Dr. W. SYBESMA, Voorzitter,
Dr. J.M. DE KRUIJF, Penningmeester,
Mw. Dr. I. VAN DER GAAG, Prof. Dr. W. MISDORP,
Prof. Dr. G.H. WENTINK, Drs. N.J.G.J. VAN DER WIELEN,
Dr. Tj. JORNA, Leden.

Akkermans, J.P.W.M., 284. 375
Alsma. G.,296
Amerongen, W.E. van, 319
Atsma. J.,363
Aukema,J.J., 540

Baars, A.J., 78. 589
Back, W., 5, 735
Bais,J.T.,41
Bax, H.A.D.,25S
Benders, H.W.Th., 573
Berg, G. van den, 284
Berger, J.M., 629
Bergh,S.G.vanden, 188
Berrocal, A., 727,25S
Bethlehem, M., 82
Beynen, A.C., 655
Bijlsma,J.G.,627
Binkhorst, G.J., 5, 534
Blauw, P., 664
Blok. M.C., 707
Boer, E. de, 235
Boer,G.F.de, 735
Boersema,J.H.,463,727
Bogaard, A. van den, 124
Bogaerts, A.F.J.,246
Bomers, R.B.M., 716
Boon,J.H., 110
Boone, G., 694
Bootsma, R., 332
Borg, J A. van der,51S
Borgsteede, F.H.M.,296
Borsje-Hillebrand, H.,253
Bos,J.H.,22S
Bosnia, G.J., 269
Braamskamp, J., 259
Bradshaw,J.W.S.,50S, 54S
Brand, A., 573
Branden, J. Van den, 133
Braunius. W.W., 390
Bredie,W.L.P.,235
Brouwer, H.A., 305, 364
Brown, S.L., 54S
Bruin, G , 452
Bruins Jzn,B., 187,533
Bruyn,A.A. de,41
Burrows, C.F.,8S, 9S

Cohen. Ph., 246
Cohen, R.0.,214
Coops, W.J.P., 59
Comelis, C., 694
Comelissen, A.H.M.,498
Counotte,G.H.M., 627
Crane, S.W., 44S,46S
Cremers, F., 363
Cromwijk, W.A.J.,41
Crowe Jr., D.T., 19S,47S

Damen, C.P.R.N.,497
Davelaar, F.G.,453
Dellinger, S.E., 6S, 7S
Dercksen, D P , 629
Derks, H.l.G.M.,525
Dijkhuizen, A.A., 259
Dijkshoorn, N.A., 470

Dijkstra, Th., 269, 296
Doom, A.J. van, 61 1
Dorrestein, G.M., 636, 5S
Dubey,J.P.,599
Duerinck, J., 193,366
Duijkeren, E. van, 450
Edel, W., 218,283
Egberink, H.F.,25S
Eibers, A.R.W., 41,208
Endenburg, N., 49, 175,568
Ensink,J.M.,450
Enting, J., 588
Erken, A.H.M., 470
Erp, J. van, 682
Exsel, A.C.A. van, 208

Foreest, Jhr. A.W. van, 150, 199,
277,319,356, 560
Fowler, M.E., 22S
Frankenhuis, M.T., 206

Gaag, l.van der, 452,315
Gajcntaan,J.E.,49, 176
Garretsen,J.W.,479, 534
Geudeke, M.J.,445
Geuke,G.H.M.,38
Gic,sscn, J.W.U. van der, 691, 730
Golde, L.M.G. van, 188
Goren, E., 125
Gotink, W.M.,436
Grommers, F.J.,497
Gruys, E., 165

Haaftcn, B. van, 229, 265
Haagsma, J., 165
Haarlem, D. van, 278
Haarsma, J., 565
Haas, R. de. 284
Hadderingh, H.K.,402
Haeringen, H. van, 680
Hagendijk, J.,473
Haijer, R., 86
Hamstra, S.. 741
Harbers, A.H.M.. 291
Haringsma, P.C.,485
Hart,A.A.M.,2
Hartman, E.G., 354
Hazewinkel, H.A.W., 244, 5S,
32S,35S

Heijn, A., 479,498, 558, 675, 713
Heins, P.M.M., 180
Hellebrekers, L.J., 18, 150, 18S
Hennet, Ph.R., 38S
Hemiclink,E.J.W., 109
Hessing, M.J.C., 445
Hönning, L.,499
Horzinek, M.C.,25S
How,Th.,35S
Huyben, M.W.C.,323

Leeuw, W.A. de, 296
Lexmond, Th.M.,519
Lieshout, J.A.H. van, 54
Linde-Sipman, J.S. van der, 727
Löe, M.L.L.E. Baron de, 60
Logtenstijn, J.G. van, 508
Lotan, E.,214
Lubberink, A.A.M.E.,479
Lumeij, J.T., 636
Lutz,H.,414

Nie,G.J.van,57,332
Nieuwenkamp, A.E., 655
Nicuwstadt, R.A. van, 159
Nijhof, W.J.,648
Nijman,C.J.C., 175
Noordhuizen, J.P.T.M., 259
Notermans,S.H.W., 165

Odink, J., 208
Okkens, A.C., 229, 265
Oldenkamp,E.P.,87, 178
Opsomer, G., 133
Osinga,A.. 180,513,514
Otto, L.M.,339,432
Overduin, L.M., 298, 747,27S

Palen, J.G.P. van der, 655
Peeters, H., 165
Peeters, M.E., 30S
Pennis, M.G.,409
Peperkamp, N.H.M.T., 165
Peters, H , 58
Peterse, D.,602
Poel, W. van der, 490
Poll, P.H.A.,479
Putten. S. van der, 145
Ramsay, E.C., 22S
Ridderbeks, W.G.M.,49
Rigter, l.A.T.,416
Rijkenhuizen, A.B.M., 450
Ritsema, P., 592
Robijns, K.G., 283
Romijn, A., 2

Rooijen, G.H. van, 655
Rossum, F. van, 214,428
Rothuizen, J., 12S, 14S. 16S
Ruiter, A., 551
Rutgers, H.C.,658
Rutgers, L.J.E., 18
Rutteman,G.R.,7l,43S

Sehaik, P.V.,252
Scheepens, C.J.M., 445
Schilder. M.B.H., 53S
Schmidt, M.L., 8,438
Schoenmaker, G., 284
Scholma-van der Perk, D., 752
Schonewille, J.Th., 105
Schoubroek, L. van, 694
Schouten, W.G.P.,445
Schukken, Y.H., 120,259
Schuttelaar, M.R.J.,594
8chuyt,Ci.,121
Seinen, W., 590
Siebcnga, J.T.,735
Simons, H.J.,515
Sjollcma,B.E., 271,298
Slappendel, R.P.,38, 168
Siegers, J.F., 518
8loet van Oldruitenborgh-
Oo.stcrbaan, M.M., 450, 645
8luijs, F.J. van,298,31S
Sluyter, F.J.II.,599
Smak, J., 283
8mit, M.P.. 187,533,697
8niil, W.,716
Snijdelaar. M., 664
8ol,J.,323

Stades, F.C., 1.56,479
Steltenpool. B., 256
Steneker. P., 17
Stokhof, A.A., 8
Straatman, Th.J.D , 92
Strien, G. van, 188
Sybesma, J.,165

Sybesma, W., 15,37,53,90, 102,
114, 147,218.241.242,244,275,
276, 302, 303, 353,359,462,467,
490, 573,639, 674. 681, 704, 708

Veen. H.S. van, 414
Veen, M., 730
Veenhof, J., 500
Veld, P.T.van\'t, 14
Velden, M.A. van der, 462
Veldman, A., 345
Veling, J., 269
Vellema, P., 568
Vellenga, L., 386
Verburg, H., 516
Verhaegh,G.,4l
Verhcijdcn,J.H.M.,259
Verhoeff, J.,354, 673
Vernooij,J.C.A.,644
Vernooy. J.C.M.,259
Verschueren, C., 26S
Verzij lenberg. F., 145
Viehoft". F.W., 139
Vijverberg, H.P.M., 188
Visser, G., 218
Visser, I.J.R.,35,78.82,730
Visser,M.H.,319
Voorhout, G., 634
Voorst, P.H. van de, 41
Vries, H.W. de, 156,421
Vries, T.S. dc,283
Vries, W. de, 296
Vrieselaar, H., 59
Vrieze.J.D.,58
Vrij,J.P.. 109
VrooiTi, M.W.,479
Vulto, A.G.,497

Zaaijer-Smit, J.E., 644
Zalsman, C., 35
Zarnkc, R.L., 181
Zoun, P.E.F., 58
Ziitphen, L F.M. van, 435
Zwart, D., 389
Zuart,P.,458

Benoeming drs. T. de Ruijter, 300
Schothorst-prijs voor de eerste keer uitgereikt, 300
Praktijkproef PC-project op de rails, 417
Zie ook BERICHTEN EN VERSLAGEN
Acute sepsis, biggen, 691
Acuut soporeus kalf, 498
Ademhalingsproblemen, slachtkuikens,390
Aktieprogramma\'s Veterinaire In.spectie, 429
Alfachloralose-intoxicatie, 57
Algemene betalingsvoorwaarden, 26
Alternatieven, dierproeven, 53
Antibioticumbeleid, veterinair, 611
ANTIMlCROBIcLE THERAPIE

Antibioticumbeleid, veterinair, 611
Baytril~®-gebruik, vleeskalveren, 694
Neopen®-gebruik, vlecskalveren, 694
Veterinair antibioticumbeleid, 611
Antistoftiters, Ziekte van Aujeszky, slachtbloed, vleesvarkens, 208
Aquacultuur, welzijn, 278
Arbeidsmarkt, dierenartsen, 192, 365
Ascaris sinim, rund, 296
Asielen, tarieven, 221
Atresia ani et recti, kalf, 462
Aujeszky, ziekte van, 700

Escherichia coli ÜI57:H7,235
Pasleiirella haemolyticu. 35
Salmonella Jiihlin. 730
Salmonella enteriliili.s, 281
Spirilvomiige bacteriën, 485
Streptococcus suis type 1, 691
Streptococcus suis, 118
Zieook MICROBIOLOCilE
Baytrih^-gebruik, vleeskalvcren, 694
Bedrijfsgeleiding, veterinaire, 212
BERICHTEN EN VERSLAGEN
Afscheid van dr. C. Holzauer, 14
Van keten naar kwaliteitsbewaking, 52
Platform alternatieven voor dierproeven, 53

Fl DIN Buitengewone Algemene Ledenvergadering, 115
Professional touch for talks on \'bleu ear\', 118
Nieuw perspectief voor bestrijding bacterie Streptococcus suis bij
varkens, 118

Uitreiking van de Schomagel-legpenningen de Schimmel-Viruly
prijs op 6 februari 1992, 146

Terugzien en vooruitblikken van de produktschappen, 147
Virussen in het wild; meer zorgen voor morgen, 148
RIVM aangewezen tol EG-referentie-laboratorium, 148
Archaeopteryx, 149

Veterinaire bedrijtsbegeleiding effieiënter met uniforme l^engetallen\'.\',
212

Sehaduwprogramma VcKuSoft-UNlFORM voordicrenartsen.213
Presentatie eindrapport proefproject IKB-legpluimvee en afscheid
drs. II.P. Daniels, 240

Waltham Award toegekend aan drs. J. de Beer, 382
Landbouwschap wil harmonisatie diergeneesmiddelen, 382
Erfelijke afwijkingen bij honden en katten onder de loep, 383
Minder varkensslachtingen en meer levende export, 383
Samenvoeging PPE en PVV definitief, 383
Specifiek ziekenhuisafval, 384

Uitvoering Veterinaire controles per 1 juli 1992 in de Europese
Gemeenschap in verband met de totstandkoming van de open EG-
markt, 491

\'Enige ambitie is mij niet vreemd", 492
Dick Vervoom. Mens en functionaris, 529
Oproep, 531

Kluyvcrprijs stimuleert jonge wetenschappers, 607
Oormerk nu ook voor oudere runderen, 609

Vleeskeuringsdienst in Kenya zoekt microscopen, 638
Bavianisatie van de mens voorlopig mislukt. 639
Kleine landen krijgen nieuwe diergeneesmiddelen het laatst, 639
Amsterdainse dierenartsen richten spoedkliniek voor dieren op. 640
Het XII th International Congress on Animal Production (ICAR)
(23-29 augustus 1992). 641

Leverbotvoorspelling voor het najaar van 1992.642
EDI-dap voor de varkenshouderij, 642
Verlenging exportverbod uit ingesloten gebied, 643
Rol van de dierenarts in veranderde dierhouderij, 668
Driemaal is scheepsrecht, 673
Oprichting SNVA, 675
Veterinairen draven door, 675

De varkenshouderij maakt moeilijke tijden door, 705
Nieuwe DVE-normen voor melkproduktie, 706
Een goede hoogleraar is nooit weg, 707

Decaan opent European Veterinary Dissertation Center, 744
Medische behandeling en verzorging egelopvang, 745
Nieuwe prijzen voor medicijnen, 745

Zieook ACTUALITEITEN, GELEZEN, FACULTEIT, KNMvD-
Algemeen en VARIA
Beroeps(on)geschiktheid, dierenarts, 110
Beroepsuitoefening, dierenarts, 664
Bestrijdingsmiddelen, bloembollen, rundveevoeding, 165
Beta-hydroxybutyraat, rund, 627
Betalingsvoorwaarden, algemene, 26
Bijenziekten, 500
BIJZONDERE DIEREN
Bijen, 500

Zieook KONIJN en VOGELS
BIOTECHNOLOCilE
BST, 178,338
Commissie Schroten II, 303
Genetische manipulatie, 606, 709
Maatschappelijke aspecten, 301
NlPO-peiling,606
Publiek debat, 709

Reactie op regeringsstandpunt, biotechnologie, 330
Referaten, 90
Regeringsstandpunt, 326
Blaasjesziekte, varkens, 623,643, 647, 720, 747
Bloembollenvoedering. rund. 165
BOEKBESPREKING

Bovine Medicine: Diseases and Husbandry ofCattle, 740
De toekomst van wilde hoenderachtigen in Nederland, 389
DieTierartzhelferin, 176

The Veterinary Fonnulary en het Veterinary Drug Handboek. 495
Training manual for embryo transfer in waterbuffaloes, 435
Training manual on artificial insemination in sheep and goats, 568
Transmissible Spongioform Encephalopathies of Animals, 487
Tretmiststall für Rinder: Kuratorium für Technik und Bauwe.sen in der
Landwirtschaft, 497
Varkens gezond houden, 534
Veterinär-Homöopathie, 729
Veterinärmedizinische Parasitologie, 740
Veterinary applied phannacology and therapeutics, editie, 120
Viral haemorrhagic disease of rabbits and the European brown hair
syndrome. 461

Welzijn en computergestuurde veehouderij, 37
Zorgen voorde gezondheid van individu en maatschappij stimuleren
de snelle vooruitgang in toxicologie, 244
Boviene Spongiofomie Encefalopathie (BSE), 535
Brakende hond, 298
BST, 178,338
BTW. 129

15,62, 88. 122, 152, 181,216, 249.279, 306, 334, 386.420,455, 502,
530.-566,608, 646. 675,714
Conjunctivitis, konijn, 498, 567
Constipatie, kal, 271
Corpus alienum, hond, 109
Corpus alienum, pony, 450
Corticale necrose, kalveren, 534
Creatinefosfokinase (CPK)-bepaling, rund en paard, 173
Cysteus ovarium, rund, 179

Dierenartsen, arbeidsmarkt, 192, 365
Dierenartsen, EG-, 609
Dierenartsennetwerk, 612,614

Diergeneesmiddelen, 274, 332, 337, 382,393,397,473,506, 639
Dierproeven, alternatieven, 53
Doden eendagskuikens, ethische aspecten, 756
Dodingsmethoden, palingen, meervallen en forellen, 384
Doorlopende Agenda

21, 63, 95, 127, 132, 154, 164, 197,226, 251,289, 315,335, 341,356,
391,441,477, 508, 543, 586, 620,653, 690, 723, 761
Drachtigheidstest, rund, 149

EG-dierenartsen. Vrijstellingsregeling Diergeneeskunde, 609
EG-regelgeving, 185
Egelopvang, 744

Erfelijke afwijkingen, hond en kat, 383
Eschcrichia coli 0157:117,235
Ethiek, veterinaire, 17

Fysiotherapie bij dieren, 243
Scholarship uitgereikt, 607
Zie ook BERICHTEN EN VERSLAGEN
Fcliene infectieuze anemie, 409
FELINFO

Aanvulling, 530
Felinfo,409
Felinfo glossarium, 412
Vraag en antwoord Felinfo, 413
FeLV,413

Forellen, dodingsmethoden, 384
Fractuurbehandeling, kalf, 748
Fysiotherapie, dieren. 243

Dacryocystitis, 558
Damherten, ijzervergiftiging, 180, 332
Darmperforatie, pony, 450
Destructiewet, 153
Diagnostiek, hartpatiënt, 8
Diarree, kat, 658

Dierenart.sassistente, motivatie, 49
Dierenart.sassislente, pensioenregeling, 26, 160
Dierenartsassistente, salaris, 49

Calcium-fosforverhouding, geitelaninieren, 629
Rachitis, geitelammeren. 629
GELEZEN

Onderzoek naar welzijn in aquacultuur, 278
Zie ook BERICHTEN EN VERSLAGEN
Genetische manipulatie bij dieren. 606, 709
Geschiedenis, zie VETERINAIRE HISTORIE

GEZELSCHAPSDIEREN
Chirurgie. 479
Dacryocystitis. 558
Diagnostiek, hartpatiënt, 8
Echografisch onderzoek, hartpatiënt, 8
Euthanasie, 717
Extractie-inslrumentarium, 319
Fysiotherapie, 243
Glaucoom, 480
Gonioscopie,480
Hartpatiënt, 8

Röntgenologisch onderzoek, hartpatiënt, 8
Softwarepakketten, 221
Tandheelkunde, 148, 199,319,560
Tarieven asielen, 221

Zie ook HOND, KAT en VOORJAARSDAGEN
Gezondheid, dierenarts, 664
Gezondheidszorg, intensieve veehouderij, 169
Glaucoom, gezelschapsdieren, 480
Glaucoom, hond, 675
Gonioscopie, gezelschapsdieren, 480
GVP-positieve lijst, diergeneesmiddelen, 337

HD-Ex-gebruik. hond, 420, 746
Hematologisch onderzoek, paard, 343
Hernia pcrinealis, kat, 271
Herziene vleeskeuring, 291
Hirschfeld Stichting, 742
HOND

Baas en hond, 175
Brakende Cocker reu, 298
Carpaal bandletsel, 631
Corpus alienum, 109
Erfelijke afwijkingen, 383
Exodontia, 199
Fertiliteitsproblemcn, 229
Glaucoom, 675
HD-Ex-gebruik, 420. 746
Hirschfeld Stichting, 742
Hormonen, 71
Incontinentia urinae, 464
Ivemiectine-intoxicatie, 38, 145,246
Jaarlijkse cocktail-enting, 644
Kreupelheid, 109
Laten braken, 747
Mammatumor, 71
Pannus, 713

Referaten, 18,215,280. 304, 333,433, 530, 567,677, 711, 749
Strangurie, teef, 139
Tandheelkunde, 148, 199
Tiletamine/zolazepam/atropine sedatie, 148
Zie ook GEZELSCHAPSDIEREN en VOORJAARSDAGEN
Hond en baas, 175
Hooiverstrekking, konijn, 655
Homionen, hond, 71
Hormonen, kat, 2
Huidproblemen, kat, 483
Huisvesting legkippen, 283
Hypertrofische gastritis, kat, 727
Hypomagnesemic, rund, 105

Identificatie en registratie, runderen, 184
IJzervergiftigIng, damherten, 180, 332
Incontinentia urinae, hond, 464
Influenza, 735

Informatievastlegging boerderij-fase, vleesvarkens, 291
Informatievastlegging slachterij-fase, vleesvarkens, 291

De behandeling van de lebmaagdislocatie naar links bij hel rund, 214
De ethicus als een \'roepende in de woestijn"? Naschrift, 17
Een mogelijke ijzervergiftiging bij damherten. 180, 332
Euthanasie, 92

Nogmaals; het niouwke, 91
Off course, 305
Onderzoeken met HD-Ex, 746
Oorlogsherinneringen (2), 305
Over solidarideit gesproken Naschrift, 58
Prolaps van de urineblaas bij het rund, 180
Revolutionaire ontdekking, 420
Sticker, 59

Tiletamine/zolazepam/atropine sedatie bij tandheelkundige
behandeling van de hond, 148
To whom it may concern, 180 Naschrift, 181
Instruinentarium, extractie-, gezelschapsdieren, 319
Integrale kwaliteitszorg, intensieve veehouderij, 169
Integrale Keten Beheersing (1KB), vleesvarkensbedrijven, 41,291
Intensieve veehouderij, gezondheidszorg, 169
INTERVIEW

Een nieuwe hooglcraarin de pathologie van de bijzondere dieren en de
spontane pathologie van de proefdieren, 114
INTOXICATIES

Alfachloralose-intoxieatie, 57
IJzervergiftiging, damherten, 180, 332
Ivermectine-intoxicatie, hond, 38, 145, 246
Lood-intoxicatie, rundvee, 78
Schimmel-intoxicatie, rundvee, 165
Taxiix haccata, lammeren, 697
Zwavelwaterstofgas-intoxicatie, varkens, 13
Zie ook RESIDUEN
Ivermectine-intoxicatie, hond, 38, 145, 246

Jaarboek. Diergeneeskundig, 221, 585, 653
Jaarlijkse cocktail-enting, hond en kat, 644
Jubilea 1992, 29

Erfelijke afwijkingen, 383
Felicne infectieuze anemie, 409
FELINFO, 409,412,413,5.30
FeLV,413

Hernia perinealis, 271
Hormonen, 2
Huidproblcmcn. 483
Hypertrofische gastritis, 727
Jaarlijkse cocktail-enting. 644
Laten braken, 747
\'Mad cow disease", 412

Mammacarcinoom, 2
Oestrischc cyclus, 265
Olliilaniis rriciispis-\'mtccUc, 727
Ovariëctomie, 2
Progcslaliva, 2

Zie ook GEZELSCHAPSDIEREN en VOORJAARSDAGEN
Kengetallen, veterinaire bedrijfsgeleiding, 212
Keuringsbeslissing, 499.697
Klassieke vogelpest, 735
KNMvD-Afdelingen

AfdelingGelderland,287,581
Afdeling Groningen-Drenthe, 580, 649
Afdeling Zeeland,541
Afdeling Zuid-Holland. 402
KNMvD-Algemeen

Voorlichting Wet uitoefening diergeneeskunde, 26
Pensioenregeling voor de dierenartsassistent(e), 26, 190
De algemene betalingsvooruaarden, 26
Vierde besturendag van de KNMvD. 64
Mijmeringen bij een afscheid, 67
\'The Veterinary Quarterly\' tegen gereduceerd tarief, 99
Grenzen en perspectieven voorde rundveehouderij, 100
Congresreis Groep Geneeskunde van het Rund, 102
Veterinaire goltVampioenschappen 1992, 102,253,431
Bezoek aan Staatssecretaris (iabor, 128
Een heuglijk feit, 128

Schimmel-Virulyprijs voor Wensvoort, 129
Levend Vee- en vleeskeuring, 129
BTW, 129

Collectief lidmaatschap bij de Unie BLHP, 253
Klinische avond, 283, 314, 585,675

Uitspraak beroepsprocedure complementaire schalenmaatregel, 285
Jubileumboek 75 jaarCMHF, 285
Klacht van een veehouder, 285

GVP-positieve lijst diergeneesmiddelen, 337
Almanak uitgereikt aan KNMvD, 338
BST, 338

Symposium veterinair specialisme, 338
Kadercursus voor beginners, 338
Dierenartsenpraktijk \'Oost-Drenthe\', 339
Hoe het was, hoe het is, hoe het worden zal, 358
Dierenartsen houden ook van boeren, 362
Vlaggen Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor
Diergeneeskunde, 371,439, 755
Model stage overeenkomst, 371

Aanvullende toetsingscriteria voor diergeneesmiddelen, toegepast bij
dieren voor merkvleesproduktie, 393
Jaarverslag 1991, KNMvD, Afdeling Zuid-Holland. 402
35 Jaar afgestudeerd, 402

The European Society of Veterinary Oncology (ESVONC), 403
Jaarverslag Raad voor het vrije beroep, 405
Veterinary Continuing Education, 406

Dr. Grady Young Veterinary Acupuncture Grant and Scholarship, 406
Dierenarts op weg naar een Europa, 427
Hoe bij (de tijd) blijven, 437

Solliciteren op advertenties onder nummer in het Tijdschrift voor
Diergenee.skunde, 437

Landelijke middag voor vrouwelijke dierenartsen verschoven naar
28 november, 541

Afdelingsvergadering KNMvD-Zeeland, 541
Najaarsdag 1992 rond thema \'Geregeld\', 544,616
Voorjaarsdagen 1992,579
Klankbordgroep RVV, 580

Symposium brengt de dierenarts-specialist onder de aandacht, 581
Cursus gebitsverzorging, 581
Diergeneeskundig Jaarboek 1993, 585,653
Conflict? Even het netwerk bellen!, 612

Call for posters and short communications Voorjaarsdagen 1993,
616, 651
Aanvulling, 649

Landelijke middag voor vrouwelijke dierenartsen, 650
Overstekend wild, 650, 758
De Veer benoemd tot inanagcr takorganisatie, 651
International Veterinary Congress, 651
Uw auto leasen of kopen\'.\', 716
Presentatie? Uw eigen creatie! 717
Euthanasie bij gezelschapsdieren, 717
Stafmedewerker publiciteit, 720
Testrapport Fysicom softwarepakket, 720
Veterinair Tuchtcollege en Beroepscollege, 753
Sluitingstijden bureau KNMvD, 754
Ongebruikt kapitaal: De beroeps(on)niogelijkheden van de
vrouwelijke dierenarts: een inventarisatie, 754
Zie ook BERICHTEN EN VERSLAGEN
KNMvD-Bureau

Commissie BDVZO, 26
Commissie Dierenartsen in Dienstverband, 286
Commissie Ethiek, 756
Commissie VDA, 159,310, 541, 650. 754
KNMvD-Dierenartsennetwerk
Installatie, 612
Lijst van deelnemers, 614
KNMvD-Ereraad
Ereraad, 158
Van de Ereraad, 536
Jaarverslag Ereraad 1991,539
KNMvD-Federation of Veterinarians of the EC (FVE)
FVE,311

Groep Veterinaire Specialisten, 8, 139,271, 379,479, 581, 631
Groep Praktici Grote Huisdieren, 160,358
Groep Veterinaire Homoeopathic, 455, 530
Groep Geneeskunde Gezelschapsdieren, 255,405, 544, 616
Ciroep Geneeskunde van het Rund, 100, 102,400
GrocpGKZ,310
KNMvD-ln Memoriam
Angelino, A., 252
Bant, S., 284
Beek, D.M.J. van, 363
Bereken, Prof dr. J.M.M. van den. 188
Boom, J., 364
Claessens, Dr. J.P.C., 610
Dufour,E.M.,648
Hoogerbrugge, A., 572
Jong, P. de, 469
Krijger, J., 682
Leopold, B.L.,22ü
Scholma, D.A., 752
Timmerman, J., 401
Ulsen, Dr. F.W. van, 436

Veen, D.W.van,716
Verwer.Dr. M.A.J.. 156
KNMvD-Jaarcongres en Algemene vergadering

Jaarcongres 1991; Congresthema:\'Dier(en)arts....uit balans?!\',
110,141,169,206

- Kandidaatstellingen voor Ereraad, Hoofdbestuur, Financiële
Commissie en Hoofdredactie, 505

Tak-organisatie diergeneeskunde en dierenartsenpraktijken, 336
Op weg naar NOVAD Coöperatie Ideëel, 440
Besluit takorganisatie, 649
KNMvD-PAO-Diergeneeskunde
PAO-Diergenceskunde, 160, 196

Cursus Veterinaire Apotheek Gezelschapsdieren: \'Een aanrader\', 564
Cursussen Voorjaar 1992,27,70, 104, 129,225,257,288,314, 340
Cursussen Najaar 1992,373,406,442,476,510, 542, 582, 617,
653,689

28,69, 103, 130, 160, 193,225,256,288,313,340,373,407,442,475,
509, 542, 583,618, 652, 688, 721, 759
KNMvD-Raad voor Specialisatie Diergeneeskunde
Openstelling Registers, 188

Het gecombineerde jaarverslag van de Raad voor Specialisatie en de
Registratieconimissie Diergeneeskunde, 367,438
Jaarverslag Commissie Registratie Proefdierpathologen, 753
KNMvD-Stichtingen

Stichting Pensioenfonds voor Dierenartsen, 59, 473
Stichting Regi.stratic Gezelschapsdieren Nederland, 88
KNMvD-Studentenverenigingen
Cerberus, Professorenborrel, 129

DSK, XIV<= Veterinaire Studenten Almanak, 99, 338
DSK, XV^ Veterinaire Studenten Almanak. 606
Mastitis, bestuurssamenstelling, 194
Veterinair Dispuut Unitas, bestuurs,samenstclling, 130
Veterinaire Motor Club, 256

Veterinaire Studenten Kegelclub \'Duim in \'t gat\',bestuurssamen-
stelling, 194

Vraag en aanbod op de arbeidsmarkt van dierenartsen, 192, 365
Vacatures in het buitenland, 226, 303,431, 569, 714
KNMvD-Voorzitterseolumn
Voorzitter KNmVD, 23
KNMvD-Wie is wie en wie doet wat?
Algemeen Bestuur, 22

Groep Geneeskunde Gezelschapsdieren, 254
Groep Geneeskunde van het Rund, 400
Hoofdbestuur, 98
Hoofdredactie. 191
Secretariaat KNMvD, 24
Koliek, pony, 450
KONIJN

Dr. J.L. van Os, 178
Krachtvoeropname, slechte, rund, 269, 298
Kreupelheid, hond, 109

Zie ook GEIT, PAARD, PLUIMVEE, RUND, SCHAAP. VARKEN
en VLEESKALVEREN
Landbouwkwaliteitsbesluit voederverbod afgebroeide bloembollen, 165
Laten braken, hond en kat, 747
Lebmaag-ulcus, rund, 485
Lebmaagdislokatie naar links, rund, 214
Logboekregistratie, vleesvarkensbedrijven, 41
Longwormvaccinatie, zoogkalveren, 463
Lood-intoxieatie, rundvee, 78

Maatschappelijke aspecten, biotechnologie, 303
\'Mad cow di.sease", kat, 412
Magnesiumbe.schikbaarhcid, rund, 105
Magnesiumvoorziening, rund. 425
Mammacarcinoom, kat, 2
Mammatumor, hond, 71
Mastitis, mycotische, rund, 414
Meervallen, dodingsmethoden. 384
Melkproductie, verminderde, rund, 269,298
Merkvleesproduktie, 393
Mestkelder, gasvomiing, 13
MICROBIOLOGIE
Referaten, 387

Milieucontaminanten, voedingsmiddelen van dierlijke oorsprong, 548,
550,554,592, 594

Milieucontaminatie, landbouwhuisdieren, 517, 519, 525, 548, 551, 554
Milieu-dier-mens, 513, 517, 519, 525, 547, 548, 551, 554, 587,588, 589,

590, 592, 594, 595
Moratorium, BST, 178
Motivatie, dierenartassistente, 49
Mouwke, 7,91

Neopen®-gebruik, vleeskalveren, 694
Neospora-abortus, rund, 599
N iet-tochtigheid, rund, 210
NIEUWS VAN DE INDUSTRIE

Mammacarcinoom, kat. 2
Mammatumor. hond. 71
Referaten, 387
Onderwijs, Veterinaire milieuhygiëne, 590
Oorlogsherinneringen, 245, 305
OP VERWIJZING

Diagnostische beeldvonning bij cardiologische patiënten, 8
Met kleine beetjes, 139

Chronische constipatie bij de volwassen kat, 271
Een paard met Osteochondrose. Wat nu\'?, 379
Wees wijs - verwijs! Feit of fantasie?, 479
Carpaal bandletsel; een onderschat probleem bij de hond, 631
Opleiding, diergeneeskundige. 206
Osteochondrose, paard. 379
Ovariëctomie. kat. 2

Corpus alienum, pony, 450
C\'reatinefosfokinase (CPK)-bepaling, bloed, 173
Darmpcrforatie, pony, 450
Hematologisch onderzoek, 343
Koliek, pony, 450
Osteochondrose, 379
Paru/ilaria miillipapillosa, 3Ü0
Referaten, 151,333
Reflotron\'"-, 173
Veulenbrigade, 119
Zie ook LANDBOUWHUISDIEREN
Palingen, dodingsmethoden, 384
Papegaai, 55

Pensioenregeling, dierenartsassistente, 26, 160
Persen post partum, schaap, 121
Personeel, 49
PLUIMVEE

Ademhalingsproblemen, slachtkuikens,390
Colibacillose, 124
Doden eendagskuiken.s, 756
Huisvesting legkippen, 283
Kalkoen, 121, 182.280

Referaten, 215, 333,387,434.465, 502, 532, 644
Salmonellu enleriliclis. 281
Zie ook LANDBOUWHUISDIEREN en VOGELS
Pneumonie, vleeskalveren, 694

Raaigras \'staggers\', opgestalde pinken, 323
Rachitis, geitelammeren, 629
Reactie op regeringsstandpunt, biotechnologie, 330
Rectificatie. 4, 298, 332,438,490, 567, 720
Retlotron®, 173

Cadmiumresiduen, slachtrunderen, 548
Zie ook ANTlMlCROBlëLE THERAPIE, INTOXICATIES en
VLEESKEURING
Richtlijn vleesprodukten, 243
Richtlijnen full colour foto\'s en illustraties, 161
Richtlijnen voor auteurs:\' Vancouver Style\', 31
Rol dierenarts, veranderde dierhouderij, 668
Röntgenologisch onderzoek, hanpatiënt, 8
Rubrieken, Tijdschrift voor Diergeneeskunde, 317
RUND

Abortus, 375, 599
Acuut soporeus kalf, 498
Ascaris siiiim, 296
Atresia ani et recti, kalf, 462

Lebmaag ulcus, 485
Lebmaagdislokatie naar links, 214
Longwormvaccinatie, zoogkalveren, 463
Lood-intoxicatie, 78
Magnesiumbeschikbaarheid, 105
Magnesiumvoorziening, 425
Mastiti.s, mycotische, 414
Melkproductie, verminderde, 269,298
Mouwke, 7,91
Mycotische mastitis, 414
Mycotoxicose. 165
Niet-tochtigheid.210
Paxleiirella haemolvlica, serotypen, 35
Pathologie, geaborteerde rundervruchten, 375
Prolaps urineblaas, 180
Prostaglandinen. 179

Raaigras \'staggers\', opgestalde pinken. 323
Referaten 183, 247,354,434,465,678, 749
Retlotron®. 173

Salmonella (/»/»/»/-infecties, 730
Schimmel-intoxicatie. 165
Seleniumtekort, 151
Slechte krachtvoeropname, 269, 298
Spirilvomiige bacteriën, 485
Torsio caeci, stier, 5
Toxiciteit, cadmium, 548
Urineblaas-prolaps, 180
Varkensdrijfmest, 296
Verminderde melkproductie, 269, 298
Verslikpneumonie, 86
Voederbietenvoedering, 627
Zinkprotoporfyrinc, lood-intoxicatie, 78
Zwelling anus en vulva, 269,298

Salaris, dierenartassistente, 49
Salmonella Jw/)//n-infecties, rund, 730
Salmonella enterilidis. pluimvee, 281
SCHAAP

Persen post partum, 121
Zie ook LANDBOUWHUISDIEREN
Schildpad, vitamine-A-gebrek, 325
Schimmel-intoxicatie, rundvee, 165
Sectiebevindingen, mestvarkens, 82
Seleniumtekort, rund, 151

Studentenreferaten september t/m december 1991, 16
Studentenreferaten januari t/m april 1992, 308
Studentenreferaten 1992 (april-nu), 503
Acute hemorragische enteritis bij het volwassen rund, 93
Alleen is maaralleen. Welzijn van mestkalveren, 570
CAE, 62

De rol van a-pathogenen in de beschenning van de uier tegen infectie
met pathogenen, 217

De epidemiologie en klinische symptomen van pinkengriep, 426,490
De lebmaagsdislocatie naar rechts: een evaluatie, 677
De Veterinäre controle op samengestelde menwedstrijden, met een
concept vooreen veterinair regcleinent, 388
De latentie van Brucella ahoruis: een probleem in de gerichte
bestrijding, 637

Gespleten gehemelte bij de hond: ontstaanswijze en oorzaken, 750
Heupdysplasie bij de Sint Bernhard: van ouder tot nageslacht, 150
Leeftijd en uterienc functie, 466
Maagdarmontstekingen bij de kat, 93

MDV een studie naar de Pathogenese van het Maagdilatatie-Volvulus-
Syndroom bij Duitse Doggen in relatie tot erfelijkheid, voeding en
leefgewoonten, 249
Middenoorpoliepen bij de kat, 570
Oestron-sulfaat en worpgrootte, 467

Perinatale sterfte bij Witte Nieuwzeelanders op enkele Nederlandse
commerciële konijnenfokkerijen, 308
Postoperatieve paralytische ileus bij het paard, 712
Probleemgedrag bij de kat, 124

Pseudogravidltelt en de behandeling met metergoline. 465
Rhodococcus t\'</i//-pneumonie bij veulens, 249
Rotavirus- en Cryptosporidium-infecties bij lammeren. Een literatuur-
onderzoek en eigen onderzoek, 277

Taurine-deficiëntie bij de kat: een literatuuronderzoek, 677
To be or nor to be..! Wat zijn de gevolgen van een castratie voor het
gedrag en de gezondheid van een hond, 503
Van harmonisatie naar unificatie; beperking van Nederlandse
regelingsbevoegdheden door EEG-hamionisatie richtlijnen op
veterinair terrein, 217
Tandheelkunde, veterinaire, 149, 199,319,560
Taxus /jötcüto-intoxicatie, lammeren, 697
Terugkomers, varken, 273
Terugkoppeling info-varkenshouder, 291
Tiletamine/zolazepam/atropine sedatie, hond, 148
Torsio caeci, stier, 5
Toxiciteit, cadmium, rund, 548
Tuchtrecht, veterinair, 60
TIJDSCHRIFT voor DIERGENEESKUNDE

Banden Tijdschrift voor Diergeneeskunde 1991,24,27,48,70, 102,
129, 160, 188,224,403,443

Richtlijnen voor auteurs, full colour foto\'s en illustraties, 31, 161
Rubrieken, 317

Studentenreferaten, 16, 62, 124, 150, 179,217,249,276, 308, 334,
389,426,465,466,467,490, 503, 570, 637, 677, 712, 750
Vraag en antwoord, 7, 55, 86, 121. 151, 179,210,238,239,273,298,
325, 355, 390,425,462,463,464,498,499, 500, 558, 645,675, 713,
747,748

Uitponden diergeneesmiddelen, 507
Urineblaas-prolaps, rund, 180
Urolithiasis, kat, 355

A goat was found dead and was destroyed, 179
Medici aan de meet, 426
WRSA moedigt studenten aan, 428
Zie ook BERICHTEN EN VERSLAGEN
VARKEN

Antistoftiters, Ziekte van Aujeszky, slachtbloed. 208
Blaasjesziekte, 623. 643, 647, 720, 747
Gasvorming, mestkelder, 13
Influenza, 735

Positieve lijst diergeneesmidelen, 397,473
Sectiebevindingen, mestvarkens, 82
Serologische monitoring systemen, 208
Slachtbloed, 208

Slijmvllesveranderingen, pars oesophagea, 445
SPF-varkenshouderij, 186
Sterfte, mestvarkens, 13, 82
5»\'t7;toaxr».s-.y»/.y-bestrijding, 1 18
Streptococcus suis type I, biggen, 691
Stress, 445

Ziekte van Aujeszky, antistoftiters, slachtbloed, 208
Zwavelwaterstofgas-verstikking, 13
Zie ook LANDBOUWHUISDIEREN
Varkensdrijfmest, rund, 296
VD-Bcsmetteiijke Dierziekten

Beknopt verslag van de 60^ algemene jaarlijkse bijeenkomst van het
Office International des Epizootics in Parijs, 418
Honorary Associateship drs. .1. Janssen, 460
BSE in Denmarken, 535

Vrijstellingsregeling Diergeneeskunde voor EG-dierenartsen, 609
Swine Vesicular Disease (SVD), 647. 747
Uitbraak pseudovogelpest in Noord-Limburg, 647
VEEHOUDER EN DIERENARTS 20. 224,403, 615, 755
Verantwoordelijkheid, dierenarts, 110
Verminderde melkproductie, rund, 269,298
Verotoxinen, £. coli. 235
Verslikpneumonie, rund, 86
Vesiculaire varkensziekte, 623,643, 647, 720, 747
Veterinair tuchtrecht, 60
Veterinair antibioticumbeleid, 611
Veterinair Tuchtcollege en Beroepscollege, 753
Veterinaire bedrijfsgeleiding, 212
Veterinaire ethiek, 17
VETERINAIRE HISTORIE
Joodse student, 245
Oorlogsjaren, 245,305
Veeartsenijkundige Hogeschool, 245
Veterinaire tandheelkunde, 149, 199,319, 560
Veterinaire milieuhygiëne, 588, 590
THE VETERINARY OUARTERI.Y
Samenvattingen 1990, 349

\'The Veterinary Quarterly" tegen gereduceerd tarief, 99
VHI-Mededelingen
Code of practice, 61

Vergadering Codex Comité Vleeshygiëne, 125
Nieuwe medewerker Sectie Dierproeven, 125
Nieuwe medewerker Sectie Good Laboratory Practice, 126
Voorgenomen wijziging van de Destrutiewet, 153
Mogelijkheden van SPF-varkenshouderij in Noord-Nederland, 186
Resultaten van een 1991 verricht onderzoek naar reiniging en
ontsmetting in slachtkuikcnbedrijven, 218
Wetenschappelijke vergadering, 244

Aktieprogramma\'s Veterinaire In.spectie eerste kwartaal 1992,429
Consumentenvoorlichting als afstudeeropdracht, 533
Virusreservoir, 735
Vitamine-A-gebrck, schildpad, 325
VLEESKALVEREN
Baytril®-gcbruik, 694
Corticale necrose, 534
Gewichtscurve vleesstieren. 490
Neopen®-gebruik, 694
Pneumonie, 694
Voortplanting vleesvee, 133
Vruchtbaarheid vleesvee, 133
Zie ook LANDBOUWHUISDIEREN
VLEESKEURING

Informatievastlegging boerderij-fase, vleesvarkens, 291
Informatievastlegging slachterij-fase, vleesvarkens, 291
Integrale Keten Beheersing (1KB), vleesvarkensbedrijven, 41, 291
Keuringsbeslissing, 499, 697
Terugkoppeling info-varkenshouder, 291
Zie ook RESIDUEN

Vlcesstieren, gewichtscurve, 490
Vleesvee, zie VLEESKALVEREN
Voederbietenvoedering, rund, 627
Voeding, konijn, 655
VOEDINGSMIDDELENHYGIëNE

Milieucontaminanten, voedingsmiddelen van dierlijke oorsprong, 548,
550,554, 592,594

Referaten, 122, 183,215, 247, 280, 304,434, 532, 567, 644
Reiniging en ontsmetting, slachtkuikcnbedrijven, 218
Salmonella enteriiidis, pluiinvee, 281
Verotoxinen, E. coli, 235
Voed.selinfecties, 235
Voedselinfecties, 235
VOGELS

Influenza, 735
Klassieke vogelpest, 735
Preventie pseudovogelpest, 636
Virusreservoir, 735
Watervogels, 735
Zie ook PLUIMVEE
Volksgezondheid, 513,517, 519, 525, 547, 548, 551, 554
VOORJAARSDAGEN

Proceedings, Voorjaarsdagen 1992, contents, 3S
Voorjaarsdagen 1992,89, 123, 152,579
Voorjaarsdagen 1993,616,651
Voortplanting, vleesvee, 133
VRAAG EN ANTWOORD
Acuut soporeus kalf, 498
Ademhalingsproblemen bij slachtkuikens,39ü
Bijenziekten in Nederland, 500
Conjunetivitis bij konijnen, 498
Corticale necrose, 534
Dacryocystitis, 558
De benauwde papegaai, 55
Eczema solare, 645

Een 3-4 maanden oude kat met urolithiasis, 355
Faeces bij kalveren, 462
Het mouwke, 7

Vrijstellingsregeling Diergeneeskunde, EG-dierenartscn, 609
Vruchtbaarheid, vleesvee, 133

Destrcutiewet, 153
EG-regelgeving, 185
Hel veterinair tuchtrecht, 60
Richtlijn vleesprodukten, 243

Ziekte van Aujeszky, antistoftiters, slaehtbloed, vleesvarkens, 208
Zinkprotoporfyrinc. lood-intoxicatie, rundvee, 78
Zwavelwaterstofgas-verstikking, varkens, 13
Zwelling anus en vulva, rund, 269,298

Het is zover, een voor het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde in zekere zin historisch mo-
ment. Want voor het eerst sinds 1863 verschijnt
het Tijdschrift in een groter, het A4-formaat.
Er is lang gewikt en gewogen. Over de jaren heen
bleken er evenzovele voor- als tegenstanders te
vinden te zijn, maar men voelde niet zo zeer de
noodzaak voor veranderingen. De knoop werd
tenslotte doorgehakt, omdat de redactie, mede
aangemoedigd door de Redactie Advies Raad,
meent het Tijdschrift voor Diergeneeskunde aan
de eisen des tijds te moeten aanpassen.
Wat zijn nu de argumenten geweest, zult u
wellicht vragen, die deze veranderingen wense-
lijk maakten.

Redenen — praktische, esthetische en financiële
— die pleiten voor de overschakeling naar A4-
formaat zijn feitelijk bekend; zo biedt de grotere
bladspiegel meer mogelijkheden qua grafische
vormgeving, zoals variatie tekstkolommen en
betere plaatsing van illustraties. Bovendien wor-
den de formaten uit de A-reeks internationaal
steeds meer als standaard geaccepteerd. Ook
adverteerders kunnen hun advertentiemateriaal
(goedkoper) afstemmen op dit standaardfor-
maat.

Verder is er, zoals u hebt kunnen vernemen uit de
jaarrede van de voorzitter van de KNmvD, het
Hoofdbestuur veel aan gelegen om de communi-
catie met de leden verder te verbeteren. Dat is
eveneens een argument. De redactie is daarenbo-
ven van mening dat een aanpassing van het
\'gezicht\' van de Maatschappij in de vorm van een
moderne uitgave de leesbaarheid van het Tijd-
schrift zal verbeteren. Dat snijdt alleen hout als
ook de inhoud qua indeling en berichtgeving
wordt aangepast, waar in de komende maanden
het nodige aan zal worden gedaan.
Nadat het Hoofdbestuur het licht voor de over-
schakeling op A4-formaat definitief op groen
had gezet, zijn de voorbereidingen met spoed
aangepakt. Ondanks de onvermijdelijke \'ups en
downs\' en onzekerheden vond de redactie het
nieuwe \'bouwwerk\' voldoende stevig in de
steigers staan om daarmee in ieder geval op 1
januari 1992 in A4-formaat uitgevoerd, met een
nieuwe lay-out en een geheel nieuw uiterlijk van
start te gaan.

Dit nieuwe uiterlijk heeft een geheel andere
opmaak met de omslag in de traditionele paarse
kleur van de diergeneeskunde, terwijl druktech-
nisch de lettertypes en de kolomindeling gewij-
zigd zijn. De nieuwe lay-out werd uitgewerkt
door \'Wissink Visuals\' - Grafische Vormgeving,
te Nijmegen.

Het Tijdschrift voor Diergeneeskunde is een
verenigingstijdschrift dat eveneens gelezen wordt
buiten onze eigen kring. In feite gaat het bij onze
berichtgeving om drie zaken:

— De ontwikkelingen op het vakgebied met
name gestalte gegeven door de publikatie van
wetenschappelijke artikelen.

— De gebeurtenissen rond onze leden en andere
activiteiten binnen de KNMvD in het zoge-
naamde \'Maatschappij-gedeelte\'. Het Hoofdbe-
stuur geeft in deze rubriek, zoals dat thans
overigens ook al het geval is, zijn visie op het
beleid en dat van de overheid.

— De veterinaire aspecten van het algemene
nieuws op het gebied van de politiek en de
wetgeving.

Een vernieuwing daagt de lezer uit tot lezen en de
redactie tot het op peil houden van een zo hoog
mogelijke standaard ten aanzien van de actuali-
teit (met uiteraard de beperking van een veertien-
daagse verschijning) alsmede die van de weten-
schappelijke publikaties.
Het aantrekken van een stafmedewerker publici-
teit in de naaste toekomst moet de redactie
helpen deze uitdaging waar te maken. We gaan
er van uit dat de vergrote belangstelling ook zal
resulteren in reacties van lezers, een wisselwer-
king dus, waardoor het blad aan levendigheid
geducht zal winnen.

The Veterinary Quarterly ondergaat eveneens
een \'face lift\'. Door tezelfdertijd op A4-formaat
over te schakelen, wordt de produktie van beide
tijdschriften, TvD en VQ, vergemakkelijkt.
Het kopij-aanbod voor de VQ ontwikkelt zich
positief. Er gaan hier en daar zelfs stemmen op
die pleiten voor een verhoging van de verschijn-
singsfrequentie van de VQ. Ook een eventueel
samenwerkingsverband inzake The Veterinary
Quarterly met onze collega\'s van het Vlaams
Diergeneeskundig Tijdschrift lijkt — gezien ook
tegen de achtergrond van het Europa na 1992 —
niet geheel ondenkbaar. De redactie zal deze
ontwikkelingen nauwlettend volgen en trachten
hierop adequaat in te spelen.
Met de introductie van het A4-formaat heeft de
redactie dus een nieuwe aanzet — een ruim
kader waarbinnen het Tijdschrift voor Dierge-
neeskunde zich verder kan ontwikkelen —
willen geven. De verdere uitwerking/invulling
zal tijdens de rit, in fasen, worden uitgevoerd
zodat op 1 januari 1993 het hele vernieuwings-
proces zal zijn voltooid. De steun en inbreng van
de lezers zijn hierbij onontbeerlijk. De redactie
doet daarom graag een beroep op de lezers van
het Tijdschrift voorDiergeneeskundehxmn \'mee
te denken\' en nieuwe ideeën en suggesties ter
verbetering aan te dragen.
Tenslotte wensen de Hoofd-^edactie en de Weten-
schappelijke Redactie de lezers, de auteurs, en de
medewerkers een voorspoedig 1992 toe!

T I .1 l> S C H R 1 h T VOOR D I E R ü E N E F S K IJ N I) F. . D F. E 1. 117, A I- l, E V F R I N (i

The significance of ovariectomy and progestogens in the development of mammary carcinoma in the cat

W.MisdGrpi.2. Antoinette Ronnijn 3 en A.A.M.Hart
Tijdschr Diergeneeskd 1992; 117:2-4

Het mammacarcinoom bij de kat heeft een slechte prognose. Vanwege de locale
maligniteit en de metastasering heeft deze tumorziekte niet alleen betekenis voor
de veterinaire praktijk, maar ook voor vergelijkend modelonderzoek, zowel voor
wat betreft experimenteel-therapeutische mogelijkheden als voor bestudering
van etiologie en pathogenese.

Er is tot dusver weinig bekend over het ontstaan van mammacarcinomen bij
mens en huisdieren. Om meer te welen te komen over de rol van endogene en
exogene geslachtshormonen werd een case-controlstudie verricht Het bleek dat
bij de kat ovariëctomie (RR 0.36) een duidelijke beschermende werking had ten
opzichte van het optreden van mammacarcinoom, terwijl progestativa na
regelmatige toediening een duidelijk verhoogd risico gaven (RR 2.81). Onze
bevindingen geven aan dat voorwat betreft het optreden van mammacarcinoom
oestruspreventie via ovariëctomie de voorkeur verdient boven de toediening van
progestativa.

Mammary carcinoma in the cat has a poor prognosis. Because of metastasis and
local malignity, these tumours are of relevance not only to veterinary practice but
also to comparative research as a model to study possible therapies and the
aetiology and pathogenesis of the disease. Little is known about the development
of mammary tumours in humans and companion animals. A case-control study
was carried out to learn more about the role of endogenous and exogenous sex
hormones. In the cat, ovariectomy (RR 0.36) had a clear protective effect against
the development of mammary carcinoma, whereas regular administration of
progestogens clearly increased the risk of carcinoma development (RR 2.81).
Our results show that with regard to the evidence of mammary carcinoma,
oestrus prevention by ovariectomy is to preferred to the administration of
progestogens.

Het matnttiacarcinoom van de kat is een vrij frequent voorko-
mende tumorziekte. De incidentie in Californië is vastgesteld op
12,8 per 100.000 dieren per jaar (1). Deze tumorziekte wordt
vooral in de veterinaire praktijk (Ie lijn) behandeld met
chirurgie. Door de sterk infiltrerende en destruerende groeiwijze
(fig. 1 en 2) bestaat een grote kans op locaal recidief en
metastasering. Uit een vanuit het Nederlands Kankerinstituut, in
samenwerking met 8 veterinaire praktijken uitgevoerd follow-
up onderzoek bleek dat de prognose bij katten met mammacar-
cinoom met een diameter groter dan 1 cm, zeer ongunstig was.
Met een multivariante analyse werden 7 onafhankelijke prog-
nostische factoren geïdentificeerd (2).

1-2 Afdeling Pathologie, Nederlands Kankerinstituut te Amsterdam, vakgroepen Genees-
kunde van Gezelschapsdieren en Veterinaire Pathologie, Faculteit der Diergeneeskunde
te Utrecht

Mede omdat de groei en de functie van de normale mamma
worden beïnvloed door een aantal hormonen, wordt ook
gedacht aan een rol van geslachtshormonen bij het ontstaan en
de groei van mammacarcinomen bij mens en dier.
Uit onderzoek in de Verenigde Staten was gebleken dat
ovariëctomie een beschermende functie heeft ten opzichte van
het optreden van mammacarcinoom bij de kat en de hond (3).
Hoewel het sporadisch voorkomen van mammacarcinoom bij
katten die met progestativa waren behandeld, is gerapporteerd
(4,5,6) werd in een recente retrospectieve studie (7) geen relatie
tussen progestativa en mammacarcinoom, maar wel met
goedaardige mammatumoren, waargenomen.
Het doel van het hieronder gerapporteerde case-control epide-
miologische onderzoek was na te gaan:

2. Of ook in de Nederlandse situatie ovariëctomie een bescher-
mende functie heeft met betrekking tot het ontstaan van
mammacarcinoom.

3. Of er een verband bestaat tussen de toediening (regelmatig of
onregelmatig) van progestativa en het optreden van mam-
macarcinoom.

In deze publikatie staat de rol van ovariëctomie en progestativa
ten opzichte van het ontstaan van het mammacarcinoom
centraal. Over de invloed van pariteit, over de relatie van
ovariëctomie en progestativa met benigne mammalesies en
inzake de pathogenese wordt elders gepubliceerd (8).

Materiaal en methoden
Door de samenwerking tussen het Nederlands Kankerinstituut
en 8 veterinaire praktijken in Amsterdam, Zaanstad en het Gooi
konden wij beschikken over gegevens van 1128 katten. Van
deze katten hadden 229 een mammacarcinoom (MC), 55 een
benigne mammalesie (BMT) en 844 waren controlekatten (C).
Alleen van katten (N: 700: 154 MC katten, en 546 controles)
waarover de informatie compleet was, werden de gegevens
gebruikt voor statistische analyse. De gegevens over de tumor-
katten waren verkregen tussen 1983 en 1988. De gegevens van
de controlekatten waren afkomstig van alle vrouwelijke katten
die in september 1988 in de 8 deelnemende praktijken werden
gezien (geen katten met mammatumoren).
Aan de deelnemende praktijken werden voor dit onderzoek de
volgende eisen gesteld:

1. Alle chirurgisch verwijderde mammalaesies moesten wor-
den ingestuurd voor histologisch onderzoek.

2. Op het registratieformulier van tumorkatten en controlekat-
ten moesten leeftijd en gegevens over ovariëctomie (ja/nee),
en behandeling met progestativa (regelmatig, onregelmatig,
niet) zijn ingevuld.

Progestativa werden meestal gebruikt voor oestruspreventie en
soms voor huidaandoeningen. Wanneer dieren regelmatig
werden behandeld, geschiedde dit door subcutane injecties
(iedere 3-4 maanden) of door wekelijkse orale toedieningen.
Vooral preparaten op basis van Medroxyprogesteronacetaat
werden gebruikt: Depopromone® (Upjohn), Perlutex® (Leo)
en Anovulin® (Apharmo). Minder frequent werden gebruikt:
Multado® (Megestrolacetaat, Kombivet) en Delvosteron®
(Proligeston, Intervet).

Om de in de inleiding genoemde vragen te kunnen beantwoor-
den werden de gegevens uit de tumorgroep en controlegroep
met elkaar vergeleken. Door middel van de \'conditional
regression analysis\' (9) werd de statistische significatie van de
verschillen onderzocht. Er werd gestratificeerd voor veterinaire
praktijk en gecorrigeerd voor leeftijd. Onderzochte variabelen
waren: leeftijd, ovariëctomie, en behandeling met progestativa.
Het relatieve risico en de significantie van iedere variabele
werden gecorrigeerd voor alle andere variabelen.

Mammacarcinomen werden vooral gevonden bij katten van 8-
16 jaar (tabel 1). Vanw^e het feit dat de leeftijdsverdeling van
katten met mammacarcinoom en van de controlegroep sterk
uiteenloopt werd bij de statistische analyse van ovariëctomie,
pariteit en progestativa gecorrigeerd voor leeftijd.

De meerderheid van de katten van onze statistische studie had
ovariëctomie ondergaan, meestal in combinatie met hysterecto-
mie. Het betrof 114 katten met mammacarcinoom en 455
controlekatten. Ovariëctomie bleek een beschermendewerking
te hebben, ten aanzien van het mammacarcinoom, tot uitdruk-
king komend in een risicoreductie van 65% (Relatief Risico:
0.36, P<0.001).

Tabel 1 Leeftijdsverdeling van katten met maligne en benigne mammatumo-
ren en controlekatten.

Van de katten met mammacarcinoom waren 43 regelmatig en
16 onregelmatig met progestativa behandeld en 95 in het geheel
niet. Voor de controlegroep waren deze getallen 70, 56 en 420.
Regelmatige toediening van progestativa resulteerde in een
risicoverhoging van 280% (Relatief Risico: 2.81, P<0.001).
Onregelmatige toediening van progestativa gaf geen risicover-
hoging (RR: 1.04, P: 0.093).

De gemiddelde leeftijd van katten met mammacarcinoom
welke regelmatig behandeld, onregelmatig behandeld of niet
met progestagenen waren behandeld, was gelijk (9 jaar).

Wat is de betekenis van de uitkomsten van onze risico-analyse?
In de eerste plaats wordt in de door ons onderzochte populatie
een bevestiging gevonden van de in Californië (1) waargenomen
vermindering van het risico op mammacarcinoom na ovariëcto-
mie. Ook bij de hond (10) werd na ovariëctomie een verminde-
ring van het risico voor mammatumoren waargenomen.
Dit betekent dat bij het ontstaan van het mammacarcinoom van
de kat en de hond endogene, vanuit het ovarium afkomstige
hormonen een rol spelen. Daarnaast blijkt bij de kat veel
duidelijker dan bij de hond door regelmatige behandeling met
progestativa in de veterinaire praktijk een zeer aanzienlijke
risicoverhoging plaats te vinden met betrekking tot het optreden
van mammacarcinomen. De incidentie van goedaardige mam-
matumoren bij de kat bleek niet beïnvloed te zijn door
ovariëctomie, echter wel door regelmatige toediening van
progestativa (RR. 5.28 zie ref. 8). Kennelijk spelen exogene
hormonen bij de ontwikkeling van benigne tumoren bij de kat
een grotere rol dan endogene hormonen. Gezien de duidelijke
risicoverhoging voor mammacarcinoom bij de katten van onze
studie na regelmatige toediening en niet na onregelmatige
toediening van progestativa is er kennelijk sprake van een
dosiseffect. Over het werkingsmechanisme van progestativa op
het mammaweefsel weten wij nog weinig. Veelal wordt
uitgegaan van een promoverende werking van geslachtshormo-
nen door vermeerdering van het aantal gevoelige, al of niet
genetisch veranderde cellen (11). De promoverende werking
kan tot uitdrukking komen in zowel een hogere frequentie van
tumoren als in het eerder optreden daarvan.
Enigszins tot onze verrassing waren katten met mammacarci-
noom, die regelmatig waren behandeld met progestativa niet
jonger dan onbehandelde katten. In een praktijkstudie bij de
hond (10) bleek dit wel het geval.

De waargenomen invloed van progestativa geeft nieuwe moge-
lijkheden tot pathogenetisch onderzoek met name voor wat
betreft de relatie van progestativa enerzijds en proliferatie en
differentiatie van mamma-epitheel anderzijds.

Voor de veterinaire praktijk zijn onze resultaten van belang bij
het afwegen van voor- en nadelen van ovariëctomie en
progestativa in relatie tot oestruspreventie. Het is duidelijk dat
ovariëctomie valt te verkiezen boven regelmatige toediening van
progestativa voor wat betreft het risico op het optreden van
mammatumoren (maligne en benigne).
Progestativa geven ook een verhoogde kans op cysteuze
endometriumhyperplasie, pyometra, diabetes mellitus (12),
polyurie, polydipsie, atrofie van de epidermis (13) en onder-
drukking van de bijnierschors (14).

Nadelen van ovariëctomie zijn onder meer het definitieve
karakter van de ingreep, de kans op complicaties na de operatie
en mogelijke veranderingen in het gedrag. Een totale afweging
van alle argumenten pro en contra ovariëctomie respectievelijk

progestativa is nog niet te geven vanwege het nu nog ontbreken
van kwantitatieve gegevens over alle bovengenoemde risico\'s.

Deze studie was alleen mogelijk door de goede medewerking van de volgende
praktici:

E. Bolland, K. van Eeden, J. Th. Goverts, M. R. J. Heun, E. C. Osinga, 0. A. H.
M. Oudehengel, F. Santen, G. M. Smits en R. J. M. van der Waarden te
Amsterdam, F. J. van der Kamp, H. C. J. Schoenmaker en E. R Snuif te
Zaanstad en C. A. A. M. Mol en R. Muller te Hilversum.
Els de Roos wordt bedankt voor het typen van het manuscript.

1. Dorn CR, Taylor DON, Freye FL, Hibbard HH. Survey of neoplasms in
Alameda and Contra Costa County, California IL Methodology and
description of cases. J Natl Cancer Inst 1968; 40: 295-305.

2. Weyer K, Hart AAM. Prognostic factors in feline mammary carcinoma. J
Natl Cancer Inst 1968; 70: 709-16.

3. Dorn CR, Taylor DON, Schneider R, Hibard HH, Klauser MR. Survey of
neoplasms in Alameda and Contra Costa Country II. Cancer morbidity in
dogs and cats from Alameda Country. J Natl Cancer Inst, 1968; 40:317-8.

4. Hernandez FJ, Chertack M, Gage PA. Feline mammary carcinoma and
progestagens. Feline Pract, 1975: 5; 45-8.

5. Oen EO. The oral administration of megestrol acetate to postpone oestrus in
cats. Nord Vet Med, 1977: 29: 287-91.

6. Tomlinson MJ, Barteaux L, Ferns LE, Angelopoulos E. Feline mammary
carcinoma: a retrospective evaluation of 17 cases. Canadian Vet J 1984:25:
435-9.

7. Hayden DW, Barnes DM, Johnson KH. Morphologic changes in the
mammary gland of megestrol acetate-treated and untreated cats. A
retrospective study. Vet Pathol 1989; 26: 104-13.

8. Misdorp W, Romijn A, Hart AAG. Feline mammary tumors: A case control
study of hormonal factors: Anticancer Res 1991: 11 (in press).

9. Breslow NE, Day NE. Statistical methods in Cancer Research vol.1: The
analysis of case-control studiœ. WH and ARC Publ. Lyon France 1980: no
32.

10. Misdorp W. Canine mammary tumours: protective effect of late ovariec-
tomy and stimulating effects of progestins. Vet Quart 1988: 1: 26-33.

11. Rutteman GR. Hormones and mammary tumour disease in the female dog:
an update. In Vivo 1990: 4: 33-40.

12. Feldman EC, Nelson RW. Canine and feline reproduction. WB Saunders
Comp. Philadelphia 1987: 545-6.

13. Henik RA, Olson PN, Rosychuk RAM. Progesterone therapy in cats.
Compend Cont Educ 1985; 7: 132-44.

14. Chastain CB, Graham (X, Niçois CE. Adrenocortical suppression in cats
given megestrol acetate. Am J Vet Res 1981; 42: 2029-35.

Uw hond heeft TEN
Toxische epidermale necrolyse bij de hond
Bij het bovengenoemde artikel (Tijdschr Diergeneeskd 1991; 116 (21): 1072-5)
werden de antecedenten van de auteur per abuis weggelaten; deze luiden: mevr.
drs. P. J. Roosje, Specialist Dermatologie in opleiding, vakgroep Geneeskunde
van Gezelschapsdieren.

Typhlectomy in a blonde D\'Aquitaine bull
W. Backi, G.J. Binkhorst2 en W.R. Kleini

Samenvatting
Bij een anderhalf-jarige blonde d\'Aquitaine stier werd een torsio caeci van 720°
geconstateerd. Een partiële amputatie van het caecum moest worden verrichL De
diagnostiek en de operatie van deze patiënt worden beschreven tegen de
achtergrond van de gebruikelijke dilataties en rotaties van caecum en ansa
proximalis.

A caecal torsion of 72CP was diagnosed in a one-and-a-half-year-old blonde
d\'Aquitaine bulL A partial amputation of the caecum had to be performed The
diagnosis and surgery of this case are described against the background of the
usual dilatations and rotations of the caecum and ansa proximalis.

In mei 1990 werd aan de Faculteit een waardevolle anderhalf-
jarige blonde d\'Aquitaine stier aangeboden met de klacht
koliek. De avond tevoren was het de eigenaar opgevallen dat de
stier met een kromme rug stond en vaak ging liggen. De
praktizerende dierenarts constateerde een normale temperatuur
en polsfrequentie en, bij rectaal onderzoek, enkele overvulde
darmlissen. Op verdenldng van een meteorismus werd hyos-
cine-N-butylbromide3 gegeven. Hierop trad geen verbetering
op.

Bij aankomst op de Kliniek, maakte de stier een (te) rustige
indruk en stond met een opgetrokken buik. Ademhalings- en
polsfrequentie waren niet verhoogd (resp. 12 en 76 per minuut).
De temperatuur was 37.8°C en de slijmvliezen waren iets bleek.
De pens lag vrijwel stil en er kon geen steelband effect worden
opgewekt. Er was geen duidelijke défense musculaire. Bij rectale
exploratie bevond zich nog slappe faeces in het rectum. Behalve
een kleine pens, werd een sterk overvuld caecum gevonden
waarvan de caudale punt tot in het bekken lag met craniaal
daarvan in de buikholte nog een enkele niet overvulde darmlis.
Ventraal van het caecum was crepitatie te voelen; derhalve werd
een buikpunctie verricht. Het peritoneaalvocht was heldergeel
en niet stinkend en het aantal leucocyten was sterk verhoogd,
namelijk.: 11.6 Giga/L. De bloedwaarden: hematocriet, pH en
leucocytenaantal lagen binnen de normale grenzen: resp. 0.38
L/L, 7.42, en 6.2 Giga/L. In overleg met de eigenaar werd tot
een proeflaparotomie besloten.

Bij het staande dier werd een paravertebrale verdoving uitge-
voerd van de rechter flank door middel van een blok van steeds
20 ml lidocaine 2% cum adrenaline\'\' van de 13e thoracale

1 Vakgroep Algemene Heelkunde en Heelkunde der Grote Huisdieren, Yalelaan 12,
Postbus 80.153, 3508 TD Utrecht, De Uithof.

2 Vakgroep Inwendige Ziekten en Voeding der Grote Huisdieren, Yalelaan 16, Postbus
80.153, 3508 TD Utrecht, De Uithof

(Th 13) en Ie (LI) en 2e (L2) lumbale zenuw. Vervolgens werd
de buikholte geopend via een partiële wisselsnede. Er bleek een
grote hoeveelheid peritoneaalvocht in de buik aanwezig te zijn.
Via behoedzaam manipuleren werd de punt van het caecum
buiten de laparotomiewond gebracht. Het gedilateerde caecum
was 720° rond de longitudinale as gedraaid en had een
groenblauw, necrotisch aspect (fig. 1). Na terugdraaien bleek de
torsieplaats zich enkele centimeters distaal van de ileocaecale
overgang te bevinden en werd besloten het niet levensvatbare
deel te amputeren. Om de amputatie te vergemakkelijken, werd
eerst een enterotomie in de caecumpunt verricht, waardoor een
forse hoeveelheid, stinkende darminhoud kon worden afge-
voerd. Proximaal van de torsieplaats werd over het caecum een
darmklem geplaatst. Van distaal af werd het ligamentum
ileocaecale gekliefd en werden de daarin verlopende vaten
geligeerd. Voorts werd het caecum distaal van de darmklem
geamputeerd (fig.2). De sluiting van de caecumwond vond
plaats met synthetisch resorbeerbaar hechtmateriaal, polyglac-
tin5, in 2 doorlopende hechtlagen (resp. Schmieden en Lem-
bert). De laparotomiewond werd lege artis gesloten eveneens
met polyglactin voor de spieren en monofilament hechtmateri-
aal, polyamide^ voor de huid. Per operationem werd (lOmg/

kg) Na-ampicilline\' intra-abdominaal gegeven. Post operati-
onem en voorts nog tweemaal met een tussenpauze van zes uur,
werd nog eens dezelfde dosering ampicilline intramusculair
gegeven. Na één dag vasten en gerantsoeneerde watergift van
elke 2 uur 2 liter, kon het rantsoen van de stier langzaam worden
verhoogd. Tien dagen na de operatie mocht hij naar huis. Bij
follow-up na 3 maanden, bleek ons dekstiertje reeds één week
na ontslag uit het hospitaal met goed resultaat weer aan het werk
gestuurd te zijn in de weide tussen de koeien.

Reeds gedurende langere tijd zijn overvullingen en draaiingen
van het caecum en/of de ansa proximalis van het colon bij het
rund beschreven, zowel individuele gevallen (4, 10, 18) als
groepen patiënten (1,7,21). In Nederland vermeldden Hesse en
Middelkoop in 1950 als eerste het ziektebeeld (9),waarna in de
loop der tijd meerdere publikaties uit het Nederlandse taalge-
bied volgden (16,17,20). Inderdaad worden de laatste jaren aan
de Faculteit steeds meer patiënten aangeboden met dilataties
en/of draaiingen van het caecum-colon convoluut. Naast de
intensivering van de veehouderij, zal wellicht het sneller
herkennen van de aandoening door de praktici een rol spelen
(1). Meestal gaat men uit van twee verschijningsvormen:
enerzijds de eenvoudige dilatatie, anderzijds de dilatatie met
rotatie linksom (anti-clockwise) of rechtsom (clockwise) (6)
(fig.3). Voorts wordt nog onderscheiden of de punt van het

Figuur 3. Caecum en ansa proximalis a) normale situatie, b) dilatatie, c)
rotatie rechtsom/clockwise, d) rotatie linksom/anti-clockwise (naar Dirksen
1962),

caecum binnen of buiten de recessus intestinalis is gelegen
(fig,4). Zelden heeft men te maken met een draaiing van alleen
het caecum om de longitudinale as, zoals de bovengenoemde
stier had. Een dergelijke draaiing van alleen caecum noemt
Whitlock \'torsio\' ter onderscheid van een draaiing van caecum
en colon welke hij \'volvulus\' noemt (21), Draaiingen van
caecum-colon convoluut zijn beschreven bij zowel drachtige als
niet drachtige koeien (I, 7), jonge (22) en oude dieren, als ook
bij stieren (4). Bovendien is deze aandoening ook bij andere
herkauwers zoals de geit (5) en het schaap (15) waargenomen.
Als algemene oorzaak wordt in principe nog steeds uitgegaan
van \'de lebmaagpathogenese\': de (relatieve) overvoedering met
koolhydraten met vorming van een overmaat aan vluchtige
vetzuren -met name het butyraat- zou aanleiding geven tot
atonie en meteorismus, resulterend in dilatatie en torsie van
aangetaste (dikke) darmdelen. Een duidelijke oorzaak voor een
draaiing van alleen het caecum is niet aan te geven. De stier liep
met een koppel koeien in de wei en werd niet bijgevoerd met
krachtvoer. De hele koppel had al een aantal dagen diarree.

Twee dagen tevoren had de stier nog gedekt. De dekactie, in
combinatie met de dunne inhoud in het caecum, zou de
mogelijke aanleiding geweest kunnen zijn van deze zeldzaam
optredende draaiing.

De diagnose van de klassieke dilataties en rotaties van het
caecum-colon convoluut wordt gesteld door auscultatie en
percussie van de rechter flank met toegenomen buikomvang,
waar dan een positief zogenaamd \'steelband-effect\' en klotsen
kan worden gehoord (8, 19). Differentieel diagnostisch denkt
men dan aan problemen van lebmaag of caecum-colon convo-
luut. De aanwezigheid van een leverpercussie sluit de lebmaag-
dislocatie en -torsie naar rechts in principe uit. Bij rectale
exploratie voelt men een gedilateerde lebmaag als een ballon
rechts ver naar craniaal in de buikholte en een gedilateerd
caecum als een ballon caudaal in de buikholte; indien ook het
colon convoluut is uitgezet, voelt men meerdere ballonnen
ventro-caudaal in de buikholte (1, 7). Indien slechts sprake is
van een dilatatie, vindt men een normale APT en bloedwaarden.
De aanwezigheid en ernst van een tordering van darmdelen
wordt aangegeven door een stijgende polsfrequentie, rode
slijmvliezen en diepliggende ogen, hetgeen zich in het bloed-
beeld uit in een stijgende hematocriet en een dalende pH (2). De
peritoneale reactie aan de serosazijde veroorzaakt een leucope-
nie door het uittreden van leucocyten naar de peritoneale holte.
In een later stadium stijgt het aantal leucocyten in het bloed weer
en wordt een leucocytose gevonden. Koliekverschijnselen in de
vorm van onrust (herhaaldelijk liggen en opstaan) en naar de
buik slaan worden vaak alleen in het eerste, acute stadium
waargenomen (1).

