal membranes tend to bleed easily.
The use of the rigid telescope and the shape of dogs\' and cats\' noses limits the inspection of the
nasal cavity to those parts which can be reached. It is usually not possible to examine the
caudodorsal part of the nasal cavity.

The most notable findings obtained by rhinoscopy are pathological alterations of the mucosal
membranes and turbinates, tumors, foreign bodies and fungus growth.

In a retrospective study results of 233 rhinoscopies were analysed (1). Hypertrophic or
proliferative rhinitis was encountered most frequently. The etiology is not yet fully understood.
Pseudomonas was isolated in several dogs with hyperthrophic rhinitis. In dogs and cats with
atrophic rhinitis bacterial cultures revealed predominatly Bordetella, Pseudomonas and Kleb-
siella. Severe atrophy of the conchae in the caudal parts of the nasal cavity and presence of fungal
growth characterized aspergillosis. Normal mucosal membranes with hyperemic margins were

\' Small Animal Clinic "De Dagelhof", Concordialaan 2, 4874 NZ Etten-Leur, The Netherlands.
2 Department of Clinical Sciences of Companion Animals, Faculty of Veterinary Medicine, Utrecht.

found in dogs and cats with allergic rhinitis. Tumors of the nasal cavity were diagnosed mainly in
older dogs and cats. Nasopharyngeal polyps were only seen in cats. Congenital deformities and
foreign bodies were occasionally found causing chronic rhinitis.

Rhinoscopy is useful because it affords not only visual recognition of lesions but also acquisition of
material from the nasal cavity under vision. This pertains to foreign materials for culture and
biopsies. Rhinitis is present in many nasal diseases such as allergies, viral, bacterial and myotic
infections, tumors, congenital deformities and foreign bodies. Frequently rhinoscopy is needed for
a specific diagnosis and determination of treatment.

The usefulness of bronchoscopy in diagnosis of diseases of the tracheobronchial tree in small
animals has been described by several authors in the last 25 years. Although the cost of good
quality equipment is substantial, it is a worthwhile investment for the more specialized small
animal practitioner who has an interest in diseases of the upper airways.

In less specialized small animal practices it is useful to know about the possibilities of
bronchoscopic examination in order to select the cases in which bronchoscopy could be of use or
even of lifesaving importance.

Bronchoscopy is indicated in all cases of chronic coughing, and in particular in all cases of
bronchopneumonia, which do not respond rapidly to treatment. In addition, bronchoscopy
should be performed without delay when clinical signs (acute onset of coughing, dyspnea) indicate
a foreign body in the tracheobronchial tree. Bronchoscopy not only affords visual recognition of
lesions but also the opportunity to collect material for histology, cytology and microbiology.

The presence of dyspnea and/or deterioration of the general constitution of patients with
bronchopneumonia or other diseases of the lungs makes bronchoscopic examination (under
general anesthesia) a procedure for specialized clinics. Control of respiratory and circulatory
functions during the procedure is often of vital importance.

For bronchoscopic examination the dog or cat is brought under general anesthesia. The
anesthesia is choosen according to the state of the patient and is consistently monitored during
the procedure. Once the patient is anesthetized and placed in dorsal recumbency with the head on
a movable headrest, the bronchoscope can be introduced into the larynx. Administration of
oxygen and anesthetic gases can then be continued by connecting the gas supply to the
bronchoscope.

The minimum equipment required for adequate examination of the tracheobronchial tree is a
bronchoscope of adequate length and diameter, and a suitable light source. For a small animal
practice several sizes of bronchoscopes are required. Rigid bronchoscopes and telescopes are
considerably less expensive and far more durable than flexible bronchoscopes. Indeed, several
sizes can be obtained for the price of one size of flexible bronchoscope. The quality of vision of
rigid telescopes is excellent, resulting in clear photographs and video recordings.
In our clinic we use four sizes of rigid bronchoscopes (30 cm by 4 mm, 30 cm by 6mm, 40 cm by
9mm, and 48 cm by 4mm) and each is provided with both a 180°-vision and a 90°-vision telescope,

\' Department of Clinical Sciences of Companion Animals, Faculty of Veterinary Medicine, University of
Utrecht.

except the longest, for which there is no 90°-vision telescope available. Additional equipment for
bronchial lavage and forceps for taking biopsies and forceps for foreign body removal are
commercially available. The best forceps have hollow stems through which the 180°-vision
telescopes are introduced.

Photography requires a light source with a combined flash generator and an adapted camera.
Video recordings are beautiful and add the dynamic reality of the heart beat and respiratory
movements, but recording is not essential for diagnosis.

The usefulness of bronchoscopy can best be illustrated by presenting case reports.

The principal advantage of endoscopy in gastroenterology is that it provides noninvasive access to
the esophagus, stomach, duodenum, and large intestine, for visual examination and the use under
visual guidance of instruments for obtaining biopsies, removing foreign bodies, and dilating
strictures, as well as for obtaining photographic records. Endoscopy can reveal the nature of a
gastric foreign body and whether it can be removed safely via the esophagus or only by
gastrotomy. Endoscopy can reveal a gastric neoplasm and can help to determine whether it can be
surgically resected or not. It can aid in determining the source of gastrointestinal hemorrhage.
Endoscopy combined with biopsy can determine whether a mucosal abnormality detected
radiographically is inflammatory or neoplastic, and can determine the type and severity of
inflammatory lesions and hence the appropriate therapy.

Many of the procedures which can be carried out with an endoscope can also be accomplished
surgically. In some instances the surgical approach is better in that it allows examination of the
serosal as well as the mucosal surfaces and permits full-thickness biopsies rather than only
mucosal biopsies to be taken. Nevertheless, far more biopsies can be obtained in less time during
an endoscopic examination, and in many patients an extensive examination of mucosal surfaces
without surgical invasion is obviously advantageous.

A certain amount of skill must be acquired in manipulating the endoscope and its accessory
instruments, in obtaining biopsies, and in interpreting endoscopic observations. This skill can in
part be taught but it largely depends upon the accumulation of personal experience and hence the
opportunity to carry out endoscopic examinations on a regular basis.

Although a new endoscope, including a light source and biopsy forceps, are relatively expensive,
quite serviceable used endoscopes can sometimes be obtained at a reasonable price. The
following presentation is intended for the small animal practitioner who has thought about
obtaining a flexible endoscope for gastrointestinal applications, or who already has such an
endoscope but is not certain how to put it to use. We will describe the equipment and preparations
necessary for gastrointestinal endoscopy in dogs and cats, the performance of the examinations,
and some of the common uses of gastrointestinal endoscopy in dogs and cats.

A flexible endoscope for examination of the gastrointestinal tract should have four-way distal tip
deflection, water flushing, air insufflation and suction capabilities, forward-viewing optics, and a
forceps channel with a diameter preferably of 2.7 mm to accommodate biopsy forceps of 2.2 mm.
No single endoscope is suitable for all gastrointestinal endoscopy in dogs and cats and some
compromise has to be made between the length and the diameter of the insertion tube.

\' Department of Clinical Sciences of Companion Animals, Faculty of Veterinary Medicine, University of
Utrecht, The Netherlands.

2 Veterinary Specialists Oisterwijk, The Netherlands, and Department of Clinical Sciences of Companion
Animals, University of Utrecht, The Netherlands.

Endoscopes that are thin enough (7.8-9.5 mm) to pass through the pylorus of most cats and toy
breeds of dogs are also too short (100-110 cm) to extend through the pylorus of some large dogs.
Endoscopes that are long enough (140-160 cm) to examine the duodenum of larger dogs are at the
same time too thick (11.5 mm or more) for this purpose in smaller dogs and cats. There are fewer
limitations in examining the colon but an endoscope 100 cm long does not reach the ileocolic
junction in some dogs, while one of 11.5 mm diameter can be difficult to maneuver through the
entire length of the colon in some very small dogs and cats.

Biopsy forceps are available with either round or ovoid cups, having smooth or serrated edges,
and even with a bayonet between the cups to anchor the tip in the tissue until the cups are closed.
Ovoid cups do not always obtain larger biopsies than round cups, nor do cups with serrated edges
necessarily obtain better or deeper biopsies than those with smooth edges. If there is an
opportunity to try different types of biopsy forceps, a personal preference may be found, but skill
developed through experience will probably be more important in determining the quality of the
biopsies.

Good preparation of the patient is paramount in gastrointestinal endoscopy. If this is not taken
into account the endoscopy may have to be stopped halfway through without achieving any useful
results. This should by all means be avoided.

Patients that are to undergo endoscopy of the esophagus, stomach and duodenum should be
fasted for 36 hours, unless there is severe vomiting, in which case 24 hours is usually sufficient.
Endoscopy of the esophagus alone is usually an emergency procedure for which fasting is not
necessary and which cannot be delayed.

Patients that are to undergo colonoscopy need extensive fasting. At least two, and if possible
three, days before the procedure, total withdrawal of food is advised. In addition, this period of
fasting should be preceded by three days of only low-residue foods such as cottage cheese, boiled
egg, baby cereal or a low-residue commercial food (Nutrical®).

On the day of the colonoscopy the colon should be cleansed by lavage (enemas). Commercially
available preparations such as Microlax® are not suitable because they may cause damage to the
endoscope. The colon should be flushed with luke warm water via a rubber or soft plastic tube
which is inserted through the anus, to the proximal end of the colon if possible. In order to reach
this distance, the tube should be flexible and not too stiff. Most dogs object to this procedure,
particularly if the rectum and colon are painfully inflamed. However, flushing of the colon helps
considerably by cleansing the wall of fecal residues, and it should be continued or repeated until
the expelled water is clear. The advantage of flushing the colon before the dog is placed under
anesthesia is that the bowel movements and forced expulsion of water aids the cleansing effect and
for this reason also the dog should be walked after the lavage.

An additional aid is the administration by stomach tube of a gastrointestinal lavage solution
(Colyte®, GoLytely®). If the dog has been fasted adequately in advance, this can quite
satisfactorily cleanse the colon without enemas. When colonoscopy must be carried out on short
notice without preparatory fasting, the use of the gastrointestinal lavage solution can greatly
reduce the need for enemas. Also, when cleansing of the colon by enemas is simply too painful to
be imposed upon the dog, administration of the gastrointestinal lavage may be so effective that
only a brief enema under anesthesia is required. The lavage solution is given by stomach tube in a
dose of 50-80 ml/kg, in two portions 1-2 hours apart, and metoclopramide is given i.v. in a dose of
0.25 to 0.5 mg/kg to prevent vomiting. The first portion of the lavage should be given 4 to 6 hours
before colonoscopy and urgent defecation of quite watery feces can begin in 1-1% hours after the
first dose, so the dog must be taken for walks or placed in an area where it can defecate.
Attempting to cleanse the colon only by flushing under anesthesia immediately before
colonoscopy is usually quite disappointing. It is very time-consuming, often fails to completely
empty the colon, and is more likely to cause traumatic artifacts in the colonic mucosa.
In the cat one should be very careful when flushing the colon, especially under anesthesia. As the
ileocolic valve is not as well developed as in the dog, water introduced into the colon under even
moderate pressure will easily flow through the entire small intestine and stomach and be expelled
from the mouth, in but a few minutes.

For endoscopy of the stomach and duodenum, the dog should be anesthetized without
premedication. Acepromazine can be given i.m. in a dose of 0.01 mg/kg, but both atropine and
morphine-derivatives should strictly be avoided because of their effect on G.I. motility and
sphincter function.

Thiopentone (Nesdonal®) is used as an induction agent, whether acepromazine premedication is
used or not. Thiopentone is given intravenously to effect in a dose of about 15-20 mg/kg.
Anesthesia is maintained with inhalation agents (nitrous oxide, halothane and oxygen). The
disadvantage of this procedure is the long recovery time.

An advantageous alternative is the use of propofol (Rapinovet®) instead of thiopentone,
preferably after premedication with acepromazine (0.01 mg/kg i.m.). The dose of propofol for
induction is 4 m^kg with premedication, or 6 mg/kg if no premedication is given. If anesthesia is
maintained with propofol only (for example, for short procedures), the dose-rate for maintenance
is 0.4 mg/kg/min or 0.6 mg/kg/min, respectively. In cats the dose for induction with propofol is 6
mg/kg with, or 8 mg/kg without, acepromazine premedication; the maintenance dose is 0.6 or 1.0
mg/kg/min, respectively.

The patient should be lying on its left side during all endoscopic examinations of the
gastrointestinal tract. Anatomic landmarks are thus in the same position, which makes orientation
easier. Also, with the patient lying on its left side, the antrum is upward and this generally aids entry
into the duodenum, and the most proximal segment of the colon is also on the upper side and
thereby more easily entered. A mouth spreader is always used, to prevent damage to the
endoscope. One assistant is needed who can monitor the anesthesia and help with the insertion
and manipulation of the endoscope.

A lubricant is applied to the insertion tube to aid its passage through the esophagus. The
ingredients of some general-purpose medical lubricants can damage the endoscope and so a safe
formula should be used, such as 2.5% carboxymethylcellulose. The endoscopist inserts the tip of
the endoscope and then handling of the insertion tube is taken over by the assistant, who inserts or
withdraws it as requested by the endoscopist. The endoscopist manipulates the endoscope by
way of vertical and horizontal control knobs, as well as by some rotation of the entire endoscope.
Controls are also available to insufflation of air, for washing the lens at the tip of the endoscope,
and for aspirating air or fluid. The endoscopist also introduces and manipulates instruments such
as biopsy forceps, via the working channel.

a) Differentiation between tumor and foreign body when radiographic examination is not
conclusive

a) Biopsies for diagnosis of enteropathies and tumors, especially in connection with vomiting.

Diagnostic imaging in small animals:
ultrasonographic and radiographic
examination of thorax and abdomen —
a comparison

Ultrasonography is a diagnostic technique which is very useful in small animal veterinary
medicine. More than radiography, ultrasonography provides information about soft tissues,
provided that there is no bone or air between the transducer andthe organ under examination.
Because bone and air will completely reflect the sound beam, it is impossible to visualize the
underlying, deeper parts of the body. Fluid, on the contrary, isan excellent soundconductor;
depending on the composition of the fluid the sound beam will be hardly reflected or not reflected
atall. For these reasons it is possible to get detailed information about soft tissues, while
visualization of the skeleton is limited. Because of the complete reflection of the sound beam, only
the surface of the bones will be visible.

Ultrasonographic images represent cross-sections of physical structures. As a result, anatomic
orientation during ultrasonography differs from that during radiography. Reading of the images is
performed systematically, as with radiography, with attention for the shape, delineation and
structure of the object. The images are mostly presented, like radiographs, as "negative". Parts of
the body, that do no reflect the sound beam, such as an urine-filled bladder or a blood-filled
heartchamber are dark or black. The more ultrasound is reflected, the brighter the image will be.
As a basis for interpretation it is important to know the normal image of the various organs
thoroughly. For instance the spleen is more echogenic (brighter) than the liver, while the kidney is
characterized by byperechoic fat, a less echo genicrenal cortex, a hypoechoic medulla and a
hyperechoic pyelum. Because of the high reflection of ultrasound by air or gas, this media can be
used as an ultrasonographic contrast medium. This is applied in echocardiography. By
intravenous injection of heparinized blood, NaCl 0.9% or a 5% dextrose solution mixed withmicro-
gasbubbles (air, CO2, or H2O2) the bloodflow in the right heart will become visible, due to the
reflection of sound by the bubbles. This may provide complementary information about congenital
heart disease like a ventricular septal defect or an atrial septal defect.

Ultrasonographic examination of the thorax provides accurateinformation about the pleural
space, the heart and the large vessels. For examination of the lungs, radiography is the method of
choice. Air-containig lung tissue reflects the sound beam completely. As a result, only superficial
lesions, such asperipheral abscesses or lunglobe consolidation can be visualized. With ultrason-

\' Dept. of Radiology, University of Utrecht, Faculty of Veterinary Medicine, RO. Box 80.164, 3508 TD
Utrecht, The Netherlands.

ography it is possible to characterize fluid in thepleural space more accurately than with
radiography. Ultrasonography contributes to the differentiation between hydrothorax, hemotho-
rax and pleuritis. It is possible to visualize pleural adhesions, primary or metastatic pleuraltumors,
fibrin or gas in the pleural fluid and to perform an accurate puncture guided by ultrasonography.
Ultrasonographic examination of the heart also provides more accurate informaton than plain
radiography and it is less invasive than angiocardiography. Pericardial effusion, pericardial mass
lesionsas tumors, abscesses or bloodclots, diseases of the heart musclelike cardiomyopathy,
hypertrophy or infarction, abnormalities of the atrioventricular, aortic and pulmonary valves and
congenitalheartdiseases can be visualized ultrasonographically. M-moderegistration gives the
opportunity to include quantitation of chamber size, measurement of wall thickness and
description ofvalve movement. If necessary, the bloodflow in the right heartcan be studied by
injection of an echogenic contrast medium. In addition, also peripheral vascular abnormalities can
be examined, e.g. thrombosis in the caudal vena cava or aorta.

Radiography and ultrasonography are techniques which provide much information about the
abdomen and are often complementary. Ultrasonography provides information about the
structure of softtissues, like the spleen, liver and organs of the urogenitaltract. Also the large
vessels in the abdomen can easily bevisualized. Examination of the digestive tract is less useftjl,
because gas in the stomach and the intestines disturbs the imaging by strong reflection of the
soundbeam. Nevertheless, ultrasonography can diagnose an obstruction or a tumor of the
stomach or intestines. In addition, with ultrasonography it is possible to characterize fluid in the
abdominal cavity more accurately than with radiography.

Radiographic examination makes it possible to establish the size, shape and position of the liver,
spleen and kidneys. By ultrasonographic examination the internal structure of these organs
becomes visible. If necessary, it is possible to perform biopsies guided by ultrasonography. As a
result, the important additional information by ultrasonography makes it possible to differentiate
between inflammatory processes, tumors, cysts, abscesses and hematomas. Also concrements in
the biliary orurinary tract can be easily visualized. As with radiographiccontrast examination,
ultrasonographic examination of the unnarybladder provides the possibility to visualize concre-
ments, bloodclots and abnormalities of the wall, like tumors, chroniccystitis or hypertrophy.
Abnormalities of the prostate like hypertrophy, cyst, tumor or abscess can be evaluated more
accurately with ultrasonography than with radiography. In femaledogs, ultrasonography of the
genital tract is not only useful to diagnose abnormalities of the uterus or ovaries, but also to
recognize early pregnancy. Pregnancy can easily be recognized from about the 25th day. Also,
early fetal death can be diagnosed.

Diagnostic imaging with ultrasound has been used in human medicine during more than 25 years.
Harmful biologic effects have not been as certained. The intensity of sound used in diagnostic
ultrasound is 3-20 mW/cm^. In vitro experiments never revealed any biologic effects caused by an
intensity of sound less than 100mW/cm2. Ultrasonography can therefore be considered as a safe
technique. However, absence of evidence is not evidence of absence. Continuing research is
needed to assure the long-term safety of this helpful diagnostic tool. The negative effects of
diagnostic radiology are well understood.

Keeping small mammals and birds as exotic pets has become increasingly popular over the last
years. A great deal of information on the variety of species, on their behaviour and on recent

\' Dept. of Radiology, University of Utrecht, Faculty of Veterinary Medicine, P.O. Box 80.164, 3508 TD
Utrecht, The Netherlands.

advances of animal management in combination with successful breeding in many species has
caused this development. As a result, veterinarians are more often requested to provide
prophylaxis and therapy to solve problems due to dietary deficiencies, malmanagement or
physical disease. Today, an increasing amount of expert information about exotic pet medicine is
provided in veterinary schools, at congresses and in professional journals. Radiography has
proven to be a revealing and essential diagnostic method in addition to the clinical investigation of
small mammals and birds.

Although the small size of exotic pets seems to contradict the necessity of a powerful X-ray
machine, it is most helpful to have an equipment with high mA-capability and a short exposure
time of 1/60 of a second or faster. The high mA-capacity allows the use of high-definition, slow-
speed film-screen combinations or even non-screen enveloppe films that are necessary for
identification of small detail. The short exposure time minimizes degradation of radiographic detail
caused by motion of the animal. Exposures are made at approximately 50 kVp, with mAs-settings
adjusted to the film-screen combination, using a focal-film distance of at least 90 cm (minimizing
geometric unsharpness and distortion). A grid is not needed. Especially with these small animals
where low kVp-settings are used, collimation of the X-ray beam according to the size of the animal
or part of the animal and not to the size of the cassette is essential. Furthermore, all the general
rules of radiation safety should be taken in account. Persons holding animals should work with
maximum distance from the primary beam, but even better is the procedure of fixating the animal
directly upon the cassette using radiolucent adhesive tape and positioning devices. In both
circumstances, adequate chemical restraint by using sedation or anesthesia is required. For
radiographic examination of small mammals and birds, the table-top technique is used with the
animal positioned directly on the cassette. Additional manual restraint is only needed when exact
or unusual positioning is required.

To avoid incorrect radiographic diagnosis systematic reviewing of the radiographs is essential.
Interpretation includes evaluation of size, shape, position, delineation, density and homogenity of
all visible organs, evaluation of the comparative size of the organs, evaluation of patient nutrition,
overall body condition and gastrointestinal contents, and evaluation of the results of contrast
examinations.

The specific characteristics of the different species under examination should be taken into
consideration.

Because small mammals are shy and panic easily, radiographs can only be made with chemical
restraint of the animal. For this, a combination of ketamine and xylazine can be used: ketamine 20
mg/kg b.w. xylazine 4 mg/kg b.w. i.m.
(for rabbits add 0,5 cc 1% atropine)

To prevent unwanted superposition of appendicular structures on the abdominal and thoracic
structures, the frontlimbs and hindlegs are pulled away from the body using a small forceps or
string. For radiographic examination the same routine projections that are used in general small
animal radiology can be applied: DS-lateral for thorax, abdomen and skull, DV for thorax and
skull, VD for abdomen and ML, AP and PA for the limbs. Contrast examinations that can be
performed include positive-contrast cystography for evaluation of bladder rupture and other
bladder wall abnormalities and negative- or positive-contrast gastrography for evaluation of
gastric foreign bodies and large wall abnormalities.

Radiographic techniques in birds have given a new dimension to avian medicine. Most celomic
organs are surrounded by air sacs providing excellent natural contrast. A radiographic
examination does not have to inflict any more stress upon the bird than a general physical
examination. However, to prevent unwanted motion blurring of the radiograph or accidental
induction of trauma to the restive animal, it is advisable to sedate the birds either by injecting
diazepam or ketamine-HCl or by inhalation anesthesia with isoflurane, halothane or methoxyflu-

rane. Birds with a filled crop or proventriculus as well as birds that are scheduled for contrast
examination should go without food for several hours before radiographic examination.
Chemically immobilized birds are positioned directly on the cassette and fixated with radiolucent
adhesive tape. For the lateral view, the bird is positioned on its right side. Both wings are
hyperextended over the back. The legs can be stretched caudally or cranially, depending on
whether the cranial or caudal celomic cavity has to be evaluated. For the ventrodorsal view, the
bird is positioned on its back, with the wings slightly extended and held down by adhesive tape or
lead gloves. In case of a suspected unilateral wing abnormality, always both wings are
radiographed for reasons of comparison. For radiographic examination of the limbs, the hindlegs
are stretched and pulled away from the body to avoid unwanted superposition of the pelvic region.
For radiographic examination of the skull, a minimum of four views is needed: a lateral vieuw, a
ventrodorsal view, and one left and one right oblique view with a rotation of 15 degrees around the
long axis in ventrodorsal position. Positive-contrast studies such as gastrointestinal studies,
angiography and excretory urography can be performed. To fill the gastrointestinal tract, 25 cc/kg
b.w. of a barium suspension is administered into the crop or directly into the proventriculus using a
rigid stomach tube. Radiographs are taken 2\'/^ hrs. after administration when the gastrointestinal
tract is filled with the contrast medium. This investigation can be used to determine position and
size of the liver or urogenital organs, to delineate suspected masses in the celomic cavity and to
investigate the stomach wall and passage through the gastrointestinal tract in case of suspected
obstruction. The crop can also be visualized by administration of air. The other positive-contrast
studies (i.V. injections of iodine-salts) are seldomly performed.

For further information and pictorial displays, the reader is referred to "Atlas of Diagnostic
Radiology of Exotic Pets: Small Mammals, Birds, Reptiles and Amphibians" by Rübel, Isenbügel
and Wolvekamp, Schlütersche Verlag, Hannover, 1991.

To keep aquarium-fishes, whatever might be understood by this concept, at present still is a
mixture of science and skill in creating something beautifull. Husbandry is a combination of
scientific sound measurements and empirical knowledge. Many things can go wrong even before a
fish needs veterinary treatment. Common practice (of Dutch aquarists) is reconsidered to invite
for a discussion of what could lead to standards for fish welfare, especially in fish tanks. For which
purposes we keep fishes plays a role, considering the endangered position of many fish species in
future and current trends to legally forbid importation of wild caught fishes.

Fishes comprise the the largest group of vertebrates. An estimated 25.000 species are known
which are grouped into about 445 families (taxonomic groups) (11). The smallest vertebrate animal
(8-10 mm) is a gobied fish. The largest fish, the 15 m long giant whale shark, is only exceeded in
length by the blue whale (about 30 m), a mammal which shares a number of convergent characters
with fish. A wellknown family of fishes, the cichlids (Cichlidae), matches in number of species all
the mammals known as; rats, mice, hamsters, voles, lemmings, gerbils, a group taxonomists
named Muridae. A group called "aquarium-fishes" evidently lacks a taxonomical status, but the
concept will meet some understanding among lay-people, scientists and aquarists. Nevertheless
that is not enough.

\' W. Wilhelm, Drs Biology, Natura Artis Magistra, Plantage Kerklaan 38-40, PO. Box 20164, 1000 HD
Amsterdam, The Netherlands.

Clearly we can recognize several groups amongst keepers who differ in attitude and rate of
investment in housing facilities:

Categories 1 to 5 mainly deal with ornamental fish, those of 6 and 7 mainly work on food fish.
Miscellaneous fishes are kept by categories 8 and 9.

These people differ in; knowledge of fish species, diversity of species they keep and have
experience with, and amount of effort they are willing to expend. Those people probably do not
agree on a concept as "Aquarium-fish". An aquarist knowing his constraints will tend to eliminate
several groups of fishes and finally is left with a group of species he personally thinks are
"keepable". In approximate order of application the criteria to eliminate potential fish species are:

3a- Species which are not caught, not offered by any dealer
3b- Species which are forbidden or protected by any law

5 - Specimens or species which are too risky: known to be a feeding specialist, which are too
aggressive, too dangerous, or too susceptible for diseases.

6 - Specimens or species which can not be kept because of crude water conditions in the home
tank, or system: salinity, temperature, etc.

7 - Specimens or species which do not agree with the specific wishes of the keeper (attractiveness,
taxonomic status, size and sex).

All the above mentioned criteria still suffer from being too subjective. But whenever conscientiou-
sly applied they might provide some guarantee for animal welfare. Still they lack an adequate veto
of some authority, although some Dutch ornamental fish dealers claim to refuse a sell incidentally.
Some protective measurements are provided by laws meant to regulate trade (CITES etc,) but
only a limited number of fishes is named. Current developments in protecting fishes (and their
habitats) (9) seem to result in so called "positive lists" (in the Netherlands and Germany). Such a
list sums up fishes that are not forbidden to keep at home. This paper is meant to contribute in the
discussion on how to judge what is proper housing for a particular fish species. None of the
discourses below are intended to be "the last word" about stress or welfare in fish, rather they are
meant to stimulate further discussion by contrasting aquarium practice (as state of the art) with
biology as science in an attempt to contribute to animal welfare in particular of fishes. This paper is
not meant to propose a particular fish species to be named on either a "positive" or "negative" list.
In my opinion such a list should be composed with knowledge of endangered status of the species
in concern, the impact of catching that species upon the habitat of other possibly endangered
species, its prospects in captivity, and the likelihood of misidentifying wildcaught specimens as
captive born or as belonging to very much alike non-threathened species. Such a detailed study is
more needed for an - at first sight ■ endangered species than for any unthreathened species.
Standards for good husbandry need incorporation of data on biomass, feeding frequency, amount
of food offered, metabolic efficiency, composition of the food, tolerances of specimens housed and
filtercapacity.

Captivity of animals always implies reduction of diversity of locomotory activities and frustration
of its ultimate goal: get away from the starting point. Aquansts tend to rely on their common sense
in judging about what tank-size is good for a particular fish specimen. It is generally accepted that
fish species differ in space requirements. An often quoted rule of thumb: 1 gram of fish needs 3 liter
space. There also is a more or less common belief that fish accomodate their growth to tank-size.

General quantitative statements are lacking. In an attempt to make some quantitative statements
one has to make a distinction between space and available water volume. In any filtration system
an increase in water volume will result in a qualatively better accomodation. Of more crucial
importance in this context is which space the fish is able to use in 3 directions.
Height of a tank is important in two ways. Firstly, it provides fish with shelter from danger coming
from above, or it provides a refuge for fish fleeing from aggressive bottom dwellers. Secondly a
considerable height of the tank enables a fish to build up enough speed to break through the water
surface, or to jump out of the tank, which also is a way to flee from a predator. Jumping out must be
prevented, but nowadays it is out of fashion to use glass coverings. Fishes differ considerably in
ability to jump. However deep sea conditions (here >30 m depth) can be imitated with decreased
lightning or even with pressure tanks. The reduced ability to travel vertically possibly affects the
general welfare.

Dimensions of the tank are of importance for cruising and escaping from aggressive coinhabitants.
A rather simplistic quantitative statement is derived from the following points of view. A fish must
be able to perform some of its elementary initial fleeing behaviour which may take a few seconds. A
sprinting teleost fish, up to 150 cm length is able to swim distances of 10 lengths per second during
a few seconds (2). Consequently, tank size and shape must yield a diagonal of at least ten times the
longest inhabitant. Aquarists know a fish may bump against the window of the tank or rocks when
frightened. This incidentally causes severe trauma (broken premaxilla, scratched eye, abrased
scales). Application of this critérium already has considerable impact for common aquarium
practice. It disqualifies the common goldfish bowl, it inflicts husbandry of the guppy, and makes
some of the standard sized aquaria unsuitable for permanent use. Of course it is advisable to
reduce all causes of panic to a minimum. The traditional rectangular aquaria certainly are not the
best in cooping with these locomotory functional demands. In public aquaria circular tanks with a
central reef- or rock-column are not new concepts. They provide a much preferable solution; the
fish can literally flee to "outer space" (i.e. hiding behind the central rock), or outrun its attacker,
and its cruising needs are nicely met (although not entirely) whenever a circular flow of water has
been generated. Circular tanks already have been used in swimming experiments.
One is forced to think about how long a fish may stay in a minimal space facility. It is common to
transport small fish in sealed plastic bags. Dealers store fish in relatively small tanks in which fishes
are regularly chased to be caught and sold. For quite a number of popular freshwater aquarium
fishes it is good practice to breed them in relatively small tanks.

One has to realise that fish can see through glass windows or separations. There is evidence that
sticklebacks consider "empty" space (i.e. an adjoining part of the aquarium they cannot enter) as a
reward in operand conditioning experiments (Sevenster, pers. comm.). Amount of visual spatial
information seems to determine dwarfism in captive haplochromine species, rather than
watervolume in circulation (14). The possibility of a cruising fish seeing the landscape changing and
even encountering "new fish" while swimming around the central column in a circular tank has
been called an advantage repeatedly.

A water volume beyond the tank volume will result in a current through the tank. Currents can
also be made with additional pumps or air blowing devices. For some fish species water current is
essential in supporting a normal respiration frequency. For instance fishes that keep facing the
current waiting for food, or constant swimming sharks. A well designed current sytem may
adequately meet locomotory requirements of a fish that is otherwise unkeepable. It is unthinkable
that fishes are kept in a system without a current or regular water exchange. To cope with hygienic
requirements one regularly exchanges water, unless one has a very efficient filtration system.

The rules of thumb aquarists use differ for several aquarium filtration systems (cold-, tropical-,
fresh- or seawater). They are partially empirically derived. Commercial fish-fattener and hatchery
setups resulted in a formula for a biological filter which can be transformed for aquarists\' use as
shown below.

In this equotion the left side stands for the technical part, describing the filter characteristics. The
right side presents the biological part; fishes and their food. (3). Abbreviations stand for;
S=Surface of biological filter (dm2), V=Velocity of water through filter (cm/minute), R=diametre

of filtersubstrate items (mm), D=Depth of fiiterbed (cm), BW=Bodyweight of individual fish (gr),
F=Weight of food per day offered to all those fishes (gr).

It can be concluded from the above formula that the filter should be designed for a defined fish-
community, and additions to that community should be monitored. Filter systems are too diverse
to de described here. Note they get in and out fashion. Nevertheless they all should reduce organic
pollution, diminish turbidity and not poison the aquarium by releasing waste products. In so called
closed circulation systems the filter as a whole is often thought of as a barrier for fish parasites.
Ozon and UV-techniques exist and might be put in to kill bacteria, burn remaining organic
compounds and partly oxygenate the water.

Generally spoken a bad filter will slowly poison the fishes and weaken their condition.
Housing conditions: light, heat, ventilation

Lightning by tubelights or modern bulbs (HQl) is common practice. Relevant parameters for fishes
are day-length, spectrum and intensity. Intensity at midday on a tropical reef can be realised
(about 100.000 Lux). Fresh water species generally need less light because of higher turbidity of
their natural waters, shadow provided by vegetation on shores etc. Spectral conditions of the
deeper waters can be imitated with some filters, but it is seldomly done. Those species relying on
red body coloration as camouflage in deeper water might feel uncomfortable in a standardly lit
aquarium. Fishes can see colours, they recognise prey, mates, rivals, parent and young partly by
means of body coloration. Common practice in freshwater fish keeping by aquarists is to
incorporate some plants requiring light, this probably results in overlightning the fishes. On the
other handd plants provide some shelter. This advantage often outweighes the the disadvantage
of limited space and overlightning. It is known that fishes may panic and even be frightened to
death by sudden light or darkness. Dimming is advisable, although good results have been
reached without these techniques. Possible hypersensitivisation of the eye by certain wavelenghts
in the spectrum causing pain or other eye troubles provides the final argument in welfare
discussion. Modulation of daylength and presence of some moonlight can be of crucial importance
in breeding fish.

The temperature of the water in nature is influenced by latitude, daylength and seasonality. Fishes
as a group successfully deal with temperatures ranging from -2 °C to 52 °C (12). Many fishes
spawn in a rainy season when main river temperature drops but watertemperature in the stagnant
floodlands is increased. In common aquarium practice a rather constant temperature (plus or
minus 1 degree Centigrade) is maintained. Public aquaria can take the liberty of using a
commercially available cooling device. Private individuals are quite inventive and not unsuccessful
in exploring other solutions. One should realise that a particular fish species does not enjoy welfare
if it is unable to fulfill all its temperature dependent physiological functions according to its daily
and yearly cycle. Cooping with the light and heat requirements of fishes or a fish community
should be the easiest housing requirements to meet, although it involves a technical balderdash.
Fresh air above the water surfaces of tank and filter reservoirs is needed for air-breathing fish,
exchange of dissolved gasses: oxygen, carbondioxide, nitrogen (in filters) and removal of
excessive heat generated by electric devices. Care must be taken that the air used for the bubble
blowers is not contaminated. Evaporating gasses from wet painted surfaces are notorious
poisoners as is heavy tobacco smoke. Several insecticides sprayed into air may condensate or
dissolve in aquariumwater and kill fish.

It is theoretically possible to generate from the literature minimum and maximum tolerable values
for a number of waterquality parameters, for instance the toxic level of the NH3/NH4-I- complex in
relation to pH. Consequently the nitrogen cycle in any large aquarium system must be critically
studied and monitored. With some limitations, this lies within reach of the serious hobbyist.
However, things become quite complicated whenever one realises that fish species undoubtly
differ in their tolerances. Relative tolerances of aquarium fishes for specific water quality
parameters are sometimes known. Quantitative data hardly exist.

Of even more importance are water quality parameters which are not routinely measured. Heavy
metals, insecticides, metabolites of fishes, natural fright-substances released by fishes all can kill
fish. The best thing one can do is a combination of three measures; 1) develop a system for
measuring water quality parameters and biologically sensible water treatment (this helps to

eliminate some causes whenever it goes wrong), 2) get experienced aquarists, who are able to
observe the contents of a tank and to recognize early warning signals ofthe animals (i.e. when they
behave strange). Aberrant behaviour of animals in some recorded by electronic devices make up a
system nowadays called a biomonitor. Such systems already are operational with molluscs,
golden ides (a fish), or water-fleas, in plants where total water quality needs to be permanently
monitored. A tank-content plus an experienced human observer can imitate this to some degree.
3) have fait in intuition, "green fingers", handicraft.

Surprisingly, marine aquarists seem to care more about the chemistry of their system water then
freshwater aquarists. However, fresh water habitats of the popular aquarium fishes are chemically
far more diverse than those of marine fishes. Fresh water specialists among the hobbyists realise
that. For those it is unthinkable to keep discus-fish (high acidity and many dissolved organic
compounds, low mineral contents) in the same circulation water as Tanganyika cichlids (alkaline
water with a high mineral load).

One should appreciate water among other items as potential food, for example: marine teleost fish
drink seawater to cope with osmotic needs and freshwater teleosts actively take up minerals from
the surrounding water

Plants can be used in a fishtank to serve many purposes, although they are far less "natural" to fish
biotopes than they are generally considered to be. Plants and other materials should provide some
shelter. Bottom covering generally should not reflect too much light. Digging fishes might hurt lips
and even their eyes when offered only unsuitable substrate.
All materials should not contaminate or toxicate the water.

Even within the limited diversity of aquarium fishes adults diverge from being solitary to living in
mass schools. They may live in harem systems, with either male or female sex dominance, or in
territorial systems. In ontogeny this behaviour may change several times. Long lasting pair
formation is not uncommon. Quite a number of fish species practice broodcare until some larval
stage is reached. Imprinting processes should not be disturbed. On several occasions aquarists
have reported their suspicion that a fish species became difficult to breed naturally after several
generations of artificial breeding (i.e. in absence of parents). Significant changes in level of
aggressiveness or dominance in a group can be achieved within only a few generations of selective
breeding. See (4) for a review. Breeding couples kept alone with their young may have problems in
changing guarding roles; they may act too aggressive. Addition of a third fish in order to redirect
aggression can be a solution, such a fish has been called a "Prugelknabchen" by German
ethologists.

Some fish species establish individual territories that are larger than the space any aquarium can
provide and they may require temporarily or lifetime isolation from conspecifics. Other species
may still suite to be housed with such a specimen. Some species may be too aggressive (escalate
too soon, or have incompatible fighting techniques) although tanksize is approximately correct.
Piscivorous predators are the first to be left out of a mixed species group. One might question here
whether such a fish needs to hunt and others need to be hunted. In this context it must be
mentioned that it is practically impossible to demonstrate an ecosystem in a fish-tank, although a
very large reef tank probably is one of the best man made imitations in a zoo environment.
Aquarists generally are, or ought to be, aware of fish habits; whether they use surface waters, the
bottom and substrate, or swim freely in the midwater (be pelagic). It is known that in a tank fishes
of different layers interact while in nature they would hardly encounter each other. The non-
favoured water layers then are often used as réfugiai zone in case of high level of aggression. In
designing a tank, one ideally should have in mind a fish-community expressed as: species, number
of individuals and approximate size of individuals. A safe solution is a mono-culture as a school of
young fish, or even adults. Here specific problems arise with individual recognition, capture of a
sick specimen and introduction of new specimens into the group.

Mixed species groups (often confused with stamp-collections) generally are a good solution to the
problem of emptiness of the tank experienced or even expressed by the public. Well designed,
they can imitate an ecologically sensible fish-community to some degree in a rather compact way.
A fish-community is only a part of an aquatic ecosystem. All fishes are at terminal end of the food-
web. A reef, even in a tank, contains several animal groups and plants that can be considered at
least in part, as primary producers. In a mixed species group one ill specimen is not a priori an
indication of an ill group. Giving up that specimen for a diagnostic dissection, in order to save the

remaining group, is often not tfie most logical thing to do. Planning the fish-group for a tank - with
feedback on construction, etc on the tank itself - several times (for a public aquarium), is different
from dividing the collection over the existing tanks. If one does not want to be repetitive in its
demonstration to the public one has to individualize the tanks primarily through its construction
and interior decorating, not through the inhabiting fishes.

Food for aquarium fishes can be classified according to several characteristics. By its origin:
artificial, prepared life food, wild caught, or commercially grown life food. By its size: home bred
rotifers, Daphnia, flakes, whole fish, or fruits. By its labour-wasting nature, its price, its availability,
etc. Relevant to a fish is whether: it can get the feed into its stomach, the nutritional value, whether
it can process enough of it to meet its specific requirements and whether the feed does not contain
too much of an ingredient that can be harmful.

An hobbyist tries a feed and omits it from the menu-chart of that tank or fish whenever it is
insufficiently eaten. He always strives to offer a variety of feeds. Generally hobbyists prefer to food
living matter. The fish fattener feeds special designed pellets to its monoculture. Fish ponds fed
with dung or waste products from other (mono-)cultures already exist.

Nutritional requirements of only a limited number of fishes are known. And signs of nutritional
deficiencies are known (10), (6) and thought to be general. Our knowledge of the nutritional value
of foodproducts (live food especially) for aquarium fishes still is insufficient. Knowledge although
increases judged by the diversity of flake foods for aquarium fishes offered by each manufacturer.
Brine shrimp nauplii (young Artemia) can be fed with artificially compounds in this way changing
their fatty acid composition to what is thought to be acceptable for fish fry.
Even before the moment a deficiency becomes veterinary apparent other changes occur in fishes.
A piscivorous cichlid (Haplochromis squamipinnis) is known to develop a shortened premaxillar
pedicel, a larger angle between ascending and dentigerous arm and an extra articulation facet,
when fed minced liver, dry food and tubifex in captivity (16). Astatoreochromis alluaudi, a
molluscivorous cichlid species, develops a less hypertrophied lower pharyngeal jaw when lacking
complete snails in its diet (5). These are morphological relevant aberrations induced by a lack of
natural food handling by the fish. Fishes have their fins, eyes, jaws, intestines and their way of life
designed by evolution for very special ways in obtaining and processing food (and reproduction).
Reduced time needed to process a food item, or to search tor it may lead to boredom when more
easily available feeds are fed.

Recommendations about amount of food to be fed vary. Aquarists tend to feed 1) what is eaten
within 5-10 minutes, or 2) as much as has disappeared on the next day, or 3) preferably 2 or 3 times
a day. In commercial diets the amount is often expressed as % of body-weight per day or week.
Figures range from 2% per day to 30% per week for adult teleosts and selachians respectively.
Reduced locomotory activity of course partly reduces the need for fcxjd.
Fishes differ considerably in time spent with foraging. Large piscivorous predators may catch a
prey once in sevarl days and after that stay somewhere quiet, macerating and devouring food, with
occasional (=daily) patrols along their territorial borders. Others may hunt daily during dawn or
dusk or both.

Catching small crustaceans whenever they are met is one of the more easy imitatable feeding
regimes. Continuously foraging whenever it is light enough can hardly be realized by an aquarist.
On the other hand a large evertebrate tank may harbour some small fishes relying mainly on tank
reared food. Some gadgets to disperse or release food already exist, but we definitely need more.
One should not be surprised whenever one of the specimens in a mixed species group develops a
deficiency even though the feeding regime guaranties diversity of nutrients and sufficient quantity.
Fish feeding in groups tend to eat more than they strictly need, resulting in a less efficient
metabolism. Shy fishes in a group may forage later, missing precious items, or can not get enough.
Here the daily routine and experience of the keeper becomes of crucial importance. He or she is
able to offer the food in different corners, thus dividing it over the life stock. Each aquarist should
keep in mind, or make notes on aberrant feeding of each individual fish, and routinely check
specimens for feeding condition through the viewing window of the aquarium.

Finally we should try to answer the question whether it is ethically legitimate to keep a particular
fish species in captivity. This deserves an extensive answer, proceeded by questioning about
details formulated in five questions.
62S

Generally accepted purposes are: for pleasure as a hobbyist, or angler, for education or
commerce in a public aquarium, for research in a scientific institution, and for food. Nature
conservation is still poorly developed. Although: haplochromine cichlids from Lake Victoria are
bred in some institutions (14). Appalachian stream fishes as well as the desert pupfish have been
bred and are reintroduced. See for instance (13). In Australia an aquarist kept the only remaining
specimens of a rainbowfish (Melanotaenia eachamensis) that had gone extinct in the wild. His
stock was increased to enable reintroduction. This failed due to unauthorized introduction of
other species (which people like to angle for) (8). A prestigous aquarium fish, the Asian arowana,
Scleropages formosus until recently was one of the few fishes included on Appendix I of CITES. A
proposed EEP (Europaisches Erhaltungszucht Program) for this species has been cancelled
because prospects of captive breeding were thought to be very low. Its only requirements for
breeding probably are somewhat more space, somewhat more quieteness and some more
seasonality than normally realised. It is a mouthbrooding species, and these are generally thought
to be very easy to breed. Hormonal injections prooved to be successful in many other fish species.
Moreover its close relative the arowana, Osteoglossum, already has been bred in captivity.

2 ■ Do we know enough of its elementary biology to keep it tentatively? For those few food fishes
raised to a certain size in hatcheries and ponds we do know a lot, enough to be commercially
successful. Although species caught in large scale commercial fisheries of course are studied
intensively, some herring races still have become extinct in this century. Did we know enough or
did we over-exploit?

3 - Are we able to care for it sufficiently, or as you may wish: do we meet standards in fish keeping?
Personally 1 believe we still do less than we know we could do. Costs of veterinary treatment often
exceed the acquisition costs of the involved life stock. Life stock often is relatively cheap, because
it is wildcaught or bred in low wage, third world, tropical countries. We still are too much
consumers instead of producers (7). Willingness to invest in more adequate housing often is
lacking. Fish is "low-profile", a mass product and often thought to be sufficiently cared for when
kept wet and fed.

The aquarists hobby buys large numbers of ornamental fish (7),(1),(17). Not all of these are
wildcaught. About 40 species of tropical marine fishes are known to have succesfully bred in
captivity. The majority of popular freshwater species can be bred in captivity. Lists of importers
soon comprise about 1500 marine or up to 500 fi-eshwater species. Importers of freshwater species
often already specialise. On the route wildcaught to the marine tank of hobbyists about 29% dies
before reaching that tank, 50% dies within 6 months, and 90% is dead after 3-4 years (17). In
comparison, commercial trawls on flatfish as plaice and sole results in 40% mortality of sole which
escaped through the meshing, and with modern techniques about 10% of the discarded fish (too
small, wrong species) dies (15). Habitat destruction by bottom-trawling or washing oil tanks close
to a reef exceeds that of a diver breaking off corals to catch a fish, in several magnitudes. The
readyness to count what all divers catch for ornamental fish trade however seems to exceed the
willingness to measure or counteract the effects of processing coral to building materials, etc.
In a rather cynical mood one can only see the fijture of animals lying in their commercial value to
man. Fish has a number of options like; become food in commercial stations, be company for man-
kind in a fish-tank, be harvestable animal protein in some degraded future eco-system, be
inhabitant of an protected area for the pleasure of divers, etc.

The answer could be: whenever it meets man. The question whether a fish suffers or experiences
pain raises a tremendous polemology when discussed in relation to angling, and in that context
certainly has not been answered definitively. Scientists, fisherman and animal welfare organisa-
tions each already have their more or less explicit moral codes written down. What do we learn by
comparing these? To me it is clear that fishes sometimes suffer in aquaria and that they, as all
animals, deserve better.
Acknowledgements

Drs P. Klaver and Drs K. Brouwer are kindly acknowledged for generating their critical remarks
within a short time.

Nutritional differences between dogs and cats reflect the generalized omnivorous metabolism of
dogs and the specialized carnivorous metabolism of cats. Cats have become specialized by the
deletion or modification of enzyme patterns that has resulted in some nutrients, well supplied from
animal tissue being essential for cats, but not for dogs. These additional requirements are the
result of the reduced activity of some enzymes, which has lead to insignificant or limited synthesis
of some nutrients (e.g. vitamin A, arachidonic acid and arginine). High activities of enzymes of
competing pathways have lead to reduced or no synthesis of other nutrients (e.g. taurine and
niacin). Specialization has also occurred through limited regulation of enzymes (aminotransfera-
ses of general nitrogen metabolism, and urea cycle enzymes) which allows cats to consume high-
protein meals at all times, but results in cats requiring a higher protein intake than dogs. These
adaptations of cats produce metabolic patterns appropriate to an animal occupying a carnivorous
niche.

The evolution of cats indicates a strict adherence to a diet of animal tissue, whereas most other
members of the order Carnivora, including dogs, evolved as omnivores. Many of the nutritional
differences between cats and dogs can be related to modifications of metabolic pathways. In some
nutrients, there has been a loss, or greatly reduced activity of an enzyme within a metabolic
pathway. For others, competing pathways for metabolism of a precursor predominate. The
metabolic basis for some of the nutritional differences between cats and dogs has been reviewed
previously (5,7) so those will only be briefly discussed here. This review will concentrate on more
recent studies (some unpublished), on the differences in the metabolism of several nutrients by
dogs and cats.

Essential nutrients as a result of changcs in activities of enzymes of competing pathways
of metabolism

Taurine. The role of taurine, as a conjugate for the bile acids, has long been appreciated, although
the recognition of taurine as an essential dietary constituent for cats, but not dogs, is relatively
recent. Differences in requirements for all essential dietary components can be related to
differences in the rates of either synthesis, utilization, or excretion of the compound. Dietary
sulphur amino acids (methionine and cysteine), are the precursors for taurine synthesis. The
pathway involves the oxidation of cysteine by the enzyme cysteine dioxygenase (CD) to cysteine
sulphinic acid (CSA), decarboxylation of CSA by the enzyme CSA decarboxylase (CSAD) to
hypotaurine, and hence to taurine. In rats, a high proportion of the cysteine is oxidised to CSA and
converted to taurine (15,18 19). The limited ability of cats to synthesize taurine has been attributed
to the low activity of the enzyme CSAD in the liver of cats compared to rats (15). While the activity
of CSAD in cat liver is low, it is similar to that in human adults that do not require a dietary source
of taurine.

Besides being decarboxylated CSA may be transaminated to 3-sulphinylpyruvate, which
spontaneously decomposes to pyruvate and sulphite. Alternatively, cysteine may be metabolized
by CSA-independent or cysteine desulphhydrations pathways, which include transamination of
cysteine to y-mercaptopyruvate or cleavage of cysteine by gamma-cystathionase. These
pathways result in the production of pyruvate. The metabolism of cysteine along these pathways
that produce pyruvate rather than taurine appears to be the major reason for taurine being and
essential nutrient for cats, rather than a deficiency of CSAD. Pyruvate may be oxidized for energy,
whereas if taurine was the sole end product of cysteine and methionine metabolism, most of it

1 Department of Physiological Sciences, School of Veterinary Medicine, University of California, Davis CA
95616 USA.

would be excreted in the urine without yielding energy to the cat. The essential nature of taurine in
the diet arises not from the absolute lack of a synthetic pathway, but from competition of alternate
pathways of metabolism for the precursor.

A further reason for taurine being an essential dietary nutrient for cats relates to the conjugation of
bile acids. Many mammals have the ability to use either glycine or taurine to conjugate bile acids. In
some animals, the concentration of glycine and taurine in the liver determines which amino acid is
used for conjugation. The most significant factor is the affinity and capacity of the bile acid CoA
amino acid N-acyltransferase (BAT) of the species for taurine and glycine. In pigs, the apparent
KmS of BAT for glycine and taurine are similar, though the two Vmax are different. For dogs, taurine
is the only substrate for the enzyme (4). In contrast, the apparent Km of BAT from rats is much
lower for taurine than for glycine, and rats are primarily taurine conjugators. While no published
studies on BAT from cats are known to us, we would anticipate that the characteristics of BAT
from cats would be similar to that from dogs. Cats depleted of taurine by ingestion of a taurine-free
diet for over 1 year, produced bile in which 0.4 of the bile acids were not conjugated. When these
same cats had cholestyramine (a resin that binds bile salts) added to the diet, the proportion of
unconjugated bile acids increased to 0.7. Less than 0.04 of the cholic acid was present as
glycocholic acid, and loading of depleted cats with glycine caused only a minor increase in output
of glycocholic acid to 0.05 of the conjugated bile salts. Cats therefore have an obligatory
requirement for taurine for bile acid conjugation, and unlike many other animals cannot substitute
glycine for taurine. Urine is the main route of excretion of taurine in excess of the animals\' needs,
and excretion is controlled by up and down regulation of taurine resorption in the kidney tubules.
Renal brush border membranes from cats have shown up and down regulation of taurine uptake,
which was dependent on the cat\'s taurine status (11). Other studies have shown that very little free
taurine is lost in the urine of taurine-depleted cats. For some diets, cats excrete about half the
taurine in the urine in a bound form, presumably acting as a conjugate for excretion of xenobiotics.

As bile production is continuous, and a large proportion of the taurine in the body turns over in the
enterohepatic circulation, the efficiency of this recycling is an important factor for maintenance of
taurine homeostasis. In the gastrointestinal tract, bile salts are deconjugated by bacteria. Taurine
is used by anaerobic bacteria as a source of carbon and nitrogen, resulting in a proportion of the
taurine in the gut being degraded. When cats fed a canned diet that did not maintain adequate
levels of taurine in plasma were given a pulse dose of \'"C labelled taurine, about 10% of the label
was recovered as \'"002, indicating degradation of taurine (3). Measurements made on chyme
collected from cats with cannulae in the terminal ileum, have shown that the amount of taurine
reaching the lower gut is dependent on the type of food. For a non-heat processed food that
maintained plasma taurine concentrations in the normal range, the taurine passing the terminal
ileum each day approximated the amount of taurine ingested in the food. When the same diet was
heat processed, the taurine passing the terminal ileum was 1,5 to 2 times the taurine ingested. As
absorption of taurine in the colon and rectum is likely to be less efficient than the small intestine,
and as the population of microbes is higher in the large than the small intestine, much of the taurine
passing the terminal ileum is probably lost. The interactions between the requirements for taurine
and the type of food are discussed in a subsequent paper (9).

Niacin. The basis for niacin being an essential nutrient for cats has some similarities to the
essentiality of taurine for cats. Dogs and many other mammals synthesise niacin from the amino
acid tryptophan. Cats possess the enzymes of the synthetic pathway for niacin synthesis, but the
activity of an enzyme (picolinic carboxylase) at a key branch point of the pathway is very high, and
this enzyme leads to the formation of glutarate, rather than niacin. Thus niacin provides an
extreme example where the activity of a competing pathway of metabolism is the basis for the
difference between cats and dogs.

Protein requirement. The protein (N x 6.25) requirement of dogs ranges from about 60 g/kg diet to
maintain nitrogen balance in adult dogs, to about 200 g/kg diet for maximal growth (16). In
comparison, adult cats require about 130 g protein /kg diet (2) if all essential amino acids (EAA) are
present at a high enough level, and growing kittens requires about 240 g crude protein /kg diet for
maximal growth (10). The difference between the cat and dog\'s protein requirement, should be
related in some way to their metabolism.

Protein is necessary in the diet to fulfill two main functions: to supply essential amino acids (EAAs)
that cannot be synthesised by the animal at a rate necessary for its requirements, and to supply
nitrogen used to synthesise dispensable amino acids and other essential nitrogen containing
metabolic constituents. The EAA requirements of growing puppies and kittens have recently been
determined. Although the requirements of some amino acids, particularly the sulphur amino acids
and arginine, are higher for kittens than puppies, these differences do not account for the
difference in requirements between species. Therefore, something related to the second essential
function of amino acids must be responsible.

When most animals, including dogs and humans, are given a diet high in protein, the activities of
the degradative enzymes of general nitrogen metabolism (e.g. alanine and aspartic aminotransfe-
rases) increase to cope with the greater flux of amino acids being metabolized. Paralleling the
increase in activity of the aminotransferases, the activities of the urea cycle enzymes increase to
more rapidly convert the additional ammonia generated to urea. When dogs are given a low-
protein diet, the activities of the amino acid degradative enzymes and those of the urea cycle
decrease, and nitrogen is conserved for essential functions. When cats are given high and low
protein diets, and the activities of the amino acid degradative enzymes and enzymes of the urea
cycle are measured, very little change in activity occurs (13). The maintenance of high achvities of
the aminotransferases and urea cycle enzymes allows cats to ingest a high-protein meal at any
time, without adverse effects of amino acids, thus is a valuable adaptation (7). Enzymes of
gluconeogenesis are also maintained at a high levels of activity so gluconeogenesis is turned on at
all times. This allows metabolism to proceed normally after ingesting carbohydrate-free meals.
When cats with renal disease are given low-protein diets they often adapt poorly to them, and food
intake is depressed. These cats often have a deficit in energy intake as well as other nutrients. In
contrast, dogs given low-protein diets adapt to the lowered nitrogen intake and their clinical
performance often improves, paralleling the lowering of blood urea nitrogen.
The concentration of an essential amino acid in the diet for maximal growth of most animals is
dependent on the nitrogen level in the diet. For example, in chickens, as the level of crude protein
in the diet is increased, the requirement for tryptophan is also increased. When the minimal
requirements for each of the EAA for growth of kittens were determined, we used a basal diet
supplying about 24 to 30% crude protein to assure that nitrogen would not be limiting.
Subsequently, when the nitrogen (crude protein) requirements of growing kittens were
determined, a diet supplying about 1.5 times the minimal EAA for growth was used, to ensure that
no EAA would be limiting. When the minimal EAA requirements were put together with the
minimal nitrogen (crude protein) requirement, the performance of kittens was very poor, some
kittens even lost weight. Responses in growth were obtained by either the addition of dispensable
amino acids (i.e. nitrogen) or by the addition of EAAs containing considerably less nitrogen. In
subsequent studies (17), the methionine requirement for maximal nitrogen retention of growing
kittens was found to be independent of tbe level of nitrogen in the diet, even though growth rates
increased with increasing levels of nitrogen. Also, there was no evidence of an amino acid
imbalance. The high constant requirement for methionine, as the crude protein content of tbe diet
decreased, is probably a further reason why cats generally do poorly on low protein diets.
Arginine. Cats differ from some other animals (e.g. humans and pigs), in that arginine is an
essential amino acid in the diet. The essentiality of arginine for cats is due to limited synthesis
caused by the low activities of the enzymes pyrroline-5-carboxylate synthetase (14), and ornithine
aminotransferase (8) in the intestinal mucosa (14). While dogs require arginine in their diets, the
requirement is lower than that for cats, indicating some synthesis.