Bij het onderhavige stiertje kon geen steelband of klotsen
worden gereproduceerd. De bloedwaarden waren binnen de
normale waarden. Op grond van de grote hoeveelheid buik-
vocht met een verhoogd aantal leucocyten, met een normale
hoeveelheid leucocyten in het bloed, mag worden aangenomen,
dat de aandoening vermoedelijk al langer bestond maar nog
geen aanleiding had gegeven tot extreme klinische of hematolo-
gische afwijkingen. Ondanks het \'normale\' klinisch onderzoek
(A, P, T, Ht, leucocyten, pH) en een weliswaar gedilateerd, maar
een norifiaal gelocaliseerd caecum, gaf het \'knisteren\' in
combinatie met een eveneens op peritonitis wijzend buikpunc-
taat de doorslag voor een operatief ingrijpen.
Hoewel ook de conservatieve therapie succesvol kan zijn bij de

klinisch gezonde koeien met slechts een dilatatie ten gevolge van
meteorismus van het caecum (3,7), zal zeker wanneer sprake is
van een draaiing van het caecum-colon convoluut, een laparot-
omie in de rechter flank gevolgd door een caecotomie moeten
worden uitgevoerd (11). Indien caecum- en/of colon wand
ernstig zijn aangetast, kan afhankelijk van de grootte van het te
reseceren stuk darm, een amputatie, zoals in dit geval, levensred-
dend zijn (3,13,18). Ook kan eventueel, in combinatie met een
amputatie, een jejuno- of ileocolostomie worden uitgevoerd (7,
14, 21). Bij ongeveer 10% van de aan een rotatie geopereerde
koeien wordt een recidive gevonden; door enkele auteurs wordt
aangegeven dan een partiële typhlectomie te doen (7, 21).
Hoewel het de voorkeur verdient antibiotica preventief te
verstrekken, leidt dit tot een verlies van de slachtwaarde indien
de aandoening niet chirurgisch te corrigeren blijkt te zijn. Uit
praktische overwegingen werd bij dit dier antibiotica verstrekt,
direct nadat vastgesteld was dat de aandoening chirurgisch te
behandelen was. Het intra-abdominaal verstrekken van Na-
ampicilline is dan een goede keus (12).
Over het algemeen is de prognose van een aan een rotatie van
het caecum-colon convoluut geopereerd rund na operatie goed,
mits uiteraard de algehele conditie preoperatief niet al te slecht is
(bijv. acidose) en zich postoperatief geen fatale peritonitis
ontwikkelt (3, 7, 21).

Het stiertje bleek dus uiteindelijk een torsie van alleen het
caecum te hebben, hetgeen naar onze ervaring als een bijzonder
geval mag worden aangemerkt. Als zodanig is deze patiënt dan
ook geplaatst binnen het kader van de normaal voorkomende
rotaties van caecum en ansa proximalis. Bovendien geeft het
voorspoedige post-operatieve verloop weer eens aan, dat de
buikchirurgie van het rund een uiterst dankbare affaire kan zijn.

Dankbetuiging
Wij danken de heer P. van Miltenburg voor de technischc assistentie tijdens de
operatie en dr. M.A. van der Velden voor het kritisch doorlezen van het
manuscript.

1. Braun U, Eicher R, and Hausammann K. Clinical findings in cattle with
dilatation and torsion of the caecum. Vet Ree 1989; 125: 265-7.

2. Braun U, Hermann M, and Pabst B. Haematological and biochemical
findings in cattle with dilatation and torsion of the caecum. Vet Ree 1989;
125: 396-8.

3. Braun U, Steiner A, and Bearth G. Therapy and clinical progress of cattle
with dilatation and torsion of the caecum. Vet Ree 1989; 125: 430-3.

4. Dehghani S and Townsend HGG. Caecal torsion in a 6-month-old HF steer.
Can Vet J 1982; 23: 217-8.

5. Deshpande KS, Diwan JG, and Wakankar CC. Dilatation and displace-
ment of caecum in a goat - a case report. Indian Vet J 1979; 56 (2): 144-6.

6. Dirksen G. Die Blinddarmerweiterung und -drehung beim Rind. Dtsch
Tierärztl Wschr 1962; 69: 409-15.

7. Fubini SL, Erb HN, Rebhun WC, and Hörne D. Caecal dilatation and
volvulus in dairy cows: 84 cases (1977-1983). J Am Vet Med Assoc 1986;
189: 96-9.

8. Hajer R, Hendrikse J, Rutgers UE, Sloet van Oldruitenborgh-Oostei\'iaan
MM, and Weyden GC van der. Het klinisch onderzoek bij grote huisdieren.
Bunge, Utrecht 1985: 86-112.

9. Hesse NCW en Middelkoop AR Torsio intestini bij het rund. Tijdschr
Diergeneeskd 1950; 76: 156-60.

10. Iyer GR, Ringe SV, and Chaudhary SN. Caecal dilatation and torsion in a
she-buffalo. Indian Vet J 1980: 57: 76-8.

11. Kersjes AW, Németh F, and Rutgers LIE. Atlas of large animal surgery.
Bunge, Utrecht 1985; 36-7 en 43.

12. Klein WR, Firth EC, Kievits JMCA and Jager JC de. Intra-abdominal
versus intrasmusculair application of two ampicillin preparations in cows. J
Vet Pharmacol Therap 1989; 12: 141-6.

13. Kostyra J and Tarkiewicz S. Clinical observations of cows after experimen-
tal caecectomy. Proc 9th Int Congress on Diseases of Cattle, Paris 1976:85-
8.

including the ileocecocolic junction, and its effect on digestibility in cattle.
Am J of Vet Res 1983; 44: 2237-43.

15. Modransky PD, Welker FH, Scarratt WK and Rashmir AM. Caecal
volvulus in a ewe. J Am Vet Med Assoc 1989; 194: 1726-7.

16. Moor A de, Bouckaert JH en Oyaert W. Acute darmobstructies bij het rund.
Vlaamsch Diergeneeskd Tijdschr 1962; 31: 193-210.

17. Numans SR. Erfahrungen mit der operativen Reposition von Lageverände-
rungen des Labmagens und im Dikdarmcomplex des Rindes. Dtsch
Tierärztl Wschr 1961; 68: 12-7.

18. Singh J, Sharma SK, and Singh M. Total typhlectomy for treatment of
necrosed caecum following its torsion in a bullock. Haryana Veterinarian
1983; 22: 26-7.

19. Smith DF, Erb HN, Kalaher KM, and Rebhun WC. The identification of
structures responsible for the right side tympanic resonance (\'ping\') in adult
cattle. Cornell Vet 1982; 72: 180-99.

21. Whitlock RH. Cecal volvulus in dairy cattle. Proc. 9th Int. Congress on
Diseases of Cattle, Paris 1976; 69-74.

Naar aanleiding van onderstaande bij de redactie ontvan-
gen vraagstelling vond zij prof. dr A. de Kruif (Faculteit
Diergeneeskunde, Gent) bereid om voor de lezers een
antwoord te formuleren

Bij jonge kalveren komt vlak na de geboorte een afwijking voor
die men bij ons \'het mouwke\' noemt.
De kalveren zakken door het betreffende achtereen en bij
onderzoek blijkt de patella naar lateraal gedisloceerd.
De afwijking komt voor, zowel bij kalveren die in kopligging als
in stuitligging zijn geëxtraheerd.

Naar mijn mening wordt deze afwijking vrijwel altijd veroor-
zaakt door een zware partus. Doordat het kalf naar verhouding
te groot is wordt de knie bij het passeren van de bekkeningang
beschadigd. Deze beschadiging is soms zeer ernstig, bijvoor-
beeld als de patella totaal gedisloceerd is en soms gering.
Uiteraard is de prognose geheel afhankelijk van de ernst van de
ontstane afwijking. Is deze ernstig dan blijft het kalf door het
achterbeen zakken en is herstel uitgesloten. Zijn er slechts
geringe veranderingen ontstaan dan treedt meestal een zeer
langzaam verlopend herstel op, hetgeen maanden kan duren.
Met behulp van goed klinisch onderzoek is het mogelijk de ernst
van het trauma vast te stellen en kan een gefundeerde prognose
worden gegeven.

Diagnostic imaging in companion animal cardiology
M.L Schmidt\\ H.P. Meyer^, I. Tiemessen\\ A.A. Stokhof^
Tijdscnr Diergeneeskd 1992; 117:8-11

De diagnostische waarde van röntgenologisch en echografisch onderzoek wordt
geïllustreerd aan de hand van de beschrijving van de ziektegeschiedenis, de
bevindingen bij het lichamelijk onderzoek en de röntgenologische en echografi-
sche onderzoeksresultaten bij vier hartpatiënten.

The diagnostic value of radiographic and ultrasonographic examination is
illustrated by reporting the case history, physical findings and examination
results in four dogs with cardiac disease.

Het stellen van de diagnose bij gezelschapsdieren met een
hartafwijking, is vaak lastig. Naast lichamelijk onderzoek en een
electrocardiogram (ECG) kunnen zowel röntgenologisch als
echografisch onderzoek een essentiële bijdrage leveren aan de
diagnostiek. Door middel van de bespreking van enkele
patiënten zal een beeld geschetst worden van de waarde van
röntgenologisch en echografisch onderzoek bij hartpatiënten
Het lichamelijk onderzoek en de bijbehorende differentiële
diagnose worden slechts kort belicht. Therapieën zullen niet
worden besproken.

Een 6 jarige Golden Retriever (gecastreerde reu) wordt aange-
boden aan de Universiteitskliniek voor Gezelschapsdieren te
Utrecht (UKG) met als problemen verminderd uithoudingsver-
mogen, slechte eetlust, veel drinken en een toename van de
buikomvang. De problemen zijn geleidelijk in de loop van
enkele weken verergerd.

Bij het lichamelijke onderzoek valt op dat de buik sterk in
omvang is toegenomen en dat er oedeem aanwezig is onder de
buik en rond de hakken. De polsfrequentie is 120 slagen per
minuut, de pols is zwak, regelmatig, equaal, symmetrisch en
synchroon met de hartslag. De slijmvliezen zijn rood en de
capillary refill time (CRT) is langer dan 1 seconde (s). Er is
sprake van veneuze hypertensie, gezien de gezwollen venae
jugulares. De undulatieproef van het abdomen is positief. Bij
buikpalpatie worden geen afwijkingen waargenomen, omdat de
buikwand sterk onder spanning staat. Bij auscultatie is de
intensiteit van de hartetonen sterk verlaagd. Links noch rechts is
de ictus cordis te voelen. Het dempingsveld van het hart is
vergroot, zo blijkt bij de percussie van de thorax.
De gevonden afwijkingen deden sterk denken aan het bestaan
van een pericardovervulling, reden waarom besloten werd tot

Vakgroep Geneeskunde van Gezelschapsdieren, Faculteit Diergeneeskunde, Rijksuni-
vetsiieit Utrecht, Yalelaan 10, 3584 CM Utrecht

een röntgenologisch en echografisch onderzoek van de thorax.
Op röntgenfoto\'s van de thorax is een vergrote, afgeronde
hartschaduw zichtbaar (fig. la). De trachea is naar dorsaal
gedisloceerd. Er zijn geen aanwijzingen voor longstuwing. De
vena cava caudalis is breed.

Echografisch onderzoek toont binnen de pericardiale begren-
zing, rondom het hart, een echoloze zone, hetgeen wijst op
aanwezigheid van vloeistof in de pericardiale holte (fig. Ib). Aan
het hart zelf zijn geen afwijkingen zichtbaar en er zijn geen
aanwijzingen voor een ruimte innemend proces in de pericardi-
ale holte.

De diagnose pericardovervulling werd dus door middel van
echografisch onderzoek van het hart bevestigd.

Een 4 maanden oude Landseer teef wordt aangeboden met als
problemen een slecht uithoudingsvermogen, apathie, matige
eetlust en achterblijven in groei ten opzichte van de nestgenoten.
Bij opwinding treden flauwtes op. Bij lichamelijk onderzoek zijn
de relevante bevindingen: polsfrequentie 140 slagen per minuut
en een normale polskwaliteit. De slijmvliezen zijn bleekroze, de
CRI is kleiner dan 1 s. Er worden geen stuwingsverschijnselen
aangetroffen. Een fremitus is voelbaar op de linker thoraxwand
in de 2^ tot en met de 5« intercostale ruimte. Bij auscultatie wordt
een holosystolische soufflé waargenomen waarvan het punctum

maximum ter hoogte van de pulmonaliskleppen ligt. Het ECG
vertoont een sinusrythme met een rS configuratie in afleiding II,
een diepe S in afleidingen II en CVgLU, een W-vormig complex
in afleiding Vjo. De hartas (MEA) is 137° (asdraaiïng naar
rechts). Het ECG laat dus zien dat er een drukbelasting bestaat
van het rechter hart. Op grond van de bevindingen bij het
lichamelijk onderzoek en het ECG wordt de hond verdacht van
een pulmonalisstenose.

Röntgenologisch onderzoek toont op de dorsoventrale opname
een forse hartschaduw met uitbochting van de rechter hartehelft
(fig. 2a). Craniolateraal van de aortaboog is een ronde uitpuiling
zichtbaar buiten de hartcontour. Dit betreft een gedilateerde
truncus pulmonalis, ook wel \'pulmonaalknop\' genoemd. Hier-
mee overlappend is een restant van de thymus zichtbaar. Op de
laterale opname is een ondervuld longvaatbed zichtbaar. Deze
combinatie van afwijkingen past bij het beeld van een pulmona-
lisstenose.

Bij echografie is dilatatie en hypertrofie van de rechter ventrikel
zichtbaar. Helaas wordt de l^eldvorming van de pulmonalis-
kleppen bij deze hond verhinderd door luchthoudend longweef-
sel. Supravalvulair is wel een dilatatie van de truncus pulmonalis
zichtbaar.

Hartkatheterisatie gevolgd door contrastinjectie in de rechter
ventrikel toont een vernauwing in de uitstroomopening van de
rechter ventrikel ter hoogte van de pulmonaalkleppen (fig. 2b).
Er is dus een valvulaire pulmonalisstenose aanwezig. Supraval-
vulair treedt een verwijding op van de truncus pulmonalis, de
zogenaamde poststenotische dilatatie.
De diagnose valvulaire pulmonalisstenose met poststenotische
dilatatie is hiermee gesteld. De diagnose is bij postmortaal
onderzoek bevestigd.

Een 10 jaar oude poedel reu hoest al sinds twee jaar. Overigens
zijn de eigenaar geen afwijkingen opgevallen. Zeer plotseling
echter is de hond sloom en benauwd geworden.Hij wordt in
liggende toestand aangeboden aan de UKG. Bij lichamelijk
onderzoek vallen de volgende waarnemingen op: het dier is in

ernstige dyspnoe en heeft cyanotische slijmvliezen. De polsfre-
quentie is 124 slagen per minuut, de pols is zwak, regelmatig,
equaal, symmetrisch en in fase met de hartslag. Bij auscultatie
van het longveld worden over het hele gebied te duidelijke
ademgeruisen waargenomen, alsmede muzikale rhonchi. Er zijn
geen aanwijzingen voor veneuze hypertensie. Op het hart is een
holosystolisch bijgeruis hoorbaar met het punctum maximum
ter hoogte van de mitraliskleppen. Het ECG vertoont een
sinusrythme met in afleiding II een verhoging en verbreding van
de P- top, een high voltage QR-complex, een diepe Q-top, en
een MEA van 63°. Het ECG is suggestief voor een vergroting
van zowel linker als rechter atrium en een volumebelasting van
de linker ventrikel. Op grond van het lichamelijk onderzoek en
het ECG wordt de hond verdacht van een hartdecompensatie,
mogelijk ten gevolge van een mitralisinsufficiëntie. Voor het
vaststellen van de ernst van de toestand wordt röntgenologisch -
en echografisch onderzoek van de thorax verricht.
Bij een eerste serie röntgenfoto\'s (niet getoond) valt een vergrote
hartschaduw op, waardoor de trachea naar dorsaal is gedislo-
ceerd. Tevens is een gemengd interstitieel-alveolair infiltraat in
diverse longkwabben aanwezig. De infiltraten zijn het meest
uitgebreid in het perihilaire gebied. Er zijn aanwijzingen voor
longstuwing en stuwing van de vena cava caudalis. De lever is
vergroot, waardoor de maag naar caudaal is verplaatst. Er wordt
geconcludeerd dat er waarschijnlijk sprake is van longoedeem
op basis van een cardiaal probleem. Na behandeling met een
diureticum gedurende 3 dagen zijn de longen weer voldoende
luchthoudend en is geen longstuwing meer zichtbaar (fig. 3a).

Op dezelfde opname valt verder op dat de hartschaduw vergroot
is, waardoor de linker hoofdbronchus naar dorsaal wordt
gedrukt. Er is een duidelijke uitbochting van het hart zichtbaar
in het gebied van het linker atrium. De vena cava caudalis is
verbreed.

gedilateerd linker atrium, een vrij hoge \'fractional shortening\'
(FS)\' van de linker ventrikel (38%) en grove, knobbelig verdikte
mitraliskleppen. De genoemde waarnemingen passen bij insuffi-
ciëntie van de mitraliskleppen.

Een Dobermann reu van 5 jaar oud wordt aangeboden met de
volgende anamnese: al 3 maanden heeft de hond een krachte-
loze hoest. De hond is tijdens deze periode ook geleidelijk
slomer geworden, heeft een verminderd uithoudingsvermogen,
afgenomen eetlust en hij vermagert. De laatste week is de hond
steeds benauwder geworden.

Bij lichamelijk onderzoek blijkt dat de slijmvliezen bleek-grauw
van kleur zijn en de CRT langer dan 1 s is. De ademhaling
verloopt geforceerd in een frequentie van 96 respiraties per
minuut. De polsfrequentie bedraagt 136 slagen per minuut, de
pols is matig krachtig, regelmatig, equaal, symmetrisch en
synchroon aan de hartslag. De ictus cordis is op de linker
thorax wand voelbaar in de 5« tot en met de 7«, rechts in de en
7« intercostale ruimte. Bij percussie wordt een vergrote hartdem-
ping gevonden. Bij auscultatie van het longveld hoort men
dorsaal te luide en ventraal bronchiale ademgeruisen. Er is op
het hart een systolisch bijgeruis waarneembaar, waarvan het
punctum maximum niet goed te bepalen is. Het ECG laat een
sinustachycardie zien met een verbreding van de P-top. In
afleiding II is er een high voltage QR-complex met een hoge T-

Fig. 4b c Patiënt 4. Lange as doorsnede (bi. br is ernstige dilatatie van het
Imker atriunn en de linker ventrikel. Een M-nnode registratie gemaakt langs de
lijn. zoals zichtbaar in hg. 4b. geeft de bewegingen van het hart uitgezet tegen
de tijd weer. De FS is verlaagd, hetgeen afgeleid wordt uit de geringe
veranderingen m diameter van het lumen van de ventrikel tijdens de
hartcyclus. (1= ventrikel septum, 2= linker ventrikel lumen, 3= linker
ventrikel achterwand, 4= ECG-registratie, 5= diastolische diameter, 6=
systolische diameter).

top waarneembaar. Deze waarnemingen wijzen op een vergroot
linker atrium en een verwijd linker ventrikel. Om de ernst van
de afwijkingen vast te stellen wordt röntgenologisch en echogra-
fisch onderzoek van de thorax verricht.
Het röntgenologisch onderzoek toont een sterk vergrote hart-
schaduw (fig. 4a). De caudale begrenzing van het linker hart is
steil en er is een uitbochting van het linker atrium. Er zijn, met
name perihilair, uitgebreide alveolaire infiltraten zichtbaar en er
is stuwing van de longvaten aanwezig. De longveranderingen
zijn waarschijnlijk het gevolg van longoedeem. Bij echografisch
onderzoek wordt een verwijding van linker atrium, linker
ventrikel (fig. 4b) en rechter hartehelft gevonden. De linker
atrio-ventriculaire ring is verwijd en de septale mitralisklep reikt
tijdens diastole niet meer tot het septum. De FS van de linker
ventrikel is 9%, dus sterk verlaagd (fig. 4c). De diagnose
congestieve cardiomyopathie is hiermee bij deze patiënt beves-
tigd.

Bovengenoemde patiënten illustreren de waarde van zowel
röntgenologisch als echografisch onderzoek.
Een afgeronde vorm van de hartschaduw op de röntgenfoto, kan
een aanwijzing zijn voor pericardovervulling, doch de uiteinde-
lijke diagnose kan pas met zekerheid via echocardiografie
gesteld worden. In geval van pulmonalisstenose, kunnen hier-
voor vaak sterke aanwijzingen gevonden worden op de röntgen-
foto, zoals een vergroot rechterhart, een \'pulmonaalknop\' en
ondervulling van de longvasculatuur. Met echocardiografie kan
de door hypertrofie verdikte wand van de rechter ventrikel en de
poststenotische dilatatie aangetoond worden. Helaas komt de
truncus pulmonalis zelf niet altijd goed in beeld, omdat het
acoustisch venster bij sommige honden te klein is. Differentiëren
tussen een subvalvulaire, valvulaire of supravalvulaire pul-
monalisstenose is dan ook niet altijd mogelijk. De zekerheids-
diagnose kan dan verkregen worden via angiocardiografie. Met
behulp van een katheter wordt contrastmiddel ingespoten,
waardoor de truncus pulmonalis in beeld wordt gebracht.
I^et röntgenologisch beeld van mitralisinsufficiëntie en conges-
tieve cardiomyopathie vertoont een aantal overeenkomsten. Het
hart is vaak gegeneraliseerd vergroot met uitbochting van het
linker atrium. In beide gevallen kan longstuwing en longoedeem
aanwezig zijn, evenals een gestuwde vena cava caudalis.
Signalement en lichamelijk onderzoek spelen bij het opstellen
van de differentiële diagnose dan ook een belangrijke rol. Met
behulp van echografie worden vooral de gevolgen van een
mitralisinsufficiëntie zichtbaar, zoals sterke dilatatie van het
linker atrium en een verhoogde FS. De mitraliskleppen zijn
meestal knobbelig verdikt. Echocardiografie bij patiënten met
congestieve cardiomyopathie laat dilatatie van diverse compar-
timenten zonder hypertrofie zien en een sterk verlaagde FS.
In het algemeen kan gesteld worden, dat de röntgenfoto\'s een
overzicht geven van grootte, vorm en plaats van het hart én
belangrijke informatie verstrekken over de longen. Dit laatste is
met name belangrijk in verband met het uitsluiten van longaan-
doeningen en het vaststellen van longstuwing en longoedeem in
het kader van hartafwijkingen. Met echografisch onderzoek
worden de diverse hartcompartimenten en kleppen in beeld
gebracht. Behalve morfologische evaluatie kan ook een indruk
gekregen worden van de mechanische prestaties van het hart.
Voor beide technieken geldt dat er een goede kwaliteit
beeldvorming noodzakelijk is. Bij röntgenfoto\'s is hiervoor een
apparaat nodig van voldoende vermogen, waarbij gebruik
gemaakt kan worden van een hoge kV-instelling (bij voorkeur
hoger dan 100 kV) en een relatief lage m As-waarde. Verder is
het gebruik van een (bewegend) strooistralenrooster nodig.
Echografisch onderzoek dient bij voorkeur te geschieden met
een sectorscanner. Sectorscanners produceren een divergerende
geluidsbundel, hetgeen een waaiervormig beeld oplevert waar-
bij de geluidsbundel aan de oppervlakte van het te onderzoeken
object aanzienlijk smaller is dan in de diepte. Lineaire transdu-
cers produceren geluidsgolven welke zich evenwijdig aan elkaar
voortplanten. Hierdoor ontstaat een rechthoekig beeld waarbij
de geluidsbundel aan de oppervlakte van het object even breed is
als in de diepere delen. De lineaire transducers zijn minder
geschikt voor onderzoek van de thorax omdat een groot deel
van de bundel reeds aan de oppervlakte volledig door de ribben
zal worden weerkaatst. Voor onderzoek van het hart moet zowel
M-mode registratie als videoregistratie mogelijk zijn. Ook een
camera om stilstaande beelden fotografisch vast te leggen is
onontbeerlijk. Om echografische beelden te kunnen relateren
aan de elektrische hartactie is het noodzakelijk simultaan een
ECG te registreren.

Samenvattend moet worden geconcludeerd dat, röntgenolo-
gisch en/of echografisch onderzoek in combinatie met een goed
uitgevoerd lichamelijk onderzoek een belangrijke bijdrage
leveren aan de diagnostiek bij de beschreven patiënten.

Geboortediarree heeft een ingrijpende invloed op het resultaat in de
varkensfokkerij. Groeivertragingen verminderde weerstand maken
de biggen vatbaar voor andere ziekten en verhogen het
sterftepercentage. Tijdige vaccinatie van de zeugen biedt biggen
een optimale bescherming omdat lmocollpor-5 als een van de
weinige vaccins ook hetColi-antigeen K88ad bevat, waarvoor 30%

Op een aantal varkensbedrijven worden
natte bijprodukten, zoals wei en tarwe-
indampconcentraat, beter bekend onder
de merknaam Bondatar, gevoerd naast
een aangepast droogvoer. Bondatar is
een bijprodukt van de tarwezetmeel- en
tarweglutenproduktie. Bondatar bevat
resteiwitten en een aanzienlijke hoeveel-
heid zetmeel in ingedikt proceswater.
Het nat afgezette produkt wordt aange-
zuurd met zoutzuur tot een zuurgraad
van circa drie.

De verschillende weisoorten hebben een
relatief hoog lysine-gehalte, waardoor
het relatieve tekort aan lysine in Bonda-
tar wordt gecompenseerd.
De combinatie van wei en Bondatar kan
als drinkmengsel worden verstrekt,
waarbij het drinkwater geheel of gedeel-
telijk wordt vervangen.

Op een vleesvarkensbedrijf werd boven-
staande combinatie als drinkwaterver-
vangend mengsel aan alle dieren op het
bedrijf verstrekt via een pompinstallatie,
aangesloten op drinknippels.
Daarnaast werd een aangepast vleesvar-
kensvoer verstrekt. Regelmatig werden,
ten hoogste enkele dagen oude, droog-
voerresten uit de diverse voersilo\'s afge-
tapt en verdeeld over een of twee afde-
lingen.

In verband met de plotselinge sterfte op
het bedrijf van vrijwel alle zeventig
dieren in één afdeling met zware vlees-
varkens, werden praktizerend dierenarts
en Gezondheidsdienst in consult geroe-
pen.

Verschijnselen
Aan het einde van de ochtend waren bij
controle van de afdeling twee dode en
twee trage dieren aangetroffen. Deze
trage dieren waren vervolgens op de
voergang geplaatst. De dwarsstaande
afdeling werd direct van buiten over de
voergang op natuurlijke wijze geventi-
leerd door aan weerskanten volledig
openstaande deuren, welke in verband
met de twee dieren op de voergang
gedeeltelijk moesten worden afgesloten.
Afzuiging van de lucht vond plaats via
ventilatiekokers. De hokken hadden
dichte, relatief hoge hokafscheidingen
en een halfroostervloer.
Bij een volgende controle, ongeveer
twee uur later, bleken alle varkens in de
afdeling dood, op de twee dieren op de
voergang na. Op de rest bij de dieren in
de andere afdelingen van het bedrijf
werden geen problemen geconstateerd.
De dode varkens lagen verspreid in de
hokken, de kadavers waren bleek van
kleur, en grote hoeveelheden wit schuim
waren uit de neusgaten gelopen. In de
afdeling hing een zeer doordringende
geur van zwavelwaterstof. Met spoed ter
sectie aangeboden varkens vertoonden
cyanose, zeer ernstig longoedeem, bloe-
dingen op de epi- en endocard, leverstu-
wing, nierzwelling, hartspierdegeneratie
en een ernstige degeneratie van de ske-
letspieren.

Oorzaak
De combinatie van anamnese, ver-
schijnselen en sectiebeeld wees in de
richting van een intoxicatie. Verdenking
bestond aanvankelijk ten aanzien van
een droogvoerrest van onbekende ou-
derdom, die vanaf deze ochtend in
alleen de betreffende afdeling was ver-
strekt. Het voer vertoonde echter geen
afwijkingen aan kleur en geur, en was
niet ontmengd, vochtig of klonterig.
Verder bleken de ter sectie aangeboden
varkens zeer weinig voer te hebben
opgenomen. Van de voerrest, en voor de
volledigheid ook van de wei en van
Bondatar die overigens wel aan alle
varkens op het bedrijf werden verstrekt,
werden monsters achtergehouden.
Een \'indicator-varken\', waaraan nog
enkele dagen langer de aanvankelijk
verdachte voerrest werd verstrekt, on-
dervond geen nadelige gevolgen. De
voerrest kon via deze weg derhalve als
oorzaak worden uitgesloten.

Bij een verdere controle in de afdeling
bleek echter een drinknippel in een van
de hokken afgebroken te zijn. De afde-
ling heeft een gescheiden mestkelder, en
staat alleen via een klein stroomgat
onderin in verbinding met de kelder van
de aangrenzende afdeling. Aangenomen
mag worden dat de nacht en ochtend
tevoren via de defecte nippel een zeer
grote hoeveelheid wei/Bondatar-meng-
sel in de mestput van de afdeling is
gestroomd.

Het op deze wijze aangeboden substraat
van eiwit- en koolhydraatverbindingen
is door de in de mest aanwezige aërobe
en anaërobe bacterieflora in zeer korte
tijd omgezet. Bij deze omzetting wordt,
naast kooldioxyde, een mengsel van
schadelijke gassen, zwavelwaterstof en
blauwzuur, gevormd. De vorming van
ammoniak wordt bij excessieve vor-
ming van zwavelwaterstofgas geblok-
keerd. Zwavelwaterstofgas is, op grond
van de te verwachten concentraties van
gassen in het mengsel, het meest toxische
component.

Het deels afsluiten van de deuren na het
plaatsen van de twee trage dieren op de
voergang heeft, door vermindering van
de ventilatie in de afdeling, de effecten
van het vrijkomen van de gassen ver-
sneld.

Ten aanzien van zwavelwaterstof geldt
voor de mens een maximaal aanvaard-
bare concentratie op de werkplek van
10 dpm. In stallucht zijn nadelige effec-
ten te verwachten bij concentraties bo-
ven 50 dpm. Verstikkings- en intoxica-
tieverschijnselen treden op vanaf 150
dpm. Genoemd worden bemoeilijkte
ademhaling, cyanose, lusteloosheid, ver-
dwijnen van de reflexen, en terminale
krampen gevolgd door de dood. Bij
concentraties boven 200 tot 300 dpm
kan in zeer korte tijd de dood intreden.
Bij metingen, uitgevoerd op de volgende
dag met behulp van Drager-apparatuur,
werd in de bewuste afdeling een zwavel-
waterstof-concentratie van meer dan
200 dpm vastgesteld, tegen een concen-
tratie van minder dan 1 in een controle-
afdeling met even zware vleesvarkens.
De kooldioxyde-concentratie bedroeg
0,3 volumeprocent in de bewuste afde-
ling, tegen 0,15 volumeprocent in de
controle-afdeling. De norm ligt rond de
0,2 volumeprocent. De ammoniak-con-
centratie was verwaarloosbaar klein,
tegen 5 dpm in de controle-afdeling.

\'Er is geen toekomst voor IBR in de EG\'
zou een wenkend perspectief kunnen
zijn, zo stelde drs. J. A. Smak, Hoofd
afdeling Dierziektebestrijding van de
Veterinaire Dienst, in zijn inleiding van
het symposium: \'Luchtweginfectie bij
rundvee\'.

Dit symposium werd op 29 oktober
1991 georganiseerd ter gelegenheid van
het afscheid van dr. C. Holzhauer als
dierenarts bij de Stichting Gezondheids-
dienst voor Dieren in Gelderland.
Het handelde over IBR en andere virus-
sen maar ook bacteriële longaandoenin-
gen waaronder pasteurella kregen de
aandacht.

De belangstelling van Holzhauer voor
deze aandoeningen bij rundvee werd
eerder in 1979 tot uiting gebracht in zijn
proefschrift over pinkengriep. Zijn pro-
motoren prof. dr. G. Wagenaar en prof.
dr. J. G. van Bekkum waren overigens
deze dag eveneens aanwezig.
Zijn stelling van destijds dat pinkengriep
niet hetzelfde agens is als IBR kan
volgens een andere inleider prof. dr. J. T.
van Oirschot nog steeds als juist worden
beschouwd. Deze hield een uitvoerig
betoog over de genensamenstelling van
IBR en andere herpesvirussen alsmede
over de epidemiologie, de pathogenese
en de bestrijding.

In Denemarken is men er na een ge-
richte campagne en een bedrag van 170
miljoen gulden in geslaagd IBR uit te
roeien. Dr. V. Bitsch van het Deense
Productschap voor Zuivel gaf een helder
exposé over de stap voor stap aanpak
van het vrijmaken van deze ziekte in de
periode 1984-1991.

In Nederland is daar voorlopig nog lang
geen zicht op. Tijdens de discussie na de
drie IBR-inleidingen stelde dr. P. de
Leeuw, directeur van de Stichting Ge-

De waargenomen verschijnselen, het
sectiebeeld, en de resultaten van de
gasmetingen leiden tot de diagnose van
verstikking door vorming van schade-
lijke gassen, met name zwavelwaterstof-
gas in de mestkelder.

I Dre. P. T. van \'l Veld, dierenarts bij de Gezondheids-
dienst voor Dieren in Gelderiand.

zondheidsdienst voor Dieren, dat gezien
de recente teleurstellingen bij de bestrij-
ding in de Kl-centra allereerst een inven-
tarisatie van de situatie in Nederiand zal
moeten plaats vinden. De daarop vol-
gende strategie hangt af van de resulta-
ten van de kosten/baten-analyse die
daarmee annex is maar zeker ook van
wat de EG zal gaan doen.
Drs. Smak had al laten blijken dat in
Brussel men er nog lang niet uit is. Er is
dus nog steeds een toekomst voor IBR in
Europa.

Een rigoreuze regelgeving zou wel eens
zeer nadelige gevolgen kunnen hebben
voor de genetische waarde van onze
veestapel.

Dat sperma overigens een uitstekende
besmettingsbron kan zijn werd door de
Deense inleider geïllustreerd met voor-
beelden van de eerste uitbraken van deze
ziekte in 1969 vanuit Kl-stations.
Er zit voor Nederiand voorlopig niets
anders op dan te blijven vaccineren, al
waarschuwde prof van Oirschot voor al
te veel voortvarendheid in dit opzicht.
Welke preparaten je daar het beste voor
kunt gebruiken was te vernemen uit de
folders die de sponsoren van deze dag,
de firma\'s Duphar Animal Health en
Smith Kline Beecham Animal Health,
iedere bezoeker ter hand stelden, samen
met de gebundelde tekst van de lezingen
die, zeer prijzenswaardig, reeds verkrijg-
baar waren in de lunchpauze.
Na de IBR-sessie kwamen dr. E. F. G.
Vanopdenbosch uit het NIDO te Brussel
en dr, A. Wiseman van Smith Kline
Beecham Biologicals aan het woord
over respectievelijk \'BRS en virale
luchtweginfecties bij het kalf en Pasteu-
rella en andere bacteriële luchtweginfec-
ties bij het rund\'.

Het Bovine Respiratoire Syncitiaal Vi-
rus in de wandelgangen het RS-virus
kan verwoestend optreden vooral bij de
Belgische witblauwen in de herfstmaan-
den in de leeftijd van 2 tot 15 maanden.
Klimaatinvloeden zoals depressies spe-
len een belangrijke bevorderende rol
Het rasgebonden zijn van dit fenomeen
zou er mee te maken hebben dat deze
ziekte in Nederland niet of sporadisch
voorkomt.

Dr. A. Wiseman tenslotte maakte aan
de hand van een historisch overzicht
duidelijk dat de bacteriologische infec-
ties van begin af aan maar ook nu nog
een belangrijke oorzaak kunnen zijn van
luchtweginfecties. Vooral de pasteurel-
la\'s zoals de P. haemolytica en de P.
multocida zijn zeer te vrezen. Vaccineren
heeft weinig of geen zin. Haemophilus
somnus is een andere bacteriële infectie-
ziekte waarvan de exacte oorzaak nog
niet gans duidelijk is maar die wel de
nodige sterfte oplevert.
Dit symposium was zeer goed uitgeba-
lanceerd wat betreft de tijd van de
informatie door de sprekers, de tijd voor
discussie en de tijd voor koffie en lunch.
Dit schema werd strak en plezierig in de
hand gehouden door de dagvoorzitter
drs. J. C. Knijn, directeur van de Ge-
zondheidsdienst waardoor de receptie
volgens plan van start kon gaan. Al met
al een zeer geslaagde bijeenkomst voor
de organisatoren, de ongeveer tweehon-
derd bezoekers maar ook als een mooi
afscheidscadeau voor de scheidende me-
dewerker.

Op de receptie met vele vrienden en
bekenden maakte de voorzitter van het
bestuur, de heer D. J. G. van der Kolk,
er geen geheim van hoe Holzhauer
gewaardeerd werd als deskundige maar
zeker niet in de laatste plaats als een
medewerker die de taal van de veehou-
der sprak waardoor de communicatie
altijd optimaal was. Mevrouw M. Holz-
hauer werd middels toepasselijke woor-
den en een prachtige bloemencomposi-
tie in de hulde betrokken.
Drs. R. W. M. Ikink voorzitter van de
afdeling Gelderland van de KNMVD
schetste de rol die Holzhauer gespeeld
had in de Maatschappij. Altijd actief in
de afdeling nooit te beroerd om artikelen
te schrijven voor het Tijdschrift die zich
vooral richtten op de praktici.
Het aangeboden cadeau bestond uit een
CD-speler en een videorecorder.
Kortom een zeer waardevol lid van de
KNMVD verlaat helaas de actieve
dienst.

Zoals gezegd de gedrukte tekst van de
inleidingen was al tijdens de bijeen-
komst beschikbaar. Nog enkele exem-
plaren zijn op de dienst aanwezig voor
diegenen die niet in staat waren naar
Oosterbeek in Hotel de Bilderberg te
komen. Het adres is:
Stichting Gezondheidsdienst voor Die-
ren in Gelderland, mevrouw Jacqueline
van Braam, Tel.:085-629304, tst 24,
Postbus 10, 6880 BD Velp.

De Stichting Jubileumfonds der Veeart-
senijkundige Hoogeschool 1921 deelt
mee dat op donderdag 6 februari 1992
zal worden overgegaan tot uitreiking
van de Schornagel legpenning en de
Schimmel-Viruly prijs.
De plechtigheid vindt plaats om 14.30
uur in het hoofdgebouw van de Faculteit
der Diergeneeskunde, Yalelaan 1, de
Uithof te Utrecht.
Het programma is als volgt:
14.30 Introductie door de voorzitter
van de Stichting Jubileumfonds,
prof. dr. A Ruiter.
14.35 Argumentatie voor de toeken-
ning van de Schornagel legpen-
ning door prof. dr. C. J. G.
Wensing.

14.55 Argumentatie voor de toeken-
ning van de Schimmel-Viruly
prijs door prof. dr. M. C. Horzi-
nek.

15.15 Uitreiking van de prijzen door
Zijne Excellentie de Staatssecre-
taris van het Ministerie van Land-
bouw, Natuurbeheer en Visserij,
drs. J. D. Gabor.
Receptie.

Van 27 april tot en met 8 mei 1992
wordt in Utrecht een workshop gehou-
den voor onderzoekers die de recombi-
nant-DNA technologie in hun eigen
onderzoek willen gaan toepassen. Er is
geen voorafgaande kennis in de molecu-
laire biologie vereist. De nadruk ligt op
laboratoriumwerk; hier wordt ca. 6 uur
per dag aan besteed. Verder zijn er elke
dag lezingen en discussiebijeenkomsten,
waarin de theoretische achtergronden
en de biotechnologische of medische
toepassingen worden besproken.
Inlichtingen verstrekken: dr. J. A. Len-
stra en prof. dr. B. A. M. van der Zeijst,
Faculteit Diergeneeskunde, Postbus
80.165, 3508 TD Utrecht, tel. 030-
534888; telefax 030-540784.

Het DLO-Centraal Diergeneesk^indig
Instituut (CDI-DLO) te Lelystad roept
hierbij uw medewerking in. Voor een
aantal aspecten van voorgenomen BSE/
scrapie - onderzoek hebben wij dringend
behoefte aan scrapie - positieve schapen,
liefst drachtige ooien en liefst Texelaars!
Voor geschikte dieren wordt een goede
prijs betaald. Vervoer kan worden gere-
geld. Mogelijk kunt u uw cliënten in
voorkomende gevallen op deze moge-
lijkheid wijzen (\'discretie verzekerd\'!).
Nadere informatie: tel. 03200-73359
(drs. B. E. C. Schreuder) of 03200-
73424 (dhr. Sloetjes, Hoofd Proefdier-
verzorging en Techniek).

Dr. A. D. M. E. Osterhaus, bij besluit
van het College van Bestuur per 1
september 1990 benoemd tot hoogle-
raar in de Faculteit der Diergenees-
kunde aan de Rijksuniversiteit te
Utrecht, om werkzaam te zijn op het
vakgebied van de Milieuvirologie is
voornemens op vrijdag 24 januari 1992,
te 16.15 uur, in de aula van het acade-
miegebouw, Domplein 29 te Utrecht,
zijn ambt te aanvaarden met het houden
van een oratie, getiteld: \'Virussen in \'l
wild- meer zorgen voor morgen\'.

Op 20 februari 1992 wordt te Utrecht
(Hoofdgebouw Faculteit Diergenees-
kunde, Yalelaan 1, \'De Uithof) een
symposium georganiseerd over \'Elek-
tronische identificatie en registratie van
vogels in Nederland\'. Getracht is om alle
belanghebbende partijen op deze avond
bijeen te krijgen om de problematiek in
een breed verband te kunnen bespreken.
De op het symposium gevoerde discus-
sies moeten de basis vormen voor na-
dere afspraken over een centraal regi-
stratiesysteem voor vogels.
Nadere inlichtingen en opgave voor het
symposium (schriftelijk):
Dr. J. T. Lumeij, Afdeling Vogels en
Bijzondere Dieren, Vakgroep Genees-
kunde van Gezelschapsdieren, Faculteit
der Diergeneeskunde, Yalelaan 8, 3584
CM Utrecht, tel. 030-534443.

Ondanks jarenlange bestrijding op basis
van immuun-diagnostiek en microsco-
pisch faeces onderzoek is het niet gelukt
de rundveebedrijven in Nederiand vrij te
krijgen van paratuberculose. Dit was
vooral te wijten aan de toegepaste dia-
gnostische technieken welke ontoerei-
kend bleken te zijn.

Uit de resultaten van een tussentijds
onderzoek, 4 jaar na de start van de
landelijke vaccinatieproef in 1984,
bleek dat met behulp van vaccinatie
goede resultaten te behalen waren.
Vaccinatie heeft echter ook duidelijke
beperkingen; ook na vaccinatie kunnen
er dragers/uitscheiders en klinische lij-
ders ontstaan.

Het ontstaan van dragers na infectie met
Mycobacterium paratuberculosis speelt
in de bestrijding van paratuberculose
een belangrijke rol. Het zoeken naar de
dragers/uitscheiders is als het zoeken
naar een speld in een hooit)erg waarbij
de beschikbare immuun-diagnostische
technieken maar h)eperkt nuttig zijn.
Door gebruik te maken van DNA-
probes in combinatie met de Polymerase
kettingreactie kan een feecesonderzoek
betrouwbaar en in ongeveer 2 dagen
uitslag geven of een dier uitscheider is
van M paratuberculosis. Deze methode
is echter nog niet beschikbaar om op
grote schaal in de praktijk te worden
toegepast, maar kan in de toekomst een
goed hulpmiddel zijn om uitscheiders
van M pataruberculosis op te sporen.
In combinatie met vaccinatie en goed
bedrijfsmanagement kan hiermee para-
tuberculose op een rundveebedrijf wel-
licht beter worden bestreden.
De dragers blijven echter een groot
probleem bij de bestrijding van paratu-
berculose.

Om een indruk te krijgen van het
voorkomen en de verspreiding van para-
tuberculose in Nederland is het aantal
rundveebedrijven per provincie geïn-
ventariseerd dat de in de periode 1983-
1991 heeft deelgenomen aan de georga-
niseerde bestrijding en/of is gaan vacci-
neren.

Fotokopieën van studenlenreferaten
kunnen worden besteld via het redactie-
secretariaat (teL 030-510111). De kosten
(inclusief portokosten) bedragen (afhan-
kelijk van de omvang per referaat):
< 30 pagina\'s f 10,-
30-60 pagina\'s f 15,-
> 60 pagina\'s f 20,-

In verband met ruimt^ebrek, worden
samenvattingen van studentenreferaten
alleen op selectieve basis opgenomen.
Dat wil zeggen alleen samenvattingen
van die studentenreferaten, die voor de
lezers de meest relevante, met name
klinische, onderwerpen bevatten wor-
den dus gepubliceerd.
Wel worden regelmatig overzichten ge-
geven van de titels van de in de afgelo-
pen periode verschenen studentenrefera-
ten, teneinde geïnteresseerden in de
gelegenheid te stellen desgewenst fotok-
opieën daarvan bij het Bureau van de
KNMvD te bestellen (voor het vorige
overzicht zie Tijdschr Diergeneeskd
1991; 116(18): 924).
(N.B. Aangezien niet alle auteurs een
exemplaar beschikbaar hebben gesteld
zijn de met asteriks (*) gemerkte studen-
tenreferaten niet meer na te bestellen en
wordt voor nadere informatie hierover
naar de Bibliotheek Diergeneeskunde
verwezen.) — Red.

Dreigt er bij een hond met pneumonie gevaar voor
Siadh?; S. E. Spiekermann (SR/59/91: 19 pp).
Jongvee-opfok. Een speurtocht naar een bedrijfs-
diergeneeskundig beslissingsmodel; G. Esveld
(SR/60/91: 26 pp).

Screening op subklinische slepende melkziekte; M.
Aarts en A. Jonkers (SR/61/91: 56 pp).
Het gebruik van de niet-chirui^ische lasers in de
heelkunde; J. C. Sybesma (SR/62/91: 28 pp).
Septic Pleuritis in the dog; A. E. Smit (SR/63/91:
19 pp).

Spontane radiculoneuropathie bij de oude gedom-
esticeerde rat; N. Reens (SR/64/91: 29 pp).
Maagdarmontstekingen bij de kat; L. F. van
Kuilenburg (SR/65/91: 26 pp).
Lyme borreliose bij honden in Nederland; A. H.
Nibbelke, S. F. M. Posthuma en W. T. J. Kraan
(SR/66/91: 62 pp).

Paratuberculose bij rundvee in Nederland, hard-
nekkig en springlevend; J. Meulenberg (SR/67/
91:39 pp).

Rabiesbestrijding bij de vos in Nederland; R.
Klaver (SR/85/91: 28 pp).
De Overhydratietherapie. In de strijd tegen

Vaccinatie tegen de ziekte van Aujeszky en mater-
nale immuniteit; F Ooms en H. Schorn (SR/83/
91:56 pp).

De invloed van de luchtkwaliteit in het bijzonder
van bacteriën en endotoxinen, gebonden aan de
stof op de gezondheid van varkens en varkenshou-
ders; M. Verlinden*.

Leptospira interrogans serovar hardjo - Rund.
Serum of melk. Een vergelijking van een ELISA in
serum en een ELISA in melk; P. Hereweijer (SR/
82/91: 27 pp).

Case studie over de neonatale periode van een
grijze zeehond; L. Berghout (SR/78/91: 27 pp).
Torisio ansaproximalis coli bij het rund; M.
Wieten en S. Deleu*.

Melkziekte bij hel rund: therapie, nabehandeling
en prophylaxe; R. H. J. Huijbers (SR/77/92: 44
PP)-

Kunstmatige inseminatie bij het paard, een litera-
tuuroverzicht; J. Evenhuis (SR/76/91: 49 pp).
De conservatieve therapie bij heupdisplasie; F. de
Klerk*.

Enkele beschouwingen over Staphylococcus au-
reuj-mastitis bij het rund; H. G. Salomons (SR/
75/91: 34 pp).

Grondreactiekrachtpatronen van paarden die een
last trekken; S. Greven en M. van Steveninck-
Nooteboom (SR/74/91: 25 pp).
Endocrinologie van de voortplanting van de grote
tuimelaar; dhr. Hennecken*.
Probleemgedrag bij de kat; G. van de Wetering
(SR/58/91: 31 pp).

De rol van Mycoplasmata in de Enzoötische
Pneumonie bij het kalf; C. Ritsema van Eek, M. C.
Wortelboer (SR/73/91: 40 pp).
To be or not to be...! Wat zijn de gevolgen van een
castratie voor het gedrag en de gezondheid van een
hond; R. Maarschalkeerdweerd en J. van Setten-
Arns*.

De laterale symmetrische gangen, in het bijzonder
die van het paard; M. C. Zyderveld (SR/88/91:
56 pp)**.

Differential diagnosis of bovine dermatophilosis,
with some field observations in Kalabo district.
Western Province of Zambia; J. Laarakker (SR/
72/91:35 pp).

Niet door ons leverbaar. Inlichtingen: Bibliotheek
Faculteit Diergeneeskunde.
Alleen bijbehorende video-tape op leenbasis be-
schikbaar (bestellen bij auteur of dhr. H. W. Mer-
kens)

Zolang iedere dierenarts in zijn beroeps-
uitoefening zich zou beperken tot het
gezond houden en/of gezond maken
van het (zieke) dier, zou geen enkele
redactie van het Tijdschrift voor Dierge-
neeskunde\' zich geroepen voelen be-
roepsethische beschouwingen, zoals van
L. J. E. Rutgers in de aflevering van 1
april 1991, pag. 331, te plaatsen. Geen
enkele dierenarts zou dan \'grensover-
schrijdend\' bezig zijn. Zijn handelen zou
dan volledig ingebed zijn in een alge-
meen aanvaard normen- en waardenpa-
troon.

Deze ideële situatie bestaat echter niet.
Iedere dierenarts doet immers ingrepen
op fïnancieel-economisch en/of estheti-
sche gronden. Is hij, dit doende, dan
\'grensoverschrijdend\' bezig? Handelt hij
daarmee onethisch?
Er moge dan een aantal, zelfs een
toenemend aantal filosofen zijn gaan
nadenken over de intrinsieke waarde
van het dier als reactie op de antropo-
centrische visie, die het dier primair als
instrument ziet, feit is — dit geldt zeker
op het terrein, waarop de dierenarts
werkzaam is — dat de traditionele
opvatting nauwelijks terrein verliest.
Dierentuinen (recreatie, educatie), huis-
dieren (recreatie, nuttigheid, affectiebe-
hoefte), de bio-industrie (commercie),
het zijn evenzo vele voorbeelden van de
instrumentele denkwijze. Dat de over-
heersende antropocentrische opvatting
geleidelijk is verschoven naar een meer
biocentrische benadering, zoals Rutgers
stelt, lijkt een te ideële voorstelling van
zaken, meer wens dan werkelijkheid.
Het zou onethisch zijn, wederom aldus
Rutgers, de intrinsieke waarde van het
dier, zijn integriteit aan te tasten. Ogen-
schijnlijk een goed uitgangspunt voor
het denken over het ethisch handelen
met betrekking tot het dier. Dit stellende
breekt echter de discussie in alle hevig-
heid los. Wordt de integriteit van een
hond aangetast, wanneer men zijn af-
hangende oren coupeert tot spits op-
staande? Is dat misschien niet het geval,
wanneer men zijn staart inkort?
De kat \'ontnagelen\', is dat een vorm van
onethisch handelen? Hij is immers van
nature een roofdier, dat die nagels niet
kan missen om zijn prooi te kunnen
vasthouden. Of zou men mogen redene-
ren: de kat is geen roofdier meer, maar
een huis- of troeteldier, dat zijn voedsel
aangeboden krijgt en dus zijn nagels best
kan missen? Wordt dan nog inbreuk
gedaan op zijn integriteit?
Gelijksoortige vragen zijn te stellen in-
zake sterilisatie, castratie, genetische
manipulaties, bepaalde fokmethodes
(dikbil!).

De ethische toelaatbaarheid van be-
paalde (operatieve) ingrepen ter discus-
sie stellen, doet echter zeer eenzijdig, zo
niet hypocriet, aan, wanneer men voor-
bij gaat aan de in ethisch opzicht veel
fundamentelere vraag: is het de mens
vanuit ethisch standpunt geoorloofd de
kat als roofdier \'om te turnen\' tot huis-,
tot troeteldier; tijgers en leeuwen te laten
optreden als circusattractie; de kip te
denatureren tot pure ei-producent (ga zo
maar door!)? Dit goedkeurende on-
derschrijft men toch in wezen volledig
de antropocentrische visie en doet men
toch wel in heel sterke mate afbreuk aan
de integriteit van het dier.
In ieder geval is het duidelijk, dat de
norm: niet toegestaan is de inbreuk op
de integriteit van het dier, een zeer
discutabele norm is. Door deze norm
stringent door te voeren in zijn beroeps-
handelen zou menig dierenarts op slag
brodeloos maken.

Wanneer worden — om de vraag nog
eens anders te stellen — veterinaire
ingrepen mensonwaardig en dus(?)
onethisch?

Dierenmishandeling is mens-onwaar-
dig, maar is dieren-misvorming dat per
definitie ook? Volgens de vanuit de bio-
centrische visie denkende ethicus zou
die vraag bevestigend moeten beant-
woorden. Maar hij zal dan stellig als een
\'roepende in de woestijn\' worden erva-
ren.

Ethisch gezien is in deze discussie slechts
één vraag werkelijk relevant. Mag de
mens als superieur wezen in de schep-
ping het dier \'gebruiken\' uit en tot
eigenbelang (recreatie, commercie, edu-
catie etc.)?

Wordt deze vraag positief beantwoord,
dan zijn er aan het handelen van de
dierenarts nauwelijks algemeen-gelden-
de grenzen te stellen, die als onethisch,
als grensoverschrijdend moeten worden
gekwalificeerd. Het enig ethisch dictaat,
dat men hem kan opleggen is, dat hij zijn
ingrepen op menswaardige wijze ver-
richt. De beoordeling daarvan dient aan
iedere dierenarts persoonlijk te worden
overgelaten, wijl het een gewetensafwe-
ging betreft.

Zijn dan beschouwingen, zoals die van
Rutgers, volkomen zinloos? Natuurlijk
niet! Op zich genomen is het een goede
zaak, dat ook de dierenarts zicht af-
vraagt: waarmee en hoe ben ik bezig?
Ook hij dient aan gewetensvorming te
doen.

Blijft echter staan dat ook de dierenarts
een \'kind van zijn tijd\' is. Ook ten
aanzien van zijn handelen hebben be-
paalde principes geen eeuwigheids-
waarde en zijn als zodanig beïnvloed-
baar vanuit het algemeen-maatschap-
pelijk denken.

De ethicus — het zij nogmaals herhaald
— die iedere ingreep in de integriteit van
het dier als onethisch bestempelt zal in
dierenartsenland als een \'roepende in de
woestijn\' worden gezien. Niet de dier-
waardigheid, maar de mens-waardig-
heid zou zijn ethisch uitgangspunt die-
nen te zijn.

Dus toch maar een \'laissez-faire, laissez-
aller\'-evangelie gepredikt? Reflectie op
eigen handelen dient de dierenarts de
weg te wijzen in zijn complexe vakge-
bied. Wanneer die reflectie bij hem
\'innerlijke schaamte\' oproept, dan zal hij
zichzelf moeten bekennen onethisch be-
zig te zijn.

Naschrift
Als \'roepende in de woestijn\' voel ik mij
geroepen te reageren op de ingezonden
brief van R Steneker. Helaas moet ik
concluderen dat zijn betoog nauwelijks
heeft bijgedragen aan verheldering van
de ethische discussie over het gebruik
van en de omgang met dieren. Vele van
zijn beweringen en veronderstellingen
geven aanleiding tot weerwoord. Als ik
naar volledigheid zou streven zou mijn
repliek vele pagina\'s druks beslaan. Ik
beperk me daarom tot die zaken die de
kern van de discussie het meest raken.
Tot aan drie maal toe stelt Steneker dat
ik het \'onethisch\' zou vinden als de
intrinsieke waarde of de integriteit van
het dier wordt aangetast. Afgezien van
het feit dat ik gruwel van het woord
\'onethisch\' is dit een volstrekt onjuiste
weergave van mijn ethisch uitgangs-
punt. Daarover straks meer.
De norm dat het niet is toegestaan de
integriteit van het dier aan te tasten vindt
Steneker een zeer discutabele norm:
\'Door deze norm stringent door te voe-

ren zou menig dierenarts op siag orode-
loos maken\'. Twee opmerkingen hier-
over. In de eerste plaats gaat Steneker er,
mijns inziens ten onrechte, van uit dat er
geen diergebruik mogelijk is waarbij de
integriteit van het dier wordt gerespec-
teerd. In de tweede plaats rijst de vraag
of Steneker het dan acceptabel vindt,
voor wie dan ook, om problematische
situaties in stand te houden ter wille van
de werkgelegenheid.
Steneker betoogt dat niet de dier-waar-
digheid, maar de mens-waardigheid het
ethisch uitgangspunt zou dienen te zijn.
Het enige ethisch dictaat(!), aldus Stene-
ker, dat een dierenarts kan worden
opgelegd is dat hij zijn (be)handelingen
op menswaardige wijze verricht. Als
met menswaardigheid bedoeld is dat het
handelen \'de mens waardig\' behoort te
zijn, dan is daarmee enig moreel besef
verondersteld dat inherent is aan het
mens zijn. In mijn artikel \'Operatieve
ingrepen bij dieren: een veterinair-ethi-
sche beschouwing\' heb ik enkele uitvoe-
rig gedocumenteerde fundamentele ethi-
sche principes genoemd aan de hand
waarvan de mate van menswaardigheid
kan worden getoetst (p. 337-339): het
principe van goed doen, het principe van
geen kwaad doen; het principe van
rechtvaardigheid en het principe van
respect voor de integriteit van het dier.
Ik erken volmondig dat ik aan het
laatstgenoemde principe hoge prioriteit
toeken. Daarmee sluit ik doelbewust
aan op een ontwikkeling van de laatste
drie decennia, namelijk het groeiend
besef in de samenleving dat dieren om-
wille van henzelf gerespecteerd en be-
schermd dienen te worden. Dat \'om-
wille van henzelf heb ik tot uitdrukking
willen brengen in het begrip integriteit
van het dier, waaronder ik versta de
heelheid en de gaafheid van het dier en
de evenwichtigheid van het soortspeci-
fieke wezen waarmee het dier zich
autonoom kan handhaven in het leefmi-
lieu. In mijn artikel heb ik deze definitie
nader toegelicht (p. 336). Respect voor
de integriteit van het dier houdt meer in
dan de morele plicht een dier niet
nodeloos pijn of leed te berokkenen of in
zijn welzijn te benadelen.
Het principe van respect voor het dier is,
evenals de andere principes geen abso-
luut plichtsprincipe. Het zijn wat men in
de ethiek noemt prima facie plichtsprin-
cipes. Een prima facie plicht is een plicht
die aangeeft wat wij in concrete situaties
feitelijk zouden behoren te doen voor
zover deze plicht niet door andere mo-
rele overwegingen onmogelijk wordt
gemaakt. Als deze andere morele over-
wegingen zwaarder wegen, dan leidt de
prima facie plicht niet tot onze feitelijke
plicht.

Redenerend vanuit de vier genoemde
principes luidt mijn ethisch uitgangs-
punt: handen af van dieren, tenzij wij
daar gegronde redenen voor hebben.
Een volgende stap in de ethische discus-
sie is dat wij het met z\'n allen eens
moeten zien te worden over welke
redenen goede redenen zijn.
Het doordenken van ethische proble-
men in het licht van ethische principes
kan ons aanwijzingen opleveren hoe wij
in concrete situaties mogen of behoren te
handelen. Dit heb ik in mijn artikel
uitgewerkt voor operatieve ingrepen bij
dieren, één van de vele ethische vraag-
stukken waarmee dierenartsen in hun
beroepsuitoefening worden geconfron-
teerd. Door mij te concentreren op
ingrepen bij dieren ben ik niet eenzijdig
of hypocriet bezig, zoals Steneker stelt.
Alle andere relevante ethische vragen
die het diergebruik oproept zouden bin-
nen het door mij geschetste ethisch
toetsingskader behandeld kunnen wor-
den. Een ieder kan dan beoordelen of
het zo vanzelfsprekend is als wij katten
ombouwen tot levende knuffels, tijgers
gebruiken als circusattractie, proefdie-
ren gebruiken als meetinstrument en
kippen, varkens en koeien zien als tech-
nisch manipuleerbare produktiemachi-
nes.

Tenslotte wil ik nog een kanttekening
maken bij de constatering van Steneker
dat ook de dierenarts een \'kind van zijn
tijd\' is. Ons handelen wordt inderdaad
beïnvloed door het algemeen maat-
schappelijk denken, dat vooralsnog
wordt gedomineerd door een streven
naar meer welvaart en technologische
beheersing. Als een dierenarts zich hier-
door laat meeslepen (tot welke prijs?)
zijn er, zoals Steneker stelt, nauwelijks
ethische grenzen te stellen aan het dier-
geneeskundig handelen. Maar iedereen
weet, ook dierenartsen, dat het eenzijdig
technisch-materialistisch denken scha-
duwkanten heeft. De milieuproblema-
tiek en het dierlijk welzijnsvraagstuk zijn
de meest duidelijke voorbeelden. Uit
bezorgdheid over de toekomst is het niet
verwonderiijk dat velen, binnen en bui-
ten de beroepsgroep, dierenartsen aan-
sporen zich blijvend kritisch te bezinnen
op hun handelen. Ik ben liever \'een
roepende in de woestijn\' in de hoop dat
mijn roep ooit nog eens wordt gehoord
dan iemand die \'huilt met de wolven in
het bos\'.

sedatie bij de hond
Jarvis N and England GCW. Reversal of
xylazine sedation in dogs. Vet Ree 1991;
128: 323-5.

De auteurs beschrijven de resultaten van
een gecontroleerde studie naar de ge-
schiktheid van atipamezole (Antise-
dan®, SmithKline Beecham; ref.) en
doxapram (Dopram®, Rorer; ref.) voor
gebruik als antagonist(en) van xylazine
bij de hond. Zowel het antagonisme van
de xylazine-geïnduceerde sedatie als van
de xylazine-geïnduceerde cardiopulm-
onaire veranderingen werden bestu-
deerd in een groep van 6 honden die
volgens een Latin-Square design, de
verschillende behandelingen (atipame-
zole, doxapram, fysiologisch zout) on-
dergingen op 15 minuten na de toedie-
ning van xylazine (2 mg/kg im).
Toediening van atipamezole (200 ßg/
kg, im) induceerde een herstel van het
bewustzijn vanaf 5 minuten na toedie-
ning bij alle honden. Binnen 14 minuten
na de toediening van atipamezole trad er
een duidelijke toename van de ademfre-
quentie op, terwijl het hartritme norma-
liseerde. De hartfrequentie na atipame-
zole-toediening nam toe, waarbij de
frequentie ( 75 slagen/minuut) wel
onder de uitgangsfrequentie (± 105
slagen/minuut) van vóór de sedatie
bleef. Binnen 12-15 minuten na atipa-
mezole-toediening konden alle honden
weer staan, waarbij 30% van de honden
kortdurend (2-7 minuten) een geringe
ataxie vertoonde. Spiertremoren wer-
den niet waargenomen.
Herstel van het bewustzijn zoals waarge-
nomen bij atipamezole trad niet op na
toediening van doxapram (2,5 mg/kg,
im). Wel werd een toename van adem-
frequentie en ademdiepte waargeno-
men, 15 tot 20 minuten na doxapram-
toediening.

Concluderend wordt gesteld dat atipa-
mezole, in tegenstelling tot doxapram,
goed toepepast kan worden als antago-
nist van xylazine, waarbij met name de
sedatie, en in mindere mat alle cardio-
vasculaire effecten worden geantagon-
eerd.

Dit is het tweede artikel in de serie
waarin aandacht besteed wordt aan de
Wet op de uitoefening van de dierge-
neeskunde 1990 (Stb. 214) getiteld:

Beroepsbeoefenaren naast de
dierenarts
Dierverloskundige en castreur
In de memorie van toelichting van de
Wet op de uitoefening van de dierge-
neeskunde 1990 (Stb. 214), verder aan
te geven met WUD 1990, wordt gesteld
dat diergeneeskundige handelingen in
beginsel door of onder verantwoorde-
lijkheid van een dierenarts moeten wor-
den verricht. Ingevolge de WUD 1990
zullen geen nieuwe vergunningen aan
dierverloskundigen en castreurs meer
afgegeven worden. Dat heeft op zijn
beurt weer tot gevolg dat het beroep van
dierverloskundige/castreur langzaam zal
uitsterven. De huidige vergunninghou-
ders zullen hun beroep mogen blijven
uitoefenen op grond van de artikelen 6
en 7 van de WUD 1990. Het uitgangs-
punt daarbij is om de dierverloskundi-
gen en castreurs datgene toe te staan dat
voor een zorgvuldige beroepsuitoefe-
ning noodzakelijk is.

Uitgangspunt van de wet is dat het niet
toelaatbaar is dat een dierenarts via de
zogenaamde verlengde armconstructie
bepaalde diergeneeskundige handelin-
gen laat verrichten door personen die
daarvoor de vereiste kwaliteit niet bezit-
ten. Niettemin mogen bepaalde hande-
lingen ingevolge artikel 4 van de wet
ook door anderen als beroep worden
verricht. Het gaat daarbij om een be-
perkte toelating van anderen dan dieren-
artsen tot de uitoefening van de dierge-
neeskunde die vanuit een ondersteu-
nende, somstijds aanvullende functie ten
opzichte van de dierenarts moeten wor-
den uitgeoefend. Het al genoemde arti-
kel 4 van de WUD 1990 schept de
mogelijkheid om bij of krachtens alge-
mene maatregel van bestuur regelen te
stellen omtrent de toelating van anderen
dan dierenartsen tot de uitoefening van
de diergeneeskunde in beperkte om-
vang. Invulling van dat artikel heeft
geresulteerd in het Besluit paraveterinai-
ren (1991 Stb. 526).
Naar gelang de aard van de handeling
geldt dat de relatie van een paraveteri-
nair tot een dierenarts meer of minder
intensief is. Allereerst de meest sterke
binding \'onder leiding\' en vervolgens de
zwakkere \'op aanwijzing en onder con-
trole\' met tenslotte de lichtste vorm de
\'verwijzing\'. In alle drie de gevallen
dient er dus steeds een relatie met een
dierenarts te bestaan. De paraveterinair
wordt bevoegd de diergeneeskunde in
beperkte omvang uit te oefenen door het
volgen van een erkende opleiding, met
goed gevolg een examen af te leggen en
een toelating aan te vragen. Het Besluit
paraveterinairen voorziet in een ruime
overgangsregeling met voor iedere cate-
gorie paraveterinairen aparte eisen. In
het besluit worden vier groepen parave-
terinairen onderscheiden.

1. De fysiotherapeut bij dieren
De fysiotherapie bij dieren verkeert
thans nog in een fase van ontwikkeling.
Fysiotherapie bij dieren vindt tot dusver
voornamelijk plaats bij gezelschapsdie-
ren, met name honden, en bij wed-
strijdpaarden. Deze activiteit wordt
doorgaans buiten de praktijk van een
dierenarts om uitgeoefend. De verwach-
ting is dat het aantal fysiotherapeuten
dat zich met de fysiotherapie bij dieren
bezighoudt, thans ongeveer honderd,
verder zal toenemen. Tussen de dieren-
arts en de fysiotherapeut bij dieren dient,
op grond van het Besluit paraveterinai-
ren, altijd een relatie te bestaan. Er is
namelijk altijd een verwijzing van een
dierenarts nodig voordat een behande-
ling kan worden uitgevoerd. Daarmee
wordt voorkomen dat ten onrechte fy-
siotherapie plaatsvindt in die gevallen
waarbij een aandoening een andere
vorm van diergeneeskundig handelen
zou vereisen.

2 De embryotransplanteur
In Nederland is een toenemende aan-
dacht te constateren voor de embry-
otransplantatie bij rundvee. Onder em-
bryotransplantatie wordt verstaan het
gehele complex van handelingen dat
nodig is om een bevruchte eicel (em-
bryo) uit de baarmoeder van een donor
over te brengen in de baarmoeder van
een recipiënt (gastmoeder). Op grond
van het Besluit paraveterinairen krijgt,
naast de dierenarts, ook de opgeleide
embryotransplanteur de bevoegdheid de
niet-operatieve methode van de embry-
otransplantatie bij rundvee uit te voeren.
De embryotransplantatie wordt daarbij
onderverdeeld in twee deelhandelingen
namelijk het winnen van de embryo\'s en
het overzetten ervan. De onmiddellijke
aanwezigheid van een dierenarts bij
zowel het winnen als het overzetten
door een embryotransplanteur wordt
niet noodzakelijk geacht Voldoende is
het vereiste dat het winnen en het
overzetten uitgevoerd wordt op de aan-
wijzing en de controle van een dieren-
arts. Zulks te meer omdat de dierenarts
in het kader van de te geven aanwijzin-
gen zorgvuldig dient af te wegen of het
noodzakelijk is bij de behandeling zelf
aanwezig te zijn. Bij de regeling van de
paraveterinaire activiteiten in het kader
van de embryotransplantatie is zoveel
mogelijk aangesloten bij de bestaande
praktijk. Daartoe zullen de embry-
otransplanteurs, middels het Besluit pa-
raveterinairen, de bevoegdheid krijgen
epiduraal-anesthesie uit te voeren.

3. De dierenarts-assistent
In de dierenartsenpraktijk wordt reeds
sinds jaar en dag een aantal handelingen
door dierenartsassistenten uitgeoefend
die onder de begripsomschrijving van
uitoefening van de diergeneeskunde val-
len. Indien in het Besluit paraveterinai-
ren geen voorziening zou zijn getroffen,
zouden deze dierenartsassistenten deze
handelingen niet meer mogen uitvoeren.
Om welke handelingen het gaat, wordt
in het Besluit paraveterinairen aangege-
ven. Uitgangspunt met betrekking tot de
dierenartsassistent is dat hij volledig
functioneert als hulpkracht van de die-
renarts. Het toepassen van een verdo-
ving, het helpen bij de geboorte of het
steriliseren van een dier zal alleen mogen
geschieden in de aanwezigheid, dat wil
zeggen onder de directe leiding van een
dierenarts. Andere operatieve ingrepen
mogen niet verricht worden, zelfs niet
onder leiding van een dierenarts.
Bepaalde handelingen vereisen soms
niet de directe aanwezigheid, maar wel
de constante bemoeienis van een dieren-
arts. Uiteraard zal een dierenarts bij elke
handeling vooraf dienen uit te maken of
het uit diergeneeskundig oogpunt nood-
zakelijk is dat hij de handeling zelf
verricht.

4. De persoon die handelingen verricht
in het kader van de poätionele en geor-
ganiseerde dierziektebestrijding
In het kader van de wering en bestrijding
van dierziekten, bestaande uit de pre-
ventieve en poHtionele dierziektebestrij-
ding, is het denkbaar dat in een korte
periode zeer veel dieren behandeld moe-
ten worden. Daarbij kan bijvoorbeeld
gedacht worden aan studentenhulp bij
de uitbraak van dierziekten, zoals mond-
en klauwzeervaccinaties bij rundvee.
Om deze massale hulpverlening moge-
lijk te maken is in het Besluit paraveteri-
nairen de mogelijkheid geopend om
dergelijke aktiviteiten door hulpkrach-
ten te laten uitvoeren.

Conclusie
Uit het voorgaande is ondermeer duide-
lijk geworden dat de paraveterinair
moet worden gezien als een hulpkracht
van de dierenarts. De verhouding tussen
de hulpkracht en de dierenarts is in het
ene geval wat losser en in het andere
geval wat hechter. De paraveterinair
krijgt een gedegen opleiding waarna ze
zelfstandig de bevoegdheid krijgen be-
paalde taken uit te voeren. Het is de
dierenarts echter die de centrale spil is
van de veterinaire zorg.

In het derde en laatste artikel zal door de
Directie Juridische en Bedrijfsorganisa-
torische Zaken van het Ministerie van
Landbouw, Natuurbeheer en Visserij
aandacht besteed worden aan het veteri-
nair tuchtrecht.

De laatste jaren is de Europese integratie
in een stroomversnelling gekomen. De
toenemende integratie van de landen
van de Europese Gemeenschap, waarbij
in feite de binnengrenzen tussen de
landen vervagen en in sommige opzich-
ten geheel vervallen, heeft grote gevol-
gen voor het uitvoeren van controles van
dieren en dierlijke produkten. De Euro-
pese Gemeenschap vormt binnenkort
één grote binnenmarkt waarbij goede-
ren vrijelijk, dat wil zeggen zonder
grenscontroles zich over het territorium
van de Gemeenschapslanden kunnen
bewegen. De noodzakelijke controles
zullen dan plaatsvinden op de plek van
oorsprong en eventueel op de bestem-
ming, maar niet meer bij het passeren
van een landsgrens. Bij verzending van
produkten naar een land in de EG wordt
niet meer gesproken van export, maar
van \'op de markt\' brengen.
Het uitgangspunt \'controle op de plek
van oorsprong\', betekent voor produk-
ten uit niet tot de EG behorende landen,
de zogenaamde derde landen: controle
op de plaats van binnenkomst in de
Gemeenschap. Aangezien de binnenko-
mende produkten vrijelijk op de EG-
markt verplaatst kunnen worden, moet
de controle bij binnenkomst grondig en
systematisch zijn. De inspecteur moet
kijken of de documenten kloppen, over-
eenstemmen met de partij en de partij
zelf aan alle eisen voldoet, hetgeen onder
meer het nemen van monsters en uitvoe-
ren van testen inhoudt. De nieuwe
benadering van de controle zal van
invloed zijn op de goederenstroom, het-
geen noodzaakt tot praktische voorzie-
ningen teneinde zo min mogelijk hinder
te veroorzaken. Tot op heden worden
containers met vlees uit derde landen
alleen gekeurd als ze bestemd zijn voor
Nederland, terwijl containers bestemd
voor bijvoorbeeld Duitsland of Noord-
Italië onder verzegeling als transito-
vracht worden doorgestuurd. Met het
bedrijfsleven in de havens is reeds inten-
sief overleg gestart over de invoering van
het nieuwe systeem.
In Nederland bevinden zich enkele be-
langrijke buitengrensposten waar veel
goederen uit derde landen de EG bin-
nenkomen, te weten Rotterdam, het
Amsterdamse havengebied en Schiphol.
De Rijksdienst voor de keuring van Vee
en Vlees in de kringen Noord-Holland
en Zuid-Holland zal dan ook spoedig
een taakverzwaring krijgen, wanneer zij
belast is met deze nieuwe keuringswijze.
Teneinde de keuringstechnieken en de
controles op ingevoerde produkten (uit
derde landen) gelijk te doen zijn en het
wederzijdse vertrouwen te doen toene-
men, voorziet de Richtlijn controle in-
voer derde landen in een uitwisselings-
programma van keuringsdierenartsen
uit de verschillende Lid-Staten.
Ofschoon het nieuwe keuringspatroon
nog niet operationeel is, hebben de Lid-
Staten toch besloten alvast met dit uit-
wisselingsprogramma te beginnen. In dat
verband verblijven momenteel vijf keu-
ringsdierenartsen uit Frankrijk, Duits-
land, Italië, Spanje en België bij de RVV-
kringen te Alkmaar en Rotterdam. Een
drietal Nederlandse keuringsdierenart-
sen zijn tijdelijk gestationeerd in Duits-
land, Italië en Spanje.
Deze eerste uitwisselingsronde wordt
door de Commissie gezien als een proef
om ervaring op te doen voor de toekom-
stige uitwisseling van keuringsdierenart-
sen.