Tolerance to excess amino acids. Cats are more tolerant than rats to excessive levels of dietary
tyrosine and tryptophan. Growing kittens tolerated diets containing 8% L-tyrosine or 4% L-
tryptophan without apparent adverse effects. These levels would have caused depression in food
intake and growth in rats (1). The reason for the greater tolerance of tryptophan may be related to
the control of the enzyme tryptophan 2,3-dioxygenase (6) or the high activity of the enzyme
picolinic carboxylase. Cats are also tolerant to high levels of leucine in the diet. In contrast to the
cat\'s tolerance to these amino acids (tryptophan, tyrosine, and leucine), cats are less tolerant than
rats to excessive levels of methionine in the diet. Methionine, if present in excess of three times the
requirement for growth, leads to growth depression in kittens. Cats have a much higher
requirement for methionine than dogs, and methionine is the limiting amino acid for cats in meat.
Cats may conserve methionine more readily than the other essential amino acids. Because of the
low tolerance of cats to methionine, it is unsuitable for general use as an acidifying agent for urine

in cats. Cats are also intolerant to foods containing high levels of glutamic acid, an amino acid
whose concentration is highest in vegetable proteins and comparatively low in animal proteins.

Some nutrients have to be supplied preformed in the diet of cats because one or more enzymes of
a synthetic pathway is inactive or does not permit synthesis from a precursor substrate. Vitamin A
and arachidonic acid are two such nutrients which can be synthesised from precursors in the diet
by dogs, but not by cats, due to lack of an enzyme. For dogs, 7-carotene is a provitamin for vitamin
A. However, cats require preformed vitamin A in the diet because they lack the enzyme carotene
15,15\' dioxygenase. As carotenoids occur in plants and are converted to vitamin A by animals,
stnct carnivores would have no need to maintain this enzyme. Dogs do not have a requirement for
the fatty acid arachidonate (20:4 n-6), in the diet as they are able to convert linoleic acid (18:2n-6)
by sequential desaturation and elongation to linoleic acid. In contrast, the activities of the 76 and
75 desaturases in cats are low, rendering arachidonate a dietary essential. As vitamin A and
arachidonic acid are well supplied in a diet of animal tissue, maintenance of the enzymes for their
synthesis is redundant for a strict carnivore.

Evidence is presented showing that cats have altered their metabolism in response of an all animal
tissue diet. These changes have resulted in either more appropriate end products of metabolism,
or energy conservation through the deletion of enzymes of redundant pathways. Common with all
forms of specialization there is a cost to the organism, in this case some nutrients normally present
in animal but not plant tissue become essential in the diet.

The objectives of this paper are to examine the merits of procedures used in the nutritional
evaluation of prepared pet foods. Two classes of pet foods will be discussed: those for the normal
animal, and therapeutic diets used as an aid for the treatment of pets with specific disorders.
The merits of palatability tests, chemical analyses, and protocol feeding tests for the nutritional
evaluation of foods for the normal pet are examined. Protocol feeding tests revealed nutritional
deficiencies in cat foods, that had met the nutrient requirements of cats by chemical analysis. The
need for clinical trials to validate the efficacy of therapeutic diets is stressed.
Label information

Pet foods in common with other foods are subject to labelling regulations, but these vary with the
country. A considerable amount of information on feed ingredients and proximal constituents can
be obtained from the label, and have been discussed elsewhere (8). One piece of useful
information that can be calculated from the label, is an estimate of the energy content of the food.

Commercial pet food companies spend a significant proportion of their research budget on
palatability testing, but does a high palatability rating indicate good nutrition? When the intake of a
food is below that needed to supply all the nutrients for the pet, then the food provides poor
nutrition. However, a food can be devoid of one or more essential nutrients and yet be eaten avidly
by a cat or dog on first exposure to the food, or for even longer periods. Prolonged consumption of
a food deficient in almost any nutrient, leads to an eventual decrease in food intake. However, the
time taken for food depression to occur depends on the rate of depletion of body reserves of the
particular essential nutrient, and whether the deficiency affects the mechanisms involved in the
control of food intake directly or indirectly. Pet foods are more likely to contain sub-optimal levels
of nutrients rather than absolute deficiencies, palatability test results cannot be used as a guide to

\' Department of Physiological Sciences, School of Veterinary Medicine University of California, Davis CA
95616 USA.

nutritional adequacy and most nutritionists avoid the use of the term "palatability" as it is a difficult
to precisely define (15).

Complete chemical analyses of pet foods compared with the nutrient requirements for dogs or
cats should be used as the first method of assessing adequacy of a pet food. If the level of a nutrient
is sub-optimal on chemical analysis, the food is not complete. Chemical analysis of a pet food is
useful for the estimation of the energy content, especially of canned foods. For a canned food with
82% water, a variation of ±1% in the fat content has a very profound effect (about 20%) on the
energy value of the food. The water content of the canned foods has a direct effect on the amount
of food that has to be eaten by cats or dogs to obtain their energy requirements. High water
contents probably decreases the incidence of feline struvite urolithiasis, and increases the volume
of food sold.

The major limitation of a chemical analysis in the evaluation of a pet food is that it provides no
indication of the availability of nutrients in the food. Without feeding the food to dogs or cats, it is
impossible to know the true availability of the nutrients in a natural food. Calculation of apparent
digestible nutrients from published values is much less reliable for pet foods than that for food-
animal feeds. The nutrient composition data base available on by-product ingredients is limited,
and composition of these food ingredients exhibit greater variation than that of livestock feed
ingredients. Measurements of apparent digestibility are useful for evaluating the major nutrients
such as ether extract and crude protein, but the apparent digestibility of crude protein may not be
representative of each amino acid. Apparent digestibility measurements do not assist in assessing
the availability of trace elements that are commonly deficient, such as zinc. Zinc deficiency in dogs
in the United States has been referred to as "generic dog food disease". Under current
regulations, manufacturers of generic foods can use chemical analysis for the basis of a claim on
the label that the food is complete and balanced. The analysed nutrients have to exceed the
requirements given by a recognized authority (generally taken as the National Research Council,
Nutrient Requirements of Dogs or Cats, 1985,1986)(9,10) in order to make the claim of nutritional
adequacy. These publications clearly state that the nutrient requirements are expressed in terms
of available nutrients, not nutrient allowances. In the case of zinc for dogs, the NRC (1985) states
that certain foods high in phytates require additional zinc to take into account low availability.
Previous editions of the NRC used allowances, but these did not cover worst case situations and
gave a false sense of security.

The pet food industry in the United States, together with AAFCO (American Association of Feed
Control Officials) (1) has promoted the testing of all pet foods through animal feeding protocols.
There are three protocols under which a food can be tested for adequacy :- maintenance, growth,
and pregnancy and lactation, or the combination of pregnancy, lactation and growth being
designated "all stages". During the test, the food is the sole source of nutrition (other than water).
For the food to pass protocol, not only have the test animals to be free of clinical signs of nutritional
diseases, but the performance of the animals has to reach certain standards based on body weight
changes, and haematological parameters.

We have observed a number of nutritional problems in protocol tests we have run on standard, or
potential new formulations of cat foods. These problems would probably have remained
undetected if a feeding test had not been run. Some of the problems encountered were:-

1. Thiamin deficiency in queens and kittens fed a canned food. Of all vitamins, thiamin is most
likely to be deficient, and canned cat foods are more likely to be deficient than expanded
foods. Thiamin is readily depleted from the body and the canning process subjects the vitamin
to prolonged exposure to heat, often under conditions of alkaline pH. The deficiency in this
food was a result of adding the vitamin mixture into a gravy of high pH before it was added to
the can.

2. Methionine deficiency in queens and kittens fed a high-fat canned food. Fatty livers occurred
leading to the death of one queen and icterus in a second. Performance of the kittens was also
below standard. The food was high enough in crude protein, but a considerable proportion of
the protein was of collagenous material from chicken feet and heads. The fat content was also
high, giving an energy dense food, so daily food intake was low.

3. Vitamin K deficiency in queens and kittens fed two different fishi-based foods. Haemorrhages
within the gastrointestinal tract and prolonged clotting time were found in these cats. Clotting
time responded to vitamin K therapy (17).

4. Steatitis in kittens from queens given a food almost entirely composed of fish. This food had
been supplemented at a level well in excess of the National Research Council (1986)
recommendations for vitamin E. Offspring of queens fed this food were supplemented with
even higher levels of vitamin E which resolved the steatitis, but subsequent reproductive
performance of these cats was very poor. The food also contained high levels of selenium.

5. Copper and zinc deficiency in new born kittens from queens given a high vegetable-protein
based expanded cat food.

6. Excessive body weight loss in queens given a low carbohydrate, high fat-high protein cat
foods.

With the exception of the food number 1, all the above foods had analytical values that would have
indicated that they were nutritionally adequate.

The current AAFCO protocols have a number of deficiencies including: the lack of breed
standards of performance, no procedure to standardize litter size, and insufficient time allowed
between initiation of feeding the diet and breeding. These deficiencies could readily be corrected.
We have instigated two additional tests for cat foods that we examine; evaluation of the taurine
status of the food, and urinary pH. The adequacy of the taurine content of a food for cats can only
be assessed by feeding the food to adult cats. Adult cats must be used as the level of taurine in the
food required by adult cats is higher than that required by growing kittens. For foods marginally
deficient in taurine, long term feeding is necessary to give a definitive answer. A rapid screening of
the food can done by the following procedure. Eight adult cats that have been fed an adequate
taurine food are selected and initial blood samples are taken and analysed for plasma and whole
blood taurine. The food is fed ad libitum for 9 weeks and blood samples are taken at 3, 6 and 9
weeks and analyzed for taurine concentration of plasma and blood. A satisfactory level of taurine
in the test food should maintain the initial plasma taurine values. If plasma taurine decreases
throughout the 9 week period, the test should be prolonged, or else the diet should be considered
unsatisfactory. Group mean plasma values ^60 fxmol taurine/L plasma would be satisfactory in
most cases. Total blood taurine responds more slowly to changes in taurine intake than plasma
taurine, but do not exhibit the wide day to day variation shown by plasma taurine (7). Blood values
are useful adjuncts to plasma values in showing the trend up or down in body taurine pool and
should be maintained >250 /jmol/L at all times.

Because the minimal concentration of taurine in a food, to maintain a safe concentration in a cat is
dependent on the nutrient composition of the food, and method of processing, precise safe levels
cannot be given. In general expanded foods that contain in excess of 1000 mg taurine/kg diet dry
matter and canned diets that contain in excess of 2000 to 2500 mg taurine/kg dry matter will be
adequate (7).

For cats consuming diets containing greater than Ig Mg/kg dry matter, urinary pH is the
predominant factor determining whether struvite crystals, will form in urine (2). We suggest two
measurements of urinary pH: one when the food is fed ad libitum and a second urine pH under
meal feeding conditions. Meal feeding gives an assessment of the alkaline tide effect on urinary pH.

Measurements should be done on adult cats, as growing kittens exhibit a lower urinary pH than
adult cats fed the same diet, because bone formation is an acid producing process.
We use the following procedure: 10 adult non-pregnant cats are fed the food ad libitum for 14 days
and then urine is collected by cystocentesis and the pH measured. This value gives the ad libitum
urine pH, After a few days, all food is removed at 1700 h, and returned next morning. After 4-5
hours, urine is collected by cystocentesis and the pH measured. A meal fed urinary pH is generally
about one pH unit higher than the ad libitum pH for cats fed expanded foods, and about 0.5 pH
units higher than ad libitum pH for cats fed canned foods. Satisfactory urinary pH for ad libitum
feeding should be 6.0 to 6.6. Ideally, urinary pH for meal fed cats should not be greater than 6.5.
The higher the pH the greater the risk for struvite crystal formation. However, a pH maintained
below 6.0 will put the cat at risk of decalcification of the skeleton; a pH maintained between 5.5 and
5.9 will consistently lead to decalcification of the skeleton. No claim is currently allowed on a pet
food label in the United States regarding urinary pH.

A claim that the food has passed an all stages of life protocol has more advertising appeal than one
for single life stage, so there is a tendency for manufacturers to attempt to have all their foods meet
this standard. However, the majority of cats and dogs are at maintenance, so they do not require a
high nutrient dense food. While the levels of nutrients in these foods may be unnecessarily high
and predispose to obesity, it is doubtful that they would be deleterious, except to the owner\'s
pocket book.

In human medicine, almost all diets used as an aid in the treatment of diseases, are prepared in
hospital kitchens, or at home, and are not marketed commercially. One reason is that humans
desire a variety of foods. Another reason is that health claims on a food sold over the counter have
to be substantiated by efficacy data. In contrast to human medicine, the majority of therapeutic
diets used to treat pets in the United States, are commercially produced, and sold through
veterinarians. Prepared foods offer advantages to the veterinarian (increasing owner compliance),
and to the client (convenience). However, as these foods generally do not have a therapeutic claim
on the label, and because of the method of marketing, they are not currently subjected to
regulation to prove efficacy. Many of the prepared therapeutic diets appear to be formulated on a
sound theoretical basis, but only clinical testing in properly designed trials proves efficacy of the
diet. Collection of clinical data on matched animal patients presents some of the same logistical
and ethical problems of data collection on matched human patients. Human medicine does not
provide a good model for testing diets per se, but protocols used for the testing of therapeutic
agents do provide such a model. In these tests, matched patients with a clinical condition are
randomly assigned to either the test agent, or to standard treatment (or placebo, if there is no
standard treatment). A beneficial response in the patients on the test agent over the standard
treatment indicates efficacy of the test agent. These procedures are followed in single and multi-
centre drug studies for many therapeutic agents, devices and procedures.
Using the above criteria, there are few sound clinical studies that support the efficacy of
therapeutic diets for cats and dogs. Many of the reports on the use of these diets are flawed, as no
matched untreated group was studied, and a number of the contolled studies refer to models of
the disease, which may not totally reproduce the disease. We understand that manufacturers of
these diets are sensitive to the need for matched clinical trials to be undertaken. While it is not the
purpose of this paper to discuss individual proprietary diets, general comments will be made on
some of the commonly used diets.

There is substantial evidence to support the efficacy of weight reduction diets of various fibre levels
for pets (5,6). In these trials the animal can act as its own control. Virtually any complete and
balanced diet can be used for weight reduction, if the amount of diet fed is appropriately restricted.
There is also strong evidence of the efficacy of struvite stone dissolution diets in both dogs and cats
(11,12). Ammonium chloride is an effective urinary acidifier that leads to the dissolution of struvite
calculi. Similariy, low magnesium diets are effective in the preventing the formation of struvite
calculi, but so are moderate to high magnesium diets if the urinary pH is appropriatly controlled
(2).

Little controversy exists over the value of low protein diets for dogs with chronic renal failure and
overt signs of uremia. Dogs show a clinical response to the reduction in protein and phosphorus
intake (14). In contrast, the therapeutic value of treating dogs in the early stages of renal failure
with low protein diets is open to debate. In distinction to rodent models, dogs after 75%
nephrectomy, given high and medium levels of protein maintained higher glomerular filtration
rates, and effective renal plasma flow than dogs given a low protein diet. Also, there was no
evidence over a 4 year period that the high protein diet accelerated deterioration of the remaining
functional kidney tissue (16).

Moderate success has been achieved with a dry diet for screening dogs for food allergies (3) and a
therapeutic diet for the treatment of exocrine pancreatic deficiency (13).

Considerable progress has been made since James Spratt marketed the first dog biscuit in
London in 1860 (4) to ensure the nutritional adequacy of prepared foods for the normal pet. The
need for biological evaluation of foods is accepted by most sectors of the pet food industry. There
appears to be increasing awareness among clinicians, and the pet food industry, of the need for
clinical data demonstrating the efficacy of therapeutic diets.

Trying to maintain a sick cat\'s caloric and fluid requirements is one of the most difficult treatment
modalities for owners and veterinarians. By evolution, the cat is a desert animal that is an
obligatory carnivore. It is a solitary hunter and typically has many (10 to 20) small feedings daily.
The preferred diet is usually slightly warm (35° to 38° C), high in fat, protein, and water contents
and has low pH (3 to 5). Cats prefer a meaty rather than sweet taste to their food. The texture and
odor of the food is as important as the taste; cats are very sensitive to rancidity or chemical
alteration to their diet, which is why addition of antibiotics, potassium, vitamins, or other
therapeutic agents to the food is rarely successful.

Several other feline nutritional biochemical oddities are of relevance in anorectic cats.
Protein

Eleven essential amino acids must be supplied in the cat\'s diet. The protein requirement for adult
cats is twice that for adult dogs, although the protein requirement for kittens (growth) is only 50%
higher than that for pups. The higher protein requirement of cats is attributable to its inefficiency in
minimizing hepatic transaminase and urea cycle enzyme activities in times of diminished protein
intake. High dietary protein intake is necessary to offset high obligatory nitrogen loss.
Two specific amino acids - taurine and methionine -■ are of special interest in cats. Taurine
synthesis from cysteine and methionine is incomplete in cats and instead is converted to felinine.
Deficiencies of taurine may be manifested as reproductive dysfunction and fetal anomalies, cenbal
retinal degeneration, and dilated cardiomyopathy. Treatment should consist of supplementation
with purified taurine (500 mg PO, q 12 h). The use of clam juice to ameliorate this amino acid
deficieny is unrealistic; 2 L of clam juice contain only 1 g of taurine!

Arginine is required at every feeding to detoxify ammonia generated in the urea cycle, but is
synthesized so poorly by cats that if they are fed an arginine-deficient diet, signs of hyperammone-
mia (vomiting, muscular spasm, ataxia, tetany, and death) may develop within hours. All meat-
based cat foods are adequate in arginine.

Fortunately, animal-source fats are high in arachidonic acid, because cats inefficiently convert
linoleic acid to arachidonic acid. Deficiency results in reproductive disorders and skin diseases.
The preference of cats for diets high in fat may be related to increased palatability. In addition to
being a high-energy source, fats provide high concentration of metabolic water.

Although carbohydrates are not required by cats, they are often included in commercial foods as
an inexpensive energy source. Starch must be pre-cooked to be utilized by cats.

Vitamin A must be supplied preformed as found in animal tissue, rather than as B-carotene, a
precursor from plant sources. Niacin cannot be converted from tryptophan (an amino acid)
because cats have a hepatic enzyme that degrades it; therefore, the vitamin must be supplied as
preformed niacin in animal tissue.

The cat\'s requirement for vitamin Be, pyridoxine, is 4 times higher than that of the dog, because of
high hepatic transaminase activity in cats.

When evaluating an anorectic cat, it is imperative to aggressively pursue diagnosis and treatment.
It is foolish to initiate major invasive procedures to sustain metabolic nutritional balance without
also making every attempt to establish the cause of the anorexia; both factors are of equal
importance. Thorough physical examination, especially of the oral cavity and gastrointestinal
tract, as well as a complete anamnesis may help direct the clinician\'s efforts toward resolving the
anorexia. Similarly, laboratory and radiographic evaluations should be performed eariy in the
course of the disease.

Certain drugs may effect taste and smell; these include various antibiotics, antithyroid agents,
antineoplastics, antihypertensives, antihistamines, and diuretics.

Cats have large body surface relative to mass which results in increased metabolic and caloric
rates. Even a few days of anorexia become an appreciable deterrent in the cat\'s ability to respond
to illness, injury, or surgery.

Five approaches to feeding anorectic cats are recommended; coax feeding; force feeding;
appetitie stimulation through chemical means; enteral feeding; and parenteral feeding. The latter
will not be discussed because its clinical application is rare.
Coax Feeding

If the owner is instructed to cater to the sick cat\'s appetite, anorexia may be minimized. Premium
cat foods, people foods, or baby food meats may interest a cat that is unwilling to eat its usual diet.
Coax feeding from the owner, including finger feeding, may be helpful. Similarly, some cats
respond favorably by eating as their back is petted or head is gently rubbed; it may help for the
owner to talk to the cat while attempting to feed it. It is advisable to feed the cat in a shallow, flat
dish so that the whiskers do not come in contact with the sides of the plate.
Because of the cat\'s tendency to eat poorly while hospitalized, only very sick cats that require
intensive care not available at home should be kept overnight. Whenever possible, even brief trial
periods at home may be beneficial in treating anorexia. If the cat is hospitalized and is anorectic, a
visit from the owner may be the best appetite stimulant, along with its being fed from a dish
brought from home, and being coaxed with a favorite food prepared by the owner.
In addition to owner visitation, other in-hospital techniques that may improve a cat\'s appetite are:
covering of the cage; placing the cat in a quiet part of the hospital, away from the noise of dogs; and
providing slightly warm, odorous foods. Although healthy cats may occasionally sample new
foods, sick cats will seldom ingest something unfamiliar in taste, texture or odor. The food will
rarely be welcomed from the finger of a stranger, but placing a small amount of food on the lips will
usually stimulate licking. The dish should then be placed directly in front of the cat, with only a
small amount of food in it. Hospitalized cats are most apt to eat in the evening when the hospital
environment is quiet and subdued. Unlike dogs, visual awareness of other cats eating seldom has
an effect on another cat\'s desire for food.

When very short-term maintenance of nutrition is required, some cats will allow force feeding by
either owner or veterinary staff. Certainly the temperament of the cat is a major deciding factor in
considering this option! No matter how debilitated, some cats are still resistant to any type of force
feeding and may, in fact, resist so strongly as to harm their already compromised state. However,
patient, devoted owners may successfully force-feed many housecats for long periods until
recovery. The food may either be placed into the mouth in small "meatball" portions which will be
swallowed by reflex, or delivered through a trimmed curved-tip syringe directed into the corner of
the mouth. The diet used should be palatable and always offered initially to the cat free choice
before each forced feeding. Either a slightly moistened form of canned food may be given, or the
new total nutritional enteric liquid diets (Clinicare, PetAg) may be used. Alternately, a syringe with
its tip removed and smoothed off may be placed into a can of homogeneous food, and a "core" of
food can be obtained by plunging the syringe into the can, allowing the plunger to rise as the
syringe fills with food. This provides a higher caloric density feeding than will the moistened "gruel"
form. Basically, force feeding is an attempt to "prime the pump" by creating gastric distention.

Appetite stimulation may be very effective in many patients for short-term application.
Benzodiazepine tranquilizers, especially diazepam (valium, Hoffman-LaRoche) given IV (0.2mg/
kg of body weight), are uniquely effective owing to their almost-immediate stimulation of appetite.
As the urge to eat is obvious within one minute of administering the drug, the food being offered
should already be prepared and on a plate. Unfortunately, this drug also has sedative effects,
which may be undesirable in placid sick cats but helpful in treating aggressive patients. If the cat
responds to the initial dosage, diazepam may be given IV twice/daily for a few days. Once they are
placed back in the cage, some cats will become soporific and fall asleep with their head in the food
dish. If the cat does not eat voluntarily after IV administration of diazepam, the opportunity to tube
feed by oro- or naso-esophageal means should be seized. If IV administration of diazepam is
effective, oral administration may be similarly effective (0.5 to 1.0 mg total dose), with effect
observed within 30 minutes.

Oxazepam (Serax, Wyeth Laboratories) has been used by some clinicians at a dose of 2.5 mg
given orally every 12 hours as an alternate oral appetite stimulant, but its effect has not been as
consistently observed by this author.

Traditionally, corticosteroids have been used, despite appreciable potential side effects, to
stimulate appetite in cats; their use, when confined to short-acting forms such as prednisolone
(0.25 to 0.5 mg/kg, IM or PO, q 12 H) or dexamethasone (0.5 mg/kg IM or PO) may be very
effective.

Anabolic steroids are less dramatic in their onset of action, compared with corticosteroids or
benzodiazepine derivatives, but are longer lasting in their effect. Stanozolol (Winstrol, Winthrop)
may be given orally (1 to 2 mg, q 12 h, or 25 to 50 mg, IM once per week). Nadrolone decanoate
(Deca-durabolin®, Organon) has been especially effective (5 mg/kg IM once/week) in stimulating
appetite in cats with chronic renal failure. The establishment of positive nitrogen balance through
use of these drugs is attributable primarily to improvement in caloric consumption rather than to
direct effect on metablism.

Because B vitamins are rapidly depleted in anorectic cats, their use has been advocated to
stimulate appetite, but it is their replacement value, per se, that is important, rather than their
direct stimulation of appetite.

Once the conservative methods for treating anorexia have been exhausted, the clinician needs to
initiate more invasive means of enteric feeding, which include orogastric and nasoesophageal
routes, and pharyngostomy, gastrostomy, and jejunostomy. Nutritional support is paramount in
cats: with anorexia for 3 days; with ^10% weight loss within 1 to 2 weeks; that are very young or
very old; that have indications of hypoproteinemia, especially hypoalbuminemia; that manifest
wasting of muscle and fat stores.

Cats with a history of recent surgery or trauma; those that have increased nutrient requirements
because of burns, infection, fever or increased losses attributable to vomiting or diarrhea; or cats
being given chemotherapeutic antinutrient drugs associated with cancer treatment are typically in
need of enteral feeding. Once adequate nutrition is initiated, wound healing is rapid with decrease
in infection rate, and within 48 hours, immune competency is restored.

Especially at risk to develop hepatic lipidosis are obese cats that are anorectic for a few days
because of some other less serious cause. Unfortunately, often clients and veterinarians are
actually less distressed about lack of basal caloric needs being met in overweight cats, assuming
they have stored energy sources; thus, these cats are placed at even higher risk than are anorectic
cats of normal weight.

Before determining the method of enteral feeding for each individual case, the veterinarian must

calculate the nutrient requirement for the patient by first establishing the basal energy

BER is defined as the energy expended in an awake, resting fasting animal in a thermoneutral
environment. Another method of determining BER is to use an allometric equation, which is more
accurate in cast with body weight < 2 kg: Kcal/day = 70 (body weight in kilograms) 0.75
Alternately, The BER may be approximated in cats that weigh < 2 kg by use of the following:
45 Kcal/kg/day X body weight in kilograms

Once BER is established, the maintenance energy requirement (MER) is calculated as follows:
MER = 1.4 X BER = Kcal/day

Maintenance energy requirement is a multiple of BER and pertains to the normal daily function of
healthy, active cats with individual variations based on age, activity, environment, and
reproductive status.

Lastly, the term lER represents injury, infection, inflammation, or illness energy requirements.
Again, the factor 1.4 is used to calculate lER from BER in cats. If the cat\'s weight is markedly
decreased, calculations should be made on the basis of normal ideal body weight estimation. For
example, a cat weighing 4 kg would require the following kilocalories per day:
BER

On the basis of caloric density of the enteral diet (blenderized pet foods, baby foods, or
commercial liquid diet), the adequate number of calories may be calculated for optimal restoration
of nutrition. The exact type of enteral diet to be used is determined by the location of the tube,
diameter of the tube, and functional status of the gastrointestinal tract. Liquid replacement diets
can be given either as continuous drip or by bolus method at increasingly larger amounts. The
stomach capacity of the average healthy cat varies from 30 to 45 ml/kg in an adult and up to double
that in kittens that weigh between 1 to 2.5 kg. However, in sick, anorectic cats, stomach capacity
may be diminished >50% so that once tube placement is made, reduced feedings are indicated.

The first day a liquid diet is administered, approximately a third of the lER should be given, either
by slow-gravity drip or at 3 to 5 times/day intervals. Two-thirds of the calculated amount may be
given on the second day, and the full amount may be delivered on day 3. This gradual transition is
especially important if the cat has been anorectic for 5 or more days or has, as a part of its initial
illness, a history of vomiting and/or diarrhea. During the days that the cat is consuming sub-
optimal caloric levels, additional fluid replacement is required.

Determination of location and type of enteral feeding tube is based on several factors, including:
expected duration of tube feeding; general demeanor of the patient; availability of personnel; cost;
ability of the surgeon; ability of the cat to tolerate general anesthesia; and need for other surgery
(laparotomy).

Complications associated with any tube placement are: kinking of the tube; diarrhea, hyperglyce-
mia; vomiting; bloating; tube occlusion; tube displacement; infection at the site of tube placement;
and failure to meet replacement requirements.

The least invasive fonris of tube feeding are orogastric and nasoesophageal placements.
Orogastric feeding is indicated when several feedings daily for a few days only are required. A
tractable patient is also necessary. The cat is placed in normal sitting position, and an oral
speculum is inserted between the upper and lower canine teeth. The tube to be used (10- to 12-F) is
premeasured to the point of the last rib so that the level of the stomach can be determined. After
lubrication of the tube, it is passed through the center of the oral speculum, allowing for
visualization of the cat\'s swallowing reflex. To confirm correct placement of the tube in the
stomach, a few milliliters of air or saline solution may be injected into the tube; failure of a cough
reflex strongly suggest correct placement. Also, if the tube is inserted to its full premeasured
length, that entire length could not be contained in the respiratory tract. This method of tube
feeding requires 2 individuals, but is rapid and safe.

This method of feeding is especially useful in very sick, debilitated cats for which anesthesia is
contraindicated. To avoid esophagitis as a result of gastro-esophageal reflux, nasoesophageal tube
(previously called nasogastric) should be placed in the distal portion of the esophagus, but should
not enter the stomach. Nasoesophageal tubes may be left in place for several weeks and once
established, it only takes 1 individual to administer the feeding. Primary disadvantages are the
small-bore tubing (3.5-F in kittens, 5- to 7-F in adult cats) which has tendency to become clogged or
kinked and to be associated with complications such as rhinitis and dacrocystitis. Nasoesophageal
tubes are contraindicated in cats with upper respiratory tract infections. As long as the cat\'s
whiskers are not involved in the stabilizahon of the tube, nasoesophageal tubes are generally well-
tolerated by most cats. An Elizabethan collar is best applied in the early stages of this type of
feeding but often may be removed as the cat becomes tolerant of the foreign tube. Several types of
tubes are available; polyvinylchloride is least expensive and rigid enough to allow passage without
a stylet, although it may harden after prolonged contact with gastric contents. The polyurethane
and silicone tubes are more expensive, but because they remain pliable, they may be preferred for
long-term placement.

Again, the cat is restrained in normal sitting or sternal position with its head slightly extended. If
sedation is required, diazepam or ketamine is administered IV. In most ill cats, 0.5 ml of 0.5%
proparacaine hydrochloride (local anesthetic) instilled into each nostril will be satisfactory for tube
placement. Premeasurement of the tube from the external nares to the 8th or 9th rib will assure
placement in the mid-to-distal portion of the esophagus. The tube itself may be lubricated with
viscous lidocaine and is directed toward the esophagus in a ventromedial direction through the
large ventral meatus of the alar fold. If the tube slips into the dorsal meatus, the ethmoid turbinate

is encountered and resistance is felt in attempting to pass the tube; the tube should be partially
withdrawn and redirected. Tube location can be verified by lateral-view radiographs if necessary.
Again, saline solution may be administered as a test for correct placement. The tube is then affixed
to the cat\'s nostril area just as it enters the nose. The tube may then be positioned dorsally over the
cat\'s nose or laterally, around the whiskers, and held in position with cyanoacrylate glue (super
glue), and/or sutured with use of adhesive tape as a "butterfly". The tube should be kept capped
when not in use to prevent loss of gastric contents as well as influx of room air causing gastric
distention. Because a small-bore tube is being used, only liquid diets should be administered.
Routine flushing of the tube should follow any type of tube feeding.

Pharyngostomy tubes require general anesthesia for placement and should be premeasured to
end in the distal portion of the esophagus rather than in the stomach. A10- to 14-F tube is inserted,
through blunt dissection, into the caudodorsal portion of the pharynx, close to the esophageal
entrance, and caudal to the hyoid apparatus. Care should be taken to avoid injury to the carotid
and lingual arteries, maxillary vein, and nerves. By use of this modified approach, complications
associated with glottic dysfunction (aspiration pneumonia) and airway obstruction are much less
likely to develop than when the tube exits the pharynx rostral to the epihyoid. A purse-string
suture is applied to the portion of the tube exiting the pharynx and stabilized where necessary with
adhesive tape "butterfly" anchors; then, the tube is brought up over the dorsum of the neck. It is
much easier for the owner to infuse the tube when it is so positioned than if the tube is cut short,
with only slight protrusion from the stoma. To avoid strangulation, care must be taken to avoid
applying the final cervical bandage until the cat is totally awake. When the tube is to be removed,
the sutures are simply cut and the tube is quickly withdrawn; the stoma will heal easily with topical
application of antibiotic ointment. Cats eventually begin to eat even though the pharyngostomy
tube is still in place. Pharyngostomy tube placement is a relatively simple and quick surgical
procedure, without the risk associated with abdominal surgery. Because a larger bore tube than
that of naso-esophageal tubes is used, liquid diets or homogenized regular diets may be
administered, and tube blockage is infrequent. Cats can vomit with a pharyngostomy tube in
place, but its use is not advocated if the cat has a history of frequent vomiting.

Gastrostomy tube placement is indicated if the oral cavity, pharynx, nasal passages, or
esophageal tissue must be bypassed owing to injury or surgery. Need for very long-term feeding is
also an indication for its use. Gastrostomy tubes may be placed by use of surgical technique or by
percutaneous endoscopic technique. Such procedures are contraindicated in cats with persistent
vomiting or esophageal/gastric motility disorders. General anesthesia is required for either
procedure.

Jejunostomy tube placement is only necessary for patients that require long-term support
because of interruption of normal gastric function but that retain normal lower intestinal tract
motility. The complication rate is somewhat higher than that associated with other procedures
because the surgical technique is more exacting and the procedure is less commonly performed.
Complications include peritonitis, subcutaneous leakage, and bowel obstruction.

In some respects, water must be considered the single most important component of replacement
nutrition because its deficiency evokes the most obvious and rapidly developing signs. The healthy
cat\'s maintenance requirement for water is 60 to 65 ml/kg, of which approximately two thirds
represents sensible fluid loss (urine output) and a third consists of insensible losses (respiratory,
fecal and cutaneous loss). In addition to maintenance requirements, the amount of rehydration
fluid must be considered and can be calculated by use of the following formula:
body weight (kilograms) x percentage dehydration x 1,000 = deficit of fluid
(eg, 4 kg x 0.06 x 1,000 = 240 ml)

Likewise, ongoing fluid losses from vomiting and diarrhea, large burns, panting, fever, blood loss,
polyuria, and peritoneal and/or pleural fluid losses must be approximated and included in the final
determination of fluid replacement. The patient\'s hydration status is evaluated not only by
monitoring clinical signs of disease, but by determination of urine output, urine specific gravity,
serum total protein concentration, PCV, and body weight.

Because fluid deficits develop so quickly in sick, anorectic cats, IV fluid administration should be
instituted if anorexia of >1 day\'s duration exists. Simply replacing the fluid deficit will often be the
best treatment for anorexia. However, it is impossible to adequately meet a cat\'s daily MER
through IV fluid administration alone because of volume limitation. In addition, cats that have been
anorectic for 2 days or less, especially older, renal-compromised patients or vomiting cats may
develop appreciable hypokalemia. Potassium deficit per se aggravates anorexia, results in
profound weakness and behavior changes, and yet, once corrected, the cat\'s recovery often is
hastened.

The complications associated with prolonged anorexia in cats are best prevented by prompt,
aggressive veterinary medical care.

Preventive measures in Small Animal Veterinary Medicine include not only deworming, feeding
and vaccination but also selection of breeding stock with reference to health and longevity. Good
cooperation between the veterinary profession and the Swedish Kennel Club in the examination
of breeding stock is described. Successful eradication programmes against Hip Dysplasia, Elbow
Arthroses and Hereditary Eye defects are chosen as examples of what has been achieved so far.
Less extensive and newer programmes against Hemophilia A and Progressive Nephropathy are
described as well as a recently instituted Inventory of Hereditary Defects and the preparation of
educational material on risks involved when certain anatomical features are exaggerated in
purebred dogs. A cost-benefit analysis has proven the value of screening programmes for
hereditary defects with both negative as well as positive results on public records.

Preventive measures in Small Animal Veterinary Medicine include not only deworming, feeding
and vaccination but also selection of breeding stock with reference to health and longevity. Dog
breeding has enabled humans to create a great number of breeds to suit his desires in size, shape,
coat, temperament and performance. But breeding purebred dogs for various purposes also
makes humans responsible for their health and vitality. As in most other limited populations
detrimental genes and hereditary defects may accumulate in rare as well as more common breeds
of dogs.

By screening for defects known to be hereditary and using that information when selecting the
breeding stock the prevalence of these defects can be kept under control but rarely completely
eradicated. It is therefore of equal or even greater importance that dog breeders are made aware
of increased accumulation of detrimental genes when diversity is lost in too small populations or
when single individuals are used extensively for breeding even in more common breeds.
A good cooperation between the veterinary profession and the Swedish Kennel Club will be
described in this article. Successful eradication programmes against Hip Dysplasia, Elbow
Arthroses and Hereditary Eye defects are chosen as examples of what has been achieved so far.
Less extensive and newer programmes against Hemophilia A and Progressive Nephropathy will
also be described as well as a recently instituted Inventory of Hereditary Defects in general and the
preparation of educational material on risks involved when anatomical features are exaggerated in
purebred dogs.

1 Department of Medicine and Surgery, Swedish University of Agricultural Sciences, Box 7037, S-750 07
Uppsala, Sweden.

The situation in Sweden regarding dog breeding is quite special not only because of its isolation
due to Rabies restrictions (no cases since 1886) but because there are almost no stray dogs at all.
With very few exceptions dogs, unlike to cats, are highly valued and well taken care of. More then
80%, are purebred and registered by one single body, the Swedish Kennel Club.
There are about 800.000 dogs in Sweden. The Kennel Club registers roughly 60.000 puppies each
year and more than 50% of those are identified by their registration number tattooed on their left
ear. This identification is mandatory for entering any of the screening programmes for the
hereditary diseases described here. Since 1976 all dogs registered by the Kennel Club which have
been examined in any screening program for hereditary defects, have their ancestral background
as well as their own and their ancestors results computerised and stored in a minicomputer (IBM
system 38) programmed in RPG. All screening programmes are based on the signed agreement of
the owner of the dog that the result (negative or positive) is registered by the Kennel Club and
thereby on public record. Since 1983 it has been possible to present and publish not only individual
results but also breed by breed the overall situation for each condition as related to year of birth,
ancestral background etc. As a service to the breed clubs, individual results are transferred four
times a year and also the overall status as described above once a year. Besides individual results
the computerised results for all the progeny of a Sire or Dame can be made available.

Thanks to Prof. Sten-Erik Olson central evaluation and registration of radiographs of hip status
was organised in Sweden in 1958. Since 1970 it has been administered by the Kennel Club, thereby
making it possible to relate the results to the ancestory as described above. At present about 200
Veterinary Hospitals and Clinics throughout Sweden submit radiographs for central evaluation
and registration. The dogs, which have to be at least 12 months old are either sedated or
tranquillized and the radiographs are taken with the legs extended in the standard position. Since
1972 the same radiologist, Dr Lars Audell, has evaluated all radiographs. Over the years he has
evaluated more than 100.000 radiographs. In 1990 - 17.457 dogs were screened and evaluated.
Based on the results achieved at the Armed Forces Dog Training Centre (Hedhammar et al., 1979)
information on the effects of parental status on the incidence of hip dysplasia on the offspring was
published as a guidance for selection of breeding stock with reference to hip dysplasia. Since then
breeders of breeds affected by hip dysplasia have been encouraged to use only screened dogs for
breeding and preferably dogs free from any signs of hip dysplasia. By request from several breed
clubs since 1984 it is now mandatory that hip status of both the sire and the dame should be known
to be able to register its progeny by the Kennel Club. Only recently some breed clubs have
included in their code of ethics that only dogs free from any signs of hip dysplasia are used for
breeding. By these measures (mainly information and a service to the breeders) a dramatic shift
towards the use of screened and unaffected breeding stock has been documented accompanied
by decreased prevalence of hip dysplasia in all breeds. Over the period 1976 -1989 the incidence of
moderate to severe hip dysplasia (grade II - IV) has been decreased by 50% in almost all breeds. A
detailed analysis of the material including measures of heredity and other parameters will be
published elsewhere (Swenson, Audell and Hedhammar, 1991).

Thanks to Dr Lars Audell screening and central evaluation of radiographs for signs of elbow
arthroses have been organised by the Kennel Club since 1980. In a manner similar to that for hip
dysplasia (and most commonly at the same time) the elbows are radiographed in a lateral position
with the joint fully flexed. Up to now more than 10.000 dogs have been screened. In Bernese
Mountain Dogs and Rottweilers, in which a sufficient number of dogs have been screened, it can
be clearly demonstrated how parental elbow status affects the incidence of arthrosis in its
progeny. A detailed analysis of the material including measures of heratibillity and other
parameters will be published elsewhere (Audell, Swenson and Hedhammar, 1991).

Since 1972 a panel of opthalmologists, screening for hereditary eye defects has existed in Sweden.
When in 1979 the computers at the Kennel Club were made available for the results of various
screening programs, the results from eye examinations were coded and registered in a manner
similar to that for hip dysplasia. At present the panel consists of 15 veterinarians specially trained
and authorised to issue certificates of a qualified opthalmological examination. After an

examination of the retina, lens and anterior segments by ophtalmoscope and slit-lamp a certificate
indicating the presence or absence of Progressive Retinal Atrophy (PRA), Retinal Dysplasia,
Collie Eye Anomaly (CEA), Lens Luxation, Cataracts, PHTVL/PHPV and Glaukoma may be
issued. The owner will receive a duplicate of the certificate, the veterinarian keeps one for his own
record and the original is sent to the Kennel Club for registration. Since the results (negative as
well as positive) have been recorded it is on public record. Four times a year the results are
transferred to the breed clubs and published. Once a year the overall situation is published as for
hip dysplasia and elbow arthrosis. Since 1984 for Labrador Retriever, 1986 for Poodle, 1987 for
Norrbotten spits, 1988 for Cocker Spaniel and Doberman it is mandatory to have an eye
examination of both sire and dame to have the progeny registered by the Kennel Club. For
Labrador Retriever, Cocker Spaniel and Poodle it is not possible to register any further progeny
from a sire or dame which has been registered as having PRA or which has produced PRA in its
progeny. As a code of ethics breeders of Collie have agreed to have their litters screened for CEA
before delivery at an age of 6-9 weeks.

At present over 50.000 dogs have had an eye examination registered. As with hip dysplasia and
elbow arthroses a shift towards the use of screened breeding stock declared free from signs of
hereditary eye defects and excluding known carriers of genes producing PRA, RD and lens-
luxation has clearly demonstrated that the incidence of these conditions have decreased over the
period which has been covered. The same holds true for certain types of hereditary cataracts and
glaukoma. A detailed analysis of the material including the prevalences of various conditions,
breed by breed, and related to parental status for each condition will be published elsewhere
(Hedhammar et al, 1991).

Since 1986 for Shih Tzu, 1989 for Tibetan Spaniel and Lhasa Apso and since 1990 for Tibetan
Terrier, cases of PNP as verified by post mortem examination or biopsy are registered by the
Kennel Club. (Hoppe et al., 1990).

Since 1991 proved cases as well as carriers of Hemophilia A will be registered by the Kennel Club
and restrictions for breeding will be instituted according to the system which has been in function
in Denmark and Norway since 1986 (Fogh, 1988).

Under the supervision of Dr Berit Wallin with help from the breed clubs, an inventory, has been
undertaken to compile the presence, prevalence and ranked severity (for the individual and the
population of each breed) for known hereditary defects. The purpose is to gather information on
the actual situation within each breed not only about well defined and documented conditions, but
also on what is known by the breeders but not necessarily by the veterinarians. The theme of this
study is to exchange information and experiences between breeders of various breeds and with
the veterinary profession, (Wallin, 1990).

It is well known to the veterinary profession as well as to most breeders that exaggerated
anatomical features may lead to adverse consequences for the health and well being of the
individual. Unfortunate statements in breed standards as well as misinterpretation of these
documents by show judges can be blamed for unsoundness in highly priced specimens in the
showring. Although much effort is made to change some of these standards and although the
responsibility finally rests on the breeders, it is no doubt that information and education of show
judges on this matter is of prime importance to influence this problem in a "healthy" direction.
Based on a talk "CANINE BREED STANDARDS - In relation to health" given by Dr Harold Spira,
Australian veterinarian and show judge, in Stockholm in 1987, a videotape was produced in
cooperation with the Kennel Club. It contains examples in slides and motion pictures not only of
the extreme variables but also on what to strive towards in improving soundness.

By good cooperation between the veterinary profession and the Kennel Club, better health and
well being of dogs can be achieved. Successful screening programmes for hereditary defects in
Sweden are examples of what can be achieved when veterinary diagnostic skills are utilised to help
breeders select their breeding stock for better health and vitality. As well as veterinary

involvement for accurate diagnosis, it is important that such a screening programme be based on
open records and a well functioning service to the breeders. Actual restrictions with reference to
results within such screening programmes should preferably be limited. A request for known
status with reference to certain conditions is mostly enough to induce breeders to breed only from
sound breeding stock. A cost-benefit analysis has proven the value of public screening
programmes for hereditary defects which contain both negative and positive information.

The "Raad van Beheer op Kynologisch Gebied in Nederland" being the leading body in the canine
world in the Netherlands registers approximately 55.000 purebred dogs a year. This registration is
based on pure breeding in three generations and not on the quality of the dogs. The breeder is the
only one who is responsible in all respects for the quality of his breeding products. In order to help
the breeders to bear their responsibility the Raad van Beheer founded in 1965 the W.K. Hirschfeld
Foundation. The aim of this foundation is to give the cynology scientific support on every respect.
The first subject has been the combat against hipdysplasia followed by that against several
hereditary eye diseases.

An indépendant institute "Canis" was formed in 1983 with the financial help of the Raad van
Beheer in order to make breeding programmes for the breed-clubs and give them as much
information as possible. In 1989 we formed a fund to solve the financial problems of the breed-clubs
if necessary.

Because the Department of Clinical Science for Companion Animals and the Government also
feel responsable for the health of companion animals the Raad van Beheer decided to reorganise
the W.K. Hirschfeld Foundation in order to get a better structured scientific contribution for the
breeding of purebred dogs. The W.K. Hirschfeld Foundation will have the following platforms;

C. DIAGNOSTIC RESP EXECUTIVE SECTIONS
These platforms will be discussed from point C to point A.

For disciplines wherein problems occur a special section will be formed manned by experts on that
particular discipline. The main task of every section is to organise the examination of individual
dogs to diagnose the disease concerned. Furthermore problems in the field have to be discussed
and research projects can be initiated. One section has an executive task to help breed-clubs to
set up enquiries, to have the results analysed in cooperation with the central coordinating
platform, help them to carry out breeding programmes and to follow up the results. This section
can also provide relevant information.

On this platform all the diagnostic data, sent in by the different sections and by the University
Clinic as far as relevant, will be collected and stored in a computer. This computer will be a
workstation of the chief-computer of the Raad van Beheer with the purpose of creating the
possibility to setting up genetic pedigrees. The total stock of pedigree data in the chief-computer
has to be secured. An international exchange of data by means of similar workstations in the
different countries is being studied.

Apart from the automatization of data this platform will have the task of working out breeding
programmes and the analysis of enquiry data. The output of this platform is at the service of the

executive section to support breeders and breed-clubs. In this platform clinical genetic expertise
and statistical knowledge will be very important.

Coordination of problems and formulation of priorities has to be done in this centre as well as
making proposals for necessary research.

The General Board of the W.K. Hirschfeld foundation will be responsable for management,
planning and development of the scientific contribution to dogbreeding. This board will be
composed of delegates from the Raad van Beheer, the Department of Clinical Science of
Companion Animals and the Government as well as the heads of the central platform and the
executive section.

The manner of forming resolutions, the lines of communication and the feed-back procedures will
be governed by special regulations.

In order to elucidate the complex pathogenesis of HE as a result of chronic liver failure several
laboratory models have been used. The most frequently used models are ammonia infusions in the
rabbit (Fick), thioacetamide- or galactosamide-induced liver failure in the rat and the rabbit
(Zimmerman, Horowitz, Roessle, Deutz) and portosystemic shunting with subsequent ligation of
the common bile duct or hepatic artery in the rat (Maddison). Each of these techniques have
certain disadvantages, e.g. the lack of standardization of chemically induced liver failure,
confusion of observations of acute and chronic HE (Chamuleau), the occurrence of severs
metabolic disturbances unrelated to HE and the need of surgical intervention in some models.
Spontaneous PSS in dogs could be an ideal model to investigate the pathogenesis of HE.
The naturally occurring HE as a result of congenital PSS is frequently reported in the dog
(Rothuizen 1982 c, Maddison, Fiebiger, Grevel). Portosystemic shunts originate by incomplete
closure after birth of the venous shunts (e.g. ductus venosus), which are normally present during
fetal life. They allow the portal blood to pass directly into the systemic circulation, thus bypassing
the liver (Vulgamott). Clinical picture, laboratory profile and diagnosis by measuring venous
plasma ammonia or by performing a liver biopsy or angiography are neatly characterized
(Rothuizen 1982 c). The present study was performed to measure the prevalence of PSS in the
Irish Wolfhound population in the Netherlands to investigate a possible inheritance of PSS in this
breed.

For the last 6 years (1984 ■ 1990) all Irish Wolfhound pups (age ± 7 weeks) with a pedigree born in
the Netherlands were presented to the University Clinic in Utrecht for determination of the fasting
venous plasma ammonia concentration. Moreover all kennels affiliated to the Kennel Club were
asked to send in deceased puppies for necropsy. Ammonia concentrations were measured (either
within 10 minutes after collection of the sample or after cooled centrifugation of the sample and
storage of the plasma at - 20° C) using an enzymatic method (Monotest, Boehringer). If the initial
value was between 100 and 150 /xmol/1 the determination of the ammonia concentration was
repeated 5 weeks afterwards. If the value was above 150 /nmol/l PSS was strongly suspected and
either operation or portal vein angiography was performed to confirm the diagnosis. Reference
values were obtained by the nonparametric method of percentile estimates with non-parametric
confidence intervals for the true percentile. The warning limits for diagnostic purposes were

\' Department of Clinical Sciences of Companion Animals, Faculty of Veterinary Medicine, Utrecht
University, 8 Yalelaan, 3508 TD Utrecht, The Netherlands.

defined by the inner 90 percent limits of the 2.5 and 97.5 per cent percentiles. After determination
of the mean, SD and SEM of the Irish Wolfhoundpopulation these values were compared to the
ammonia values of normal dogs.

Of the tested population 89 % had an ammonia level > 46 Mmol/1 (mean 76.3 /xmol/l; SD 32.1; SEM
1.2), without a sex predilection. This means that the ammonia concentration in Irish Wolfhounds
of 7 weeks of age is significantly higher than in control dogs. Thirty-seven (6.3 %) of the dogs had
values of 100 - 150 /umol/l (mean 110.0; SD 7.2; SEM 1.2). All of these dogs were retested after 5
weeks. At that moment 91 % of the dogs had values < 100 ^mol/l (mean 72.3; SD 10.3;SEM 2.5).
This is a significant decrease in ammonia concentration. Thirteen dogs (2.2 %) had values > 150
/umol/l. In all of these dogs the diagnosis PSS was confirmed during surgical intervention, by
angiography or by necropsy. A regrettably low number of dead puppies were sent in for necropsy,
hence we could not speak of a randomly chosen population. Therefore this population was not
included in the statistical analysis. We can state, however, that at about 50 % of deaths was due to
PSS, so the number of 2.2 % affected animals seems to be flatteringly low.

The fact that the mean ammonia concentration in Irish Wolfhound puppies is significantly higher
than in normal dogs can not be caused by environmental factors during pregnancy or early life,
because the circumstances under which the test population as a whole is raised is not different
from other dogs. This high mean ammonia concentration in the Irish Wolfhound population could
be due to incomplete closure of the venous shunts (which are normally present during fetal life, but
close very shortly after birth). The delayed and insufficient decrease in ammonia values of the
group between 100 and 150 /nmol/1, as shown by the results of retesting of this group after 5 weeks,
further endorses this hypothesis. These findings indicate that congenital PSS in the Irish
Wolfhound is an inherited disorder. The way of inheritance is autosomal (no sex-predilection) and
probably polygenetical, because of the various degrees of shunting noted. Pedigree analysis is
currently done to validate this hypothesis. Of course the probability of several possible defects in
one gene needs to be investigated.

We conclude that PSS in the dog is an inherited disorder. The subsequent HE has a lot of
similarities with human HE. This makes PSS an ideal and highly reproducible model for the studies
on the pathogenesis and treatment of HE.

Pathological findings in the
gastrointestinal tract of dogs: a biopsy,
follow-up and immunohistochemical study.

Gastroenterology is a rapidly developing and expanding branch of veterinary medicine in which
histopathology plays an important role in diagnosis, treatment and prognosis.
Gastrointestinal disease in animals tends to cluster around one or more of seven major symptoms:
anorexia, dysphagia, vomiting, diarrhea, abdominal distension, abdominal and pelvic pain, and
dullness. Diagnostic procedures including physical and laboratory examinations, endoscopy,
gastrointestinal biopsy examination, gastrointestinal radiological contrast techniques and gastric

\' Dept. of Veterinary pathology, University of Utrecht, Faculty of Veterinary Medicine, P.O. Box 80.158,3508
TD Utrecht, The Netherlands.

secretion measurements and motility registration have considerably improved the possibility for
recordings of disorders of the gastrointesti- nal tract in dogs.

The technology for obtaining mucosal biopsies has advanced very rapidly. Using the fiberoptic
endoscope, the mucosal surface of the oesophagus, stomach, proximal small intestine and total
large intestine is now easily visualized and forceps biopsies of visible lesions and at defined
standard sites are readily obtained. In addition, gastric and small bowel suction biopsies, can be
taken without direct vision.

The total of 973 dogs admitted to the Small Animal Clinic in Utrecht (Dr.R.P.Happe,
Dr.B.E.Belshaw) with clinical signs of chronic gastrointestinal disease were examined. For normal
morphology gastric and proximal small intestinal biopsies were obtained from 19 clinically healthy
dogs. Five euthenized clinically healthy dogs were available for normal colonic morphology. The
age of the diseased dogs ranged from 0.25 to 20 years; 522 dogs were younger than 5 years, 327
were 5 to 10 years and 104 were older than 10 years. In 20 cases the age was unknown. The
male;female distribution was 575:387; in 11 cases the sex was unknown.

■ to describe the histological features of gastric, proximal small intestinal and large intestinal
mucosa in forceps and suction biopsies in clinically healthy dogs.

■ to describe and classify the histological findings in the gastrointestinal mucosa of dogs with
clinical signs of chronic gastrointestinal disease.

- to compare the histological findings in the initial biopsies and the follow-up biopsies and/or the
(extra)gastrointestinal necropsy findings in order to evaluate the findings in biopsies and to clarify
the course of the disease.

- to compare the findings in the gastric, proximal small intestinal and large intestinal biopsies.

- to identify correlations between specified histological lesions and breed, age and sex in dogs.

- to determine the pattern of immunoglobulin-containing cells in gastrointestinal biopsies in order
to defferentiate between inflammatory and lymphosarcomatous lesions.

In the stomach we differentiated between acute (i.e., catarrhal, haemorrhagic ( necrotic) and
purulent) gastritis and chronic (i.e., simple, hypertrophic, atrophic and granulomatous) gastritis.
Simple gastritis applies to superficial, diffuse and folliculair. Eosinophilic gastritis and ulceration
have also been described in this classification, next to gastric fibrosis and atrophy.
Acute enteritis was subdivided into catarrhal, haemorrhagic (-necrotic) and pseudomembranous
enteritis. Chronic enteritis was subdivided into lymphocytic-plasmacytic enteritis (LPE) and
granulomatous enteritis. Eosinophilic and ulcerative enteritis were also included. In addition,
villous atrophy was found with and without enteritis.

Acute colitis was subdivided into catarrhal, haemorrhagic ( necrotic) and pseudomembranous
colitis, while chronic colitis was subdivided into simple, hypertrophic, atrophic and granulomatous
colitis (including canine histio- cytic ulcerative colitis = CHUC). Simple applies to superficial,
diffuse and follicular colitis. Eosinophilic and ulcerative colitis have also been described, next to
atrophy and fibrosis.

Gastritis was found in 168 of 482 vomiting dogs, superficial and diffuse being the most prominent
findings. A total of 34 dogs had gastric tumours.

Enteritis was found in 143 of 383 dogs and in 93 of these it was combined with villous atrophy (VA).
LPE alone was present in 96 dogs, in combination with eosinophic enteritis in 14 dogs. VA without
enteritis was found in 55 dogs. Thirteen dogs had a tumour.

Colitis was found in 192 of 355 dogs. Atrophic and diffuse colitis were the most prominent findings,
next to CHUC. Tumours were diagnosed in 57 dogs.