In Nederland kwamen in de periode van
18 november t/m 1 december 1991 de
volgende gevallen van besmettelijke
dierziekten, waarvan aangifte verplicht
is, voor:

— Bemoedigende resultaten entproef
tegen ziekte van Aujeszky; drs. J. A.
Stegeman.

— Embryotransplantatie bij het rund:
een luxe artikel?; mevr. drs. J. M. C.
Reinders.

— Stichting Kwaliteitsgarantie Vlees-
kalversector (SKV) wenst \'schoon\'
kalfsvlees; dr. A. E. van de Braak.

— Dikke Koppenziekte bij pluimvee:
een mys-
terieuze aandoening; dr. Adr. C. Voe-
ten.

kunde zullen we het moeten doen
met kleine stapjes vooruit\'; drs. L. J.
E. Rutgers.
^ De rubriek \'Veterinaire bedrijfsad-
viezen\'.

Wederom zijn nieuwe aanvullingen van
de Allerderm-reeks geïntroduceerd;
Pruricalm, zeepvrije shampoo is een
natuurlijk produkt op basis van haver-
meel, speciaal ontwikkeld voor het ver-
zachten en reinigen van de gevoelige
huid. Pruricalm helpt bij het herstel van
de natuurlijke huidvetten, is vochtin-
brengend en geschikt als ondersteuning
van de behandeling van dermatologi-
sche aandoeningen gepaard gaande met
een jeukende, droge en/of schilferige
huid. Indicaties zijn bijvoorbeeld atopie

8 Cursus: \'Verantwoord en doelmatig antibio-
ticagebruik, georganiseerd door Gez.D. v.
Dieren West en Midden Ned, De Meern
(pag. 976).

9 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Ledenverga-
dering, paviljoen Molenwijk, Boxtel; 20.15
uur.

exemplaren. Maar deze kan en moet
hoger. Dierenartsenpraktijken die geïn-
teresseerd zijn in abonnementen op dit
unieke veterinair voorlichtingsblad kun-
nen voor inlichtingen terecht bij het
redactiesecretariaat. Bel Geesje Rotgers:
tel. 030-510111 (Bureau van de
KNMvD).

en behandeling van de huidklachten
tijdens een hyposensibilisatiekuur.
Pruricalm Conditioner wordt gebruikt
als nabehandeling van het wassen met
een ontsmettende (bijv. Etiderm), kera-
tolytische (bijv. Sebolytic) of verzach-
tende shampoo (bijv. Pruricalm). De
conditioner heeft door de bijzondere
samenstelling, eveneens op basis van
havermeel een jeukstillend effect, bevor-
dert een luchtiger vacht, voorkomt klit-
ten en geeft het haar meer glans.
Een overzichtelijk indicatieschema en
uitgebreide produktinformatie kan aan-
gevraagd worden bij Virbac Nederland
B.V in Barneveld (tel. 03420-93008, fax
03420-90164).

6 Uitreiking Schornagel legpenning en Schim-
mel-Viruly prijs. Utrecht (pag. 15)

15 International Workshop: \'Village Animal
Healthcare, Nairobi, Kenia (inl. John Young,
tel. -1-44.788.560631, fax -1-44.788-540270,
Uk.)

20 Symposium: \'Elektronische identificatie en
registratie van vogels\', Utrecht (pag. 15)

20 Groep Geneeskd. Gezelschapsdieren
KNMvD. Symposium \'Elektronische identi-
ficatie en registratie van vogels in Nederland\',
Utrecht (pag. 1210).

20 Werkvergadering, Afd. N. Brabant en Lim-
burg KNMvD. Heythuysen/middag/Rund.
Someren/avond/Rund.

28 First European Symposium on Faecal Ste-
roid Monitoring in Zoo Animals, Rotterdam
(pag. 1147).

4—7 Vlllth Congress on Avian Diseases, Mu-
nich (inl. tel. (089) - 3154029/3159117,
Oberschleissheim (BRD).

5 Internat. Course Serological Diagnostic
Techniques. (Inl.: Trop. Inst. A\'dam, Dr. E. R
Wright, tel.: 020-5688305/5688457, fax
020-5688434).

5—7 Internat. Conference on \'Science and the
Human-Animal Relationship\' (inl.: Dr. E. K.
Hicks, SISWO, tel. 020-5270600).

8—11 36th Annual Am Institute of Ultra
Sound Convention, San Diego, U.S.A. (inl.
tel. (301)881-2486).

10 Werkvergadering, Afd. N. Brabant en Lim-
burg KNMvD. Heythuysen/middag/Var-
ken. Boxtel/avond/Varken.

24 Werkvergadering, Afd. N. Brabant en Lim-
burg KNMvD. Heythuysen/avond/in Gez.
D.

27—29 3rd. Hellenic Symposium in Small Ani-
mal Medicine, Athene (inl.: tel.
(301)7771056, fax (301)7711289, Athene)
(pag. 1260).

Alfasan - een volledig Nederlandse
Farmaceutische onderneming - is een
gevestigd producent en distributeur
van een breed scala diergeneesmidde-
len voor zowel grote als kleine huisdie-
ren.

Behalve eigen produkten distribueert
Alfasan ook op exclusieve basis de
gerenommeerde Parke-Davis dierge-
neesmiddelen.

Voor u ligt ons tijdschrift gestoken in een
nieuwe, grotere jas. Het ligt in het voornemen,
slap voor stap, ook de inhoud van de jas te ver-
nieuwen en te vergroten. Behalve aan de ver-
dere uitbouw van het wetenschappelijk ge-
deelte, wordt hierbij vooral gedacht aan het
snel en zo uitvoerig mogelijk overbrengen naar
de leden toe van het KNMvD-nieuws in de
breedste zin van het woord Hiermee wordt,
naar wij hopen, tegemoet gekomen aan de
vraag om informatie en versterking van de
communicatie, zoals in het PR-rapport duide-
lijk is aanbevolen De nieuwe jas is in deze pas
het begin, maar het Hoofdbestuur wil reeds
hier een bijzonder welgemeend woord van dank
richten aan de Hoofdredactie die aan de ver-
nieuwing van ons Tijdschrift voor Diergenees-
kunde reeds veel tijd heeft besteed en zal beste-
den

Jassen worden van tijd tot tijd vernieuwd, maar
het is zaak ook steeds dat te vernieuwen, c.q. te
verbeteren - waarbij overigens niet iedere ver-
nieuwing een verbetering behoeft te zijn - wat
in de jas zit Dit laatste is wat onze structuur en
ons \'produkt\' betreft, in de afgelopen jaren met
kracht ter hand genomen, met als voorbeeld het
secretariaat, dat met veel inzet en enthousiasme
zijn taken verricht en steeds meer waardering
van de leden ondervindt; ook een beter en veel-
vuldiger contact met Afdelingen en Groepen en
het functioneren van het Hoofdbestuur en het
Algemeen Bestuur zijn hiervan voorbeelden
Ten behoeve van de meningsvorming van
laatstgenoemde besturen wordt deze menings-
vorming sterk bevorderd door de Besturendag,

die het afgelopen jaar voor de vierde maal werd
gehouden en waarover binnenkort een verslag
zal worden gepubliceerd Deze studiedagen vor-
men steeds meer een belangrijke ondersteuning
van de beleidsvorming van de KNMvD zonder
dat daarmede de gevestigde overlegstructuur
wordt doorkruist

Ook om ons heen worden \'nieuwe jassen\'aan-
getrokken, bijvoorbeeld door het inwerking tre-
den van nieuwe wetten op hel gebied van de
diergeneeskunde. Zo treedt de Wet op de uit-
oefening van de diergeneeskunde (WUD) bin-
nenkort in werking, waarbij naast een aantal
bepalingen ter bevordering van onze beroepsuit-
oefening ook het reeds lang gewenste tucht-
recht realiteit is geworden
Terugkijkende op de wel zeer negatieve be-
richtgeving betreffende enkele dierenartsen in
het afgelopen jaar en de schade die zij ons al-
len daarmede hebben berokkend, is, naar wij
vurig hopen, het tuchtrecht misschien één van
de mogelijkheden voor preventie van verwerpe-
lijk handelen van \'collegae\'. Een andere moge-
lijkheid blijft het steeds weer benadrukken van
onze verplichting voor een correct en deskun-
dig uitoefenen van ons beroep. Soms is een
nieuwe \'jas\' in bestelling maar blijkt dan niet
te \'passen\'. Dit laatste moet helaas gezegd wor-
den over automatisering in diergeneeskundig
Nederland Iedereen is overtuigd van de nood-
zaak ervan en iedereen is bereid om er zijn of
haar schouders onder te zetten Maar de ene
\'jas\', waar wij toch als één organisatie naar
streven, wil nog niet passen Veel inventiviteit,
goede wil en collegialiteit zullen in het ko-
mende jaar van allen die hierbij zijn betrokken,
worden gevraagd, om deze jas alsnog passend
te maken. Ook in internationaal opzicht zijn
nieuwe \'jassen\' verschenen. Zowel de FVE, als
de WVA hebben nieuwe besturen gekregen en
zullen in de nabije toekomst pogen onze ge-
meenschappelijke interesse zoveel mogelijk te
bundelen en namens de Europese c.q. wereld-
dierenartsengemeenschap naar buiten brengen
Er is veel goeds te melden, maar er blijven ge-
noeg wensen over - gelukkig maar!
Nieuwe jassen zijn pas een begin, aan de in-
houd moet voortdurend worden gewerkt. Dat
zo velen binnen onze KNMvD bereid zijn hier-
aan mede te werken, stemt tot grote voldoening.
Laten wij op deze weg ingeslagen in het nieuwe
jaar voortgaan! Gaarne wens ik u en de uwen
een in ieder opzicht gezond, vreedzaam en
voorspoedig 1992 toe!

Het secretariaat ondersteunt de KNMvD in al haar
activiteiten. Naast de twee secretarissen die de leiding
geven aan de KNMvD, zijn er 18 secretariaats-medewerk-
(st)ers. In dit artikel stellen we alle medewerk(st)ers voor
en vermelden we hun belangrijkste werkzaamheden.

De heer T.W. te Giffel (4) is secretaris van de
KNMvD en behartigt alle niet-diergeneeskun-
dige belangen. Een belangrijke taak is bijvoor-
beeld het adviseren van dierenartsen over good-
will, associatie, overname en dissociatie. Ook
wordt zijn hulp ingeroepen bij het oplossen van
conflictsituaties in praktijken. Hij is tevens orga-
nisator van de diverse kader- en management-
cursussen.

De heer J.C. de Geus (8) is redacteur en tegelijk
secretaris van het Tijdschrift voor Diergenees-
kunde en tevens managing editor van The
Veterinary Quarterly. Dit houdt onder andere in:
redigeren en samenstellen van beide tijdschriften,
voorts het onderhouden van contacten met de
Hoofdredactie, Wetenschappelijke Redactie en
auteurs, alsmede de drukkerij en advertentie-
exploitatie.

Allereerst willen we de secretarissen voorstellen.
Dr Tj. Joma (20) is algemeen secretaris en
dierenarts. Hij behartigt de diergeneeskundige
belangen van Groepen, Afdelingen en Commis-
sies binnen de KNMvD. Ook is hij betrokken in
talloze overlegsituaties, met bijvoorbeeld de mi-
nisteries en de Stichting Gezondheidszorg voor
Dieren. Daarnaast geeft hij de algemene leiding
aan het secretariaat.

Mw. drs. M.C. van Oostrum-Schuurman Hess
(16) heeft de leiding over het secretariaat als Chef
de Bureau. Daarnaast geeft zij onder andere
dierenartsen advies over het in dienst nemen van
personeel en het werken in dienstverband. Zij is
het aanspreekpunt op de Maatschappij voor de
dierenarts-medewerker in de praktijk en onder-
steunt de activiteiten van de Commissie voor
Advies voor de Beroepsuitoefening van de Vrou-
welijke Dierenarts (Commissie VDA).
Desiree Raasing (9) is plaatsvervangend Chef de
Bureau. Zij coördineert rondzendingen (mail-
ings) en verzorgt de administratieve ondersteu-
ning ten behoeve van de Afdelingen en Groepen.
Tevens verzorgt zij onder andere de tarievenpu-
blikatie en de Commissieklapper.
De heer S.L. Oostindiën (13) is administrateur en
is verantwoordelijk voor de gehele financiële
administratie van de KNMvD. Dit houdt onder
andere in: de financiële kant van het Tijdschrift
voor Diergeneeskunde, Veehouder en Dieren-

arts, publieksfolders en het maken van salarisbe-
rekeningen op verzoek. Ook de financiën van de
fondsen van de Maatschappij worden door de
heer Oostindiën verzorgd.

Mw. Mr. P. S. van Egmond (1) is juriste en
ondersteunt op velerlei gebied de beide secreta-
rissen. Zij beantwoordt vragen van dierenartsen
over bijvoorbeeld de veterinaire wetgeving.
Voorts beoordeelt zij contracten en houdt zij
onder andere de wetgeving en het verenigings-
recht bij. Ook voert ze het secretariaat van de
Commissie van Beroep.

Drs. L. J. E. Rutgers (7) is eindredacteur van het
veterinair voorlichtingsblad Veehouder en Die-
renarts. Hij is hiervoor ongeveer een dag in de
week beschikbaar. De heer Rutgers is dierenarts.
Mw. ing. Geesje Cirkel-Rotgers (5) is de rechter-
hand van de algemeen secretaris en heeft de
Agrarische Hogeschool als vooropleiding. Ze
assisteert de heer Jorna en heeft ook nog andere
taken. Ze ondersteunt een aantal commissies van
de KNMvD en houdt de mappen bedrijfsbegelei-
ding varkenshouderijen en rundveebedrijven bij.
Daarnaast verzorgt ze het redactiesecretariaat
van het blad Veehouder en Dierenarts in samen-
werking met eindredacteur de heer Rutgers.

Jacqueline Duerinck (3) \'bemant\' de Vacature-
bank en heeft als vooropleiding de Hogeschool
voor Economie & Management, studierichting
Communicatie. Zij verzorgt de waarnemingen
en vaste betrekkingen (vraag en aanbod). Daar-
naast houdt ze statistieken bij over de werkgele-
genheid van de dierenartsen (verdeeld naar
geslacht, differentiatie, etc.).
Birgit Broenink (11) is de secretaresse van de
heer Jorna. Daarbij vervult ze een aantal taken,
zoals secretariële ondersteuning van het Hoofd-
bestuur, Registratie Commissie en de Raad voor
Specialisatie. Tevens houdt ze het specialistenre-
gister bij.

Bertie Koekkoek-Klaassen (12) is secretaresse
van de heer Te Giffel. Tot haar taken behoren
onder andere: afwerking correspondentie van de
heer Te Giffel met betrekking tot contributie,
lidmaatschap, modelcontracten, kader- en
managementcursussen en het Jaarcongres.

Jolanda Antonie{H) is secretaresse van de heer
Te Giffel en houdt zich bezig met: salaris,
opleiding en modelcontracten van dierenartsassi-
stenten, administratieve ondersteuning van de
Groep Praktici Grote Huisdieren en notuleren
van diverse vergaderingen.
Ageeth Furman-Koning {10) is secretaresse van
de Voorjaarsdagen Commissie, zij is iedere
dinsdag en donderdag aanwezig op het secreta-
riaat. De Voorjaarsdagen Commissie organiseert
het jaarlijks internationaal Gezelschapsdieren-
congres.

Mw. H.C. Tuynenburg Muys-Lanzing (19) on-
dersteunt de secretaris van de Ereraad bij alle
administratieve handelingen die er zijn, zoals
verslagleggen van de zittingen. Zodra de Wet op

Uitoefening van de Diergeneeskunde in werking
treedt, zal alles rondom de Ereraad gaan veran-
deren.

Francis Zouteriks (6) is administratief mede-
werkster. Een aantal taken zijn: verzorging van
de abonnementen en verzending van het Leesge-
zelschap voor Dierenartsen; bijhouden van de
wijzigingen van de organisaties en instellingen
die in het diergeneeskundig jaarboek genoemd
worden; ondersteuning bij werkzaamheden voor
de Commissie Vooijaarsdagen, onder andere
Dierenarts Assistenten Nascholingsdag (DANS);
verzorging van nota\'s voor de financiële admini-
stratie.

Sandra Tummers (2) doet de administratieve
ondersteuning van het Tijdschrift voor Dierge-
neeskunde (TvD). Ze verzorgt onder andere: de
studentenreferaten, de personeelsadvertenties, de
post, de rubriek vraag en antwoord, proefexem-
plaren van het TvD, registratie van de artikelen
voor het TvD en The Veterinary Quarterly.
Ronald van Ringelestijn (18) is archiefmedewer-
ker. Hij archiveert alle inkomende en uitgaande
stukken van de KNMvD en beheert ook het oud-
archief van zowel de KNMvD als het Tijdschrift
voor Diergeneeskunde. Tevens beheert hij de
huisbibliotheek.

Anne Marie van Soomeren (17) is telefoniste en
receptioniste van de KNMvD. Daarnaast houdt
ze de personalia van alle dierenartsen bij ten
behoeve van het Diergeneeskundig Jaarboek en
de verzending van het Tijdschrift voor Dierge-
neeskunde en andere stukken.
Ingrid Boer-Zeiler (15) is de gastvrouwe van de
KNMvD. Zij verzorgt de inwendige mens van de
gasten op de Maatschappij, bijvoorbeeld tijdens
vergaderingen en lunches. Daarnaast voorziet zij
het hele secretariaat van koffie en thee en ziet zij
erop toe dat de Maatschappij er representatief
uitziet.

De banden voor het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde 1991 zijn verkrijgbaar
tegen betaling van f 22,50 op poslrcke-
ning nr, 511606 ten name van
KNMvD te Utrecht. Wilt u in de om-
schrijving vermelden \'Handen 1991\'.

Op 1 februari 1992 treedt de Wet uitoefening
diergeneeskunde in werking. Ook de registratie
van dierenartsen en het veterinair tuchtcollege
vangen dan aan. In het Tijdschrift voor Dierge-
neeskunde van 15 december 1991 en 1 januari
1992 zijn en in het Tijdschrift van 15 januari
1992 a.s. worden door de Veterinaire Dienst van
het Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en
Visserij drie aspecten van de Wet Uitoefening
Diergeneeskunde beschreven. Wij nodigen de
dierenartsen in Nederland uit voor een aantal
voorlichtingsbijeenkomsten betreffende de Wet
uitoefening diergeneeskunde. Tevens zullen een
aantal aspecten van de Diergeneesmiddelenwet
(logboek en administratieve verplichtingen) be-
sproken worden.

Daarnaast willen we als KNMvD de dieren-
artsen graag voorlichten over Goede Veterinaire
Praktijkuitoefening (GVP) en het Apotheek-
recht.

21 januari 1992 14.00 uur Utrecht/Noord-
Zuid-Holland, De Meem
23 januari 1992 14.00 uur Noord-Brabant/
Zeeland, Boxtel

28 januari 1992 14.00 uur Groningen/Fries-
land/Drenthe, Drachten
30 januari 1992 20.00 uur, extra bijeenkomst
(voor iedereen toegankelijk). Utrecht
18 februari 1992 Afdelingsvergadering Limburg,
Heythuysen.

Er worden korte inleidingen gehouden door mr.
drs. H. Lommers, mr. drs. J. Staman en dr. Tj.
Jorna. Daarna is er volop gelegenheid tot het
stellen van vragen.

Op 1 januari 1992 zal het Nieuw Burgeriijk
Wetboek in werking treden. Eén van de gevolgen
van dit nieuwe recht is, dat er een gedetailleerde
regeling ontstaat met betrekking tot de toepasse-
lijkheid van algemene voorwaarden. Alhoewel
de wetgever voor reeds bestaande voorwaarden
een overgangstermijn heeft gesteld van één jaar,
is het toch aan te bevelen reeds in 1992 te
handelen conform het nieuwe recht.
De belangrijkste verandering is, dat op de
gebruiker van algemene voorwaarden een grote
informatieplicht komt te rusten. De gebruiker
dient namelijk zijn wederpartij een redelijke
mogelijkheid te bieden tot kennisname van de
algemene voorwaarden. Deze verplichting houdt
in dat de gebruiker vóór of bij het sluiten van de
overeenkomst de algemene voorwaarden aan
zijn wederpartij ter hand moet stellen. Dit houdt
tevens in dat het in beginsel niet meer voldoende
is als men enkel melding maakt van het feit dat
men algemene voorwaarden hanteert.
Met het oog op deze informatieplicht is het aan te
bevelen, dat u uw vaste cliënten een exemplaar
van de door u gebruikte algemene voorwaarden
toestuurt en bij volgende facturen naar deze
voorwaarden verwijst. In de kleine huisdieren-
praktijk en bij nieuwe cliënten is het verstandig
om de algemene voorwaarden ter hand te stellen.
In het kader van de boven omschreven informa-
tieplicht, kunt u de algemene voorwaarden
dierenartsen leden van de KNMvD bestellen
door overmaking van ƒ10,- per blok van 100
exemplaren, op banknummer 69.93.61.443 of
gironummer 511606 onder vermelding van \'al-
gemene voorwaarden\'. Voor verdere vragen en
informatie kunt u contact opnemen met het
bureau van de KNMvD, tel. 030-510111, mevr.
mr. P. S. van Egmond.

In het overleg tussen de Koninklijke Nederlandse
Maatschappij voor Diergeneeskunde en de Ver-
eniging van Dierenartsassistenten (VEDIAS) is
reeds herhaalde malen gesproken over een pensi-
oenregeling voor dierenartsassistenten. Zowel
van de kant van de prakticus-werkgever als van
de dierenartsassistent-werknemer blijkt behoefte
te bestaan aan een pensioenregeling voor dieren-
artsassistenten.

Inmiddels is een pensioenregeling ontworpen,
die uitgaat van een vrijwillige deelname vanaf de
leeftijd van 25 jaar. De regeling omvat een
levenslang ouderdomspensioen vanaf 65 jaar,
een tijdelijk ouderdomspensioen vanaf 60 tot 65
jaar, een nabestaandenpensioen en een invalidi-
teitspensioen. De pensioenregeling is onderge-
bracht bij Avéro Pensioen te Leeuwarden. De
werkgever neemt 2/3 deel van de kosten voor zijn
rekening, de werknemer betaalt \'/a deel. On-
langs is u nadere informatie over de regeling
toegezonden. Per 1 januari 1992 kunt u gebruik
maken van de pensioenregeling.
Het Hoofdbestuur van de KNMvD en het
Bestuur van VEDIAS zijn van mening dat deze
pensioenregeling een goöie aanvulling vormt op
de arbeidsvoorwaarden van de dierenartsassis-
tent. Wij bevelen de regeling van harte bij u aan
en hopen dat veel werkgevers en werknemers
hiervan gebruik gaan maken. Mocht u nadere
informatie wensen of extra brochures willen
bestellen, dan kunt u contact opnemen met het
Bureau van de KNMvD.

Die Commissie Bevordering Dierge-
neeskundig en Vergelijkend Ziektekun-
dig Onderzoek (Cie. BDVZO) deelt
hierbij mede, dat in totaal ± ƒ 10.000,-
beschikbaar gesteld kan worden ter on-
dersteuning van onderzoek dat dient te
liggen op de gebieden van de Dierge-
neeskunde dan wel van de Vergelij-
kende Ziektekunde.

Overeenkomstig de doelstellingen wor-
den de gelden uitsluitend ter beschikking
gesteld van het onderzoek zelve en niet
van publikatie van resultaten, reiskosten
of andere bijkomende kosten.

Zij die hiervoor in aanmerking wensen
te komen worden uitgenodigd zich vóór
15 februari 1992 schriftelijk aan te
melden bij de secretaris van de Cie.
BDVZO. Hierbij dient opgave te wor-
den gedaan van de aard van het te
verrichten onderzoek of de op de aan-
vrage betrekking hebbende onderdelen
daarvan en tevens een beknopt werk-
schema alsmede een begroting te wor-
den overgelegd.

De banden voor het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde 1991 zijn verkrijgbaar
tegen betaling van ƒ 22,50 op postreke-
ning nr. 511606 ten name van
KNMvD te Utrecht. Wilt u in de om-
schrijving vermelden \'Banden 1991\'.

In onderstaand cursusprogramma is aangegeven
welke cursussen reeds zijn volgeboekt, voor de
overige is reservering nog mogelijk.
Sterk overboekte cursussen worden zo spoedig
mogelijk herhaald. Degenen die op de wachtlijst
staan krijgen daarbij voorrang.

Melkmachine mastitis (f 265,-)
16 januari 1992 (92/21)
Praktische echografie gezelschapsdieren
(/"390,-)

De benauwde patiënt (/\'290,-)
31 januari 1992 (92/12)
14 februari 1992 (92/13)
27 maart 1992 (92/14)

23, 24, 27, 28 en 29 januari 1992 (92/16)
5, 6, 9, 10 en 11 maart 1992 (92/17)
Praktische diagnostiek schinunelinfecties
(/■280,-)

19 en 20 februari 1992 (Utrecht) (92/37)
Klinische les gezelschapsdieren (ƒ 100,-)

Basiscursus praktische tandheelkunde (f 400,-)
22 februari 1992 (92/01)
Assistentie bij operaties (/"300,-)
7 maart 1992 (92/45)

De cursus 92/06 is volgeboekt
Praktische röntgenologie paard (f 485,-)
21 maart 1992 (92/07)

Praktische anesthesie paard (/" 930,-)
24 en 25 maart 1992 (92/09)
6 en 7 mei 1992 (92/10)

Epidemiologie II (/" 2.950,-)
1 t/m 5 juni 1992 (92/18)
14 t/m 18 september 1992 (92/50)
De cursus 92/18 is volgeboekt

Nadere informatie over PAO-Diergeneeskunde
cursussen kunt u vinden in onze cursusbrochure
vooijaar 1992.

Inlichtingen: Secretariaat PAO-Diergeneeskunde,
Postbus 85205, 3508 AE Utrecht.
Telefoon: 030-517374, fax: 030-516490.
Bankrekeningnummer 55.56.71.100; gironummer
van de ABN 1412.

Voor het lidmaatschap van de Koninklijke Neder-
landse Maatschappij voor Diergeneeskunde heb-
ben zich aangemeld de volgende collegae:

HoOand-Spiekermann, Mevr. S.E.; 1991; 3581
VC Utrecht; Van Limburg Stirumstraat 24 B.
Klaver, R.; 1991; 3524 KM Utrecht; Tirol 80.
Klerk, P.F. de; 1991; 3218 AK Heenvliet; Leeuwe-
steijn 8.

Ruijter, Mevr. H.M. de; 1991; 3181 SG Rozen-
burg (ZH); Grote Stern 183.
Tiemessen, Mevr. I.; 1986; 3581 LP Utrecht;
Bankstraat 52.

Promoties ru te utrecht
op 4 december 1991 Mevr. M.A. Dijksterhuis te
Boxtel (Biologie).

207 Baaien, WJ. van; 1966; 3632 VJ Loenen a/d
Vecht; Oud Over t.o. 108, Woonark "De
Libelle"; tel. 02943-3323 privé, 070-
3547170 bur.; weL medew. St G.v.D.
210 Beer, E.C.M. de; 1989; 5571 XH Bergeyk;
Witryt 4; tel. 04970-12088 privé, 12100
prakt.; p., ass. bij R.M.M. Hoekstra,
M.A.PM. Kappen en M.M, Volwerk.
350 Bluekens, Mevr. W.B.M.; 1986; Great Glen,
Seicester LE8 OEB (Engeland); 123 Cover-
side Road; tel. 09-44-533-592004 privé,
831314 prakL; p., ass. bij Piggott, King &
Orpin.

222 Buijsse, WA.; Gent-1987; 5374 JL
SCHAIJK; Maalstoel 34; tel. 08866-3057
privé, 3636 prakt.; fex 08866-3353; p., geass.
met R.H.M. Bergevoet en Th.F Krabben-
borg.

223 Buurma, H.J.; 1973; 9601 EN Hoogezand;
Hoofdstraat 252; tel. 05980-97867 privé,
96555 prakt.; p., geass. met EN.J, Hettinga.

233 Eek, A.E van; 1975; 7991 RH Dwingeloo;
Dwingelderdijk 21; tel. 05219-1210 prakt.;
p., geass. met H.W. Hessel.

234 *Egberink, Dr. H.F; 1983; U-1991 ; 3431 EH
Nieuwegein; Prof. Dr. Bakkerlaan 55; tel.
03402-32482 privé, 030-532487 bur.; wet.
medew. R.U. (F.D., vkgr. Infectieziekten en
Immunologie).

237 Fentener van Vlissingen, Mevr. Dr. J.M.;
1981; U-1988; 3921 AD Eist (U); Rijks-
straatweg 143; tel. 08384-2766 privé, 03404-
44447 bur.; hoofd Sectie Exp. Biologie,
T.N.O.- Voeding te Zeist.
242 Goes, Mevr. G.J.C. van der; 1990;8607 ED
Sneek; Duizendblad 55; tel. 05150-26811;
wnd.d.

242 Goudeketting, S.H.; 1984; 8017 DR Zwolle;
Hora Bilderbeekstraat 67; tel. 038-654003
privé, 661025 prakt.; p., gezelschapsd., geass.
met H.J. Timmers.

243 Greydanus-van der Putten, Mevr. S.W.M.;
1987; 5814 AH Veulen; De Vlies 26; tel.
04780-88967 privé, 030-513195 bur.; wet.
medew. R.U. (F.D., vkgr. Pathologie).

243 Groeneveld, A.G.H.M.; 1988; 7665 AZ Al-
bergen; Calligrafiestraat 5; tel. 05494-2202
privé, 05419-92537 prakt.; p., ass. bij
K.C.H.M. Meijers.

244 Groot, S.J. de; 1987; 7641 EG Wierden;
Kervellaan 14; tel. 05496-76641 privé,
75295 prakt.; p., geass. met J.H.E. Fieten,
H.W.F Picard, J. Siebelink en G.J. Stam.

248 Hazelaar, B.; 1989; 4908 AM Oosterhout;
Herendam 27; tel. 01620-34522; p., ass. bij
R.R.M.M. Visser

249 Heins, PM.M.; 1990; 4281 LD Andel; Dr.
Oosteromstraat 12; tel. 01832-3919; p., ass.
bij A.Baks en M. de Jonge.

250 Hens, Mevr. I.M.; 1990; 8607 ED Sneek;
Duizendblad 55; tel. 05150-26811 privé,
12714 prakL; p., ass. bij A.J.A. Lobsteyn, B.
Reitsma, A. v.d. Schaaf, R.D. Terwisscha van
Scheltinga en K.D. Vink.

251 Hessel, H.W; 1987; 7991 AZ Dwingeloo;
Egbert Nijstadlaan 4; tel. 05219-3402; p.,
geass. met A.F. van Eek.

256 »Huijbers, R.H.J.; 1991; 6904 AV Zevenaar;
M. de Ruyterstraat 60; tel. 08360-34139
privé, 08367-63167 prakt.; p., ass. bij R.
Pouw.

259 Jansen, Mevr. W.A.M.; 1982; 3051 JN
Rotterdam; Schiebroekseweg 20; tel. 010-
4613741 privé, 070-3611852 bur.; stafme-
dew. R.V.V.- centraal.

260 *Joling, R.G.; 1977; 7231 EH Warnsveld;
Bieshorstlaan 71 ; lel. 05750-21190; p., gezel-
schapsd.

270 Kraanen-Huizing, Mevr. A.M.; 1985; 5087
VG Diessen; Ontginningsweg 18; tel. 04254-
2688; d.

278 *Lok, F.J.; 1982; 8252 EH Dronten; De
Telgang 6; tel. 03210-17275; p., E.T. specia-
list.

VEEN; Schras 59; tel. 08387-2407; p.
283 *Meijer, G.; 1976; 5476 VL Vorstenbosch;
Brakkensedijk 17; tel. 04130-50645 privé,
42423 prakt.; p.,geass. met C.W.W.M. Goos-
sens.

286 Mosel, Mevr. Dr. M. van; 1984; U-1991;
3438 XA Nieuwegein; Mahlersingel 23; tel.
03402-37132; d.; weL medew. R.U. (FD.,
vkgr. Zootechniek).

289 Nieuwendijk, H.A.; 1988; 8932 NS Leeu-
warden; Verlengde Schrans 116; tel. 058-
155033 privé, 123891 prakt.; p., gezel-
schapsd., geass. met H.F. Wieringa.

291 *Nossek, M.A.; 1990; 5502 AK Veldhoven;
Heuvel 16; tel. 040-571517; p., gezel-
schapsd., geass. met Mevr. C.M.J. Verheij-
den,

294 Ormel, H.J.; 1983; 7255 ED Hengelo (Gld);
Julianalaan 33; tel. 05753-4119; p., ass. bij
H. Eil en A.R.J. van Ingen.

295 Overbeek, J.R, van; 1988; 4143 AR Uer-
dam; Sperwerlaan 139; tel. 03451-11107
privé, 12270 prakt.; p., geass. met A.E. van
Bekkum, K.J. Broekhuizen en M.J. Ver-
burgh.

295 Overgaauw, PA.M.; 1985; 3772 U Barne-
veld; Molecaten 57; tel. 03420-21533 privé,
93008 bur.; fax 03420-90164; technical
manager Virbac Nederland B.V.

295 Parlevliet, Mevr. J.M.; 1986; 3572 SJ
Utrecht; Bekkerstraat 38 A; tel 030-733211
privé, 531056 bur.; wet. medew. R.U. (FD.,
vkgr. Bedrijfsdierg. en Voortpl.).

296 Peeters, Mevr. M.E.; 1982; 3994 CR Houten;
Barbiersgilde 16; tel. 03403-52780 privé,
030-531696 bur.; Univ. docent, kliniek v.
Gezelschapsd.; wet. medew. R.U. (F.D.,
vkgr, Geneesk. van Gezelschapsd.); specialist
Chirurgie der Gezelschapsdieren.

297 »Piek, Mevr. C.J.; 1991; 3572 CJ Utrecht;
Kapelstraat 43; tel. 030-735691; wnd.d.

301 Putten, Mevr. S.W.M. van der; 1987; zie:
Greydanus-van der Putten, Mevr. S.W.M,

307 Salet, J.PA.; 1986; 2561 AP \'s-Gravenhage;
Columbusstraat 48; tel. 070-3620790;
wnd.d.

310 Scholten, B.J.; Gent-1990; 3441 XH Woer-
den; Prins Bernhardlaan 8; tel. 03480-15085
privé, 13157 prakt.; p., ass. bij S. Somers en
C.Th.A, Straver

312 Segers-van Noort, Mevr. P.G.M.; 1983; 7443
KC Nijverdal; Valeriaan 5; tel. 05486-17099;
wnd.d.

358 Solleveld, Dr. H.A.; 1976; U-1981; Glen-
moore, PA 19343 (U.S.A.); 10 Kiloran
Wynd; tel. 09-1-215-4588331 privé,
2707483 bur.; Dir. of Pathology, Smith
Kline Beecham Pharmaceuticals; specialist
Veterinaire Pathologie.

317 Stam, G.J.; 1985; 7641 CV Wierden; Kamil-
lelaan 11; tel. 05496-77301 privé, 75295
prakt.; p., geass. met S.J, de Groot, J.H E.
Fieten, H,W.F Picard en J. Siebelink.

318 «Steur, K.C.; 1977; 5311 CP Gameren;
Prinsenstraat 3; tel. 04186-2496 privé,
08370-23355 bur.; fax 08370-24770; hoofd
v.d. afd. Internationalisering bij STOAS.

319 »Stolp, A.C.; 1987; 3145 XM Maassluis;
Spechtstraat 120; tel. 01899-24620 privé,
21978/20696 prakt,; p., ass. bij H.J. v.d.
Kamp, E.C. Scholten, A, Slikkerveer en
H,W Wagenaar.

359 Tacoma, H.W; 1985; Inglewood (New Zea-
land); 4 Totara TCE; lel. 09-64-06-7567038
privé, 7567228 prakt.; fex 09-64-06-
7567996; p., bij Inglewood Vet. Group.

324 Trompen, H.M.; 1988; 3151 AE Hoek van
Holland; Prins Hendrikstraat 175; tel. 01747-
86443 prakt.; p., ass. bij R.J, Opmeer,

326 Velden, E,W.H.M. van der; 1988; 5467 CT
Veghel; Plevierdonk 22; tel. 04130-64456

privé, 64589 prakt.; p., ass. bij M.C.M.
Bossers, P.J.M. van Huiten, A.M.C. Kuypers
en A.H.M. Winters.

328 Verhaegh, A.M.; 1976; 6026 EC Maarheeze;
Vogelsberg 29; tel. 04959-1831 privé,
08850-94321 bur.; vet. adv. bij A.U.V.

328 Verheijden, Mevr. C.MJ.; 1989; 5502 AK
Veldhoven; Heuvel 16; tel. 040-571517; p.,
gezelschapsd., geass. met M.A. Nossek.

331 \'Vis-Hanstede, Mevr. H.M.; 1979; 3881 LN
Putten (GId); Schoonderbeeklaan 39; tel.
03418-52225; d.

335 Vrouenraets, R.M.M.I.; Gent-1989; 7132
CD Lichtenvoorde; Vogelkersstraat 8; tel.
05443-77639 privé, 71600 prakt.; fax
05443-72255; p., ass. bij G.T. ter Heijden,
W.W.A.M. Kruysen, H.W van Ruitenbeek,
W. Schuurman en A.J.W.G. Vos.

336 *Want, C.J. van der; 1991; 7451 ZJ Holten;
Canadastraat 43; tel. 05483-65082 privé,
62835 prakt.; p., ass. bij S. Minnema.

360 Weeren, Dr. PR. van; 1983; U-1989; 3000
Heredia (Costa Rica); Apdo 304, Escuela de
Med. Vet.; tel. 09-506-374579 privé, 377833
bur.; fax 09-506-602155; docent; Univ. Sa-
menwerkingsverband; wet. medew. bij Escu-
ela de Medicina Veterinaria.

360 Weeren-Keverling Buisman, Mevr. Dr. A.
van; 1983; U-1989; 3000 Heredia (Costa
Rica); Apdo304, Escuela de Med. Vet.; tel.
09-506-374579 privé, 377833 prakt.; fax 09-
506-602155; docent; Univ. Samenwerkings-
verband; wet. medew. bij Escuela de Medi-
cina Veterinaria.

343 Woltr, N.R.; 1988; 3524 WT Utrecht; Vesu-
vius 23; tel. 030-886928 privé, 020-6947578
prakt.; p., gezelschapsd., ass. bij L. Elenbaas.

344 Wouda, L.H.; 1952; 7931 TV Fluitenberg;
De Santbrincke 30; tel. 05280-72016;
r.d. Jubilea 1992

O.J.J. de Clerck, Breda, 13-02-1992, aanwezig
Dr. J.E. van Dijk, Hierden, 14-04-1992, afwezig
W. de Haan, Midsland, 14-04-1992, aanwezig
J.C. van der Sar, Borculo, 14-04-1992, afwezig
A.W. Udo, Aalten, 14-04-1992, afwezig
Mevr. A.B. Zwartenkot- Klaasesz, Sleen, 14-04-
1992, afwezig

A.H.M. Erken, Amsterdam, 27-04-1992, afwezig
PJ. Goedhart, Haarlem, 19-05-1992, afwezig
Dr. Tj. Jorna, Drachten, 19-05-1992, aanwezig
H.G. Pelgrum, Almen, 19-05-1992, afwezig
H.J. Nederhorst, Haarlem, 20-05-1992, aanwezig
R. Back, Lochem, 16-06-1992, aanwezig
Jhr. A.W. van Foreest, Doorwerth, 24-06-1992,
afwezig

J. Atsma, Tolbert, 07-07-1992, afwezig
J. Minderhoud, Rotterdam, 07-07-1992, aanwe-
zig

Putten, Benschop, 07-07-1992, afwezig
PA J. Rops, Breda, 07-07-1992, afwezig
J.PJ. v.d. Vijver, Oostburg, 07-07-1992, afwezig
Dr. J.G. Vos, Maarn, 07-07-1992, afwezig

A. Slikkerveer, Vlaardingen, 07-09-1992, afwezig
O.M. Verhorst, Herpt, 07-09-1992, aanwezig
Mevr. Dr. A.J. Venker- van Haagen, Utrecht, 07-
10-1992, afwezig

H.G.A. Koek, Oldenzaal, 09-12-1992, afwezig
T. Cuperus, Gramsbergen, 17-12-1992, afwezig
C.I.M.M. Achten, Haaren, 22-12-1992, aanwezig
L. Elving, Vleuten, 22-12-1992, afwezig
G.C.M. Jansen, Wehl, 22-12-1992, afwezig
E.J. Jedema, Maarssen, 22-12-1992, afwezig
W. Pons, Vianen (Z.H.), 22-12-1992, afwezig
J.A. Ypenburg, Menaldum, 22-12-1992, afwezig

J.S. Kalisvaart, Haaften, 05-02-1992, afwezig
Prof. Dr. A.S.J.PA.M. van Miert, De Bilt 28-02-
1992, aanwezig

Mevr. L.A. von Frijtag Drabbe KunzelPoot,
Nieuwleusen, 08-03-1992, afwezig
Prof. Dr. A. Rijnberk, Bosch en Duin, 21-03-
1992, afwezig

K.D. Vink, Sneek, 21-03-1992, afwezig
S.J. Henstra, Tijnje, 17-04-1992, afwezig
Dr. R Leeflang, Alphen a.d. Rijn, 17-04-1992,
afwezig

G. Vogelzang, Eext, 17-04-1992, aanwezig
N.M. van Huiten, Kaatsheuvel, 03-05-1992, afwe-
zig

H.J.J.M. Hamers, Zieuwent, 21-05-1992, afwezig
J.S. Ariëns, Dongen, 27-06-1992, afwezig
Mïvr. Dr. A.A.M.E. Lubberink, Amersfoort (?),
02-09-1992, afwezig

H.C.M. Oerlemans, Nuenen, 17-09-1992, afwezig
A.A. Hesen, Gennep, 26-09-1992, afwezig
FE. de Groot, Ede, 27-09-1992, afwezig
J.J.A. Schreinemachers, Roemiond, 27-09-1992,
aanwezig

W. van Arkel, Emmen, 21-10-1992, afwezig
A.J.W. Bolscher, Tilligte, 22-10-1992, afwezig
Dr. R.J. Slappendel, Driebergen, 23-10-1992,
afwezig

Dr. A.Th.M. Verdijk, Cuijk, 23-10-1992, afwezig
J.PG. Vermeer, Deurne, 23-10-1992, aanwezig
e.G. Vervoorn, Gouda, 27-11-1992, afwezig

J.E de Haas, Winterswijk, 06-01-1992, afwezig
C.L. van Willenswaard, Woudenberg, 08-01-
1992, afwezig

A. Dekker, Lelystad, 16-01-1992, afwezig
Dr. R.G. Dijkstra, Leeuwarden, 25-02-1992, af-
wezig

J.H. Neuteboom, Sittard, 09-03-1992, afwezig
E.F Oldenkamp, Leidschendam, 23-03-1992, af-
wezig

U.H.P. Hardeman, Assen, 12-04-1992, afwezig
J.PC. Kruijne, \'s-Gravenhage, 22-05-1992, afwe-
zig

H. van der Ree, Dordrecht, 12-07-1992, aanwezig
J.J.M. Tuerlings, Vught, 12-07-1992, afwezig
C.W. Moons, Reeuwijk, 26-07-1992, afwezig
W.R.J. Rasenberg, Berkel-Enschot, 07-10-1992,
afwezig

R. Muller, Uren (N.H.), 15-10-1992, afwezig
G.J. ten Pas, Winterswijk, 16-10-1992, afwezig
Dr. PJ. Veen, Doorn, 18-10-1992, afwezig
R. Kommerij, Dronten, 19-11-1992, afwezig

R Zandstra, Drachten, 20-12-1992, afwezig
Dr. J.W. Zantinga, Baarn, 20-12-1992, afwezig

A.L.J.M. Heirman, Wilnis, 14-01-1992, aanwezig
A. Zegwaard, Lichtenvoorde, 26-01-1992, afwe-
zig

G. Roorda, Zuidhorn (Gr.), 12-02-1992, afwezig
K. Claij, Wassenaar, 23-02-1992, aanwezig
O.R. Wichers, Zuidwolde, 28-02-1992, afwezig

A.G. de Moor, Houten, 08-04-1992, afwezig
N.P. Saathof, Nijeveen, 12-04-1992, afwezig
Dr. J. van Walsum, Zeist, 19-04-1992, afwezig
WH. Kremer, Venray, 31-05-1992, afwezig

J. de Vries, Leeuwarden, 31-05-1992, afwezig
Sj. Zuidhof, Drachten, 31-05-1992, afwezig
E.H. den Breeje, Amersfoort, 30-06-1992, afwezig

B. Roem , Meppel, 10-07-1992, afwezig
J.RM.E. van Beek, Deume, 11-07-1992, afwezig
S. Brandsma, Zuidlaren, 11-07-1992, afwezig
Ph.G.M. Kraanen, Oss, 11-07-1992, afwezig

H.H.J.C. Maillie, Bronneger, 11-07-1992, afwezig
W. van der Sluis, Damwoude, 16-09-1992, afwe-
zig

PF van den Eijnde, Asten, 07-10-1992, afwezig
Dr. J.J. Koopman, Alkmaar, 07-10-1992, afwezig
H. Ottevanger, Hoorn, 07-10-1992, afwezig

J. Wechgelaer, Vörden, 07-10-1992, afwezig
J.H. Staal, Sleen, 11-10-1992, afwezig
S. Bruggeling, Spijkenisse, 03-11-1992, afwezig
R.G. Detmers, Coevorden, 03-11-1992, afwezig
J.H. van Dunnewold, Winterswijk, 03-11-1992,
afwezig

J.A. Engel, Hippolytushoef, 03-11-1992, afwezig
L.J.J.A. Roppe, Boxmeer, 03-11-1992, afwezig
Dr. J.F Westendorp, Heesch, 03-11-1992, afwe-
zig

H. Timmerman, Oldemarkt, 04-11 -1992, afwezig
Dr. J.PW.M. Akkermans, Vlaardingen, 06-11-
1992, afwezig

A. Rinses, Sint Maartensdijk, 27-11 -1992, afwezig
U. Dijkstra, IJhorst (O), 04-12-1992, afwezig
L.H. Wouda, Wageningen, 04-12-1992, aanwezig
G.C. Doggen, Wouw, 19-12-1992, afwezig
S.A. Holzmüller, Borculo, 19-12-1992, aanwezig

G. Jongeneel, Middelburg, 19-12-1992, aanwezig
Dr. E.E. Kemperman, Wouw, 19-12-1992, afwe-
zig

J.C.A. van der Maas, Heiloo, 18-02-1992, afwezig
Dr. J.PC. Claessens, Roosendaal, 11-03-1992,
afwezig

K.H. Bouwman, Wolvega, 27-03-1992, afwezig
D.M.F Greup, Vörden, 27-03-1992, afwezig
A.E. Burggraaff, Vlissingen, 19-04-1992, afwezig
S. Bant, Gouda, 03-05-1992, afwezig
Dr. J.H.M. Richter, Boxmeer, 03-05-1992, aan-
wezig

A.R. de Vries, Schagen, 03-05-1992, afwezig
A.J. van Doorn, Deventer, 23-05-1992, onbekend

Tj. Sinnema, Hardenberg, 23-05-1992, afwezig
H. Zantinge, Geesteren (O), 23-05-1992, afwezig

B.M. Bogaerts , Heesch, 20-10-1992, afwezigDr.
J. Tesink, Goes, 27-11-1992, afwezig

50 JAAR (1942)
J. Bruins, Haren (Gr.), 26-01-1992, afwezig
Dr. E.J. Voûte, Amersfoort, 26-01-1992, afwezig
J.P. de Boer, Leersum, 18-02-1992, afwezig
G. van der Kolk, Rheden, 03-10-1992, afwezig

55 jaar (1937)
Joh. Kraai, Bilthoven, 19-03-1992, afwezig
K. van der Poel, Brielle, 19-03-1992, afwezig

60 JAAR (1932)
L.J. Kas, Hilversum, 04-06-1992, afwezig
J. van der Waal, Heemstede, 28-06-1992, afwezig
S. Makkinga, Westwoud, 02-07-1992, afwezig
W. van Veen, Oostburg, 02-07-1992, afwezig
A.J. Eikelboom, Hattem, 19-12-1992, aanwezig

Naarmate de tijd verstrijkt worden ze oninbaar en een bron van ergernis,
nog afgezien van de financiële nadelen.

ter overname in het zuiden van het land. De voorkeur gaat uit naar een gemengde praktijk. Uw reactie zie ik
gaarne tegemoet. Sollicities s.v.p. binnen 14 dagen na verschijnen van dit blad, richten aan de redactie van het
Tijdschrift voor Diergeneeskunde, Postbus 14031, 3508 SB Utrecht onder nummer 2/91.

Dierenartsenpraktijk Uden zoekt in verband met het vertrek van een collega op korte termijn een

Brieven met curriculum vitae binnen 14 dagen te richten aan P. Goedendorp, Drossaard 9, 5403 EV Uden.

De werkzaamheden liggen voor ongeveer 50% rundvee en 50% varken. Ervaring en achterwacht hebben de
voorkeur. Bij gebleken geschiktheid en goede samenwerking is associatie de bedoeling. Sollicitaties s.v.p. binnen
14 dagen na verschijnen van dit blad, richten aan de redactie van het Tijdschrift voor Diergeneeskunde, Postbus
14031, 3508 SB Utrecht onder nummer 1/91.

Uniforme voorschriften voor inzenders van manuscripten naar biomedische tijdschriften

Onder de titel \'Uniform requirements for manuscripts submitted
to biomedical journals\' hebben in 1979 voor het eerst de
redacties van toonaangevende tijdschriften in Engeland en de
Verenigde Staten de voorschriften bekend gemaakt die zij
voortaan gemeenschappelijk zouden laten gelden voor de hun
aangeboden kopij (de zogenaamde Vancouver-regels). Over-
eenkomstig de bedoelingen van de initiatiefiiemers zijn de
uniforme regels nadien door meer dan 400 belangrijke tijd-
schriften overgenomen, zodat het in feite internationale stan-
daardregels zijn geworden.

Hieronder volgt een Nederlandse versie gebaseerd op de
vertaling van de derde versie (gemaakt door en met toestem-
ming van de Redactie overgenomen uit het Nederlands Tijd-
schrift voor Geneeskunde ) van de Vancouver-regels, voor
gebruik door het Tijdschrift voor Diergeneeskunde. De inlei-
ding ervan, waarin de wordingsgeschiedenis wordt beschreven,
is weggelaten. Het stuk geeft globale aanwijzingen voor de opzet
van een artikel en zeer gedetailleerde voor het klaarmaken van
kopij voor inzending, in het bijzonder wat literatuurverwijzin-
gen betreft. Het is opgesteld om te dienen als uniform raamwerk,
waar binnen tijdschriftenredacties aanvullende regels kunnen
passen naar gelang hun eigen aard. Sommige voorschriften zijn
een opsomming van mogelijkheden waaruit redacties hun keuze
kunnen maken. In onderstaande teksten is in die gevallen
weggelaten wat niet voor dit tijdschrift van toepassing is. Waar
aanvullende regels van dit tijcfechrift zijn ingevoegd, zijn deze
geplaatst tussen haakjes of door middel van voetnoten.

Tik het gehele manuscript met dubbele regelafstand: titelblad, samenvatting,
tekst, dankbetuiging, literatuurlijst, tabellen en onderschriften van figuren. Begin
elk onderdeel van het manuscript op een nieuwe bladzijde, in deze volgorde:
titelpagina; samenvatting/summary en trefwoorden; tekst; dankbetuiging;
literatuurlijst; tabellen (elke tabel op een afzonderlijke pagina, compleet met
opschrift en voetnoten); onderschriften van figuren.

Het gehele manuscript dient bij voorkeui te worden getikt met een standaardlet-
ter (courier, prestige elite, pica, etc,) met 10 of 12 letters per inch (10 of 12 pitch).
Indien een printer wordt gebruikt, dient de tekst te worden aangeleverd met
dubbele regelafstand, in 10 of 12 pitch, niet uitgevuld en ten minste in \'near letter
quality\'.

De figuren moeten van goede kwaliteit zijn; foto-afdrukken op glanzend papier,
niet opgeplakt.

Zend manuscript en figuren (in drievoud), in een stevige envelop. Kopij dient
vergezeld te gaan van een aanbiedingsbrief, nader omschreven \'aanbieding van
kopij\', en van toestemmingen voor het reproduceren van eerder gepubliceerd
materiaal, of van afbeeldingen waarop personen herkenbaar zijn.
Volg de regels die het tijdschrift geeft voor de overdracht van het \'copyright\'.
Schrijvers dienen een kopie te bewaren van alles wat zij aanbieden.

De meeste tijdschriften zullen niet de publikatie overwegen van artikelen voor
onderzoek dat al eerder werd gepubliceerd of van artikelen die aan een ander
tijdschrift zijn aangeboden of door een ander tijdschrift voor publikatie zijn
aanvaard. Dit redactionele beleid sluit beoordeling niet uit van een artikel dat
door een ander tijdschrift is afgewezen of van een volledig verslag nadat de
voorlopige bevindingen, meestal in de vorm van een samenvatting, reeds elders
zijn gepubliceerd. Wanneer een artikel wordt ingezonden, dient de auteur altijd
een volledige verklaring aan de redactie te geven over alle inzendingen aan
andere tijdschriften van hetzelfde artikel en over gepubliceerde artikelen
waardoor het aangeboden artikel kan worden beschouwd als herhaalde of
parallelpublikatie van hetzelfde of nagenoeg hetzelfde werk. Kopieën van
dergelijk materiaal moeten worden meegezonden met het aangeboden artikel
om de redactie behulpzaam te zijn bij haar besluitvorming.
Herhaalde publikatie, het meer dan één maal publiceren van hetzelfde
onderzoek, ongeacht of de woordkeus dezelfde is of niet, is zelden gerechtvaar-
digd. Parallel- of dubbelpublikatie (in het Nederlands of in een andere taal) kan
worden toegestaan, mits aan de volgende voorwaarden is voldaan.

1. De redacties van beide tijdschriften moeten volledig op de hoogte zijn
gebracht (en hun schriftelijke toestemming hebben gegeven); de redaktie van het
tijdschrift dat de tweede maal publiceert, dient een fotokopie, een overdruk of
het manuscript van de eerst gepubliceerde veiïie te ontvangen.

2. De tweede publikatie mag niet eerder de eerste volgen dan na ten minste twee
weken.

3. Het artikel bestemd voor dubbelpublikatie dient te zijn geschreven voor een
andere lezersgroep en is (bij voorkeur) geen vertaalde versie van het eerste
artikel; een bekorte of aangepaste versie zal meestal voldoende zijn.

4. De tweede versie dient waarheidsgetrouw de gegevens en verklaringen van
de eerste weer te geven.

5. Een voetnoot op de titelpagina van de tweede versie geeft aan dat het een
dubbelpublikatie betreft. Een dergelijke voetnoot luidt: Dit artikel werd eerder

gepubliceerd met als titel\'.....\' in tijdschrift, jaartal, jaargang (volume)nummer,

Herhaalde publikatie op andere wijze dan vermeld, is voor redacties niet
aanvaardbaar. Indien auteurs deze regels niet in acht nemen, kunnen zij
verwachten dat redacties passende maatregelen zullen nemen.
Voortijdig openbaar maken, meestal aan de publiekspers, van wetenschappe-
lijke informatie uit een aanvaard maar nog niet gepubliceerd artikel, is een
schending van de beleidslijn (de zogenaamde Ingelfinger-regel) van vele
tijdschriften. In enkele gevallen kan voortijdige bekendmaking aanvaardbaar
zijn, bijvoorbeeld om het publiek voor gezondheidsrisico\'s te waarschuwen,
maar alleen in overleg met de redactie.

(De redactie van dit tijdschrift plaatst gaarne voor de Nederlandse lezerskring
een vertaalde en (of) aangepaste versie van belangrijk Nederlands onderzoek dat
in het buitenland is gepubliceerd, mits aan genoemde voorwaarden is voldaan.)

Gebruik wit papier van goede kwaliteit formaat A4, met rondom een marge van
tenminste 2,5 cm breedte. Beschrijf slechts één kant van het papier. Houd vooral
dubbele regelafstand: titelblad, samenvatting, tekst, dankbetuiging, literatuur-
lijst, tabellen en onderschriften van figuren. (Gebruik bij typen van het
manuscript bij voorkeur een standaardletter (courier, prestige elite, pica, etc.)
met 10 of 12 letters per inch (10 of 12 pitch). Bij gebruik van een printer dient het
manuscript te worden aangeleverd met dubbele regelafstand, in 10 of 12 pitch,
met niet uitgevulde regels en tenminste in \'near letter quality\'. Begin elk van de
volgende onderdelen van het manuscript op een nieuwe bladzijde: titelpagina;
tekst; dankbetuiging; literatuurlijst; tabellen (elke tabel op een afzonderlijke
pagina, compleet met opschrift en voetnoten); onderschriften van figuren.
Nummer de bladzijden doorlopend, te beginnen met de titelpagina. Zet de
bladzijdenummers in de rechter boven- of onderhoek.

Op het titelblad moeten staan: (a) de titel van het artikel, die beknopt moet zijn
maar informatief; (b) voorietteiï en achternaam van elke auteur met vermelding
van de academische graden (en van faculteit of vakgebied als de kwalificatie van
de auteur buiten de Faculteit Diergeneeskunde zijn verworven) en de instelling
waar de auteur thans werkzaam is; (c) naam van de afdeling of instelling
waaraan het onderzoek waarvan in het artikel verslag wordt gedaan, kan
worden toegeschreven; (d) eventuele uitsluiting van een toeschrijving als onder
(c) bedoeld; (e) naam en adres van de auteur met wie de correspondentie over
het stuk moet worden gevoerd; (O vermelding van hulpbronnen waaruit het
onderzoek steun ontving in de vorm van financiën, instrumentarium en (of)
medicamenten.

Allen die als auteur worden genoemd, moeten bevoegd zijn voor het
auteurschap. Iedere auteur moet voldoende hebben bijgedragen om verant-
woordelijk te zijn voor de inhoud.

goedkeuring van de gegevens en conclusies zouden kunnen afleiden. (Personen
die administratief aan de tot stand koming van het artikel hebben bijgedragen,
kunnen niet worden bedankt.)

Geef een verwijzing naar de literatuur aan met een nummer; de volgorde waarin
in de tekst naar literatuur wordt verwezen, bepaalt het nummer; daarbij telt de
eerste maal dat naar een bepaalde bron wordt verwezen (in dit tijdschrift wordt
de voorkeur gegeven aan een in alfabetische volgorde opgestelde literatuurop-
gave). In tekst, tabel of onderschrift wordt de verwijzing aangegeven door de
vermelding van het nummer als een tussen haakjes geplaatst cijfer. Wordt op
dezelfde plaats naar meer dan één literatuurbron verwezen, tik deze dan
gespatieerd, met komma\'s; vormen de nummers een doorlopende reeks,
vermeld dan alleen het laagste en het hoogste, verbonden door een koppelteken.
De juiste plaats van de verwijsnoot in de zin is na de punt aan het eind van de zin,
of na een leesteken indien de verwijzing in de zin moet worden geplaatst.
Verwijzingen die alleen in tabellen of figuren voorkomen, krijgen het nummer
dat overeenkomt met de plaats in de tekst waarin voor het eerst naar de
desbetreffende tabel of figuur wordt verwezen.

Gebruik in de literatuurlijst voor een referentie de vorm zoals die is aangegeven
door de US National Library of Medicine in de Index Medicus. (De achternaam
zonder voorvoegsels wordt gevolgd door de voorletters zonder interpunctie
(eventueel gevolgd door de voorvoegsels); hoofdletters, cursieve letters of andere
vormen van onderscheid tussen delen van de verwijzing zijn niet toegestaan). De
namen van tijdschriften moeten worden afgekort zoals dat in de Index Medicus
gebeurt. In het addendum bij deze vertaling zijn enkele afliortingen voor de
meest geciteerde tijdschriften opgegeven. Voor andere tijdschriften raadplege
men de \'List of Journals Indexed in Index Medicus\' die ieder jaar daarin wordt
afgedrukt. (Indien de afkorting van een tijdschrift niet in de Index Medicus is
opgenomen, moet de naam van het tijdschrift voluit worden vermeld.)
Vermijd zo veel mogelijk naar een samenvatting of \'abstract\' als bron te
verwijzen; een \'niet gepubliceerde waarneming\' of een \'persoonlijke medede-
ling\' kunnen niet als bron in de literatuurlijst worden opgenomen; wel mag een
schriftelijk vastgelegde — geen mondelinge — mededeling in de tekst worden
vermeld, tussen haakjes (met vermelding van titel, voorletters en naam van de
betrokkene, en van het jaar waarin de mededeling werd gedaan). In de
literatuurlijst kunnen artikelen worden opgenomen die, ofschoon nog niet in
druk verschenen, wel reeds voor publikatie zijn aanvaard; noem in dat geval de
naam van het tijdschrift met de toevoeging \'ter perse\' tussen haakjes. Gegevens
uit artikelen die wel aan een tijdschrift zijn aangeboden maar nog niet voor
publikatie zijn aanvaard, kunnen in de tekst als \'niet gepubliceerde waarneming\'
worden aangehaald.

De auteur dient elke verwijzing naar de literatuur te verifiëren aan de
oorspronkelijke publikatie.

Noem alle schrijvers als het er 6 zijn of minder; zijn er 7 of meer, noem dan
alleen de eerste 3 gevolgd door \'et al\'.
You CH, Lee KY, Chey RY, Menguy R. Electrogastrographic study of
patients with unexplained nausea, bloating and vomiting. Gastroentero-
logy 1980;79:311-4.

The Royal Marsen Hospital Bone-Marrow Transplantation Team.
Failure of syngeneic bone-marrow graft without preconditk>ning in post-
hepatitis marrow aplasia. Lancet 1977; ii: 242-4.

Anonymus. Coffee drinking and cancer of the pancreas (editorial). Br
Med J 1981; 283: 628.

Mastri AR. Neuropathy of diabetic neurogenic bladder. Ann Intern Med
1980; 92 (2 pt 2): 316-8.

Frumin AM, Nussbaum J, Esposito M. Functional asplenia demonstra-
tion of splenic activity by bone marrow scan (abstract). Blood 1979; 54
(suppl I): 26a.

Seaman WB. The case of the pancreatic pseudocyst. Hosp Pract 1981; 16
(sep): 24-5.

Eisen HN. Immunology: an introduction to molecular and cellular
principles of the immune response. 5e dr. New York: Harper and Row,
1974: 406.

Dausset J, Colombani J, ed. Histocompatibility testing 1972. Copenha-
gen: Munksgaard, 1973: 12-8.

Weinstein L, Swartz MN. Pathogenic properties of invading micro-
organisms. In: Sodeman WA jr, Sodeman WA, eds. Pathologic
physiology: mechanisms of disease. Philadelphia: Saunders, 1974: 457-
72.

DePont B. Bone marrow transplantation in severe combined immunode-
ficiency with an unrelated MLC compatible donor. In: White HJ, Smith
R, eds. Proceedings of the third annual meeting of the International
Society for Experimental Hematology. Houston: International Society
for Experimental Hematology, 1974: 44-6.

Hunninghake GW, Gadek JE, Szapiel SV, el aL The human alveolar
macrophage. In: Harris CC, ed. Cultured human cells and tissues in
biomedical research. New York: Academic Press, 1980: 54-6. (Stober
GD, red. Methods and perspectives in cell biology; vol 1.).

Ranofsky AL. Surgical operations in short-stay hospitals: United States-
1975. Hyattsville, Maryland: National Center for Health Statistics, 1978;
DHEW publication no. (PHS)78-1785. (Vital and health statistics; series
13; no. 34).

Cairns RB. Infrared spectroscopic studies of solid oxygen (..). Berkeley,
California: University of California, 1965. 156pp.

Shaffer RA. Advances in chemistry are starting to unlock mysteries of the
brain: discoveries could help cure alcoholism and insomnia, explain
mental illness. How the messengers work. Wall Street Journal 1977 Aug
12: l(col 1), 10(col I).

Roueche B. Annals of medicine: the Santa Claus culture. The New
Yorker 1971 Sep 4: 66-81.

Til elke tabel uit op een afzonderlijke bladzijde, ook met dubbele regelafstand.
Zend tabellen niet in de vorm van foto\'s. Nummer de tabellen in de volgorde van
eerste maal voorkomen in de tekst en voorzie elke tabel van een bondig
opschrift. Voorzie elke kolom van de tabel van een kopje waarin zonodig
aflcortingen kunnen worden gebruikt. Nadere uitleg van een tabel wordt
gegeven in voetnoten, niet in het opschrift. Verklaar de in de tabel gebruikte, niet
algemeen gangbare afkortingen in voetnoten. Gebruik voor de noten de tekens:
*, en vervolgens andere drukkerstekens, zwaard, dubbel kruis, etc.\'\'

Geef steeds op welke statistische spreidingsmaat is gebruikt, bijv. de standaard-
deviatie (SD) of de standaardafwijking van het gemiddelde (standard error of
the mean, SEM). (Gebruik geen notatie met ±, noteer het gemiddelde gevolgd
door de SD of SEM tussen haakjes.)

Gebruik geen (of zo min mogelijk) horizontale of verticale lijnen in een tabel.
Ga na of iedere tabel in de tekst is aangegeven.

verkrijgbaar te stellen bij de auteur. In dat geval wordt een mededeling van die

strekking aan de tekst van het artikel toegevoegd. Bied dergelijke tabellen samen

Zend een volledig stel figuren (in drievoud) in. Figuren moeten vakkundig zijn
vervaardigd en gefotografeerd; belettering in handschrift of met de schrijfma-
chine wordt niet geaccepteerd. Stuur in plaats van de originele tekening of
röntgenopname een scherpe foto-afdruk in zwart-wit op glanzend papier;
gewoonlijk van de afmeting 12,7 x 17,3 cm, maar in geen geval groter dan 20,3 x
25,4 cm. (Dit tijdschrift laat ook van een kleurendia door de drukkerij een
zwart-wit opname maken). Letters, cijfers en tekens moeten duidelijk en van
gelijke grootte zijn, en groot genoeg om leesbaar te blijven na verkleining tot het

2 Als tabellen zich lenen voor reproduktie langs fotografische weg, dienen deze zo compact
mogelijk te worden getikl.

5 Voor dil tijdschrift gebruike men bij voorkeur noten van de vorm i. 2. J, enz.

Om auteur te worden genoemd moet men een aanmerkelijke bijdrage hebben
geleverd aan (a) ontwerp en opzet, of aan beschouwing en verklaring van
gegevens en aan (b) het concept van het artikel of kritische beoordeling van de
wetenschappelijke inhoud ervan; en (c) de uiteindelijke te publiceren versie
hebben gelezen en goedgekeurd. Aan al deze drie voorwaarden moet zijn
voldaan. Alleen deel hebben aan het verkrijgen van financiële steun of het
verzamelen van gegevens is onvoldoende om het auteurschap te wettigen. Ook
het hebben van de algemene supervisie over de onderzoeksgroep is onvoldoende
grond voor het auteurschap.

Bij een bijdrage van een gemeenschappelijk (collectief) auteurschap dienen
degenen die voor het artikel verantwoordelijk zijn, precies te worden vermeld;
aan anderen die hebben bijgedragen, dient afzonderlijk erkentelijkheid te
i^orden betuigd (zie Dankbetuiging).

Redacties kunnen auteurs verzoeken de toekenning van auteurschap nader te
verklaren.

(Dit tijdschrift geeft de voorkeur aan zes auteurs als maximaal aantal, onder
andere gebaseerd op het feit dat in literatuurreferenties en in sommige
databanken ten hoogste zes auteurs worden vermeld. Eén of enkele auteurs
kunnen namens een groep van medewerkers rapporteren, die dan in een
voetnoot worden vermeld. Het is ook mogelijk hen die aan de tot stand koming
van het artikel hebben bijgedragen te danken (zie boven)).

Gebruik het tweede blad vooreen samenvatting van ten hoogste 150 woorden.
Schrijf boven de samenvatting de volledige titel. De samenvatting moet de
doelstellingen van het onderzoek vermelden, de gebruikte methoden (selectie
van de proefdieren; toegepaste waarnemings- of bepalingsmethoden), de
voornaamste bevindingen (de specifieke uitkomsten noemen zo mogelijk met
hun statistische significantie of met hun betrouwbaarheidsintervallen), en de
voornaamste conclusies. Leg de nadruk op wat nieuw en belangrijk is in het
onderzoek.

Geef onder de samenvatting, onder een afzonderlijk kopje, 3-10 trefwoorden op,
of korte begripsaanduidingen (voor het jaarregister). Gebruik daarvoor zoveel
mogelijk de termen uit de meest recente jaarregisters van dit tijdschrift.
Abstract of summary. Geef op een afzonderlijk blad na de samenvatting een
vertaling daarvan in het Engels, onder de eveneens in het Engels vertaalde
volledige titel. De vertaler van dit tijdschrift gebruikt deze als leidraad.

De tekst van artikelen over waarnemingen of experimenten wordt gewoonlijk
maar niet noodzakelijk, onderverdeeld in de paragrafen: Inleiding, Materiaal en
methoden. Resultaten en Discussie. In lange artikelen zal een paragraaf ter
verduidelijking van de inhoud soms verder moeten worden onderverdeeld, in
het bijzonder geldt dit voor Resultaten en Discussie. Andere soorten artikelen,
zoals redactionele en bijzondere Hoofdartikelen, Overzichtsartikelen, Klinische
Lessen en Overige Artikelen, hebben als regel een andere vorm. Men raadplege
daarvoor het desbetreffende tijdschrift.

De redactie van dit Tijdschrift aanvaardt ter beoordeling uitsluitend artikelen
geschreven in de Nederlandse taal. Zij volgt de (voorkeur)spelling uit de officiële
Woordenlijst van de Nederlandse Taal, uitgegeven door de Staatsdrukkerij; in
gevallen waarin de Woordenlijst niet voorziet, is Van Dale\'s Groot Woorden-
boek der Nederlandse Taal haar vervanger; voor de spelling van medische
vaktermen de jongste editie van Pinkhof-Hilfman\'s Geneeskundig Woorden-
boek; voor die van geneesmiddelnamen het Informatorium Medicamentorum,
uitgegeven door de Koninklijke Nederiandse Maatschappij ter bevordering der
Pharmacie.

Inleiding. Omschrijf duidelijk het doel van het artikel. Geef kort weer wat
aanleiding gaf tot het onderzoek. Beperk literatuurverwijzingen tot de strikt
noodzakelijke en geef geen uitgebreid overzicht van het onderwerp. Vermeld
geen gegevens of conclusies uit het onderhavige artikel.
Methoden. Beschrijf duidelijk hoe de groep waarin de waarnemingen of
experimenten zijn verricht, werd samengesteld (hetzij patiënten, proefpersonen
of proefdieren, de controles daarbij inbegrepen). Beschrijf methoden van
onderzoek, apparatuur (naam en plaats van de fabrikant tussen haakjes
vermelden) en bepalingstechniek voldoende gedetailleerd om andere onderzoe-
kers in de gelegenheid te stellen de resultaten te bevestigen. Voor gevestigde
methoden, ook statistische, kan met literatuurverwijzingen worden volstaan;
betreft het een methode die weliswaar gepubliceerd is maar die weinig
bekendheid geniet, geef dan behalve de verwijzing ook een korte beschrijving; is
een nieuwe of sterk gewijzigde methode gebruikt, beschrijf deze dan uitvoeriger,
noem de reden waarom deze werd toegepast, en bespreek de beperkingen ervan.
Vermeld nauwkeurig alle gebruikte medicamenten en chemicaliën; geneesmid-
delen met de algemene (generieke) naam, met de dosering en wijze van
toediening. (Als de merknaam vermeld moet worden, dan gebeurt dat door deze
één maal te noemen, tussen haakjes geplaatst en met een beginhoofdletter, na de
eerste vermelding van de algemene naam (niet in de titel van het artikel), naam
fabrikant etc. door middel van een voetnoot vermelden. De merknaam dient
slechts vermeld te worden, als misverstand kan ontstaan over hetzelfde
geneesmiddel van andere fabrikanten, zoals bij het vermelden van bijwerkin-
gen.)