A differential diagnosis of inflammation and/or lymphosarcoma had to be made six times in the
stomach, eight times in the small intestine and ten times in the large intestine.
Combinations of gastric, small intestinal and/or colonic biopsies were studied in 216 dogs. In 21
dogs a gastroenteritis was diagnosed, in 13 a gastritis and colitis, in seven an enterocolitis and in
only one dog a gastroenterocolitis.

Some correlations between specified histological lesions and breed, age and sex have been found.
A suggestion of a predilection for hypertrophic gastritis in the Drentse Patrijshond was seen. VA
and enteritis occurred especially in the German Shepherd breed, but also in the Cocker Spaniel,
Great Dane, Collie and German Pointer. Eosinophilic enteritis was slightly more prevalent in the
German Shepherd dog, Doberman Pinscher, Bouvier des Flandres and Rottweiler. Boxer dogs,

German Shepherds, Poodles, Great Danes and Cocker Spaniels appeared to be more
susceptable than other breeds to inflammatory and neoplastic changes of the large bowel. There
was a high prevalence of colitis in the Boxer breed, not only CHUC, but also chronic nonspecific
colitis. CHUC was persistent especially in the Boxer dogs, as was chronic nonspecific colitis in
Poodles and Shepherd dogs.

Immunohistochemical studies were done on clinically healthy control dogs and dogs with
inflammatory and lymphosarcomatous changes in the gastrointestinal tract. In the control dogs
the IgA:IgM:IgG ratio was about 6.7;1:1.1 in the stomach, about 17:1:2.9 in the small intestinal villi
and about 9.7:1:4.5 in the superficial half of the large intestine and about 2.6:1:2 in the basal half.
Inflammatory changes on all levels revealed an increase of all Ig containing cells. In two dogs with
lymphosarcoma, one of the stomach and one of the large intestine, indications were found that the
tumour originated from IgM synthesing cells, and in two other dogs, one in the small intestine and
one in the large intestine, the tumour was most likely of IgG synthesing origin. In one dog with a
differential diagnosis enteritis and/or lymphosarcoma there were more indications for enteritis
than for lymphosarcoma. The counting of the Ig containing cells in gastrointestinal biopsies gives
valuable additional information for a better differentiation between infiammation and lymphosar-
coma.

We can state that in dogs with clinical signs of chronic gastrointestinal disease a variety of changes
can be found. Inflammation is most often found in one part of the digestive tract. The use of
biopsies may not lead to correct diagnosis if the changes are patchy, located extramucosally, or
are situated in the jejunal or ileal part of the small intestine or outside the gastrointestinal tract, as
for example in complications after ovariohysterectomy with stump granuloma and adhesions. In
these cases exploratory laparotomy, if necessary with surgically removed tissue samples of the
gastrointestinal tract, may give the diagnosis.

In this presentation different methods of examining a patient suspected of having cardiac disease
are presented (radiology, electrocardiography, echocardiography, angiography and endoscopy).
Special attention will be given to the electrocardiography.

Whenever physical exam and/or full body radiograph give a suggestion that a bird is suffering from
cardiac disease, an ECG should be made. The lack of normal values gives problems in interpreting
an ECG in a bird. Normal configurations and values were determined for racing pigeons, but in
other birds reference values are scarce. In our study we determined normal configurations and
reference values in parrots by making ECGs in 82 appearently healthy parrots.
The ECG is made with the bird in a more or less physiolocical dorso-ventral position. The animals
are usually anaesthetised in a clinical setting. In our study we used a isoflurane anaesthesia.
Normal ECGs of parrots and pigeons have configuration in lead II as shown in Table 1.
The examination of the ECG resembles the examination of ECGs of other animals. The same
abnormalities are found, like rhythm disturbances etc. Different causes of arrhythmias in birds
have been established, like pericarditis or electrolyte disorders. If the clinical exam, radiograph
and/or ECG give an indication of cardiac disease, it is possible to do more specific cardiac
examinations like echocardiography, angiography or endoscopy.

2 Division of Avian and Exotic Animal Medicine, Department of Companion Clinical Sciences, Utrecht
University, Yalelaan 8, 3584 CM Utrecht, The Netherlands.

Hornbills are birds who belong to the family of rollers. With the exception of the ground hornbills
they live in the trees of the tropical forests in the old world. Their size ranges from a blackbird to a
male turkey. They have big, mostly bended bills. Toucans and aracaris belong to the
woodpeckers. All species live in South America. They are very colourfull birds with also long bills.
In this study the cloacal microflora of these birds is investigated. It concerns birds kept in private
collections in The Netherlands. The reason for this study was to fulfil the lack of knowledge
concerning the normal intestinal and cloacal microflora of these birds. Sometimes these animals
are offered in a sick condition for clinical investigation to a veterinary practice. A lot of clinical
problems are focused on the gastro-intestinal tract. However, the relevance of cultured micro-
organisms is often unclear while the normal resident microflora of these birds has not been
described earlier. We have investigated the normal aerobic and microaerophilic cloacal flora of 74
birds divided over 7 species.

The examined birds came from 3 importers, 1 birdshop, 2 zoos and from 2 private collections. All
birds except in one zoo were kept in aviaries with concrete floors. Some floors were covered with
wooden shavings or cat litter. The birds were fed with a mixture of fruit, vegetables and soft billed
food or chicken pellets. The small breeds got mealworms. The big hornbills were given one day old
chickens daily. The toucans from one private collection received one or two one day old mice
every day. Water was offered ad libitum.

Adult birds of both sexes were examined. All birds sampled from the importers were recently
imported (1-8 weeks). The remaining birds lived more than one year in the Netherlands. The birds
from the birdshop and the private collections were vaccinated twice with an Yersinia pseudotuber-
culosis vaccine. Cloacal swabs were taken from each bird. Each sample was examined for the
presence of Enterobacteriaceae, Pseudomonadaceae, Haemophilus spp., Pasteurella spp.,
Bordetella spp., Campylobacter spp.. Staphylococcus spp.. Streptococcus, serotype D. Listeria
monocytogenes and other Gram-positive and -negative rods. Selective and elective agars and
broths were used for the identification of the bacteria species.

2 Central Animal Laboratory, Catholic University Nijmegen, P.O.Box 9101, 6500 HB Nijmegen, The
Netherlands.

No difference was seen between the sexes. In none of 74 sampled birds Salmonella-, Shigella-,
Yersinia-, Haemophilus-, Bordetella-, and Campylobacterspecies were isolated. Escherichia coli.
Staphylococcus species and Streptococcus, serotype D were found in the cloaca content in 50%
or more of all birds. In the red billed toucans and the plated billed mountain toucans Klebsiella
pneumoniae was also found in 50% or more. These birds came all from one importer. All
Staphylococcus cultures were identified with selective tests. The cultures which were not
identified with these tests are listed as unidentified species. At least 10 Staphylococcus species
were found. All birds, except the plated billed mountain toucans have 5 or more different species.
In the cloaca content of the birds from the importers, birdshop, zoos and private collections were
respectively found 16, 11, 9 and 5 bacteria species.

The aim of this study was to contribute to the knowledge on the normal microflora of healthy
hornbills, toucans and aracaris. The cloacal contents of these birds are contaminated with a
variable number of aerobic and microaerophilic micro-organisms. The species Escherchia coli.
Staphylococci and Streptococci, serotype D were found frequently (in more than 50% of all birds).
Based on this finding we conclude that these 3 bacteria species belong to the normal microflora of
hornbills, toucans and aracaris. In 50% or more of the red billed toucans and the plated billed
mountain toucans Klebsiella pneumoniae was found. All these birds came from one importer. The
hygienic measurements taken by the importers to reduce bacterial contamination of the aviaries
was minimal, contrary to the procedures taken by the zoos and in the private collections. This may
be the reason for the severe contamination, such as with Klebsiella pneumoniae, found in the
cloacal contents of the birds from the importers, compared with the other three sources. Birds
from the private collections were kept under the most hygienic conditions. Birds sampled from
these collections had the lowest number of bacterial species. Keeping animals under strictly
hygienic conditions, as carried out in the private collections, apparently resulted in simplification of
the cloacal microflora and probably of the intestinal microflora. This condition may be related with
the health status of the birds. Hornbills, toucans and aracaris are very susceptible for an Yersinia
pseudotuberculosis infection. However, in our study we could not show this agent. Especially
small rodents are a suspect source for an Yersinia pseudotuberculosis infection. Possible the 8
sources were free of at least contaminated small rodents.

the cloacal microflora of hornbills, toucans and aracaris is relatively complex;
Escherichia coli, Staphylococci and Streptococci (Serotype D) probably belong to the normal
microflora, based on the number of positive samples;

There is probably a relationship with the hygienic regimen. The relevance of the micro-
organisms for the health status however, is unclear.

In 1987 a multidisciplinary research team, consisting of veterinarians, psychologists and an
ethicist, started to investigate the relation between people and their companion animals. The
companion animals included dogs, cats, rodents, rabbits, birds and fishes. Interviews were held
and a questionnaire was sent to an a-select sample of addresses in the Netherlands. Several

\' University of Utrecht, Faculty of Veterinary Medicine, Department of Clinical Sciences of Companion
Animals, Yalelaan 8, PO.Box 80154, 3508 TD Utiecht, The Netherlands

2 Department of Development and Socialisation, Heidelberglaan 2, 3584 CS Utrecht, The Netherlands.

3 Department of Childstudies, Heidelberglaan 1, 3584 CS Utrecht, The Netherlands.

These investigations were made possible by the Waltham Centre for Pet Nutrition and the University Centre
for Bioethics and Health right.

We would like to thank J.Bouw, F.R.Heeger, B.W.Knol and H.W.de Vries for their usefull comments.

aspects were investigated, one being the attachment of companion animal owners to their
animals, and an attempt was made to determine which factors influenced attachment most. The
influence of the attachment becomes clear when, for instance, a companion animal must be
euthanised. The veterinarian has to take this in account.

To measure the attachment, "direct magnitude scaling" was used. The respondent was asked to
draw two lines. One was the reference line that indicated that the respondent was neither
exessively attached nor indifferent to an animal, and the second was the response line that
indicated how much the respondent was attached to the most recently acquired animal. The
subject\'s response-to-reference line product (LP) was transformed into logs, which is standard
practice when dealing with magnitude judgements, and the attachment coefficient was the result.
It was found that owners of different species of animals differ significantly in their attachment to
their animals. Dog owners are the most and fish owners the least attached to their animals.
It was anticipated that women are more attached to companion animals, but there is in general no
significant difference between males and females. Only in the case of cats, women were
significantly more often attached than men.

It was also supposed that the size of the household, the marital status, and employment status
influenced the attachment, but none of these variables was of influence.

The reason for acquiring the animal, however, was of influence. People who acquired their animal
for a functional as well as for a social reason (such as companionship) were more attached than
people who acquired an animal solely for a social or a functional reason.

Neuroendocrine aspects of the motivation
for agonistic behaviour in the male dog

Basically, the expression of behaviour is determined by genetic make-up as well as internal and
external environmental factors. In most cases, problem behaviour in dogs is the undesired result
of prolonged interactions between owner and dog. Like any behaviour, problem behaviour is
triggered by stimuli from the external or internal environment. However, a standard stimulus does
not always trigger identical behavioural responses. To explain this difference in responsiveness,
the concept of motivation was introduced. Several models have been developed to explain this
concept. One of those hypothesizes that motivation is part of a regulatory mechanism: In the
central nervous system (CNS) references are available for a wide range of internal and external
environmental circumstances. Perceived actual situations are compared with the relevant
reference values. When discrepancies are recorded, the animal becomes motivated to behaviour
aiming to abolish these. The level of motivation is proportional to the rate of discrepancy recorded.
Internal environmental factors comprise hormones, endogenous (circadian, seasonal) rhythms,
effects of learning (imprinting and other learning processes) and autonomic activity of the CNS.
Hormones are considered prime motivating factors in animal behaviour. Although evidence is
conflicting, a correlation has been found between plasma androgen levels and the motivation for
aggression in some species. The underlying mechanism of androgens increasing aggression, or
possibly decreasing fear, is not clear.

If androgens influence aggressive behaviour, any factor, stressors included, inducing a change in
plasma androgen levels, will affect motivation. In general, stressors activate the hypothalamus-
pituitary-adrenal (HPA) system, which results in increased plasma adrenocorticotrophic hormone
(ACTH) and Cortisol levels. But during stress, the hypothalamus-pituitary-testis (HPT) system
appears to be depressed in most cases. Consequently, plasma luteinizing hormone (LH) and
testosterone levels will show a decrease.

For the plasma levels of both LH and testosterone, a diurnal rhythm was found with lowest values
in the morning and peak values in the afternoon (LH) or in the evening (testosterone), but no
seasonal rhythmicity. In the plasma levels of these hormones, considerable short-term fluctu-

\' University of Utrecht, Faculty of Veterinary Medicine, Department of Clinical Sciences of Companion
Animals, P.O.Box 80.154, 3508 TD Utrecht, The Netherlands.

ations were shown. These fluctuations did not result from the stress response to the environment
in which the dogs were subjected to blood collection (treatment room) or to the pain of
venapuncture. Exposure to the stressors of social conflict and immobilization did not reveal
differences in plasma levels of LH or testosterone between dominant and subordinate dogs.
Pooling of the data from these dominants and subordinates showed that immobilization increased
plasma levels of LH and testosterone in comparison with basal and social stress levels. When
naloxone was administered prior to immobilization, this increase was significant for LH in
comparison with social stress levels. This indicates that endogenous opioid peptides (EOP) play a
suppressive role in the response of the HPT system to stressors. Immobilization, with or without
naloxone, induced a dramatic increase in the plasma levels of Cortisol. During social conflict,
however, the plasma concentrations of this hormone did not exceed basal values.
It was concluded that the stress response of the HPA and HPT systems in dominant male dogs, in
contrast with monkeys, does not differ from that in subordinate males. This suggests that
regulation of the plasma concentrations of LH and testosterone is not hierarchy-dependent in the
dog. Hence, the motivation for aggression in a dominant dog will not increase due to increasing
plasma levels of testosterone during a hierarchical conflict with its owner.

Lately we are increasingly confronted with cats suffering from Cushing\'s Syndrome. Four cats are
presented with the following data;

Message: if you are consulted for a cat with an increased appetite and/or increased waterintake,
the possibiility of Cushing\'s Syndrome should be considered.

The feline patient presenting with FUO (fever of unknown origin) is a diagnostic challenge because
of the myriad of causes. Aggressive and life saving treatment modalities must be instituted while
awaiting diagnostic results.

Fever is one of the simplest and most reliable indicators of disease. Thermoregulation is centered
in the preoptic region ofthe anterior portion ofthe hypothalamus wherein temperature-sensitive
neurons determine normal body temperature or set point. Fever results in a change in the body\'s
established set point, whereas hyperthermia is not associated with a change in set point.
Thermoregulation is maintained within a narrow normal range that is controlled by a negative
feed-back system. Increase in body temperature results in heat loss through radiation,
conduction, and evaporation; decrease in body temperature results in increased metabolic
activity, including shivering, expanded catecholamine production, assimilation of food, and
cutaneous vasoconstriction.

Hyperthermia may be caused by environmental changes, exercise, seizures, drugs, or endoge-
nous or exogenous toxins that influence the hypothalamus or by injury or disease to the
hypothalamic center itself.

Fever may be caused by endogenous and exogenous pyrogens working directly or indirectly,
thereby redirecting the set point to a higher level. Fever is not always undesirable, especially in the
early stage of disease because it may: augment the immune system; assist the killing of
phagocytized organisms more quickly; promote rest; inhibit replication of some pathogens that
grow optimally at normal body temperature; and be an indication of clinical response to treatment.

Various criteria have been established for determination of the term "fever of unknown origin"
(FUO), but general consensus includes cats with at least 1 week\'s duration of fever >39.4 C (103
F), for which routine diagnostic testing and antibiotic administration have not been helpful.

One of the most important considerations in determining the cause of FUO is obtaining accurate
anamnesis. Age of the cat may suggest infection, if young, or neoplasia, if aged. The origin of the
cat, whether stray or from a cattery or private home, may influence the veterinarian\'s decision
regarding which infectious diseases are most likely. The health status of other animals in the home
should be established. Geographic origin and recent exposure become important factors to
consider in this peripathetic society. The cat\'s nutritional and vaccination status should also be
assessed.

Thorough physical examination of all cats with FUO is essential. All body systems should be
evaluated specifically, but special attention should be given to the oral cavity for possible foreign
bodies, diseased teeth and/or gums, and neoplasia. Similarly, retinal examination may be the only
indicator of neurologic disorders, but it is a procedure that is often overiooked. Joint enlargement,
lymphadenopathy, cardiac murmur, petechia, anemia, icterus, louder than normal respiratory
sounds, organomegaly, signs of pain, or skin changes are all relevant physical abnormalities that
may direct the clinician\'s diagnostic effort.

Cats with FUO usually have routine laboratory data obtained early in the course of pyrexia. These
initial screening tests should include a CBC, urinalysis, serum biochemical analysis, and always,
FeLV and feline immunodeficiency virus tests. It must be remembered that the latter 2 viruses are
immunosuppressive and, therefore, may be responsible for other secondary infections that are
the actual cause of FUO. Because titer for FIPV is non-specific and indicative only of coronavirus
exposure, the cat with FUO cannot be evaluated for FIP in this manner. If hyperproteinemia
without dehydration is detected by the CBC initially, serum electrophoretogram indicating
polyclonal gammopathy is suggestive of a chronic disease such as FIP but is not pathognomonic
for the disease. Lack of effusion makes biopsy of the liver, kidney, omentum, mesenteric lymph
node and/or intestine the only definitive means of diagnosis. In the author\'s experience, FIP is the
most common cause of FUO in cats, but unfortunately, it usually is the most difficult disease to
prove until the latter stages.

Owing to their increased metabolic rate, hyperthyroid cats may have high body temperature
which, in fact, is hyperthermia rather than fever. Evaluation of serum T3 and T4 concentrations
should be considered in any cat of middle to old age.

Cytologic examination and culture of a tracheal wash specimen is indicated if unusual lung sounds
or radiographic changes are evident in the bronchial tree.

Aerobic and anaerobic culture of blood samples seldom is helpful and may require obtaining a
large volume of blood from an already anemic cat. Urine culture is indicated, however, if bacteria
are found by routine urinalysis. Depending on the geographic history of the cat and its possible
outdoor exposure, fungal serologic testing may be indicated for diagnosis of Histoplasma,
Coccidiodes, Blastomyces, and Cryptococcus infections. Samples (paired, 3 weeks apart) for
toxoplasmosis testing should always be obtained from cats with FUO.

It is unusual for cats with primary immune disease to manifest signs of FUO, but as the quest for a
diagnosis continues, antinuclear-antibody and lupus erythematosus cell testing may be helpfijl.
Radiographic evaluation should include the thoracic and abdominal regions as well as survey
radiography of the spine, pelvis, and appendages.

Lastly, invasive techniques may be required for diagnosis, especially in cases of neoplasia or FIP.
Biopsy specimens may be obtained by fine-needle aspiration. Samples should be obtained for
culture from all biopsy specimens as well. Bone marrow biopsy is indicated if blood dyscrasia is
apparent. Endoscopy may be the last moderately invasive technique to be used before surgical
exploration. If laparo-omy is required, multiple organs should be biopsied and specimens for
culture should be obtained, even if gross lesions are not evident.

Diagnosis of FUO is thie single most important form of treatment. Without first attempting to
establish the cause, some treatments for FUO may actually be harmful. Also, some drugs may
affect the initial test results; so, ideally laboratory samples should be obtained prior to intensive
treatment. Unfortunately, this is not always realistic because affected cats may have undergone
empiric treatment before existence of FUO is recognized.

Because fever very quickly results in dehydration, fluid therapy becomes especially critical and
fluids should be administered IV. Except in cases of hyperthermia associated with heat stroke, cats
with pyrexia will seldom benefit from whole-body immersion into cool water. Metabolic stress is
induced as the cat\'s body tries to respond to the increased hypothalamic set point while the body
surface is being cooled.

Administration of antibiotics is routine in most cases of FUO; until possible cause is determined,
broad-spectrum antibiotics or a combination of 2 antibiotics that work synergistically is
recommended.

In cats with FUO, maintenance of nutritional requirements becomes especially important,
because cat\'s caloric requirements increase 13% and fluid requirements increase 10% with each
degree Celsius increase rise in body temperature. Unfortunately, most cats with FUO are
anorectic and, therefore, are not ingesting even baseline caloric amounts. Most cats will not eat
well despite administration of appetite stimulants until fever is reduced. The exception to this may
be the cat with chronic low-grade fever that persists for many weeks to months, as is seen in cats
with FIR

The use of antipyretics is controversial, but is indicated, albeit life-saving, if body temperature
reaches 41.5 C (106 F). At this level, cerebral edema, tissue destruction, and disseminated
intravascular coagulation are eminent. Prolonged fever of 40.5 C (105 F) is also potentially
dangerous because of the severe malaise, metabolic depression, anorexia, and dehydration that
ensue.

If antipyretics are used, specifically corticosteroids, antibiotic coverage is imperative. Corticoids
should be of short-acting form and given by injection. Their continued use should be re-evaluated
daily depending on the cat\'s response. Their appetite-stimulating effect is also of value in anorectic
cats.

Orally administered salicylate (aspirin; 10 mg/kg) is an effective antipyretic, but must be given with
food to prevent gastric ulceration and hemorrhage. Because of slow hepatic clearance in cats, its
use is contraindicated when liver disease exists. Salicylate should not be given for more than 3
days.

Dipyrone (50% solution) may be very effective in reducing a cat\'s fever, so much so that body
temperature may become subnormal for several days. Its short-term use (maximum of 5 days)
may be indicated (dosage, 0.1 to 0.2 ml, SC, q 8 or 12 h) if corticosteroids are otherwise
contraindicated or ineffective. The strong hypotensive and sedating effects of phenothiazines
mandate their use as an antipyretic to be infrequent.

Once fever is reduced through use of drugs, and prostaglandin synthesis in inhibited, one must
continue to closely monitor the cat\'s temperature several times daily. Rebound fever may develop
because of resurgence of endogenous pyrogens.

Hyperthyroidism is a regionally common, challenging and usually rewarding disease to treat. The
variety of presenting signs, approaches to treatment including a video of the surgical approach,
and control of complications will be discussed. Diagnosis of latent hyperthyroidism is evaluated
utilizing T3 suppression testing.

Feline hyperthyroidism, perhaps better described as thyrotoxicosis, is a disease of middle-aged to
older cats, which is seen in almost epidemic numbers in urban areas of the United States. There is
no sex or breed predilection; the disease has been diagnosed in cats that range in age from 5 to 24

years. In some instances, signs of hyperthyroidism have been apparent for a year or longer before
a diagnosis is made, whereas other cats will manifest signs of the disease within 2 weeks. The cause
remains unknown.

When one looks at the wide range of signs that affected cats may manifest, it becomes obvious that
this is truly a systemic disease which must be suspected by the clinician if only 1 clinical sign is
observed by the owner. Clinical signs as well as physical abnormalities detected by the
veterinarian at time of examination include:

- polydipsia, polyuria • personality changes
dermatitis • aggressive behavior, biting

- poor, unkempt hair coat with dandruff - inappropriate urination and/or defecation

About 10% of cats with hyperthyroidism will manifest signs of profound depression and illness,
referred to as "apathetic" hyperthyroidism. The disease in these cats has extremely guarded
prognosis and often such cats die before they can be diagnosed or stabilized. In apathetic
hyperthyroid cats, signs of nervousness or hyperactivity are replaced by severe weakness and
lassitude. Congestive heart failure is often the ultimate cause of death. Affected cats are
characteristically unable to hold their head up and have ventral neck flexion that might otherwise
be associated with hypokalemia, thiamine deficiency, or polymyositis.

The characteristic diagnostic test results are high serum T3 and T4 concentrations. The CBC may
reflect stress leukocytosis and eosinopenia. Serum alanine transaminase (ALT) activity usually is
markedly high due to ill-defined hepatopathy and serum alkaline phosphatase (ALP) activity is
high due to increased bone turnover secondary to the hypermetabolic state. Electrocardiography
will identify tachycardia and mild to moderate cardiomegaly in most affected cats. In 50% of these
cats, R waves are tall.

Use of preoperative thyroid gland scintigraphy will differentiate unilaterial from bilateral disease or
ectopic thyroid tissue in the tongue or mediastinum. Technetium is excellent for this purpose; its
halMife is only 6 hours, compared with the long halflife of radioactive iodine. Unfortunately,
technetium is not readily available.

The differential diagnosis must include: diabetes mellitus, cardiomyopathy, chronic renal or
hepatic diseases, neoplasia, especially involving the gastrointestinal tract, and pancreatic exocrine
insufficiency.

Treatment of hyperthyroidism may be approached by use of 3 totally different modalities: medical,
surgical, and radiation.

In our experience, medical stabilization of the patient prior to surgery greatly minimizes surgical
complications. After the diagnosis is made and the cat is determined to be in good health (near
normal serum biochemical values, except for moderately high hepatic enzyme activities),
methimazole (Tapazole) is prescribed (5 mg P.O. q 12 h), the sole purpose of which is to inhibit
thyroid hormone synthesis and, thus, to approach euthyroid state. Serum T3 and T4 concentra-
tions are re-determined in 2 to 3 weeks and adjustment to the initial dosage is made if necessary.
Because this medication does not cure the condition, requires exact owner compliance, and may
cause serious side effects and relapses, its main value is to stabilize the patient. The only
indications for long-term, indefinite use are for the patient who, for other medical reasons, would
be a poor surgical risk, or because the owner is financially restricted. It must be stressed to the
owner that indefinite medical management is usually a poor choice and carries considerable risk.

An alternate drug used to treat hyperthyroidism is propylthioracil (PTU), although the incidence
of side effects associated with its use appears to be higher. However, if the patient does not
tolerate methimazole, PTU should be evaluated. The average dosage of PTU is 25 to 50 mg given
orally every 12 hours.

Side effects of thionamide treatment include; vomiting, anorexia, lethargy, weakness, dilatation of
pupils, facial edema and pruritus, forefoot edema, severe hepatopathy including icterus, immune-
mediated anemia and thrombocytopenia, drug-induced antinuclear antibody-positive status, and
petechial hemorrhage from the mouth or ears.

Propanolol (Inderal) is indicated for preoperative use in most patients for 7 to 10 days or sooner if
tachycardia is very severe or does not improve in response to initial thionamide treatment. The
prescribed orally administered dose (2.5 mg, q 12 h) will minimize arrhythmias as well as help to
counteract catecholamine-induced cardiac changes, thereby reducing anesthetic risk. Its use is,
however, contraindicated in patients with congestive heart failure.

Surgical treatment consists of excision of both lobes of the thyroid gland, with utmost care taken
to preserve the integrity of the external parathyroid glands. This author strongly believes that both
thyroid lobes should be removed because: whatever the cause of this disease, many cats will have
recurrence of disease within one year of unilateral excision, therefore requiring a second surgery;
and based on histologic reports, it is inaccurate to assume that gross size of the lobes correlates
with histopathic findings, ie, even grossly normal or small lobes may have islands of adenomatous
hyperplasia.

The surgical approach consists of a midline incision over the ventral cervical area, distal to the
cricoid apparatus and at the level of the thyroid gland if it is palpable. Positioning of the patient for
surgery is very critical for good exposure and excision. The forelimbs of the cat should be
extended caudal as the cat is lying on its back. The cervical area should be slightly elevated so that
the neck is held in an even horizontal plane with the rest of the body, avoiding hyperextension or
flaccid relaxation. The sternocephalicus and sternohyoideus muscles are bluntly dissected.
Hemostasis must be carefully maintained throughout the procedure but without use of
electrocautery. The thyroid gland often protrudes through the incision once blunt muscle
dissection is completed but if it does not, it is usually located immediately lateral to the trachea.
Occasionally it will be positioned beneath the trachea (dorsally) due to its size and weight so that
slight elevation of the trachea is helpful. In most instances, regardless of the possible disparity in
size between the 2 lobes, they will be found at the same level within the cervical area. Most cats
have cranial and caudal thyroid arteries; the cranial artery usually has a branch that supplies the
parathyroid gland. This author prefers to excise the entire capsule and its contents, although
some surgeons routinely perform an intracapsular technique, in which an incision is made over the
capsule and the contents are enucleated. The advantage to the latter method is that interference
with the vascular supply to the parathyroid gland is lessened; however, the possible retention of
significant numbers of thyroid cells within the capsule itself has been strongly suspected.
The cat has 4 parathyroid glands, but needs only 1 to maintain normal serum calcium
concentrations. One parathyroid gland is located within the parenchyma of the thyroid gland on
either side, but cannot be seen grossly. The external parathyroid gland may be located cranial
(80%) or caudal (10%) to the thyroid gland although it may occasionally lie on top of the thyroid
gland itself (10%). As long as one parathyroid gland and its vascular supply remain intact,
postoperahve hyocalcemia/hyperphosphatemia complications will not develop. If a parathyroid is
advertently excised, it should always be reimplanted into the deep cervical muscles, because it
may revascularize and be functional.

The main risks of surgical treatment are; anesthetic complications; identification of only one lobe;
mistaken excision of a lymph node in place of thyroid gland; inadvertent parathyroidectomy;
injury to either the recurrent laryngeal nerve or the ventral branch of the first cervical nerve (more
likely); or unknown ectopic thyroid tissue in the mediastinum or tongue.

Cats are euthyroid within 48 hours after surgery and replacement therapy (0.1 mg of L-thyroxine,
q 12 h) is begun.

Serum thyroid hormone values are determined at the time of suture removal in 10 days. If values
are normal at that time, most cats are re-evaluated every 6 months. A small percentage of cats
eventually will not need thyroid hormone replacement. Most underlying cardiac and hepatic
disease regresses within 2 to 3 months following surgery.

If radioactive iodine is administered as a non-invasive alternative therapy, approximately 10 to 20%
of cases may require repeat irradiation at a later date. The other disadvantage to radioactive iodine
is the requirement for aged cats to be isolated for 1 to 3 weeks to prevent iatrogenic human
exposure to residual radioactivity.

Most histologic reports describe a benign neoplasm as either: follicular or solid adenoma; or
multinodular adenomatous hyperplasia or goiter. Atrophy of follicles may also be observed in the
same lobe. This author has encountered 2 cats with malignant tumors (adenocarcinoma, one with
metastasis to the liver and lungs) of 500 cats with hyperthyroidism.

Signs of iatrogenic surgically induced hypocalcemia include: diffuse, fine muscle tremors,
weakness, confusion, prolapse of the nicitating membranes, and as the signs progress, eventual
tetany, convulsions, and death. These signs may be observed 1 to 4 days after surgery. Serum
calcium concentration >7 mg/dl the day after surgery makes the probability of hypocalcemia
unlikely.

If the patient is convulsing, 1 to 1.5 ml of 10% calcium gluconate/kg should be administered IV
slowly (over 10 minutes), with monitoring of the heart rate to avoid bradycardia. After the initial
convulsion is over, calcium gluconate is continued IV at 2.0 ml/kg over the next 6 to 8 hours. Once
the cat is stable early maintenance consists of orally administered calcium gluconate or lactate,
approximately 600 mg/kg/day, in divided dosage (q 8 h) and vitamin D. As the cat continues to
improve and is eating well, exogenous calcium may be slowly decreased due to dietary calcium
intake. Calcium supplementation is usually discontinued within 2 to 3 weeks. Ideally, serum
calcium concentration should be maintained at low normal values (8 to 10 mg/dl).
It is imperative that cats with temporary iatrogenic hypocalcemia also be given vitamin D
replacement for its synergism with calcium, and that the form of vitamin D be readily utilizable.
Dihydrotachysterol (Hytakerol) is 3 times more potent that vitamin D2, but requires approxima-
tely 1 week before onset of action. The preferred form of vitamin D supplementation is 1-25
dihydroxy-vitamin D3 (Rocaltrol), given orally (0,25 ug) every other day for the first week, followed
by twice weekly administration until serum calcium concentration is stable. Once exogenous
calcium is totally withdrawn, Rocaltrol may be stopped slowly. Rocakrol is 1,000 times more
potent than vitamin D2, and its onset of action is a few days. Dosage of these potent vitamin D
products should be carefully monitored, because overzealous use results in hypercalcemia,
reflected as soft tissue calcification and hypercalcemic nephropathy.

Because the cause of hyperthyroidism is unknown, it is not possible to discuss prevention.
However, aggressive medical and surgical treatment make this disease one of the few geriatric
problems to have totally successful resolution in 95% of cases. It is most rewarding to have a
beloved cat that has developed serious systemic disease and profound weight loss once again be
the normal, healthly pet of the preceeding year.

A practical and methodical approach to feline lower urinary tract diseases will be presented with
emphasis on diagnosis and treatment. Examples of negative, positive and double contrast
cystography will be included.

Unfortunately, the popularity of the term "feline urologic syndrome" (FUS) has evolved so as to
imply one common form of lower urinary tract (LUT) disease in cats with one single cause. Signs
generally attributed to this "syndrome" may, in fact, be associated with a variety of LUT diseases.

Such signs include dysuria, pollakiuria, inappropriate urination, frequent licking at the penis or
vulva, and hematuria. When hematuria is seen without other LUT signs, disease involving the
upper urinary tract should be suspected.

Most US veterinarians see fewer cases of LUT disease in cats than they did a decade ago, probably
because of increased client education and awareness, dietary modifications, and more aggressive
diagnostic and therapeutic approaches.

Contrast cystography is an effective and practical means of assessing the integrity of the lower
urinary tract of cats; if evaluated in a step-wise manner, the procedure is very safe for the patient.

Flat or survey radiographs (2 views) should be obtained initially because radiopaque cystic calculi
may make further examination unnecessary. Also, this preliminary procedure does not require
anesthesia. A difference of opinion exists regarding the necessity of patient preparation prior to
survey and, especially, contrast radiography. In most instances, because of the dry fecal material
in cats, an enema is not required; lateral positioning of the cat prevents the colon from obscuring
visualization of the entire bladder. On the ventrodorsal view, an empty, flaccid colon can be just as
disorienting as one filled with fecal material. If an enema is given, it should be administered at least 4
to 6 hours prior to radiography to reduce the residual fluid and gas remaining in the colon after the
enema.

In otherwise healthy cats, gas anesthesia is preferred because of its safety and excellent muscle
relaxant properties as well as quick recovery. Nitrous oxide should not be used as an anesthetic
synergist. Ketamine hydrochloride or other cataleptiform drugs have the disadvantage of muscle
rigidity and spasticity which may develop during the procedure.

Before beginning pneumocystography, the cat should be anesthetized and catheterized, and a
urine specimen should be obtained for culture and antimicrobial susceptibility testing; the residual
urine in the bladder is then gently aspirated. The cat is positioned in left lateral recumbency so that
if an air embolus were to develop as a result of the procedure, the air would collect in the right
atrium and be absorbed into the circulation before reaching the brain. Over the past 15 years,
pneumocystography using air has been performed at our clinic and this complication has not been
encountered.

The bladder is slowly filled with room air through a 3-way valve attached to the catheter. It is
important to realize that the amount of air injected into the bladder is not predetermined; the
amount of air is adequate when: slight resistance is felt on the syringe plunger; air escapes around
the catheter; and/or bladder palpation indicates distention. The stopcock is then closed, and
radiography is immediately performed.

Positive-contrast radiography usually involves use of water-soluble tri-iodinated compounds (10%
Hypaque, Renografin, Conray). In some instances, sterile suspension of micropulverized barium
sulfate (20 to 30%) may also be helpful, although the risk of iatrogenic disease is increased,
especially if the contrast medium is not adequately removed from the bladder after the completed
procedure.

To perform positive-contrast cystography, air is evacuated from the bladder after pneumocysto-
graphy. The bladder is slowly destended with approximately the same amount of contrast medium
as that of air required for pneumocystography. The patient is gently rotated to disperse the
contrast medium; this step is especially imperative if barium sulfate is used.

Lastly, double-contrast cystography may be performed by evacuating the positive-contrast
medium as completely as possible. Occasionally, it is necessary to gently lavage the bladder with
saline solution to remove residual material, especially when barium sulfate is administered. The
bladder is once again slowly reinflated with air, the stopcock is closed, and films are quickly
exposed.

Experience is the best method for determining which types of contrast studies are most useful for
diagnosing various types of pathologic conditions. Negative-contrast radiographs usually identify
bladder wall defects (mural or mucosal), as well as bladder diverticuli or space-occupying lesions,
such as calculi and neoplasia. Positive-contrast radiographs will, in cats with normal bladder,
indicate little adherence of the contrast medium to the mucosa. However, the integrity of the
bladder wall, free intraluminal filling defects, and defects with rough surfaces are usually visible on
positive-contrast radiographs. Double-contrast cystography is most apt to identify water density
abnormalities such as blood clots, mucoliths, and mucous plugs, as wel as space-occupying
lesions and ulcerations.

Almost all cats undergoing any type of contrast cystography will have considerable gross
hematuria for 2 to 5 days, despite gentle handling, and owners should be so informed. Likewise,
stranguria may be worse for a few days. Iatrogenic urinary tract infection and trauma are the
primary risks associated with these radiographic procedures.

Other uncommon complications include: kinking of the urinary catheter during placement;
overdistention of the bladder, leading to mural leakage or rupture; inadequate bladder distention,
which may resemble mucosal disease; submucosal urethral hemorhage; air embolus; and cystic
submucosal separation.

The following cystic uroliths have been identified in cats:
struvite (MgNH4P04) ■ cystine
calcium oxalate - mixed

Most LUT calculi can be recognized by use of contrast cystography. There is no question that
struvite uroliths are the most common type of cystic uroliths in cats, but their appearance grossly,
as well as radiographically, is not consistent. It is imperative to have all uroliths chemically
analyzed to try to minimize recurrence. Many uroliths may be of mixed variety, with the core
composed of a different mineral than that of the surrounding shell.

Small thin cystic uroliths lying on edge within the bladder may be missed radiographically,
especially if 2 views are not obtained.

Benign bladder neoplasms have been reported in cats of all ages and may or may not be associated
with chronic LUT disease. Any palpable mass on the mural surface or within the bladder should be
immediately evaluated and in most instances should be surgically explored. Although somewhat
dependent on location within the bladder, prognosis usually is good after excision of these tumors:
fibroma, leiomyoma, hemangioma, mycoma, papilloma or inflammatory polyp, and cystadenoma.

As cats live longer, the incidence of malignant bladder neoplasms has risen considerably.
Veterinarians should be especially suspicious of this often treatable disease when geriatric cats
manifest signs of LUT disease for the first time. Primary bacterial or viral cystitis is very rare in
aged cats without history of such disease. Again, the success of surgical intervention alone is
directly related to location of the neoplasm; if located in the cranial half of the bladder, the affected
portion may be radically excised, leaving a very small residual bladder. Cats so treated manifest
typical postoperative hematuria, stranguria, and dysuria, but these signs are usually minimal
within 10 days. Even when surgery is not totally successful, it is not unusual to be able to prolong
the life of older cats with transitional cell carcinoma for 1 year or more when aggressive surgery is
performed early in the course of the disease. Most forms of chemotheraphy or radiotherapy have
not been effective thus far. Types of malignant bladder neoplasms reported are: transitional cell
carcinoma, squamous cell carcinoma, adenocarcinoma, undifferentiated carcinoma, leiomyosar-
coma, embryonal rhabdomyosarcoma, primary and secondary lymphosarcomas, myxosarcoma,
and hemangiosarcoma.

The importance of trying to determine the specific cause of LUT disease is directly proportional to
success of the treatment.

As the cat\'s popularity as a pet increases and unique breeds are desired and developed,
veterinarians more frequently are challenged with feline reproductive dysfunction. Because the
cat\'s estrous cycle is unique among domestic animals, a review of normal reproductive physiology
is essential.

Puberty in both sexes may begin as early as 4.5 to 5 months of age, although more typically, sexual
activity begins at 7 to 8 months of age. The queen is seasonally polyestrous and, in the northern
hemispheres, is usually anestrous from fall (October) until mid-winter (January to February). The
estrous cycle may be influenced by warm temperatures (longer interestrous periods) and by
extended hours of artificial light (year-round cycling).

During the brief 1 to 3 days of proestrus, no change in behavior is seen in most queens. Some,
however will display affection toward inanimate objects or humans, increased vocalization, or
posturing by rolling and lordosis, but are not receptive to mounting or copulation by the tom.
Follicular development with estrogen synthesis and release begins at this stage and continues on
into estrus. There are no external physical signs of proestrus.

Estrus is defined as the period during which the queen is receptive to mounting and intromission.
Typical behavior during estrus includes calling or vocalization (especially in the Siamese),
restlessness, affectionate behavior (head rubbing against inanimate objects and humans),
spraying or increased frequency of urination, rolling, positioning of elbows, thorax and abdomen
along the floor, with elevation of the hind quarters which raises the vulva to horizontal position,
and lateral displacement of the tail.

The average length of estrus is 1 week, but varies from 1 to 20 days. Queens without coital contact
average 2 day\'s shorter duration of estrus than do those experiencing coitus. Therefore, coital
contact, even if ovulation occurs, may not bring the queen rapidly out of estrus, as previously
thought. Fewer than 50% of estrous queens ovulate after single copulation. Peak follicular activity
and estradiol concentration (> 50 p^ml) are observed during estrus.

Interestrus or postestrus is the period of ovarian inactivity between one estrus and the next in a
queen that has not ovulated. Postestrus usually lasts about 1 week, during which the queen\'s
behavior returns to normal. On the basis of observed continued estral behavior, some females,
however, will seem to skip an interestrus interval, but their estrogen concentration may or may
not hormonally reflect an interestrous period. Older nulliparous queens with cystic hyperplasia
may display nymphomanic behavior associated with cystic follicular degeneration.

Diestrus is the progesterone-dominated corpora luteal phase (serum progesterone concentration
greater than 2 ng/ml) following estrus in the queen that has ovulated (by natural, artificial, or
chemical means) and lasts approximately 35 to 40 days in cats undergoing pseudocyesis and 60
days in cats that are truly pregnant. Estrus usually resumes 7 to 10 days after leuteolysis in cats
undergoing pseudocyesis of pregnancy, but if the queen is lactating, estrus may be delayed for
several weeks (lactational anestrus). Postpartum estrus may be brief, but the queen is fertile while
still lactating. Because 10% of pregnant queens undergo estrus 10 to 20 days following primary
conception, superfetation or the simultaneous presence of fetuses of different gestational ages in
the uterus may occur.

Progesterone concentration during the first 2 to 3 weeks following ovulation is similar in pregnant
and pseudopregnant cats. However, subsequently, serum progesterone concentration is higher in
the pregnant queen due to progesterone production by the corpus luteum (CL) and the placenta.
Because corpus luteal progesterone concentration is minimal by 50 days of gestation, ovariec-
tomy after this period will not terminate pregnancy.

Anestrus is seasonal quiescence of ovarian and uterine function and reproductive activity. Serum
estradiol and progesterone concentrations are at baseline.

Vaginal secretion of valeric acid, which acts as a pheromone to the tom, and the typical estrous
behavior of the queen, as previously described, usually result in frequent coupling of the sexually
mature male and female cats. The queen is termed a reflex or postcoital ovulator, in that vaginal
stimulation by the tom\'s penis immediately triggers a neural response in the hypothalamus -
secretion of gonadotropin-releasing hormone (GnRH). Luteinizing hormone (LH) surges, due to
GnRH\'s effect on the hypophysis are proportional to the number of copulations, with maximal LH
concentrations reached 4 hours after 8 to 12 copulations. Luteinizing hormone (LH) is released, at
each copulation not necessarily at sufficient concentration to induce ovulation. Ovulation occurs
24 to 50 hours after coitus.

As the tom mounts, he grasps and bites the dorsum of the queens\' neck. The female may remain
stationary or tread with her hind limbs. The tom usually treads with his hind limbs and attempts to
pull the queen backward.

Actual coitus is very brief, lasting only seconds (2 to 20), although positioning, mounting,
straddling and dorsal neck biting may vary up to 5 minutes. As the tomcat withdraws his penis
from the female, she emits a characteristic cry, possibly induced by the pressure applied against
the vaginal wall by the sharp reversed spinal processes of the penis. Immediately after coitus, the
female springs away from the male, may strike or hiss at him, then lies on the floor, rolling from side
to side and licks the vaginal area. The male usually observes from a short distance, but after 5 to 15
minutes or up to several hours, it is common for the 2 to once again approach each other and for
coitus to be repeated several times. Superfecundation, or conception of fetuses sired by different
toms, may occur if the queen has access to more than 1 male, because coitus usually occurs more
than once.

With great breed and individual variation, the average feline gestation period is 63 to 68 days.
Diagnosis of pregnancy is usually made by palpation of the "beading" effect of the pregnant uterus
at 20 to 30 days. Ultrasonography may detect the presence of amnionic sacs and fetuses from the
18th day of gestation onward, whereas the same method will determine fetal heart beat and
movement from the 26 the day of gestation.

In the primigravid cat, a change in size and pinkness of the mammary glands may be detected
shortly after 2 weeks into gestation. Presently, no known gonadotropins of pregnancy can be
measured to diagnose early-stage pregnancy in cats. Radiographic confirmation of pregnancy is
possible after 35 to 38 days\' gestation. Zonary type placentation develops at 2 uueeks into
gestation. The average litter size is 4, although primigravid or very old queens may have fewer
kittens.

Before a queen or torn is termed "infertile", thorough anamnesis and physical and clinicopatholo-
gic examination must be performed. Unfortunately, the novice owner/breeder may assume that
because copulation has occurred once without conception, a reproductive problem may exist.
One must also consider the age and experience of the mating cats, as well as environmental
distractions, all of which may be factors in successful breeding.

Basic clinicopathologic examination of all reproducing cats should include FeLV and feline
immunodeficiency virus (FIV) testing as well as fecal examination. If reproductive problems are
suspected, a CBC, serum biochemical analysis, urinalysis, thyroid function evaluation, and
toxoplasmosis testing should be considered. These tests are indicated for either male or female
reproductive dysfunction. Serologic testing for feline infectious peritonitis (FIP) is, unfortunately,
more confusing than helpful. Rarely, abdominal radiography of the queen may be helpful.
Environmental influences should not be overlooked. Reproductive function in cats kept in poorly-
lit, crowded facilities, including those with poor ventilation and deficient sanitary conditions, is
often deficient. The nutritional aspect of infertility should also be considered.

If the female cat has never manifested overt signs of estrus, and her previous medical history is
uncertain, the hair on the abdomen should be clipped to be sure that she has not been
ovariohysterectomized. If the queen is unspayed but has never cycled, the simplest and yet often
effective method of inducing estrus is to place her in proximity with normally cyclic queens; 75% of
queens will develop synchronization of estrus. If this method is ineffective after 3 to 4 months, drug
therapy may be indicated.

Estrus may be induced by IM administration of pregnant mare\'s serum gonadotropin (PMSG) for
8 days. The initial dose is 100 lU, followed by daily injections of 50 lU. During the optimal breeding
months of February through August, the dosage on days 6 through 8 may be reduced to 25 lU. Of
interest is the fact that females may also be brought into estrus by administration of 50 ug of
estradiol benzoate or 0.25 mg of estradiol cypionate (ECP) given IM and repeated in 48 hours.
Estrus will usually occur within a week and be long-lasting, but the limitation associated with this
therapy is lack of luteinizing influence, so that although the female may undergo estrus that results
in repeated coitus, ovulation will not occur if ovarian activity is not of a mature nature. Another
method of inducing estrus is to administer 1 to 2 mg of follicle-stimulating hormone-pituitary (FSH-
P) IM daily (maximum, 5 days), until estrus; at the time, 250 lU of human chorionic gonadotropin
(HCG) is given to enhance ovulation. The latter is the author\'s preferred method. If the queen is
already in estrus, ovulation may be induced with 25 ug or LH 250 lU of HCG.
Causes of prolonged anestrus, assuming the queen has been known to cycle in the past, include
malnutrition, systemic or genital infection, debilitation and endocrine imbalance. If pseudocyesis is
diagnosed, its course may be shortened by administration of 2 to 5 mg of repository testosterone
IM.

Even judicious use of hormones should carry some degree of concern. The owner should be
advised that occasional undesirable side effects are known to develop, such as prolonged estrus,
mammary hypertrophy, or exacerbation of subclinical genital infections, especially if cystic
endometrial hyperplasia is present.

Estrus may be suppressed by use of progestins, which are thought to act similarly to the CL,
resulting in negative feedback to the hypothalamus. Megestrol acetate (Ovaban) is effective in
suppressing estrus if given orally for 3 days (5 mg daily), then 2.5 to 5.0 mg/week; it has been used
for as long as 2 years. Again, concerns about mammary hyperplasia and cystic hyperplasia-
endometritis-pyometra (CHEP) complex exist, especially with prolongend usage of Ovaban.
In large catteries, queens are most safely and easily brought out of estrus, often into pseudocyesis,
by coital activity with a vasectomized tom. Pseudo-copulation also may be effective in suppressing
estrus. Coitus is simulated by using a smooth plastic or glass rod or saline-moistened cotton swab
to gently and repeatedly probe into the vagina at 5 to 10 minute intervals.

Long-term estrus control is obviously best achieved by ovariohysterectomy. If undesired breeding
has occurred, pregnancy may be prevented by administration of 0.125 to 0.25 mg of ECP or 2 mg
of repository diethylstilbestrol within 48 hours, both of which slow the transport of the egg through
the oviduct, resulting in degeneration of the former. Estrus will usually be prolonged. Overzealous
use may result in bone marrow depression, thrombocytopenia, or liver failure and, ultimately,
death.

Prostaglandins are effective late abortifacients in cats, but only after 40 to 45 days of gestation;
earlier, the CL appear to be very resistant to the luteolytic effects of this drug. When prostaglandin
(PGF2) is administered (0.1 mg/kg, SC) and repeated in 24 hours, the cat will abort after
experiencing rather dramatic signs of restlesness, vomiting, diarrhea, pupillary dilatation, panting,
and hypersalivation.

Uterine abnormalities are a frequent cause of reproductive failure in cats. Complications, such as
overt sterility, in addition to early abortion and maceration, develop in cats affected with the CHEP
complex. Because the signs are often elusive, uterine biopsy may be required to confirm the
diagnosis and poor prognosis.

Uterine torsion is an uncommon complication of the mid-to-late stage of pregnancy, and its cause
is unknown. Signs of acute abdominal pain and shock are usually apparent. Vaginal examination
may aid diagnosis if the cervix is sufficiently dilated to allow digital palpation of the caudal aspect of
the uterus. Radiography will detail the unusually large and possible air-and fluid-filled uterus. One
or more kittens may have already been born naturally. Treatment consists of prompt surgical
intervention, in addition to supportive care consisting of fluid, antibiotic, and corticoid
administration.

A gravid uterus may rupture spontaneously during parturition or as a result of severe trauma.
Although judicious administration of utenne contractile drugs is always indicated, uterine rupture
has not been associated with their use. Rupture of the uterus should always be considered a
serious, life-threatening complication of pregnancy, yet some cats with uterine rupture may
manifest minimal clinical signs of disease and survive without medical intervention. Uterine
rupture, possible in conjunction with uterine torsion, has been reported; the resultant secondary
extrauterine pregnancy may continue for an indefinite period. Eventually mummification of these
fetuses, with adhesion to the viscera, may occur. In some cases, mummified fetuses may
disintegrate within the abdomen, resulting in either no distress to the queen or possible risk of
peritonitis. Uterine rupture is not limited to a gravid uterus. Postpartum rupture may be a
complication of acute necrotizing metritis, and pyometra may result in rupture either prior to or
during surgery.

Primary ectopic or extrauterine pregnancy is rare in the cat because anatomically, the ovary, its
bursa, and the oviduct are almost completely sealed. Primary abdominal pregnancy also has been
diagnosed months following ovariohysterectomy and has been attributed to omental attachment
of fertilized ova that were liberated into the abdominal cavity during surgery.
Uterine prolapse of one or both horns of the organ may occur at parturition or up to 48 hours
thereafter. It has been reported in primiparous and multiparous queens and its cause is not always
associated with dystocia. Conception and successful reproduction is usually the case following
surgical replacement of the uterus; recurrence is unlikely. However, past history of such an event,
with subsequent reproductive failure, should heighten the clinician\'s suspician of low-grade
chronic endometritis.

Acute metritis is reflected by a febrile, anorexic queen, who ceases to nurse her kittens ans whose
condition quickly deteriorates. The usually fastidious queen may have a serosanguineous-to-
purulent vaginal discharge that is malodorous.

Rapid aggressive treatment is required not only to salvage the queen\'s reproductive value but also
to save her life. Intravenously administered fluids and antibiotics are indicated. Radiography
should be used to confirm that no kittens or placentas remain within the uterus. If response is not
seen within 24 to 48 hours, ovariohysterectomy may be the best way to save the queen\'s life but
even then, the prognosis is guarded.

The CHEP complex may not induce clinical signs of disease other than infertility and may require
biopsy to diagnose. Hydometra and mucometra cause palpable enlargement of the uterus, which
may be mistaken for pyometra. Chronic, untreated endometritis may lead to pyometra, the signs

of which may or may not be conspicuous, depending on the severity of uterine involvement. Mild
anorexia, depression and infertility after repeated matings may be the only indications of the
disease.

More severe cases are characterized by vulvar discharge, depression, polydipsia, abdominal
distension, and fever. If the cervix remains closed, affected cats become progressively more
toxemic and are at risk of dying. Many cats with pyometra, however, have cyclic signs, whereby
during the active inflammatory stages of uterine engorgement with purulent exudate, the cat is
noticably ill. As the cervix opens and the uterus spontaneously evacuates, the condition of the
queen improves temporarily until the process is repeated.

Permanent treatment consists of ovariohysterectomy. However, if the patient is a valuable
breeding queen, an alternate medical approach may be used, provided the cat is not severly
toxemic. Prostaglandins (dinoprost tromethamine), Lutalyse or PGF2 are administered (0.1 to
0.25 mg/kg SC) daily for 2 to 4 treatments, or until only minimal discharge is apparent within 1 hour
after injection. Broad-spectrum antibiotics are also given systemically for at least 2 weeks.
The intense side effects of prostaglandin therapy include hypersalivation, vomiting, diarrhea,
tachypnea, staggering, hypothermia, and possible collapse. Post-therapy fertility is approximately
60%, and recurrence of the problem is not rare. Another surgical approach infrequently used is
surgical drainage, lavage, and culturing of the uterus via laparatomy. Sexual rest is suggested for at
least 30 days following antibiotic therapy if all other indications of pyometra are resolved (non-
palpable uterus, normal WBC count, normal activity of the cat, and normal estrous cycle).

Ovarian dysfunction may result from cysts arising from the degeneration follicles and from the CL.
Those arising from the distension of mature follicles usually are singular and unilateral and do not
induce clinical signs of disease. Cysts arising from atretic follicles are multiple, often bilateral, and
vary widely in size and shape. These cysts are often functional causing a queen to have prolonged
estrus, with signs of nymphomania. However, the queen refuses to actually breed and often
becomes very aggressive to toms and humans. Concurrent CHEP complex is also common and
may explain the prolonged interestrus interval seen in some queens. Ovariohysterectomy is the
treatment of choice. Although cystic follicles are difficult to diagnose, the finding of persistently
high serum estrogen concentration,

> 20 pg/ml, is strongly suspicious of the disease. Treatment is attempted by administration of 250
lU of HCG IM once daily for 2 days to induce rupture of the follicles, although results are variable.
The cause and clinical relevance of parovarian cysts is unknown.

The ovarian remnant syndrome refers to signs of estrus in a cat that supposedly was spayed. The
most frequent cause is failure to remove a small portion of the ovarian cortex during
ovariohysterectomy. Whether this portion is left attached to the ovarian pedicle or falls free into
the abdominal cavity makes no difference. Estrus after ovariohysterectomy is not always the result
of faulty surgical technique. Functional ovarian tissue adjacent to the ovarian pedicle or at the
broad ligament may also cause estrus in animals that have been properly neutered. Depending on
the size or amount of tissue remaining, follicles may mature and cysts may develop. The tissue
develops a blood supply within the abdominal cavity relatively easily and continues its endocrine
function. The availability of the blood supply dictates whether ovarian endocrine function ceases
altogether, is delayed, or is resumed soon after ovariohysterectomy, with associated behavioral
signs of estrus. These signs are accompanied by usual changes in the vaginal epithelium indicative
of estrus. The queen may mate but cannot conceive.

Infection - Once successful mating, ovulation, and placentation has been achieved, infections of
various types become the primary cause of abortion, resorption, stillbirths and kitten mortality
complex. Primary and secondary bacterial infections have been implicated in infectious infertility
of the queen, during all stages of pregnancy as well as after delivery. Escherichia coli,
Streptococcus spp. Staphylococcus spp. Salmonella spp, Mycobacterium spp and Pseudomonas
spp. have been isolated from queens with clinical signs of infection.

Viral infections are now recognized as a common cause of feline infertility, causing complications
that prevent conception, as well as later resulting in disruption of pregnancy. Panleukopenia and

viral rhinotracheitis cause direct damage by transplacental infection. Feline leukemia virus and
FIP virus, calicivirus, and possibly FIV may be incriminated due to their immunosuppressive
effects. Because abortions in pregnant queens with clinical toxoplamosis have been reported, this
important disease must also be considered.