Ethiek. Vermeld in een verslag van experimenteel onderzoek bij mensen of dit
werd uitgevoerd in overeenstemming met de normen van de ethische commissie
van het onderzoekinstituut of van de regio in kwestie, of met de Verklaring van
Helsinki uit 1975, gereviseerd in 1983. Vermeld bij dierproeven of de richtlijnen
van de landelijke instellingen voor dierenbescherming zijn gevolgd\'.
Statistiek. Beschrijf de gebruikte statistische methoden gedetailleerd genoeg om
het de kundige lezer met gebruik van de oorspronkelijke gegevens mogelijk te
maken de gerapporteerde resultaten te controleren. Druk zo mogelijk bevindin-
gen in getallen uit en presenteer ze met passende maten van meetfouten of
onbetrouwbaarheid (zoals betrouwbaarheidsintervallen). Vermijd het louter
vermelden van uitslagen van statistische toetsen, bijvoorbeeld alleen overschrij-
dingskansen, waardoor belangrijke kwantitatieve gegevens niet bekend worden
gemaakt. Beschrijf welke personen in aanmerking kwamen om in het onderzoek
te worden opgenomen. Vermeld de wijze van randomiseren. Beschrijf de
methoden van \'blind maken\' van waarnemingen en het resultaat ervan. Vermeld
de complicaties die bij behandeling zijn ontstaan. Geef het aantal waarnemin-
gen. Vermeld uitval van waarnemingen (zoals uitsluiting van patiënten
gedurende een clinical trial). Referenties omtrent onderzoeksopzet en statisti-
sche methoden dienen zo mogelijk naar standaardwerken te verwijzen (met
vermelding van de bladzijdenummers) in plaats van naar de oorspronkelijke
publikaties. Specificeer eventueel gebruikte computerprogramma\'s.
Vermeld algemene beschrijvingen van gebruikte methoden in de paragraaf
Materiaal en methoden. Vermeld bij de gegevens in de paragraaf Resultaten de
statistische methoden die bij de bewerking ervan zijn gebruikt. Beperk het aantal
tabellen en figuren tot die welke strikt noodzakelijk zijn om de argumenten van
het artikel te verklaren en de bewijsvoering te ondersteunen. Gebruik grafieken
als alternatief voor tabellen met veel ingangen; vermeld gegevens niet tegelijk in
een tabel en een grafiek. Vermijd oneigenlijk gebruik van statistische termen,
(zoals \'significant\' voor duidelijk, \'correleren\' voor verband hebben met,
\'incidentie\' voor vóórkomen, frequentie). Definieer statistische termen, vermeld
afkortingen de eerste maal voluit en verklaar symbolen.
Resultaten. Beschrijf de resultaten in logische volgorde in de tekst, tabellen en
figuren. Herhaal in de tekst niet alleen alle gegevens uit de tabellen en (oO
figuren; leg alleen op de belangrijkste de nadruk of vat deze samen.
Discussie. Leg in de beschouwing de nadruk op de nieuwe en belangrijke
aspecten van het onderzoek en de daaruit getrokken conclusies. Verval niet in
gedetailleerde herhaling van wat onder Resultaten (of overige paragrafen) reeds
is medegedeeld. Betrek in de beschouwing de betekenis en de beperkingen van
de uitkomsten, met de gevolgen voor toekomstig onderzoek. Breng deze in
verband met de bevindingen van anderen. Leg tussen de conclusies en het doel
van het onderzoek verband, maar vermijd daarbij gevolgtrekkingen en
uitspraken die niet ten volle op de eigen bevindingen kunnen steunen. Vermijd
aanspraken op prioriteit en verwijs niet naar onvoltooid (of voorgenomen)
onderzoek. Als er gegronde redenen zijn om een nieuwe hypothese op te stellen,
doe dat dan onder de uitdrukkelijke vermelding dat het om een eigen, nieuwe
hypothese gaat. Aanbevelingen kunnen worden gedaan als daar aanleiding toe

Op de daarvoor bestemde plaats in het artikel (bij dit tijdschrift aan het einde van
de tekst) dienen één of meer vermeldingen te worden opgenomen over (a)
bijdragen waarvoor bedankt moet worden, maar die auteurschap niet rechtvaar-
digen, zoals algemene ondersteuning van een hoofd van een afdeling; (b)
dankbetuigingen voor technische hulp; (c) dankbetuigingen voor financiële of
materiële hulp, met beschrijving van de aard van de hulp; (d) financiële
betrekkingen die een belangenconflict zouden kunnen veroorzaken.
Personen die intellectueel aan het artikel hebben bijgedragen maar wier
bijdragen mede-auteurschap niet wettigen, mogen worden genoemd en hun
functie of de aard van hun bijdrage kan worden vermeld - bijvoorbeeld
\'wetenschappelijk adviseur\', \'kritische beoordeling van de onderzoeksopzet\',
\'het verzamelen van de gegevens\', \'deelname aan de clinkal trial\'. Dergelijke
personen moeten hun toestemming hebben gegeven om te mogen worden
genoemd. De auteurs zijn verantwoordelijk voor het verkrijgen van schriftelijke
toestemming van degenen die zij met name bedanken, omdat lezers hieruit hun

1 De Redactie van dit tijdschrift stelt zich op hel sundpunt, dat publikaties van onderzoek
waarin ongerief of leed aan dieren wordt toegebracht in principe alleen worden
opgenomen, indien het onderzoekprogramma getoetst is aan de volgende criteria:

a. dal de (te verwachten) uitkomsten van de proeven van belang kunnen zijn voor het
welzijn, de gezondheid en de voeding van mens en dier dan wel een belangrijke bijdrage
kunnen leveren aan het wetenschappelijk inzicht;

b. dal de proeven niel kunnen worden vervangen door wetenschappelijk verantwoord
onderzoek, waarbij geen dieren worden gebruikt;

c. dal het gebruik van dieren beperkt blijft tol een wetenschappelijk verantwoord aantal;

d. dat met inachtneming van het bovenstaande door de keuze van de diersoort dan wel
door de toepassing van (hulp) technieken hel aan dieren berokkende ongerief of leed zo
veel mogelijk beperkt blijft.

formaat waarin ze zullen worden gedrukt. (In dit tijdschrift worden figuren als
regel afgedrukt op de breedte van een kolom (85 mm)). Titels en nadere uitleg
horen niet in de figuur zelf te staan, maar in het onderschrift.
Aan de achterkant van elke figuur moet een etiket zijn geplakt met het nummer
van de figuur, de namen van de schrijvers, en een pijl om de bovenkant van de
figuur aan te geven. Schrijf niet direct op de achterkant van de figuren en plak ze
niet op karton; bekras of kreuk ze niet door ze met paperclips samen te houden.
Op foto\'s van microscopische preparaten moet een lijnstuk met schaalverdeling
zijn aangebracht waaruit de vergrotingsfactor kan worden afgelezen. Pijlen,
letters en dergelijke moeten helder (in zwart of wit) tegen de achtergrond
afsteken.

Bij afbeeldingen van personen moet er voor gezorgd worden dat deze
onherkenbaar zijn gemaakt; zo niet dan dient de foto vergezeld te gaan van de
schriftelijke toestemming tot publikatie van de afgebeelde (of diens wettige
vertegenwoordiger).

Nummer de figuren in de volgorde van eerste maal voorkomen in de tekst. Is een
figuur eerder gepubliceerd, vermeld dan de bron (in het onderschrift) en zend de
schriftelijke toestemming van de houder van het \'copyright\' (en van de
oorspronkelijke auteur) mee in de aanbiedingsbrief. Een dergelijke toestemming
is altijd vereist, onverschillig wie de auteur of de uitgever is, behalve als het een
overheidspublikatie betreft.

Figuren in kleurendruk. (Dit tijdschrift publiceert figuren in kleurendruk slechts
bij uiuondering. Elk geval wordt door de redactie beoordeeld; aan de auteur zal
worden gevraagd in de extra kosten voor kleurenreproduktie te voorzien.)

Neem voor de onderschriften van de figuren een afzonderlijk blad en beschrijf
dat met dubbele regelafstand; begin elk onderschrift met het nummer van de
figuur. Als in de figuur om onderdelen aan te duiden telkens tekens, pijlen, cijfers
of letters zijn gebruikt, verklaar die dan in het onderschrift. Verklaar bij foto\'s
van micxroscopische preparaten de schaalverdeling en vermeld de toegepaste
kleurmethode.

Metingen van lengte, hoogte, gewicht en inhoud moet worden uitgedrukt in
metrische eenheden (meter, kilogram, liter) of de decimale afgeleiden ervan.
Temperaturen moeten worden gegeven in °C, bloeddrukwaarden in mmHg.
Alle laboratoriummetingen moeten worden uitgedrukt in het metrische systeem
volgens het International System of Units (Sl-eenheden).

Gebruik alleen erkende standaardafkortingen. Vermijd afkortingen in de titel, de
samenvatting (en de summary). De eerste maal dat een afkorting in de tekst
wordt gebruikt, moet deze worden voorafgegaan door de voluit geschreven
term, tenzij het om een standaard meeteenheid gaat.

Verzend het door het tijdschrift verlangde aantal exemplaren van het manuscript
in een stevige envelop; om kreuken tijdens transport te voorkomen, kan men
manuscript en foto\'s tussen steunbladen van karton leggen. Sluit foto\'s en
dergelijke in een afzonderlijke envelop in bij het manuscript.
Kopij dient vergezeld te gaan van een aanbiedingsbrief (van de schrijver die voor
de verdere correspondentie over het stuk verantwoordelijk is). De aanbiedings-
brief moet bevatten: a. informatie over eerdere publikatie, dubbelpublikatie, of
aanbieding aan een ander tijdschrift van (een deel van) het ingezonden artikel; b.
een verklaring van financiële of andere betrekkingen die tot een belangenconflict
kunnen leiden; c. een verklaring dat het manuscript is gelezen en goedgekeurd
door alle auteurs; en d. naam, adres en telefoonnummer van de auteur die voor
de correspondentie verantwoordelijk is en die tevens overleg voert met de
andere auteurs over wijzigingen en de goedkeuring van (zetterijversie en)
drukproef De brief dient voorts aanvullende informatie te bevatten die nuttig
kan zijn voor een redactie, bijv. de tijds;;hriftenrubriek waarvoor het artikel
bedoeld is, of dat de schrijvers willen bijdragen in de kosten van kleurenrepro-
duktie.

Sluit alle benodigde toestemmingen in voor het reproduceren van eerder
gepubliceerd materiaal, voor het gebruik van illustraties of het vermelden van
persoonlijke gegevens van herkenbare personen, of voor het noemen van
personen in de dankbetuiging.

Enkele voorbeelden van afkortingen van namen voor vaak aangehaalde
tijdschriften:

American Journal of Clinical Nutrition Am J Clin Nutr
American Journal of Clinical Pathology Am J Clin Pathol
American Journal of theMedkal Sciences Am J Med Sci
American Journal of Medicine Am J Med

Radiology Radiology
Schweizerische Medizinische Wochenschrift Schweiz Med Wochenschr

Vindt u verzekeringen en financieringen
ondoorzichtig? Da\'s jammer. Maar nog spij-
tiger wordt \'t als u zich daarbij neerlegt.
Want dan mist u — bijvoorbeeld — de
deskundige diagnose van Dix & Co. Een
diagnose, die uitmondt in haarscherpe ad-
viezen.

Maak geen brokken en kies tijdig één advi-
seur, niet meer. Eén adviseur, die onafhan-
kelijk is en uw héle financiële bescherming
verzorgt. En die daardoor uw persoonlijke
situatie op spannende momenten helder en
snel in beeld kan brengen. Omdat hij het
totale overzicht heeft.

Journal of the royal Netherlands veterinary association
Deel 117. aflevering 2.15 januari 1992

Pasleurella haemolytica serotypen bij runderen; /. J. R. Visser, C. Zalsman en fV. Wouda
Ivermectine intoxicatie bij een hond; A. M. P. Nap, G. H. M. Geuke, H. S. Kooisira
en R. J. Slappendel

Logboekregistratie op vleesvarkensbedrijven in het project Integrale Keten Beheersing (1KB).
II Medicijngebruik in relatie tot klinische waarnemingen, bedrijfsomstandigheden en de
prevalentie van slachtbevindingen; A. R. W. Eibers, M. J. M. Tielen, tV A. J. Cromwijk,
R H. v.d Voorst, J. T. Bais, G. Verhaegh en A. A. de Bruyn

Het profiel van de dierenartsassistente; J. E. Gajentaan, N. Endenburg en fV G. M. Ridderbeks

Van keten naar kwaliteitsbewaking; W. Sybesma
Platform alternatieven voor dierproeven

\'KI Zuid Nederland\' gaat met een rijdend laboratorium de boer op; J. A. H. van Lieshout
Buitenlandse dierenartsen bij de RVV; Michelle van Hees en Carmen Sweerls

Alfachloralose; G. J. van Nie - P E. E Zoun. H. Peters
Over solidariteit gesproken; J. D. Vrieze
Sticker; H. Vrieselaar

Dr. W. Sybesma (voorzitter)
Dr. J. M. de Kruijf (penningmeester)
Mw. dr. Ingrid van der Gaag
Prof. dr. W. Misdorp
Prof. dr. G. H. Wentink
Mw. drs. Lisette M. Overduin
Drs. N. J. G. J. van der Wielen
Dr. Tj. Jorna

In deze raad zijn vertegenwoordigd alle Afdelingen en
Groepen van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde.

Julianalaan 10, Postbus 14031, 3508 SB Utrecht (tel.
030-51 01 I I/fax 030-51 17 87).

Het Tijdschrift mor Diergeneeskunde is het verenigings-
tijdschrift van de Koninklijke Nederiandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde.

De abonnementsprijs voor dierenartsen niet-leden van de
Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde en voor niet-dierenartsen wordt vastgesteld door
het Hoofdbestuur.

Algemene Bank Nederland N.V, Postbus 30, 3500 AA
Utrecht, nr. 55 50 48 861 en Crediet en Effectenbank
N.V, Postbus 85100, 3508 AC Utrecht, nr. 69 93 61 443.

Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde,
Julianalaan 8-10, Utrecht
Postbus 14031, 3508 SB Utrecht. Telefoon: 030 - 51 01 11. Fax. 030-511787

Chef de bureau Marij van Oostrum - Schuurman Hess
Vacaturebank Jacqueline Duerinck
Administrateur s. l. Oostindiën

Vierde Besturendag van de KNMvD. Structuur, communicatie, informatie en achterban!
Mijmeringen bij een afscheid; G. Th. A. Menges

Pasteurella haemolytica serotypes in cattle; I. J. R. Visser, C. Zatsman, and W. Wouda
The use of ivermectin in companion animals; A. M. P. Nap, G. H. M. Geuke, H. S. Kooistra,
and R. J. Slappendel

Logbook recording on pig finishing farms in an Integrated Quality Control (IQC) project.
11 Use of veterinary drugs in relation to clinical observations, management, housing and
climatic conditions and prevalence of pathological findings; A. R. tV Elbers, M. J. M. Tielen,
W. A. J. Cromwijk, P H. v.d Voorst, J. T. Bais, G. Verhaegh, and A. A. de Bruyn

Profile of the veterinary technician/receptionist in the Netherlands; J. E. Gajentaan,
N. Endenburg, and W. G. M. Ridderbeks

Richtlijnen voor auteurs (Vancouver Style) zijn op aanvraag verkrijgbaar (7ie ook Tijdschr Diergeneeskd 1992; 117:31-4).
De Redactie aanvaardt geen aansprakelijkheid voor schade welke — direct of indirect — het gevolg mocht zijn van
gebleken onjuistheden in de inhoud van de in dit tijdschrift opgenomen artikelen waarbij de auteur is vermeld of in de
inhoud van de in dit tijdschrift geplaatste advertenties.

Advertenties kunnen zonder opgaaf van redenen door de Redactie worden geweigerd of ingetrokken.

Niets uit dit tijdschrift mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van druk, microfilm of op welke

Clostridium welchii B, Clostri-
dium welchii C, Clostridium
welchii D, Clostridium chau-
voei, Clostridium septicum,
Clostridium oedematiens B,

•Beschermt schapen tegen 8 verschillende Clostridium-infecties,
waaronder het Bloed en Tetanus.

•Geeft lammeren van geënte ooien 3 maanden bescherming
tegen o.a. lammeren-dysenterie en het Bloed.

De dierenarts is er niet alleen om te genezen, maar ook om
gezond te houden. Omdat gewoon voer bij veel honden kans
geeft op darmstoornissen, voedingsallergieën of andere
klachten, is er een speciale voeding ontwikkeld die deze
problemen tegengaat. BINGO HOND SUPERIEUR,
verkrijgbaar bij uw dierenarts. Met precies die eiwitten,
vetzuren, koolhydraten, vitaminen en mineralen die uw hond
in optimale conditie houden, in exact de juiste verhouding. In
konstant dezelfde samenstelling, *
want ook daar kunnen honden
gevoelig voor zijn. Na korte tijd
gaat u het verschil zien; aan de fraaiere vacht, aan een betere
conditie (en kenners natuurlijk aan de consistentere faeces).
BINGO HOND SUPERIEUR, ontwikkeld door dierenartsen,
voedingsdeskundigen en hondespecialisten. Uitgebreid
beproefd. Uitstekend van smaak. ZONDER toevoeging van
kunstmatige kleur-, geur of smaakstoffen. Zonder
conserveermiddelen en streng gecontroleerd op zware
metalen, chemische verontreinigingen en schimmeltoxines.
Zonder gerommel dus en zonder rommel: slachtafval komt in
BINGO niet voor.

Met BINGO kiest u bewust voor beter. Bingo is volkomen
kompleet, klaar voor gebruik, puur natuur.
Verkrijgbaar in milieuvriendelijke meeneembox van
3 kg of handige thuisbrengbaai van 12,5 kg.
Uw dierenarts weet er alles van.

In de BINGO fitvoer-lijn zijn ook verkrijgbaar: Bingo Hond
Vegetarisch, Bingo Papegaai-achtigen en Bingo Cavia.

Gratis thuisbrengservice: 12,5 kg verpakkingen, bij uw dierenarts besteld, worden gratis thuis afgeleverd.

Pasteurella haemolitica serotypes in cattle
I. J. R. Visser, C. Zalsman en W. \\Nouöa\\

Van iweëentachtig Pasteurella haemolytica-itómme/i, afkomstig van runderen
werd een nadere serotypering uitgevoerd

De stammen waren geisoleerd uit pathologisch afwijkende organen van
gestorven kalveren en pinken (n= 78). Er werden acht verschillende serotypen
aangetoond Serotype Al kwam het meest frequent voor met 37.8 procent,
gevolgd door serotype A2 met 20.7 procent Fibrineuze pneumonie was de
voornaamste sectiebevinding. In enkele gevallen werd een pleuritis geconsta-
teerd en éénmaal een sepsisbeeld Daarnaast werd P. haemolytica uit drie
geaborteerde vruchten geïsoleerd

Ongeveer de helft van de stammen bleek resistent te zijn voor sulfonamide,
tetracycline en penicilline. De resultaten van de suiker fermentatie van
respectievelijk arabinose en trehalose bleken niet in overeenstemming met de
vaak gebruikelijke koppeling van biotype aan serotype per stam.

Eighty-two bovine Pasteurella haemolytica strains were serotyped The majority
of the strains were isolatedfrom calves which had diedfromfibrinous pneumonia
and small numbers from cases of pleuritis, sepsis and abortion. A total of eight
different serotypes were noticed Serotype A1 ivas found to be the most prevalent
37.8 per cent, followed by serotype A2 with 20.7per cent Antibiotic resistance
was found for sulfonamid, tetracyclin and penicillin in about half of all strains.
Con ventional combination of biotype to serotype per strain was not confirmed by
the results of arabinose and trehalose fermentation.

Pasteurella haemolytica kan bij runderen van alle leeftijden een
ernstige fibrineuze pneumonie veroorzaken, veelal met fatale
afloop (12, 18). Daarnaast komen andere ziektebeelden voor,
zoals pleuritis, sepsis en abortus (11). Predisponerende factoren
voor de ontwikkeling van de pneumonie door P. haemolytica
zijn stress, shipping fever en infecties met onder andere bovine
herpes virus, parainfluenza-3 virus of Mycoplasma spp. (6,9,12,
17, 18), Eveneens zijn in logaritmische groeifase verkerende P.
haemolytica A1 -bacteriën en ongezuiverde toxinen van serotype
Al in staat een longontsteking op te wekken (8, 16). De
onderverdeling in twee biotypen berust op fermentatie van resp.
arabinose (A-biotype) en trehalose (T-biotype) (14).
Tot nu toe werden 16 verschillende serotypen aangetoond (5,
11). In combinatie met de twee biotypen worden de serotypen
onderverdeeld. Binnen biotype A worden onderscheiden de
serotypen: I, 2, 5, 6, 7, 8, 9, 11, 12, 13, 14 en 16; biotype T
omvat de serotypen: 3, 4, 10 en 15. Serotype Al is voor
runderen het meest pathogeen (2,11). Een aantal isolaten bleek
niet nader te typeren met de indirecte haemagglutinatie reactie,
maar was met immuno-elektroforese alsnog te onderscheiden
(3).

Met uitzondering van een pilotstudie verricht bij isolaten
afkomstig van schapen (15) werden geen typeringen uitgevoerd
van bij runderen voorkomende stammen in Nederland. In het

1 Gezondheidsdienst voor Dieren in Noord-Nederland. Postbus 361,9200 AJ Drachten.

volgende overzicht worden de serotypen weergegeven van P.
haemolytica, die in 1990 werden geïsoleerd uit runderen in de
regio Noord-Nederland.

Materiaal en methoden
De onderzochte bacteriën waren geïsoleerd uit sectiemateriaal,
dat was aangeboden aan de Gezondheidsdienst voor Dieren in
Noord-Nederiand, Het sectiemateriaal betrof voornamelijk
fokkalveren en pinken (n=68) en enkele vleeskalveren (n= 10).
Afwijkende organen werden volgens routine procedure geënt
op een bloedagar (Oxoid CM 331, met toevoeging van 5%
schapen-erythrocyten). Voor biotypering werd een korte bonte
rij bestaande uit arabinose en trehalose ingezet.
De suikeroplossing was samengesteld uit een basis medium:2.4
g Lab Lemco (Oxoid CM 129), 5 g NaCl, 10 g pepton (Difco
0119-01), 10 g tryptose (Difco 64-012) per liter met broomcre-
solpurper als indicator. Hieraan werd respectievelijk arabinose
(Merck 1492) en trehalose (Merck 8353) toegevoegd tot een 5
% oplossing.

De serotypering werd uitgevoerd volgens de indirecte hemag-
glutinatie-test (4) met antisera afkomstig van het Moredun
Research Institute, Edinburgh, Schotland. Het antibiogram
werd verricht volgens de richtlijnen van de werkgroep Antibio-
tica van de Nationale Raad voor Landbouwkundig Onderzoek
(NRLO).

De verschillende serotypen zijn weergegeven in tabel 1. Tevens
zijn hierin de resultaten van het antibiogram opgenomen. Van de
onderzochte pasteurellae bleek 37,8% tot serotype Al en 20,7 %
tot serotype A2 te behoren. In twee dieren werd een menginfec-
tie met A2 en T4 geconstateerd. Daarnaast werd éénmaal een
menginfectie van A2 met A9 en éénmaal een menginfectie van
Al met A6 gevonden. Eenentwintig stammen bleken niet
typeerbaar (= 25,6%). Uit de gevoeligheidsbepalingen bleek
57,3% van de isolaten resistent tegen sulfonamide en 51,2%
resistent tegen tetracycline. Slechts 3,7% van de stammen bleek
resistent tegen trimethoprim/sulfa en 9,8% was resistent ten
opzichte van neomycine. De biochemische reacties van de
stammen zijn in tabel 2 vermeld.

Tijdens de sectie bleek de fibrineuze pneumonie de meest
voorkomende bevinding, soms vertoonde de longontsteking een
catarrhaal karakter. Twee maal werd uitsluitend een ernstige
pleuritis geconstateerd, resp. door het serotype A2 en A6. Bij
drie verworpen vruchten werd P. haemolytica uit de lebmaagin-
houd en de longen gekweekt. Bij twee vruchten was dit serotype
A2 en één vrucht serotype A1. Eén dier vertoonde het beeld van

sepsis met bloedinkjes in de sereuze vliezen, splenitis en bleke
gedegenereerde nieren en lever: zowel serotype A2 als T4 werd
uit de organen van dit dier gekweekt. De 10 vleeskalveren
vertoonden allen een fibrineuze Pleuropneumonie en de geïso-
leerde P. haemolytica -bacteriën behoorden alle tot het serotype
Al.

Beschouwing
Bij 78 gestorven kalveren en pinken werden in pathologisch
afwijkend weefsel 8 verschillende serotypen aangetoond van P.
haemolytica namelijk: Al, A2, T3, T4, A5, A6, A9 en All. De
prevalentie van serotype Al (37,8%) bleek lager dan Quirie et
aL (11) in Engeland hadden gevonden, terwijl het percentage
van serotype A2 (20,7%) hoger was. Quirie et al. (11) vonden
55,9% serotype A1 en 8,5% serotype A2 bij bovine P. haemoly-
«cfl-isolaten. Het aantal niet typeerbare stammen was ongeveer
vergelijkbaar. Van de door ons getypeerde stammen bleek 25,6%
niet typeerbaar, in Engeland was dit 24,2%.Uit de gevoeligheids-
bepalingen bleek dat de huidige P. haemolytica-%iamme.x\\ een
hoog resistentiepatroon vertonen. Dit is in overeenstemming
met de bevindingen van Kremer en Overgoor (10). Vanwege de
geringe aantallen werden de resistentiepatronen niet in percenta-
ges omgerekend. De stammen van serotype A1 bleken vooral
voor sulfonamide, penicilline en tetracycline resistent te zijn. De
10 isolaten afkomstig van de vleeskalveren waren alle gevoelig
voor neomycine en 9 maal gevoelig voor trimethoprim/sulfa.
Daarentegen was slechts één stam gevoelig voor tetracycline en
penicilline.

Allan et aL (1.2) constateerden dat P. haemolytica-iso\\di\\.tn van
pathologisch veranderd weefsel een ander resistentie patroon
kunnen bezitten dan isolaten afkomstig van niet afwijkend
weefsel binnen één dier. Zij raden dan ook af om via neusswabs,
monsters te nemen ter isolatie en bepaling van het antibiogram
van P. haemolytica bij dieren met longontsteking. Zimmerman

Tabel 1. Pasteurella haemolytica-serotypen bij runderen, 1990.

serotype	aantal	in %	s	N	antibiotica resistentie Chi Am	P	t	sxt
AI	31	37,8	23»	5	6	15	22	22	3
A2	17	20,7	8	1	3	2	4	5	—
T3	1	1,2	1	—	—	—	1	1	—
T4	2	2,5	—	—	—	—	—	—	—
A5	1	1,2	1	—	1	—	1	I	—
A6	5	6,0	3	—	—	1	3	3	—
A9	2	2,5	—	—	—	—		—	—
All	2	2,5	2	—	2	1	1	2	—
ontypeerbaar	21	25,6	9	2	5	6	7	8	—
totaal	82		47	8	17	25	39	42	3
in %			57,3	9,8	20,7	30,5	47,6	51,2	3,7

* = aantal stammen resistent, — = geen stammen resistent
S = Sulfonamide (240 P

= penicilline (10 IE)
= tetracycline (80 Mg)

= trimethoprim/sulfonamide (5.2 IE 240 jig)

en Hirsch (19) toonden de aanwezigheid aan van een R-
plasmide gebonden multiresistentie in virulente P. haemolytica-
stammen afkomstig van vleesvee. Ten aanzien van de biotypen
indeling volgens Smith (14) in biotype-A en biotype-T kan
opgemerkt worden dat de fermentatie van de suikers arabinose
en trehalose niet geheel correleert met de gekoppelde serotype-
ring. Shreeve et aL (13) constateerden dit eveneens: slechts 16
van de 30 door hun geteste stammen bleken arabinose te
fermenteren. Xylose daarentegen werd wel door de 30 zoge-
naamde A-biotypen-stammen omgezet. Beter lijkt het de
biotypering van P. haemolytica niet te koppelen aan de
serotypering en de serotypering alleen door de cijfers 1 t/m 16
aan te geven.

Smith (14) en Gilmour (7) geven aan dat de twee biotypen bij
schapen verantwoordelijk zijn voor een verschil in de Pathoge-
nese bij het tot stand komen van de infectie. De T-biotypen
zouden een septicemisch beeld veroorzaken en voornamelijk in
het najaar voorkomen. Bij runderen wordt dit beeld niet zo
expliciet beschreven. Door ons werden drie T-typen aange-
toond, éénmaal T3 en tweemaal T4. Slechts één dier vertoonde
een sepsisbeeld tijdens de sectie. Uit dit dier werd naast de T4
stam een A2 stam geïsoleerd.

Geconcludeerd kan worden dat een grote variatie aan P.
Aaewo/vw\'ca-serotypen is gevonden. Omdat bescherming sero-
specifiek is dienen vaccins behalve serotype 1 ook andere
serotypen te bevatten (7.11).

1. Allan EM, Gibbs HA, Shoo MK, Dalgleish R, Selman IE, and Wiseman A.
Antimicobial sensitivities of Pasieuretla haemolytica Al from beef calves.
Vet Ree 1985; 117: 506-7.

2. Allan EM, Wiseman A, Gibbs HA, Selman IE. Pasleurella-species isolated
from bovine respiratory tractus and their antimibrobial sensitivity patterns.
Vet Ree 1985; 117: 629-31.

3. Donachie W, Eraser J, Quirie M, Gilmour NJL. Studies on strains of
Pasleurella haemolytica not typable by the indirect haemagglutination test.
Res Vet Sci 1984; 37: 199-03.

4. Eraser J, Donachie W, Quirie M, and Gilmour NJL. Rapid Indirect
Haemagglutination Test for serotyping Pasteurella haemolytica. J Clin
Microbiol 1983; 18: 206-7.

5. Fodor L, Varga J, Donachie W and Gilmour NJL. Characterization of a
new serptype of Pasteurella haemolytica isolated in Hungary. Res Vet Sci
1988; 44: 399.

6. Gibbs HA, Allan EM, Selman IE & Wiseman A. Experimental bovine
pneummonic pasteurellosis. Vet Ree 1983; 113: 144.

7. Gilmour NJL. Pasleurella haemolytica infections in sheep. Vet Quart 1980;
2: 191-8.

8. Ingh TSGAM van den, Visser IJR, Hendricks PAJ, and Binkhorst GJ.
Pulmonary lesions induced hy Pasleurella haemolytica cy\\.o\\ax\\n in calves. J
Vet Med 1990; 37: 297-08.

9. Jericho KWF and Langford EV. Pneumonia in calves induced with aerosols
of bovine herpes virus 1 and Pasleurella haeamolytica Can J Comp Med
1978; 42: 267-77.

10. Kremer WDJ and Overgoor GHA. Resistentiepatroon van enkele uit vlees-
en fokkalveren geïsoleerde bacteriën. Tijdschr Diergeneeskd 1988; 113:
1298-303.

11. Quirie M, Donachie W, and Gilmour NJL. Serotypes of Pasteurella
haemolytica from cattle. Vet Ree 1986; 119:93-4.

12. Shoo MK. Experimental bovine pneumonie pasteurellosis: A review. Vet
Ree 1989; 125: 141-5.

13. Shreeve BJ, Ivanov IN, and Thompson DA. Biochemical reactions of
different serotypes of Pasleurella haemolytica. J Med Microbiol 1970; 3:
356-8.

14. Smith GR. The characteristics of two types of Pasteurella haemolytica
associated with different pathological conditions of sheep. J Pathol Bacteriol
1961;81:431-40.

15. Visser IJR, Vellema P, Wouda W, Donachie W, and Gilmour NJL.
Pasteurella haemolylica-seTotypenng. Tijdschr Diergeneeskd 1990; 115:
345-7.

16. Whiteley LO, Maheswaran SK, Weiss DJ, and Ames TR. Immunohisto-
chemical localization of Pasteurella haemolytica A1-derived endotoxin,
leukotoxin and capsular polysaccharide in experimental bovine Pasteurella
pneumonia. Vet Pathol 1990; 27: 150-61.

17. Wilkie BN and Shewen P. Defining the role that Pasteurella haemolytica
plays in shipping fever. Vet Med 1988; 1053-8.

18. Yates WDG. A review of infectious bovine rhinotracheitis shipping fever
pneumonia and viral-bacterial synergism in respiratory disease of cattle.
Can J Comp Med 1982; 46: 225-63.

19. Zimmerman Ml and Hirsch DC. Demonstration of a R plasmid in a strain
of Pasteurella haemolytica isolated from feedlot cattle. Am J Vet Res 1980;
41: 166-8.

1 2e Rapport van de Studiecommissie Intensieve
Veehouderij van de Nederlandse Vereniging tot
Bescherming van Dieren

Het rapport is getiteld: \'Welzijn en Computergestuurde Veehou-
derij\' en gaat dan ook over de problematiek van de verder
voortschrijdende automatisering op de veehouderijbedrijven.
De diverse belangrijke onderdelen worden uitvoerig behandeld
zoals de achtergrond van het gebruik en de toepassing in de
veehouderij, de ethische overwegingen die bij de invoering van
de automatisering een rol zouden moeten spelen en de relatie
tussen de economie in de toekomst en de verdere ontwikkeling
van de elektronica in de veehouderij.
De bedoeling van deze publikatie is vierledig, te weten: een
uitvoerige inventarisatie te geven van de huidige stand van
zaken, kijken of de ontwikkelingen op dit gebied het welzijn van
de dieren gunstig kan beïnvloeden mede gezien de relatie mens-
dier hierbij, de vraag overwegen of deze technische verbeterin-
gen tevens perspectieven bieden voor alternatieven voor de
huidige huisvestingssystemen en tenslotte nagaan wat de ethi-
sche en economische consequenties zullen zijn. Daarbij beperkt
men zich uitsluitend tot de rundvee- en varkenshouderij.
Het valt niet mee om al deze pretenties in een rapport van 87
bladzijden waar te maken. De belangrijke vraag is altijd voor
wie maak je zoiets. Een korte invoering in de problematiek van
de technische ontwikkeling vraagt een reeds aanwezige kennis
van die materie, hetzelfde is het geval bij de problematiek van de
ethische begrippen, al worden de in zwang zijnde begrippen
duidelijk toegelicht. Want die laatste begrippen vormen het
fundament waarop de standpuntbepaling van de commissie en
daarmee die van de vereniging rust. Vrij vertaald komt het er op
neer dat de betreffende nieuwe ontwikkelingen moeten voldoen
aan niet-utilistische voorwaarden dat wil zeggen toetsing zou
vooraf plaats moeten vinden op basis van de huidige normatieve
principes.

Invoering van nieuwe automatische bedrijfssystemen zou pas
mogen plaats vinden als de betreffende houderij er als zodanig
op vooruit zou gaan, want stilstand betekent in dit opzicht
intolerabele achteruitgang. Er zou in navolging van de gang van
zaken in de milieusector waar een Milieu Effect Rapportage
(MER) van technische apparatuur verplicht is, hier een Dier
Effect Rapportage (DER) verplicht moeten worden gesteld. Dit
zou het karakter krijgen van wat men noemt een \'bezinningscir-
cuit\'.

Veel aandacht wordt besteed aan de melkveehouderij, de
kalvermesterij, de varkenshouderij met apart de groepshuis-
vesting van zeugen. Wat kan de veterinair die qualitate qua in
deze materie is geïnteresseerd met deze studie verder doen? Het
is zonder meer duidelijk dat voor de ziektebestrijding de
individuele dierherkenning zeker in de toekomst in de EG een
must is. Veel, zo niet alle elektronische geautomatiseerde
bedrijfssystemen berusten daarop. Bij de ontwikkeling naar
groepshuisvesting zoals bij de vleeskalveren en de zeugen is het
stellen van de diagnose er niet gemakkelijker op geworden.
Elektronische signalering die gekoppeld zou zijn aan pathologi-
sche verschijnselen lost dan al veel op.
Het rapport vermeldt al enige aanknopingspunten in deze
richting zoals het gebruik van de temperatuurregistratie maar
wijst tevens op de behoefte om op dit gebied verder onderzoek te
gaan doen. Dit nu is duidelijk nog een braakliggend gebied voor
het diergeneeskundig onderzoek.

Het veeteeltkundig onderzoek heeft belangrijk bijgedragen in
het verhelpen van de negatieve effecten die zich voordeden bij de
invoering van de krachtvoerstations vooral bij zeugen. De
terugloopvoerstations waren uit welzijnsoogpunt ongeschikt
vanwege vulvabijten en zijn dientengevolge vervangen door
doorioopvoerstations.

In het algemeen kan men stellen dat de grotere mogelijkheden
van de geautomatiseerde apparatuur ingebed in computersyste-
men de houderij hebben verbeterd, zowel voor de veehouder als
het dier. Als zorgen in dit opzicht voor de toekomst ziet de
commissie onder meer de ontwikkeling rond het geautomati-
seerde melken, terwijl voorts de eventuele inbreuk op de relatie
tussen mens en dier goed in de gaten moet worden gehouden. Er
wordt daarbij aangedrongen op meer financiële ondersteuning
van het onderzoek in dezen.

Het zeer goed gedocumenteerde rapport eindigt optimistisch
met de zinnen: \'Eindelijk kan een omwenteling worden gereali-
seerd waardoor er niet langer tegen het dier, maar met het dier
wordt gewerkt. Deze vaststelling biedt voldoende reden om de
komende ontwikkelingen met vertrouwen tegemoet te zien.\'
Het rapport is te verkrijgen bij de NVTBvD, na overmaking van
ƒ7,50 per stuk op giro 25685.

The use of ivermectine in companion animals
A. M. P. Napi, G. H. M. Geuke^, H. S. Kooistras en R. J. Slappende^
Tijdschr Diergeneeskd 1992; 117: 38 - 40

Aan de hand van de ziektegeschiedenis van een Canadees-Amerikaanse witte
herder die na behandeling met een normale dosering ivermectine (200 /jig per
kilogram lichaamsgewicht) intoxicatieverschijnselen met fatale afloop ver-
toonde, wordt gewezen op de gevaren die het gebruik van ivermectine bij honden
en katten met zich meebrengt en worden richtlijnen gegeven voor de toepassing
van dil aniiparasilicum. Ook wordt beschreven hoe patiënten met een ivermec-
tine-intoxicatie behandeld kunnen worden.

In this paper the problems that may arise when ivermectin is used in small animal
medicine are discussed A case-report is presented concerning a Canadian-
American White Shepherd showing symptoms of fatal ivermectin poisoning
following a normal dosage of ivermectin (220ng per kilogramme of body
weight). The treatment of dogs with ivermectin poisoning is described and some
guide lines concerning the use of ivermectin are given.

Ivermectine, het meest potente antiparasiticum dat tot nu toe is
ontdekt (9), bestaat uit een mengsel van verschillende avermec-
tines die worden geproduceerd door de actinomyceet Slrep-
tomyces avermitilis (5). In de Verenigde Staten is het middel
sinds 1983 geregistreerd voor gebruik bij landbouwhuisdieren
en sinds 1987 is maandelijkse orale toediening van een lage
dosering (éénmaal per maand 6 Mg/kg) bij de hond toegestaan
ter preventie van dirofilariasis. In Nederland is het middel sinds
1987 voorlopig geregistreerd voor gebruik bij landbouwhuisdie-
ren maar niet voor gebruik bij gezelschapsdieren.
Ivermectine lijkt een aantrekkelijk middel voor de bestrijding
van parasieten. Het heeft een breed werkingsspectrum, de
toediening is eenvoudig, de werking langdurig (bij parenterale
toediening twee a drie weken) en de toxiciteit voor de meeste
zoogdieren gering. Dit wekt de indruk dat het goed bruikbaar is
bij gezelschapsdieren en het wordt dan ook regelmatig en met
succes toegepast.

In dit artikel willen wij, mede aan de hand van een ziektege-
schiedenis, er op wijzen dat gebruik van ivermectine bij
gezelschapsdieren niet zonder risico is. Niet alleen overdosering,
maar ook idiosyncrasie kan tot ernstige intoxicatieverschijnse-
len leiden.

\' Drs. A. M. P. Nap, specialist in opleiding, Interne Geneeskunde van
Gezelschapsdieren, vakgroep Geneeskunde van Gezelschapsdieren, Faculteit
Diergeneeskunde, Rijksuniversiteit Utrecht, Yalelaan 8, 3584 CM Utrecht.
Scholar van Trouw Nederland B.V. 1989.

2 Drs. G. H. M. Geuke destijds student diergeneeskunde. Rijksuniversiteit
Utrecht.

3 Drs. H. S. Kooistra, specialist in opleiding, vakgroep Geneeskunde van
Gezelschapsdieren, Faculteit Diergeneeskunde, Rijksunivereiteit Utrecht.
Dr. R. J. Slappendel, specialist Interne Geneeskunde van Gezelschapsdieren,
vakgroep Geneeskunde van Gezelschapsdieren, Faculteit Diergeneeskunde,
Rijksuniversiteit Utrecht.

Een 3 jaar oude Canadees-Amerikaanse witte herder, reu,
lichaamsgewicht 35 kg, werd op 22 september 1990 verwezen
naar de Universiteitskliniek voor Gezelschapsdieren (UKG) te
Utrecht in verband met neurologische verschijnselen die vijf uur
eerder waren begonnen en snel verergerden. De verwijzend
dierenarts had een sterk vermoeden dat de hond aan een
ivermectine-intoxicatie leed.

De hond had nooit eerder ziekteverschijnselen vertoond. Hij
kwam nooit in contact met varkens, had geen rauw varkensvlees
gegeten en was niet buiten het zicht van de eigenaar geweest,
hetgeen de ziekte van Aujeszky of een orale intoxicatie onwaar-
schijnlijk maakte.

De patiënt was de voorafgaande dag in de praktijk gevaccineerd
met een cocktail-enting\' en ontwormd door middel van een
subcutane toediening van een ivermectine-preparaat^, in een
dosering van 200 /xg per kilogram lichaamsgewicht. Zestien uur
later werd door de eigenaar ataxie van de achterhand waargeno-
men. De conditie van de hond verslechterde in de loop van
enkele uren. Het dier werd 21 uur na de injectie ernstig soporeus
aan de UKG aangeboden.

Bij het algemeen lichamelijk onderzoek werden behalve ernstige
neurologische verschijnselen geen afwijkingen vastgesteld. De
neurologische verschijnselen bestonden uit sopor, cerebellaire
ataxie, schrikachtigheid, speekselvloed, blindheid en mydriasis.

Uitgebreid bloedonderzoek bracht geen afwijkingen van beteke-
nis aan het licht. Het ontstaan van de genoemde symptomen
binnen 24 uur na toediening van een ivermectine-preparaat
zonder aanwijzingen voor een andere oorzaak, ondersteunde de
waarschijnlijkheidsdiagnose \'Ivermectine-intoxicatie\'.
De patiënt werd opgenomen in de Intensive Care afdeling van
de UKG. Hier werd een symptomatische behandeling ingesteld.

Deze bestond in de eerste plaats uit de intraveneuze toediening
van Ringerlactaat (70 ml per kilogram lichaamsgewicht per 24
uur). In verband met de sterke speekselvloed werd meer vocht
gegeven dan nodig is voor het onderhouden van de normale
vochtbalans (50 ml/kg/24 uur). Ter voorkoming van hypostase
en doorliggen werd de patiënt regelmatig omgelegd en omdat de
hond geen spontane mictie meer vertoonde werd de blaas
regelmatig gecatheteriseerd. Daarnaast werd een behandeling
gestart met dexamethason (3 x daags 0,25 mg/kg, iv), aneurine
(1 x daags 15 mg/kg, sc), trimethoprim (TMP)-sulfadiazine^

(2 x daags 5 mg TMP/kg, sc) en Cimetidine\' (4 x daags 2\'/2 mg/
kg, sc). Daar de hond ook recidiverend bradycardie ging
vertonen, werd bij een hartfrequentie minder dan 50 slagen per
minuut glycopyrrolaat^ (0.01 mg/kg, iv) toegediend.
Ondanks de behandeling ging de conditie van de hond verder
achteruit en op 23 september was de patiënt comateus. Na
langzame intraveneuze toediening van 1 mg fysostigmine^ nam
de activiteit van de ogen iets toe, kwam de slikreflex terug en
stegen de ademhalings- en hartfrequentie, doch verder reageerde
de hond nauwelijks.

In de nacht van 23 op 24 september ontstond een onverklaard
sublinguaal oedeem en trad een sterke verdikking van de tong
op. De behandeling bestond uit een éénmalige toediening van
het antihistaminicum clemastine" (2 mg, im), koeling van de
tong met ijs en het open houden van de bek met behulp van een
mondsperder. Daar de ademwegen ondanks de tongzwelling
voldoende vrij bleven, werd geen tracheostomie uitgevoerd. De
tongzwelling nam na de behandeling wat in omvang af, maar de
sublinguale zwelling bleef In de loop van 24 september ademde
de hond steeds oppervlakkiger, raakte steeds dieper in coma en
overleed tenslotte.

Bij patholoog-anatomisch onderzoek, uitgevoerd bij de Vak-
groep Veterinaire Pathologie van de Faculteit Diergeneeskunde,
werden longoedeem, sublinguaal oedeem en een steroid-
geïnduceerde hepatopathie aangetoond. De tong vertoonde
geen afwijking. Ook werden geen andere afwijkingen gevonden
en werd geen doodsoorzaak vastgesteld. De waarschijnlijk-
heidsdiagnose luidde: ivermectine-intoxicatie. Bepaling van de
ivermectineconcentratie in het centrale zenuwstelsel is niet
uitgevoerd.

Ivermectine blokkeert bij nematoden (Toxocara, Toxascaris en
Trichuris) de interneuron-motorneuron overdracht (1). Deze
blokkade wordt verkregen via stimulatie van gamma-aminobo-
terzuur (GABA)-erge receptoren. Ivermectine stimuleert zowel
de afgifte van GABA door het interneuron, als de binding van
GABA aan de GABA-erge receptoren van het motorneuron.
Stimulatie van een GABA-receptor, vergroot de negatieve
lading van de postsynaptische vezel. Deze \'hyperpolarisatie\'
bemoeilijkt depolarisatie en dus het stimuleren van de zenuw
(1). Bij de meeste arthropoden {Sarcoptes, Cheyleliella, Notoë-
dres en Otodectes (6, 7)) werkt ivermectine in principe op
dezelfde manier, maar het blokkeert daar de neuromusculaire
transmissie in plaats van de interneuron-motorneuron over-
dracht. Beide mechanismen veroorzaken echter paralyse van de
parasiet, die daardoor sterft (5). Naast paralytische effecten heeft
ivermectine een negatieve invloed op de voortplantingsproces-
sen van de gevoelige parasieten. Waarschijnlijk heeft ivermec-
tine nog andere, onbekende werkingsmechanismen, want er zijn
meer parasieten gevoelig voor ivermectine dan voor een GABA-
agonist als piperazine (4).

Ivermectine is niet werkzaam tegen trematoden en cestoden
omdat GABA bij deze parasieten waarschijnlijk geen neurotran-
smitter is (4). Ook tegen Demodex is het middel niet werkzaam
(13).

Hoewel GABA ook bij zoogdieren een remmende neurotran-
smitter is, blijkt ivermectine voor deze dieren veel minder
toxisch te zijn dan voor nematoden en arthropoden. Bij
zoogdieren zijn de GABA-receptoren uitsluitend in het centrale

3 Fysostigmine oplossing 0,4%, Apotheek Faculteit Diergeneeskunde, Utrecht.
" Tavegil®; Wander Pharma, afd. Sandoz B.V, Uden.

zenuwstelsel gelokaliseerd, met name in het cerebellum, het
extra-pyramidale motorsysteem en de cerebrale en limbische
cortex (2,10). Ivermectine zou de bloed-hersenbarrière nauwe-
lijks passeren, hetgeen de relatieve veiligheid van het middel kan
verklaren. Uit de hier beschreven ziektegeschiedenis en uit de
literatuur (9) blijkt echter dat sommige honden idiosyncrasie
(\'hooggevoeligheid\') voor ivermectine kunnen vertonen. Expe-
rimenteel is aangetoond dat er bij collies die na toediening van
ivermectine hersenverschijnselen gaan vertonen méér ivermec-
tine in het centrale zenuwstelsel (hersenen en cerebrospinal
vloeistof) aanwezig is dan bij honden die geen bijwerkingen
vertonen. Dit is toegeschreven aan een verhoogde doorlaatbaar-
heid van de bloed-hersenbarrière bij deze dieren (10). Het zou
echter ook op een verhoogde binding van ivermectine aan
receptoren in de hersenen kunnen berusten (sequestratie in de
hersenen) (9).

Symptomen van ivermectine-intoxicatie kunen reeds ontstaan
zonder dat de geadviseerde dosering van 200 jug per kilogram
lichaamsgewicht wordt overschreden. Afgezien van de boven-
vermelde idiosyncrasie bij collies en collie-achtigen, waarbij
doseringen boven 100 ng/kg al toxisch kunnen zijn, bestaat
waarschijnlijk tevens een verhoofd risico bij:

— pups (M.A. Wisselink, Vakgroep Geneeskunde van Gezel-
schapsdieren, mondelinge mededeling, 1990);

— gelijktijdige behandeling met andere middelen die de
GABA-receptoren stimuleren, zoals benzodiazepinen en
barbituraten (4);

— aandoeningen van het centraal zenuwstelsel waarbij de
integriteit van de bloed-hersenbarrière is verstoord (7).

De incidentie van ivermectinevergiftigingen bij gezelschapsdie-
ren in Nederland is niet precies bekend. Bij het Rijksinstituut
voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne (RIVM) te Bilthoven
zijn in de laatste 6\'/2 jaar 12 honden (waarvan 4 pups uit één
nest) en 3 katten met een ivermectinevergiftiging aangemeld.
Het is niet bekend om welke rassen het ging en of er sprake is
geweest van een overdosering. Ook over de afloop van deze
intoxicatiegevallen zijn geen gegevens beschikbaar.
In de Verenigde Staten zijn in 2\'/2 jaar (van januari 1986 tot
augustus 1988) meer dan 150 honden en 40 katten met
vermoedelijke ivermectinevergiftiging aangemeld bij het Illinois
Animal Poison Information Center (lAPIC) (5). Precieze
gegevens over gebruikte doseringen ontbreken. Onder de
honden bevonden zich 42% collie-achtigen, waaronder onder
andere 12% Australische herders, naast verschillende niet aan
collies verwante rassen als Duitse herder, poedel. Labrador
retriever en verschillende soorten terriers. Ook is een Old
English Sheepdog beschreven die intoxicatieverschijnselen ver-
toonde na het toedienen van een laag-normale dosering (150
/Hg/kg) ivermectine (2).

Katten lijken minder gevoelig en krijgen meestal pas problemen
bij hoge overdosering, zoals na behandeling met ivermectinepa-
sta bestemd voor gebruik bij paarden (4, 5). Voor idiosyncrasie
zijn bij katten (nog) geen aanwijzingen.
De klinische symptomen van een ivermectinevergiftiging bij de
hond zijn: ataxie, mydriasis, onrustig gedrag, tremoren, zwakte,
hersenblindheid, speekselvloed, lethargie, coma, toevallen,
ademhalingsstoornissen, braken, hyperthermic en dood (5). De
intoxicatieverschijnselen beginnen in het algemeen binnen 24
uur na toediening van ivermectine. De verschijnselen bij de kat
komen hier vrijwel mee overeen, alleen worden katten meestal
hypotherm.

De prognose is gereserveerder voor dieren die binnen twee uur
na toediening verschijnselen beginnen te vertonen dan voor
dieren waarbij de symptomen zich langzamer ontwikkelen.
Behandeling kan zeker succesvol zijn (2, 8,10,11, 12), maar is
dan in het algemeen langdurig en intensief. De duur van het
coma kan variëren van 4 dagen tot 7 weken.
Bij een ivermectinevergiftiging is de symptomatische en onder-
steunende therapie belangrijk (5,9). Deze bestaat voornamelijk
uit vloeistoftherapie, het voorkomen van hypostase en longoe-
deem en het voorkomen van doorligplekken en blaasovervul-
ling. Indien de patiënt gedurende langere tijd niet in staat is zelf
te eten, dient toediening van vloeibaar voedsel via een sonde of
parenterale voeding te worden overwogen. Ter preventie van
secundaire bacteriële infecties wordt het toedienen van antibio-
tica aangeraden. Bij een bradycardie wordt toediening van
atropine of glycopyrrolaat aanbevolen. In ernstige gevallen zou
dexamethason hersenoedeem en aneurine polio-encefalomala-
cie kunnen voorkomen (9).

Er is weinig bekend over ivermectine-antagonisten of specifieke
methoden om een ivermectinevergiftiging te bestrijden. In
verschillende gevallen van ivermectine-intoxicatie is gebruik
gemaakt van fysostigmine. Deze choline-esterase remmer doet
de acetylcholine-concentratie in de synaptische spleet stijgen,
hetgeen de postsynaptische zenuwvezel stimuleert (12). Fyso-
stigmine wordt langzaam intraveneus toegediend in een dose-
ring van 2 X daags I mg per dier. Dit verhoogtgedurende 30 tot
90 minuten het bewustzijn, de spieractiviteit en de ademhalings-
frequentie en het dier wordt aangezet tot eten en drinken. Het
nuttig effect van fysostigmine is bij mild aangetaste dieren
minimaal en het kan juist bij deze dieren convulsies induceren.
Derhalve wordt aanbevolen deze therapie uitsluitend toe te
passen bij comateuze dieren (5). Gebruik van Picrotoxine, een
partiële GAB A-antagonist is eveneens beschreven (11). Theore-
tisch zouden ook de GABA-antagonist bicuculline (4) en
benzodiazepine-antagonisten een gunstig effect kunnen hebben
(3). Nadelen van de genoemde stoffen zijn de hoge kosten, mede
gezien de korte halfwaardetijd, en de kans op ongewenste
neveneffecten.

Omdat het gebruik van ivermectine niet is toegestaan bij
gezelschapsdieren, kan de behandelend dierenarts wettelijk
aansprakelijk worden gesteld indien een intoxicatie optreedt na
toediening van het middel bij een gezelschapsdier. Het is dan
ook af te raden ivermectine te gebruiken ter bestrijding van
parasitaire aandoeningen waarvoor veiliger middelen in de
handel zijn. Het gebruik bij gezelschapsdieren dient beperkt te
blijven tot die gevallen waarbij geen alternatieve behandeling
mogelijk is of gefaald heeft. Collies en collie-achtigen mogen in
geen geval met ivermectine worden behandeld, tenzij de
dosering onder de 100 Mg/kg blijft, hetgeen het geval is bij de
preventie van dirofilariasis.

De eigenaar dient bij het toedienen van een ivermectineprepa-
raat tevoren op de hoogte gesteld te worden van de (kleine) kans
op bijwerkingen.

Hoewel niet bevestigd via toxicologisch onderzoek, staat de
diagnose \'Ivermectine-intoxicatie\' bij de door ons beschreven
patiënt vrijwel vast gezien de anamnese, de karakteristieke
symptomen en het ontbreken van klinische of patholoog-
anatomische bevindingen die tot een andere diagnose zouden
kunnen leiden. Voor de sublinguale zwelling van de tong hebben
we geen verklaring. Oedeem kan ontstaan door stuwing of/en
overhydratie. Stuwing als oorzaak is niet vastgesteld. Het
halsinfuusverband zat tamelijk los. Bovendien veroorzaakt een
te strak halsverband in het algemeen een verdikking van de
gehele kop met onder andere oedeem van de lippen. Ook
overhydratie is niet aannemelijk. De patiënt kreeg iets meer dan
een onderhoudsdosering vocht toegediend om het verlies van
vocht door de speelselvloed te corrigeren. De centraal veneuze
druk is gedurende de behandeling echter stabiel gebleven. Om
dezelfde reden kan het post mortem gevonden longoedeem
waarschijnlijk als agonaal oedeem worden beschouwd.
De gevonden steroïd-geïnduceerde hepatopathie is waarschijn-
lijk veroorzaakt door de toegediende corticosteroïden.
Het is niet duidelijk waarom de patiënt is gestorven. Over het
algemeen zou de prognose voor dieren die langzaam verschijn-
selen gaan vertonen, zoals onze patiënt, redelijk gunstig zijn.
Gegevens over de mortaliteit in dergelijke gevallen ontbreken
echter.

Dankbetuiging
De auteurs willen de heer J. P. Koeman van de afdeling Veterinaire Pathologie
danken voor het verrichten van de sectie. Ook de heer Hofstee van het RIVM,
Bilthoven, willen zij danken voor zijn bijdrage aan dit artikel.

1. Campbell WC and Benz GW. Ivermectin: a review of efficacy and safety. J
Vet Pharmacol Ther 1984; 7: 1-16.

2. Houston DM, Parent J, and Matushek KJ. Ivermectin toxicosis in a dog. J
Am Vet Med Assoc 1987; 191: 78-80.

4. Hsu WH, Wellborn SG, and Schaffet CB. The safety of Ivermectin. Comp
Cont Educ 1989; 11: 584-9.

5. Lovell RA. Ivermectin and Piperazine Toxicoses in dogs and cats. Vet Clin
of North Amer, Small Animal Pract 1990; 20: 453-66.

6. Muller GH, Kirk RW, and Scott DW. Small animal dermatology, chapt 4.
4th ed, WB Saunders comp, Philadelphia 1989: 182-3.

7. Paradis M. Ivermectin in Small Animal Dermatology. In Kirk RW (ed).
Current Veterinary Therapy X, Small Animal Practice sect 5, WB Saunders
comp, Philadelphia 1889: 560-3.

8. Paul AJ, Tranquilli WJ, and Seward RL et aL Clinical observations in
Collies given ivermectin orally. Am J Vet Res 1987; 48: 684-5.

9. Paul AJ, Tranquilli WJ. Ivermectin. In Kirk RW (ed). Current Veterinary
Therapy X, Small Animal Practice, sect 5, WB Saunders comp, Philadel-
phia 1989: 140-2.

10. Pulliam JD, Seward RL, and Henry RT et aL Investigating ivermectin
toxicity in Collies. Vet Med 1985; 80: 33-50.

11. Sivine F et aL Picrotoxin, the antidote to ivermectin in dogs? Vet Ree 1985;
2: 195-6.

12. Tranquilli WJ, Paul AJ, and Seward Rl et aL Response to physostigmine
administration in collie dogs exhibiting ivermectin toxicosis. J Vet
Pharmacol Ther 1987; 10: 96-100.

Logbüekregistratie üp
vleesvarkensbedrijven in het project
Integrale Keten Beheersing (1KB).

Logbook recording on pig finishing farms in an Integrated Quality Control (IQC] project
Use of veterinary drugs in relation to clinical observations, management, housing and climatic conditions

A.R.W. Elbersi.2, M.J.M. Tieleni.2, W.A.J. Cromwijks, RH. v/d Voorsti, J.T. Baiss,

Samenvatting
In he! kader van het project Integrale Keten Beheersing (1KB) - vleesvarkens
werd op 75 vlees varkensbedrijven het medicijngebruik geregistreerd met behulp
van een logboek. Onderzocht werd in hoeverre het diergeneesmiddelengebruik
samenhangt met klinische waarnemingen, bedrijfsvoering en stalklimaat op de
boerderij en in welke mate het diergeneesmiddelengebruik samenhangt met het
voorkomen van afwijkingen bij varkens aan de slachtlijn.
De resultaten geven aan dat naarmate er meer klinische bevindingen zijn op het
vlees varkensbedrijf er meer diergeneesmiddelen worden gebruiki Dit geldt met
name in het najaar-winter seizoen. Van de bedrijven met een hoger diergenees-
middelengebruik, worden aan de slachtlijn ook meer dieren met een patholoog-
anatomische afwijking gevonden. Naarmate het tijdstip van behandeling tegen
respiratoire aandoeningen dichter bij de slachtdatum ligt, is er een hoger
percentage varkens met longontsteking aan de slachtlijn. Bedrijven die in de
eerste maand na opleg de varkens behandelen tegen darmstoornissen, hebben
een duidelijk hoger percentage varkens met longontsteking aan de slachtlijn. Er
blijken minder medicijnen te worden gebruikt op bedrijven met een aantal
specifieke huisvestings- en management karakteristieken.

During an Integrated Quality Control (IQC) project for finishing pigs, the
application of veterinary drugs was registered by means of a logbook on 75 pig
finishing farms. In vestigated is as to how far the application of veterinary drugs to
animab is linked up with clinical observations, management and climatic
conditions on the farm and to what extent the application of veterinary drugs is
linked up with the occurrence of pathological findings in pigs at the
slaughterhouse.

The results indicate that more veterinary drugs are used as there are more
clinical findings on a pig farm. This is particularly true for the autumn-winter
period

Farms that use more veterinary drugs have a higher percentage of pigs with
pathological findings at the slaughterhouse. As the point of time of treatment of
respiratory disorders is closer to the slaughter date, there is a higher percentage
of pigs suffering from pneumonia at the slaughterhouse. Farms treating pigs in
the first thirty days of the finishing period against intestinal disorders have a
distinct higher percentage of pigs suffering from pneumonia at the slaughter-
house. It appears that less veterinary drugs are used at farms having specific
housing and management characteristics.

2 Vakgroep Bedrijfsdiergeneeskunde en Voortplanting, Faculteit Diergeneeskunde, Rijks
Universiteit Utrecht.

In het kader van het project Integrale Keten Beheersing (IKB)
(11, 26) in de vleesvarkenshouderij is een logboek bijgehouden
op vleesvarkensbedrijven, waarin het diergeneesmiddelenge-
bruik per mestperiode is vastgelegd (5). Alle individuele
behandelingen aan dieren en alle uitgevoerde groepsbehandelin-
gen werden genoteerd. In het eerste verschenen artikel in een
vervolgserie over logboekregistratie van medicijngebruik in het
IKB-project (5) is verslag gedaan van de omvang en aard van
medicijngebruik op vleesvarkensbedrijven in het IKB project.
Daarbij kwam naar voren dat er een duidelijke seizoensinvloed
bestond in de mate van behandeling tegen bepaalde aandoenin-
gen. Daarnaast werd duidelijk dat er grote verschillen waren
tussen de verschillende vleesvarkensbedrijven in de mate waarin
specifieke aandoeningen met diergeneesmiddelen werden be-
handeld.

Omdat een gestructureerde registratie van het medicijngebruik
op varkensbedrijven nog erg weinig wordt toegepast, is er in de
literatuur weinig bekend over variatie in diergeneesmiddelenge-
bruik tussen varkensbedrijven. Solignac en Le Foll (19) stelden
in een epidemiologisch onderzoek op 46 gesloten bedrijven vast
dat op 24% van de bedrijven geen medicijnen hoefden worden
toegediend aan de varkens, terwijl op 24 % van de bedrijven
gemiddeld meer dan 15 keer medicijnen per varken toegediend
werden. Jörgensen (9, 10) stelde in Denemarken een grote
variatie vast in medicijngebruik tegen respiratoire aandoeningen
en darmstoornissen bij varkens: het gemiddeld aantal medicijn-
toedieningen per varken liep tussen vijf verschillende conventi-
onele proefstations uiteen van 0.2 tot 2.0, terwijl op vier SPF
proefstations het gemiddeld aantal medicijntoedieningen per
varken uiteenliep van O tot 0.4,

De dierenarts heeft lange tijd geprobeerd de balans tussen de
infectiedruk van dierziektekiemen en het weerstandsvermogen
van de dieren in evenwicht te houden door een toenemend
gebruik van diergeneesmiddelen (13, 24, 28). Het gebruik van
diergeneesmiddelen brengt echter het gevaar van residuen van

diergeneesmiddelen met zich mee (7,17), en consumentenorga-
nisaties wijzen erop dat er een steeds verdergaande vraag zal
komen naar garanties voor de afwezigheid van residuen van
diergeneesmiddelen. Daarbij moet men tevens het feit onder
ogen zien dat het gebruik van diergeneesmiddelen in de
vleesvarkenshouderij veelal een vorm van symptoombestrijding
is, die in veel gevallen belangrijke bronnen van de slechte
gezondheidstoestand ongemoeid laat, zoals niet-optimale be-
drijfsomstandigheden en een slecht stalklimaat (4, 6, 21, 23).
De bevindingen in de eerste publikatie over logboekregistratie
van het medicijngebruik op vlees varkensbedrijven (5), en
bovenstaande kanttekeningen bij het gebruik van diergenees-
middelen zijn aanleiding geweest om in deze tweede publikatie
nader in te gaan op de relatie tussen medicijngebruik en
klinische bevindingen, bedrijfsomstandigheden, klimaatspara-
meters en bevindingen aan de slachtlijn.

Binnen het IKB-project vleesvarkens werd gedurende een
periode van meer dan een jaar het medicijngebruik vastgelegd
met een logboek door 100 vleesvarkensbedrijven (15). Zoals
naar voren kwam in de eerste publikatie over logboekregistratie
van medicijngebruik (5) bleken er in totaal 81 bedrijven in staat
om betrouwbare gegevens te produceren. Voor het onderzoek
van deze tweede studie werden logboekgegevens van 75
vleesvarkensbedrijven, aangesloten bij twee integratiegroeperin-
gen, gebruikt. Een integratiegroepering is een samenwerkings-
verband tussen fok-, vermeerderings-, en vleesvarkensbedrijven
en een slachterij-organisatie. De logboekgegevens van 6 vlees-
varkensbedrijven, aangesloten bij een derde integratiegroepe-
ring, werden niet in de analyses betrokken omdat de mate van
medicijnverstrekking sterk afweek van de vleesvarkensbedrij-
ven, aangesloten bij de twee andere integraties. Voor dit kleine
aantal bedrijven is het niet zinvol om een aparte analyse te
maken van de relaties tussen bedrijfsomstandigheden en medi-
cijngebruik.

Wat betreft niveau en spreiding van de mate waarin medicijnen
werden gebruikt, bleken er geen duidelijke verschillen te bestaan
tussen de in deze studie participerende vleesvarkensbedrijven
aangesloten bij de twee verschillende integraties.
Voor de relatie tussen medicijngebruik enerzijds en klinische
bevindingen en bedrijfsomstandigheden anderzijds werd ge-
bruik gemaakt van gegevens van de bovengenoemde 75
bedrijven. Voor de analyse van de relatie tussen medicijngebruik
en slachtbevindingen werd gebruik gemaakt van gegevens van
39 bedrijven, aangesloten bij één integratie. De registratie van
slachtbevindingen verliep namelijk niet betrouwbaar bij de
andere integratie in de gekozen onderzoeksperiode.

In het logboek werden onder andere de volgende gegevens
vastgelegd: medicijngebruik tegen staartbijten, kreupelheid,
darmstoornissen en respiratoire aandoeningen. Medicatie is
gedefinieerd als zijnde een behandeling met antibiotica en/of
chemotherapeutica. Hierbij wordt onderscheid gemaakt tussen
individuele en groepsbehandelingen. Individuele behandelingen
zijn behandelingen per injectie aan het individuele dier. Groeps-
behandelingen zijn behandelingen via het voer, drinkwater of
per injectie, met als kleinste eenheid van behandeling een hok
binnen een afdeling. Meestal werden groepsbehandelingen aan
een gehele afdeling gedurende enkele dagen toegediend. Het
medicijngebruik is voor individuele behandelingen uitgedrukt in
injectiepercentage en voor groepsbehandelingen in medicijnda-
gen (5). Voor een uitgebreide beschrijving van de logboekregi-
stratie wordt verwezen naar de eerste verschenen publikatie
over logboekregistratie van medicijngebruik op vleesvarkensbe-
drijven (5).

De bedrijven werden vanaf oktober 1986 om de ongeveer twee
maanden in totaal vier keer bezocht. Waarnemingen werden
steeds uitgevoerd in een stal met een huisvestingssysteem waar
minimaal 40 % van de dieren gehuisvest waren. Een huisve-
stingssysteem werd gekarakteriseerd door vloertype (gedeelte-
lijk/ volledig rooster), opstelling van de stal (dwars/lengte) en
ventilatiesysteem (natuurlijk/mechanisch). In deze zgn. referen-
tiestal werden zo mogelijk drie afdelingen met verschillende
leeftijdscategorieën beoordeeld: begin, halverwege en einde van
de mestperiode. Klinische waarnemingen werden uitgevoerd
door 4 buitendienstmedewerkers van de Gezondheidsdiensten
voor Dieren in Gelderiand en Zuid-Nederland, die telkens op
dezelfde bedrijven hun metingen verrichtten. Daarbij werden de
volgende begrippen gehanteerd:

— % hokken met diarree: als hokken met diarree werd
aangemerkt hokken met dunne mest op de vloer;

— % pootaandoeningen: hieronder vielen de dieren met een
open wond of abces aan de achterpoten boven de klauw, of
dieren die op één of meerdere achterpoten niet meer konden
staan; voorpoten werden niet in de beoordeling meegenomen;

— % achterblijvers: als achterblijver werd aangemerkt een dier
dat in negatieve zin 15 % of meer in geschat gewicht afwijkt van
het gemiddelde geschatte gewicht van zijn soortgenoten in de
afdeling.

Aan de slachtlijn werden van de slachtvarkens de volgende
bevindingen geregistreerd: ontstoken poot, gewrichtsontsteking,
atrofische rhinitis, ontstoken huid, ontstoken staart, longontste-
king, \'longen niet te beoordelen\', longabces, en de bevinding na
het slachten \'dier in bacteriologisch onderzoek\'. De bevinding
\'longen niet te beoordelen\' komt meestal overeen met een
ernstige vorm van borstvliesontsteking, waarbij door vergroeiin-
gen delen van de longen in het dier achterblijven in het karkas bij
het verwijderen van de longen tijdens het slachtproces. De
longen zijn dan vaak dermate beschadigd, dat de longen niet
meer te beoordelen zijn. De wijze van registratie en de daarbij
gehanteerde beoordeling van de slachtafwijkingen is beschreven
door Snijders et aL (18).

Tijdens het eerder genoemde bedrijfsbezoek zijn ook stalkli-
maatsmetingen verricht in de referentiestal van een bedrijf. Deze
metingen zijn bij de vier bezoeken uitgevoerd in één en dezelfde
afdeling per huisvestingssysteem, en werden uitgevoerd tussen
ll.OOh en 14.00h. De metingen werden uitgevoerd in de
hokken op dierhoogte. De volgende metingen zijn meegenomen
in de analyses: (a) temperatuur en relatieve vochtigheid buiten
de stal, in de eventuele voorruimte en in de stal werden gemeten
met een aspiratiepsychrometerzoals beschreven door Tielen
(22); (b) C02-concentratie in volume % en NH3-concentratie in
ppm werden gemeten met de Drager gasdetector^, zoals

beschreven door Tielen (22); (c) de gemiddelde luchtsnelheid (4
meetplaatsen in stal) in cm/sec, gemeten met de thermische
anemometer^, zoals beschreven door Tielen (22); (d) de hoogst
gemeten luchtsnelheid op één van de 4 meetplaatsen in de stal in
cm/sec; (e) de berekende gemiddelde tochtwaarde: (staltempe-
ratuur-temperatuur binnenkomende lucht in de stal)» gemid-
delde luchtsnelheid in °C»cm/sec.

Karakteristieken met betrekking tot de bedrijfsvoering werden
per huisvestingssysteem en per bedrijf vastgelegd. Per bedrijf
waren er gemiddeld twee of meer huisvestingssystemen aanwe-
zig.

Op huisvestingsniveau werden de volgende gegevens vastge-
legd: een consistent\'all in-all out\' systeem of tussendoor ver-
plaatsen van de varkens; verwarmingssysteem in voorruimte of
de stal aanwezig of niet; ventilatiesysteem (natuurlijk of
mechanisch); bij mechanische ventilatie de wijze van luchtinlaat
(direct/indirect); bezettingsdichtheid (< of ^ 0.7 mVvarken);
ligruimte (^ of > 0.25 mVvarken).

Op bedrijfsniveau werden de volgende gegevens vastgelegd:
gesloten bedrijf of aanlevering van de biggen via één of meerdere
vermeerderaars; aantal varkens per bedrijf; frequentie van
reiniging en ontsmetting van afdeling na leeg komen; de mate
waarin personen anders dan de dierverzorger, dierenarts of
voorlichter in de stal komen; de mate waarin de afscheiding
tussen afdelingen op en onder de roosters is uitgevoerd; de mate
waarin gebruik wordt gemaakt van bedrijfskleding - desinfectie-
bak - ongediertebestrijding; de totale hygiënische indruk van het
bedrijf; de frequentie van bedrijfsbegeleiding via de dierenarts;
de frequentie van voorlichting via voerleverancier, consulent-
schap of studieclub.

Aangezien in de eerste publikatie over logboekregistratie van
medicijngebruik naar voren kwam dat er een duidelijke
seizoensinvloed aanwezig was in de mate van medicijngebruik
(5), zijn de gegevens ten aanzien van klinische bevindingen,
klimaat en slachtbevindingen opgedeeld naar een voorjaar-
zomer periode en een najaar-winter periode. Uitgangspunt van
deze indeling was om de groepen waarnemingen voor wat
betreft de tijd waarin ze hebben plaatsgevonden zo veel mogelijk
te laten overlappen. De volgende (arbitraire) indeling is daarbij
gebruikt:

- logboekgegevens: medicijngebruik bij dieren die zijn opge-
legd in de periode 1 maart - 1 juli 1987;

- slachtbevindingen: van de varkens geslacht in de periode van
1 juni - 1 november 1987;

- stalklimaat: metingen uitgevoerd tijdens bedrijfsbezoeken,
waarbij de temperatuur van de buitenlucht ^ 10 °C bedroeg;

- klinische waarnemingen: tijdens bedrijfsbezoeken in de
periode 1 mei - 1 oktober 1987.

- logboekgegevens: medicijngebruik bij dieren die zijn opge-
legd in de periode 1 oktober 1986- 1 februari 1987;

- slachtbevindingen: van de varkens geslacht in de periode van
1 december 1986- 1 juni 1987;

- stalklimaat: metingen uitgevoerd tijdens bedrijfsbezoeken,
waarbij de temperatuur van de buitenlucht < 10 °C bedroeg;

- klinische waarnemingen: tijdens bedrijfsbezoeken in de
periode 1 oktober 1986- 1 mei 1987.

Omdat de metingen ten aanzien van kliniek en klimaat in één
referentiestal per bedrijf hebben plaatsgevonden, werden de
gegevens van het medicijngebruik, behorend bij dat specifieke
huisvestingssysteem van de referentiestal, daaraan gekoppeld.
Voor de analyse van de relatie tussen medicijngebruik enerzijds
en klinische waarnemingen, stalklimaatsmetingen en slachtbe-
vindingen anderzijds is gebruik gemaakt van multiple lineaire
regressiemodellen met polynomen van de graad 2. Met een
gebruikelijke selectieprocedure (RSQUARE) (16) werden die
variabelen gekozen in één model, die een zo groot mogelijke
verklaring gaven voor de variatie in medicijngebruik. Voor de
relatie tussen medicijngebruik en klinische bevindingen werd dit
per leeftijdscategorie (be^in, halverwege en einde mestperiode)
uitgevoerd. Op basis van de verdeling van de verwachte
waarden en de residuen, zijn de statistische effecten van
medicijngebruik bestudeerd op grond van logaritme-getransfor-
meerde waarden.