Hypoluteoidism - Chronic, habitual abortion recurring at the same time of gestation may be due to
hypoluteoidism associated with deficiencies in placental concentration of progesterone as ovarian
estrogen concentration is waning. All other causes of abortion, for which testing can be performed
should first be explored and the history must indicate that abortion occurs at almost the same time
during each pregnancy. This is not a diagnosis to be made following the first abortion.
Theoretically, confirmation could be made by finding post-coital progesterone concentration >2
ng/ml that fails to persist despite confirmed pregnancy. Treatment consists of administration of
repository progesterone, 1 to 2 mg/kg, weekly IM, begun 1 week before the time of usual abortion
and discontinued 1 week prior to expected parturition; progesterone administration inhibits
cervical relaxation. Side effects include prolongation of pregnancy and possible masculinization of
female kittens, although that has not been documented.

Miscellaneous - Use of teratogenic drugs during pregnancy may cause congenital fetal
abnormalities and abortion. The use of griseofulvin is contraindicated for the first two-thirds of
pregnancy, if not entirely throughout gestation. Modified-live virus vaccins should not be used
during pregnancy. Some antibiotics, such as tetracycline, in addition to most anthelmintics and
glucocorticoids, are to be avoided at this time, as are indiscriminate food additives.
Dietary imbalances are incriminated as causes of infertility. Hypervitaminosis A caused by excess
supplementation with liver, as well as deficiencies in vitamin A, result in decreased kitten numbers
of defective kittens. Taurine deficiency decreases the number of viable, healthy kittens.
Poor reproductive capability occasionally appears to be inhented, as are certain congenital
abnormalities. Especially for catteries with intense line breeding or inbreeding, these types of
defects should be considered if other causes are eliminated, and outcrossing should be chosen for
future breeding.

Neoplasia of any portion of the reproductive tract obviously impairs fertility potential.
Mammary gland abnormalities

Mammary hyperplasia - Mammary hyperplasia or hypertrophy, mammary fibroadenomatosis, or
fibroglandular mammary hypertrophy is seen principally in sexually intact females shortly after a
silent or first overt estrus. It has also developed in male and spayed female cats given exogenous
progestins, occasionally after an initial dose but more commonly after prolonged use of these
drugs. Hyperplasia may affect one or more glands in paired or random fashion. Most often the
caudal 2 or 4 glands are involved, although in some cats, all mammary glands are affected. The
mammary glands become large, turgid , and warm and pain response to palpation is evident. The
cat may be febrile and anorectic. Severe cases result in rupture of an abscessed gland through the
skin, with purulent drainage. In the worst instances, cats have died from infection, gangrene, and
toxic thrombo-embolic disease. Initial aggressive treatment consists of repository testosterone (2
mg/kg, IM) and diuretic therapy (furosemide) to minimize edema. If rupture is likely, antibiotic
therapy should be initiated. As soon as mammary engorgement decreases,ovariohysterectomy
should be performed if the cat is sexually intact.

Mastitis - Postpartum bacterial infection of the queen\'s mammary glands may involve one or
several lactating glands. The cause is unknown, but is postulated as being transmitted by
hematogenous routes or ascending through the teat orifices. The first signs may be weak, cold,
and crying kittens or sudden death of young kittens. The affected glands are warm and swollen,
red and pain response to palpation is evident. /Effected queens soon become anorectic, febrile, and
depressed. Secretions from affected glands may be fiocculent and gray to brown in color.
Examination of smears of such milk reveals a preponderance of bacteria and toxic neutrophils.
The pH is alkaline, instead of the normal slightly acidic pH.

Treatment during the earliest stages consists of systemic administration of broad-spectrum
antibiotics. The kittens may be allowed to continue nursing, thus emptying the gland and
decreasing the likelihood of galactostasis. If septicemia is present or abscessation of the glands is
probable, the kittens should be hand-reared with KMRR or given to a wet-nurse queen. The
toxemic queen should be aggressively treated by IV administration of fluids and antibiotics.

Reproductive dysfunction is uncommon in the tom. However, on occasion, congenital, physical,

or psychologic impairment may be incriminated as causes of reproductive failure,
ongenital Abnormalities - Both testes should have descended into the scrotum at birth. In Persians
and some other long-haired breeds, it is not uncommon for the testes to be non-palable until 8 to 12
weeks of age. Although cryptorchidism has not been proven to be heritable in the feline, it is
suspected. Often this defect will appear to run in certain lines of cats. Most cryptorchid toms are
unilaterally affected and are still fertile, although breeding of them is not recommended.
Congenital testicular hypoplasia may develop secondary to fetal infection with panleukopenia
virus.

Abnormalities of chromosomal sex may result in birth of a male tortoiseshell or calico cat, which is
usually sterile and has under developed testes. Sexual differentiation defects also include
abnormalities of gonadal sex (true hermaphrodite) and abnormalities of phenotypic sex (male
pseudohermaphrodite).

Psychologic Causes - It is the practice of most owners to bring the queen to the tom\'s environment
for breeding to minimize any shyness on the male\'s part due to new surroundings. If a young,
inexperienced male is placed with an aggressive older queen, especially if she is in nonreceptive
proestrus, he may be intimidated enough to become a shy breeder in the future. Toms that have
recently come off an intensive show circuit schedule should be allowed a few weeks of rest before
breeding.

Physical Causes ■ It should be recognized that as great a variation in reproductive maturity exists
in the tom as in the queen. Persian cats often are >1 year of age before they exhibit sexual interest.
Similar to those in the queen, infectious causes of infertility must be ruled out early in the
investigation of sexual dysfunction; these include FeLV and FIV infections, FIP, and toxoplasmo-
sis. Feline infectious peritonitis may cause mild to moderate scrotal edema due to the extension of
peritoneal inflammation through the tunica vaginalis, which surrounds each testis. Scrotal
distension is usually cool, and fluctuant, and pain response is not evident.
In catteries housing queens with chronic bacterial vaginitis the penis and prepuce of toms also
should be tested for bacterial infection. Bite wounds to the scrotum may result in fibrosis and
damage to the seminiferous tubules. Any cause of fever due to systemic or localized infection may
suppress spermatogenesis, if only temporarily.

Other illnesses may affect the tom\'s fertility; hypothyroidism, especially in Rex and Persian cats
should be considered. Recent history of lower urinary tract disease, especially with secondary
trauma due to catheterization, urethritis, or penile hematoma precludes successful breeding for a
few weeks. Older toms with severe periodontal disease, or broken or infected teeth may not
breed; they are unable to grasp the dorsum of the queen\'s neck during copulation.
Nutritional deficiencies, sue as ribroflavin, vitamin A, fatty acids (linoleate) and protein, impair
spermatogenesis, but may be reversible. Vitamin A deficiency may also cause fetal anomalies such
as cleft palate, hydocephalus, ad spina bifida. Hypervitaminosis A results in testicular degenera-
tion.

Previously successful breeding toms that manifest interest in mounting but appear unable to
copulate should be examined for the presence of hair rings at the base of the penis. This is most
commonly seen in very sexually active toms, especially Persians in whom some of the queen\'s hair
becomes lodged during the frequent act of coitus in the spinous barbs at the base of the penis.
Once hair rings are manually removed, breeding will occur.

Administration of hormones, including corticoids and progestins, may result in months of
infertility or diminished libido. Griseofulvin and certain antibiotics have also been incriminated as
causing possible insults to reproductive capacity.

Before treatment of male reproductive failure is attempted, every effort should be made to
establish the specific cause. If the tom mates with the queen, a rough estimation of his fertility may
be made immediately following coitus. Eiter a saline-moistened cotton swab may be inserted into
the vaginal vault, to obtain a sample of sperm, or a few milliliters of saline solution may be flushed
into the vagina and then aspirated to collect a larger semen sample. The sample is then smeared on
a slide so the ejaculate can be examined for motility and percentage of normal, viable
spermatozoa. The final method of trying to determine the cause of male infertility is a testicular
biopsy.

If no specific cause of infertility can be found, administration of 0.25 to 0.50 mg of testosterone/kg
IM may increase libido and improve fertility. Artificial insemination, using fresh and frozen semen
has been successful in cats. The sample is obtained either by electroejaculation or by use of an
artifical vagina following prolonged conditioning of the tom.

In recent years there have been several initiatives to improve the
quality of the veterinary service by organizing further education at
European level. The European societies that direct themselves to
specific areas, such as for example dermatology and ophthalmology,
play a significant role in this area. In the broad field of veterinary
internal medicine there are the European Societies for Cardiology,
Neurology and Nephrology/Urology (ESVC, ESVN, ESVNU).
In march 1989 at the meeting of the World Small Animal Veterinary
Association a group of some 26 veterinarians agreed that there is a
need for veterinary specialisation of high standard. In order to make
rapid and substantial progress a working party was formed to prepare
a proposal for veterinary specialisation in Europe. This working party,
initially known as "the group of Beze" has formed the "European
Association for Veterinary Specialisation (EAVS)", a facilitative
organisation that is supporting veterinary specialisation. A report on
"Veterinary Specialisation in Europe - Companion Animals"prepared
by the working party has been brought to the attention of the
Federation of Veterinarians in Europe (FVE) as well as the Advisory
Committee on Veterinary Training (ACVT) of the European Com-
munity (EC).

During the discussions of the "group of Beze" it was realised that
although there are societies for disciplines such as neurology, cardiol-
ogy and nephrology, there is no European Society of Veterinary
Internal Medicine. It was decided to form a steering committee that
could prepare an inaugural meeting. This steering committee
(Prof Dr. C. Gaskell (GB), Dr Â. Hedhammar (S), Prof. Dr. P.E. Holt
(GB - ESVNU)), Dr. Ph. Moreau (F - ESVN), Prof I. Nolte (D),
Prof. Dr. A. Rijnberk (NL - EAVS)), Prof. Dr. P. Suter (CH),
Dr. E. Teske (NL), Dr. E. Vital! (I - ESVC) and Prof. Dr. H. W. de l/ries
(NL)) met in Amsterdam on the weekend of October 13 and 14,1990.
The steering committee, in consultation with a large number of
corresponding members, decided to organize an inaugural meeting for
a European Society of Veterinary Internal Medicine (ESVIM), to be
held in Amsterdam on April 20 in conjunction with the international
congress "Voorjaarsdagen 1991".

At this meeting the objectives and constitution of the new society will
be discussed. The steering committee proposes membership to be
open to all veterinarians interested in internal medicine. A speciality
organisation ("College") may by formed later on for those who have
achieved diploma level in veterinary internal medicine according to the
principles led down in the EAVS report of February 1990.
In future the ESVIM may function as an umbrella organisation for the
present and future subdisciplines. Apart from the promotion of general
internal medicine such a structure would allow harmonisation of
meetings, would facilitate mutual exchanges of information and also
may have financial advantages.

Potassium is the major intracellular cation and derangements in the homeostasis have profound
influences on cellular and total body function. Hypokalemia exists when measured values of serum
potassium are less than 3.5 mmol/1 (normal in the cat 3.7 to 5.5 mmol/I). Hypokalemia is a common
electrolyte abnormality in cats and dogs and may result from the depletion of the body\'s potassium
stores (total body deficit) or from the redistribution of potassium from the extracellular to the
intracellular space. Potassium depletion results in derangement of neuromuscular, renal,
metabolic and cardiac function. Hypokalemic polymyopathy is uncommon, occurs mainly in old
cats (10 years and older) and is often associated with renal disease. Cats are usually presented
because of periodic weakness, reluctance to move and anorexia.

Signs of hypokalemia are divided into neuromuscular, metabolic, cardiovascular, and renal.
Muscle weakness can be expected with serum potassium of less than 3.5 mmol/1. It may be
profound when serum potassium is less than 3 mmoI/1 and may be associated with ventroflexion of
the neck and a stiff stilted gait, in which the front feet are lifted higher and are advanced further
than normal. These cats show no resistance to passive movements of the neck. When the cat\'s
head is raised and released again, it will drop back passively into the ventroflexed position.
Severely affected cats may be unable to walk. Further progression of muscle weakness can lead to
respiratory difficulties, paralysis of the respiratory muscles and death (Dow et al., 1987 a).
Abnormalities of smooth muscle function namely ileus, urin retention and constipation, are
clinically less obvious. Cardiovascular and ECG abnormalities with bradyarrhythmias or
tachyarrhythmias are rare signs. A definitive diagnosis is established by abnormal biochemistry
findings, mainly hypokalemia. In addition, hypophosphatemia or hyperphosphatemia, hyperglyce-
mia, a variable elevation of serum creatin Phosphokinase, and a mild to moderate increase in
serum Creatinin and/or urea may be present.

Differential diagnoses include lower motor neuron diseases, polymyositis, polyneuropathy,
myastenia gravis, thiamin deficiency and trauma. In young burmese cats (2 to 6 months of age) a
clinically similar polymyopathy associated with hypokalemia has been observed. Neither an
increased renal loss nor a reduced potassium uptake appears to be the primary factor of such
hypokalemia in burmese kitten (Jones, 1990). The disease is thought to be inherited.

The patient\'s clinical signs as well as the degree of hypokalemia determine the aggressivity and the
route of the correction of hypokalemia to be chosen. All patients with clinical signs or serum
potassium values of less than 3 mmol/1 need rapid intravenous treatment with potassium. On one
side, infusion of an electrolyte solution low in potassium or an infusion too slow can aggravate the
muscle weakness; on the other side, a hyperkalemia is to be avoided under all circumstances.
Potassium chlorid at a concentration of 80 mmol/1 in dextrose saline or in Ringer\'s solution is
infused intravenously, preferably with an infusion pump at an infusion rate of 10 ml/kg/hour (0.5 -1
mmol/kg/hour) to a total of approximately 80 ml of fluid given over 24 hours. As soon as the
weakness is resolved, and the serum potassium determination has reached 3.5 mmol/1 which may
take approximately 24 hours, the cats can be put on oral potassium gluconate, 1 mmol BID or TID.
Careful monitoring by periodic measurement of the electrolytes is essential to prevent over- or
undertreatment. An adequate dietary potassium intake is very important to maintain the serum
potassium level within normal range and to prevent relapses. But even with a diet rich in potassium
(0.7% of dry matter), it is advisable to add temporarily to the diet 1 mmol of potassium per day in
the form of potassium gluconate. In some cats, the permanent daily supplementation of potassium
can be indicated. Acidified diets used to reduce struvite cristalluria should be avoided since they
exacerbate the potassium loss.

In most cases of hypokalemia, a specific etiology can be determinded. First, the iatrogenic causes
should be ruled out (drugs, inappropriate fluid therapy); then, renal potassium wasting combined
with inadequate potassium intake is to be considered, and finally gastrointestinal (extrarenal)
potassium losses should be contemplated. Table 1 provides a list of the potential causes of
hypokalemia. The negative potassium balance in most cats can be attributed to the combined
effects of inadequate potassium intake and increased urinary loss (Dow et al., 1987b). Systemic
infectious diseases, hepatic diseases and CNS diseases are also significantly associated with
hypokalemia (Dow et al., 1989). A profound and rapidly developing hypokalemia occurs in
anorectic animals, when coupled with increased potassium loss. The loss of potassium can be
increased in dehydrated animals or can be perpetuated by infusions free of or low in potassium.

- Renal losses, "renal wasting", chronic renal disease, post-
obstruction diuresis, renal tubular acidosis

Cats with chronic renal disease lose increased amounts of potassium. The excessive renal
potassium losses ("potassium wasting") is incurred by renal tubular disorders (Dow et al., 1987b).
This potassium loss seems to be a phenomenon peculiar to cats. Hypokalemia may also cause
renal disease and can further aggravate an impaired renal function. A depletion of tissue levels of
the amino acid taurin associated with hypokalemia has been reported (Jones, 1990). These effects
are exacerbated by urinary acidification. The mechanisms leading to these abnormalities are
complex and are not fully understood. The mechanisms by which hypokalemia induces
polymyopathy involve altered membrane electric potential, following a reduced intracellular
potassium content and an increase in the intracellular sodium concentration. Furthermore, in
hypokalemia blood flow to the skeletal muscles is diminished. Hypokalemia impaires insulin
release from the pancreatic cells, and adversely affects the carbohydrate metabolism. The net
result is hyperglycemia. Dow et al. (1987b) postulated that increased urinary losses of phosphorus
contributed to the potassium loss through the impermeable anion effect.

The immediate prognosis for cats with hypokalemia is good in case of an aggressive and rapidly
instituted therapy. Advanced cases with very low potassium concentrations and beginning
respiratory paralysis have a poor prognosis and would need artificial respiration for several days.
The long term prognosis depends on the underlying cause for the hypokalemia and the permanent
adaptation of the dietary potassium intake to the increased potassium loss.

Various myasthenic disorders have been recognized. Clinical and electrophysiological myasthenic
changes occur as a result of abnormal transmission at the motor endplates.
Myasthenic disorders are clinically characterized by an abnormal degree of fatigability, so that
muscular weakness develops after a period of activity. The clinical signs usually improve after rest.
In some cases, however, weakness and fatigability become generalised, and permanent muscular
weakness and wasting may develop in later stages.

The electric counterpart of this phenomenon is the progressive decline or decrement of muscle
action potentials evoked by repetitive stimulation of a motor nerve.

Functional disturbance of the neurotransmitter acetylcholine at the neuromuscular junction (fig.
1) as well as disturbance of the acetylcholine metabolism may give rise to a blockage of
neuromuscular transmission. A number of possible abnormalities in the motor endings might

result in an inadequate neuromuscular transmission. These include abnormal synthesis of
acetylcholine, defective release of acetylcholine quanta, abnormalities in the neuromuscular cleft
itself, abnormal postsynaptic acetylcholine receptors and abnormal breakdown of acetylcholine
because of defective cholinesterase. However, although these possible sites of abnormalities have
been demonstrated to form part of the pathogenesis of various myasthenic disorders, the majority
of myasthenic cases are classified as myasthenia gravis caused by a reduction in available
acetylcholine receptors located at the postsynaptic membrane (5). In contrast to the postsynaptic
defects in myasthenia gravis, myasthenic syndromes are caused by presynaptic defects (4).
Canine acquired myasthenia gravis is an autoimmune disease with detectable circulating
antibodies directed towards acetylcholine receptors at the postsynaptic membrane of the

1 Department of Clinical Studies, The Royal Veterinary and Agricultural University, Copenhagen.

neuromuscular junction, where immune complexes have also been found (5,8). In addition, there
is a reduced number of postsynaptic receptors.

Acquired myasthenia gravis has been reported in dogs aged 2-5 years, especially in large breeds. It

Confirmation of a clinial diagnosis is obtained by electrophysiological examination using repetitive

stimulation, response to anticholinesterase and findings of antibodies against acetylcholine

In canine congenital myasthenia gravis a reduction in the number of acetylcholine receptors has
been found, but antibodies against acetylcholine receptors have not been demonstrated (5,6,7).
Congenital myasthenia gravis has been observed in Jack Russell Terriers (10), in Springer
Spaniels (5) and in Smooth Fox Terriers (6).

The clinical signs abate following administration of anticholinesterase drugs. Anticholinesterases
are given for treatment and also as a diagnostic test. The disease is in all breeds relentlessly
progressive from episodic attacks of weakness to generalized weakness and muscle wasting.
Death occurs usually before one year of age.

In a Danish dog breed, Gammel Dansk Honsehund, a congenital myasthenic syndrome has been
observed (1,9). Clinically the disease resembles myasthenia gravis. The disorder does not
progress, and the dogs are currently in good health. Mating has been possible and pregnancy and
delivery have been normal. Antibodies against acetylcholine receptors have not been demonstra-
ted, and there is no response to anticholinesterase drugs clinically or electrophysiologically (3).
Anticholinesterase drugs potentiate the action of acetylcholine by blocking acetylcholinesterase
and are particularly effective against postjunctional transmission defects. Anticholinesterase
drugs usually have no effect on the presynaptic defects. Because of the absence of detectable
antibodies, the lack of response to anticholinesterase drugs, the therapeutic effect of guanidine
hydrochloride (2), and electrophysiological features the congenital myasthenic syndrome in
Gammel Dansk Honsehund most closely resembles a congenital myasthenic disorder due to a
presynaptic defect.

Electrophysiological tests for myasthenia test neuromuscular transmission. Since the transmis-
sion defect is always worsened by repetitive or continuous activity, the tests are based on an
attempt to stimulate the fatigue evoked by natural exercise. The most important electrophysiolo-
gical test is repetitive supramaximal nerve stimulation with recording of the evoked muscle unit
action potentials.

When supramaximal stimuli are applied in a train of 3 Hz a decrement in amplitude of the evoked
response might be observed in myasthenia.

The classical response to 3 Hz stimulation is a decrement in amplitude of the first fourth to fifth
response of 10% or more of the amplitude of the first response (fig. 2). In normal dogs and in some
myasthenic dogs no decrease is observed.

The yield of positive results is increased when 3 Hz stimulation is applied after induction of muscle
tetany by repetitive stimulation at higher rates.

1 M 1 I 1 I I i I

t?&p stio 51 85		Re- ST i.r, 51 85
E3 1	3c. 33	!	23 1 £5
IQm
11 .9 3 10	biA Hr	La	te.O r.iH 3 Hz to
- 31	■		-31

The objectives of treating acquired myasthenia gravis are to improve neuromuscular transmission
and to prevent further destruction of acetylcholine receptors by preventing the synthesis of
acetylcholine receptor antibodies. Neuromuscular transmission is improved by anticholineste-
rase drugs. Furthermore, immunosuppressive therapy with steroids is used. Thymectomy may be
done in dogs with thymoma. Both congenital myasthenia gravis and the congenital myashtenic
syndrome are hereditary diseases with an autosomal recessive inheritance. The management
after establishing the diagnosis depends on elimination of the disease by genetic counselling.

Diuretics are used clinically to promote the urinary excretion of sodium. They may also affect the
excretion of other ions, usually with unfavourable results. Some diuretics affect other tissues,
notably blood vessels, and this may contribute to their effectiveness in treating hypertension or, in
the treatment of cardiac failure, to the reduction of preload and afterload. Even these effects may
be NA -related, e.g. via changes in arteriolar sodium. In veterinary medicine the main use of
diuretics is in the treatment of various forms of oedema, a condition inescapably linked to sodium
retention. The kidney is seldom the primary cause of oedema but always its enabling cause.
Whatever the cause, therefore, and most causes are non-renal, the use of a drug to block renal
sodium reabsorption is a rational form of therapy. The first "modern" drugs to be noted as
clinically effective diuretics were the cardiac glycosides. The diuresis, of course, was a by-product
of the mobilization of oedema fluid (the "dropsy") and the fundamental effect was neither renal (at
clinical dosage) nor vascular, but cardiac. William Withering, and generations of his successors,
were unaware of the cardiac effects, reassured by the urinary effects but basically concerned to
cure the dropsy. In using modern diuretics we should be similarly reassured by the increased urine
output, but not preoccupied with it; our concern remains to cure oedema. If we push for a
dramatic diuresis, the renal losses may exceed the speed of mobilization of oedema fluid, with
hypovolaemia and even circulatory collapse as the unintended result. This risk is increased by
hypoalbuminaemia, e.g. with nephrotic oedema. Moreover, the kidneys and their associated
endocrine and neural controls are particularly focussed on the protection of circulating volume.
The outcome of four hours of excessive diuresis, leading to hypovolaemia, will be 20 hours of renal
sodium retention to restore circulating volume (and unwanted replenishment of oedema fluid).
Excessive dosage also increases the likelihood of other side effects. On the other hand, sustained
usage usually brings diminishing effects from a given dose because any diuretic only has potent
effects on one of the several nephron segments responsible for sodium reabsorption. The other
segments adapt and oppose the drug in the "quest" to protect circulating volume. Judgements
about diuretics, therefore, rest largely on their site of action, their potency, and their side effects:
characteristics which are substantially interlinked. Indeed, although named structurally, diuretics
are usually classified according to their main site of action. Before considering such details,
however, it is worth stating the obvious: it makes little sense to use drugs to reduce body sodium if
the exorbitant salt intake characteristic of most human or companion animal diets is allowed to
continue unabated. We may bail until we sink if we do not also consider the source of the seawater!
The key determinant of diuretic effect is urinary delivery rather than blood level; the diuretic is
protein bound in plasma, secreted in the proximal tubule and reaches its target site via the urine.
Thus in renal failure, unlike most drugs, requisite dose may rise rather than fall. Proteinuria also
reduces efficacy by binding the diuretic. The relationship between urinary delivery and diuretic
effect is generally non-linear especially with the potent (loop) diuretics: a certain threshold dose is
required to obtain a response while further slight increases in dose rapidly intensify the diuresis to

a maximum or "ceiling". The practical outcome is that once an effective dose is reached,
substantially higher doses are likely to achieve little extra except slight prolongation of effect (and a
greater risk of side effects): frequency of dosing becomes the main consideration.

Since glomerular filtration rate (GFR) is high and stable, the usual basis for effective diuresis is
depression of sodium reabsorption in the renal tubules. Indeed an increase in GFR alone is
unlikely to produce a clinically satisfactory diuresis since the normal regulation of sodium
excretion involves changes in tubular reabsorption which counteract the expected changes in
sodium excretion (glomerulotubular balance). Hypovolaemia caused by excessive diuresis may
depress renal blood flow and GFR, thus compromising renal function. The ultimate effect of a
diuretic depends on the balance between its influence on its main site of action and the opposing
responses in the unaffected segments of the nephron. For example, loop diuretics are much more
potent than diuretics acting distally because the loop is the site of much more sodium
reabsorption. However, the animal responds to the induced sodium depletion by producing more
aldosterone, thus the distal tubule becomes an important site of potassium loss. The distal sodium
conservation stimulated by aldosterone is insufficient to nullify the loop diuresis but it underlies the
unwanted potassium loss. Some distally active "potassium sparing" diuretics are used, therefore,
to reduce this unwanted potassium loss, alongside a more powerful diuretic. Some human
preparations combine a K-supplement rather than a K-sparing diuretic with more potent diuretics.
Although thiazides act distally they do not prevent potassium loss and are assumed to act at an
earlier segment of the distal nephron (which both functionally and morphologically can be
subdivided into a number of segments, notably convoluted and straight tubule, inner and outer
collecting duct). The major sites of diuretic action are conventionally (and uselessly) classified
numerically:

Most diuretics, because they contract ECF volume without specifically increasing bicarbonate
excretion, tend to cause metabolic alkalosis. The exception is the carbonic anhydrase inhibitors
which cause alkaline urine (and can cause metabolic acidosis).

The thiazides inhibit sodium reabsorption in the early distal nephron; they do not prevent more
distal loss of potassium, indeed by delivering more sodium to this site they tend to increase it. Oral
and parenteral preparations are available. They are intermediate in potency between loop
diuretics (maximum) and potassium-sparing diuretics. Hydrochlorothiazide is likely to remain
effective for up to 12 hours, bendrofluazide for up to 24 hours (it is also more potent).

The most potent group, with a rapid onset of effect but a shorter duration of action. By blocking
sodium reabsorption in the loop of Henle they cause natriuresis and prevent the normal formation
of concentrated urine (water conservation). They also prevent formation of fully dilute urine.
Because they are so potent, excessive doses can cause hypovolaemia and decompensate renal
function. However, their potency allows them to remain effective even when delivery is poor, as in
renal failure. Loop diuretics increase magnesium excretion directly and potassium excretion
indirectly (see above). It is being increasingly appreciated in human medicine that the importance
of such effects has been seriously under- estimated and that the combined stress of potassium and
magnesium depletion may predispose to ventricular dysrhythmias, often with fatal results.
Ototoxicity is also a potential problem in humans, usually with rapid high dosage and often
reversible.

These act in the late distal tubule and oppose the potassium secretion promoted by aldosterone.
They can thus ameliorate the excessive potassium loss sometimes caused by more potent
diuretics and are usually combined with them. Spironolactone acts by competitively antagonizing
aldosterone effects (blocking the same receptor) so its action is self-limiting (and safer) because
any consequent hyperkalaemia will further increase aldosterone secretion, allowing it to compete
with the drug. Amiloride and triamterene produce opposing effects on the distal nephron to those
of aldosterone. Potassium-sparing diuretics also reduce magnesium loss. The main contraindica-
tions are conditions predisposing to hyperkalaemia, notably renal failure, metabolic acidosis, and
diabetes mellitus, also the use of B-blockers (which impair cell uptake of K ). Angiotensin

antagonists such as enalapril may also predispose to hyperkalaemia. Indeed "ACE-inhibitors"
should be considered as potassium- sparing diuretics, even though this is an unintended effect.
Potassium- sparing diuretics should not be used in animals on diets which are already K-
supplemented to counteract diuretic-induced potassium depletion.

These are used to promote urine output (e.g. in acute renal failure) or to reduce cellular oedema
(e.g. brain oedema) and are not suitable for the mobilization of general or local oedema because
they would be both inconvenient (sustained infusion) and dangerous (cardiac overload) for this
purpose.

No mention is made of the oldest effective diuretics (mercurials) because they are now of purely
historic interest, nor of the most recent (atnal natriuretic factor) since its clinical potential is, as
yet, unclear even in human medicine. As with most cardiovascular drugs, disappointingly few are
licenced for use in animals. The high cost of licensing suggests that this situation will worsen rather
than improve. Any legislation, therefore, which foolishly extended to companion animals the same
insistence on licensed products which is sensibly applied to food animals, would have the capacity
to nullify 50 years of progress in small animal medicine. It would be a veterinary and welfare
disaster.