De relatie tussen medicijngebruik en bedrijfsvoering is onder-
zocht met behulp van variantie-analyse (GLM) (16). Alle
bedrijfvoeringsvariabelen zijn in één model opgenomen en
getest. Met een gebruikelijke selectieprocedure (RSQUARE)
(16) werden die variabelen gekozen in één model, die een zo
groot mogelijke verklaring gaven voor de variatie in medicijnge-
bruik.

Omdat er meerdere huisvestingssystemen per bedrijf waren,
bestond het gegevensbestand uit gegevens van 75 bedrijven met
gemiddeld twee of meer huisvestingssystemen per Ijedrijf
Het tijdstip van toediening van groepsbehandelingen tegen
darmstoornissen en respiratoire aandoeningen in relatie tot de
mate waarin longontsteking bij varkens aan de slachtlijn
voorkwam is op mestronde-niveau geanalyseerd in een apart
gegevensbestand. Daarbij werden in circa 900 mestrondes de
tijdstippen van groepsbehandeling gekoppeld aan de slachtbe-
vindingen van die koppels varkens. Alleen statistisch significante
relaties worden in de resultaten weergegeven.

Medicijngebruik in relatie tot klinische waarnemingen
De resultaten in tabel 1 laten zien dat de verbanden tussen
medicijngebruik en klinische waarnemingen in alle gevallen
positief zijn: naarmate er meer klinische signalen zijn, is er meer
gemedicineerd. In onderzoeksperiode I (de \'warme\' periode) is
er alleen bij behandelingen tegen darmstoornissen sprake van
een verband met het klinisch beeld.
In onderzoeksperiode 2 (de \'koude\' periode) komen wat meer
verbanden naar voren. Dan treden er ook verbanden op tussen
het medicijngebruik tegen respiratoire aandoeningen en het
percentage hoesten tijdens de mestperiode, medicijngebruik
tegen kreupelheid en het percentage pootaandoeningen bij de
varkens tijdens de mestperiode, en het medicijngebruik tegen
staartbijten gaat samen met meer klinische verschijnselen als
hoesten en darmstoomissen.

De resultaten in tabel 2 laten zien dat de verbanden tussen
medicijngebruik en slachtbevindingen in alle gevallen positief
zijn: op bedrijven waar meer gemedicineerd wordt zijn ook
meer dieren met één of meerdere aandoening(en) aan de
slachtlijn. Behandelingen tegen darmstoornissen gaan samen
met een verhoogd percentage dieren met een longontsteking of
dieren die in bacteriologisch onderzoek gaan.

Tabel 1. Medicijngebruik in relatie tot klinische waarnemingen tijdens de mestperiode.

( ) : standaardfout van de geschatte regressiecoëfficient.
regressiecoëff icienten: a : p < 0.05; b : p < 0.01; c : p < 0.001.

De resultaten in tabel 3 laten zien dat naarmate het tijdstip van
een groepsbehandeling tegen respiratoire aandoeningen dichter
bij de slachtdatum ligt, het percentage varkens met een
longontsteking aan de slachtlijn duidelijk stijgt. Voor behande-
lingen tegen darmstoomissen is er precies een tegengestelde
tendens : bedrijven die vrijwel direct na opleg de varkens een
koppelbehandeling geven tegen darmstoornissen hebben een
duidelijk hoger percentage varkens met longontsteking aan de
slachtlijn.

De resultaten in tabel 4 geven aan dat vooral hoge luchtsnelhe-
den, en dientengevolge een grotere tochtwaarde, samengaan
met een toename van behandeling van staartbijten en darm-
stoomissen. Bij het C02-gehalte bestaat er een positieve
samenhang met het aantal behandelingen tegen respiratoire
aandoeningen.

Slechts in het geval van de relatie tussen het injectie % tegen
darmstoornissen en bedrijfskarakteristieken bleek het resultaat
voor bedrijven van de twee verschillende integraties overeen-
komstig. Voor de andere relaties tussen medicijngebruik en
bedrijfsvoeringskarakteristieken bleken er alleen verbanden te
bestaan, bewerkt binnen één integratie.

De resultaten in tabel 5 laten zien dat de volgende bedrijfsvoe-
ringskarakteristieken op vleesvarkensbedrijven samen gaan met
minder medicinale behandelingen tegen aandoeningen: een
gesloten bedrijfsvoering, het aanwezig zijn van een verwar-
mingssysteem in de stal of mogelijkheid van voorverwarmen
van de binnenkomende lucht, mechanische ventilatie in plaats
van natuurlijke ventilatie, een redelijke bezettingsdichtheid (0.7
m2 netto hokruimte per varken), het reinigen en ontsmetten van
de afdeling nadat de afdeling leeg is gekomen, het bestrijden van
ongedierte in de stal, een goede hygiënestatus, bedrijfsbegelei-
ding via de dierenarts en het gebruik maken van voorlichting ten
aanzien van de varkenshouderij via een studieclub.

Dit onderzoek geeft aan dat naarmate er meer dieren zijn
waarbij klinische afwijkingen worden waargenomen (diarree,
hoesten, pootaandoeningen) er ook duidelijk meer wordt
gemedicineerd tegen deze aandoeningen. Dit is niet verwonder-
lijk omdat medicinale behandelingen vooral bij klinische
problemen worden toegepast. Dit komt in een duidelijk grotere
mate voor in de najaar-wiiilerperiode in vergelijking met de
voorjaar - zomerperiode. Dit betekent dat in de koude periode
de klinische problemen veelal ernstiger zijn, waardoor er meer
wordt gemedicineerd.Naarmate er meer wordt gemedicineerd,
is er ook een hoger percentage dieren met een bepaalde

Tabel 2. Medicijngebruik in relatie tot het percentage varkens met slachtbevindingen.

Tabel 3. Het tijdstip van groepsbehandelingen tegen darmstoornissen en respiratoire aandoeningen in relatie tot de
mate waarin longontsteking bij varkens aan de slachtlijn voorkomt.

45 T I J O S C H R I (■ T VOOR D I F. R Ci K N F. E S K II N [) E . D E E 1 117, A F 1. E V E R I N ü 2 . I •» 9 2

regressiecoëfficienten: a : p < 0.05; b : p < 0.01; c : p < 0.001.
( ) : standaardfout van de geschatte regressiecoëfficient.
INJRESP: injectie X tegen respiratoire aandoeningen;
INJSTAART: injectie X tegen staartbijten;
INJDARM: injectie X legen darmstoornissen;

HL: hoogst gemeten luchtsnelheid op één van de vier meetplaatsen in de stal;
COg: COg concentratie in volume X.

Tabel 5. Het gemiddelde injectiepercentage tegen respiratoire aandoeningen (inj.R), kreupelheid (inj.K). darmstoornis-
sen linj.D) en staartbijten (inj.S) en medicijndagen tegen respiratoire aandoeningen (nned.R) en darmstoornissen (med.D)
in relatie tot bedrijfsomstandigheden (verschillen minimaal p < 0.05.)

afwijking aan de slachtlijn. In het bijzonder de slachtbevindin-
gen \'dier in bacteriologisch onderzoek\' en longontsteking
komen meer voor bij de varkens als er tijdens de mestperiode
gemedicineerd is tegen darmstoornissen. De bevinding \'dier in
bacteriologisch onderzoek\' heeft voor de slachterij grote finan-
ciële consequenties door extra handelingen aan het karkas en
afkeuringen van geslachte dieren. Darmstoornissen kunnen
weerstand verlagend werken, waardoor andere ziektekiemen de
kans krijgen om subklinische infecties te veroorzaken (1,10,12,
29).

Uit epidemiologisch onderzoek van Aalund et aL (1) en
Willeberg et aL (29), blijkt dat er een duidelijk verband bestaat
tussen het optreden van darmstoornissen en respiratoire aandoe-
ningen. Veelal gaan darmstoornissen vooraf aan problemen aan
het ademhalingsapparaat. Onze onderzoeksresultaten geven aan
dat behandeling tegen darmstoornissen in de eerste maand na
opleg samen gaat met een verhoogd aantal varkens met
longontsteking aan de slachtlijn.

De toename van het percentage dieren met een longontsteking
naarmate het tijdstip van behandeling tegen respiratoire aandoe-
ningen dichter bij de slachtdatum ligt, is in overeenstemming
met onderzoek van Jörgensen (10). Naarmate de behandelin-
gen, en dus de respiratoire aandoeningen, eerder in de mestperi-
ode plaatsvinden, bestaat er de mogelijkheid dat het ontstekings-
weefsel zich normaliseert en daardoor minder aanwezig zal zijn
aan de slachtlijn (14).

De relaties die zijn gevonden tussen enerzijds het medicijnge-
bruik en anderzijds klinische bevindingen en slachtbevindingen
zijn uitgedrukt in regressievergelijkingen, waarbij de regressie-
coëfficienten de richting en de grootte van de relatie weergeven.
De gevonden relaties zijn over het algemeen niet erg groot
(verklaarde variantie van de modellen van 0.10 tot 0.25).Bij het
onderzoek naar de relaties tussen klinische bevindingen en de
mate van voorkomen van slachtbevindingen bij varkens in het
IKB-project, werden ook al geen grote relaties gevonden (3,27).
Dit geeft aan dat periodiek uitgevoerde klinische waarnemin-
gen, zoals beschreven in dit onderzoek, een beperkte waarde
hebben ten aanzien van het inschatten van de ziektesituatie op
bedrijven. De relaties tussen het medicijngebruik en de mate van
voorkomen van slachtbevindingen bij varkens zijn over het
algemeen ook niet erg groot. In het intensieve deelproject van
het IKB-project vleesvarkens (3) was dit ook niet het geval. Dit
geeft aan dat de registratie van het medicijngebruik op de
boerderij en de registratie van slachtbevindingen op de slachterij
naast elkaar gebruikt zouden moeten worden als signaalfunctie
voor een niet-optimale gezondheidssituatie bij vleesvarkens.
Uit dit onderzoek komt verder naar voren, dat er bedrijfsom-
standigheden zijn aan te wijzen die het medicijngebruik tijdens
de mestperiode kunnen verminderen.
Allereerst kunnen daarbij klimaatomstandigheden een belang-
rijke rol spelen. Dit komt met name in de \'koude\' periode van
het jaar tot uitdrukking. De klimaatsfactoren die te maken
hebben met tocht bij de dieren, zoals een verhoogde tocht-
waarde als gevolg van hoge luchtsnelheden gaan samen met
meer behandelingen tegen staartbijten en darmstoornissen. Men
zou verwachten dat ook het aantal behandelingen tegen
respiratoire aandoeningen zou toenemen. Dit is echter niet het
geval. De relatie tussen het stalklimaat en respiratoire aandoe-
ningen verloopt blijkbaar veel meer via subklinische infecties
ten gevolge van het slechte stalklimaat. Een te hoog COj-
gehalte, vooral een gevolg van te geringe luchtverversing (22),
gaat samen met meer behandelingen tegen respiratoire aandoe-
ningen. Uit andere onderzoeken is reeds gebleken, dat men door
verbetering van de klimaatomstandigheden het optreden van
klinische ziekteverschijnselen en de aanwezigheid van longaf-
wijkingen bij varkens aan de slachtlijn sterk kan verminderen (6,
8, 20, 22, 23).

Naast het stalklimaat blijken ook nog een aantal andere
bedrijfsomstandigheden een rol te spelen bij de mate waarin
diergeneesmiddelen worden gebruikt. Meestal betreft het daar-
bij factoren, die te maken hebben met de bedrijfsvoering en de
keuze van huisvesting en stalklimaatsregeling. Zo blijkt het
medicijngebruik lager te zijn op bedrijven met: een gesloten
bedrijfsvoering, een verwarmingssysteem in de voorruimte of de
stal, mechanische ventilatie in plaats van natuurlijke ventilatie,
een varkensbezetting in het hok die aan de norm voldoet (^ 0.7
m2/varken), reinigen en ontsmetten van de afdeling na leegko-
men, bestrijding van ongedierte in de stal, een goede hygiëne-
status en bedrijfsbegeleiding via de dierenarts.
Samenvattend kan gesteld worden dat er een aantal duidelijke
indicaties zijn dat er minder medicijnen behoeven te worden
ingezet indien er optimale bedrijfsomstandigheden en bedrijfs-
voering worden gerealiseerd. In deze studie zijn een aantal
specifieke huisvestings- en managementfactoren naar voren
gekomen die samenhangen met een duidelijk lager medicijnge-
bruik. Dat er onder optimale bedrijfsomstandigheden minder
medicijnen hoeven te worden gebruikt is waarschijnlijk het
gevolg van het minder optreden van ziekteproblemen onder
deze omstandigheden (2, 21, 22, 25).
De relaties tussen enerzijds het medicijngebruik en anderzijds
klinische bevindingen en de mate van voorkomen van slachtbe-
vindingen bij varkens zijn niet erg groot. Dit geeft aan dat de
registratie van het medicijngebruik op de boerderij en de
registratie van slachtbevindingen op de slachterij naast elkaar
gebruikt zouden moeten worden als signaalfunctie voor een
niet-optimale gezondheidssituatie bij vleesvarkens.

De auteurs willen graag hun dank betuigen aan staf- en keuringspersoneel van de
toenmalige R VV-kringen Oss, Nijmegen en Doetinchem voor het verrichten van
de slachtlijnregistratiewerkzaamheden in het kader van het IKB-project
vleesvarkens.

1. Aalund O, Willeberg P, Mandrup M, and Riemann H. Lung lesions at
slaughter: associations to factors in the pig herd. Nord Vet Med 1976; 28:
487-95.

2. Bäckström L and Bremer H. The relationship between disease incidences of
fatteners registered at slaughter and environmental factors in herds. Nord
Vet Med 1978; 30: 526-33.

3. Blocks GHM, Vernooy JCM en Verheyden JHM. Deelproject boerderijfase
Intensief. In \'Integrale Keten Beheersing bij vleesvarkens\'. Eds. LA den
Hartog, AAM Kloosterman, ATM Verdijk en SD Duives-Cahuzak.
Proefstation voor de Varkenshouderij, Rosmalen, 1990: 31-38.

4. Boon CR and Wray C. Building design in relation to the control of diseases
of intensively housed livestock. J Agric Engng Res 1989; 43: 149-61.

5. Elbers ARW, Cromwijk WAJ, Hunneman WA en Tielen MJM. Logboe-
kregistratie op vleesvarkensbedrijven in het integrale keten beheersing
(1KB) project. I. Gebruik van medicijnen en vaccins. Tijdschr Diergeneeskd
1990; 115: 249-61.

6. Haaring H, Tielen MJM en Verstegen MWA. Stalklimaat en stalbouw in
relatie tot de gezondheid van de dieren op varkensmestbedrijven. Tijdschr
Diergeneeskd 1978; 103: 573-82.

7. Hapke HJ. Rückstandsprobleme durch Arzneimitteltherapie. Tierärztl
Praxis 1981; 9: 15-22.

8. Hunneman WA. Voorkomen, ekonomische betekenis en bestrijding van
Haemophilus pleuropneumoniae-inftclies bij varkens. Dissertatie, Faculteit
Diergeneeskunde, Universiteit Utrecht, 1983: 124 pp.

9. Jörgensen B. Epidemiological analyses of disease records from the Danish
Pig Breeding stations. I. The material and descriptive part. Dansk Vet
Tidsskr 1987; 70: 1209-19.

10. Jörgensen B. Epidemiological analyses of disease records from the Danish
Pig Breeding stations. II. Analytic part. Dansk Vet Tidsskr 1988; 71: 9-23.

11. Logtestijn JG van. De 1KB en de keuring van slachtdieren. Tijdschr
Diergeneeskd 1984; 109: 283-5.

12. Marois P, DiFranco E, Boulay G, and Assaf R. Enzootic pneumonia in
feeder pigs: association with transmissible gastroenteritis virus infection.
Can Vet J 1989; 30: 328-30.

13. Martin B. Farm animal disease: veterinarian and antibiotics. In \'Antibiotics
and Antibiosis in Agriculture\'. Ed. Woodbine M. Butterworths Publ.,
London, Boston, Sydney, Wellington, Durban, Toronto, 1977: 210-16.

14. Noyes EP, Feeney D and Pijoan C. A prospective radiographic study of
swine pneumonia. Proc Int Rg Vet Soc 1988, Rio de Janeiro, Brasil: 67.

15. Projectgroep Integrale Keten Beheersing vleesvarkens. In \'Integrale Keten
Beheersing bij vleesvarkens\'. Eds. LA den Hartog, AAM Kloosterman,
ATM Verdijk en SD Duives-Cahuzak. Proefstation voor de Varkenshoude-
rij, Rosmalen, 1990; 72 pp.

16. Statistical Analysis Systems (SAS), SAS Institute, Cary, NC, U.S.A. 1985.
Basics and Statistics Manual.

17. Schothorst M van, and Nouws JFM. Public health aspects of antibiotic
usage in animal husbandry. In: \'Animal production and environmental
health\'. Ed. D. Strauch. Elsevier Science Publishers, Amsterdam, Oxford,
New York, Tokyo, 1987: 265-79,

18. Snijders JMA, Harbers AHM, en Smeets JFM. Deelproject keuring. In:
\'Integrale Keten Beheersing bij vleesvarkens\'. Eds. LA den Hartog, AAM
Kloosterman, ATM Verdijk en SD Duives-Cahuzak. Proefstation voor de
Varkenshouderij, Rosmalen, 1990: 16-30.

19. Solignac T et Le Foll R Practique et coûts des interventions thérapeutiques
et prophylactiques dans un réseau d\'elevages porcins. Techni-Porc 1987; 10:
7-15.

20. Stichting Klimaatstal Brabant. Temperatuur, luchtsnelheid en gezondheid
bij varkens. Verslag van de studiedag naar aanleiding van 5 jaar klimaatstal-
onderzoek te Boxtel. 29 Nov. 1989: 10 pp. Gezondheidsdienst voor Dieren
in Zuid-Nederland.

21. Thomas P The influence of housing design and some management systems
on the health of the growing pig, particularly in relation to pneumonia. Pig
News and Information 1984; 5: 343-9.

22. Tielen MJM. De frequentie en de zoötechnische preventie van long- en
leveraandoeningen bij varkens. Dissertatie, Mededelingen Landb. Hoge-
school Wageningen. Pudoc Uitgeverij 74-4 1974: 141 pp.

23. Tielen MJM, Truijen WT, Groes CAM van de, Verstegen MAW, Bruin
JJMde, en Corbey RAPH. De invloed van bedrijfsstructuur en stalbouw op
varkensmestbedrijven op het voorkomen van long- en leveraandoeningen
bij slachtvarkens. Tijdschr Diergeneeskd 1978; 103: 1155-65.

24. Tielen MJM und Brus DHJ. Praktische Erfahrungen mit Hygienemassnah-
men in der Tierproduktion. Vorträge des DLG-Kolloqiums über spezielle
umwelttoxikologische Fragen in der Tierproduktion in Bonn-Röttgen, 23
april 1985. D.L.G. Forschungsberichte nr. 538027; 1985:87-98.

25. Tielen MJM. Respiratory diseases in pigs: incidence, economic losses and
prevention in the Netherlands. In: \'Energy Metabolism in Farm Animals.
Effects of housing, stress and disease\'. Eds. Verstegen MWA and Henken
AM. Current Topics in Vet. Med. and Anim Sei, 1987: 321-36. Martinus
Nijhotf Publ., Dordrecht, Boston, Lancaster.

26. Tielen MJM and Elbers ARW. Experience with Integrated Chain Control
for pig production in the Netherlands. Proc Int Congr on Animal
Hygiene, 14-17 June 1988, Skara, Sweden. Vol.1: 227-31. Ed. I. Ekesbo.

27. Tielen MJM, Cromwijk WAJ, en Elbers ARW. Deelproject boerderijfase
(Semi-)Extensief. In: \'Integrale Keten Beheersing bij vleesvarkens\'. Eds. LA
den Hartog, AAM Kloosterman, ATM Verdijk en SD Duives-Cahuzak.
Proefstation voor de Varkenshouderij, Rosmalen, 1990: 39-49.

28. Wierup M, Löwenhielm C, Wold-Troell M and Agenäs I. Animal
consumption of antibiotics and chemotherapeutic drugs in Sweden during
1980, 1982 and 1984. Vet Res Comm 1987; 11:397-405.

29. Willeberg P, Gerbola M, Madsen A, Mandrup M, Nielsen EK, Riemann H
and Aalund O. A retrospective study of respiratory disease in a cohort of
bacon pigs. I. Clinico-epidemkjlogical analyses. Nord Vet Med 1978; 30:
513-25.

De laatste jaren is het houden van exotische huisdieren — kleine
zoogdieren, vogels, reptielen en amfibiën — enorm toegeno-
men. Het röntgenologisch onderzoek van deze dieren wordt
daarmee steeds belangrijker want het is een welkome aanvulling
van de diagnostiek.

Terwijl in andere standaardwerken deze diersoorten meestal
slechts terloops worden genoemd, behandelt dit boek met 224
pagina\'s waarin 370 röntgenfoto\'s, uitsluitend de genoemde
diersoorten. Het zwaartepunt van de atlas ligt op de normaal-
opnamen en op de meest voorkomende typische veranderingen
bij de verschillende ziektes.

De opnametechniek wordt in elk hoofdstuk besproken, waarbij
ook doseringen worden opgegeven van preparaten die soms
voor sedatie noodzakelijk zijn. Tevens worden belichtingswaar-
den genoemd en ook het gebruik van contrastmiddelen komt
aan de orde.

Het boek behandelt achtereenvolgens de cavia, het konijn, de
hamster, de chinchilla, de eekhoorn, de muis, de rat, de gerbil, de
fret en de egel. Daarna komen zeer uitgebreid de vogels aan de
beurt (22 pagina\'s), papegaaien, roofvogels, de beo, de duif (11
foto\'s), sierkippen, watervogels en steltlopers.
Het laatste hoofdstuk behandelt de reptielen en de kikkers en
omvat bijna 50 pagina\'s. Aan de orde komen de schildpad (28
foto\'s), de hagedis, de slang en het boek besluit met de kikvors.
De kwalitatief zeer goede foto\'s worden afzonderlijk besproken
(Duitstalig) en met grote regelmaat voorzien van schematische
tekeningen, daar waar de auteurs dat nodig achtten. De
prachtige atlas is een aanwinst voor de dierenarts die met de
genoemde diersoorten te maken krijgt en is daarom van harte
aanbevolen.

De banden voor het Tijdschrift voor Diergeneeskunde 1991
zijn verkrijgbaar tegen betaling vin ƒ 22,50 op postrekening nr.
511606 ten name van KNMvD te Utrecht. Wilt u in de
omschrijving vermelden \'Banden 1991\'.

Profile of the veterinary technician/receptionist in -he Netherlands
J. E. Gajentaani, N. Endenburg"! en W. G. M. Ridderbekss

Mel gebruik van de gegevens van een in 1990 gehouden enquête onder
dierenarts-assistentes wordt een projiel van de Nederlandse assistente geschetst.
Er worden demograjische. motivationele en financiële aspecten besproken.

From a survey covering 338 employees in veterinary practices the profile of the
veterinary technician/receptionist in the Netherlands is drawn. Demographic,
motivational and financial features of this profile are discussed

Hoe oud het beroep van dierenarts-assistente is, is niet goed vast
te stellen, maar in ieder geval bestond het in Nederland al vóór
de tweede wereldoorlog (2). Met de geweldige groei, vooral van
de geneeskunde van gezelschapsdieren, is het aantal dierenarts-
assistentes sterk toegenomen. Toch is er over deze beroepsgroep
heel weinig bekend. Er doen wel verhalen de ronde over hun
opleiding en beloning, maar harde cijfers ontbraken tot nu toe.
Een artikel over de samenstelling van deze beroepsgroep en hun
motivatie in de Verenigde Staten (3) vormde de aanleiding tot
het doen van een dergelijk exploratief onderzoek (5) in
Nederland. Daartoe werd een enquête^ met vragen van demo-
grafische, motivationele en financiële aard verstuurd. Voorts
werden in deze enquête vragen gesteld over de praktijkvorm, de
werkomstandigheden en het functioneren van de assistentes in
de praktijk.

Ter wille van de leesbaarheid zal in dit artikel steeds gesproken
worden van assistentes, als ware deze beroepsgroep uitsluitend
uit personen van het vrouwelijk geslacht opgebouwd.

Onderzoeksopzet
In de herfst van 1990 werd een schriftelijke enquête aan
dierenarts-assistentes naar 700 praktizerende dierenartsen ge-
zonden. De adressen werden aselect getrokken, namelijk ieder
derde adres uit het adressenbestand van de Koninklijke Neder-
landse Maatschappij voor Diergeneeskunde (KNMvD). Om
twee redenen werd gekozen voor een benadering via de
dierenarts. Ten eerste bestaat er geen volledig adressenbestand
van dierenarts-assistentes. Ten tweede om te voorkomen dat
werknemers (assistentes) achter de rug van hun werkgever (de
dierenarts) over hun werksituatie worden benaderd.
Het enquêteformulier, met open en gesloten vragen, werd
vergezeld van twee brieven, één aan de dierenarts en één aan de
assistente.

In de brief aan de dierenarts werd het doel van de enquête
uitgelegd; de dierenarts werd verzocht de enquête aan de

1 Prof. dr. J. E. Gajeniaan en drs. N. Endenburg, Universileitskliniek voor Gezelschapsdie-
ren, Yalelaan 8, 3584 CM Utrecht.

3 Voor de volledige resultaten van de enquête verwijzen wij naar hel referaat (5) van drs.
W. 0. M. Ridderbeks. U kunt dit referaat bestellen door het overmaken van ƒ25,- op
postgirorekening no. 4218052 t.n.v. W. G. M. Ridderbeks te Utrecht.

assistente door te geven. In de andere begeleidende brief werd
het doel van de enquête aan de assistente uitgelegd.
Om een zo hoog mogelijke respons te krijgen werd de Dillman-
methode (I) gebruikt. Hierbij wordt door herhaalde oproepen
aan de tot op dat moment \'niet-beantwoorders\' geprobeerd hen
alsnog de enquête te laten invullen en retourneren.
Na ontvangst werden de enquêtes in de computer ingevoerd en
bewerkt met het statistisch programma Spss pc (Statistical
package for the social sciences). De statistische analyses die zijn
gebruikt zijn Chi^, Pearson\'s R en variantie-analyses. Er werd
een significantie-niveau van p < 0,05 gehanteerd.
Antwoorden betreffende het inkomen werden als volgt ver-
werkt: het netto inkomen werd procentueel uitgezet tegen het
netto wettelijk minimumloon. Helaas werd geen rekening
gehouden met de werkervaring van de assistentes, iets dat wel
gebeurt in de advies-salarisschaal van de KNMvD.

Drie weken nadat voor de derde maal de enquête was verstuurd
werd de verwerking van nog binnenkomende gegevens gestopt.
De stand van zaken was toen als volgt:

338 geretourneerde ingevulde enquêteformulieren;
120 geretourneerd wegens \'geen assistente in dienst\';

8 geretourneerd wegens andere redenen;
243 non-respons.
Bij elkaar 709 enquêteformulieren. Het groter dan verwachte
aantal geretourneerde formulieren kwam doordat praktijken
waar meer dan één assistente werkte soms het formulier zelf
kopieerden.

Onder de non-respons bevinden zich ook dierenartsen, die hun
assistente met een collega delen.

Figuur I laat een zeer grote spreiding in de leeftijd van de
assistentes zien: gemiddeld ruim 27 jaar, standaard-deviatie
(SD) 7,6 jaar.

Van de assistentes woont 27% thuis bij de ouders,
getrouwd of woont samen; 15% woont alleen en zelfstandig.
Veertien procent van de assistentes heeft kinderen thuis; bij 3%
zijn de kinderen al het huis uit.

Vijf van de 338 respondenten waren van het mannelijk geslacht.
De door de assistentes genoten hoogste (voor)opleiding en
beroepsopleiding lopen nogal uiteen:

De som van de percentages komt niet precies op 100% uit
doordat sommigen meer dan één opleiding volgden en doordat
cijfers achter de komma werden afgerond.
Hoe de geënquêteerde assistentes verdeeld zijn over verschil-
lende praktijktypen (G = Gezelschapsdieren, L = Landbouw-
huisdieren, P = Paarden), is in tabel 3 te zien.
Vijftien procent van de respondenten werkt in een plaats met
meer dan 100.000 inwoners, 43% in een plaats van 20.00-
100.000 en 42% in een plaats met minder dan 20.000 inwoners.

Telefoon beantwoorden
Schoonmaken
Assistentie bij operaties
Assistentie in spreekkamer
Ontvangst cliënten
Verzorgen opgenomen dieren
Röntgen-assistentie
Anesthesie-assistentie
Laboratorium-werk

In 55% van de praktijken met één of meer assistentes bleek een
balie/receptie aanwezig te zijn.

Zesenveertig procent van de assistentes werkt fiill-time. Van de
assistentes die in deeltijd werken, werkt ongeveer de helft 21 -35
uur per week, 38% geeft op 11-20 uur per week te werken en
12% minder dan 11 uur per week.

De motivatie om dierenarts-assistente te worden was bij 88% het
kunnen werken met dieren, maar door 66% werd ook het
omgaan met mensen aangegeven als motivatie om dit beroep te
kiezen (er kon voor meer dan één optie gekozen worden). De
derde belangrijke reden was \'geld willen of moeten verdienen\'
(17%).

Verder bleek dat assistentes die zelf huisdieren houden signifi-
cant vaker hun beroep hadden gekozen wegens het omgaan met
dieren dan de groep die thuis geen huisdier heeft. Een andere
Ëictor die van invloed is op de motivatie is de leeftijd van de
assistente. Hoe ouder de assistente, hoe minder vaak het omgaan
met dieren als motivationele factor werd aangegeven.
Welke taken verricht de dierenarts-assistente?
Op deze vraag, met de mogelijkheid meerdere antwoorden te
geven, werd zo gereageerd:

Elf procent moet ook het woonhuis van de prakticus (gedeelte-
lijk) schoonhouden; zes procent heeft in het geheel geen
schoonmaaktaak. Dit schoonmaken wordt door 31% als de
vervelendste taak aang^even; het scoort van alle vervelende
aspecten van het beroep het hoogst. Andere als negatiefervaren
aspecten zijn euthanasie (23%) en onregelmatig en/of avond-
werk (13%). Als de leukste aspecten van het beroep worden
aangegeven: omgaan met dieren (44%), omgaan met mensen
(39%), afwisseling (35%) en meehelpen bij operaties (19%).

In figuur 2 zijn de salaris-categorieën te zien. De netto
maandsalarissen zijn aangegeven als een percentage van het
netto wettelijke minimum-maandinkomen, waarbij deeltijd-
salarissen naar volle maandsalarissen zijn herrekend. De hoogte

van het salaris blijkt onafhankelijk te zijn van de vooropleiding,
zoals MAVO of VWO. Bij specifieke beroepsopleidingen werden
de dagopleidingen (Barneveld, Oudenoord en Rotterdam), de
opleiding bij de Leidse Onderwijs Instellingen (LOI) en
opleiding door de eigen dierenarts met elkaar vergeleken. Het
salaris blijkt niet afhankelijk te zijn van de gevolgde opleiding.
De hoogte van het salaris blijkt ook niet afhankelijk te zijn van
de plaats waar de praktijk gevestigd is. Overwerk krijgt 51 % van
de assistentes betaald, waarvan twee van de drie in hun normale
uurloon.

Zevenentwintig procent wordt gecompenseerd met vrije tijd;
22% ontvangt voor hun overwerk helemaal niets.
Éénenzestig procent van de assistentes is tevreden met het
ontvangen salaris, 39% is dat niet. De hoogte van het salaris
bleek niet gerelateerd aan de mate van (on)tevredenheid
daarover. De onderstaande factoren zijn dit wèl:

— Leeftijd. Onder de 19 jaar zijn zij het vaakst tevreden, tussen
de 20 en 25 jaar het minst vaak.

— Soort praktijk. In praktijken met alleen of hoofdzakelijk
landbouwhuisdieren zijn assistentes vaker tevreden over hun
salaris dan in praktijken waar voornamelijk gezelschapsdie-
ren behandeld worden.

— Vestigingsplaats. In de grote steden (> 100.000 inwoners)
zijn de assistentes het minst tevreden over hun salaris.

— Verwachtingspatroon. Assistentes die in hun baan vonden
wat ze tevoren verwachtten zijn het meest tevreden.

Een andere factor die kan meespelen in de waardering van het
salaris is het krijgen van extra\'s. Van de geënquêteerden krijgt
76% een attentie met de feestdagen en 54% vrije behandeling of
behandeling tegen gereduceerd tarief voor eigen dieren; negen-
enveertig procent krijgt medicijnen tegen gereduceerd tarief en
19% gaat een dagje uit met de praktijk. Vier procent krijgt geen
enkel emolument. Ook bij deze vraag konden meerdere opties
aangekruist worden. Er kon geen relatie gevonden worden
tussen de tevredenheid met het salaris en de extra\'s.

Uit de beschikbare cijfers kan een ruwe schatting van het aantal
assistentes in Nederland gemaakt worden. Eén-derde deel van
de doelgroep is btenaderd en bijna de helft van de enquêtes is
geretourneerd. Wanneer men er van uitgaat dat de niet-
geretourneerde enquêteformulieren eenzelfde beeld gegeven
zouden hebben, dan zou het aantal assistentes in Nederland 2x3
X 338 is ongeveer 2000 zijn. Bij deze schatting is geen rekening
gehouden met mogelijk lagere respons van praktijken zonder
assistentie. Tevens bestaat de mogelijkheid dat het sturen via de
prakticus tot verlies aan respons geleid heeft.
Hoewel vergeleken met het landelijk percentage van huisdierbe-
zitters (51%) het aantal assistentes dat thuis geen dieren heeft
gering is (11,5%), lijkt het gezien de werkkring van de groep toch
eerder hoog te noemen. Waar hebben deze assistentes de zo
nodige ervaring in het omgaan met dieren opgedaan?
Het blijkt dat behalve de motivationele factor \'beroepsmatig met
dieren omgaan\' ook \'het omgaan met mensen\' een belangrijke
factor is. Wanneer we de werkzaamheden die assistentes
verrichten bezien, valt het op dat het omgaan met mensen en
communicatie tenminste zoveel arbeidstijd in beslag neemt als
het omgaan met dieren. Opvallend is dat met het stijgen van de
leeftijd de assistentes vaker aangeven dat hun motivatie om in dit
beroep te gaan werken \'omgaan met mensen\' was. De oudere
assistentes zullen gemiddeld al langer in de praktijk gewerkt
hebben en gemerkt hebben hoe belangrijk de communicatie met
cliënten is, waardoor zij nu misschien hier anders tegenaan
kijken.

Opvallend is dat zo veel assistentes part-time werken. Juist in de
dierenarts-praktijk met zijn naar hedendaagse maatstaven vaak
uitzonderlijk lange werktijden zou verwacht kunnen worden,
dat ook de assistente hele lange dagen maakt. Blijkbaar is het
organisatorisch geen groot probleem het werk in deeltijd te
verrichten, in tegenstelling tot de werkzaamheden van vrouwe-
lijke dierenartsen (4).

Een andere opvallende constatering is dat het gevolgd hebben
van beroepsonderwijs niet resulteert in een hoger salaris.
Het gemiddelde salaris is 110% van het minimum-loon. Dat is
niet hoog wanneer men kijkt naar de veelzijdigheid van het
werk; assistentes zijn echte duizendpoten. Bovendien worden
overuren lang niet altijd uitbetaald, en slechts aan één van de zes
assistentes met een toeslag.

Ook de extra\'s zijn niet overdadig. Slechts de helft heeft vrije
behandeling van eigen huisdieren of gereduceerd tarief daar-
voor. En voor medicamenten moet dikwijls de volle prijs
betaald worden.

In vergelijking met het eerder genoemde onderzoek in de
Verenigde Staten (3) zijn er een aantal opvallende verschillen.
Zo is in de VS ongeveer 40% van de assistentes ouder dan 35
jaar, tegen slechts 24% in Nederland, en is daar 12% van het
mannelijk geslacht. Komt dit misschien omdat het beroep \'over
there\' al veel langer bestaat? Voorts heeft 70% van de Ameri-
kaanse assistentes een specifieke vaktechnische opleiding, ter-
wijl in Nederiand 52% als enige opleiding die van de eigen
dierenarts heeft.

Amerikaanse assistentes geven bij \'vervelende aspecten\' aan dat
zij ontevreden zijn over de geringe kansen om hoger op te
komen.

Alle respondenten in Amerika gaven aan dat \'het werken met
dieren\' een belangrijke motivationele factor was bij de keuze van
hun beroep, terwijl maar 58% het \'omgaan met mensen\' als
belangrijk zag in dezen (percentages in Nederland respectieve-
lijk 88 en 66).

Het in het referaat beschreven onderzoek kwam tot stand met financiële steun
van Smith-Kline Beecham.

1. Dillman DA. Mail and telephone surveys. The total design method. Wiley,
New York, 1978.

3. Gavzer K. How do employees feel about working in a veterinary practice? J
Am Vet Med Assoc 1989; 2: 182-3.

4. Kampelmacher EH. Jaarrede Jaarcongres KNMvD 1990. Tijdschr Dierge-
neeskd 1990; 115: 987-95.

Verslag van het \'91 Agri Seminar van
Misset op 21 november 1991 in de \'Blije
Werelt\' te Lunteren.

Dit door Misset georganiseerde IKB-
varkensvleescongres concentreerde zich
op het uitgangspunt dat de integrale
ketenbeheersing (1KB) nieuwe markt-
mogelijkheden zou kunnen scheppen.
Hierover lieten sprekers van diverse
pluimage hun licht schijnen. Alhoewel
het nog wel minstens een jaar zal duren
alvorens er IKB-vlees op de markt zal
komen waren verschillende sprekers het
er over eens dat deze regeling een
belangrijke rol zal vervullen bij de ver-
betering van het imago van het varkens-
vlees bij de consument. Deze sprekers
waren ing. J. den Hartog, Secretaris van
het Produktschap voor Veevoer, ir. B. J.
Odink, Secretaris van het Produktschap
voor Vee en Vlees, ir. J. van der Vleuten,
Marketing Manager van Hendrix\' Vlees,
J. J. de Visser, Inkoopmanager Varkens-
vlees van Albert Heijn, dr. G. Eikelen-
boom, Wetenschappelijk Onderzoeker
van het Instituur voor Veeteeltkundig
Onderzoek \'Schoonoord\', mr. A. S.
Brederode, Directeur van het Voorlich-
tingsbureau Vlees, prof. dr. ir. J. Viaene,
hoogleraar aan de vakgroep Agro-Mar-
keting van de Rijksuniversiteit te Gent
en last but not least de algemeen secreta-
ris van de KNMvD, dr. Tj. Jorna.

Aan deze regeling zitten echter een groot
aantal toeters en bellen alvorens er
sprake kan zijn van een full-proof sys-
teem. Het begint al bij het veevoer. Het
bestuur van het Produktschap voor Vee-
voeder heeft in oktober \'91 een kwali-
teitsplan vastgesteld met als kern een
\'Good Manufacturing/Managing Prac-
tice\'-systeem (GMP). Hier gaat het om
waarborgen voor de samenstelling maar
ook voor het produceren van het vee-
voer.

Zonder GMP in de veevoersector geen
IKB-vlees. Het Produktschap voor Vee
en Vlees is de instantie die uiteindelijk
over de certificering beslist. Een IKB-
vignet wordt echter aan de produktie
bedrijven gegeven en is dus geen mer-
kindicatie als zodanig. Maar voor het
zover is, namelijk op I juli 1992, zal de
identificatie en registratie sluitend moe-
ten zijn (I & R-regeling).

Gooo Veterinary practice
Niet alleen zal de veevoedersector hun
garanties in dit beheersingssysteem waar
moeten maken indien men mee wil
doen, maar ook de dierenarts zal zich
aan de regels moeten houden anders
staat hij buitenspel. De GVP of \'Good
Veterinary Practice\' is hier uitdrukkelijk
in het geding. Deze Goede Veterinaire
Praktijkuitoefening vraagt een wat men
zou kunnen noemen transparante werk-
wijze dat wil zeggen deze is aan alle
kanten controleerbaar. Dit geldt voor de
deskundigheid, de organisatie van de
praktijk of kliniek maar ook voor de
registratie van de gebruikte geneesmid-
delen volgens een logboek en volgens
protocollen van de Diergeneesmiddelen
Advies Commissie. De GVP-Apotheek
is in dezen van cruciaal belang.

Al deze moeite is gericht op het verbete-
ren van het imago van varkensvlees. Het
vertrouwen van de consument zal dan
hopelijk toenemen hetgeen dan de afzet
ten goede zal komen. Momenteel wordt
er zo\'n 44 kg per persoon per jaar
verorberd.

De vraag is dan wel wat de varkens-
vleeseter op z\'n bord verwacht.
Marktonderzoek maakt duidelijk dat
varkensvlees als onderdeel van het ge-
hele vleesassortiment onderhevig is aan
allerlei opvattingen en verwachtingen
ten aanzien van gezondheid, bereidings-
gemakkelijkheid en diervriendelijkheid.
Een IKB-regeling kan in dezen als basis
dienen om de consument duidelijkheid
te verschaffen op die punten die eventu-
eel ter discussie staan. Daarnaast is de
regeling bedoeld (en potentieel erg effec-
tief) om de marktopvattingen terug te
koppelen naar de producent van het
varken.

De supermarkt c.q. detailhandel is de
doelgroep waar in eerste instantie de
IKB-regeling voor ontworpen is, daar-
om zijn haar wensen eveneens van zeer
groot belang als feed-back leverancier.

Voor de AH-supermarkt bijvoorbeeld is
vlees als produkt erg interessant omdat
het een belangrijk deel van de totaalom-
zet uitmaakt, een hoge kassa-aanslag per
produkt heeft en tevens wezenlijk bij-
draagt tot de totaaluitstraling van het
winkelbeeld.

De strategie voor de toekomst is er op
gericht om op basis van IKB, vleesvari-
aties voor speciale segmenten aan te
bieden zoals:

— een topkwaliteitmerk (in dit geval
Farmers Best) ten aanzien van smaak en
malsheid voor de echte liefhebber.

Kwaliteitsaspecten
Met dit laatste zijn we beland in de
sector van de kwaliteitsaspecten. We
denken daarbij aan diverse aspecten van
slachtkwaliteit, sensorische kwaliteit,
hygiënische kwaliteit, voedingswaarde
en \'ethische kwaliteit\'.
Zowel genetische als omgevingsinvloe-
den zoals klimaat, transport, etc. zijn
hierbij erg belangrijk. Het is vooral de
uniformiteit met name voor de door de
consument herkenbare sensorische kwa-
liteit die nagestreefd moet worden. Uni-
formiteit op een bepaald gewenst niveau
wel te verstaan.

Hier is nog veel te verbeteren hetgeen
met de noodzakelijke begeleiding van
uit de wetenschap zeker te verwezenlij-
ken valt.

IKB is slechts het begin in het streven om
de varkensvleeskwaliteit in de toekomst
verder te verbeteren. IKB is in feite een
garantie voor de zogenaamde generieke
kwaliteit dat wil zeggen het geeft garan-
ties omtrent produktiesystemen en om-
standigheden van het massa- respectie-
velijk bulkprodukt. Meer niet. Om te
komen tot een echt merkprodukt moe-
ten nog diverse stadia doorlopen wor-
den zoals herkomstteken, kontrolemerk
en label. Ieder stadium heeft zo zijn
criteria.

Met name voor de export is de IKB
slechts een opstapje en kan gebruikt
worden om collectief te pleiten voor het
Nederiandse produkt. Het is als kwali-
teitsonderscheiding niet voldoende als
het gaat om de promotie van de speciale
kwaliteit van het Nederlandse varkens-
vlees. IKB is defensief van aard in
tegenstelling tot merkvlees dat een meer
offensieve aanpak van de markt moge-
lijk maakt.

tussen de verschillende schakels in het
produktieproces verplicht stelt hetgeen
de communicatie geweldig lievordert.
Toch is dat niet voldoende om automa-
tisch een betere produktkwaliteit te krij-
gen tegen een lagere kostprijs. Hendrix\'-
organisatie is daarom een \'Total Quality
Management\'-campagne begonnen, ge-
richt op een uniforme en constantere
kwaliteit, een lagere kostprijs en een nog
grotere betrokkenheid van de mede-
werkers.

Dit IKB/TQM-systeem gaat uit van een
exclusieve samenwerking tussen Hypor,
Hendrix\' Voeders en Hendrix\' Vlees en
mondt uit in een produktconcept ge-
naamd \'Het Gulle Varken\' met vlees dat
alleen te koop is bij de Keurslager,
lekkerder en malser is en bovendien op
\'natuurlijker\' wijze is geproduceerd.
Daarvoor wordt dan wel 10 tot 15%
meer geld gevraagd.

De dagvoorzitter, dr. ir. L. A. den
Hartog, directeur van het Proefstation
voor de Varkenshouderij leidde de bij-
eenkomst voorbeeldig.
De discussie maakte duidelijk dat door
de vele bomen de zichtbaarheid van het
nieuwe bos nog niet optimaal is. De
verzuchting gemaakt door één van de
deelnemers tijdens die discussie, dat in
het verleden het toch ook wel mogelijk
was zonder al de bovengenoemde syste-
men een lekker stukje varkensvlees te
produceren was daar een uiting van.
In de huidige moderne veehouderij is
voor nostalgie echter geen plaats het-
geen betekent dat ook de Nederlandse
dierenarts zijn positie in dit complexe
systemencluster van al die drieletterige
afkortingen zal waar moeten maken. De
varkenshouder zal in het nieuwe sys-
teem middels te sluiten overeenkomsten
minder vrijheid van handel(en) krijgen
is de vrees van sommige critici. De
dierenarts is niet noodzakelijkerwijze
gebonden aan een contract gezien het
feit dat zijn GVP-status garant staat voor
de gevraagde bijdrage in de keten.

De tekst van de lezingen is te verkrijgen
voor diegenen die nog meer in detail
kennis willen maken met dit interessante
overzicht bij: Agri Seminar, Postbus 4,
7000 BA in Doetinchem, tel. 08340-
49656 ä ƒ 75,- exclusief BTW.
Het is uit het oogpunt van informatie-
voorziening jammer dat een dergelijke
uitgave niet op enigerleiwijze in de één
of andere gemakkelijk toegankelijke se-
rie verschijnt. Voor Misset als uitgever
moet dat toch niet zo moeilijk zijn.

Eind augustus 1986 heeft de staatssecre-
taris van het ministerie van Welzijn,
Volksgezondheid en Cultuur het Plat-
form alternatieven voor dierproeven of-
ficieel geïnstalleerd.

Taak van het Platform is onder meer het
adviseren van de overheid en andere
subsidieverleners over subsidiëring van
alternatieven. Bepalend is daarbij de
relevantie van het projectvoorstel in het
kader van vervanging, vermindering en
verfijning van het proefdiergebruik.
Hieronder worden verstaan onderzoeks-
methoden die leiden tot besparing van
het proefdiergebruik alsmede tot mini-
malisering van de aantasting van het
welzijn van proefdieren. De nadruk zal
liggen op de ontwikkeling en validatie
van methoden.

Het Platform bestaat uit vertegenwoor-
digers van de overheid, van industriële
ondernemingen die met dierproeven
werken en van dierenbeschermingsorga-
nisaties.

Voor subsidiëring van alternatieven is
per jaar ruim 1,5 miljoen gulden be-
schikbaar. Gedurende de afgelopen ja-
ren zijn in totaal ongeveer zestig project-
voorstellen voor subsidie in aanmerking
gekomen.

\'KI Zuid Nederland\' is een coöperatie
van rundveehouders in Noord-Brabant
en Limburg, die zich voornamelijk toe-
legt op kunstmatige inseminatie bij run-
deren. Vanaf 1981 is daar als reproduk-
tietechniek embryotransplantatie (ET)
bij gekomen.

Um het zoeken naar alternatieven te
bevorderen streeft het Platform ernaar
onderzoek op diverse gebieden te subsi-
diëren.

Voor de komende ronde worden vooral
voorstellen voor de ontwikkeling en
validatie van alternatieven op de vol-
gende gebieden tegemoet gezien:

— kankeronderzoek.
Belangstellenden worden uitgenodigd
projectvoorstellen die voldoen aan de
bovengenoemde doelstelling in te die-
nen bij de secretaris van het Platform.
Projectvoorstellen die naar het oordeel
van het Platform voldoen aan de doel-
stelling zullen worden doorgezonden
naar de Nederlandse organisatie voor
wetenschappelijk onderzoek (NWO)
voor een wetenschappelijke beoorde-
ling.

Na ontvangst van het advies van de
betreffende NWO-conunissie alterna-
tieven stelt het Platform een definitief
advies vast over de toekenning van een
subsidie.

Wanneer men in aanmerking wenst te
komen voor subisidiëring in 1993 dient
het projectvoorstel vóór 15 maart 1992
door het Platform te zijn ontvangen. In
het najaar van 1992 zal het advies aan de
subsidieverleners worden vastgesteld.
Formulieren kunnen worden aange-
vraagd bij:

Drs. P. de Greeve, secretaris Platform
alternatieven voor dierproeven, p/a Ve-
terinaire Hoofdinspectie, Postbus 5406,
2280 HK Rijswijk, tel. 070-3407032.

de veehouders zelf uitgevoerd, waarbij
de keuken van de boerin als provisorisch
laboratorium ingericht werd. Voor de
embryo\'s die getransplanteerd worden
in runderen van hetzelfde bedrijf, waar
ook de donorkoe staat, is dit een verant-
woorde werkwijze. Voor embryo\'s die
geëxporteerd gaan worden of die vanaf
1 januari 1993 het bedrijf van herkomst

verlaten, is deze werkwijze in de keuken
niet meer toegestaan. De embryoricht-
lijn van de EEG stelt dan eisen aan het
laboratorium, waaraan de boerderijkeu-
ken niet voldoet. Alle embryobehande-
lingen moeten uitgevoerd worden in een
permanent of mobiel laboratorium.
Door de uitgestrektheid van het werkge-
bied van \'KI Zuid Nederland\' is het niet
mogelijk om van één permanent labora-
torium gebruik te maken en is gekozen
voor een mobiel laboratorium. Het labo-
ratorium bestaat uit truckcabine met
chassis, waarop het hele laboratorium is
bevestigd. Het kan op een nieuw chassis
worden overgebouwd. Het laborato-
rium bestaat uit twee aparte afdelingen:

— Een afdeling voor apparatuur en
materialen die bij gebruik in contact
komen met de donordieren.

De wagen is voorzien van volautomati-
sche elektronisch bedienbare stabilisato-
ren, zodat de werkvlakken volkomen
horizontaal onbeweegbaar gesteld kun-
nen worden. Verder is de laboratorium-
wagen uitgerust met airconditioning,
verwarming en de benodigde laborato-
riumfaciliteiten voor het be- en verwer-
ken van embryo\'s, een invriesmachine
en een stikstofbewaarvat.

Het embryoteam van \'KI Zuid Neder-
land\', dat een erkenning heeft volgens de
EEG-embryorichtlijn heeft reeds enkele
maanden ervaring met deze werkwijze
en is zeer tevreden. Een tweede mobiel
laboratorium is in bestelling. Tevreden
zijn ook de boerinnen, die hun keuken
niet meer hoeven af te staan.

Daarna hebben de buitenlandse dieren-
artsen een introductieprogramma van
zeven weken gevolgd. De eerste week
van het introductieprogramma waren ze
in Den Haag, alwaar ze kennis maakten
met de diverse werkgebieden van de
RVV (vee, vlees, pluimvee, vis, groente
en fruit).

De rest van het introductieprogramma
bestond uit afwisselend theorie en prak-
tijk. De theorieweken waren in Barne-
veld, in de school waar ook de aspirant-
keurmeesters hun opleiding volgen. Tij-
dens de praktijkweken werd veel na-
druk gelegd op de keuring, de controle
en de verschillende methodieken van
bedrijfsbeoordeling. Na het introductie-
programma zijn de dierenartsen naar de
Kring gegaan.

Door het introductieprogramma zijn de
dierenartsen goed bekend met de RVV
en is hun beheersing van de Nederlandse
taal heel redelijk.

De motivatie van deze dierenartsen is
bijzonder groot. Verwacht wordt dat zij,
mede door middel van intensieve scho-
ling en begeleiding, hun taken goed
zullen uitoefenen.

Eén van de buitenlandse dierenartsen.
Anke Sitter, is enthousiast over de cur-
sus Nederlands en over de opvang in een
gastgezin: \'Het introductieprogramma
was door het praktijkgedeelte zeer inte-
ressant en het was heel nuttig om het
keuringspersoneel in de bedrijven aan
het werk te zien. Het was een grote
overstap van Duitsland naar Nederland,
maar het ging toch gemakkelijker dan ik
dacht. Dit kwam vooral door de onder-
steuning die ik heb gekregen van mijn
Nederlandse collega\'s\'.

Bij de Rijksdienst voor de keuring van
Vee en Vlees zijn de afgelopen maanden
6 Duitse dierenartsen aangesteld. Dit is
gedaan in verband met het tekort aan
dierenartsen in Nederland. Op het ogen-

blik werken totaal 13 buitenlandse die-
renartsen bij de RVV, van wie er 7 uit het
voormalige Oost-Duitsland komen, 4
uit West-Duitsland, 1 uit België en 1 uit
Engeland.

De dierenartsen uit Duitsland hebben
een cursus Nederlands gevolgd van drie
weken. In deze cursus werd in de eerste
plaats aandacht besteed aan spreek- en
schrijfvaardigheid in de Nederlandse
taal. Daarnaast werd een poging gedaan
de dierenartsen de Nederlandse bedrijfs-
cultuur en omgangsvormen aan te leren.
Gedurende deze curus logeerden de
dierenartsen bij Nederlandse gastgezin-
nen.

Naar aanleiding van onder-
staande bij de redactie ontvangen
vraagstelling, vond zij dr. Gerry
M. Dorrestein (vakgroep Patho-
logie, afd Laboratorium en Bij-
zondere Dieren) bereid om voor
de lezers een antwoord te formu-
leren.

Een therapeutische benadering van een
benauwde papegaai, verdacht van
aspergillose, heeft diverse ingangen.
De ervaring heeft geleerd dat de klini-
sche diagnose aspergillose erg vaak ge-
steld wordt zonder dat dit bij sectie
bevestigd kan worden. In 1983/84 wer-
den 466 psittaciden (papegaaien en par-
kieten) postmortaal onderzocht. Hierbij
bleek in 28/466 (6%) gevallen een
Aspergillus sp. en 13 maal (3%) een
Mucor sp., Absidia sp., c.q. andere
schimmels geïsoleerd te worden (2).
Beperken we ons tot de grote pape-
gaaien (kakatoes, grijzeroodstaarten,
amazones en ara\'s) dan bleek uit 18%
vogels een schimmel (24x Aspergillus
sp.) te groeien, waarvan 23/110 (21%)
bij grijzeroodstaarten en amazones. Niet
al deze papegaaien vertoonden klinisch
benauwdheidsverschijnselen.
Schimmelinfecties (aspergillose en can-
didiase) kunnen bij een slechte hygiëne
of zoötechnische fouten, problemen ge-
ven. Veel vaker echter is door de eenzij-
dige voeding de weerstand van de pape-
gaai zo verminderd, dat deze infecties
gemakkelijk aanslaan. Bij 85% van de
grote papegaaien met een chronische
schimmelinfectie werd tevens een meta-
plasie van het epitheel van de speeksel-
klier vastgesteld. Hierbij was dus sprake
van een deficiënte voeding (1).

Een zeer acute en heftige benauwdheid
Een zeer acute en heftige benauwdheid,
vaak eindigend met de dood van de
vogel, wordt gezien bij een metaplasti-
sche verandering van de syrinx en/of
hoofdbronchiën, vaak geïnfecteerd met
Aspergillus sp. (3). Deze patiënten zijn
plotseling of aangevalsgewijs acuut en
heftig benauwd, vaak stikken ze na korte
tijd. Het acute beeld kan worden veroor-
zaakt doordat het mycotisch materiaal
door afstoting van het onderliggende
epi\'heel los raakt en door verplaatsing
het lumen van de trachea ter plaatse van
de vernauwing in de syrinx afsluit (fi-
guur I). In andere gevallen wordt een
krampreactie door de syrinx op basis
van de aanwezige schimmelprop ver-
moed.

De therapeutische behandeling dient
gericht te zijn op de directe luchtvoorzie-
ning van de patiënt en het verwijderen
van de prop uit de luchtwegen. Levens-
reddend is het aanprikken van de ach-
terste thoracale of abdominale luchtzak
met een trocard, zoals ook wordt aange-
geven voor endoscopie. Via deze ope-
ning kan de patiënt l^demd, en indien
nodig genarcotiseerd worden (5). Ver-
volgens kan via tracheoscopie de oor-
zaak van de acute benauwdheid worden
vastgesteld. Een zichtbare \'prop\' kan
soms door afzuigen verwijderd worden.
Als een andere mogelijkheid wordt ook
aangegeven de prop met een endoscoop
voorzichtig dieper in de hoofdbronchus
te duwen. Ook een chirurgische benade-
ring wordt aangegeven. In alle gevallen
wordt aanbevolen intratracheaal amfo-
tericine B (1 mg/kg in 1-2 ml steriel
water) toe dienen (4). Als behandel-
schema wordt aangehouden: éénmaal
daags 1 mg/kg in 1-2 ml steriel water
gedurende 12 dagen, gevolgd door de-
zelfde dosis elke tweede dag gedurende
5 weken (7).

Een andere mogelijkheid van acute my-
cotische problemen is de inhalatie van
grote aantallen schimmelsporen. Dit
beeld wordt zelden onderkend bij indi-
viduele dieren. Voorbeelden die bij post-
mortaal onderzoek gezien werden zijn
problemen met beschimmelde bodem-
bedekking, pellets of nestmateriaal.
Vaak betreft het vogels in een goede
voedingstoestand. Bij sectie werd een
heftige, acute pneumonie gezien met
door de gehele long verspreid kleine
mycotische haardjes. Histologisch werd
vooral een heftige reactie met macrofa-
gen en reuscellen rond spruitende schim-
melsporen gezien.

De ervaring heeft geleerd dat, in geval
van verder gezonde vogels, de sterfte
meestal 10 dagen na infectie ophield,
ook zonder speciale behandeling. De
overlevende vogels waren vermoedelijk
in staat de infectie door een optimale
afweer te overwinnen en/of waren min-
der massaal geïnfecteerd.
Essentieel is in dit geval de oorzaak
opsporen om herhaling te voorkomen.
In een aantal gevallen ontwikkelt zich
een chronische aspergillose die zich be-
perkt tot de longen (figuur 2).

Chronische schimmelinfecties
Chronische schimmelinfecties geven zel-
den primair ademhalingsproblemen,
tenzij door directe mechanische obstruc-
ties. Alleen in het eindstadium wordt
soms een benauwdheid gezien. Meestal
zijn vooral vermagering en matheid de
belangrijkste symptomen.
In vele gevallen waarbij schimmelinfec-
ties worden gediagnostiseerd of ver-

moed is er een andere primaire oorzaak.
Gedacht kan worden aan anemiën ver-
oorzaakt door een voedingsdeficiëntie.
Ook immunosuppressieve werking van
antibiotica (met name tetracyclines) kan
de afweer tegen mycotische infecties
verlammen.

De diagnostiek bij het levende dier is
vaak moeilijk, en vaak gebaseerd op niet
specifieke klinische verschijnselen,
bloedbeeld, niet reageren op antibiotica
(contra-indicatie), röntgenfoto\'s, posi-
tieve Aspergillus-]^vittV uit de trachea
(dubieus criterium), serologisch onder-
zoek (niet routinematig mogelijk in Ne-
derland), etc. Een definitieve diagnose
kan gesteld worden via endoscopie
waarbij men de processen kan zien,
gevolgd door cytologisch en/of histolo-
gisch onderzoek en een kweek van
verzameld materiaal uit de processen.
In geval van een verdenking van een
chronische schimmelinfectie zal, na een
drastische dieetverbetering, een medica-
menteuze therapie gewenst zijn. De
gerichte therapeutische mogelijkheden
zijn tot nu toe zeer beperkt. De behande-
ling dient vooral gericht te zijn op een
verbetering van de algehele conditie van
de patiënt. Het opheffen van mogelijke
deficiënties is essentieel.
Vaak is er bij een chronische infectie
sprake van een infectie met Aspergillus
fumigatus. De resultaten van een gevoe-
ligheidstest van 21 A. fumigatus-%tm\\-
men en 20 C. a/Z>(ca/iy-stammen is te
zien in tabel I.

Gebaseerd op deze gegevens lijkt er geen
zinvolle of praktisch haalbare medica-
menteuze therapie beschikbaar te zijn
voor toepassing bij mycotische respira-
toire aandoeningen. Ook al omdat de
is de luchtzakwand door schimmeldra-
den, necrose en purulent materiaal ver-
dikt of zelfs het lumen opgevuld (figuur

Met uitzondering van ketoconazole en
5-fluorocytosine worden de antimyco-
tica niet in voldoende mate uit het
darmkanaal geresorbeerd.
Slechts één Aspergillus fumigatus-sXam
was gevoelig voor een fermacotherapeu-
tisch bereikbare bloedspiegel van keto-
conazole. Bij 10 andere Aspergillus-
stammen trad een geringe, doch aan-
toonbare remming op. De gebruikelijke
dosis voor ketoconazole is 20-30 mg/kg
2-maal daags gedurende minimaal 2
weken. Bij langdurige toediening kan
regurgitatie en een (reversibele) leverbe-
schadiging optreden.
5-Fluorocytosine (Ancoban®, Roche)
geeft een duidelijk beter beeld. De aan-
bevolen dosering is 100-250 mg/kg per
os, elk 12 uur gedurende 14 (21) dagen

Een inhalatietherapie, waarbij het anti-
mycoticum verneveld wordt, wordt ook
als mogelijkheid aang^even. Mede op
grond van farmacodynamische overwe-
gingen moet een direct therapeutisch

Tabel 1. Gevoeligheidstest van Aspergillus sp. (21) en C. albicans (20) uitgedrukt in %.

effect betwijfeld worden. Lokale effec-
ten op de voorste luchtwegen zijn niet
helemaal uit te sluiten.
Indien er al door een medicamenteus of
anderszins therapeutisch ingrijpen een
effect optreedt, dan mag toch op grond
van de vaak uitgebreide chronische ver-
anderingen niet gerekend worden op
een indrukwekkend herstel op korte
termijn. Men dient de eigenaar altijd
voor te bereiden op een lange herstelpe-
riode.

Ongeacht voor welke klacht een pape-
gaai op het spreekuur komt, zorg ervoor
dat de eigenaar ervan overtuigd wordt
dat het dieet goed moet zijn.

1. Dorrestein GM. Vitamin A deficiency and
mycotic infection in parrots. In: Boerhaave
Course: Human and animal mycosis. Med. Fac.
of Leiden University, 1978: 51-5.

2. Dorrestein GM, Buitelaar MN, Hage MH van
der, Zwart P. Evaluation of a bacteriological
and mycological examination of Psittacine
birds. Avian Diseases 1985; 29: 951-62.

3. Dorrestein GM, Kaal GThF. De papegaai;
therapeutische mogelijkheden. Diergeneeskd
Memorandum 1982; 29: 52-97

4. Redig PT. Aspergillosis. In: Kirk RW (ed):
Current Veterinary Therapy VIII. Small Ani-
mal Practice. Philadelphia, WB Saunders
Company 1983; 611-3.

5. Rode JA, Bartholow S, Ludders JW. Ventila-
tion through an air sac cannula during tracheal
obstruction in ducks. Journal of the Associ-
ation of Avian Veterinarians 1990; 4: 98-102.

6. Westerhof I, Lumeij JT. An introduction to
avian therapeutics. In: Proc 2nd European
Symposium on Avian Medicine and Surgery,
Utrecht 1989; 55-78.

7. Yearout DR, Aspergillosis. Treatment and pre-
vention. In: Proc Basic Avian Medicine Sym-
posium. Association of Avian Veterinarians
Annual Conference 1988 Houston, Texas
1988; 49-57.

Zoun en Peeters vermeldden een geval
van alfachloralosevergiftiging bij wilde
vogels en kippen (Tijdschr Dierge-
neeskd 1991; 18: 887-8)

In de valkerij zijn voor de training van
jonge jachtvogels soms levende prooi-
dieren nodig. Tussen 1947 en 1953 hield
ik me enkele malen bezig met het levend
vangen van kraaien door middel van
alfachloralose (Corbodor, een aardige
woordspeling van de Belgische fabri-
kant: corbeau d\'or of Ie corbeau dort?).
De stof is een condensatieprodukt van
glucose en chloralhydraat (verwarmd au
bain-marie). Het is mij onbekend dat het
\'enkele generaties geleden als verdo-
vingsmiddel ook voor paarden werd
gebruikt\'. Bedoelen schrijvers het nog
steeds gebruikte choralhydraat? De do-
sering voor oraal gebruik bij het levend
vangen van kraaien is 0,27% en van
duiven 1,5% (in graan). Letale doses
voor deze soorten zijn respectievelijk 40
mg (15 g graan a 0,27%) en 80 mg (5 g
graan a 1,5%) en voor de ekster 200 mg.
De concentratie in het lokvoer is afhan-
kelijk van de te vangen soort in verband
met verschillende eetgewoonten en de
per soort verschillende effectieve dosis.
Dat niet-bedoelde soorten wilde vogels
van het behandelde lokvoer eten is in de
praktijk erg moeilijk te voorkomen.
Dat de te vangen soort teveel eet kan
met aanpassing van de concentratie
alleen niet volledig voorkomen worden.
Hiervoor is ook continue controle bij de
voerplaats nodig (verwijdering van de
vogels die door klinische verschijnselen
als ongecoördineerde gang aangeven dat
het gewenste effect bereikt is). Het le-
vend vangen met alfachloralose werkt
prima. De veiligheid is te regelen door
de concentratie in het lokaas en door
zeer arbeidsintensieve controle.
Ik ben het met Zoun en Peeters eens dat
het middel om deze laatste reden beter
niet gebruikt kan worden voor dit doel.
Geheel oneens ben ik het met de centrale
plaats die zij in hun wel erg summier
gedocumenteerde artikel geven aan een
verkeerde keus van middel en dosering.

Dat middel is niet zo verkeerd en over
een dosering wordt gezwegen.
Centraal hoort te staan als oorzaak van
de droevige nevenverschijnselen in hun
\'opmerkelijk praktijkgeval\', de absoluut
onprofessionele aanpak. Kippen die
voer met alfachloralose geacht worden
op te nemen lusten ook onbehandeld
kippevoer. Dit kan gestrooid worden in
een vangkooi. Contact met een plaatse-
lijke WBE (Wildbeheereenheid) of ja-
gersvereniging zou tot de keuze van een
andere vangmethode (vangkooi) geleid
hebben: eenvoudiger, met minder
neveneffecten en beter resultaat.
G. J. van Nie\'

Naschrift
Wij zijn collega Van Nie zeer erkentelijk
voor zijn aanvullingen en commentaar
op onze beschrijving van een geval van
alfachloralosevergiftiging bij wilde vo-
gels (1).

Hij heeft waarschijnlijk volkomen gelijk
als hij stelt dat in de onderhavige situatie
sprake is van een weinig professionele
aanpak. Echter, het is niet onze taak om
een oordeel te vellen over de mate van
deskundigheid waarin gepoogd wordt
om overlast door vogels te beperken.
Onze taak is om ondubbelzinnig de
doodsoorzaak vast te stellen, en daar-
naast te waarschuwen c.q. te adviseren
inzake maatregelen om herhaling te
voorkomen.

Alfachloralose is inderdaad een conden-
satieprodukt van glucose en choralhy-
draat. Het heeft zowel stimulerende als
dempende effecten op het centraal ze-
nuwstelsel. Dat alfachloralose in het
verleden wel werd gebruikt als narcoti-
cum kan in de (oudere) handboeken
worden nageslagen, zie bijvoorbeeld (2).
Het middel wordt snel geabsorbeerd, en
is dan ook in het algemeen snel werk-
zaam. In dat opzicht kan men spreken
van een \'goed\' produkt. Voor een uitvoe-
rige behandeling van de farmacologie en
toxicologie van alfachloralose wordt
overigens verwezen naar het overzichts-
artikel van Lees (3).
Onze opmerking betreffende de geringe
therapeutische marge is gebaseerd op
het gegeven dat men in situaties zoals
door ons beschreven altijd geconfron-
teerd wordt met meer vogelsoorten (en
zelfs ook andere diersoorten) dan die
welke men wenst te verwijderen. Aan-
gezien de effectieve dosering van alfach-
loralose voor de meeste kleine dieren
inclusief vogels gelegen is tussen de 40
en 100 mg per kg lichaamsgewicht, en

de LD50 tussen de 100 en 500 mg per kg
lichaamsgewicht, is het naar onze me-
ning gerechtvaardigd om hier te spreken
van een (te) geringe therapeutische
marge. Daarenboven is het toepassen
van een inderdaad zeer arbeidsinten-
sieve controle heden ten dage nauwe-
lijks mogelijk. Wij twijfelen trouwens
aan de praktische uitvoerbaarheid in
dergelijke gevallen. In een klinische
situatie, waarbij één of enkele dieren van
één soort genarcotiseerd moeten wor-
den, ligt dat uiteraard geheel anders.
Collega Van Nie heeft overigens zelf
geruime tijd geleden in dit tijdschrift een
vergiftiging van roofvogels door alfa-
chloralose beschreven (4), daarbij con-
cluderend dat dit middel als afweermid-
del voor vogels niet gebruikt zou mogen
worden. Inmiddels zijn, zoals bekend, de
toelatingen van alfachloralose als af-
weermiddel én als bestrijdingsmiddel
ingetrokken.

Dat wij in onze beschrijving (1) zwijgen
over de toegepaste dosering wordt ver-
oorzaakt door het gegeven dat de ge-
bruikte dosering ons niet bekend was.
Niettemin hebben wij moeten vaststel-
len dat niet alleen de bedoelde kippen,
maar ook andere vogels aan een alfa-
chloralosevergiftiging zijn gestorven.
Derhalve is, alle aspecten overwegende
ons inziens de conclusie gerechtvaardigd
dat hier een onjuist middel op een
onjuiste manier werd toegepast.
Wij onderschrijven de opmerking van
collega Van Nie dat het in dergelijke
gevallen aanbeveling verdient om che-
mische middelen te vermijden. Zijn
opmerking dat kippen ook onbehandeld
voer lusten is in dat kader zeer behar-
tenswaardig.

Als onze beschrijving van de casus,
samen met de reactie van collega Van
Nie, tot resultaat heeft dat de lezer zich
meer bewust wordt van de risico\'s van
het al te snel toepassen van chemische
middelen, dan zijn naar onze mening hij
zowel als wij in die opzet geslaagd.
P.E. F. Zoun en H. Peters\'
Literatuur

1. Zoun PEF en Feelers H. De dader ligt niet
altijd op het kerkhof - een geval van alfachlo-
ralosevergiftiging bij wilde vogels. Tijdschr
Diergeneeskd 1991; 116: 887-8.

2. (Dettingen WF van. Poisoning - a guide to
clinical diagnosis and treatment. WB Saun-
ders Cy, Philadelphia 1958: 289-90.

3. l.ees B. Pharmacology and toxicology of
alfachloralose - a review. Vet Ree 1972; 91:
330-3.

4. Nie GJ van. Mogelijke chloralosevergiftiging
bij buizerds. Tijdschr Diergeneeskd 1975;
100: 1052-3.

Hoeveel invloed een vraag in een een-
voudige enquête op een velletje papier
met alleen ja of nee op het leven van een
toekomstige dierenartsenweduwe/wees
kan hebben bleek mij bij een bezoek aan
de jaarvergadering van het bestuur pen-
sioenfonds dierenartsen op 30 septem-
ber 1991. De uitslag van een onder
praktizerende dierenartsen gehouden
enquête bleek te worden besproken.
Maar liefst 80% van de praktizerende
dierenartsen bleken hun \'stem\' te heb-
ben uitgebracht voor uitbreiding van
hun eigen pensioen met 15%, ten koste
van het pensioen van de overlevende
partner, die al dan niet met kinderen
onverwacht alleen zal komen te staan.
Een reductie van maar liefst 30% (effec-
tief 20%). Over solidariteit gesproken of
hebben we allemaal bewust met onze
partner overlegd?

Het bestuur was verrast dat de vrouwe-
lijke geënquêteerden ook in zo grote
getalen voor het voorstel hadden ge-
stemd. Waarom eigenlijk. Zij zijn name-
lijk in de praktijk (lees maatschappij)
meestal de dupe. Een vrouw boven de
40 zeker met kinderen, komt moeilijk
meer aan de slag en landelijk gezien
komt de vrouw wel degelijk in het
geweer, nu de nieuwe algemene nabe-
staandenwet op stapel staat.
Drie mogelijkheden voor dit enquête-
gedrag:

1. De vrouwelijke collegae, zijn toch
gehuwd met een werkende partner,
die zich best zal kunnen redden
(inclusief kinderen).

3. Of zij realiseert zich niet dat haar
partner of kinderen dit ook kan
overkomen.

Laat ik het op dit laatste houden; ook
voor wat betreft de mannelijke geënquê-
teerden die ik even buiten schot hield. Er
moet mijns inziens ook niet zozeer bij
het man- of vrouwelijke geslacht ge-
zocht worden voor dit stemgedrag als
wel bij het pensioenfonds welke de
enquête mogelijk te lichtzinnig heeft
geïnterpreteerd.

Of is de 100% uitkering gewoon te duur
voor het pensioenfonds, en was de
vraagstelling te suggestief! Het was toch
niet voor niets dat er bij de oprichting
van het pensioenfonds ak bijzonderheid
voor een 100% uitkering is gekozen voor
de nabestaanden van de overieden die-
renarts. Een eveneens op de vergadering
aanwezige partner van een dierenarts en
een gepensioneerde collega toonden ook
hun ongerustheid en op ons aandringen
zullen alle leden pensioengerechtigden
nog eens geattendeerd worden op het
feit en invloed van deze enquête, die
meer als een hoofdelijke stemming is
verwerkt.

Twijfel heb ik, hoeveel leden collega\'s
bij het invullen van deze enquête zich
hebben gerealiseerd dat zij hiermee een
vonnis uitspraken over mogelijk hun
partner en/of kinderen.
Ik was als alleenstaande hierover nogal
verbaasd, je zou gaan vermoeden dat er
meer alleenstaanden dan gebonden col-
lega\'s op deze enquête hebben gere-
ageerd.

Aangezien ook de aanspraken op de
AWW staan te wankelen met de invoe-
ring van de nieuwe Algemene Nabe-
staanden Wet, lijkt het me zaak om de
leden van het pensioenfonds en met
name de mogelijke nabestaanden nog
eens extra op deze wijziging te attende-
ren.

Naschrift
Het bestuur van het pensioenfonds
waardeert de betrokkenheid van de heer
Vrieze ten aanzien van de eventuele
wijziging van het nabestaandenpensioen
van het pensioenfonds. Diens presenta-
tie is echter eenzijdig en zijn weergave
van de benadering door het bestuur is
niet correct, waardoor een verkeerde
beeldvorming kan ontstaan over de op-
zet en de bespreking van de enquête. Zo
is bijvoorbeeld de bespreking van de
enquête op 30 september jongstleden
bepaald niet uit de lucht komen vallen.
In de daaraan voorafgaande maanden
zijn alle deelnemers uitvoerig geïnfor-
meerd, door middel van circulaires en
het artikel in het Tijdschrift voor Dierge-
neeskunde. De uitslag van de enquête is
vervolgens in de deelnemersvergadering
besproken, waarbij in de daaraan voor-
afgaande agenda de beleidsvoornemens
en de verdere procedure zijn toegelicht.
In genoemde deelnemersvergadering is
ondermeer aan de orde geweest dat ook
een meerderheid van de vrouwelijke
deelnemers voor wijziging van het nabe-
staandenpensioen was. Het bestuur heeft
daar geen verdere conclusies of diep-
gaande analyses aan verbonden.

De vraagstelling van de heer Vrieze \'of
de 100%-uitkering gewoon te duur voor
het pensioenfonds is\', en het gesugge-
reerde verband met de enquête is mis-
plaatst en wijst op gebrek aan inzicht in
de opzet van de pensioenregeling voor
dierenartsen. Het pensioenfonds is van
en voor de deelnemers, gewezen deelne-
mers en hun nagelaten betrekkingen.
Een eventueel toekomstig lager nabe-
staandenpensioen wordt vertaald in een
hoger ouderdomspensioen en/of lagere
koopsom ten behoeve van de deelne-
mers zelf De in het verleden opge-
bouwde aanspraken en de reeds inge-
gane pensioenen blijven voorts
ongewijzigd gehandhaafd.
In hoeverre de deelnemers zich de con-
sequenties van een eventuele wijziging
hebben gerealiseerd en of zij al dan niet
overleg hebben gepleegd met hun part-
ner is door het bestuur moeilijk vast te
stellen. Het bestuur heeft in elk geval het
nodige gedaan om die consequenties
onder de aandacht te brengen. In een
tweede circulaire is expliciet gewezen op
het belang van overleg met de eventuele
partner. Ook het door de heer Vrieze
verwoorde vermoeden, dat er meer al-
leenstaanden dan gebonden collega\'s op
de enquête hebben gereageerd, is niet
juist. Het pensioenfonds telt ruim 2100
deelnemers, waarvan er ruim 400 niet
gehuwd zijn en geen partnerpensioen
hebben, 1389 deelnemers retourneerden
de enquête.

Zoals in de agenda van de deelnemers-
vergadering reeds eerder aangegeven,
zullen bij verdere bespreking van dit
onderwerp in de deelnemersvergadering
van september 1992, eventuele voorstel-
len verder uitgebreid gemotiveerd en
met cijfervoorbeelden worden toege-
licht. Ook mogelijke nieuwe ontwikke-
lingen op het gebied van de huidige
weduwen- en wezenwet zullen daarbij
zeer zeker worden betrokken.

De reactie van de Commissie voor
Advies voor de Beroepsuitoefening van
de Vrouwelijke Dierenarts en de Neder-
landse Vereniging van Dierenartsvrou-
wen in het Tijdschrift voor Diergenees-
kunde van 1 december 1991 (pagina
1212), naar aanleiding van de door mij
vervaardigde sticker, illustreert op een
werkelijk onnavolgbare wijze het onver-
mogen om een cartoon als cartoon te
beoordelen.

De letterlijke interpretatie van zowel de
tekst als de afbeelding op de sticker
getuigen van een volstrekte humorloos-
heid, alsmede een gebrek aan relativer-
ingsvermogen bij beide groepen.
Overigens, als we het dan serieus moe-
ten houden, komt het vrouwbeeld van
de Commissie VDA en de NVvD zeer
eenzijdig en aanmatigend op mij over:
immers, wat is er mis met de vrouw op
de tekening?!

Wat jammer tenslotte, dat beide groepen
niet om zich zelf kunnen lachen! Ik doe
dat als (vrouwvriendelijk) prakticus en
lid van de KNMvD bijna dagelijks, dus

De bijdrage van W. Misdorp en J.
Rothuizen in de aflevering van 1 decem-
ber 1991 (Tijdschr Diergeneeskd 1991;
116: 1194-5) over hormonen, ouder
worden en kanker ontlokt mij twee
ongewone reacties. In het symposium,
aan dit onderwerp gewijd op 20 septem-
ber aan de Faculteit kwam de relatie ter
sprake tussen de \'pil\' en borstkanker bij
de Qonge) vrouw.

Laat nou net onze huisarts mijn 17-
jarige dochter ongevraagd(!) (waar-
schijnlijk goedbedoeld) het gebruik van

Zou mijn voorschrijfgedrag ook weieens
vergelijkbaar zijn, vroeg ik mij niet
zonder schrik af

Aan het einde van het artikel wordt de
laatste spreker op het symposium in
herinnering geroepen: \'Dr. J. Meites
(USA), de eminence grise van het gezel-
schap gaf een fraai overzicht van.....\'.

Daarmee wordt gesuggereerd, dat Mei-
tes met zijn voordracht op de voorgrond
trad.

De betekenis van \'eminence grise\' gaat
terug naar Père Joseph, vertrouweling
van Richelieu; een intimus, die juist
opereerde op de achtergrond (grise!) en
wiens belangrijke rol in de beeldvor-
ming van Richelieu (vooralsnog) ver-
borgen bleef

Aangezien wij Nederlanders de onder-
scheiding \'eminence grise\' vaak ver-
keerd gebruiken is het wellicht aardig
om de origine en goede betekenis ervan
te kennen.

Het begin van het nieuwe jaar brengt
tevens een aantal vernieuwingen voor de
Waltham-dieetrange. Het huidige assor-
timent wordt uitgebreid met drie droog-
voer-variëteiten voor de hond, te weten
het Canine Low Protein, het Canine
Low Fat en het Canine Calorie Control
dieet.

De nieuwe droogvoer-variëteiten bie-
den het voordeel van gebruiksgemak in
combinatie met extra variatie-
mogelijkheden en zijn met name voor
grote honden de ideale aanvulling op het
bestaande Waltham assortiment.
Tegelijkertijd is de huidige range in een
nieuw jasje gestoken en nu verkrijgbaar
in praktische stevige (recyclebare, mi-
lieu- en gebruiksvriendelijke) blikken.
Tenslotte hebben de Waltham-diëten
een nieuwe signatuur gekregen: Pedi-
gree voor de hond en Whiskas voor de
kat.

De vernieuwde Waltham-range wordt
ondersteund door een uitgebreid infor-
matiepakket. Gedetailleerde weten-
schappelijke informatie is verwerkt in
een nieuw compendium en kort samen-
gevat in een handige dieetwijzer. Voor
de huisdiereigenaren is een serie pro-
duktfolders, verpakt in een overzichte-
lijke folderbox, beschikbaar.
Voor meer informatie, inclusief aanvra-
gen van bezoeken en/of inhouse trainin-
gen, kunt u contact opnemen met de
Waltham Veterinaire Service, Ant-
woordnummer 10013,5460 VB Veghel,
telefoonnummer 04130-49555.

1. Algemeen
Het veterinair tuchtrecht neemt in de
Wet op de uitoefening van de dierge-
neeskunde 1990 (WUD) en daarmede
in de benadering van de gezondheids-
zorg voor dieren een zeer belangrijke
plaats in.

De gezondheidszorg voor dieren is niet
alleen voor dieren en hun eigenaren,
maar ook nationaal-economisch van
grote betekenis. Een verantwoord uitge-
voerde gezondheidszorg is van direct
belang voor de volksgezondheid en een
goede kwaliteitsbewaking van dierlijke
Produkten voor binnen- en buitenland.
Een verantwoorde gezondheidszorg is
echter ook van grote betekenis voor de
dierziektenbestrijding alsook voor een
adequate uitoefening van diergenees-
kunde in de eerste lijn met name daar
waar het gaat om het voorschrijven en
toepassen van gekanaliseerde dierge-
neesmiddelen en andere wachttermijn-
middelen.

De dierenarts, de dierverloskundige en
kastreur alsook de paraveterinair, ver-
vullen op al de zoeven genoemde terrei-
nen een verantwoordelijke rol. Hun
handelen kent een grote verscheiden-
heid. Het is van belang dat deze hande-
lingen kunnen worden getoetst aan alge-
mene normen van verantwoord en
zorgvuldig beroepshandelen. Daarvoor
is een tuchtrecht bij uitstek geschikt. Het
biedt de mogelijkheid om slagvaardig bij
concrete situaties normerend te kunnen
optreden.

Bij de invulling van het tuchtrecht is de
wetgever er van uitgegaan dat het tuch-
trecht zich alleen diende uit te strekken
tot gedragingen die ontoelaatbaar zijn
uit een oogpunt van algemeen belang.
Het wettelijk gecreëerde tuchtrecht heeft
derhalve niet de bescherming van de
belangen van een specifieke beroeps-
groep op het oog. In de hiernavolgende
paragrafen zal aandacht worden besteed
aan diverse aspecten van het tuchtrecht
voor de dierenarts.

2. Het tuchtvergrijp
Het tuchtrecht is voor wat betreft dieren-
artsen in principe zowel van toepassing
op de praktizerende als niet-praktize-
rende dierenarts voor zover hij dierge-
neeskundige handelingen verricht.
Zo merkt artikel 14 in onderdeel a
ondermeer als tuchtvergrijp aan het
door enig handelen of nalaten te kort
schieten in de diergeneeskundige zorg
die een dierenarts in zijn hoedanigheid
behoort te betrachten ten opzichte van
een dier met betrekking tot welk zijn
hulp is ingeroepen. Hieronder vallen
niet alleen bijvoorbeeld de zogenaamde
kunstfouten maar ook het lichtzinnig of
onzorgvuldig voorschrijven, verstrek-
ken of toepassen van diergeneesmidde-
len. Ook kan daaronder worden ge-
bracht het nalaten van het stellen van
een diagnose.

Deze bepaling is op zich ook van toepas-
sing op een niet-praktizerend dierenarts
bijv. een prakticus in ruste of een keu-
ringsdierenarts. Maatstaf is of er sprake
is van uitoefening van de diergenees-
kunde in de zin der wet, dat wil zeggen
het als beroep verrichten van in artikel 1
van de wet opgesomde handelingen.
Daarvan kan al worden gesproken in-
dien die handelingen bij een dier of
dieren van een ander, hetzij een of meer
malen tegen betaling, hetzij meermalen
gratis worden verricht.
De keuringshandeling sec van een keu-
ringsdierenarts valt er uiteraard niet
onder. Alleen op de praktizerende die-
renarts — dus de \'echte beroepsbeoefe-
naar\' van de diergeneeskunde — heeft
het bepaalde in artikel 14, onderdeel b,
betrekking. Hierin wordt namelijk als
tuchtvergrijp aangemerkt het op andere
wijze zodanig te kort schieten in hetgeen
van een dierenarts als beoefenaar van de
diergeneeskunde mag worden verwacht,
dat daardoor voor de gezondheidszorg
voor dieren ernstige schade kan ont-
staan.

Dit betekent dat ook tuchtrechtelijk kan
worden opgetreden te^en gedragingen
die los staan van zijn daadwerkelijke
uitoefening van de diergeneeskunde. Zij
kunnen de beroepsuitoefening in ruime
zin raken en een verwijtbare gedraging
zijn wegens schadelijke gevolgen voor
de gezondheidszorg voor dieren. Te
denken valt hierbij aan bijv. het weige-
ren mee te werken aan een entingspro-
gramma, het niet zorg dragen voor een
adequate vervanging bij ziekte of afwe-
zigheid, slechte bereikbaarheid, het ach-
terhouden van informatie omtrent infec-
tiehaarden of het stelselmatig in
discrediet brengen van de gezondheids-
zorg. Eén en ander houdt in, en dat geldt
in het bijzonder ten aanzien van het
voorschrijven, verstrekken en toepassen
van diergeneesmiddelen dat een toetsing
aan algemene normen van verantwoord
en zorgvuldig beroepshandelen zal
plaatsvinden. Een preciesering van die
normen zal geschieden door het veteri-
nair tuchtcollege en veterinair beroeps-
college.

3. Samenloop tuchtrecht en
strafrecht
Een gedraging kan aanleiding geven tot
zowel straf- als tuchtrechtelijke afdoe-
ning. Er bestaat geen \'natuurlijke\' rang-
orde bij de keuze voor straf- of tucht-
rechtelijke toetsing van een gedraging.
In principe is het mogelijk dat er zowel
strafrechtelijke afdoening door de straf-
rechter als een tuchtrechtelijke afdoe-
ning door de tuchtrechter plaatsvindt,
doch dit zal meer uitzondering zijn dan
regel waarbij dan bovendien rekening
zal worden gehouden met de reeds
elders opgelegde maatregel.

4. De op te leggen maatregelen
Indien een dierenarts zich naar het
oordeel van de tuchtrechter heeft schul-
dig gemaakt aan een tuchtvergrijp dan
kan het desbetreffende tuchtcollege een
straf, maatregel genoemd, opleggen. In
artikel 16 van de WUD 1990 worden
deze genoemd:

d. een gehele of gedeeltelijke schorsing
voor ten hoogste een jaar van de
bevoegdheid de diergeneeskunde te
mogen uitoefenen;

De maatregelen genoemd onder a-d
kunnen, die onder e moeten ingevolge
de WUD bekend worden gemaakt in de
Staatscourant en andere door de tuch-
trechter aan te wijzen nieuwsbladen.

5. De tuchtcolleges
De wet kent een: veterinair tuchtcollege
en een veterinair beroepscollege. Indien
de klacht gericht is tegen een dierenarts
houdt het veterinair tuchtcollege zitting
in een samenstelling bestaande uit vijf
leden, te weten een rechtsgeleerd voor-
zitter en vier dierenartsen. Het veterinair
beroepscollege in een samenstelling van
drie rechtsgeleerden en twee dieren-
artsen. De zittingen van beide genoemde
colleges zijn in principe openbaar. Een
beslissing op een klaagschrift wordt ook
in het openbaar uitgesproken.

6. De klachtgerechtigde
Tot het indienen van een klacht bij het
veterinair tuchtcollege zijn bevoegd:

— de door de Minister van landbouw,
natuurbeheer en Visserij aangewezen
ambtenaar, de zogenaamde artikel
29-ambtenaar. Hiertoe is inmiddels
aangewezen de Directeur van de
Veterinaire Dienst.

Het is mogelijk dat in een bepaald geval
niet iemand rechtstreeks in zijn belang is
getroffen doch er wel degelijk van een
tuchtvergrijp sprake lijkt te zijn. Deze
situatie kan zich voordoen in het geval
dat een dierenarts met instemming van
een veehouder onnodig of te veel dierge-
neesmiddelen toedient of weigert mede
te werken aan een entingsprogramma.
Ook is denkbaar dat iemand geen klacht
indient doch het vanwege het algemeen
belang wenselijk is dat de klacht aan-
hangig wordt gemaakt bij het tuchtcol-
lege. In dergelijke gevallen is de artikel
29-anibtenaar tot het indienen van een
klacht bevoegd.

7. Het voorlopig onderzoek
De behandeling van een klacht vangt
aan met een door de voorzitter in te
stellen voorlopig onderzoek. De artikel
29-ambtenaar moet hem desgewenst
daarbij medewerking verlenen. Indien
blijkt dat iemand niet bevoegd was tot
het indienen van een klacht dan ver-
klaart het veterinair tuchtcollege de
klacht zonder nader onderzoek niet ont-
vankelijk. Blijkt dat de klacht kennelijk
ongegrond is, omdat de feiten waarop zij
rust niet tot toepassing van artikel 14
kunnen leiden, dan kan de klacht zonder
verder onderzoek worden afgewezen.

8. Beroep
Tegen een beslissing van het veterinair
tuchtcollege op een klacht kan binnen
twee maanden na de dag van verzending
van de aangetekende brief inhoudende
de beslissing, beroep worden aangete-
kend.

9. Samenvatting
Het wettelijk veterinair tuchtrecht ver-
vangt grotendeels het tuchtrecht van de
Koninklijke Nederlandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde. Het nieuwe
tuchtrecht is ook van toepassing op de

Voor de routinediagnostiek ten behoeve
van het herkennen of opsporen van
ziekten werden in Nederland in 1989
ongeveer vijfentwintigduizend proefdie-
ren gebruikt. Het aantal gebruikte proef-
dieren is in de afgelopen jaren sterk
verminderd door verbetering van de
laboratorium-diagnostiek.
Door de Veterinaire Hoofdinspectie is
een Codecommissie Diagnostisch On-
derzoek ingesteld met als opdracht:

— een evaluatie uit te voeren naar de
waarde van de bestaande diertesten
en in vitro methoden in het diagnos-
tisch onderzoek;

— inzicht te verkrijgen in de mogelijk-
heid van een verdere beperking van
het proefdiergebruik;

— regels op te stellen die een verdere
beperking van het proefdiergebruik
zullen bewerkstelligen.

In het uitgebrachte rapport worden voor
de diagnostiek van tuberculose, toxo-
plasmose en rabies de indicatiegebieden
aangegeven, waarvoor naar de huidige
inzichten nog dierproeven noodzakelijk
(kunnen) zijn.

De aanbevelingen zijn vervat in een
zogenoemde \'Code of practice\' (onder-
staand afgedrukt) voor het herkennen en
opsporen van ziekten met behulp van
proefdieren.

Voor de diagnostiek van botulinum-
toxinen wordt aangegeven dat veel aan-
dacht dient te worden geschonken aan
het ontwikkelen van alternatieve testen.

niet-leden van de KNMvD. Het tucht-
recht biedt de mogelijkheid om het
handelen van de dierenarts in al die
specifieke situaties waarmee hij in zijn
beroepsuitoefening geconfronteerd wordt
te toetsen aan een verantwoord en zorg-
vuldig handelen. In dit stuk is niet
ingegaan op het tuchtrecht voor dierver-
loskundigen, kastreur en paraveterinai-
ren, doch opgemerkt zij daaromtrent dat
de verschillen uitsluitend zitten in de
omschrijving van het tuchtvergrijp en de
samenstelling der colleges.

Op aanvraag is het volledige rapport te
verkrijgen bij de Veterinaire Hoofdin-
spectie, Postbus 5406, 2280 HK Rijs-
wijk.

Code of practice voor het her-
kennen en opsporen van ziekten
met behulp van proefdieren
Ten behoeve van de routinediagnostiek
van tuberculose, toxoplasmose, rabies
en botulinum-toxine worden in Neder-
land proefdieren gebruikt.

Voor de diagnostiek dient het gebruik
van cavia\'s te worden beperkt tot de
volgende situaties:

— wanneer het onderzoeksmateriaal
betreft dat moeilijk voor een tweede
maal kan worden verkregen;

— bij een klinisch duidelijke indicatie
voor tuberculose terwijl bij herhaald
onderzoek het Ziehl-Neelsen preparaat
en de in vitro kweek n^atief zijn.

In een dergelijke situatie wordt de cavia
gebruikt om Mycobacterium sp. op te
hopen of om in zeer verdachte gevallen
een infectie met deze bacterie te kunnen
uitsluiten.

Voor de diagnostiek is het gebruik van
muizen nog slechts geïndiceerd in de
volgende situaties:

— diagnostisch onderzoek naar conge-
nitale toxoplasmose waarbij direct na de
geboorte placentamateriaal wordt on-
derzocht;

CAE (caprine arthritis encephalomyeli-
tis) is een bij geiten voorkomende chro-
nische infectieziekte veroorzaakt door
een niet oncogeen retrovirus. Het kli-
nisch beeld verloopt progressief en kan
variëren van een arthritis/synovitis,
leuco-encephalomyelitis, mastitis en/of
een pneumonie. Het virus komt in zeer
veel landen voor en met name in de
intensieve geitenhouderij zijn veel geiten
ermee besmet (76%).
Besmetting met dit virus vindt voorna-
melijk plaats door verticale transmissie
via de colostrum/melk. Daarnaast kan
ook door direct contact horizontale
transmissie van het virus optreden. Hier-
bij is het wel van belang dat dit contact
langdurig en intensief is, deze voorwaar-
den doen zich met name voor in de
intensieve geitenhouderij. Experimen-

Fotokopieën van sludenlenreferalenm
kunnen worden besteld via ha redactie-
secretariaat (tel 030-510111). Dekasten
(inclusief portokosten) bedragen (afhan-
kelijk van de omvang per referaat):
< 30 pagina\'s f 10,-
30-60 pagina\'s f 15.-
> 60pagina\'s f20.-

— onderzoek op toxoplasmose bij pa-
tiënten met een ernstig verminderd af-
weermechanisme.

Het gebruik van pasgeboren muizen
voor de diagnostiek dient te worden
beperkt tot uitsluitend de gevallen waar-
bij sprake is van direct contact van de
mens met een van rabies verdacht dier
en waarbij de Immunofluorescentietest
(IFT) negatief is.

Voor het diagnostisch onderzoek is geen
alternatieve methode beschikbaar.
Kritisch dient steeds vooraf te worden
gewogen waartoe een positieve of nega-
tieve bevinding leidt.

teel is men er in geslaagd het virus over
te dragen naar schapen, echter natuur-
lijke besmetting van geiten naar schapen
is van geen betekenis.
Bestrijdingsprogramma\'s berusten voor-
al op:

Donderdag 30 januari 1992 organiseert
de Stichting Diergeneeskunde in Ont-
wikkelingssamenwerking een Engelsta-
lig symposium over inheemse technie-
ken en de relevantie hiervan voor
ontwikkelingssamenwerking. Sprekers
zijn onder andere dr. Paul Leeflang en ir.
Leo Roepen, die respectievelijk over de
veterinaire en veeteeltkundige aspecten
zullen spreken.

Plaats: Collegezaal Heelkunde, Facul-
teit Diergeneeskunde, Yalelaan 12,
Utrecht (te bereiken met buslijn 11 of 12
vanaf CS Utrecht. Uitstappen bij halte
\'Bestuursgebouw\').
Tij± 19.00 uur.
Inlichtingen: 030-532032.

De Werkgroep Veterinaire Kynologie
organiseert een lezing over parasieten bij
de hond. Hierbij zal aandacht besteed
worden aan parasieten die voorkomen
bij de hond zoals onder andere spoel-
wormen, vlooien en demodex. Sprekers
zijn dr. J. H. Boersema en drs. W. M. L.
Hendrikx, beide werkzaam bij de afde-
ling Parasitologie van de Faculteit der
Diergeneeskunde en dr. B. H. Rep,
werkzaam in het ziekenhuis \'De Wesen-
landen\' te Zwolle als arts-parasitoloog
bij de afdeling medische microbiologie.
De lezing vindt plaats op 4 februari
1992 om half 8 op het hoofdgebouw van
de Faculteit Diergeneeskunde, Yalelaan
1, De Uithof, Utrecht. De toegang is
gratis en iedereen is van harte welkom.

Op donderdag 20 februari 1992 start de
Commissie Dierverzorging Cursussen
Barneveld de Applicatiecursus voor
Dierenartsassistenten III.
Gedurende acht opeenvolgende donder-
dagen worden tal van onderwerpen, die
een dierenartsassistente in de praktijk
tegenkomt, behandeld.
Deze cursus, op MAS-A-niveau, is pittig
en uitgebreid.

In de cursus worden onder andere de
volgende onderwerpen behandeld: de
ziekteleer van de hond, de ziekteleer van
de kat, de ziekteleer van het paard en
eerste hulp bij gezelschapsdieren.
Wanneer u belangstelling heeft voor
deze cursus, dient u zich zo spoedig
mogelijk te melden bij de Commissie
Dierverzorgings Cursussen Barneveld,
telefoon 03420-90585. Cursusleidster
mevr. M. Buijnink of regionaal cursus-
coördinator de heer C. J. Janse zullen u
graag als cursist inschrijven of van ver-
dere informatie voorzien.

Universiteitskliniek voor gezel-
schapsdieren (ukg)
Ten gerieve van eigenaars van patiënten
heeft de UKG een nieuwe voorlichtings-
folder gemaakt. Hierin staat in grote
lijnen wat eigenaars mogen en kunnen
verwachten als ze via hun eigen dieren-
arts worden doorgestuurd naar de UKG.
Dierenartsen in den lande kunnen de
folder bestellen via het vakgroepsbureau
(tel. 030-531589). Bovendien zal de
komende maanden aan de uitgaande
brieven naar collegae die een patiënt
hebben ingestuurd, een formulier wor-
den toegevoegd voor het bestellen van
deze (gratis te verkrijgen) publieksfol-
der.

30 Groep Vet. Homoeopathie KNMvD. Studie-
vergadering, Beatrixgebouw, Jaarbeursplein,
Utrecht; 19.30-22.30 uur; over \'Homoeop-
athische behandeling van koliek bij het

4 \'Parasieten bij de hond\', lezing Werkgroep
Vet. Kynologie, Utrecht (pag. 62).

6 Uitreiking Schornagel legpenning en Schim-
mel-Viruly prijs. Utrecht (pag. 15)

15 International Workshop: \'Village Animal
Healthcare, Nairobi, Kenia (inl. John Young,
tel. -1-44.788.560631, fax 4-44.788-540270,
Uk.)

18 Themadag \'Snijmais onderzoek\'. Proefsta-
tion rundveehouderij en ROC Cranendonck,
Lelystad (inl. tel. 03200-93211).

20 Symposium: \'Elektronische identificatie en
registratie van vogels\'. Utrecht (pag. 15)

20 Groep Geneeskd. Gezelschapsdieren
KNMvD. Symposium \'Elektronische identi-
ficatie en registratie van vogels in Nederiand\',
Utrecht (pag. 1210).

20 Werkvergadering, Afd. N. Brabant en Lim-
burg KNMvD. Heythuysen/middag/Rund.
Someren/avond/Rund.

26 Studiemiddag: \'Econonnische aspecten van
veehouderij en milieu\' (DLO-landbouw Eco-
nomisch Instituut), Veenendaal (inl.:LEI-
DLO tel. 04192-86537).

28 First European Symposium on Faecal Ste-
roid Monitoring in Zoo Animals, Rotterdam
(pag. 1147).

4—7 Vlllth Congress on Avian Diseases, Mu-
nich (inl. tel. (089) - 3154029/3159117,
Oberschleissheim (BRD).

5 Internat. Course Serological Diagnostic
Techniques. (Inl.: Trop. Inst. A\'dam, Dr. E. P
Wright, tel.: 020-5688305/5688457, fax
020-5688434).

5—7 Internat Conference on \'Science and the
Human-Animal Relationship\' (inl.: Dr. E. K.
Hicks, SISWO, tel. 020-5270600).

8—11 36th Annual Am Institute of Ultra
Sound Convention, San Diego, U.S.A. (inl.
td. (301)881-2486).

10 Werkvergadering, Afd. N. Brabant en Lim-
burg KNMvD. Heythuysen/middag/Var-
ken. Boxtel/avond/Varken.

24 Werkvergadering, Afd. N. Brabant en Lim-
burg KNMvD. Heythuysen/avond/in Gez.
D.

26 Groep Vet. Homoeopathie KNMvD. Studie-
vergadering tevens Jaarvergadering, Beatrix-
gebouw, Jaarbeursplein, Utrecht; 19.30-
22.30 uur.

27—29 3rd. Hellenic Symposium in Small Ani-
mal Medicine, Athene (inl.: tel.
(301)7771056, fax (301)7711289, Athene)
(pag, 1260).

5—20 European School for Advanced Veteri-
nary Studies: COMETT Project of the EEC,
Luxembourg (pag. 757).

7 PAO-D: Sectiebeelden bij de kat (92/35).
10—II 3rd. European Equine - Arthroscopy
Workshop (Basic course), Telgte BRD (inl.
tel. 02504-3064/5, fax 7929).
11 PAO-D: Veer- en huidproblemen bij vogels
(92/24).

14 Werkvergadering, Afd. N. Brabant en Lim
burg KNMvD. Boxtel/middag/Rund. Heyt
huysen/avond/Rund.
21—27 Juni Intemat-course on tropical veteri
nary medicine (Tropencursus) for final yeai
Students, Fac. D. Utrecht (inl.: dr. R. W.
Paling, td. 020-532116).
23 CLO-dag 1992, CLO-lnstituut voor de Vee-
voeding \'De Schothorst\', Jaarbeurs-Congres-
centrum, Utrecht.

23—26 1st Internat. Congress on the Pathology
of Chelonians, Confaron (Village des Tor-
tues) Var, France, (inl.: Prof. dr. P Zwart, tel.
03405-61644).

28 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Ledenverga-
dering; 20.15 uur.
28—29 PAO-D: Huisvesting en voedermetho-
den rund (92/30).

13—15 PAO-D: Veterinaire apotheek I. Ge-
mengde praktijk (92/44),
16 PAO-D: Praktische röntgenologie GD (92/

14—16 Jahresversammlung 1992 der Schwei-
zerischen Vereinigung für Kleintiermedizin,
Lausanne.

19—22 International Symposium on Hormone
and Veterinary Drug Residue Analysis, Uni-
versity of Ghent (Belgium). (Inl.: td. 32 (0)
91218951. Fax: 32 (0) 91205243 (pag. 976).
19—2 225 Jahre Veterinärmedizinsche Univer-
sität Wien (InL: td, 43 222-71155-0, fax.
43 222-7136895.)
19—22 225 Jahre Veterinärmedizinische Uni-
versität Wien (inl. td. 43222-71155-0, fax
43222-713 6895).

21—22 Fachgespräch über Geflügelkrankhei-
ten, Hannover (inl.: td. (0511) 856-8770/
8778, fax (0511)953-8580).

25—28 25th International Congress on the His-
tory of Veterinary Medicine, Ankara (pag.
1038).

Op 6 november jongstleden organiseerde het Hoofdbe-
stuur in het congrescentrum \'De Eenhoorn\' te Amersfoort
de vierde Besturendag van de KNMvD, Zoals te doen
gebruikelijk stonden ook dit jaar weer twee actuele
onderwerpen op het programma: de KNMvD in de
toekomst en het totstandkomen van de meningsvorming
van de KNMvD. Op deze Besturendag werd zeer wel
duidelijk dat beide onderwerpen sterk met elkaar samen-

Met een oud Chinees gezegde dat luidt: \'Als je
niet weet waar je naar toe wilt, doet het er ook
niet toe welke weg je neemt\', opende de heer
T. W. te Giffel zijn inleiding, waarin hij zijn
zienswijze gaf op het eerste onderwerp, de
KNMvD op weg naar de toekomst.
Daar de KNMvD zeer goed weet waar zij naar
toe wil, namelijk de bevordering van de dierge-
neeskunde in de meest uitgebreide zin, is het van
groot belang dat zij de goede weg volgt. Bij het
uitstippelen van deze weg dient steeds gereali-
seerd te worden dat de KNMvD een organisatie
is waarin dierenartsen van verschillend pluimage
zijn verenigd. Maar ook al zijn er binnen de
diergeneeskunde vele verschillende disciplines
toch blijkt (gelukkig) vaak genoeg, dat er meer is
dat alle dierenartsen bindt dan dat ze scheidt!
Een belangrijke constatering, want hiermee
wordt het belang van de KNMvD als belange-
norganisatie van de dierenartsen onderstreept.
Het feit dat de KNMvD een gehele beroepsgroep
vertegenwoordigt, impliceert tevens dat er reke-
ning gehouden moet worden met de verschil-
lende disciplines, dus met elkaar. Dit geldt ook
voor een Hoofdbestuur, dat bij het nemen van
besluiten de consequenties ervan voor de gehele
beroepsgroep moet overzien.
Rekening met elkaar houden is heel belangrijk
en noopt tot een evenwichtige belangenafwe-
ging. De belangenafweging binnen de KNMvD
geschiedt niet alleen door het Hoofdbestuur
maar ook de Afdelingen, waarin alle disciplines
zijn vertegenwoordigd, hebben hierin een be-
langrijke functie. Niet alleen nu, maar zeker ook
in de toekomst.

Opvallend vindt spreker het, dat indien men
ontevreden is over de activiteiten van de
KNMvD, men over het algemeen heel snel de
schuld geeft aan de structuur van deze organisatie
en niet aan de daarin functionerende mensen.
Spreker acht dit een slechte ontwikkeling en
maakt duidelijk dat naar zijn idee de structuur
slechts een hulpmiddel is en dat het juist de mens
is die in een organisatie centraal dient te staan.
Immers, invloed van welke aard dan ook heeft
niets te maken met structuur of macht maar alles
met mensen. In dit kader is het van belang dat
mensen geïnteresseerd zijn/worden en met name
gestimuleerd worden om aan hun organisatie
deel te nemen. Dat de mens centraal dient te
staan en niet de structuur werd met enkele
voorbeelden aangetoond.

Het idee dat, zoals wel eens wordt geopperd.
Groepen binnen de structuur van de KNMvD
een belangrijkere plaats zouden moeten krijgen
houdt volgens spreker het gevaar in dat iedere
Groep slechts haar eigen belang gaat behartigen.
Dit kan leiden tot een vechten tegen elkaar in
plaats van met èn voor elkaar. In het kader van
het bewaren van de eenheid van de KNMvD
hebben het Algemeen Bestuur en het Hoofdbe-
stuur een zeer belangrijke taak die ook in de
toekomst behouden zal moeten blijven.
Een vereiste om alle aandacht aan de mensen van
de organisatie te kunnen besteden is een goede
communicatie. Communicatie dient derhalve in
de toekomst veel aandacht te krijgen, denk
bijvoorbeeld aan een stafmedewerker publiciteit.
Indien de communicatie goed functioneert zal de
mens meer interesse vertonen en zich vooral
meer betrokken voelen bij zijn/haar organisatie.
Spreker merkt op dat niet alleen gecommuni-
ceerd moeten worden over negatieve zaken —
alhoewel deze zeer belangrijk zijn en zeker veel
aandacht vereisen — maar dat tegelijkertijd de
positieve zaken niet uit het oog verloren dienen te
worden.

Gelukkig is het in het algemeen zo dat kwantita-
tief gezien de positieve zaken de negatieve zullen
overtreffen.

Conclusie: positief denken, doen en communice-
ren, met èn voor haar leden zal de KNMvD, als
belangenorganistatie van dierenartsen, de weg
wijzen om ook in de toekomst haar doel te
kunnen nastreven.

De discussie over dit onderwerp werd gevoerd
aan de hand van een drietal stellingen:

1. Binnen de Koninklijke Nederlandse Maat-
schappij voor Diergeneeskunde dient discus-
sie over het bevorderen van de interne
communicatie meer aandacht te krijgen dan
een discussie over de structuur.

2. Verzelfstandiging van de groeperingen werkt
negatief op de bevordering van de diergenees-
kunde.

3. Omdat de mens centraal dient te staan in de
organisatie (en niet in de structuur) moet de

In het kader van de eerste stelling vond men dat
structuur en communicatie niet van elkaar te
scheiden zijn. Zonder structuur is er immers geen
communicatie mogelijk.
Ten aanzien van de bestaande structuur werd
opgemerkt dat deze goed is en gehandhaafd moet
blijven. Externe advisering over de structuur
werd wel genoemd maar niet noodzakelijk
geacht. Probleem is echter wel dat bij vele leden
de structuur van de Maatschappij onvoldoende
bekend is.

In het algemeen vond men dat de communicatie
op een aantal punten wel verbeterd zou kunnen
worden. In het kader van de communicatie
wordt het van belang geacht dat er een meer
gestuurde en gespreide informatiestroom ont-
staat, zodat de onderwerpen welke voor alle/
bepaalde dierenartsen. Afdelingen en Groepen
van belang zijn ook daar terecht komen.
Met name de Afdelingen kunnen (en behoren)
een belangrijke communicatieve taak (te) heb-
ben. Voorts werd ten aanzien van de informatie-
verschaffing gesteld dat hierbij het Tijdschrift
voor Diergeneeskunde een belangrijke rol kan
spelen. Wel moet voorkomen worden dat de
omvang van de informatie te groot wordt.
Voorts werd het belang van de kwaliteit van
bestuurders, het kiezen van goede onderwerpen
voor vergaderingen en het beter afstemmen van
de vergaderdata aangestipt.

Concluderend stelde de Besturendag dat een
heldere structuur èn communicatie onmisbaar is
voor de (toekomstige) KNMvD.

Over de tweede stelling was men het roerend
eens, verzelfstandiging van groeperingen werkt
negatief op de bevordering van de diergenees-
kunde in brede zin. De verzelfstandiging van
groeperingen op specialistisch/wetenschappelijk
terrein, de diergeneeskunde in enge zin, dient
zich wel verder te ontwikkelen.
Verzelfstandiging van groeperingen naar buiten
toe zal de eenheid van de Maatschappij schaden.
Het gevaar van aantasting van de geloofwaardig-
heid en de betrouwbaarheid van de beroeps-
groep en het tegen elkaar strijden in plaats van
met elkaar, werden door een ieder onderstreept.
Wel werd door sommigen naar voren gebracht
dat wellicht met het oog op de toekomst een
professionalisering van de verschillende groepe-
ringen een goede gedachte zou zijn. Hierbij zou
het secretariaat een belangrijke rol hebben.
In de discussie over deze stelling werd de
parlementaire functie die het Algemeen Bestuur
binnen de KNMvD vervult als heel belangrijk
gekenmerkt.

Duidelijk kwam naar voren dat het belangrijk is
en blijft dat de Maatschappij, wil zij haar doel

kunnen blijven dienen, zich naar buiten toe als
een (saamhorige) eenheid moet kunnen presen-
teren.

Ook met de derde stelling, dat de Maatschappij
moet (durven) investeren in mensen door middel
van bijvoorbeeld kadercursussen, kon in het
algemeen een ieder accoord gaan.
Met name in relatie tot de nodig geachte professi-
onalisering kan er niet genoeg geïnvesteerd
worden in, en gestimuleerd worden tot kadervor-
ming. Ook al heeft kadervorming veelal een
individueel karakter toch wordt het nodig geacht
ten behoeve van de gehele beroepsgroep.
Met name de actieve en enthousiaste mensen
moeten in het kader worden betrokken, de vraag
is echter hoe dit dient te geschieden. Gesteld
werd dat het Hoofdbestuur/secretariaat een
grote sturende kracht kan hebben om leden bij de
Maatschappij te betrekken. Ook de reeds ent-
housiaste leden kunnen een actief lidmaatschap
promoten. Het is een goed idee dat geschikte en
geïnteresseerde mensen zo vroeg mogelijk bij de
Maatschappij betrokken worden. Maar om deze
mensen bijvoorbeeld reeds tijdens hun studie te
benaderen werd in het algemeen verworpen,
daar de enthousiaste mensen zich vanzelf wel
aankondigen. Als voorwaarde, om juist deze
mensen naar de organisatie toe te kunnen trek-
ken, werd wel gesteld dat de Maatschappij zich
duidelijker moet profileren. Het gevaar dat
kadervorming juist de afstand naar de eigen
achterban zou vergroten, werd niet gezien, daar
met name door cursussen de communicatie met
die achterban alleen maar beter kan worden. Met
het oog op de toekomst, moet de KNMvD dus
actief investeren in mensen om haar organisatie
goed te laten functioneren.

Geconcludeerd kan worden dat de Besturendag
van mening is dat het voor de KNMvD in de
toekomst belangrijk is dat de goede mensen op
de juiste plaatsen komen in een goede structuur
met een goede communicatie. Hiervoor moet
geïnvesteerd worden in mensen en dient externe
verzelfstandiging van groeperingen vermeden te
worden.

Het tweede onderwerp van deze Besturendag
was het totstandkomen van de meningsvorming
van de KNMvD. Dit onderwerp werd kort maar
krachtig door prof. dr. E. H. Kampelmacher
ingeleid. Hij benadrukte het belang van deze
discussie en was erg benieuwd hoe de Besturen-
dag denkt dat een mening van de Maatschappij,
als vereniging van verschillend denkende en
functionerende dierenartsen, tot stand moet ko-
men en door wie deze mening naar buiten
gebracht moet worden. Met een verwijzing naar
de historie van een welbekende opera achtte de
inleider het zinvol over te gaan tot zijn stellingen
en het woord aan de deelnemers van de Bestu-
rendag te geven.

1. Eén van de grondb^inselen van een demo-
cratische samenleving is het recht van iedere
burger op een eigen mening. Hij/zij moet de
gelegenheid hebben zich deugdelijk te infor-
meren over een bepaald vraagstuk en vervol-
gens de vrijheid hebben een keuze te maken.

2. Ik wil weten waar ik aan toe ben. Mijn
bestuur dient het oor te luister te leggen bij de
achterban en dan met een mening/uitspraak
naar voren te komen, die voor alle leden als
richtlijn dient te gelden.

De Besturendag als studiedag voor be-
stuursleden van Afdelingen en Groepen
begint zo langzamerhand een eigen plaats
te krijgen. Formeel doorkruisen dergelijke
studiedagen de piramidale overlegstruc-
tuur van de KNMvD. De gebruikelijke
wijze van beleidsvorming en beleidson-
dersteuning gaat immers via Afdelingen
en Groepen naar het Algemeen Bestuur en
het Hoofdbestuur.

Naast deze traditionele overlegstructuur
heeft het Hoofdbestuur behoefte aan stu-
diedagen, tijdens welke over concrete
onderwerpen met bestuursleden van Af-
delingen en Groepen intensief van ge-
dachten kan worden gewisseld.
Aan een Besturendag nemen maximaal
twee bestuursleden per Afdeling en Groep
deel en het Hoofdbestuur. Van de deelne-
mers wordt een actieve inbreng verwacht.
De procedure van het beraad is vrij strak.
Telkens komen twee onderwerpen aan de
orde, waarvoor een halve dag wordt
uitgetrokken. De onderwerpen worden
ingeleid door één of meer sprekers. Op
basis van de inleidingen worden aan de
deelnemers enkele discussievragen voor-
gelegd, die in kleine discussiegroepen
worden besproken. Het resultaat van ie-
dere groepsdiscussie wordt tenslotte door
een rapporteur in een plenaire discussie
ingebracht. Dit beraad resulteert uiteinde-
lijk in adviezen en aanbevelingen die aan
het Hoofdbestuur worden meegegeven
voor de beleidsontwikkeling. Er worden
op zo\'n dag dus geen bindende beleidsaf-
spraken gemaakt. Plannen die het Hoofd-
bestuur uitwerkt op basis van de meege-
kregen adviezen en aanbevelingen,
worden uiteindelijk langs de gebruikelijke
overlegkanalen ter besluitvorming voor-
gelegd.

Vrijheid van meningsvorming/mening KNMvD
De zinspreuk werd door een ieder onderschre-
ven. Daar de beide stellingen sterk met elkaar
verweven zijn werden deze gezamenlijk bespro-
ken. De stellingen werden met een volmondig
\'ja\' beantwoord.

De vrijheid van meningsvorming en -uiting is een
dusdanig groot goed dat deze vrijheid cq dit recht
ook duidelijk in de Nederlandse Grondwet is
verankerd. Deze vrijheid is echter niet alleen van
belang voor de gehele samenleving maar zeker
ook voor de KNMvD.

De vraag rees of de Maatschappij ook voldoende
gelegenheid biedt aan haar leden om zich deug-
delijk te informeren? Over het algemeen is men
tevreden over de inzet vanuit de KNMvD om de
leden zo goed mogelijk te informeren, daarnaast
acht een ieder een eigen inzet van de leden
noodzakelijk. Bovendien kan het Hoofdbestuur/
secretariaat door middel van deugelijke informa-
tieverschaffing een grote sturende kracht hebben
op het proces van meningsvorming.
Een mening/standpunt van de KNMvD is niet
alleen belangrijk voor haarzelf en haar leden
maar is tevens belangrijk voor de gehele samen-
leving. Een Maatschappelijk standpunt over een
bepaald onderwerp kan zeer zinvol zijn daar een
standpunt duidelijkheid voor de dierenarts maar
zeker ook voor het publiek kan geven en een
richtlijn kan zijn voor het veterinair handelen en
denken. De KNMvD dient niet bang te zijn om
zich meer te profileren, het hebben van een
duidelijk standpunt kan daar een goed instru-
ment toe zijn.

Er dient dus een duidelijk en goed onderbouwd
standpunt naar binnen en, met name indien daar
om wordt gevraagd, ook naar buiten toe te
worden ingenomen. In het algemeen werd dit
gezien als een politieke verantwoordelijkheid
van het Hoofdbestuur. Voorts geldt altijd de
eigen verantwoordelijkheid van iedere burger en
dus ook van de dierenarts om zorgvuldig zijn
eigen keuze/mening te hebben.
De vraag was echter hoe tot een standpunt te
komen en in welke gevallen?
Als een mogelijke procedure werd geopperd om
na informatieverschaffing aan de achterban via
interne communicatie het oordeel van deze
achterban te beluisteren. Het daar beluisterde
gemiddelde standpunt dient dan in een breder
verband door het kader te worden bezien. Wat
zijn de gevolgen voor de gehele beroepsgroep,
wat wil en doet de wetgever, hoe wordt over dit
onderwerp buiten de beroepsgroep gedacht, etc?
Daarna kan een goed beargumenteerd standpunt
\'van de dierenarts\' gevormd worden, waarmee
bijvoorbeeld het Algemeen Bestuur instemt en
welke een richtlijn voor alle dierenartsen kan
zijn. Over het algemeen was men van mening dat
de structuur en de communicatie voor een
dusdanig proces voldoende aanwezig is.
Zoals gesteld dient een standpunt met goede en
duidelijke argumenten van welke aard dan ook

onderbouwd te zijn. Er dient echter voorkomen
te worden dat een standpunt dusdanig genuan-
ceerd wordt dat het zichzelf ontkracht. Het risico
dat de KNMvD ter verantwoording wordt ge-
roepen of dat zij genoodzaakt zal zijn om een
bepaald standpunt te herzien, werd in het alge-
meen aanvaard en niet gezien als een reden om
dan geen standpunt in te nemen.
Daar besturen vooruit zien is, is het in het kader
van de meningsvorming, van belang dat met het
geven van informatie en het peilen van de
verschillende standpunten zo vroeg mogelijk
wordt aangevangen, zodat tijdig en alert gere-
ageerd kan worden. Daarnaast is het zo dat ook
de leden zich actief kunnen opstellen door
bijvoorbeeld het Hoofdbestuur op bepaalde aan-
dachtspunten attent te maken.
Over welke onderwerpen wel en welke niet een
KNMvD standpunt zou moeten worden ingeno-
men werd verschillende gedacht: indien er om een
standpunt gevraagd wordt, indien het Algemeen
Bestuur dat wil, indien het de rolverantwoorde-
lijkheid van de dierenarts betreft, etc.

Concluderend kan gesteld worden dat de Bestu-
rendag zeker vindt dat de Maatschappij een
standpunt moet innemen en deze ook moet
uitdragen. Om tot een goed beargumenteerd
standpunt te komen dient de achterban geïnfor-
meerd en geraadpleegd te worden. Het Hoofdbe-
stuur en het Algemeen Bestuur hebben in deze
een politieke verantwoordelijkheid. Bovendien
hebben zij het vertrouwen van de leden om na
consultatie van de achterban een gefundeerd(e)
standpunt/mening van \'de dierenarts\' uit te
dragen. De KNMvD is immers een belangenor-
ganisatie c.q. een spreekbuis van en voor dieren-
artsen. Niet alleen de leden maar zeker ook de
samenleving willen duidelijkheid en stellen een
standpunt/mening van de KNMvD op prijs. Een
standpunt/mening van de KNMvD kan als
richtlijn dienen voor het diergeneeskundig den-
ken en handelen. Een Maatschappelijke mening
laat de eigen verantwoordelijkheid van de die-
renarts echter onverlet.

Uitgesproken door G.Th.A.Menges bij zijn
afscheid als lid van het Algemeen Bestuur
te Hoenderloo op 25 septennber 1991.

Mijnheer de voorzitter, dames en heren leden van
het Hoofdbestuur en het Algemeen Bestuur.

Voor mij is thans de tijd gekomen om als
afgevaardigde van de Groep Veterinaire Homoe-
opathie afscheid te nemen van mijn plaats in het
Algemeen Bestuur. Gedurende 6 jaar heb ik de
meeste vergaderingen bijgewoond. Daarbij is het
mij opgevallen, dat in het begin van mijn
lidmaatschap nog externe leden betrokken wer-
den bij het oplossen van problemen (te denken
valt onder andere aan de commissie van wijze
mannen bij de gerezen problematiek tussen de
vorige algemeen secretaris en de vorige voorzit-
ter). Ook externe deskundigen werden aange-
trokken voor het arbeidsmarktonderzoek. In de
laatste jaren kwam er meer zelfwerkzaamheid
naar voren. Via de Commissie Apotheek (met
daarbij het Hoofdbestuurslid Mostert aan het
roer) kwam reeds een inventarisatie tot stand.
Vanuit de Commissie PR, waarin het Hoofdbe-
stuurslid Teenstra als roerganger optreedt, kwa-
men aanbevelingen voor zowel de interne als de
externe PR en vandaag werd van de Commissie
Statistiek, met daarin het Hoofdbestuurslid Au-
gustijn, het eindrapport behandeld. Uit het voor-
gaande blijkt, dat de individuele Hoofdbestuurs-
leden in de loop der tijd specifieke taken op zich
hebben genomen en zich daarin a.h.w. hebben
gespecialiseerd. In de politiek zou men zeggen,
dat zij een aparte portefeuille zijn gaan beheren
of anders gezegd \'Ministers\' zijn geworden van in
dit geval de KNMvD. Op deze vergelijking wil ik
later nog terugkomen.

Wat ik persoonlijk dit jaar het belangrijkste
vond, waren de aanbevelingen van de Commis-
sie PR, die in de vorige vergadering werden
gepresenteerd. Ik hoop, dat die aanbevelingen
zullen leiden tot een betere communicatie tussen
de leden en daardoor tot meer betrokkenheid.
De aangekondigde lunchbijeenkomsten vooraf-
gaande aan de AB-vergaderingen zullen naar
mijn mening hieraan zeker een bijdrage leveren.

Het belang van een goede communicatie en dito
informatie kan men thans in de politiek duidelijk
waarnemen; ik wijs u daarbij op de WAO-
problematiek in de PvdA.

Ik sprak net van portefeuilles en Ministers. Hier
wil ik nog nader op ingaan. De Groep GKZ heeft
middels een schrijven het Hoofdbestuur erop
geattendeerd, dat binnen die Groep een commis-
sie wetgeving bestond, die knelpunten van ko-
mende (Europese) wetgeving wilde bekijken.

Inmiddels is bij de KNMvD een juriste aange-
steld, die dit kan doen en is de taak van
voornoemde commissie naar de achtergrond
verdwenen. Ik denk, dat het toch van het grootste
belang is, dat Hoofdbestuur en Algemeen Be-
stuur vanuit het veld worden geïnformeerd. Een
participatie van de Groep GKZ in het wetge-
vingsbeleid is daarom zeer gewenst en zij kan een
positieve tegenhanger vormen voor die ideeën,
die binnen het Hoofdbestuur, op grond van zijn
expertise, zijn ontstaan. Zo kan mede beleid
worden gemaakt. Voorkomen dient wel te wor-
den, dat dubbel werk wordt verricht. Communi-
catie en informatie zijn hierbij de sleutelwoor-
den! Ik kan mij indenken, dat niet alleen bij de
Groep GKZ de nodige expertise aanwezig is
voor een bepaald beleidsterrein van de KNMvD.

Ook andere groepen, ik denk daarbij in het
bijzonder aan de Groep Praktici Grote Huisdie-
ren en de Groep Geneeskunde Gezelschapsdie-
ren, kunnen een functie hebben bij bepaalde
(andere) beleidsterreinen. Ook individuele leden
kunnen mijns inziens hier ook een rol bij spelen.

Misschien moeten we dan ook eens denken aan
het beheer van portefeuilles in het Algemeen
Bestuur. Om met mijn vergelijking verder te
gaan: De AB-leden zouden dan als het ware
\'kamercommissies\' kunnen vormen, die met de
\'Ministers\' in overleg treden. Ik meen, dat
daardoor het Algemeen Bestuur daadwerkelijk
mede beleid kan voeren en daar ook verant-
woording voornemen.

Ik heb hier altijd gezeten als afgevaardigde van
de Groep Veterinaire Homoeopathie. Voorzover
ik kan nagaan heb ik mij slechts éénmaal druk
gemaakt voor het belang van de Groep. Het
betrof de publikatie van de lijst van de te
consulteren homoeopathisch werkende dieren-
artsen in het Diergeneeskundig Jaarboek. Na
twee jaar aandringen lukte het mij dit uiteindelijk
voor de Groep te realiseren. Zoals ik reeds zei, ik
zat hier als afgevaardigde van de Groep. Ik heb
mij echter altijd een representant van de
KNMvD gevoeld en mij derhalve ook zo opge-
steld in de vergaderingen van het Algemeen
Bestuur. Naar mijn mening kunnen belangen van
Groepen beter besproken worden in een jaarlijks
of tweejaarlijks overleg met het Hoofdbestuur.
Uit het voorgaande kunt u misschien nu reeds
concluderen waar ik heen wil: Ik sta namelijk
een Algemeen Bestuur voor van (regionaal)
gekozen leden. Ik hoop daarom van harte, dat de
te hanteren interne PR ertoe zal leiden, dat
individuele leden betrokken leden zullen worden
en zich kandidaat zullen stellen. Voor groepen
zou dan geen plaats meer zijn. Het zou te veel tijd
kosten om mijn ideeën hierover nu aan de orde te
stellen. Het spreekt echter voor zich, dat, wil
zoiets goed gaan functioneren, de monistische
structuur van het Algemeen Bestuur vervangen
dient te worden door een dualistisch systeem.

zodat er twee aparte besturen te weten Algemeen
Bestuur en Hoofdbestuur ontstaan.

Zoals reeds gezegd: ik ben afgevaardigde van de
Groep Veterinaire Homoeopathie, een alterna-
tieve Groep, een Groep die anders is. Dat anders
zijn blijkt reeds uit het feit, dat de Groep zich
bezig houdt met een alternatieve, een andere
geneeswijze: de homoeopathie.

Dit anders zijn blijkt ook uit het feit, dat de
Groep als eerste Groep een vrouwelijke voorzit-
ter heeft, te weten coll^a Lutz-Vogelenzang, die
mij zal opvolgen in het Algemeen Bestuur. Ik
hoop, dat zij (als vrouw) voldoende tijd - naast
praktijk en gezin - zal vinden om goed te
functioneren in het Algemeen Bestuur.

Het Hoofdbestuur heeft reeds kennis gemaakt
met het anders zijn van de Groep bij het jaarlijkse
overleg, aanvankelijk in de vorm van een
bloemstukje en later in de vorm van een vaste
plant.

Het spreekt derhalve vanzelf, dat ik, namens de
Groep hier aanwezig, niet achter kan blijven. In
plaats van een geschenk ten afscheid te ontvan-
gen, doe ik het anders: ik geef een geschenk ten
afscheid.

Ik moet dit geschenk even inleiden. Ik heb wel
een paar keer in het Algemeen Bestuur de
suggestie gedaan met betrekking tot een bepaald
onderwerp een persbericht uit te doen laten gaan.
Steevast werd ik dan door de voorzitter geant-
woord, dat \'hond bijt mens\' geen nieuws was en
dat de journalisten pas zouden komen opdraven
wanneer er sprake zou zijn van \'mens bijt hond\'.
Daarom hierbij het boekje getiteld \'Paard bijt
hond\' met als subtitel \'Naar het beter beïnvloe-
den van effecten van publiciteit\'.
Ik hoop, dat dit boekwerkje een plaats zal krijgen
op het bureau van de KNMvD en dat het mag
bijdragen aan het interne PR-doel, de leden van
de KNMvD betrokken leden te doen zijn in onze
Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor
Diergeneeskunde.

Voor het lidmaatschap van de Koninklijke Neder-
landse Maatschappij voor Diergeneeskunde heb-
ben zich aangemeld de volgende collegae:

Posthuma, Mevr. S.F.M.; 1991; 6669 AS Dode-
waard; Anna van Burenlaan II.
Schorn, Mevr. H.H.; 1991; 5446 BJ Wanroy;
Meidoornlaan 21.

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maat-
schappij voor Diergeneeskunde heeft het Hoofd-
bestuur aangenomen:

Als buitengewoon lid van de Koninklijke Neder-
landse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft
het Hoofdbestuur aangenomen:
Tankink, H.J.; 2593 BL \'s-Gravenhage; Laan van
Nieuw Oost-Indië 97.

Als kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse
Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen:
Berkel, Mevr. L.A. van; 3572 GP Utrecht; Grift-
straat 49.

Frijtag Drabbe Künzel, WJ.E. van; 3581 RP
Utrecht; Pallaesstraat 22.
Gooijer, J.W. de; 3722 JR Bihhoven; Willem de
Zwijgerlaan 26.

Graaf, F de; 3981 ZM Bunnik; Vletweide 52.
Hoekstra, Mevr. H.M.; 3722 BD Bilthoven; Par-
klaan 53.

Lintelo, G.J. te; 3524 ZA Utrecht; Furkabaan 33.
Loonen, Mevr. M.PM.; 3583 TN Utrecht; Rem-
brandtkade 30.

Rem, F,; 3582 CT Utrecht; Krommerijn 73.
Revet, Mevr. A.J.; 3572 BA Utrecht; Biltstraat 8.
Sijbrandij, G.C.J,; 3512 PN Utrecht; Lange
Nieuwstraat 98.

Weerd, FJ. de; 3522 BB Utrecht; Rijnlaan 31 bis.
Wijnker, J.J.; 3512 CM Utrecht; Ridderschap-
straat 9.

Mevr. M. Coert
T.R.W. van Dam
Mevr. F.C.P Dings
J.C. Uarakker
Mevr. A.G. van der Pol
Mevr. H.H. Schorn

M.G.A. Aarts; Mevr. J.M.D. Broeders; Mevr. A.L.
Cartier van Dissel; E.R. Deckers; Mevr. E.A.
Kalfsbeek; R.J. Maarschalkerweerd; H.C.G. Pola-
nen; Mevr. A.D. Romijn; Mevr. G.J. Veenink;
D.J. van der Vegt; J.J. Wagenaar; Mevr. PJ.M.J.
Wennekes; Mevr. J.M. Wilmink; Mevr. M.C.
Wortelboer.

Mutaties
205 »Aarts, M.G.A.; 1991; 3524 AT Utrecht;
Texel 171; td. 030-881360; d.

209 Barneveld, Mevr. M.A. van; 1990; 5258 KG
Berlicum; Milrooyse weg 93; tel 04103-4117
privé, 4672 prakt.; p., gezelschapsd.

210 Beer, J.C.H.FM. de; I99I; 8191 KD Wa-
penveld; Wapenvelderzand 2 I; tel. 05206-
70547; wnd.d.

Gemertseweg 9; tel. 08858-1744; r.d.
216 \'Bont, Mevr. M.E.Q. de; 1991; 5665 CV
Geldrop; Adelaartlaan 31; tel. 04907-61349
prakt.; p., ass. bij G.J. Molenkamp en J.Th.
Weeda.

220 »Broeders, Mevr. J.M.D.; 1991; 7443 GN
Nijverdal; Kruidenlaan 58; tel. 05486-
18795; wnd.d.

223 *Cartier van Dissel, Mevr. A.L.; 1991; 3524
BB Utrecht; Reiderland 116; tel. 030-
893726; d.

226 «Dam, T.R.W. van; 1991; 1701 GS Heerhu-
gowaard; Parklaan 8; tel. 02207-11675;
wnd.d.

P Scholtenrode 7; tel. 079-518292; d.
229 »Dings, Mevr. FC.P; 1991; 6005 LN Weert;

Gruttolaan 28; tel. 04950-40476; wnd.d.
238 Flamand, A.M.G.; i960; 2811 GH Reeu-
wijk; \'s-Gravenboekseweg 110; tel. 01829-
3738; r.d.

238 Franke, M.; 1990; 5995 RP Kessel (L);
Heldenseweg 9; tel. 04762-1586 privé, 2668
prakt.; p., geass. met F.P.M. Hendrikx en LA.
Rijk.

241 Geurts, VN.A.M.; 1991; 5802 LM Venray;
Pavanestraat 72; tel. 04780-88971 privé,
81336 prakL; p., ass. bij R.C. Goedegebuure,
E.M. Ruymbeek, W.H.M. Vochten J.M.L.P
van Winden.
243 »Graafmans, J.M.M.; 1988; 7776 AD Slag-
haren; Coevorderweg 55; td. 05231-2724
privé, 3333 prakt.; p., geass. met G.J. Streef-
land.

249 »Hekerman, T.W.M.; 1991; 2316 NH Lei-
den; Alexanderstraat 1; tel. 071-222%8; p.,
ass. bijDr. A.W. Helder, Dr. F. Muurling en
G. Roest.

251 Hessels, R.J.; 1977; 7679 TJ Ungeveen;
Bruinehaarsweg 14; tel. 05491-81493 privé,
05492-1260 prakt.; p., geass. met J.W.H.
Bruggink.

252 Hoebe, Dr. H.P.; 1963; U-1983; 7497 NE
Bentelo (post Ambt Delden); Grondhutten-
weg 2 A; tel. 05472-92483 privé, 92308
prakt.; p., geass. met A.J.H.M. Roelofs, C,B.
v.d. Sluijs en A. Timmerman.

253 »Holst, Mevr. J.A.; 1990; 3043 PT Rotter-
dam; Th. Jacobalaan 50; tel. 010-4376708;
wnd.d.

\'s-Gravenhage; Postbus 20061, p/a Koeriers-
dienst BUZA; tel. 09-260-7-221609 privé,
22I068/22I069 bur.; fax 09-260-7-221351;
project man. RDP Livestock Services B.V. te
Mongu (Zambia).

353 Horsmans, B.Th.; 1986; W 5135 Selfkant-
Hoengen (Duitsland); Haus Dilia; tel. 09-49-
2456-2622; fax 09-49-2456-3997; p.; d. Ned.
Hipp. Centrum, Deurne.

256 Huiskamp, Mevr. M.J.;Gent-I989;3972 JA
Driebergen; Engweg 3 B; tel. 03438-21083;
d.

257 Hulzen, J.W.M. van; 1971; 9022 BH Mant-
gum; De Barte 14; tel. 05104-261 privé, 259
prakt.; p., geass. met J.D. Koopmans.

354 Janssen, J.; 1958; 1390 Grez-Doiceau (Bel-
gië); 2 Champ de Maubroux; tel. 09-32-10-
842068 privé, 2-2353143 bur.; fax 09-32-2-
2353144; Chef de Division Legislation Vet.
et Zootechn. CEE.

262 »Kalfsbeek, Mevr. E.A.; 1991; 3941 WL
Doorn; Karei Doormanlaan 15; tel. 03430-
1224; wnd.d.

264 Karstanje, L.H.; 1991; 3121 VK Schiedam;
Molensingel 85; tel. 010-4703857 privé,
05720-53334 prakt.; p., ass. bij H.P Quist, S.
Reindersma, M. Verhoef en J.W. Zuurhout
(toev. als lid).

271 Krijger, J.; 1958; I56I AJ Krommenie;
Zuiderhoofdstraat 59; tel. 075-288873; r.d.

271 Kruijf, Dr. J.M. de; 1971; U-1979; 3511 HG
Utrecht; Nie. Beetsstraat 180; tel. 030-
316728 privé, 070-3611811 bur.; specialist
Vleeskeuring R.VV

279 Maanen, C. van; 1986; 3931 RV Wouden-
berg; Tabaksland 44; tel. 03498-5415; d.
C.D.I.

279 »Maarschalkerweerd, R.J.; 1991; 3581 LL
Utrecht; lepstraat 24; tel. 030-513993; d.

288 Nagel, H.; 1975; 1381 HL Weesp; Keverdijk
10; tel. 02940-18647 privé, 18578 prakL; p.

288 »Nagel-Siersema, Mevr. M.; 1976; 1381 HL
Weesp; Keverdijk 10; tel. 02940-18647; d.

292 Oostindjer, A.J.; 1989; 2665 XK Bleiswijk;
Mesdagstraat 2; tel. 01892-19322 privé,
18526 prakt; p., ass. bij M.P Hogendoorn.

296 Peperkamp, N.H.M.T.; 1986; 3583 TN
Utrecht; Rembrandtkade 26; tel. 030-
522648 privé, 01820-14588 bur.; d. bij SL
G.v.D. in West- en Midden-Nederland.

299 »Pol, Mevr. A.G. van der; 1991; 3572 WB
Utrecht; De Blieckstraat 105; tel. 030-
711533;wnd.d.

302 Renting, R.; 1980; 7448 RA Haarle; Raalter-
dijk 1 B; tel. 05485-95643 privé, 05486-
55065 prakt.; fax 05485-95474; p., geass.
met J.C. de Jager, J.RM. Kamp en T.J. de
Vries.

305 »Romijn, Mevr. A.D.; 1991; 3584 AZ
Utrecht; Erasmuslaan 1 A; tel. 030-518950;
wnd.d.

305 Roon, Mevr. C.M. van; 1990; 2324 BR
Leiden; Apollolaan 1; tel. 071-760684 privé,
070-476018 prakt.; p., in Haags Dierencen-
trum.

310 »Schorn, Mevr. H.H.; 1991; 5446 BJ Wan-
roy; Meidoornlaan 21; tel. 08859-51593
prakt.; p., ass. bij Dr. J.J. Geene, A.J.A.M.
Mouwen, J.J. Pen en C.W.J.M. van der Riet.

315 Smits, G.M.; 1955; 1018 DJ Amsterdam;
Plantage Middenlaan 76 I; tel 020-6256373
privé, 6228567 prakt.; p., ass. bij W.A. van
Dam.

320 Sybesma, Mevr. J.C.; 1991; 3581 KG
Utrecht; J.M. Kemperstraat 7; tel. 030-
513102; wnd.d. (toev. als lid).

362 Tankink, H.J.; 2593 BL \'s-Gravenhage; Laan
van Nieuw Oost-Indië 97; tel. 070-3611800
bur.; dir. R.V.V. (toev. als buitengewoon lid).

326 »Vegt, D.J. van der; 1991; 3902 TD Veenen-
daal; Pollux 171; tel. 08385-24063; wnd.d.

329 Vermeer, J.P.G.; 1962; 5751 EE Deurne;
Strausslaan 1; tel. 04930-13290; r.d.

336 »Wagenaar, J.J.; 1991; 3833 BA Leusden;
Princenhoflaan 12; tel. 033-941311; d.

339 Westreenen, Mevr. S.C. van; 1990; 5076 NH
Haaren; Holleneind 14; tel. 04117-2897
privé, 073-416666 en 08865-1544 prakt.; p.,
ass. bij C.A. Dijkhuizen (gezelschapsd.) en
ass. bij L.F.J. Arts (paarden).

338 »Wennekes, Mevr. P.J.M.J.; 1991; 3583 JR
Utrecht; J.W. Frisostraat 5 bis; tel. 030-
513486; wnd.d.

343 »Wortelboer, Mevr. M.C.; 1991; 3582 ZK
Utrecht; I.B.Bakkerlaan 191; tel. 030-
512189; wnd.d.

De benauwde patiënt (f 290,-)
31 januari 1992(92/12)
14 februari 1992 (92/13)
27 maart 1992 (92/14)

23, 24, 27, 28 en 29 januari 1992 (92/16)
5, 6, 9, 10 en 11 maart 1992 (92/17)
Praktische diagnostiek schimmrünfecties
(/"280,-)

II april 1992 (ochtend) (92/24)
De benauwde papegaai (f 175,-)
II april 1992 (middag) (92/25)

21, 22 en 23 mei 1992(92/15)
Stafylokokken mastitis rund (f 300,-)
26 mei 1992 (92/20)

Epidemiologie II (ƒ2.950,-)
I t/m 5 juni 1992 (92/18)
14 t/m 18 september 1992 (92/50)
De cursus 92/18 is volgeboekt.

Nadere informatie over PAO-Diergeneeskunde
cursussen kunt u vinden in onze cursusbrochure
voorjaar 1992.

Inlichtingen: Secretariaat PAO-Diergeneeskunde,
Postbus 85205, 3508 AE Utrecht.
Telefoon: 030-517374, fax: 030-516490.
Bankrekeningnummer 55.56.71.100; gironummer
van de ABN 1412.

Journal of the Royal Netherlands Veterinary Association
Deel 117, aflevering 3, i februari 1992

Loodintoxicatie bij rundvee in Noord-Nederland. Vervolgonderzoek bij twee bedrijven;

A. Wijbenga, F. R. van der Kolk, I. J. R. Visser en A. J. Baars 78
Sectiebevindingen bij mestvarkens gedurende de periode 1979-1989;

In deze raad zijn vertegenwoordigd alle Afdelingen en
Groepen van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde.

Julianalaan 10, Postbus 14031, 3508 SB Utrecht (tel.
030-5101 Il/fax 030-51 1787).

Het Tijdschrift voor Diergeneeskunde is het verenigings-
tijdschrifi van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde.

De abonnementsprijs voor dierenartsen niet-leden van de
Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde en voor niet-dierenarlsen wordt vastgesteld door
het Hoofdbestuur.

Algemene Bank Nederland N.V., Postbus 30, 3500 AA
Utrecht, nr. 55 50 48 861 en Crediet en EBfectenbank
N.V, Postbus 85100,3508 AC Utrecht, nr 69 93 61 443.

Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde,
Julianalaan 8-10, Utrecht
Postbus 14031, 3508 SB Utrecht. Telefoon: 030 - 51 01 11. Fax. 030-511787

Chef de bureau Marij van Oostrum - Schuurman Hess
Vacaturebank Jacquehne Duerinck
Administrateur s. l. Oostindiën

The Veterinary Quarterly tegen gereduceerd tarief
Buitengewone Algemene Vergadering
XlVe Veterinaire Studenten Almanak

Grenzen en perspectieven voor de rundveehouderij; W. Sybesma
Congresreis Groep Geneeskunde van het Rund
Veterinaire golfkampioenschappen 1992

Lead intoxication of cattle in the northern part of the Netherlands. Follow up study on cattle
of two dairy farms; A. Wijbenga, F. R. van der Kolk, I. J. R. Visser, and A. J. Baars

on a large veterinary practice in the Netherlands; M. Bethlehem and I. J. R. Visser

Beeld van een Chow Chow in de Langestraat te
Enschede. Dit beeld werd vervaardigd door
Joop Hekman en gefotografeerd door mevr. dr.
Ingrid van der Gaag.

Richtlijnen voor auteurs (VancouverStyle) zijn op aanvraag verkrijgbaar (zie ook Tijdschr Diergeneeskd 1992; 117:31-4).
De Redactie aanvaardt geen aansprakelijkheid voor schade welke — direct of indirect — het gevolg mocht zijn van
gebleken onjuistheden in de inhoud van de in dit tijdschrift opgenomen artikelen waarbij de auteur is vermeld of in de
inhoud van de in dit tijdschrift geplaatste advertenties.

Advertenties kunnen zonder opgaaf van redenen door de Redactie worden geweigerd of ingetrokken.

Niels uit dit tijdschrift mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van druk, microfilm of op welke

Jarenlange research. Precieze samenstelling
en aandacht voor het kleinste detail. Dat zijn de
basis ingrediënten voor de produkten van "The
lams Company": EUKANUBA hondevoeding en
lAMS kattevoeding.

Het is een compleet droogvoeder, over-
wegend samengesteld uit ingrediënten van dierlijke
oorsprong. Deze zijn voor de hond en de kat zeer
makkelijk verteerbaar en hebben een bijzonder
hoge voedingswaarde. Elk ingredient wordt zorg-
vuldig gecontroleerd op konstante kwaliteit en
versheid. Groeistudies enerzijds en onderzoek naar
de proteine-efficientie-ratio
anderzijds, tonen aan dat de
gebruikte proteïnen van de
allerhoogste kwaliteit zijn.

Door analyses van de ontlasting en de urine
wordt de metabole energie van de voeding
gemeten (de meeste fabrikanten geven slechts
een schatting).

Het resultaat? De beste voeding voor honden
en katten die aan de allerhoogste eisen voldoet.
Daarom menen wij dat het uw advies waard is.

De beste vriend van de mens verdient het al-
lerbeste. In dit geval één van de meest gewaardeerde
honde - en kattevoeders ooit samengesteld.

Voor meer informatie: Holland Diervoeders
B.V, Postbus 8221, 3503 RE UTRECHT
Tel. 030-479611.

1 zakje Benfital oplossen in
2 liter water van 30° ä 40° C.
3Xper dag aan het kalf
toedienen (3x2 liter)
ter vervanging van melk.
Vaak kan na / dag de
melkvoeding hervat worden.

Samenvatting
Zowel toxicologische als veterinaire epidemiologische studies
hebben aangetoond dat ovariële steroïden en hun synthetische
derivaten het ontstaan van mammatumoren bij de hond kunnen
bevorderen. Verondersteld is dat afwijkingen in hetfunctioneren
van de hypofyse, vooral met betrekking tot de groeihormoonse-
cretie, betrokken zijn bij dit proces.