KONINKLIJKE NEDERLANDSE MAATSCHAPPIJ VOOR DIERGENEESKUNDE Julianalaan 10, Utrecht. Postbus 14031, 3508 SB Utrecht. Telefoon 030-51 01 11.
Hoofdbestuur	Prof. dr. E. H. Kampelmacher, voorzitter; C. W. M. Augustijn, vice-voorzitter; Mevr. E. Lindenhovius-Zijderveld, penningmeester; A. Mostert, lid; W. J. Schoorlemmer, lid; Dj. P. Teenstra, lid.
Secretariaat	Dr. Tj. Jorna, algemeen secretaris; T. W. te Giffel, secretaris.
Chef de Bureau	Marij van Oostrum-Schuurman Hess.
Bureau Waarnemingen	Alex Boshuis.
Administrateur	S. L. Oostindiën.

	ontsteking blaas en/of uterus wel geen	totaal
testresultaat positief	22,0	28,4	50,4
testresultaat positief	10,8	38,8	49,6
totaal	32,8	67,2	100,0%

	ontsteking blaas en/of uterus en/of degeneratie/onst. nier wel geen	totaal
testresultaat positief testresultaat negatief	13,7 20,6	8,8 56.9	22,5 77,5
totaal	34,3	65,7	100.0%
fabel 7. relatie tussen testresultaten urine-onderzoek na het bevindingen urogenitaalapparaat in experiment B (n=89).	slachten en patholoog-anatomische
	ontsteking blaas en/of uterus en/of degencratie/onst. nier wel geen	totaal
testresultaat positief testresultaat negatief	29,2 4,5	43,8 22,5	73,0 27,0

KONINKLIJKE NEDERLANDSE MAATSCHAPPIJ VOOR DIERGENEESKUNDE
Julianalaan 10, Utrecht.	Postbus 14031, 3508 SB Utrecht. Telefoon 030- 5101 11.
Hoofdbestuur	Prof. dr. E. H. Kampelmacher, voorzitter; C. W. M. Augustijn, vice-voorzitter; Mevr. E. Lindenhovius-Zijderveld, penningmeester; A. Mostert, lid; W. J. Schoorlemmer, lid; Dj. P. Teenstra, lid.
Secretariaat	Dr. Tj. Jorna, algemeen secretaris; T. W. te Giffel, secretaris.
Chef de Bureau	Marij van Oostrum-Schuurman Hess.
Bureau Waarnemingen	Alex Boshuis.
Administrateur	S. L. Oostindiën.

1	luk! wel			nee
decompressie?	1 nee	}	r

1	L
maag leeg?	f nee	laatste maaltijd E
	(semi) vloeibaar? \|
1	ja r		i	JC
RÖNTGEN	^ lui:! wel	MAAGINHOUD
ABDOMEN		AFHEVELEN

H. Dikken	Hilversum	7 juli
I. van Es	Welsum	7juli	afwezig
J. Th. M. Kraanen	Raamsdonksveer	7 juli	afwezig
C. H. A. Pinkse	Doetinchem	7 juli	afwezig
Mevr. K. J. M. Stróbl	Nuenen	7 juli	afwezig
Mevr. L. A. van Voorden	Hilversum	7 juli	afwezig
K. Betten	Wolvega	25 oktober	afwezig
M. W. L. van Ommeren	Paramaribo (Suriname)	25 oktober	aanwezig
H. Verkerk	Veenendaal	25 oktober	afwezig
L. van der Zee	Workum	25 oktober	afwezig
J. J. van Zutven	Oss	25 oktober	afwezig
S. Jaarsma	Zwolle	26 oktober	afwezig
H. B. F. Arink	Lintelo	15 november	afwezig
G. J. J. Snelder	Laren (NH)	15 november	afwezig
Dr. J. M. van Leeuwen	Lelystad	27 november	afwezig
J. P. van der Laan	Steenwijk	29 november	afwezig
Prof. dr. W. Hartman	Bilthoven	20 december	afwezig
R R. Tulner	Gorredijk	20 december	afwezig
H. H. F M. van de Vijver	IJzendijke	20 december	afwezig
35 jaar(1956)
G. Blok	Emmeloord	2 februari	afwezig
A. F. R. ter Schure	Riel	1 maart	afwezig
W. van Sijpveld	Kesteren	1 maart	afwezig
J. M. Wijsmuller	Rosmalen	I maart	afwezig
E. A. van Daalen	Laren (NH)	23 maart	afwezig
J. M. Schreurs	Margraten	27 maart	afwezig
Dr. W. T. Truijen	Boxtel	30 maart	afwezig
E. M. Dufour	Mullion (Engeland)	23 april	aanwezig
C. L. van Limborgh	Baarn	28 april	afwezig
A. Elgersma	Kollum	30 juni	afwezig
H. M. Jansen	Waardenburg	30 juni	afwezig
G. Schoenmaker	Gouda	30 juni	afwezig
J. Venema	Putten	30 juni	afwezig
Dr. C. Folkers	Hilversum	11 juli	afwezig
E. Hooghiemstra	Utrecht	11 juli	afwezig
Prof. dr. A. W. Kersjes	Zeist	11 juli	afwezig
R. A. Oosterwoud	Staphorst	11 juli	afwezig
M. van Til	Doetinchem	11 juli	afwezig
Dr. E. J. van der Kuip	Cuenca (Ecuador)	12juli	aanwezig
H. P Daniels	Tienhoven (Z.H.)	30 juli	afwezig
A. C. Bestebroer	Bergen aan Zee	4 oktober	afwezig
J. Slingerland	Dordrecht	4 oktober	afwezig
Prof. dr. A. Brand	Bilthoven	5 oktober	aanwezig
C. Schalk	Klundert	5 oktober	afwezig
Mevr. W. C. Spits-Eshuis	Zutphen	5 oktober	afwezig
W. K. de Jonge	Alkmaar	17 oktober	afwezig
J. W. Kloosterboer	Olst	19 oktober	afwezig
J. M. Schuld	Tilburg	19 oktober	afwezig
J. Wille	Kouderkerk a/d Rijn	19 oktober	afwezig
A. G. J. Ruijs	Ommen	16 november	afwezig
A. Jongbloed	Drachten	19 december	afwezig
J. J. van der Sluijs	Zaandam	23 december	afwezig
40 jaar(1951)
G. J. Stegehuis	Neede	20 januari	afwezig
ProL dr. dr. b.c. E. H. Kampelmacher	Bilthoven	21 januari	aanwezig
Prof. dr. J. G. van Bekkum	Lelystad	13 februari	afwezig
M. Lourens	Wenum Wiesel	13 februari	aanwezig
M. J. van Winden	Venray	14 april	afwezig
H. H. G. Grooten	Borne	19 april	afwezig

P. J. D. van Egmond	Heino	10 mei	afwezig
L. Nauta	Drogeham	10 mei	afwezig
G. Siebinga	Gorredijk	10 mei	afwezig
J. Broekhuis	Nijkerk	5 juli	afwezig
J. R. F. Ex	Raalte	5 juli	afwezig
J. G. J. ter Haar	Haaksbergen	5 juli	aanwezig
J. G. Kemna	Heeten	5 juli	aanwezig
W. H. Karelse	Amersfoort	11 juli	afwezig
H. de Boer	Lemele	13 juli	afwezig
G. Diekerhof	Epse	13 juli	afwezig
F. W. van der Kreek	\'s-Gravenhage	13juli	afwezig
J. W. Baretta	Wijk bij Duurstede	21 september	afwezig
C. de Gier	Broek in Waterland	13 oktober	afwezig
Dr. K. H. Hermans	Arnhem	13 oktober	afwezig
J. S. van der Kamp	Haren (Gr)	13 oktober	aanwezig
I. C. Klok	Rockanje	9 november	afwezig
M. H. C. C. Meens	Meijel	14 november	afwezig
H. J. L. Boonen	Egchel	21 december	afwezig
F. Broersma	Metslawier	21 december	afwezig
45 jaar(1946)
C. J. Hoek	Kortgene	23 januari	aanwezig
J. G. C. van Vloten	Arnhem	12 april	afwezig
D. J. W. ten Hoopen	Balkbrug	29 juli	afwezig
R. J. Huizinga	Zuidwolde (D)	29 juli	afwezig
C. P. van Oostrom	Voorschoten	3 augustus	afwezig
H. J. Stol	Leiden	21 augustus	afwezig
A. J. B. Hammink	Loenen (Gld)	31 augustus	afwezig
E. J. S. Bron	Oudemirdum	6 september	afwezig
Dr. D. M. Zuijdam	Voorburg (ZH)	10 september	afwezig
A. Rutgers	De Bilt	12 oktober	afwezig
J. F. Overbeek	Dongen	24 oktober	afwezig
Dr. D. Talsma	Tietjerk	24 oktober	afwezig
Prof. dr. J. Hendrikse	Kockengen	7 december	afwezig
50 jaar (1941)
A. A. Abrahamse	Amersfoort	31 januari	afwezig
A. Boogaerdt	Nieuwveen	5 mei	afwezig
G. J. A. Scholten	Bakel	8 juli	aanwezig
55 jaar(1936)
J. A. van der Grift	Bergen op Zoom	17 januari	afwezig
H. M. J. Spoorenberg	Eindhoven	17 januari	afwezig
P L. L. Bollen	Uden	7 april	afwezig
J. M. van den Born	Zutphen	7 juli	afwezig
P. van Wcttum	Blaricum	7 juli	afwezig
60 jaar (1931)
Dr. A. Herschel	Doetinchem	21 april	afwezig
P. van Dijk	Twello	8 mei	afwezig
J. M. W. Derksen	Nijmegen	28 september	afwezig
Prof. J. Mol	Leusden	3 december	afwezig
Dr. J. S. Reinders	Grouw	4 december	afwezig
J. Hovenier	Bergen (NH)	11 december	afwezig
65 jaar ((1926)
J. C. Peters	Oud Vossemeer	23 juni	aanwezig

Tabel 2. relatie tussen uitslagen van test op pH	in zeugen-	-urine resp.	vóór en na	het slachten.
	pH-waarde urine vóór slachten
5	6	7	8	9	totaal
pH-waarde
na slachten
5 2	5	8	2	1	18
6 1	9	11	5	1	27
7 2	9	14	15	1	41
8 0	1	6	15	0	22
9 0	0	0	2	1	3
totaal 5	24	39	39	4	111

		eiwitgehalte	urine vóór slachten (g/1)
	0,0	0,3	1,0	5,0	totaal
eiwitgehalte
na slachten
(g/1)
0,0	27	0	0	0	27
0,3	26	6	1	0	33
1,0	20	7	5	1	33
5,0	4	7	3	4	18
totaal	77	20	9	5	111
Tabel 4. relatie tussen uitslagen van test op bloed/Hb in zcugcn-urine resp. vóór en	na het slachten.
	bloed/Hb-gehalte	urine voor slachten (ery\'s//jl)
	0	5-10	50	250	totaal
bloed/Hb-gch.
na slachten
(ery\'s//jl)
0	34	1	0	0	35
5-10	19	7	1	0	27
50	13	6	0	0	19
250	25	2	1	2	30
totaal	91	16	2	2	111

	Nitriet in urine	vóór het slachten
		—	totaal
nitrit in urine H-	2	8	10
na slachten —	10	91	101
totaal	12	99	111

Species	Number of	Chloramphenicol concentration	in muscle tissue\'
	samples	0.5	1	2	3	4	5 ppb
			%	positive
Pig	n = 10	60	100	100	100	100	100
Cow	n = 10	10	40	80	100	100	100
Sheep	n = 10	50	100	100	100	100	100
Calf	n = 10	40	100	100	100	100	100

Calf	1	1.53	-1-
	2	2.06	-1-
Cow	1	2.52	±
	2	0.65	-
	3	4.12	-f-
Pig	1	0.70
	2	2.80
	3	1.11	-1-
	4	6.92	-t-
	5	1.09	-1-
	6	5.55
	7	5.55	-1-
	8	10.00	-1-
	9	6.02	-1-
	10	2.29	-1-
	II	0.68	±
	12	28.6
	13	0.86
	14	0.59	-
	15	51.2

Ras	Aantal MDV	% MDV	9( Kliniek
Duitse dog	32	20%*	l<7r
Dobermann pinscher	16	10%» ■	4%
Duitse herder	13	8%	Wc
Boxer	11	1%	49^
Bouvier	9	6%	8<7f
Ierse setter	8		W(
Bloedhond	6	4%*

Fixatie	aritmieën	Compl wondinf.	icatics pneumoth.	totaal
Gastrostomie	37 (49%	11 (16%)	0	75
Gastropexie	13(31%)	2 (5%)	4(10%,)	42
Geen fixatie	1	0	0	1

Diagnose		Operatietechniek
	F-R	H-M	B 1	Totaal
HS	24	—	3	27
FS	4	9	—	13
HG	—	3	4	7

1600	-	Q ■	■
800	—	■	□ □ ■		□ □ ■	□	□ □
400	—	□ ■	□ ■			■ ■	□ □ ■ ■
200	—	□ □ ■	□ □ □ ■ ■	□ □□ □ ■■	□ □ ■	□ □ □ □	□ ■
100		□ □ □	□	□ □■	□ □ ■ ■	□ ■ ■	■ ■
0		□ ■ ■ 1	□ ■ 1	□ ■■ t	□ □ ■ ■ 1	□ □ ■ ■ 1	□ □Q ■ 1
0	24	28	32	36	40	44

Factor	Schatting	Bereik van de schatting
Tabak	30	23-40
Alcohol	3	2-4
Dieet	35	10-70
Voedingsadditieven	<1	-5-2
Voortplanting/sexueel gedrag	7	1-13
Beroep	4	2-8
Vervuiling	2	<1-5
Industricprodukten	<1	<1-2
Medicijnen/med. procedures	1	0.5-3
Geofysische factoren	3	2-4
Infecties	10?	1-?
Onbekend	7	7

	Patiënt	Normaalwaarde
Hcmalocrietwaardc (1 /1)	0,11	0,42 - 0,57
Reticulocyten (\'/()	25,0	<2,0
Trombocyten (giga/l)	220	150 - 400
Leucocyten (giga/l)	13,5	5,9- 13,8
Fibrinogecn (g/1)	2,0	2,0 - 5,0
PT\' (sec)	10	8- 12\'
APTT (scc)	40	13-17\'
Factor VU I-activiteit	130\'/f
Factor IX-activiteit	loo;

Bepaling	Eenheid	Lab.	Gem.	S.d.
MA.	Titer	neg	neg	0.00
SMA,	Titer	neg	neg	0.00
PCA,	Titer	neg	neg	0.00
TA-cyt, IFT	Titer	320	494	0.92
TA-col, IFT	Titer	160	190	3.15
TA-micr, HA	Titer/10	2560	6332	2.76
TA-thyr, HA	Titer/10	160	3155	2.45

Diagnose/ingreep	goed	Resultaat matig	slecht	Totaal
Hypertrofische stenose	21	1	—	22
Pyloromyotomie	19	1	—	20
Gastrectomie	2	—	—	2
Functionele stenose	8	2	3	13
Pyloromyotomie	2	1	1	4
Pyloroplastiek	6	1	2	9
Hypertrofische gastritis	4	—	1	5
Pyloroplastiek	4	—	1	3
Gastrectomie	2	—	-	2

Ras	Aantal HPR	% HPR	% Kliniek
Duitse herder	31	16%*	7%
Bouvier	24	I2%*	8%
Old English sheepdog	12	6%*	2%
Dashond	9	5%	3%
Rottweiler	8	4%	3%

KONINKLIJKE NEDERLANDSE MAATSCHAPPIJ VOOR DIERGENEESKUNDE Julianalaan 10, Utrecht. Postbus 14031, 3508 SB Utrecht. Telefoon 030-51 01 11.
Hoofdbestuur	Prof dr. E. H. Kampelmacher, voorzitter; C. W. M. Augustijn, vice-voorzitter; Mevr. E. Lindenhovius-Zijderveld, penningmeester; A. Mostert, lid; W. J. Schoorlemmer, lid; Dj. P Teenstra, lid.
Secretariaat	Dr. Tj. Jorna, algemeen secretaris; T. W. te Giffel, secretaris.
rhef de Bureau	Marij van Oostrum-Schuurman Hess.
bureau Waarnemingen	Alex Boshuis.
administrateur	S. L. Oostindiën.

Tabel 4.	De uitslagen van	de gesplitste serummonsters.
Zeugno.	Titer 1	Titer 2	Zeugno.	Titer 1	Titer 2
508	negatief	negatief	19	1 : 100	negatief
610	I : 200	I : 200	53	negatief	negatief
616	negatief	negatief	68	1 : 100	negatief
745	I : 800	>1 : 800	103	negatief	negatief
776	1 : 200	1 : 200	137	1 : 400	negatief
778	1 : 100	negatief	154	negatief	negatief
805	1 : 200	1 : 200	219	1 : 200	negatief
806	1 : 100	1 : 100	240	negatief	negatief
807	I : 100	1 : 100	280	1 : 100	1 : 100
			300	1 : 100	negatief

1. Antigua & Barbuda	21. Greece	41. Nepal
2. Argentina	22. Honduras	42. The Netherlands
3. Australia	23. Hong-Kong	43. New Zealand
4. Austria	24. Hungary	44. Nigeria
5. Belgium	25. Iceland	45. Norway
6. Brazil	26. India	46. Oman
7. Brunei	27. Iran	47. Pakistan
8. Bulgaria	28. Israel	48. Papua New Guinea
9. Canada	29. Jamaica	49. Peru
10. Chile	30. Japan	50. Poland
11. Costa Rica	31. Jordan	51. Portugal
12. Cuba	32. Kenya	52. Romania
13. C.S.S.R.	33. Korea	53. Senegal
14. Cyprus	34. Libya	54. Seychelles
15. Denmark	35. Luxembourg	55. Singapore
16. Egypt	36. Malawi	56. South Africa
17. Ethiopia	37. Mexico	57. Spain
18. Finland	38. Morocco	58. St. Kitts & Nevis
19. France	39. Mozambique	59. Sudan
20. Germany	40. Namibia	60. Sweden

2S6a							•	• •
1280						•• M •		•
640.					• •	• •• • •• • ••	• • •
320					•H	•M
160.					•H	•	•
£					:	•

X 40					• •	•	•
20		• • •		• •	•	•
<10	Hi	t: ••	••• t:t	• •

			0:3	0:9	0:5.27	overige
tonsillen	86	37	33	0	3	1
tongen	40	8	6	2	0	0
kopvlees	20	1	0	0	0	1
rectum swabs	100	18	16	1	0	1
karkassen	210	2	0	0	0	2
gehakt	400	50	3	1	0	46

Uitgangsstam	Deleties	Immunogeen Veilig
Veldisolaat	gL TK	-(- -I-
Veldisolaat	gX, TK	-t-l- -H
Vaccinstam	gin, TK	-I-I-

1-4	<	1		_	< 1	< 1	*)-		_		_		_		_
5	<	1	<	1	< 1	< 1	< 1	<	1	<	1	<	1	<	1
6	<	1	<	1	1	< 1	—		—		—		—		—
7	<	1		—	1	—	< 1	<	1	<	1	<	1	<	1
8	<	1	<	1	2	2	< 1	<	1	<	1	<	1	<	1
9-10	<	1		—	2	2	—		—		—		—		—
1 1	<	1		—	4	4	—		—		—		—		_
12	<	1		—	16	8	—		—		—		—		_
13		1		—	< 1	< 1	—		—		—		—		—
14		1		64	4	—	8	<	1	<	1	<	1	<	1
15-16		2		—	16	16	—		—		—		—		—
17		2	<	1	16	32	2		8	<	1	<	1	<	1
18		2		—	32	32	—		—		—		—		—
19		4		—	16	—	—		—		—		_		_
20-21		4		4	16	32	1	<	1	<	1	<	1	<	1
22		4		—	64	32	—		—		—		—		—
23		8		—	16	16	—		—		—		—		—
24		8		—	32	32	—		—		—		—		—
2.S-26		16		—	64	64	—		—		—		—		—
27		16		32	> 128	> 128	4		4		4		4		4
28		16		16	> 128	> 128	64		32		1		4	<	1
29-32		16		—	> 128	> 128	—		—		—		—		_
33		32		—	> 128	> 128	—		—		—		—		—
34		32		64	> 128	> 128	8		32		16		2		8
35		32		64	> 128	> 128	16	>	128		32		1		1
36		64		64	> 128	> 128	> 128		16		8		8		8
37		64		64	> 128	> 128	32		16		32		8		8

v^aii i^uac no. mg/kg	1 HJUIS after applic.	Kidney (a)	Liver (a)	M. gracilis (a)	Dia- phragm (a)	Heart muscle (a)	Plasma	Urine	Fat	Lung	Brain
Furazolidone
1 8	3	1.9	0.9	96	12.8	6.9	609	2744	4.0	6.1	<0.5
2 7	3	26.0	3.6	68	8.4	11.2	336	1742	12.8	2.9	<0.5
3 7	3	6.2	<0.2	47.2	1.2	0.35	950	1110	<0.5	<0.5	<0.5
4 7	3	1.8	<0.2	117	2.0	<0.1	1180	1710	<0.5	<0.5	<0.5
5 7	4	16	17	476	28	24	3340	6220	11.3	16.3	0.78
6 7	4	20	11	857	18	3.0	1930	3780	1.4	3.3	0.74
Furaltadone
1 8	3	46	14	153	46	2.4	510	17782	4.9	21	< 1
2 6	3	103	15	96	32	8.6	259	7082	7.3	3.3	< 1
3 7	3	31	< 1	43	< 1	< 1	602	9600	< 1	2.6	< 1
4 7	3	46	1.7	111	5.4	< 1	620	7360	< 1	< 1	< 1
5 7	4	79	19	790	131	41	3020	24860	22	40	1.8
6 7	4	48	46	795	4.8	5.7	1780	17400	9.5	11	1.3

	Trypsine- inhibitoren	Lectinen	Tanninen	Gluco- sinolaten	Anderen
Granen	-/			_	_
Sorghum	-/	-	-I-I-/-I-H-		_
Vlinderbloemigen
Soja	/	-I-
Faba-bonen		-I-/-I-		-	A
Phaseolus-hontn		-I-/-I-I-		-	_
Erwten		-1-/4--1-
Lupinen	-	-		-	B
Andere zaden
Raapzaad	-	-	/		-
Katoenzaad	-	-		-	C
Grondnoten	-	-		-	-

Opname 100	V	Enzymatisch	25 1 1 ,	Fermentatie		Mest 15
■.....■■■ t	1	}

Tannine gehalte (%, Folin Dennis)	Eiwit		Koolhydraten
Darm	Mest	Darm Mest
0,6	85	89	73 94
1,2	75	85	75 93
1,6	74	82	73 91
1,6	69	79	69 94

	Lectinen	TIA	Ileale verteerbaarheid
	(mg/g)	(mg/g)	Droge stof	Eiwit
Onbehandeld	58.0	11.0	NG\'	NG
Met stoom verhit
100° C/20 min	10.6	1.5	31.8	4.7
100° C/40 min	3.1	1.0	46.9	31.2
120° C/5 min	0.8	0.7	55.9	57.7
135° C/1.5 min	0.1	0.6	72.7	77.7

Aanvrager		Nummer	Diergeneesmiddel	Uitverkoop- datum
W. Gellings Holding B.V		NL 5370	DIMETRI WO	01-06-1991
Vetica Farma		NL 1818	V-9 MIX DIMETRI	01-06-1991
Animed B.V.		NL 2907	O.T.C. WONDPOEDER	01-06-1991
Dopharma Research B.V.		NL 3328	NEOMYCINE 20%	01-06-1991
Aesculaap B.V.		NL 2341	CYCLOFUUR	02-06-1991
Chevita GmbH		NL 2344	FURALTADON 30%	02-06-1991
Chevita GmbH		NL 2347	CHEVI-TYL	02-06-1991
Colombo		NL 5770	ENDUR 100 PLUS	02-06-1991
Floris Veterinaire Produkten	B.V	NL 4010	MULTIVITMA	02-06-1991
Floris Veterinaire Produkten	B.V	NL 2420	CEBEC MIX	02-06-1991
Floris Veterinaire Produkten	B.V.	NL 2422	CEBE C MIX-1-COL	02-06-1991
Floris Veterinaire Produkten	B.V	NL 1325	VERMICIDE KORREL	02-06-1991
Floris Veterinaire Produkten	B.V	NL 5386	VERMICIDE POEDER	02-06-1991
W. Gellings Holding B.V		NL 5369	TRIMMIX-FEED	02-06-1991
W. Gellings Holding B.V		NL 5443	TRIMMIX-P	02-06-1991
W. Gellings Holding B.V		NL 5446	AMOXY-FUR-P	02-0^1991
W. Gellings Holding B.V.		NL 3757	C.N.F.-MIX-P	02-06-1991
W. Gellings Holding B.V.		NL 3451	CURAMIX CP	02-06-1991
W. Gellings Holding B.V.		NL3131	CURAMIX P	02-06-1991
W. Gellings Holding B.V		NL 5457	PYRANTEl^F	02-06-1991
W. Gellings Holding B.V		NL3118	PIRANPEL BROK	02-06-1991
W. Gellings Holding B.V		NL 5366	SULFASIN	02-06-1991
W. Gellings Holding B.V		NL 5473	TILOX WO	02-06-1991
W. Gellings Holding B.V.		NL 5362	HOESTMIX-V	02-06-1991
W. Gellings Holding B.V.		NL 5403	TILOSOL-100	02-06-1991
W. Gellings Holding B.V		NL 5371	TILOTRIM-FEED	02-06-1991
W. Gellings Holding B.V		NL 5440	TILOX FEED	02-06-1991
W. Gellings Holding B.V		NL 5439	TILOZOl^FEED	02-06-1991
Hak Chemicals B.V.		NL 4527	GROEIMIX	02-06-1991
Hak Chemicals B.V		NL 1807	T.M.S.F.	02-06-1991
Hak Chemicals B.V		NL 1805	T.M.S.F. SUPER	02-06-1991
Meca Nederland B.V.		NL 4836	TRIMETHOPRIM	02-06-1991
Meca Nederland B.V.		NL 4830	TYLOSINTARTRAT	02-06-1991
Meca Nederland B.V.		NL 5751	TIACYLIN	02-06-1991
Stichting F.I.F.		NL 3158	FURALTADONE HYDROCHLORIDE	02-06-1991
Stichting F.I.F.		NL 5452	AMOXY-FUR	02-06-1991
Tcsink Veterinaire Produkten B.V.	NL 2247	PROEFMIX-C	02-06-1991
Vetimex Produktie- en Handelsmij. B.V.	NL 3248	TYLOSINE 20 FEED	02-06-1991

Alpaca	VZ-test op	ELISA titer op	ELISA titer op
no.	07-12-1988	07-12-1988	18-01-1989
5		^ 1:640	top 28/12
6		^ 1:640	top 5/1
7	diffuus, pijnlijk	1:40	1:160
8	diffuus, pijnlijk	1:20	1:160
9	-	1:10	1:160
10	-	^ 1:640	^ 1:640
11	-	<5	1:160
12	-	1:20	^ 1:640
13	-	<5	1:80
14	-	<5	1:160

Alpaca no.	Longen	Long- Inn.	Pleura	Lever	Milt	Nieren	Mesent. Inn.	Retro- ph. In.
7	-		_				-H-t-	_
8	-I-I-		-			-	-t-	_
9	-h-l-		-		•	±		_
10	-H-l-	-1-4-	-H-l-		-	-	-l-l-	_
II	-l-l-	-H-l-	-l-l-	-F-l-		±	--	_
12	-l-l-	-l-l-	-	-f-l-			-1-	4-
13		-l-l-	-1-	-l-l-		_	-1-	_
14	-l-l-		-1-			-	-1-	-

Parameter	Pig No.1	Pig No. 2	Pig No. 3	Pig No. 4	Pig No. 5
20 mg/kg p.o.
ka (h-i)	0.619	0.100	0.386	1.81	0.462
Tmax (h)>	5.54	18.51	8.87	2.29	7.47
kelXh-i)"	0.0227	0.0249	0.0143	0.0305	0.0166
AUC (Mg*h/ml)	1462	—	2114	—	1652
F	0.99	-	0.96	—	1.07
10 mg/kg i.v. keP (h-i)\'\' AUC (Mg*h/ml)	0.0263 2895		0.0189 4056	—	0.0170 3525

kel (h i)	0.198
Vdf(l/kg)	0.778
Vdb (1/kg)	0.161	obtained from previous experiment (9)
Bmax (\|ig/ml)	155
Kd (Mg/ml)	5.38

Parameter	Pig No. 6	Pig No. 7	Pig No. 8
ka (h 1)	5.66	8.29	9.81
Tmax (h)>	0.984	0.695	0.608
kel\'(h-i)	0.022	0.0265	0.0254