In dit artikel wordt een overzicht gegeven van de rol die
endogene en exogene hormonen kunnen spelen in de ontwikke-
ling van mammatumoren bij de teef Onderzoeksresultaten doen
vermoeden dat steroïdhormonen zorgen voor proliferatie van
normaal epitheel, hetwelk leidt tot een toename van de populatie
cellen welke gevoelig zijn voor het ontwikkelen van tumoren
Daarnaast kunnen partieel getransformeerde cellen worden
aangezet tot proliferatie.In volledig getransformeerde cellen in
een laat stadium van de tumorontwikkeling is een dergelijk
groeistimulerend effect mogelijk van minder belang. In dit
stadium zijn steroidhormoon-receptoren vaak afwezig, hetwelk
wijst op een meer autonome groei

Uit beschikbare gegevens valt op te maken dat, voor de
diergeneeskundige praktijk, ovariëctomie op jonge leeftijd at
middel tot oestruspreventie voor wat betreft het risico van
mammatumoren te verkiezen is boven toediening van progesta-
genen.

Daarentegen is er nog geen aanwijzing dat ovariëctomie bij
honden met een mammacarcinoom de kans op het later optreden
van metastasen verkleint

De hypothese dat overproduktie van groeihormoon een belang-
rijkefactor is bij de ontwikkeling van spontane mammatumoren
bij de hond kon niet worden bevestigd De rol van prolactine en
thyroïdhormonen in dit proces blijft onzeker

Toxicity studies as well as epidemiological studies in veterinary
medicine have shown that both ovarian steroids and a large
number of synthetic derivatives may promote the formation of
mammary tumours in dogs. Abnormalities in pituitary function,
particulary in the secretion of growth hormones, have been
assumed to be involved this process.

In the present paper the possible role of endogenous and
exogenous hormones in the pathogenesis of mammary tumours
in bitches is reviewed The available evidence suggests that
steroid hormones may act at an early stage in the development of
tumours by stimulating the proliferation of normal epithelium

2 Vakgroep Geneeskunde van Gezelschapsdieren, Faculteit Diergeneeskunde, Rijksuni-
versiteit Utrecht, Yalelaan 8, Postbus 80.154, 3508 TD Utrecht.

This results in an increase in the number of susceptible cells. In
addition a growth-stimulating action may be exerted upon cells
which have undergone partial malignant transformation, but
possibly to a lesser extent upon fully malignant cells at a late
stage of tumour development In advanced mammary cancers
steroid receptors are frequently absent which may indicate a
more autonomous pattern of growth.

It seemsjustified to conclude that in clinical practice ovariectomy
at an early age as a measure to prevent oestrus is to be preferred
to progestin treatment with regard to the risk of mammary
carcinoma. Still, there is no indication that in dogs, ovariectomy
will reduce the risk of metastasis once the animal is presented
with a mammary carcinoma.

The earlier assumption that overproduction of growth hormone
is an important factor in the pathogenesis of spontaneous
mammary tumours in the dogs could not be proven. The role of
prolactin and of thyroid hormones in this process continues to be
uncertain

Spontane maligne mammatumoren komen bij teven voor in een
frequentie van 198,8/100.000 (23). Dit getal komt uit een
studie uitgevoerd in een algemene populatie teven in de San
Francisco Bay Area in Californië. Bij ongeveer 20-40% van de
honden met mammatumoren is sprake van de ontwikkeling van
maligne processen (9,22,23,59). De risico\'s voor het ontstaan
van benigne en maligne mammatumoren, tegelijkertijd of na
elkaar optredend, zijn gecorreleerd (5, 9, 59). In klinische
studies was de leeftijd waarop benigne tumoren werden
gediagnostiseerd jonger dan (55), of gelijk aan die gezien bij
maligne tumoren (30, 72), Studies uitgevoerd binnen drie
geïsoleerde beagle-kolonies, waarbij behandeling veel sneller na
het ontstaan van tumoren plaatsvond dan in de reguliere
praktijk, toonden aan dat benigne tumoren vaker voorkwamen
op jonge leeftijd dan maligne tumoren (18, 58, 93),
Experimentele en epidemiologische gegevens geven aan dat de
carcinogenese geen enkelvoudig proces is. Bijdragen hieraan
kunnen volgens het tweestaps model van Moolgavkar etaL (56,
57) worden geleverd door:

2, factoren, initiatoren genaamd, die veranderingen in het
genoom (\'hits\') in gevoelige cellen bewerkstelligen; hierbij
wordt gedacht dat minstens twee zulke veranderingen nodig
zijn voor volledige transformatie; de eerste veroorzaakt
intermediaire cellen, de tweede het ontstaan van maligne
cellen;

3. factoren, promotoren genaamd, die het ontstaan van de
tweede "hit" vergemakkelijken door de populatie intermedi-
aire cellen te vergroten, of indirect de tweede stap bewerk-
stelligen door de inductie van homologe chromosoom-
uitwisseling;

Anderzijds kan de gevoeligheid van cellen voor tumorgene
invloeden verminderd worden door:

Volgens een ander model voor carcinogenese (13), zou één van
twee veranderingen in het genoom resulteren in een gewijzigde
respons van de doelwitcel op groei- en differentiatiesignalen. De
andere verandering zou de doelwitcel een maligne karakter
geven, wat zou kunnen gebeuren vóór of nä de respons-
modificatie. Als alleen de laatstgenoemde verandering plaats-
vindt, zou er een \'slapende\', potentieel maligne cel ontstaan. In
beide hierboven genoemde modellen moeten twee uitzonder-
lijke, maatgevende veranderingen in het genoom optreden in
een gevoelige cel, waarschijnlijk een stamcel, om een volledig
getransformeerde toestand te bereiken. Het is evenwel voorstel-
baar dat de kritische genetische veranderingen niet identiek zijn
in verschillende mammacarcinomen, en ook dat hun aantal
groter is dan twee (20). De instabiliteit van het genoom die
gedacht wordt te bestaan in volledig getransformeerde cellen
(67) welke ontsnapt zijn aan de normale groeir^ulatie, kan een
situatie creëren waarin verdere genetische veranderingen waar-
schijnlijk worden. Deze laatste veranderingen zouden belangrijk
kunnen zijn voor de progressie van de tumor naar een
agressiever gedrag (45, 67).

De ontwikkeling van benigne proliferatieve laesies van de
mammae is op twee manieren met het proces van carcinogenese
in verband gebracht. Ten eerste: sommige benigne tumoren
vertegenwoordigen de uitgroei van intermediaire cellen onder
invloed van promotoren (45,57). Ten tweede zouden dergelijke
laesies kunnen ontstaan uit cellen die enigszins gedifferentieerd
waren ten tijde van blootstelling aan Initiatoren (76).
Om de rol van hormonen in de Pathogenese van mammatumo-
ren vast te stellen, is het belangrijk om hun mogelijke betrokken-
heid te relateren aan de stadia van tumorontwikkeling. Van
hormonen wordt vermoed dat ze zich gedragen als factoren
hierboven genoemd onder 1), 3), 4) en 5) (voor overzichten zie
ref. 77,97). Het is mogelijk dat ze tumorbevorderend zijn in één
stadium en -remmend in een ander, grotendeels afhankelijk van
het ontwikkelingsstadium van het doelwitweefsel (76).
Van belang bij het bestuderen van factoren betrokken bij de
tumorgenese is tevens dat:

— de hormoonconcentratie in plasma van tumordragende
dieren niet noodzakelijkerwijs een maat is voor de situatie
gedurende de lange periode van tumorontwikkeling vooraf-
gaande aan het manifest worden van de tumor (89).
Anderzijds blijft bij de hond ovariële activiteit tijdens het
gehele leven aanwezig (15). Dus, bepaling van plasmahor-
moonconcentraties, zelfs op het moment dat de tumor
gedetecteerd kan worden, kan toch nog van belang zijn.

— Op cellulair niveau kunnen hormoonconcentraties afwijken
van die in plasma. Het mammaweefsel kan zijn endocriene
omgeving wijzigen door specifieke opname van hormonen
en door lokale omzetting van voorlopermoleculen in biolo-
gisch actieve vormen. De efBciëntie van dit proces is
mogelijk groter in tumorweefsel dan in normaal klierweefsel
(19, 86, 95).

— De expressie van receptoren of hun afiSniteit voor specifieke
liganden zou veranderd kunnen zijn in getransformeerde
cellen, hetwelk kan leiden tot een veranderde gevoeligheid
voor circulerende hormonen bij ongewijzigde plasmacon-
centraties (14).

De incidentie van mammacarcinomen bij de hond neemt toe tot
op late leeftijd, wat gerelateerd wordt aan het aanhouden van de
activiteit van het ovarium in deze species (87). Een directer
bewijs voor de betrokkenheid van ovariële hormonen in
mammatumorgenese bij de hond, bestaat uit de waarneming dat
een sterk beschermend effect werd bereikt door ovariëctomie op
jonge leeftijd. De grootte van dit effect was afhankelijk van het
aantal oestrische cycli dat de teef reeds had ondergaan, en indien
castratie uitgevoerd werd bij teven ouder dan 2\'/2 jaar, werd
geen beschermend effect aangetoond (88). Volgens een ander
onderzoek is ook ovariëctomie op latere leeftijd gecorreleerd
met een verminderde kans op benigne mammatumoren, terwijl
er een tendens (P=0,08) zou bestaan naar een verminderd risico
op de ontwikkeling van maligne mammatumoren (55). In een
andere \'case-control\'-studie (72), was de incidentie van beide
categorieën tumoren ongeveer driemaal verminderd na ovariëc-
tomie (leeftijd niet gespecificeerd). Bovendien zou er bij
geovariëctomeerde honden een relatieve toename van maligne
tumoren ten opzichte van benigne tumoren bestaan, vergeleken
met intacte teven (59). Samenvattend wijzen deze bevindingen
erop dat mammatumoren in ieder geval voor een deel afhanke-
lijk zijn van ovariële hormonen voor hun ontwikkeling. Hierbij
zouden de twee categorieën kunnen verschillen gedurende de
latere ontwikkelingsstadia, waarbij benigne tumoren in sterkere
mate afhankelijk zijn dan maligne.

Van andere factoren die samenhangen met het functioneren van
ovaria en mammae, zoals dracht en het hebben van het eerste
nest op jonge leeftijd, is niet aangetoond dat ze het risico op
mammatumoren verminderen (8,32, 88,93). De mogelijkheid
dat het hebben van veel pups enige mate van bescherming biedt
(18, 100), is onvoldoende onderzocht. Gegevens over het effect
van aan schijnzwangerschap gerelateerde lactatie, hetwelk bij
bepaalde teven ongeveer twee maanden na de oestrus voor-
komt, zijn tegenstrijdig (30, 32, 100). Hierbij mag bedacht
worden dat de zwangere en niet zwangere cycli bij de hond
vrijwel gelijk zijn voor wat betreft lengte en endocriene
kenmerken Ö 5). De mate van differentiatie van de melkklier die
bereikt wordt onder beide condities kan dan ook gelijkwaardig
zijn (6, 15, 28).

Tussen het optreden van onregelmatigheden in de lengte van de
oestrische cyclus en het risico op benigne of maligne mammatu-
moren, is geen verband gevonden (8, 32).

Veel aandacht is besteed aan toxicologische onderzoeken naar
de effecten van toegediende progestagenen en oestrogenen aan
honden. Langdurige toediening van alléén di-ethylstilbo-oestrol
(40,41) of andere synthetische oestrogenen (12,28), leidde niet
tot een verhoogde incidentie van mammatumoren, hoewel deze
hormonen wel ovariumcarcinomen zouden kunnen induceren
(40, 41). In studies waarbij langdurig progesteron of een
synthetisch derivaat hiervan werd gegeven — in doses die de
secretie van endogene ovariële steroïden onderdrukten — trad
hyperplasie van de melkklieren en een verhoogde incidentie
van, voornamelijk benigne, mammatumoren op (12, 17, 28,
33). Maligne tumoren ontstonden vooral tijdens behandeling

met progestageen/oestrogeen combmaties (12). Progestagenen
afgeleid van 19-nortesteron schijnen minder tumorgeen dan
progesteron-derivaten (12, 28). Ook bij knaagdieren (46, 54,
75,107) en apen (92), kunnen progestagenen of progestageen/
oestrogeen combinaties de ontwikkeling van mammatumoren
bevorderen.

Men wijt de verschillen in tumorgeniteit van progestagenen wel
aan verschillen in hun progestagene potentie. Zo is opgemerkt
(28), dat de \'tumorgene\' progestagenen — in termen van de
biologische activiteit (63) — in een vele malen hogere concen-
tratie zijn getest bij de hond, dan de \'non-tumorgene\' progestage-
nen. Deze zienswijze wordt bevestigd door de waarneming dat
een lage dosis (2 mg/kg iedere 3 maanden) medroxyproge-
steron-acetaat (MPA) geen tumorbevorderend effect heeft (17).
Belangrijk in dit verband zijn bevindingen bij het experimentele
mammacarcinoom bij de rat, waarbij tijdstip en dosering van
MPA- behandeling bepaalden of een beschermend of stimule-
rend effect op de tumorgenese ontstond (74, 75).

Injecteerbare progestagenen (MPA of proligeston) worden in
sommige Europese landen door dierenartsen gebruikt om de
oestrus bij teven te voorkomen. Deze behandeling (onafhanke-
lijk van de soort progestageen) verhoogde de kans op benigne
tumoren 1,4 maal ten opzichte van intacte, onbehandelde
honden (55), maar veranderde de kans op mammacarcinomen
niet. In andere studies was het voorkomen van palpabele
knobbels in de melkklier (niet histologisch onderzocht) niet
(MPA, ref. 68; proligeston, ref. 104) of licht (MPA, ref. 104)
verhoogd in progestageen-behandelde teven.
Als men een vergelijking maakt tussen ovariëctomie op jonge
leeftijd en progestageenbehandeling, als maatregelen ter voor-
koming van de oestrus, is de laatste uiteraard geassocieerd met
een veel hoger risico op mammatumoren.

d. Mogelijke mechanismen voor de rol van steroïdhomionen
in de ontwikkeling van mammatumoren

Eén manier waarop Steroidhormonen de ontwikkeling van
mammatumoren kunnen beïnvloeden, is door groeistimulatie
van normaal weefsel, waardoor het aantal gevoelige cellen
toeneemt (56, 77, 97). Progestagenen zijn bij de hond in staat
een volledige lobulo-alveolaire ontwikkeling van de melkklie-
ren tot stand te brengen, met hyperplasie van secretoire en myo-
epitheliale elementen, terwijl oestrogenen de ductale groei
bevorderen (6, 28). Mogelijk worden deze effecten voor een
belangrijk deel direct op het niveau van de melkklier tot stand
gebracht, daar dit orgaan receptoren bezit voor zowel oestroge-
nen (ER) als progestagenen (PR) (6, 79, 80).
Een tweede manier waarop Steroiden de carcinogenese in cellen
van doelwitorganen zouden kunnen beïnvloeden, is door
structuren binnen het genoom te veranderen. Een voorbeeld
hiervan is de vorming van covalente DNA-adducten (met tot nu
toe onbekende eigenschappen) in niercellen van de hamster,
onder invloed van di-ethyl-stilbo-oestrol of oestradiol (48).Een
ander voorbeeld is de inductie van homologe chromosoom-
uitwisseling welke het mechanisme zou kunnen zijn waarmee
MPA mammacarcinomen induceert in vrouwelijke muizen
(46).

Ook in latere stadia van het transformatie-proces worden
steroïdhormonen gedacht de groei van betrokken cellen te
stimuleren (56,77, 97). Het is echter niet mogelijk om met
zekerheid vast te stellen welke histopathologie van de melkklier
overeenkomt met de aanwezigheid van cellen in het intermedi-
aire stadium van de transformatie. Dit staat het uitvoeren van
klinisch onderzoek aan hormonale beïnvloeding van dit soort
cellen in de weg. De volgende twee secties zullen gewijd zijn aan
een discussie over de effecten van steroïden in vitro of in vivo op
klinisch manifest geworden non-maligne of maligne tumoren of
hiervan afgeleide cellen.

Van slechts enkele non-maligne proliferatieve laesies mag
worden aangenomen, in termen van het tweestaps model van
carcinogenese, dat ze de uitgroei van zogenaamde intermediaire
cellen vertegenwoordigen, met een hoog risico op verdere
transformatie (45, 56). Het is duidelijk, dat er een grote variatie
is onder de als benigne beschouwde laesies van de melkklier,
voor wat betreft het risico op het ontwikkelen van kanker (69).
Mogelijkerwijs vertegenwoordigen vele van deze laesies cellen
die veranderingen van het genoom hebben ondergaan in een
meer gedifferentieerd stadium (76). Dankzij het reeds doorge-
maakte differentiatieprogramma is voor deze cellen de kans op
volledige maligne transformatie kleiner dan voor intermediaire
cellen. Het risico kan soms hoger zijn dan dat voor normale
cellen.

De meeste (histologisch) benigne proliferatieve laesies van de
mammae bij de hond, bevatten ER en PR (39,50, 80), hoewel
in een aantal studies ook een minder frequent voorkomen werd
gezien (35, 71, 73). De waarneming dat de PR-concentratie in
benigne laesies bij de hond hoger is dan in onveranderd weefsel,
is interessant in verband met het beschreven tumorbevorde-
rende effect van progestagenen (zoals hierboven behandeld).
Er zijn aanwijzingen dat bepaalde regelmechanismen in non-
maligne tumorcellen nog functioneren zoals in normaal epitheel.
Zo werd een veriengde levensvatbaarheid in organotypische
celkweek, evenals een secretoire respons, gezien gedurende
behandeling met een combinatie van (onder andere) oestradiol,
progesteron, cortisol en insuline (106).

Om de rol van oestrogenen in de groei van humane borstkanker-
cellen te bestuderen, is in veel onderzoek gebruik gemaakt van
cellijnen van deze cellen.

De resultaten geven aan dat oestrogenen de groei van ER-
positieve cellen deels bevorderen, door de activiteit van enzy-
men betrokken bij DNA-synthese te verhogen (43). Ook is de
produktie van een groeifactor als \'transforming growth factor-a\'
(TGF-a) verhoogd in de aanwezigheid van oestradiol (4, 21).
Of oestrogenen ook de produktie van \'insulin-like growth
factor-I\' (IGF-I) in deze cellen stimuleren, is onzeker (21, 42).
Naast mitogene effecten van oestrogenen uitgeoefend middels
groeifactoren, zouden deze hormonen direct invloed kunnen
hebben op de expressie van proto-oncogenen zoals c-myc en c-
fos, die betrokken zijn bij groeiregulatie (24, 103). Hoewel
gedacht wordt dat progestagenen voornamelijk groeiremmend
werken bij humane borstkanker, werken ze in vitro soms
groeibevorderend bij primaire carcinomen (49) of kankercellij-
nen (7).

Opvallend is de bevinding in één borstkankercellijn (T47D) dat
progestagenen zowel de expressie van \'epidermal growth factor\'
(EGF)(61) als van zijn receptor (62) verhoogden. Hoe deze
acties van progestagenen samenhangen, is nog niet aangetoond.
Het zal interessant zijn om cellijnen van mammacarcinomen
van de hond te bestuderen om vast te stellen of vergelijkbare
effecten als hierboven beschreven gevonden kunnen worden.

In sommige studies bij de hond werden steroïdreceptoren even
vaak aangetoond in primaire mammacarcinomen als in benigne
tumoren (35, 71, 73). Mogelijk is dat voor de eerste groep een
overschatting van het wérkelijk voorkomen. Er is namelijk een
aanzienlijk aantal primaire mammacarcinomen dat — vanwege
de infiltrerende groeiwijze — histologisch normaal mamma-
epitheel bevat en dus vals-positieve uitkomsten kan opleveren
bij receptoranalyse (79, 80). Primaire mammacarcinomen
zonder \'normaal\' mamma-epitheel waren vaker ER- en PR-
negatief dan onaangetast mamma weefsel of non-maligne proli-
feratieve laesies (80).

Wanneer carcinomen afkomstig van honden ER-positief waren,
kon de groei van transplantaten ervan in naakte muizen geremd
worden door gonadectomie. Deze remming kon worden
opgeheven door toediening van oestradiol of testosteron (71).
Dergelijke tumoren, gekweekt in vitro, reageerden op oestradiol
met een toename van 3H-thymidine labeling (47). Bovendien is
waargenomen dat de DNA-afhankelijke RNA-polymerase
activiteit in geïsoleerde kernen van mammacarcinomen van de
hond, gestimuleerd werd door cytosol dat geïncubeerd was met
oestradiol, di-hydro-testosteron of het synthetische progestageen
R5020. Deze stimulatie werd alleen gezien indien de tumor
receptoren had voor deze Steroiden (98). Gezien de oorsprong
van het weefsel gebruikt voor bovengenoemde studies, kan men
concluderen dat ook in een laat stadium - nadat tumoren
detecteerbaar zijn geworden — Steroidhormonen soms kunnen
bijdragen aan tumorgroei. Deze invloed lijkt echter van
beperkte omvang te zijn.

Zoals reeds eerder vermeld, bevorderen sexsteroïden de ontwik-
keling van mammacarcinomen bij de hond het meest uitgespro-
ken op jonge leeftijd (87,88). Tevens is ovariëctomie tegelijker-
tijd met het verwijderen van primaire carcinomen niet in staat
gebleken om de uitgroei van metastasen te voorkomen (1, 32,
87), alhoewel sommige auteurs wél positief waren over zo\'n
behandeling (voor een overzicht zie ref. 34). Het wordt niet
uitgesloten geacht dat een dergelijke adjuvante behandeling de
incidentie van tumoren in de overgebleven melkklieren vermin-
dert (8). Het probleem een remmend effect van ovariëctomie op
de groei van mammacarcinoom- metastasen bij de hond vast te
stellen, zou gelegen kunnen zijn in het persisteren van de secretie
van sexsteroïden of hun voorlopers door de bijnieren (15). Een
andere reden voor het gebrek aan een remmend effect door
ovariëctomie, zou het veelvuldig voorkomen van ER- en PR-
negativiteit in zulke metastasen kunnen zijn (11, 80). Een
manier waarop steroïdreceptor-negatieve cellen zich zouden
kunnen onttrekken aan steroïdhormoon-afhankelijke groei, is
door autonome produktie van autocrien/paracrien werkende
Polypeptide groeifactoren (overzicht in ref. 21). Vooriopige
gegevens wijzen op het bestaan van een dergelijk mechanisme in
steroïdreceptor-negatieve cellijnen van mammacarcinoom- me-
tastasen van twee honden (101,102). Anderzijds zou autonome
groei het gevolg kunnen zijn van constitutieve expressie van
andere elementen behorend tot het intracellulaire signaal-
overdrachtsysteem dat celdeling controleert (37).
Nauwkeurig uitgevoerde studies zouden moeten uitwijzen of
ovariëctomie van waarde is bij het voorkómen van metastasen
en/of recidiven van mammacarcinomen bij de hond. Het zou
aan te raden zijn binnen dergelijke studies de ER-, PR-, en
mogelijk de androgeenreceptor (AR)-status van primaire carci-
nomen vast te stellen om de prognostische waarde ervan te
bepalen (52). Wellicht zouden anti-oestrogenen zoals tamoxifen
waardevol kunnen zijn voor de behandeling van sommige van
deze carcinomen. Kortdurende toediening van dit medicament
bij honden bleek in mammacarcinomen het ER-niveau te
beïnvloeden. In deze studie werd helaas geen klinische respons
vermeld (11). Tamoxifen bleek ook in staat de groei van een
cellijn van een mammacarcinoom van een hond in naakte
muizen te remmen. Interessant was dat deze inhibitie optrad in
afwezigheid van detecteerbare ER (66). Toch wordt het niet
waarschijnlijk geacht dat — van ER te onderscheiden — anti-
oestrogeen-bindingsplaatsen (AEBS) verantwoordelijk zijn
voor de remmende werking van tamoxifen op carcinomen
onder klinische condities (44, 91, 94). Misschien oefenen non-
steroïdale anti-oestrogenen hun ER-onafhankelijke effecten op
celproliferatie uit door antagonisme van calmoduline (91).

Naast een direct effect van Steroidhormonen op de groei van de
melkklier en op stimulatie van tumorvorming in dit orgaan,
wordt hun werking wel in verband gebracht met effecten op de
hormoonsecretie door de hypofysevoorkwab. Zo is het mam-
matumorbevorderende effect van oestrogenen bij knaagdieren
afhankelijk van de stimulatie van de secretie van prolactine
(PRL) (54, 107, 108). Behandeling van proefhonden met
progesteron bleek te kunnen leiden tot zowel acromegalie
alsook tot het optreden van mammatumoren (16, 17, 33, 38,
99). Dit heeft tot de hypothese geleid dat groeihormoon (GH)
betrokken zou kunnen zijn bij de mammatumorgenese van de
hond (28,99). De rol van deze hormonen zal worden behandeld
in de volgende paragraaf

Langdurige toxicologische studies hebben aangetoond dat
toediening van progestagenen bij de hond aanleiding kan geven
tot acromegalie en diabetes mellitus (38,90) als gevolg van GH-
overproduktie (16, 25, 33). In één studie werd gevonden dat
mammatumorontwikkeling gedurende progestageenbehande-
ling duidelijker was bij teven met verhoogde GH-spiegels dan bij
teven zonder GH-verhoging (16). De verhoogde incidentie van
mammatumoren veroorzaakt door progestageenbehandeling
kon worden veriaagd door eerst hypofysectomie uit te voeren
(17). Aanwijzingen voor de rol van GH-overproduktie kwamen
ook naar voren uit onderzoeken waarbij de morfologie van de
hypofyse van honden met spontane mammatumoren een hoge
secretoire activiteit van somatotrope cellen liet zien (2, 29).
Verhoogde GH-niveaus werden ook gevonden in enkelvoudige
bloedmonsters bij de meerderheid van een groep honden met
spontane mammatumoren (29).

In een recente \'case-control\'-studie waren wij echter niet in staat
een verschil in basale GH-niveaus aan te tonen in monsters
genomen op 3-5 verschillende dagen, tussen honden met
spontane benigne of maligne tumoren enerzijds, en een groep
controlehonden met een gelijke leeftijdsopbouw anderzijds. Er
kwamen wel afwijkingen van de GH-secretie aan het licht in
honden met mammatumoren, zoals een verminderde GH-
respons op de clonidine-stimulatietest (81, 84). Het is echter
onduidelijk of dit resultaat wijst op een betrokkenheid van GH
bij de mammatumorgenese of als een epifenomeen moet
worden beschouwd. Het ontbreken van afwijkingen in basale
GH-niveaus sluit de mogelijkheid van verhoogde spiegels tijdens
een eerder stadium van de ziekte niet uit Deze laatste
mogelijkheid lijkt echter minder aannemelijk, omdat jonge
honden relatief resistent zijn tegen de inductie van GH-
overproduktie door progestagenen (26, 53, 83).
Onlangs werd beschreven dat humane borstkankerpatiënten
vaak een verhoging van plasmaconcentraties van GH hebben
(31). Deze bevinding kan van belang zijn gezien het feit dat dit

hormoon bij de mens aan PRL-receptoren bindt en een potent
lactogeen is, een eigenschap die niet schijnt te bestaan in andere
species dan primaten (65).

Experimentele studies bij verschillende zoogdieren hebben
aangetoond dat PRL, samen met verscheidene andere hormo-
nen zoals oestrogenen en progesteron, noodzakelijk is voor
lobulo-alveolaire groei van de melkklier (zie ref. 105 voor een
overzicht). Naast deze groeistimulatie — mogelijk synerg met een
door PRL geïnduceerde, in de lever geproduceerde groeifactor,
genaamd synlactine (64) — is PRL noodzakelijk voor de inductie
van differentiatie en lactogenese (105). Bovendien stimuleert
PRL de expressie van ER en mogelijk van PR in mammacellen
bij de muis (60). Indien hetzelfde voor de hond geldt, zou dit
hormoon de gevoeligheid van zulke cellen voor de mitogene
effecten uitgeoefend door sexsteroïden, kunnen vergroten.
Hoewel de betrokkenheid van PRL bij vroege, intermediaire en,
mogelijk, late stadia van mammatumorgenese is vastgesteld bij
knaagdieren (54,107, 108), is relatief weinig bekend over zo\'n
effect bij de hond. Bindingsplaatsen met hoge afSniteit voor PRL
werden aangetoond in alle monsters van niet aangetast melk-
klierweefsel en van non-maligne tumoren bij de hond (82).
Beide weefseltypen reageren in vitro op het lactogene effect van
PRL, gegeven in combinatie met andere hormonen (3, 106).
Groei werd niet gekwantificeerd in deze studies.
Andere in vitro studies hebben een mitogeen effect van PRL
aangetoond op mammatumoren bij knaagdieren (51) evenals
op humane borstcarcinomen (70). Dit wijst op een direct effect
van dit hormoon, waarschijnlijk uitgeoefend na binding aan zijn
receptor (70). Bij bijna 30% van de mammacarcinomen bij de
hond (inclusief enkele metastasen) zijn PRL-receptoren gevon-
den (82). Sommige primaire carcinomen zouden vals-positieve
uitslagen kunnen geven door de aanwezigheid van \'normaal\'
melkklierepitheel. Zulke \'onzuivere\' monsters zijn niet meege-
nomen in het bovenstaande percentage. De aanwezigheid van
PRL-receptoren is dus minder frequent in maligne melkklier-
weefsel, dan in onaangetast weefsel of non-maligne laesies. Dit
wijst, zoals gezien met betrekking tot de aanwezigheid van ER
en PR (80), op progressie naar een hormoon-onafhankelijke
toestand in een deel van de maligne tumoren, in een bepaald
stadium na de transformatie.

In enkele studies is onderzocht of er verband is tussen het
secretie-patroon van PRL en de mammatumorgenese. Bij teven
met mammacarcinomen is een verhoging van het PRL-gehalte
van de hypofyse, bepaald met radio-immuno-assays (85), en
van het aantal histochemisch aantoonbare lactotrope cellen (2)
aangetoond. Anderzijds is ook wel een verminderde secretoire
activiteit van lactotrope cellen gevonden, zoals bepaald met
immunohistochemische technieken, bij honden met mammatu-
moren of -dysplasieën (29). Basale PRL-niveaus in serum van
honden met mammacarcinomen (36) of met benigne mamma-
tumoren (29) bleken overeen te komen met die van controle-
honden. Gelijkluidende resultaten werden door ons verkregen
in een recente \'case-control\'-studie (78). Wel werd door ons een
vrijwel significante (P=0,05) verhoging van de PRL-secretie als
respons op de stimulatie door thyrotropine-vrijmakend hor-
moon gezien. In subgroepen honden, ingedeeld naar benigne of
maligne ziektebeeld en naar aan- of afwezigheid van progesta-
geen-blootstelling, werd deze verhoging van de PRL-respons ten
opzichte van vergelijkbare controles iedere keer gezien, hoewel
niet statistisch significant in deze subgroepen (78).
Geconcludeerd kan worden, dat het niet uitgesloten is dat PRL
bijdraagt aan de mammatumorgenese bij de hond, door de groei
van mammaepitheel te stimuleren. Anderzijds zou het differenti-
atie-bevorderende effect (105) kunnen beschermen tegen de
ontwikkeling van neoplasieën (77). Aangezien sommige mam-
macarcinomen PRL-receptoren bevatten, en verhoogde PRL-
niveaus voorkomen bij sommige honden met deze tumoren,
zou het waardevol kunnen zijn om PRLonderdrukkende
medicamenten (zoals bromocriptine) te onderzoeken op het
vermogen de groei van dergelijke receptor-positieve tumoren te
remmen.

Thyroïdhormonen
Een afname van de functie van de schildklier, blijkens een
verlaging van serum thyroxine-spiegels en verhoogde choleste-
rol-niveaus is beschreven voor honden met spontane mammatu-
moren (29). De controlegroep bestond echter uit zes beagles,
jonger dan de teven met tumoren, wat deze bevinding minder
waardevol maakt. In dezelfde studie rapporteerden de auteurs
een verminderde activiteit van thyrotrope cellen in de hypofyse
bij tumordragende honden en koppelden deze bevinding aan
eenzelfde observatie bij honden gedurende progestageen-behan-
deling (27). Verder onderzoek is noodzakelijk en zou metingen
van vrij T4 kunnen omvatten (96), om aan te tonen of een
afname van de schildklieractiviteit en het ontstaan van mamma-
tumoren bij de hond met elkaar verband houden. Dit zou van
bijzonder belang zijn in verband met de rol to^eschreven aan
dit hormoon in het proces van differentiatie van de melkklier
(96).

— vroege ovariëctomie een zeer goede bescherming biedt tegen
mammatumorgenese. Indien later uitgevoerd, zou deze
behandeling de incidentie van benigne tumoren kunnen
verlagen, terwijl de waarde tegen maligne tumorontwikke-
ling bevestiging behoeft. De effectiviteit van ovariëctomie als
toevoeging aan chirurgie van primaire carcinomen, of in de
behandeling van een vergevorderd stadium van de ziekte, is
over het algemeen teleurstellend geweest. Deze bevindingen
zouden gerelateerd kunnen zijn aan het patroon van stero-
ïdreceptor-expressie in onaangetast en benigne en maligne
tumorweefsel, waarbij het laatste vaker receptor-negatief is
dan de eerste twee. De afwezigheid van ER en PR in de
overgrote meerderheid van mammacarcinoom-metastasen
wijst op autonome groei. Zulke groei kan voortkomen uit
constitutieve expressie van groeifactoren of hun receptoren,
of van andere elementen betrokken bij het intracellulaire
signaal-overdrachtsysteem dat celdeling controleert (37).

— De aanname, gebaseerd op gegevens van toxicologische
studies, dat door progestagenen geïnduceerde GH-overpro-
duktie een belangrijk element is in de ontwikkeling van
mammatumoren, wordt niet bevestigd door resultaten van
een \'case-control\'-studie naar spontane mammatumoren.

— De rol van PRL in mammatumorgenese blijft onzeker.
Evenwel, de detectie van PRL-receptoren in hondetumoren,
tezamen met het waargenomen mitogene effect van dit
hormoon op tumoren bij andere species rechtvaardigt een
klinisch onderzoek naar de waarde van PRL-remmende
stoffen, zoals dopamine-agonisten bij de behandeling van
deze ziekte.

Dit onderzoek werd gesteund door de Nederlandse Kankerbestrijding. De
vertaling van het manuscript uit het Engels werd in belangrijke mate verzorgd
door Marcel Kuiper. De uitgever van fn Vivo Dr. J. G. Delinassios, wordt dank
betuigd voor zijn toestemming tot publikatie van deze Nederlandstalige versie.

1. Allen SW and Mahaffey EA. Canine mammary neoplasia: Prognostic
indicators and response to surgical therapy. Vet Surg 1986; 15: 111
(abstract).

2. Attia MA. Cytological study on the anterior pituitary of senile untreated
beagle bitches with spontaneous mammary tumours. Archs Toxicol 1982;
50: 35-45.

3. Barnawell EE. Analysis of the direct action of prolactin and steroids on
mammary tissue of the dog in organ culture. Endocrinology 1967; 80:
1083-9.

4. Bates SE, Davidson NE, Valverius EM, Freter CE, Dickson RB, Tam JP,
Kudlow JE, Lippmann ME, and Salomon DS. Expression of transforming
growth factor a and its messenger ribonucleic acid in human breast cancer:
its regulation by estrogen and its possible functional significance. Mol
Endocrinol 1988; 2: 543-55.

5. Bender AP, Papermaster-Bender G, Dorn CR, and Schneider R. Asso-
ciations between canine benign and malignant neoplasms. Prev Vet Med
1982; 1: 77-87.

6. Bergink EW, Attia M, and de Jager E. Effects of estradiol-17ß and
progesterone on the mammary gland of the beagle dog: morphology and
receptor levels in the cytosol fraction. In: Wittliff JL and Dapunt O, (eds),
Steroid receptors and hormone-dependent neoplasia. Masson Publ USA
Inc, New York 1980: 219-22.

7. Braunsberg H, Coldham NG, Leake RE, Cowan SK, and Wong W.
Actions of a progestogen on human breast cancer cells - Mechanisms of
growth stimulation and inhibition. Eur J Cancer Clin Oncol 1987; 23:
563-82

8. Brodey RS, Fidler IJ, and Howson AE. The relationship of estrous
irregularity, pseudopregnancy, and pregnancy to the development of
caninemammaryglandneoplasms.J Am Vet Med Assoc 1966; 149:1047-
9.

9. Brodey RS, Goldschmidt MH, and Roszel JR: Canine mammary gland
neoplasms. J Am Anim Hosp Assoc 1983; 19: 61-90.

10. Capel-Edwards K, Hall DE, Fellowes KP, and Vallance DK. Long-term
administration of progesterone to the female beagle dog. Toxicol Appl
Pharmacol 1973; 24: 474-88.

11. Cappelletti V; Granata G, Miodini P, Coradini D, DiFronzo G, Cairoli
F, Colombo G, Nava A, and Scanziani E. Modulation of receptor levels
in canine breast tumors by administration of tamoxifen and etretinate
either alone or in combination. Anticancer Res 1988; 8: 1297-302.

12. Casey HW, Giles RC and Kwapien RR Mammary neoplasia in animals.
Pathologic aspects and the effect of contraceptive steroids. Ree Res Cancer
Res 1979; 66: 129-60.

13. Cerutti PA. Response modification creates promotability in multistage
carcinogenesis. Carcinogenesis 1988; 9: 519-26.

14. Cikes M. Expression of hormone receptors in cancer cells: a hypothesis.
Europ J Cancer 1978; 14: 211-5.

15. Concannon PW. Canine physiology of reproduction. In: Burke TJ (ed).
Small animal reproduction and fertility: a clinical approach to diagnosis
and treatment. Lea & Febiger, Philadelphia 1986: 23-77.

16. Concannon PW, Altszuler N, Hampshire J, Butler WR, and Hansel W.
Growth hormone, prolactin and Cortisol in dogs developing mammary
nodules and an acromegaly-like appearance during treatment with
medroxyprogesterone acetate. Endocrinology 1980; 106: 1173-7.

17. Concannon PW, Spraker TR, Casey HW, and Hansel W. Gross and
histopathologic effects of medroxyprogesterone acetate and progesterone
on the mammary glands of adult female beagle bitches. Fert Steril 1981;
36: 373-87.

18. Chrisp CE and Spangler WL. The malignant canine mammary tumor as
a model for the study of human breast cancer. In: Shifrine M and Wilson
FD (eds), The canine as a bramedical research model: immunological,
hematological, and oncological aspects. Technical Information Center/US
Department of Energy, Washington DC 1980: 331-49.

19. d\'Arville CN, Evans BAJ, Borth wick G, and Pierrepoint CG. Aspects of
steroid metabolism in the normal and neoplastic mammary gland in the
bitch. J Steroid Biochem 1980; 13: 1407-11.

20. Devilee P, van den Broek M, Kuipers-Dijkshoorn N, Kolluri R, Meera
Khan P, Pearson PL, and Comelisse CJ. At least four different chromos-
omal regions are involved in loss of hetero-zygosity in human breast
carcinoma. Genomics 1989; 5: 554-6.

21. Dickson RB and Lippman ME. Estrogenic regulation of growth factor
and polypeptide growth factor secretion in human breast carcinoma.
Endocrine Rev 1987; 8: 29-43.

22. Dorn CR, Taylor DON, Frye FL, and Hibbard HH. Survey of animal
neoplasms in Alameda and Contra Costa Countries, California. I.
Methodology and description of cases. J Natl Cancer Inst 1968; 40: 295-
305.

23. Dorn CR, Taylor DON, Schneider R, Hibbord HH, and Klauber MR.
Survey of animal neoplasms in Alameda and Contra Costa Counties,
California. II. Cancer morbidity in dogs and cats from Alameda County.
J Natl Cancer Inst 1968; 40: 307-18.

24. Dubik D and Shiu RPC. Transcriptional regulation of c-myc oncogene
expression by estrogen in hormone-responsive human breast cancer cells.
J Biol Chem 1988; 263: 12705-8.

25. Eigenmann JE and Rijnberk A. Influence of medroxyprogesterone acetate
(Provera) on plasma growth hormone levels and on carbohydrate
metabolism. I. Studies in the ovariohysterectomized bitch. Acta Endocri-
nol (Kbh) 1981; 98: 599-60Z

26. Eigenmann JE, Eigenmann RY, Rijnberk A, van der Gaag I, Zapf J and
Froesch ER. Progesterone-controlled growth hormone overproduction
and naturally occurring canine diabetes and acromegaly. Acta Endocrinol
(Kbh) 1983; 104: 167-76.

27. El Etreby MF and Fath El Bab MR. Effect of cyproterone acetate, d-
norgestrel and progesterone on cells of the pars distalis of the adeno-
hypophysis in the beagle bitdi. Cell Tissue Res 1978; 186: 399-412.

28. El Etreby MF and Graf KJ. Effect of contraceptive steroids on mammary
gland of female dog and its relevance to human carcinogenecity. Pharmac
Ther 1979; 5: 369^2.

29. El Etreby MF, Müller-Peddinghausen R, Bhargara AS, Fath El Bab MR,
Gräf KJ, and Trautwein G. The role of the pituitary gland in spontaneous
canine mammary tumorigenesis. Vet Pathol 1980; 17: 2-16.

30. Else RW and Hannant D: Some epidemiological aspects of mammary
neoplasia in the bitch. Vet Ree 1979; 104: 296-304.

31. Emerman JT, Leahy M, Gout PW, and Bruchovsky N. Elevated growth
hormone levels in sera from breast cancer patients. Horm Metab Res 1985;
17: 421-24.

32. Fidler IJ, Abt DA, and Brodey RS. The biological behaviour of canine
mammary neoplasms. J Am Vet Med Assoc 1967; 151:1311-18.

33. Frank DW, Kirton KT, Murchison TE, Quinlan WJ, Coleman ME,
Gilbertson TJ, Feenstra ES, and Kimball FA. Mammary tumors and serum
hormones in the bitch treated with medroxyprogesterone acetate for four
years. Fert Steril 1979; 31: 340-6.

34. Hamilton JM. A review of recent advances in the study of the aetiology
of canine mammary tumours. Vet Annu 1975; 15: 276-83.

35. Hamilton JM, Else RW and Forshaw P. Oestrogen receptors in canine
mammary tumours. Vet Ree 1977; 101: 258-60.

36. Hamilton JM, Knight PJ, Beevers J, and Else RW. Serum prolactin
concentrations in canine mammary cancer. Vet Ree 102: 127-8.

37. Heldin C-H and Westermark B. Growth factors: mechanism of action and
relation to oncogenes. Cell 1984; 37: 9-20.

38. Hill R and Dumas K. The use of dogs for studies of toxicity of contraceptive
hormones. Acta Endocrinol (Kbh) 1973; 185 (Suppl): 74-84.

39. Inaba T, Takahashi N, Matsuda H, and Imori T. Estrogen and progesterone
receptors and progesterone metabolism in canine mammary tumours. Jpn
J Vet Sei 1984; 46: 797-803.

40. Jabara AG. Induction of canine ovarian tumors by diethylstilbestrol and
progesterone. Aust J Exp Biol Med Sei 1962; 40: 139-52.

41. Jabara AG. Some tissue changes in the dog following stilbestrol
administration. Aust J Exp Biol Med Sei 1962; 40: 293-308.

42. Karey KP and Sirbasku DA. Differential responsiveness of human breast
cancer cell lines MCF-7 and T47D to growth fectors and 17ß-estradiol.
Cancer Res 1988; 48: 4083-91

43. Kasid A, Davidson N, Gelmann E, and Lippmann ME. Transcriptional
control of thymidine kinase gene expression by estrogens and anti-
estrogens in MCF-7 human breast cancer cells. J Biol Chem 1986; 261:
5562-7.

44. Kauenellenbogen BS, Miller MA, Mulliek A, and Sheen YY. Anti-
estrogen action in breast cancer cells: modulation of proliferation and
protein synthesis, and interaction with estrogen receptors and additional
anti-estrogen binding sites. Breast Cancer Res Treat 1985; 5: 231-43.

45. Knudson Jr AG. A two-mutation model for human cancer. Adv Viral
Oncol 1986; 7: 1-18.

46. Lanari C, Molinolo A, and Pasqualina CD. Induaion of mammary
adenocarcinomas by medroxyprogesterone acetate in BALB/e female
mice. Cancer Utt 1986; 33: 215-23.

47. Lespagnard L, Kiss R, Danguy A, Legros N, Rauis J, Paridaens R, and
Devleesehouwer N. Effect of continuous in vitro exposure to estradiol on
cell proliferation in canine mammary tumors. Eur J Cancer Clin Oncol
1986; 22: 749 (abstract).

48. Liehr JG, Avitts TA, Randerath E and Randerath K. Estrogen-induced
endogenous DNA adduction: Possible mechanism of hormonal cancer.
Proc Natl Acad Sei USA 1986; 83: 5301-5.

49. Longman SM and Buehring GC. Oral contraceptives and breast cancer:
In vitro effect of contraceptive steroids on human mammary cell growth.
Cancer (Phila) 1987; 59: 281-7.

50. MacEwen EG, Patnaik AK, Harvey HJ, and Panko WB. Estrogen
receptors in canine mammary tumors. Cancer Res 1982; 42: 2255-9.

51. Manni A and Wright C. Polyamines as mediators of the effect of prolactin
and growth hormone on the growth of N-nitroso-N-methylurea-induced
rat mammary tumor cultured in vitro in soft agar. J Natl Cancer Inst 1985;
74: 941-4.

52. Martin PM, Cotard M, Mialot J-P, André F, and Raynaud J-P Animal
models for hormone-dependent human breast cancer. Relationship be-
tween steroid receptor profiles in canine and feline mammary tumors and
survival rate.Cancer Chemother Pharmacol 1984; 12: 13-7.

53. McCann JP, Altszuler N, Hampshire J, and Concannon PW. Growth
hormone, insulin, glucose, Cortisol, luteinizing hormone and diabetes in
beagle bitches treated with medroxy-progesterone acetate. Acta Endocri-
nol (Kbh) 1987; 116: 73-80.

54. Meites J. Relation of the neuroendocrine system to the development and
growth of experimental mammary tumors. J Neural Transmission 1979;
48: 25-42.

55. Misdorp W. Canine mammary tumours: protective effect of late ovariec-
tomy and stimulating efi\'ects of progestins. Vet Quart 1988; 10: 26-33.

56. Moolgavkar SH, Day NE, and Stevens RG. Two-stage model for
carcinogenesis: Epidemiology of breast cancer in females. J Natl Cancer
Inst 1980; 65: 559-69.

57. Moolgavkar SH and Knudson AG. Mutation and cancer: a model for
human carcinogenesis. J Natl Cancer Inst 1981; 66: 1037-52.

58. Moulton JE, Rosenblatt LS, and Goldman M. Mammary tumors in a
colony of beagle dogs. Vet Pathol 1986; 23: 741-9.

59. Moulton JE, Taylor DON, Dorn CR, and Andeisen AC. Canine
mammary tumors. Path Vet 1970; 7: 289-320.

60. Muldoon TG. Prolactin mediation of estrogen-induced changes in
mammary tissue estrogen and progesterone receptors. Endocrinology
1987; 121: 141-9.

61. Murphy LC, Murphy U, Dubik D, Bell GI, and Shiu RPC. Epidermal
growth factor gene expression in human breast cancer cells: regulation of
expression by progestins. Cancer Res 1988; 48: 4555-60.

62. Murphy U, Sutherland RL, Stead B, Murphy LC, and Lazarus L.
Progestin regulation of epidermal growth fictor receptor in human
mammary carcinoma cells. Cancer Res 1986; 46: 728-34.

63. Neumann F and Graf KJ. Some comparative endocrino-pharmacological
aspects and their relevance in the interpretation of adverse drug effects.
Pharmac Ther 1979; 5: 271-86.

64. Nicoll, CS, Anderson TR, Hebert NJ, and Russell SM. Comparative
aspects of the growth-promoting actions of prolactin on its target organs:
Evidence for synergism with an insulin-like growth factor. In: MacLeod
RM, Thorner MO and Scapagnini U (eds), Prolactin, basic and clinical
correlates, Fidia Research Series, vol I, Livinia Press, Padova 1985: 393-
410.

65. Nicoll CS, Tarpey JF, Mayer GL, and Russel SM. Similarities and
differences among prolactins and growth hormones and their receptors.
Amer Zool 1986; 26: 965-83.

66. Norval M, Else RW, and Maingay J. The effect of tamoxifen on tumours
induced by cells from a canine mammary carcinoma cell line in athymic
nude mice. Res Vet Sci 1988; 44: 76-81.

68. Ockens N. Der Einsatz von Medroxyprogesteronazetat (perlutex) in
Dänischen Kleintierkliniken. Tierärtzl Umschau 1983; 2: 118-22.

69. Page DL. Cancer risk assessments in benign breast biopsies. Hum Pathol
1986; 17: 871-4.

70. Peyrat JP, Djiane J, Bonneterre J, Vandewalle B, Vennin Ph, Delobelle
A, Depadt G, and Lefebvre J. Stimulation of DNA synthesis by prolactin
in human breast tumor expiants. Relation to prolactin receptors. Antican-
cer Res 1984; 4: 257-62.

71. Pierrepoint CG, Thomas SE, and Eaton CL. Studies with mammary
tumours in the bitch. Progr Cancer Res Ther 1984; 31: 349-55.

72. Priester WA. Occurrence of mammary neoplasms in bitches in relation
to breed, age, tumour type, and geographical region from which reported.
J Small Anim Pract 1979; 2» 1-11.

73. Raynaud JP, Cotard M, André F, Mialot JP, Rolland PH, and Martin
PM. Spontaneous canine mammary tumors. A model for human
endocrine therapy. J Steroid Biochem 1981; 15: 201-7.

74. Russo IH, Gimotty P, Dupuis M, and Russo J. Effect of medroxyproge-
sterone acetate on the response of the rat mammary gland to carcinoge-
nesis. Br J Cancer 1989; 59: 210-6.

75. Russo IH and Russo J. From pathogenesis to hormone prevention of
mammary carcinogenesis. Cancer Surv 1986; 5: 649-70.

76. Russo IH and Russo J. Hormone prevention of mammary carcinogenesis:
a new approach in anticancer research. Anticancer Res 1988; 8: 1247-
64.

77. Russo J and Russo IH. Biological and molecular bases of mammary
carcinogenesis. Ub Invest 1987; 57: 112-37.

78. Rutteman GR, Bevers MM, Misdorp W, and van den Brom WE. Anterior
pituitary function in female dogs with mammary tumors: II. Prolactin.
Anticancer Res 1989; 9: 241-6.

79. Rutteman GR and Misdorp W. Steroid receptor determinations in
malignant mammary tumors and in nonaffected mammary glands in the
dog. Ann NY Acad Sci 1986; 464: 438-41.

80. Rutteman GR, Misdorp W, Blankenstein MA, and van den Brom WE.
Oestrogen (ER) and progestin receptors (PR) in mammary tissue of the
female dog: different receptor profile in nonmalignant and malignant states.
Br J Cancer 1988; 58: 594-9.

81. Rutteman GR, Misdorp W, van den Brom WE, and Rijnberk A. Anterior
pituitary function in female dogs with mammary tumors: I. Growth
hormone. Anticancer Res 1989; 9: 235-40.

82. Rutteman GR, Willekes-Koolschijn N, Bevers MM, van der Gugten AA,
and Misdorp W. Prolactin binding in benign and malignant mammary
tissue of female dogs. Anticancer Res 1986; 6: 829-35.

83. Rutteman GR, Stolp R, Rijnberk A, Loeöler S, Bakker JA, Bevers MM,
Meulenberg PMM, and Eigenmann JE. Medroxy-progesterone acetate
administration to ovariohysterectomized, oestradiol-primed beagle bit-
ches. Effect on seaetion of growth hormone, prolactin and Cortisol. Acta
Endocrinol (Kbh) 1987; 114: 275-82.

84. Rutteman GR, Rijnberk A, and Misdorp W. Growth hormone and
mammary tumours in the dog. Front Horm Res 1987; 17: 173-80.

85. Saluja PG, Hamilton JM, Gronow M, and Misdorp W. Pituitary prolactin
levels in canine mammary cancer.Europ J Cancer 1974; 10: 63-6.

86. Santen RJ, Leszczynski D, Tilson-Mallet N, Feil PD, Wright C, Manni
A and Santner SJ. Enzymatic control of estrogen productwn in human
breast cancer: relative significance of aromatase versus sulfatase pathways.
Ann NY Acad Sci 1986; 464:126-37.

87. Schneider R, Dom CR, and Taylor DON. Factors influencing canine
mammary cancer development and postsurgical survival. J Natl Cancer
Inst 1969; 43: 1249-61.

88. Schneider R. Comparison of age, sex and incidence rates in human and
canine breast cancer. Cancer (Phila) 1970; 26: 419-26.

89. Shore RE, Pastemack BS, Bulbrook RD, Moseson M, Kwa HO, Wang
DY, Moore JW, and Strax P. Endocrine and environmental factors in
breast cancer - The case for prospective studies. In: Bulbrook RD and
Taylor DJ (eds), Commentaries on research in breast disease, vol 3. Alan
R Liss Inc, New York 1983: 1-32.

90. Sloan JM and Oliver IM. Progestagen-induced diabetes in the dog.
Diabetes 1975; 24: 337-44.

91. Sutherland RL, Watts CRW, Hall RE, and Ruenitz PC. Mechanism of
growth inhibition by nonsteroidal anti-oestrogens in human breast cancer
cells. J Steroid Bioch 1987; 27: 891-8.

92. Tavassoli FA, Casey HW, and Norris HJ. The morphologic effects of
synthetic reprcxluctive steroids on the mammary gland of rhesus monkeys.
Am J Pathol 1988; 131:213-34.

93. Taylor GN, Shabestari L, Williams J, Mays CW, Angus W, and McFarland
S. Mammary neoplasia in a dosed beagle colony. Cancer Res 1976; 36:
2740-3.

94. Teske E, Besselink CMLT, Blankenstein MA, Rutteman GR and Misdorp
W. The occurrence of estrogen and progestin receptors and anti-estrogen
binding sites (AEBS) in canine non-Hodgkin lymphomas. Anticancer Res
1987; 7: 857-60.

95. Thijssen JHH, Van Landeghem AAJ, and Poortman JP. Uptake and
concentration of steroid hormones in mammary tissues. Ann NY Acad
Sci 1986; 464: 106-16.

96. Thomas BS. Thyroid function and breast cancer. In: Bullbrook RD and
Taylor DJ (eds), Commentaries on research in breast disease, vol 3. Alan
R Liss Inc, New York 1983, 33-60.

97. Thomas DB. Do hormones cause breast cancer? Cancer (Phila) 1984; 53
(SuppI): 595-604.

98. Thomas SE and Pierrepoint CG. Cytoplasmic sterokl effects on nuclear
RNA polymerase activity in canine mammary carcinomas. Eur J Cancer
Clin Oncol 1983; 19: 377-82.

99. Tucker MJ. Some effects of prolonged administration of a progestogen
to dogs. In: Baker SB (ed). The correlation of adverse effects in man with
observations in animals. Excerpta Medica, Amsterdam 1971; 228-38.

100. Überreiter O. Effect of pregnancy and false pregnancy on the occurrence
of mammary tumours in the bitch. Berlin München Tierärtzl Wschr 1966;
79: 451-6.

101. Van der Burg B. Molecular action of steroids and growth factors in breast
tumor cells. PhD-thesis. Utrecht 1990; 77-83.

Lead intoxication of cattle in the northern part of the Netherlands
Follow up study on cattle of two dairy farms

A. Wijbengal. RR. van der koike, i.j.r. VisserS en A.J. Baars^
Tijdschr Diergeneeskd 1992; 117: 78 - 81

Samenvatting
Bij twee melkveebedrijven is de nasleep van een loodvergiftiging
door gecontamineerd voer in beeld gebracht. Een aantal
kalveren en koeien werd tot een halfjaar na het optreden van het
incident in oktober 1989 gevolgd De klinische toestand werd
beoordeeld en het loodgehalte en het zinkprotoporfyrinegehalte
(ZPP) in het bloed werden bepaald Dieren van het meest
getroffen bedrijf vertoonden duidelijke gevolgen van de loodver-
giftiging, namelijk blindheid, ongecoördineerde bewegingen en
schrikachtigheid. Twee dieren stierven. Uiteindelijk moest veer-
tig procent van de koeien van het bedrijf worden opgeruimd
De ZPP-gehalten in bhed van kalveren van het bedrijf waren na
zes maanden nog licht verhoogd De ZPP-gehalten correspon-
deerden beter met de klinische beelden dan de bloedloodwaar-
den. De dieren waarbij het ZPP-gehalte lager dan 3 mg/l RBC
bleef vertoonden geen blijvende effecten van de bodvergiftiging.
De bepaling van het ZPP-gehalte in bloed kan gebruikt worden
voor de voorspelling van de gevolgen van een loodintoxicatie.

The after-effects of a serious lead intoxication were studied This
intoxication was caused by contaminated feed Calves and cows
of two dairy farms were examined up to half a year after the
incident with the contaminated feed in October 1989. Clinical
signs were observed and bloodsamples were taken. Bloodpara-
meters like zincprotoporphyrin (ZPP), haemoglobin, RBC,
WBC, MCV, haematocrit, MCHC, and the blood lead levels were
analysed Cattle of one of the most afflictedfarms showed severe
effects of lead intoxication: blindness, muscle twitching and
hyperirritability. Two animals died Forty percent of the affected
cows had to be slaughtered The ZPP levels in calves of this farm
were still elevated after six months. The zincprotoporphyrin level
in blood seemed to coincide better with the clinical signs than the
blood lead level Animals with less than 3 mg ZPP/l RBC showed
no irreversible effects of the lead intoxication. It is suggested that
ZPP could be a useful predictor for the after-effects of lead
intoxication.

Gezondheidsdienst voor Dieren in Noord-Nederland, Drachten
Centraal Diergeneeskundig Instituut, Lelystad

Verontreinigd voer bleek de oorzaak te zijn van een loodintoxi-
catie bij runderen in Noord-Nederland in het najaar van 1989
(1). Bij het incident waren 330 bedrijven met ruim 15.000
dieren betrokken. De gevolgen hiervan waren ernstige ziekte-
verschijnselen en sterfte van runderen; overschrijding van
warenwetnormen voor melk en organen (lever en nier); een
merkenregeling en justitieel onderzoek. De met spoed getroffen
maatregelen waren vooral gericht op het voorkomen van
negatieve effecten voor de volksgezondheid door de geconsta-
teerde overschrijding van de norm voor lood in melk zoals die in
de Warenwet is vastgelegd (0,05 mg/kg) en de te verwachten
overschrijdingen van de norm voor lood in vlees en organen.

De diagnose loodintoxicatie wordt gesteld op grond van
klinische beelden en/of bloedanalyses en/of postmortaal onder-
zoek (3,5,6,7,8,12).

Behalve het loodgehalte in het bloed kunnen ook biologische
effect-parameters worden bepaald. De meeste van deze bepalin-
gen zijn gebaseerd op bekende effecten van lood op de haem-
biosynthese. Lood blokkeert het enzym ferrochelatase, waar-
door geen inbouw van ijzer in het haemmolecuul plaatsvindt.

Zink neemt dan meestal de plaats in van ijzer, waardoor het
haemmolecuul niet meer in staat is zuurstof te transporteren.

Door middel van een druppel bloed en een fotospectrometrische
bepaling van het zinkprotoporfyrinegehalte (ZPP) kan op een
eenvoudige, snelle en goedkope wijze een indruk worden
gekregen van een subacute of chronische loodintoxicatie
(2,10,11,15).

Na een latentieperiode van 7 tot 10 dagen na het begin van de
loodexpositie stijgen de ZPP-gehalten in bloed (2). Deze
latentieperiode is ook te zien wanneer de inname van lood is
gestopt. De ZPP-gehalten weerspiegelen de concentratie van
lood in het beenmerg en is daarom een goede indicator voor het
nog aanwezige lood in het lichaam. ZPP geeft tevens een
indicatie van de effectiviteit van de behandeling (2,15).

Het doel van dit onderzoek was de klinische toestand en het
loodgehalte in bloed van een aantal dieren te volgen teneinde de
eliminatie van lood vast te leggen. In het bloed werden ZPP-
gehalten bepaald met het doel de voorspellende waarde te
toetsen voor het verloop van de loodintoxicatie.

Materiaal en methode
Twee van de getroffen bedrijven werden gekozen voor het
vervolg onderzoek; bedrijf A waar sprake was van grote
problemen en bedrijf B waar sprake was van weinig problemen.
Van de 45 melkkoeien van bedrijf A hebben 32 dieren het
verontreinigde krachtvoer gekregen. Van 7 kalveren en 5 koeien
bij bedrijf A werden in het kader van dit onderzoek bloedmons-
ters genomen. De dieren hadden duidelijk symptomen van een
loodintoxicatie. Tijdens het onderzoek werden drie in het
onderzoek opgenomen koeien opgeruimd. Hiervoor in de plaats
zijn twee andere vergelijkbare koeien genomen.
Bij bedrijf B waren 35 melkkoeien, waarvan 29 het met
loodverontreinigde krachtvoer hadden gekregen. Voor het hele
koppel (29) werden vage klachten gemeld. Van 5 kalveren en 5
koeien, at random gekozen, werden bloedmonsters genomen.
Eén kalf werd tijdens het onderzoek afgevoerd.

Bij bedrijf A hebben de koeien en kalveren 23 dagen ongeveer
resp. 10 en 1,5 kg per dier per dag van het verontreinigde voer
met gemiddeld 2022 ppm Pb gegeten. Dit betekent een inname
van 20 gram lood per koe en 3 gram lood per kalf per dag
gedurende 23 dagen.

Normale loodgehalten in voer zijn <10 ppm d.s..
Bij bedrijf B werden de dieren 21 dagen lang gevoerd met
verontreinigd krachtvoer met gemiddeld 850 ppm Pb. Dit
betekent een inname van 9 gram lood per koe per dag en 1 gram
lood per kalf per dag gedurende 21 dagen.
Bij kalveren werd via de vena jugularis bloed\' afgenomen en bij
de koeien via de vena coccygica. Bloed werd opgevangen in
speciale loodvrije met heparine of EDTA gecoate buizen,
afhankelijk van de gewenste bepaling. De bloedloodwaarde
(PbB) werd bepaald met behulp van een atomaire absorptiefo-
tospectrometer (AAS). De bloedparameters hemoglobine (Hb),
mean corpusculair volume (MCV), mean corpusculair haemo-
globin concentration, erythrocyten, leukocyten en hematocriet
werden met een Hl-® fabrikaat Technion® bepaald. ZPP werd
bepaald met een AVIV® hematofluorometer. Beide bedrijven
werden bezocht op 7 november 1989 en op 8 januari 1990.
Tijdens de bezoeken werden de klinische bevindingen geno-
teerd. Na het bereiken van normale bloedloodwaarden van de
dieren van bedrijf B op 8 januari 1990, werd daarna uitsluitend
bedrijf A nog bezocht op 12 maart en op 23 april 1990. Een half
jaar na het incident, op 4 mei 1990, werden drie dieren van
bedrijf A opgeruimd omdat ze nog steeds in een slechte conditie
verkeerden. Deze dieren, twee koeien en een kalf, werden
pathologisch anatomisch onderzocht. Van lever, nier en botten
werd het loodgehalte bepaald met behulp van AAS.

Van de 8 aan het gecontamineerde voer blootgestelde kalveren
van ongeveer 2,5 maanden oud is één dier met acute verschijnse-
len gestorven. De 7 overgebleven kalveren verkeerden in een
slechte conditie en vertoonden slecht gecoördineerde bewegin-
gen, schrikachtigheid en visusstoomissen. De kalveren waren
sloom en hadden een slechte eetlust. De 7 kalveren werden
behandeld met vitamine B, (thiamine-HCl 4 mg/kg) en verder
met CaNaEDTA (80 mg/kg) intraveneus, in twee blokken van
5 dagen met een tussenperiode van 3 dagen zonder therapie. Na
een week is nogmaals een 3-dagen durende intraveneuze
behandeling met CaNaEDTA gegeven.

1 De analyses van de bloedmonsters werden verricht door het laboratorium van BCO te
Breda. Hel loodgehalte in voer en organen werd bepaald door de Gezondheidsdienst
voor Dieren te Drachten.

Bij 25 koeien werden visusstoomissen geconstateerd en weinig
ernstige zenuwverschijnselen. Bij 7 dieren werden ernstige
zenuwverschijnselen geconstateerd: schrikachtigheid, ongecoör-
dineerde locomotie en excitatie. Eén koe stierf. Alle koeien, die
van het verontreinigd voer hadden gegeten, hadden een slechte
eetlust, waren sloom en hadden een verminderde melkproduk-
tie. Als gevolg van de slechte voeropname manifesteerde zich bij
enkele dieren hypomagnesemie en secundaire acetonemie.
Hiertegen werden de dieren behandeld. Verder werden alle
dieren behandeld met vitamine Bj (thiamine-HCl 2-3 mg/kg).
Bij enkele dieren met duidelijke zenuwverschijnselen werd dit
meerdere malen herhaald. Alle dieren werden verder gedurende
2 dagen met CaNaEDTA behandeld, intraveneus 50-100 mg/
kg, afhankelijk van de ernst van de symptomen; 18 van de 32
dieren werden ook voor een derde achtereenvolgende dag
behandeld. Vijf dagen na de behandeling waren de bloedlood-
waarden gemiddeld gedaald van 3,0 tot 1,2 /[xmol/l. Omdat na
een week echter de bloedloodwaarden nog hoog bleven, werd
mede op grond van de klinische waarnemingen besloten om alle
dieren nogmaals eenmalig CaNaEDTA toe te dienen. De laatste
behandeling met CaNaEDTA bij kalveren en koeien vond
plaats op 8 november 1989.

Twee dieren werden nog tijdens de eerste behandelingsfase
afgevoerd, terwijl in de periode van dit onderzoek nog 13 dieren
werden opgeruimd.

Zes maanden na het incident vertoonden de onderzochte dieren
nog de gevolgen van de loodintoxicatie. De kalveren knapten
wel aardig op maar bleven duidelijk achter in groei en conditie.
Eén van de kalveren bleef visusstoomissen houden en vertoonde
nog steeds problemen met zijn bewegingscoördinatie. De
onderzochte koeien bleven ook 6 maanden na het incident
schrikachtig en vertoonden in meer of mindere mate een
gestoord visus. De melkproduktie bij deze koeien bleef matig.
Het aantal abortussen van het totaal aantal koeien bij een
drachtigheid van ongeveer 31/2 maand lag een factor 4 hoger dan
normaal was voor dit bedrijf (19% ten opzichte van 4 a 5%). Het
betreft dieren, die kort voor of tijdens het incident geïnsemineerd
waren. Koeien, die tijdens het incident ongeveer 5 è 6 maanden
drachtig waren, brachten kalveren ä terme ter wereld, die
duidelijk verminderd levensvatbaar waren en een zeer slechte
zuigreflex vertoonden. Vier van de kalveren stierven binnen
enkele dagen tot weken. Een groot aantal koeien (12,5%) had
problemen met drachtig worden; interval partus-conceptie ^
140 dagen.

De klachten bleven beperkt. De dieren waren sloom en traag,
hadden een geringe eetlust en een verminderde melkproduktie.
De dieren hadden nog een redelijke conditie. Op grond van de
matige klachten en de geringe voorraad CaNaEDTA werd in
eerste instantie geen therapie toegepast. Omdat de klachten
aanhielden werden alle melkkoeien op 8 november 1989
eenmalig behandeld met CaNaEDTA (intraveneus, 50 mg/kg).
Dit had een opmerkelijke vermindering van klachten tot gevolg
en een betere voederopname. De conditie van de dieren was na
twee maanden goed.

Bij de onderzochte dieren werden geen blijvende verschijnselen
geconstateerd. Voortplantingsstoornissen werden niet waarge-
nomen. De loodintoxicatie vormde op dit bedrijf geen reden om
dieren op te ruimen.

De gemiddelde gehalten van PbB en ZPP zijn weergegeven in de
tabellen 1 en 2. De overige bloedparameters vielen binnen het
traject dat als normaal beschouwd kan worden.

Alleen de gemiddelde Hb- en RBC-gehalten van de koeien van
bedrijf A waren op de eerste monsterdatum aan de lage kant:
respectievelijk 5,8 mmol/1 en 5,6 /pl. Twee maanden nadat de
inname van verontreinigd voer gestopt was, waren de bloed-
loodwaarden van de kalveren van bedrijf A nog verhoogd.
Bij bedrijf B waren de loodgehalten van de onderzochte dieren
na twee maanden normaal. In tabel 3 zijn de halfwaardetijden
voor lood uit bloed weergegeven. Bij de kalveren verliep de
eliminatie van lood uit het bloed langzamer dan bij de koeien.
Bij bedrijf A waar sprake was van voer met een hoger
loodgehalte zijn langere halfwaardetijden (T\'/z) te zien dan bij
bedrijf B. De ZPP-gehalten zijn omgerekend van jug/g Hb naar
mg/1 RBC. Er zijn geen standaard normaal waarden bekend.
Ruhr (13) geeft voor koeien in normale situaties een gemiddeld
gehalte voor \'free erythrocyte porphyrin\' (FEP) weer van 2,2
mg /I RBC. Het grootste gedeelte van FEP bestaat uit
zinkprotoporfyrine (10). Wijbenga vond ZPP-gehalten voor
kalveren van ^ 1,5 mg/1 RBC (15) en voor koeien ^ 2,5 mg/1
RBC in normale situaties (nog niet eerder gepubliceerde data).
De halfwaardetijden voor zinkprotoporfyrine uit bloed waren
voor de kalveren van bedrijf A 11,1 week (s.d. 1,9; n=7). Van
twee dieren is pas vanaf de tweede monsterdatum gerekend

Tabel 3. Halfwaarde tijden (TVs) voor de eliminatie van lood uit bloed in
weken bij bedrijf A en bedrijf B.

aangezien de eerste twee data van dezelfde orde van grootte
waren. Wanneer de data van deze twee dieren buiten beschou-
wing worden gelaten is T\'/211,0 week (s.d. 2,1; n=5). Voor de
koeien van bedrijf A was T \'/2 gelijk aan 11,0 week (s.d. 2,1;
n-2).

Voor bedrijf B konden geen halfwaardetijden voor ZPP uit
bloed worden berekend. De ZPP-gehalten waren niet significant
verhoogd en bleven ^ 2,5 mg/1 RBC.
Er was geen significant verschil tussen de bloedloodwaarden en
de zinkprotoporfyrinegehalten in bloed van de kalveren ten
opzichte van de koeien van bedrijf B.
Er kon een duidelijk verband worden aangetoond tussen de
bloedloodwaarden en de gehalten zinkprotoporfyrine in bloed.
Dit verband was het beste te zien bij de kalveren van bedrijf A.
(De Pearson-correlatie tussen PbB en ZPP was voor alle dieren
0,74 en voor de kalveren van bedrijf A 0,82; p < 0,001). Figuur
1 geeft de regressievergelijking voor lood en zinkprotoporfyrine
voor de onderzochte dieren van bedrijf A en B.

Met behulp van \'Student\'s /-test bleek het gemiddelde gehalte
erythrocyten van de kalveren van beide bedrijven significant
hoger en het gemiddeld MCV significant lager te zijn dan dat van
de koeien. Een correlatie met het loodgehalte was niet aantoon-
baar. Leeftijdsverschil lijkt verantwoordelijk te zijn voor het
verschil in het erythrocytgehalte en MCV-gehalte.

Bij het slachten van drie dieren, een half jaar na het incident,
werden geen macroscopische afwijkingen geconstateerd. Evi-
dente veranderingen van lever, nier en hersenen werden bij
histologisch onderzoek niet waargenomen. De gemeten loodge-
halten van lever en nier van de onderzochte dieren overschreden
de warenwetnormen niet.

Bij concentraties lood in het voer van meer dan 100 ppm d.s. kan
loodintoxicatie optreden (6,12). De bovenste grens van ver-
draagzaamheid voor lood bij herkauwers zou 250 ppm d.s.
bedragen wanneer de blootstelling ten hoogste een week duurt.
De dodelijke dosis voor het rund zou 10-100 gram bedragen
(6). In de literatuur (6,12) wordt meestal niet vermeld om welke
loodverbinding het gaat. De vorm waarin lood voorkomt is van
invloed op het absorptiepercentage.

Het opstellen van een goede dosis-effect-relatie bleek niet
mogelijk omdat de specifieke loodverbinding in het voer niet
bekend was en de inname geschat moest worden.

De bloedloodwaarden en de zinkprotoporfyrinegehalten in
bloed bij de kalveren van bedrijf A waren de eerste twee
monsterdata twee maal hoger dan die van de koeien.
De halfwaardetijd voor lood in bloed was bij de kalveren
significant langer dan bij de koeien. Vermoedelijk wordt bij
jonge dieren meer lood in beenderen opgeslagen dan bij
volwassen dieren en is de eliminatie van lood uit beenderweefsel
door botgroei langzamer. Koeien hebben door de melkgift een
extra uitscheidingsmogelijkheid (4). (De droogstaande koeien
hadden niet van het verontreinigde voer gegeten en waren niet in
het onderzoek betrokken.) Van de onderzochte koeien was er
slechts één die ogenschijnlijk volledig herstelde: bij deze koe
bleek het ZPP-gehalte niet boven 3 mg/1 RBC te komen. In het
onderzoek werd een verschil gevonden in halfwaardetijd voor
lood en zinkprotopofyrine in bloed. Bij kalveren van bedrijf A
was het verschil 2 weken en voor koeien 3 a 4 weken.
Dit geeft duidelijk de latentieperiode van zinkprotoporfyrine
weer. Ook in de literatuur is dit verschil gevonden (2). Wijbenga
(15) vond voor een kalf met loodintoxicatie een halfwaardetijd
van 12 weken voor lood uit bloed en 14 weken voor ZPP
Of de voortplantingsstoornissen inderdaad het gevolg zijn van
de hoge loodopname is niet met stelligheid te zeggen. Klinisch
waren er geen andere aanwijsbare oorzaken voor deze proble-
men voorhanden. In de regio was het bedrijf A duidelijk het
zwaarst getroffen bedrijf en het enige bedrijf waar voortplan-
tingsstoornissen werden geconstateerd.
Van het totaal aantal koeien dat van het voer gegeten had werd
uiteindelijk 40% afgevoerd. Dit geschiedde op grond van de
conditie, de prognose ten aanzien van de gezondheid en de
economische betekenis van de dieren voor het bedrijf. Het
postmortaal onderzoek 6 maanden na het incident bij drie ter
slachting aangeboden dieren gaf geen overschrijdingen van
warenwetnormen voor lood te zien in lever, nier en botweefsel.
Dit gegeven zegt echter niets over de gezondheid van de dieren.
Door de hogere loodbelasting van het voer bij bedrijf A was de
nasleep van het loodincident na een halfjaar nog zichtbaar. Het
is duidelijk dat op bedrijf A de economische schade aanzienlijk
was.

Een halfjaar na het incident waren de bloedloodwaarden van de
kalveren van bedrijf A normaal maar de ZPP-gehalten waren
nog licht verhoogd. De klinische beelden kwamen beter overeen
met de zinkprotoporfyrinegehalten dan met de bloedloodwaar-
den.

Voor beide bedrijven geldt dat bij de dieren waarvan het
zinkprotoporfyrinegehalte in bloed < 3 mg/1 RBC bleef, geen
blijvende verschijnselen geconstateerd werden.

De significante hogere bloedloodwaarden en zinkprotoporfyri-
negehalten in bloed van de kalveren van bedrijf A ten opzichte
van de koeien geven aan dat de kalveren veel gevoeliger
reageerden op de loodintoxicatie dan de koeien.
De resultaten van het onderzoek geven aan dat de biologische
halfwaardetijd van lood in bloed varieerde tussen 4 en 9 weken.
De biologische halfwaardetijd voor zinkprotoporfyrine bleek
gemiddeld II weken te bedragen en was voor kalveren en
koeien vergelijkbaar.

Gezien de klinische beelden na een halfjaar kan gezegd worden
dat de bloedloodwaarden geen voorspellende waarde hebben
met betrekking tot de gevolgen van de loodintoxicatie.
Op grond van dit onderzoek lijkt een voorspelling te kunnen
worden gedaan voor het verloop van de loodintoxicatie op
grond van het ZPP-gehalte in bloed. Bij de dieren waarvan het
zinkprotoporfyrinegehalte < 3 mg/l.RBC bleef, werden geen
blijvende effecten van de loodintoxicatie geconstateerd.

Voor onderbouwing van de keuze tussen het slachten of het
aanhouden van het dier zou bij loodintoxicaties een bepaling
van het zinkprotoporfyrine uitkomst kunnen bieden.

1. Baars AJ, Beek H van, Visser IJR ei aL Loodintoxicatie bij rundvee in
Noord-Nederland. Tijdschr Diergeneeskd 1990; 115: 882-90.

2. Bratton GR, Zmudzki J. Laboratory diagnosis of Pb poisoning in cattle: a
reassessment and review. Vet and Human Toxic 1984; 26: 387-92.

3. Cheville NF. Introduction to Veterinary Pathology. Iowa State University
Press, Ames 1988; 499.

4. Galey FD, Slenning BD, Anderson ML elaL Lead concentrations in blood
and milk from periparturient dairy heifers seven months after an episode of
acute lead toxicoses. J Vet Diagn Invest 1990; 2: 222-6.

5. Gruys E. Falende nierfunaie door kwik- en loodvergif\'tigmg bij kalveren.
Tijdschr Diergeneeskd 1979; 104: 417-23.

6. Hapke HJ. Blei. In: Toxicologie für Veterinärmediziner. 2te Aufl., Ferdi-
nand Enke Verlag, Stuttgart 1988: 191-6.

7. Humpreys DJ. Lead. In: Veterinary Toxicology. 3rd. Ed., Ballière Tindali,
Ixjndon 1988: 49-58.

8. Jubb KVF, Kennedy P, Palmer N. Pathology of Domestic Animals. 3rd
Ed. Vol I Academic Press Inc NY 1985: 7.

9. Kaneko JJ, Clinical Biochemistry of Domestic Animals. 4th Ed., Academic
Press, San Diego 1989: 887.

10. Lamola A A, Yamane T. Zinc protoporphyrin in the erythrocytes of patients
with leadintoxication and iron deficiency anemia. Science 1974; 186:936-8

11. Milhaud GE, Mehennaoui S. Indicators of lead, zinc and cadmium exposure
in cattle. Vet and Human Toxic 1988; 30: 513-7.

12. Osweiler GD, Carson TL, Buck WB, Gelder GA van. Clinical and
diagnostic veterinary toxicology. 3rd Ed. Kendall/Hunt Publishing Co.
Iowa 1985; 108-20.

13. Ruhr LP. Blood lead, delta-aminolevulinic acid dehydratase and free
erythrocyte porphyrins in normal cattle, Vet and Human Toxic 1984; 26:
105-7.

14. Schalm OW. Manual of Bovine Hematology. Vet. Practice Publ. Co. Santa
Barbara USA 1984: 6.

15. Wijbenga A. Zincprotoporphyrin as indicator for lead intoxication. V
International Congress for Toxicology Brighton 1989. Proceedings 1989
Abstract 425: 181.

102. Van der Burg B, van Selm-Miltenburg AJP, van Maurik P, Rutteman GR,
Misdorp W, de Laat SW, and van Zoelen EJJ. Isolation of autonomously
growing dog mammary tumor cell lines cultured in medium supplemented
with serum treated to inactivate growth factors. J Natl Cancer Inst 1989-
81: 1545-51.

103. Van der Burg B, van Selm-Miltenburg AJP, de Laat SW, and van Zoelen
EJJ. Direct effects of estrogen on c-fos and c-myc protooncogene
expression and cellular proliferation in human breast cancer cells. Mol
Cell Endocrinol 1989; 64: 223-8.

104. Van Os JL, Van Laar PL, Oldenkamp EP, and Verschoor JSC. Oestrus
control and the incidence of mammary nodules in bitches, a clinical study
with two progestogens. Vet Quart 1981; 3: 46-56.

105. Vonderhaar BK. Prolactin: Transport, function, and receptors in mammary
gland development and differentiation. In: Neville MC and Daniel CW
(eds), The mammary gland: development, regulation and function. Plenum
Press, New York 1987; 383-438.

106. Warner MR. Response of beagle mammary dysplasias to various hormone
supplements in vitro. Cancer Res 1977; 37: 2062-7.

107. Welsch CW and Nagasawa H. Prolactin and murine mammary tumo-
rigenesis: a review. Cancer Res 1977; 37: 951-63.

108. Welsch CW. Host factors affecting the growth of carcinogen-induced rat
mammary carcinomas: a review and tribute to Charles Brenton Huggins
Cancer Res 1985; 45: 3415-43.

Samenvatting
Een overzicht wordt gegeven van de sectiebevindingen bij 1041
mestvarkens uit een grote groepspraktijk gedurende de periode
1979-1989. De belangrijkste doodsoorzaken bleken enterotoxi-
cose door E. coli serotype 0149:K91:K88 en fibrineuze Pleuro-
pneumonie ten gevolge van Actinobacillus pleuropneumoniae.
Infecties met het virus van Aujeszky bleken de laatste jaren af te
nemen.

Vanaf 1985 werden in toenemende mate liggingsveranderingen
van het maagdarmconvoluut geconstateerd, vooral de torsio
mesenterialis. In 1.7% van de gevallen kon aan de hand van de
postmortale bevindingen geen diagnose worden gesteld

Necropsy findings of 1041 fattening pigs, during the period of
1979-1989 are presented The pigs originated from one veteri-
nary practice association. Enterotoxicosis associated with E. coli
serotype 0149:K91:K88 was the most prevalent diagnosis,
followed by fibrinious pleuropneumonia due to Actinobacillus
pleuropneumoniae. A decrease was noticed for Aujeszky
disease during the late years. After 1985 an increase was found
for torsio mesenterialis. In 1.7% of the cases no post mortem
diagnosis could be made

Sterfte van varkens wordt door velerlei factoren beïnvloed.
Ziekte-preventie en ziekte-controle kunnen alleen plaats vinden
als er sprake is van registratie van ziekte- en doodsoorzaken.
Zonder een gestructureerde informatie omtrent morbiditeit en
mortaliteit is een epidemiologische evaluatie niet mogelijk (17).
Het aanbod van gestorven mestvarkens aan Gezondheidsdiens-
ten voor Dieren of dierenartspraktijken, die de noodzakelijke
voorzieningen hebben getroffen om secties te verrichten, is
bepalend voor de inhoud van retrospectieve overzichten. Deze
overzichten zullen derhalve niet de exacte afspiegeling zijn van
het voorkomen van de aandoeningen in de praktijk, doordat de
aard van het aangeboden materiaal bepalend is. Dit aanbod
geschiedt op wisselende indicatie, zoals de interesse en alertheid
van de varkenshouder en de praktizerend dierenarts, verdenking
op infectieziekten met de behoefte aan een antibiogram bij
bacteriële aandoeningen, de afstand van het bedrijf tot sectielo-
katie, de grootte van het mestvarken in verband met transport,
etc. Het verrichten van secties wordt in de geneeskunde als een
belangrijk middel gezien in de kwaliteitsbewaking van de
diagnostiek van de clinicus (1,4,6,12) en dit geldt eveneens voor
de diergeneeskunde (18). In de veterinaire praktijk kan boven-
dien met behulp van de sectiegegevens een adequate therapie
worden ingesteld bij koppelgenoten en kunnen zo nodig
preventieve maatregelen getroffen worden. Bovendien kunnen
\'nieuwe\' ziekten worden onderkend. Zo stelt Bader (3) in zijn

1 Groepspraktijk Dierenartsen Zuid-Oost Drenthe, Postbus 125, 7740 AC Coevorden.

vergelijking van de sectiebevindingen van de periode 1961-
1965 met de periode 1980-1984 vast dat: TGE, Vomiting and
Wasting disease, moerbeihartziekte en de ziekte van Aujeszky
als \'nieuwe\' ziekten konden worden beschouwd, omdat die in de
periode 1961-1965 nog niet werden gediagnostiseerd. Eveneens
vond Bader een verschil in het percentage pneumonieën, in
1980-1985 was de prevalentie lager dan in de zestiger jaren.
Het doel van het navolgend onderzoek was retrospectief de
postmortale bevindingen bij mestvarkens vast te leggen gedu-
rende een periode van 10 jaar (1979-1989) in een grote
Nederlandse dierenartsenassociatie.

Als uitgangsmateriaal werden gestorven mestvarkens genomen
gedurende de periode 1979 t/m 1988. Als mestvarken werden
die dieren aangemerkt die opgelegd waren met een lichaamsge-
wicht van ongeveer 20 kg in speciale eenheden, vanwaar ze niet
werden overgeplaatst naar andere stalgedeelten voor ze uit-
eindelijk ter slachting werden afgevoerd.
De varkens waren afkomstig uit het praktijkgebied van de
dierenartsen-associatie (=D AP) Zuid-Oost Drenthe. De dierge-
neeskundige zorg van de varkens in het werkgebied wordt
uitgevoerd door een tweetal dierenartsen (varkensdeskundigen).
Er is een laboratorium aanwezig met voorzieningen om secties
te verrichten en aanvullend onderzoek uit te voeren. De
laboratoriumwerkzaamheden worden verricht door een veteri-
nair patholoog. Het aantal mestbedrijven nam in de periode
1979-1989 af. Daarbij nam het aantal dieren per bedrijf toe. Dit
varieerde van 400 tot 3400 varkens per bedrijf. De bedrijven
mesten veelal op contract voor voederieveranciers. De meeste
grote bedrijven doen mee in een systeem van bedrijfsbegeleiding
van de DAP. De varkens werden in het algemeen op verzoek
van de behandelend dierenarts of op verzoek van de eigenaar
geseceerd. Derhalve werden niet alle gestorven varkens van de
bedrijven in het praktijkgebied onderzocht.

I. Aanbod gestorven dieren: het aantal inzendingen werd per
maand en per jaar genoteerd.

II. Postmortale bevindingen: de resultaten van het postmortale
onderzoek werden per jaar en per diagnose gerubriceerd.

Postmortaal onderzoek: aan de hand van pathomorfologishe
afwijkingen werd getracht de doodsoorzaak van het betreffende
dier vast te stellen. Afhankelijk van de anamnese en de
pathomorfologische afwijkingen werd aanvullend onderzoek
verricht. Dit betrof zowel bacteriologisch, histologisch, als
virologisch onderzoek.

Bacteriologisch onderzoek: afwijkende organen werden geënt
op algemene en selectieve media; o.a. schapenbloedagar (Oxoid

Tabel 1 Aantal secties op mestvarkens in de dierenartsen-associatie Zuid-Oost Drenthe, per jaar en per nnaand van 1979 tot en nnet 1988.

CM 331 met toevoeging van 5 % gedefinibreerde schapenery-
throcyten suspensie), Mc Conkey agar No 3 (Oxoid CM 115) en
tryptose fosfkat bouillon (Oxoid CM 283). Voor het aantonen
van Actinobacillus pleuropneumoniae werd gebruik gemaakt
van een Chocoladebloedagar (Oxoid CM 331 met toevoeging
van 5 % schapenerythrocyten) en kruisbeënting met Staphylo-
coccus aureus ter bewerkstelliging van \'sateliet groei\'.
Na één nacht bebroeding bij 37°C werden de platen beoordeeld
en nadere identificatie werd uitgevoerd aan de hand van een
Grampreparaat en door middel van biochemische en serologi-
sche eigenschappen (serospecifieke antisera van Api-Biome-
rieux). Voor het aantonen van salmonellae werd tetrathionaat-
bouillon (Oxoid CM 29) en seleniet (Oxoid CM 395) gebruikt.

bebroeding één nacht bij resp. 43°C en 37°C en afenting op
briljant groen agar (Oxoid CM 329). Een antibiogram werd
bepaald door de betreffende stam volgens de disk-methode te
enten op een iso-sensitest agar (Oxoid CM 471).
In smears genomen van de colonmucosa werd door middel van
fluorescentie (conjugaat Biomerieux) Treponema hyodysente-
riae aangetoond. Gram-positieve bacteriën werden nader geï-
dentificeerd door reactie op aanwezigheid van het enzym
katalase, coagulase en op serologische eigenschappen.

Histologisch onderzoek: organen of stukjes weefsel werden
gefixeerd in 4% formaline-oplossing gedurende 24 uur en na
dehydratie ingebed in paraplast. Coupes van 6 fun werden

gesneden en routinematig met haemaluineosine-oplossing ge-
kleurd. Eventueel werden aanvullende kleuringen volgens
Giemsa en/of Gram uitgevoerd.

Virologisch onderzoek: verdacht materiaal werd opgestuurd
naar de Gezondheidsdienst voor Dieren in Zwolle of Drachten.

In tabel I is het aantal verrichte secties per jaar en per maand
weergegeven. Gedurende de periode van 1979 tot 1989 werden
in totaal 1041 mestvarkens onderzocht. Het maandelijkse
aanbod was schommelend met pieken in februari (103 dieren)
en november (120 varkens), in juli werd het laagste aantal
varkens aangeboden namelijk 52. In tabel 2 zijn de postmortale
bevindingen vermeld. Bij de aandoeningen van de digestietrac-
tus komt het beeld van enterotoxicose het meest frequent voor,
voornamelijk geassocieerd met E. coli 0149:K9I:K88. Daar-
naast werd oedeemziekte waargenomen, geassocieerd met E.
co//-serotypen 0141:K85 en 0139:K82. Incidenteel werd een
combinatie van enterotoxicose aangetroffen met een spoelwor-
minfectie of een necrotiserende colitis door Treponema hyody-
senteriae (= dysenterie, vaak als \'vibrio\' aangeduid; in de
moderne nomenclatuur heet deze bacterie nu: Serpula hyody-
senteriae). Daarnaast werd pseudomembraneuze enteritis ver-
oorzaakt door Salmonella typimurium gevonden, regelmatig in
combinatie met dysenterie. Bij de liggingsveranderingen van het
maagdarmconvoluut werd de torsio mesenterialis het meest
frequent waargenomen, bij 61 dieren. Fibrineuze Pleuropneum-
onie door Actinobacillus pleuropneumoniae (=App) over-
heerste bij de longontstekingen van de mestvarkens. De
enzoötische pneumonie bij sectie manifest als een catarrhale
pneumonie, kwam minder vaak voor.
Naast enkele aangeboren hartafwijkingen werd nogal eens
endocarditis gediagnostiseerd, voornamelijk door infectie met
Streptokokken, in mindere mate met vlekziekte-bacteriën. In de
rubriek \'overigen\' vormen stress (n=22), moerbeihartziekte
(n=20), de ziekte van Aujeszky (n=43) en streptokokkenme-
ningitis (n=I3) de belangrijkste diagnoses.
De diagnose acute dood door stress werd vastgesteld als
waarschijnlijkheidsdiagnose, met een sectiebeeld gekenmerkt
door bleke, vochtige musculatuur, longoedeem en een bleek
hart. Moerbeihartziekte, gekenmerkt door een bleek kadaver
met cyanose van de oren en/of poten, oedemen, vocht in de
sereuze holten en een bont hart met uitgebreide bloedingen
kwam vooral bedrijfsgebonden voor.
In 18 gevallen (= 1.7%) werd geen diagnose gesteld.

Sterftepercentages van mestvarkens gedurende een mestperiode
variëren volgens de literatuur van 1-8 % (9,15). Deze variatie
wordt voor een belangrijk deel veroorzaakt door individuele
bedrijfsverschillen. Met name management, klimaatbeheersing,
voeding en ook het ras van de varkens en de bedrijfsgrootte
spelen een belangrijke rol (9, II, 14). Gruys (7, 8) geeft in de
serie \'pathologie van mestvarkens\', de doodsoorzaken aan
zonder in te gaan op de prevalentie in de praktijk. Akkermans
(2) beschrijft pneumonieën, endocarditiden, polyserositis en
dysenterie als belangrijke doodsoorzaken bij mestvarkens.
Bij de inzending van gestorven dieren is vermelding van de
leeftijd van groot belang. Zo vonden Chagnon et aL (5) bij
zeugen een totaal ander beeld van doodsoorzaken; hier bleek
hartedood de belangrijkste oorzaak van sterfte te zijn. Zowel
Willenberg (20) als Thrusfield (17) waarschuwen voor biases
(systematische fouten) in epidemiologische studies, die kunnen
optreden bij veterinaire data, die routinematig verkregen zijn
zonder dat het mogelijk is deze bias te corrigeren door het
ontbreken van voldoende gegevens. Dit risico van biases is bij
retrospectieve studies altijd aanwezig (16). Derhalve wordt voor
epidemiologische studies de voorkeur gegeven aan een prospec-
tieve benadering, zoals Akkermans beschrijft (2). Uit de
retrospectieve studies kunnen wel tendensen worden aangege-
ven, zoals Bader (3) en Hardens (9) aangeven en ook werd
geconstateerd door Otto (13).

Ook in de huidige jaarverslagen van de Gezondheidsdiensten
voor Dieren in Nederiand zijn uit de sectiebevindingen slechts
algemene tendensen te signaleren.

In de DAP Zuid-Oost Drenthe werd het postmortaal onderzoek
verricht om de vermoedelijke doodsoorzaak vast te stellen,
zodat bij koppelgenoten een therapeutische en/of preventieve
behandeling kon worden ingesteld. Bovendien werden adviezen
betreffende het bedrijfsmanagment gegeven. Bijkomstige post-
mortaal gesignaleerde nevenbevindingen, zoals maagzweren,
pootabcessen of geringe pleuritis worden wel gemeld aan de
clinicus, maar niet als einddiagnose opgenomen.
Het verrichten van de secties bleek een belangrijke bijdrage te
leveren voor een juist management op het mestbedrijf en het
instellen van de juiste therapie (10).
Gedurende de periode van 1979 tot en met 1988 bleek dat
aandoeningen van de digestietractus de belangrijkste doodsoor-
zaak waren. Deze werden bij 496 (= 48%) van de onderzochte
dieren gevonden. Het beeld van enterotoxicose overheerste
hierbij; dit werd vanaf 1986 in toenemende mate geconstateerd
bij de mestvarkens. De respiratie-aandoeningen omvatten in
totaal bij 284 (=27%) van de dieren de doodsoorzaak, vooral de
fibrineuze Pleuropneumonie door A. pleuropneumoniae. Gege-
vens met betrekking tot het ziekte - en sterfteverioop tijdens de
mestperiode waren niet altijd bekend of niet consequent
genoteerd. Wel bestond de indruk dat beelden als enterotoxicose
en oedeemziekte voornamelijk in het begin van de mestperiode
voorkwamen en de longaandoeningen meer halverwege of
tegen het einde van de mestperiode, zoals ook werd gevonden
door Wegman (19).

Opvallende verschuivingen werden gedurende de onderzoek-
speriode gezien ten aanzien van het voorkomen van streptokok-
keninfecties. Vanaf 1984 bleek het aantal sterftegevallen met
endocarditis en meningitis door Streptococcen toe te nemen. Een
aantal mesters bleek biggen te betrekken van vermeerderingsbe-
drijven met een hoge infectiedruk van Streptococcus suis. Na
1987 liepen de problemen door deze Streptokokken terug (10).
Vooral na 1985 werd een toenemende incidentie gezien van
dieren met een torsio mesenterialis.

Van één bedrijf met een groot aantal gestorven dieren (>100)
tengevolge van een dysfunctionerende gasverwarming, met als
klinische diagnose: koolmonoxide-vergiftiging werd een gestor-
ven dier onderzocht. Dit dier vertoonde cyanose en longoedeem
en op grond hiervan werd de waarschijnlijkheidsdiagnose
koolmonoxide-intoxicatie gesteld.

bekeken. Het aantal varkens (18 = 1,7%) waarbij geen diagnose
werd gesteld was laag. Als mogelijke verklaringen hiervoor
komen in anmerking: het beschikbaar zijn van goede anamnes-
tische gegevens en het onderzoek betrof uitsluitend verse
kadavers, onder andere door een korte afstand van het bedrijf tot
sectielokatie. Bovendien worden de secties verricht door een
veterinair patholoog.

Dankbetuiging
De auteurs zijn dank verschuldigd aan prof. dr. E Gruys en drs. J. Hilvering voor
het kritisch doornemen van het manuscript en aanvullende suggesties.

1. Allison RT and Ranle L. Histopathology and Isacteriology: possible
developments for the next seventy five years. Med Lab Sei 1987; 44:371 -5.

2. Akkermans JPWM. Aantekeningen bij ingezonden sectiemateriaal in het
kader van \'screening Afrikaanse varkenspest\' Tijdschr Diergeneeskd 1986;
111: 1115-8.

3. Bader W. Ursachen von Saugferkelverlusten im Einzugsgebiet des staatli-
chen Tieraerzüichen Untersuchungsamtes Aulendorf. Ein vergleich zwi-
schen den Jahren 1961-1965 und 1980-1984. Tierärzü Umschau 1987;
42:413-6.

4. Battie RW, Pathak D, Humble CG et aL Factors influencing discrepancies
between premortem and postmortem diagnoses. J Am Med Assos 1987;
258: 339-44.

5. Chagnon M, Drolet R and D\'Allaire S. A prospective study of sow
mortality on commercial breeding herds. Proc 11th IPVS congress
Lausanne, 1990: 383.

6. Friedrici HHR and Sebastian M. The concordance score. Arch Pathol Lab
Med 1984; 108: 515-7.

7. Gruys E. Pathologische anatomie van nutszoogdieren. Pathologie van het
mestvarken (wordt vervolgd). Dier en Arts. 1987; 2: 248-53.

8. Gruys E. Pathologische anatomie van nutszoogdieren. Pathologie van het
mestvarken (vervolg). Dier en Arts. 1987; 2: 282-91.

9. Harders T. Auswertung der Schweinesectionen des Veterinäruntersu-
chungsamtes des Landes Schleswig-Holstein der Jahre 1983-1985. Diss.
Hannover 1987.

11. Hoogerbrugge A. Huisvesting en gezondheid bij landbouwhuisdieren.
Tijdschr Diergeneeskd 1987; 112: 1069-4.

12. Landberg GD. Medicine without the autopsy. Arch Pathol Lab Med 1984;
108: 449-54.

13. Otto E. Een retrospectieve studie naar doodsoorzaken bij het varken met
gebruikmaking van het facultaire computersysteem. Referaat Vakgroep
Pathologie, Faculteit der Diergeneeskunde, Utrecht, 1989

14. Spicer EM, Driesen SJ, Fahy VA, Horton BJ, Sims LD, Jones RT, Cutler
RS and Prime RW. Causes of preweaning mortality on large intensive
piggeries. Aus Vet J 1986; 63: 71-5.

15. Straw BE, Neubaner LD and Leman AD. Factors affecting morulity in
finishing pigs. J Am Vet Med Assoc. 1988; 182: 452-5.

16. Thrusfield, M. How to use a knowledge of epidemiology in practice. In: The
Pig Veterinary Society Proceedings, 1985: 12; 25-37.

17. Thrusfield, M. The application of epidemiological techniques to contempo-
rary veterinary problems. Br Vet J 1988: 144; 455-65.

18. Vos JH, Visser IJR, Linde-Sipman JS van der. Mouwen JMVM.
Veterinaire pathologie: een vitaal specialisme binnen de diergeneeskunde.
Tijdschr Diergeneeskd 1991: 116: 677-84.

19. Wegman P. Pathology of Swine- a portrait of economic loss in pig
production in Switserland. Proc I Ith IPVS congress, Lausanne, 1990:295.

20. Willeberg R Epidemiological use of routinely collected veterinary data:
risks and benefits. Proc 4th Intern Symp. Vet. Epidemiology and Econ-
omics, Singapore 1985, 1986:40-5.

Naar aanleiding van onderstaande bij de redactie ontvan-
gen vraagstelling vond zij dr. R. Hajer (Kliniek Inwen-
dige Ziekten en Voeding der Grote Huisdieren) bereid om
voor de lezers een antwoord te formuleren

Ieder jaar kom ik verschillende gevallen t^en van verslik-
pneumoniën bij zowel koeien als kalveren. Vooral de Ca-Mg-
drank, die ingegeven kan worden, geeft regelmatig verslikken.

Kalveren veelvuldig bij melk ingeven kort na de geboorte. De
therapie bij keien fealt praktisch altijd, waarbij diverse antibio-
tica uit alle groepen geprobeerd zijn, al of niet in combinatie met
corticosteroïden en/of pijnstillers. Toch hoor je bij mensen
bijvoorbeeld die bijna verdronken zijn en de longen vol hebben
met viezigheid nooit dat ze er aan overlijden.

Bij de behandeling en het stellen van de prognose van een
verslikpneumonie bij het rund dient naast het aantal en het soort
micro-organismen ook rekening gehouden te worden met de
eigenschappen van het geaspireerde materiaal.

Zo vormt melk een goede voedingsbodem voor bacteriën terwijl
het mocililiaire systeem en de humorale afweer onvoldoende
effectief kunnen werken.

Calciumverbindingen en met name calciumchloride, zijn causti-
sche stoffen die directe weefselschade veroorzaken. Hierbij
treedt niet alleen beschadiging op van het epitheel in de
bronchioli en alveolen maar ook in de trachea en bronchi,
waardoor het mucociliaire systeem deels wordt vernietigd. In de
diepere luchtwegen vormt het aangetaste weefsel een extra
barrière voor de afweer met in de peracute fase een verminde-
ring van de doorbloeding. Bij aspiratie van modder ten gevolge
van het te water raken van dieren is het verloop sterk afhankelijk
van de hoeveelheid modder. Bij alleen water wordt het vocht
vrij snel geresorbeerd terwijl de resterende micro-organismen
beter dan bij melk en caustische stoffen bereikbaar zijn voor de
afweersystemen van de long. Bij bijna-verdrinking bij de mens
gaat het (bijna) altijd om aspiratie van water met micro-
organismen waarbij het water door middel van fysiotherapie,
lichaamshouding en resorbtie snel uit de respiratietractus kan
worden geëlimineerd. Dergelijke aanvullende behandelings-
technieken zijn bij de grote huisdieren niet of nauwelijks
mogelijk en eigenlijk ook gecontra-indiceerd in verband met te
verwachten problemen met de circulatie.

Bij de behandeling met (breedspectrum) antibiotica en antiflogi-
stica dient rekening gehouden te worden met de voldoende
doordringbaarheid van dergelijke middelen in het geaspireerde
materiaal wat bij melk en caustische stoffen uiterst twijfelachtig
is.

Met de Zeeuwse wapenspreuk \'Luctoret
Emergd\' kenmerkte de voorzitter van de
KNMvD, prof. dr. E. H. Kampelmacher
in zijn openingswoord ter gelegenheid
van het zilveren jubileum van Dierenkli-
niek Emmeloord op 14 december 1991
de boeiende geschiedenis van dit dierge-
neeskundig centrum. Hiermee gaf hij op
een uitstekende wijze weer — en dat
bleek overduidelijk uit zijn woorden —
hoeveel waardering men heeft gekregen
voor datgene wat met een respect af-
dwingend doorzettingsvermogen en
vooral ook geloof in eigen zaak hier in
de polders tot stand is gebracht.
Het was voor de directeur van de
Kliniek, drs. K. van Muiswinkel, niet
eenvoudig om in enkele woorden de
ruim 400 gasten te verwelkomen, hierbij
aandacht schenkend aan de bijzondere
banden die men met iedere categorie
heeft.

Hoe moeilijk het allemaal in het begin
was, werd op een zeer persoonlijke wijze
belicht door drs. I. C. Verhaar-Loeber,
weduwe van dr. W. Verhaar, die samen
met drs. G. Blok de kliniek is begonnen.
Mevr. Verhaar memoreerde de geschie-
denis van de pony met het houten been,
die zoveel heeft bijgedragen tot de
naamsbekendheid van de kliniek. Mede
hierdoor kwam er een overeenkomst tot
stand met de Stichting Nederlandse
Draf- en Rensport, wat van groot belang
was voor de ontwikkeling van de kli-
niek.

Hierna werd het woord gegeven aan een
aantal sprekers, die verbonden zijn ge-
weest aan de Dierenkliniek Emmeloord
en die allen vanuit hun specialisme een
aantal nieuwe ontwikkelingen schetsten.
Uit dit alles bleek duidelijk welke be-
langrijke plaats een tweede-lijns dierge-
neeskunde kan innemen tussen de nor-
male praktijk en de Faculteit.
Dr. G. Voorhout sprak over diagnosti-
sche beeldvorming. Na de röntgenologie
zijn ook de echografie, de computerto-
mografie en de kemspintomografie toe-
gevoegd aan het arsenaal van de dierge-
neeskunde. In het merendeel van de
diergeneeskundige praktijken is wel
röntgenapparatuur aanwezig, maar deze
heeft in het algemeen een te beperkt
vermogen om alle mogelijkheden van de
röntgendiagnostiek te benutten. Dit
zelfde geldt ook voor de echografie. Juist
hier kan de tweede-lijns hulp zeer waar-
devol zijn.

Dr. R. Stolp bracht zijn aandachtig
luisterend publiek tot diep nadenken
tijdens zijn lezing met de titel \'Meten is
weten, gissen is missen\' door het verschil
te vragen tussen specificiteit, nauwkeu-
righeid, precisie, gevoeligheid, detectie-
grens, herhaalbaarheid en reproduceer-
baarheid. Door deze begrippen te
definiëren en met duidelijke afbeeldin-
gen toe te lichten slaagde hij erin om
inzicht te geven in de factoren die een rol
spelen bij de beoordeling van een meet-
methode en bij implementatie van die
methode in de eigen werksituatie. Dit
alles is de basis voor Good Laboratory
Practice en Good Veterinary Practice.
Drs. R. C. Nap maakte duidelijk tijdens
zijn voordracht over pijnstillers dat \'en-
teric coating\' van tabletten, die zonder
deze beschermende laag agressief zijn
voor de maagwand, soms merkwaar-
dige farmacokinetische complicaties
kan geven. Door het meten van de
plasma-salicylaat-concentraties bij het
toedienen van aspirine aan honden,
constateerde men, dat er grote verschil-
len waren tussen de verschillende dieren
en dat het voedingsregiem hier een
belangrijke rol speelde. Wanneer de
tussenperiodes bij de voeding korter dan
8 uur zijn, zal de pylorus zich tussentijds
niet meer dan 7 mm openen. Alleen
vloeistoffen en zeer kleine vaste deeltjes
zullen dan kunnen passeren; grotere
deeltjes, zoals de genoemde enteric co-
ated tabletten zullen in de maag achter-
blijven en door braken weer het lichaam
verlaten. Uiteraard zal erbij zulke dieren
een onvoldoende analgesie optreden.
Dr. P. van Dijk sprak over \'Anesthesie:
een slapend probleem\'. Na een bespre-
king van de historische ontwikkeling
van de verschillende anesthetica, waar-
bij opvalt hoe jong deze tak van weten-
schap nog is, kwam de spreker tot de
conclusie, dat gezien de grote vooruit-
gang in de veterinaire chirurgie en de
veranderde sociale status van onze huis-
dieren het aantal \'risico-anesthesieën\'
toeneemt. De patiënt moet niet alleen
gaan slapen, hij moet ook weer wakker
worden!

Hier komt het probleem van de verant-
woordelijkheid en de aansprakelijkheid
opdagen. Binnen de diergeneeskunde zal
er naar moeten worden gestreefd, dat er
voor iedere patiënt een verantwoorde en
deskundig begeleide anesthesie gewaar-
borgd is. Hierbij zal een goede samen-
werking tussen 1ste en 2de lijns dierge-
neeskunde onontbeeriijk zijn.
Drs. A. Binksma is als buurtcollega
direct betrokken bij de dagelijkse gang
van zaken in de Dierenkliniek Emmel-
oord. Uit het cijfermateriaal blijkt, hoe
de werkzaamheden de laatste jaren toe-
nemen en hoe men er kennelijk in is
geslaagd om de juiste formule te vinden
tussen het aanbod van patiënten uit de
regio aan de ene kant en de aangeboden
diensten aan de andere kant.
Dit bijzonder geslaagde symposium
werd besloten door een gezellige recep-
tie, waaraan door veel relaties uit heel
Nederland werd deelgenomen.

Een 8 jaar oude Golden Retriever in
Washington kwam twee weken geleden
bewusteloos de trap afrollen. Een ambu-
lance kwam de hond halen voor US
$25. Het dier had zichzelf een maagbloe-
ding bezorgd door een scherpe houten
stok naar binnen te werken. De vol-
gende veterinaire hulpmiddelen en dia-
gnostica werden toegepast.
Een bloedtest om rattengif uit te sluiten
($45) een leverscan ($140), het bijbren-
gen ($45), catheterisatie ($30), urine
analyse ($22), stress-test ($71), narcose
($345), een infuus aan de poot ($110),
een biopsie ($45), endoscopie van de
maag en darmen ($75), medicijnen
($25) en 5 dagen in de kliniek voor
$200. De eindrekening kwam op een
totaal van $ 1.034,40. In dit bericht werd
niet vermeld of het bedrag inclusief of
exclusief BTW was.

Vrij in het Nederlands vertaald en overgenomen uit
Time Magazine, dd. 30 december 1991.

De ISVA-commissie NL is de Neder-
landse afdeling van de International
Veterinary Students Association. Deze
associatie heeft onder andere tot doel de
contacten tussen veterinaire studenten
over de hele wereld te bevorderen.
In dit kader bemiddelt de Nederlandse
IVSA-commissie in uitwisselingen van
Nederlandse Diergeneeskunde studen-

Op 4 oktober 1991 nam staatssecretaris
J. D. Gabor een video over tatoeage en
dierenpaspoort in ontvangst\'. De video
werd hem aangeboden door de SRGN
(Stichting Registratie Gezelschapsdieren
Nederland).

De SRGN heeft deze educatieve video
gemaakt om het algemeen belang van
registratie en identificatie door middel
van tatoeage duidelijk te maken. De
video is speciaal bedoeld voor het basis-
onderwijs, afdelingen van de Dierenbe-
scherming, dierenartsen en bibliothe-
ken.

ten naar het buitenland en van buiten-
landse studenten naar Nederland. Hier-
toe zoeken wij dierenartsen, of
dierenartsenpraktijken die interesse heb-
ben om gedurende kortere of langere tijd
buitenlandse studenten te laten meelo-
pen in hun praktijk.
Indien u hier voor voelt, vragen wij u
een briefje met naam, adres en telefoon-
nummer(s) en tijden waarop u daar
bereikbaar bent, te zenden aan: IVSA-
commissie NL, Yalelaan 1, de Uithof,
3584 CL Utrecht. Wij nemen dan ver-
der contact met u op.
Opgave is geheel vrijblijvend, plaatsin-
gen geschieden in absoluut overleg.
Ook als u eerst wat meer informatie wilt
kunt u schrijven naar bovenstaand
adres. In de praktijk blijkt het vaak een
hele leuke ervaring te zijn!

Tatoeage is tot op heden het beste
registratiemiddel voor honden en kat-
ten. De dieren krijgen een unieke cijfer/
letter-combinatie in hun oor getatoe-
eerd, op grond waarvan zij altijd weer
bij de rechtmatige eigenaar terugge-
bracht kunnen worden. Het aanbrengen
van de tatoeage is nagenoeg pijnloos; bij
de tatoeage hoort ook een dierenpas-
poort, met daarin naast de cijfer/letter-
code een signalement van het dier,
alsmede naam en adres van de eigenaar.
Entingen kunnen in het paspoort wor-
den bijgeschreven.

Tatoeage is in een aantal gevallen ver-
plicht: bijvoorbeeld wanneer het dier
tijdelijk in een pension moet worden
ondergebracht. Fokkers, kennels of han-
delaren zijn verplicht om honden te
laten tatoeëren.

De Ciba-Geigy Animal Health Prize, die
dit jaar voor de vierde maal in successie
door het Zwitserse bedrijf wordt uitge-
reikt heeft dit jaar een Nederlands tintje.
Nadat eerder prijswirmaars uit Groot-
Brittannië, Zimbabwe en de Verenigde
Staten de prijs in respectievelijk 1985,
1987 en 1989 mochten ontvangen, is het
ditmaal de Nederlandse onderzoeker
prof. dr. Albert Osterhaus die de Ciba-
Geigy Animal Health Prize 1991 heeft
gewonnen. Het was zijn onderzoek dat
werd gekozen uit de 72 inzendingen
afkomstig uit 23 verschillende landen.
Prof. dr. A. D. M. E. Osterhaus is
verbonden aan het Rijksinstituut voor
Volksgezondheid en Milieuhygiëne, het
RIVM, in Bilthoven. Het prijswinnende
onderzoek van prof. Osterhaus heeft
betrekking op de virusinfectie die in de
jaren tachtig meer dan 18.000 zeehon-
den deed sterven in de Noordzee, Oost-
zee en Waddenzee.

Prof. Osterhaus ontdekte in 1984 een tot
de Herpes-groep behorend virus, dat in
enkele opvangcentra in Nederland al
meer dan de helft van de jonge zeehon-
den had gedood. De ontdekking van dit
virus heeft er voor gezorgd dat er on-
danks de massale sterfte van zeehonden
1988, een accuraat en goedwerkende
vaccinatiecampagne kon worden ge-
start. In alle opvangcentra in Noord-
West Europa, waaronder de zeehonden-
crèche Pieterburen, werd gevaccineerd.
De rehabilitatie van de zeehondenpopu-
latie waarmee deze centra reeds jaren
bezig zijn kon zo gedeeltelijk worden
gered.

Momenteel gaat het onderzoek vooral
uit naar zeezoogdierpopulaties in andere
streken van de wereld, zoals de ge-
streepte dolfijnen en de Hawaïaanse- en
Middellandse Zee monniksrobben, die
eveneens vatbaar zijn voor het virus.
De Ciba-Geigy Animal Health Prize
1991, groot CHF. 50.000 zal op 5
februari worden uitgereikt aan prof. dr.
A. D. M. E. Osterhaus op het hoofdkan-
toor van Ciba-Geigy in Bazel, Zwitser-
land.

Evenals vorig jaar zal in drie afleverin-
gen het programma van de Voorjaarsda-
gen kort worden beschreven.
Dit jaar is het de vijfentwintigste keer dat
er een Voorjaarsdagencongres wordt
gehouden. Ter gelegenheid hiervan zal
elke congresdeelnemer een attentie ont-
vangen bij de inschrijfbalie. Ook is er de
kans een reis voor twee personen te
winnen.

Vrijdagochtend bdü-i 2.30 uur
Vrije mededelingen door: R. Nickel
(NL) Diagnostiek van prostaataandoe-
ningen, M. Schmidt (NL) Maligne histi-
ocytose bij de hond, M. van Niel (NL).
De pathologie van de maligne histiocy-
tose, T. van de Ingh (NL) Virale papillo-
matose bij een kat en Koperaccumulatie
bij de boxer, L. Overduin (NL) De
vooriopige resultaten betreffende de ver-
traagde afgifte van een Phenytoine pre-
paraat, J. Bos Behandeling van anemie
bij vogels, B. Meij (NL) De chirurgische
behandeling van de coxofemur luxatie,
I. Westerhof (NL) Filariasis in een
parkiet. Tevens zullen op deze ochtend
de Waltham Award en de Trouw Scho-
larship worden uitgereikt.

Vloeistoftherapie. S. Crane (USA), ge-
sponsord door Hill\'s Indicatie voor
vloeistoftherapie bij de kritische patiënt.
L. Hellebrekers (NL) Vloeistoftherapie
onder geleide van de arteriële druk voor
en tijdens de anaesthesie. R. Slappendel
(NL) Bloedtransfusie, indicatie en tech-
niek en contra-indicatie. D. T. Crowe
(USA), gesponsord door Aesculaap/
PetAg, Verschillende technieken van
vloeistoftherapie, S. Crane (USA) Bere-
keningen van vloeistofbehoeftes.
Gastro-enterologie. C. F. Burrows
(USA) Pathogenese van maagdarmpro-
blemen.

Dermatologie. A. Willemse (NL) Huid-
problemen bij de kat.
Ophthalmologie spreekuur F. C. Stades
(NL).

Vrijdagmiddag 13.30-17.00 uur
De acute thorax. D. T. Crowe (USA),
gesponsord door Aesculaap/PetAg,
acute opvang van de patiënt en behan-
deling van longcontusie, shocklong en
traumatische myocarditis.
Prakticum Vloeistoftherapie in Utrecht
Bloedopvangmethodes en bewaren van
bloed voor een bloedtransfusie, bloede-
rige bloeddrukmeting, infuuspompen,
geforceerde infusie, plaasen van de
sonde voor geforceerde voeding, plaat-
sen van jugulaircatheter, gebruik van
oesophagussonde. Docenten sprekers
van de ochtend en T. How (NL) en A.
Schaefer (NL).

Dermatologie. A. Willemse (NL) Huid-
problemen van de hond.
Nieuwe ontwikkelingen. Nieuwe ont-
wikkelingen in de veterinaire research.
Het zijn dermate nieuwe ontwikkelin-
gen dat er tot op heden nog geen nadere
gegevens bekend zijn!
Verzekeringen. Programma in het Ne-
derlands. Drie verschillende veterinaire
ziektekostenverzekeraars lichten hun vi-
sies toe. Discussie met zaal en forum.
Endocrinologie spreekuur. B. E. Bels-
haw.

Avondprogramma
Praktijkmanagent door Mw. D. Dellin-
ger (USA), gesponsord door SmithKline
Beecham. De vermaarde spreekster zal
gedurende een uur spreken over het
onderwerp: \'High impact communica-
tions\'. Ze maakt gebruik van de Psycho-
Geometrics, aan de hand van cirkels en
driehoeken wordt de invloed van de
dierenarts op personeel en cliënt uitge-
legd. Het doel is dat de dierenarts zich
beter realiseert hoe belangrijk zijn/haar
communicatie-stijl is.
De tentoonstellingsruimte is gedurende
deze periode geopend. Weer meer vier-
kante meters interessante stands in
1992!

Cultureel programma
Bezoek aan de \'De Porceleyne Fles\' in
Delft. Daarna gaat de dagtocht verder
naar de Deltawerken. De lunch wordt
gebruikt tijdens de boottrip rond deze
beroemde werken.

Op donderdagavond 6 februari a.s. or-
ganiseert het Veterinair Laboratorium
Nederland (VLN) ter gelegenheid van
de aavang van haar activiteiten voor de
praktizerende dierenartsen een intro-
ductie-bijeenkomst.

Het thema van deze avond is \'Diagno-
stisch bloedonderzoek bij gezelschaps-
dieren en paarden.\' Aan de orde komen
de mogelijkheden en de onmogelijkhe-
den van het bloedondezoek in de dage-
lijkse praktijk evenals de maatregelen
die genomen moeten worden voor en
tijdens de bloedafname en bij het bewa-
ren en verzenden van de monsters om
tot een betrouwbare uitslag te kunnen
komen. Uiteraard zal ook de interpreta-
tie van de uitslagen behandeld worden.
Het programma van de avond is als
volgt:

20.15 Ontvangst met kofBe.
20.30 Dr. A. Lubberink: \'Zinvol en
onzinnig bloedonderzoek bij
hond en kat.\'
21.00 Dr. R. van den Hoven: \'Zinvol en
onzinnig bloedonderzoek bij het
paard.\'

21.30 Dr. L. Mostert: \'De praktische
gang van zaken voor juist inzen-
den van de monsters.\'
22.00 Rondleiding laboratorium.
De bijeenkomst zal plaatsvinden op
donderdag 6 februari a.s om 20.00 uur
in de bovenzaal van Dierenhospitaal
Visdonk, Visdonkseweg 2a te Roosen-
daal (tel. 01650-65800).

Inlichtingen: Mrs. Falk, Kiebitzpohl 35
D-4404 Telgte, tel.: 02504-3064/5, fax:
7929.

Het aantal der deelnemers is beperkt. De
registratie van de deelnemers is in volg-
orde van aanmelding. De cursus wordt
in de Engelse taal gegeven.

Programma-onderdelen
Op dit congres zullen er verschillende
voordrachten gehouden worden door
bekende sprekers. Daarnaast zijn er
workshops, een uitgebreid \'continuing
education\'-programma, klinisch-patho-
logische conferenties (geleid door be-
kende veterinaire dermatopathologen),
free communications en een posterpre-
sentatie.

Inlichtingen: drs. P. J. Roosje, Faculteit
Diergeneeskunde, vakgroep Genees-
kunde van Gezelschapsdieren, Postbus
80.154, 3508 TD Utrecht, Nederland.

De wetenschap in de USA is erg actief
op het gebied van de biotechnologie\'.
Dit geldt zowel ten aanzien van het
onderzoek als ten aanzien van de toepas-
sing.

Eén van de interessantste onderzoekin-
gen houdt zich bezig met de anti-sense
technologie. Het gaat om het tegengaan
van de functionering van het gewone
actieve DNA. Men is in staat een nu-
cleine zuurverbinding te maken die de
messenger RNA weet te blokkeren (kil-
ling the messenger).
Dit anti-sense concept wordt als mins-
tens zo revolutionair beschouwd als het
receptor concept.

Sommige onderzoekersgroepen gaan zo
ver dat ze de anti-sense-verbindingen in
de celkern proberen te brengen waar ze
dan met de daar aanwezige dubbele
helix een zogenaamde triple helix vor-
men. Het is op deze wijze mogelijk de
werking van slechtwerkende genen uit
te schakelen in gevallen van ergelijke
ziekten zoals bepaalde vormen van leu-
kemie.

Er zijn inmiddels al minstens tien bio-
technologie-firma\'s bezig om genees-
middelen volgens dit principe te maken.

Eén van de problemen daarbij is dat
deze stoffen alleen maar in de species
werken waar ze uiteindelijk voor ge-
maakt zijn. Dat wil dus zeggen dat
dierproeven om de toxiciteit te kunnen
vaststellen zinloos zijn. Dit is vooral
voor de registratie van het geneesmiddel
een groot probleem.
Men verwacht veel ook van de andere
produkten uit het biotechnologische on-
derzoek. Dit is het geval bij genen
therapie zoals hierboven is aangeduid.

Synthetisch gemaakte koolhydraten be-
loven veel bij toepassing van een hart-
aanval door de blokkering van de leuco-
cyten-werking welke anders voor
onstekingen zorgen.
Verder zijn er diverse firma\'s bezig met
peptiden-produkten. Deze synthetische
peptiden worden geschikt geacht om
gericht te worden gebruikt bij een hele
serie aandoeningen. Men denkt daarbij
aan ziekten als prostaatkanker, AIDS,

I Dit referaat werd gebasseerd op een aantal artikelen in
The Scieniisi 1991; 5 (19): 1,8 en 9, alsmede 5 (20):
1,4 en 5.

wondgenezing, sexueledysfuncties maar
ook tegen het klonteren van bloedplaat-
jes. Het probleem hierbij is de mogelijk-
heid van vorming van antilichamen
tegen deze eiwitstructuren.
Voorts is er de groep van de monoclo-
nale antilichamen geneesmiddelen, de
MAb therapeutics. De FDA (Food and
Drug Administration) heeft het groene
licht gegeven voor twee preparaten van
deze origine namelijk orthozyme
-CD-5-I- dat afstoten van lichaams-
vreemd weefsel belemmerd en Centoxin
dat bacteriële infecties effectief te lijf
gaat. Het probleem hierbij is dat er nog
steeds geen homologe monoclonalen
beschikbaar zijn. Dus ook hier weer het
gevaar voor reactie van de kant van de
patiënt op de niet van de mens afkoms-
tige stoffen.

De transgene dieren die als zogenaamde
bioreactoren dienst doen zouden in dit
gebied eveneens een niet onbetekenende
rol kunnen gaan vervullen. Er zijn var-
kens die in staat zijn humaan hemoglo-
bine te maken en geiten die de stimule-
ringsfactor van weefeelplasminogeen
produceren. Althans de desbetreffende
firma\'s beweren dat. Toxiciteitsproeven
moeten echter nog beginnen.
Alhoewel de geldschieters veel vertrou-
wen tonen in deze branche, klagen de
belanghebbenden steen en been over de
trage goedkeuringsprocedures van de
federale overheid.

Eén van de vragen is waar men terecht
moet voor de goedkeuring.
De anti-sense technologie kan bijvoor-
beeld aangemeld worden bij het bureau
voor de geneesmiddelen van de FDA
maar evenzeer bij het bureau voor de
biologische preparaten.
In het buitenland zou het allemaal veel
makkelijker gaan, daarom wordt er
door sommigen gedreigd de USA te
verlaten. Daar staat weer tegenover dat
volgens anderen wordt gewezen op de
ingewikkelde procedures van de EG
waar ieder land zijn eigen zegje in heeft.
Amerika heeft een grotere markt en een
consistenter beleid.

Men verwacht aan het eind van de
negentiger jaren een markt te hebben in
de orde van grootte van 100 miljard
gulden.

In januari 1992 heeft Apharmo uit
Arnhem een nieuwe lokale therapie
tegen onnodige haaruitval bij hond en
kat op de markt gebracht Het preparaat
heet Conthrix®. Het preparaat biedt de
oplossing om continu haarveriies tegen
te gaan zonder de seizoensgebonden rui
te beïnvloeden.

De werkzaamheid van Conthrix® werd
aangetoond door middel van een weten-
schappelijk onderzoek op de Universi-
teit van Jeruzalem.

De therapie bleek bij 82% van de hon-
den aan te slaan. Bij honden beneden 2
jaar was dit percentage 99%. Bij katten
was de score 80%; bij deze diersoort was
geen verschil in percentage te constate-
ren tussen jonge en oudere dieren. Bij de
hond is gemiddeld na 10 dagen behan-
delen een duidelijke verbetering te con-
stateren. Bij de kat is dit gemiddeld na 12
dagen.

Het preparaat bevat een oppervlakte-
actieve stof die cholesterol uit de haar-
follikels kan onttrekken. Hierdoor
neemt de beweeglijkheid tussen de fos-
folipidelagen van de membranen toe en
wordt het enzym proteïne-kinase C ge-
transporteerd van het cytoplasma naar
de membranen. Conthrix® verlengt
hierdoor de groeifase van de korte ha-
ren. Het bijzondere van deze choleste-
rol-onttrekker is dat deze het membraan
zelf niet aantast. Daarnaast doet de stof
dienst als carrier voor de overige werk-
zame stoffen. Deze synergistisch wer-
kende stoffen zorgen voor een betere
doorbloeding van de huid en dragen bij
tot de optimale conditie van huid en
vacht.

Conthrix® bevat onder andere amino-
zuren, vitamine-A, tocoferol, vitamine-
F, biotine, para-aminobenzoërzuur, cal-
cium d-pantothenaat en kruidenextract.
Het preparaat wordt exclusief aan de
dierenarts geleverd in een sprayflacon
(zonder drijfgas) met 100 ml lotion.

Aangezien ik de vraag omtrent het
zogenaamde \'Mouwke\' inhoudelijk an-
ders zou hebben beantwoord dan col-
lega De Kruif heeft gedaan (zie Tijdschr
Diergeneeskd 1992; 117: 7), komt het
mij gewenst voor enige aanvullende
informatie te verstrekken.

Hoewel mij de naam \'Mouwke\' voor de
in de vraag beschreven aandoening niet
bekend was, is deze in zoverre treffend
omdat het lijkt dat de geschetste sympto-
men voortkomen uit een kniegewrichts-
lijden en wel een patella-luxatie naar
lateraal, waarvan de zogenaamde habi-
tuele vorm immers bij paarden de klap-
mouw kan geven.

Bij de betreffende kalveren wordt inder-
d^d de patella nogal eens gedisloceerd
aangetroffen, in elk geval blijkt deze bij
palpatie gemakkelijk verschuifbaar te
zijn. Deze situatie staat echter in de regel
niet op zichzelf, maar is het gevolg van
een geheel verslapte M. gastrocnemius,
wat op zijn beurt het resultaat is van een
beschadiging van de N. femoralis. Deze
zenuw komt kennelijk onder bepaalde
omstandigheden bij de partus onder een
zodanige spanning te staan dat er een
overrekking en vaak zelfs een ruptuur
optreedt. In de Kliniek voor Heelkunde
hebben we deze patiënten vaak gezien
en hadden we ook enkele keren de
gelegenheid de klinische diagnose beves-
tigd te zien door patholoog-anatomisch
onderzoek.

De prognose hangt uiteraard af van de
mate van zenuwbeschadiging, maar is
vaak niet gunstig, omdat de innervatie
zich niet (geheel) herstelt en er boven-
dien vrij snel atrofie en verbindweefse-
ling van de spier optreedt. Voor een
goede beoordeling van de vooruitzich-
ten zijn enkele maanden afwachten no-
dig.

Ter vermijding van misverstand zij ten-
slotte vermeld, dat met het boven-
staande niet beoogd wordt te suggereren
dat de patella-luxatie naar lateraal in het
algemeen een gevolg is van een paralyse
van de N. femoralis. De aandoening kan
ook op zichzelf staan en bij een volledig
naar de buitenzijde van het kniegewricht
gedisloceerde patella kan dit gewricht
ook niet gestrekt worden (gehouden),
waardoor er een sterke overeenkomst in
de symptomenbeelden ontstaat, maar
bij pasgeboren kalveren gaat het naar
mijn ervaring in de regel primair om de
zenuwlaesie en is de eventuele patella-
luxatie secundair.

Als men het risico van arbeidsonge-
schiktheid heeft verzekerd bij de MO-
VIR-DTO, en wanneer die verzekering
al liep vóór 1982, dan is het volgende
mogelijk van belang.

Vóór 1982 betaalden deelnemers aan
deze \'onderlinge\' verzekering een zoge-
naamde solidariteitspremie. Dit hield in
dat iedereen dezelfde premie betaalde
ongeacht de leeftijd. Hierdoor betaalde
een jonge deelnemer een, gezien zijn
gemiddelde gezondheidstoestand, rela-
tief hoge premie. De oudere deelnemer
een navenant relatief lage premie.
Voor de jonge deelnemers was dit erg
onplezierig. Als je jong bent, ben je
immers doorgaans zeer gezond en kamp
je met hoge financiële lasten. Een toch al
kostbare verzekering valt langs dit soli-
dariteitsprincipe dan wel erg hoog uit.
Helaas viel daar niets aan te doen want
de MOVIR-DTO was de enige maat-
schappij waarbij dit risico redelijk viel
onder te brengen. Totdat in 1982 de
Franse verzekeringsgigant UNIM de
markt openbrak. Deze hanteerde een
leeftijdsgebonden premie en werd daar-
mee een krachtige concurrent van de
MOVIR-DTO. Deze laatste koos dan
ook onmiddellijk eieren voor haar geld
en ging ook op een aan leeftijd gebonden
premiesysteem over.

Een vervelende bijkomstigheid was na-
tuuriijk, dat de jongere leden nu gedu-
rende de voorafgaande jaren veel te veel
premie hadden betaald. Dit werd gesig-
naleerd. Ter compensatie van deze \'pre-

miereserve\' werd een reductie van de te
betalen premie vanaf vijftig jaar en
ouder in het vooruitzicht gesteld.
Ik ben voor mezelf eens aan het rekenen
geslagen en kwam tot de conclusie, dat
ik rente-op-rente tegen mijn vijftigste
jaar een premiereserve van zo\'n 35.000
gulden had opgebouwd. Gezien de re-
cente premieverhogingen waar ieder
van ons onder zucht, bleek het me wel
eens interessant om te weten hoeveel
premieverlaging me te wachten stond als
het zover was. Dat dus maar eens
geïnformeerd.

Het antwoord was glashelder: niets! Ik
heb namelijk begin dit jaar mijn verze-
kerde leeftijd van 65 naar 60 terugge-
bracht omdat dat nogal in premie
scheelde. Volgens de MOVIR-DTO heb
je dan een andere polis afgesloten en
vervallen eventuele rechten. Een merk-
waardige redenering wantje zou immers
het tegendeel verwachten: als je je terug-
trekt uit de meest riskante periode (60-
65 jaar) zou je juist een nog grotere
premiedaling moeten krijgen. Je kunt de
premiereserve nu immers over een klei-
ner aantal jaren verdelen.
Daarom wil ik mijn collega\'s er graag op
wijzen dat:

— Degene, die vóór 1982 bij de MO-
VIR-DTO verzekerd was, recht heeft op
een premiereductie na het vijftigste jaar.
Weinig collega\'s blijken dit te weten, en
de verzekeringstussenpersonen al even-
min. Die van mij wist er in elk geval
niets van.

— Wanneer u de polis in één of andere
vorm wijzigt, beschouwt de MOVIR-
DTO deze vermoedelijk als geheel
nieuw en verliest u de premiereserve
waar u recht op had.

— Informeer bij de MOVIR-DTO
welke premiereductie u te wachten
staat. De kans zou kunnen bestaan, dat
wanneer u dit niet doet, de reductie
\'vergeten\' wordt. Het eventueel verloren
gaan van rechten bij een wijziging in de
polis werd ons immers ook niet gemeld.

— In 1982 heb ik op de jaarvergadering
van de KNMvD een pleidooi gehouden
om onze Maatschappij als tussenper-
soon voor de arbeidsongeschiktheids-
verzekering te laten functioneren. Bij-
voorbeeld op de manier waarop we ons
pensioenfonds beheren. We zouden dan
meer gewicht in de schaal kunnen leg-
gen bij de verzekeringsmaatschappij(en)
en bovendien over de courtage kunnen
beschikken (15% van uw premie!). Dat
werd anders gezien door de vergadering
(\'schoenmaker blijf bij je leest\'). Ik vind
dat nog steeds een gemiste kans. Mis-
schien dat de commissie, die zich voor
een ziektekostenverzekering voor die-
renartsen heeft ingespannen, hiervoor
alsnog belangstelling kan opbrengen.

In de aflevering van 1 december 1991
(Tijdschr Diergeneeskd 1991; 116:1208)
geeft de Ereraad haar overwegingen ten
aanzien van de beoordeling van een
door een assistente uitgevoerde euthana-
sie.

2. Wat is de draagwijdte van de opmer-
king: De verantwoordelijkheid voor
de uitvoering van de euthanasie be-
rust bij de dierenarts.

2. Toepassing van middelen om de
doodstrijd te verlichten; (ook) een
einde maken aan ongeneeslijk, on-
draaglijk lijden door doen of laten.

Het onder punt 1 vermelde vind ik van
toepassing op het doden van slachtdie-
ren. Daarmee komt de stelling dat de
uitvoering van euthanasie wettelijk
voorbehouden is aan dierenartsen op
losse schroeven of nog beter zonder
schroeven te staan.

Ad 2. De verantwoordelijkheid.
In een brochure van het PVV vorig jaar
bestemd voor het publiek stond, dat de
keuringen zowel voor als na het slachten
door dierenartsen gebeuren. De betref-
fende folder heb ik op een afdelingsver-
gadering Noord-Brabant ter sprake ge-
bracht en collega Jorna, die aanwezig
was, heeft een kopie ervan meegeno-
men.

Zelf heb ik het PVV geschreven en als
mijn mening gegeven dat de keuringen
niet door dierenartsen maar door keur-
meesters plaats vinden.
In haar antwoord gaf het PVV toe dat de
keuringen, na het slachten inderdaad
gebeuren zoals ik het had voorgesteld,
maar dat in ieder geval de keuringen
voor het slachten door dierenartsen ge-
beurden.

Op mijn in een volgende brief gemaakte
opmerking dat ook de keuringen voor
het slachten in overwegende mate door
de keurmeesters gebeuren, kreeg ik als
antwoord dat ik daarin gelijk had maar
dat de keuringen in ieder geval plaats
vonden onder verantwoordelijkheid van
de dierenarts.

Analoog toegepast op de door de
assistente uitgevoerde euthanasie blijkt
nergens dat deze handeling heeft plaats
gehad zonder dat de dierenarts hiervan
op de hoogte was of dat dit buiten zijn
verantwoordelijkheid plaats vond.

Het uitvoeren van euthanasie, onder
verantwoordelijkheid van de dierenarts,
door een assistente die daartoe de nodige
bekwaamheid heeft lijkt mij zeer wel
mogelijk.

Zoals de stellingname door de Ereraad
is, zal dit in het voordeel werken van de
grotere associatie waar altijd wel een
dierenarts beschikbaar is om in noodge-
vallen euthanasie toe te passen. In een
één- en tweemans praktijk kan ik me
voorstellen dat niet altijd direct een
dierenarts beschikbaar is om een spoed-
eisende euthanasie te verrichten. Vast-
houden aan de door de Ereraad gestelde
werkwijze lijkt mij dan ook in strijd met
het devies \'Tot welzijn van mens en dier\'.

In het algemeen lijkt het mij goed dat, bij
het publiceren van overwegingen, aan-
gegeven wordt op welke wettelijke of
andere regels deze overwegingen geba-
seerd zijn.

Folokopieën van studentenreferatenm
kunnen worden besteld via het redactie-
secretariaat (teL 030-510111). De kosten
(inclusief portokosten) bedragen (afhan-
kelijk van de omvang per referaat):
< 30 pagina\'s f 10,-
30-60 pagina\'s f 15,-
> 60 pagina\'s f 20,-

Frank Spiertz, vakgroep Inwendige
Ziekten en Voeding der grote huisdieren
(oktober 1991) SR/79/91: 43 pp.

Acute hemorragische enteritis is een
regelmatig optredend ziektebeeld bij het
volwassen rund. Het blijkt dat onder
Nederlandse omstandigheden Salmo-
nella en Clostridium perfringens de be-
langrijkste bacteriële veroorzakers van
acute hemorragische enteritis bij het
volwassen rund zijn. Terwijl Campylo-
bacter en Yersinia pseudotuberculosis
onder Nederlandse omstandigheden van
weinig of geen belang zijn.
Clostridium perfringens is een steeds
frequenter voorkomende verwekker
van acute hemorragische enteritis, waar-
bij de moeilijkheden zich vooral mani-
festeren bij de diagnostiek, die nog lang
niet waterdicht is.

Salmonella is een van oudsher voorko-
mende verwekker van acute hemorragi-
sche enteritis. Sinds 1988 ziet men op
melkveebedrijven steeds vaker Salmo-
nella dublin-infecties in plaats van Sal-
monella typhimurium. De oorzaak van
deze toename wordt toegeschreven aan
een verhoogde infectiedruk die op be-
drijven in de loopstallen is ontstaan en
gedurende de (warme) zomers kan per-
sisteren.

Een ander belangrijk punt bij Salmonel-
lose is de resistentie-ontwikkeling voor
de verschillende antibiotica. Het is be-
langrijk dat men de resistentie-ontwik-
keling binnen de perken houdt en niet de
middelen met de beste werking als
middel van eerste keuze te gebruiken.
Campylobacter is een in de literatuur
beschreven verwekker van acute hemor-
ragische enteritis. Maar of deze kiem
onder Nederlandse omstandigheden
werkelijk zo\'n belangrijke rol speelt valt
nog te bezien. Zo blijkt uit niet gepubli-
ceerde gegevens van dr. E. Hartman dat
hij bij dieren met diarree geen Campylo-
bacter heeft kunnen aantonen.

Yersinis pseudotuberculosis is een onder
Nederiandse omstandigheden niet be-
langrijke kiem als verwekker van acute
hemorragische enteritis bij het rund.

Deze kiem is daarentegen in Australië
wel van belang voor ontwikkeling van
deze vorm van diarree. Opvallend hier-
bij is dat de predisponerende factoren
van deze kiem onder Nederlandse om-
standigheden wel aanwezig zijn, name-
lijk het voorkomen van lage temperatu-
ren en het weiden van vee op vochtige
weilanden.

Verder kunnen mycotoxine-, arseen- en
plantenintoxicaties een acute hemorra-
gische enteritis veroorzaken. Het blijkt
dat men in de praktijk vaak met mengin-
fecties van schimmels te doen heeft. De
symptomen zijn dan dikwijls vaag, niet
specifiek en mede afhankelijk van an-
dere factoren zoals hoeveelheid opgeno-
men toxine, slecht management, stalkli-
maat, voedingsfouten, kwaliteit van het
voer. Giftige planten, zware metalen of
pesticiden kunnen vergelijkbare symp-
tomen geven.

Mevr. drs. L. F. van Kuilenburg, vak-
groep Pathologie (augustus 1991) SR/
65/91: 26 pp.

In deze scriptie over maagdarmontste-
kingen bij de kat komen een drietal
onderwerpen aan de orde, namelijk de
morfologische veranderingen, de etiolo-
gie en een overzicht van bevindingen
aan maagdarmbiopsieën van een vijfen-
twintigtal katten opgestuurd naar de
vakgroep Pathologie.

Wat betreft de morfologie wordt er een
indeling gegeven van in de literatuur
beschreven gastritiden, enteritiden en
colitiden. Daarbij kunnen een acute en
een chronische ontsteking worden on-
derscheiden.

De acute gastritis wordt onderverdeeld
in een catharrale-, een hemorragische
(necrotiserende)- en een hemorragisch
ulceratieve gastritis. Bij de chronische
gastritis zijn een lymfocytair/plasmacel-
lulaire-, een fibroserende- en een eosino-
fiele gastritis beschreven.
Een vrijwel identieke indeling is te geven
voor de enteritis en colitis. Een fibrose-
rende enteritis en colitis zijn niet be-
schreven evenmin een histiocytaire ente-
ritis. Bij de acute enteritis wordt een
pseudomembraneuze enteritis vermeld,
terwijl bij de colitis tevens een purulente
en een angiopathische colitis in de litera-
tuur wordt genoemd. Wat betreft de
etiologie is een aantal infectieuze, als
niet- infectieuze noxe aangegeven. Bij de
infecieuze agentia worden virussen (on-
der andere kattenziekte, infectieuze pe-
ritonitis), bacteriën (onder andere Sal-
monella, Campylobacter), protozoën
(onder andere Isospora, Toxoplasma,
Giardia) en parasieten (onder andere
Ollulanus, spoelwormen, lintwormen)
genoemd, maar ook planten, medicijnen
en haarballen kunnen ontstekingen in-
duceren.

Het derde onderwerp betreft de morfo-
logische bevindingen bij maagdarm-
biopsieën van een vijfentwinitigtal kat-
ten met klinische maagdarmklachten.

Daarbij is een meer gespecificeerde mor-
fologische indeling gehanteerd met de
bedoeling aan de hand hiervan, in analo-
gie met de hond, meer over de prognose
en de eventuele therapie van de patiënt
te kunnen zeggen.

Als conclusie kan worden gesteld dat er
weinig duidelijke connecties bestaan in
de literatuur tussen de etiologie en de
morfologische veranderingen in het
maagdarmkanaal bij de kat. Uit het
literatuur- en eigen onderzoek komt
geen ras- of geslachtsvoorkeur naar vo-
ren, de gemiddelde leeftijd van katten
met maagdarmontstekingen ligt vrij
hoog, namelijk 7,38.

Bij de vorming van de Europese Econo-
mische Gemeenschap en het daarmee
verband houdende vrije verkeer is voor
de handel in vee, vlees en dierlijke
produkten de gezondheidsituatie van het
vee van uitermate grote betekenis. Geen
enkel land of regio wil dat door deze
verplaatsingen insleep van ziektes
plaatsvindt. Eén van de gevreesde ziek-
tes is de klassieke varkenspest.
Varkenspest brengt grote economische
schade teweeg bij de varkenshouders
door sterfte van de dieren, spontane
arbortus, groeivertragingen e.d. Bij de
eerste uitbreiding van de Gemeenschap
in 1973 toen Groot Britannië, Ierland en
Denemarken zich bij de oude zes aanslo-
ten, werd rekening gehouden met het
feit dat deze landen vrij waren van de
ziekte en niet vaccineerden. Uitvoer
naar deze landen was alleen mogelijk
onder strenge voorwaarden.
Teneinde aan deze onbevredigende si-
tuatie een einde te maken heeft de
Commissie in 1979 een groots plan tot
uitroeiing van de varkenspest opgezet,
waarvoor de basis beschreven staat in de
richtlijn no. 80/217 van de Raad van 22
januari 1980, die vervolgens in de loop
van de tachtiger jaren een aantal aanpas-
singen heeft ondergaan. Doelstelling van
het programma was de Gemeenschap
vrij te maken van de ziekte door middel
van afslachting van de besmette dieren
en noodvaccinaties in bepaalde situaties.
In Nederland startte het eerste plan van
uitroeiing op 1 maart 1982.
Dit programma is zodanig succesvol
geweest dat twaalf jaar later de Gemeen-
schap met uitzondering van enkele pro-
bleemzones, vrij is van klassieke var-
kenspest. Op het tijdpad van
ziektevrijmaking werd eerder afgespro-
ken dat eind 1991, onder het Neder-
landse voorzitterschap, een nieuwe aan-
passing van bovengenoemde richtlijn
zou moeten plaatsvinden. De tekst van
de nieuwe richtlijn is na intensief Brus-
sels overieg van de vertegenwoordigers
van de veterinaire diensten in de Ge-
meenschap afgerond en is inmiddels
goedgekeurd door de Raad van Land-
bouw-ministers.

Overeenkomstig de doelstellingen ver-
woord in bovengenoemde richtlijn,
werd begin 1980 uitvoering gegeven aan
het saneringsprogramma, waarbij zich
in de loop der jaren ook nieuwkomers
Griekenland, Spanje en Portugal aanslo-
ten. Het einddoel per land was de status
te bereiken van ofBcieel vrij van var-
kenspest. Deze status werd verleend als
gedurende 12 maanden geen varkens-
pest was ontdekt, in de laatste 12 maan-
den niet was geënt en geen geënte
varkens aanwezig waren.
Teneinde het programma ook in finan-
cieel opzicht een duidelijk Gemeen-
schappelijk karakter te geven werden
door de Europese Commissie bedragen
verstrekt voor de slachting en vernieti-
ging van zieke dieren, noodentingen en
laboratoriumonderzoek om de ziekte op
te sporen. Door de verschillen in de
uitgangssituatie was het verioop van het
uitroeiingsprogramma van land tot land
verschillend: zoals hierboven reeds ver-
meld waren de drie nieuwkomers van
1973 reeds vrij: Luxemburg werd in
1981 ofBcieel vrij verklaard, Spanje en
Nederland in 1989, Griekenland in
1990 en Portugal in 1991. Duitsland
(Hessen), Italië (Toscane, Sardinië) en
Frankrijk (Corsica) hebben nog be-
paalde regio\'s waar de ziekte voorkomt.
Ter bestrijding van de ziekte kan men
van twee verschillende strategieën uit-
gaan, te weten systematische en groot-
schalige inenting voor onbepaalde tijd of
systematische vernietiging van zieke die-
ren. Systematische entprogramma\'s zijn
verantwoord als de ziekte endemisch is,
zoals in de 60-er en 70-er jaren, toen
jaariijks in de Gemeenschap zo\'n 5.000
ä 6.000 uitbraken per jaar voorkwamen.
Enting vermindert de verliezen in sterke
mate. Indien de ziekte echter sporadisch
voorkomt, brengt enting onnodige kos-
ten met zich mee.

Toepassing van beide strategieën tegelij-
kertijd geeft in bepaalde situaties grote
problemen voor het handelsverkeer.
Volgens een studie die de Commissie
heeft laten uitvoeren veniient binnen de
Gemeenschap de niet-enting de voor-
keur; in 1985 is dan ook besloten de
inentingen in principe stop te zetten.

Als sluitstuk op het Gemeenschapsbe-
leid werd na het inentingsverbod de
import verboden uit derde landen waar
wel inenting van toepassing was. In een
aantal belangrijke derde landen, te we-
ten Australië, Nieuw Zeeland, Canada,
de Skandinavische landen en de VS
wordt evenwel reeds jaren een niet-
inentingsbeleid gevoerd.
De twee lidstaten waar de situatie mo-
menteel het meest zorgelijk is, zijn
Duitsland en Italië. In beide landen
komen nog regelmatig uitbraken voor,
veroorzaakt door besmette zwijnen.

Op het niveau van de Europese Ge-
meenschap is besloten de routinematige
enting tegen mond- en klauwzeer per 1
januari 1992 te beëindigen. Teneinde bij
onverhoopte uitbraken te kunnen be-
schikken over een voldoende hoeveel-
heid kwalitatief hoogwaardig en ade-
quaat vaccin worden in de Gemeen-
schap enkele antigeen-banken aange-
legd. Hiervoor zijn aangewezen: het
Institute for Animal Health te Pirbright
(GB), het Laboratoire de Pathologie
Bovine du Centre National D\'études
Veterinaires et Alimentaires te Lyon (F),
het laboratorium van Bayer A.G. (D) en
het Instituto Zooprofilatico Sperimen-
tale di Brescia (I). Voor controle en
toezicht op kwaliteit en veiligheid van
de gemeenschappelijke vaccin reserves
is een zogenaamd Communautair Coör-
dinatie Instituut (CCI) in het leven
geroepen. Het Nederiands CDI te Lely-
stad is aangewezen als zodanig te functi-
oneren, voorlopig voor een periode van
5 jaar.

Na een eventuele uitbraak zal de aange-
taste veestapel moeten worden vernie-
tigd om het virus uit te roeien; maar
indien dit niet afdoende is, moet het ook
mogelijk zijn zeer snel in een zone
rondom de uitbraak een noodentings-
operatie uit te voeren. Daartoe is het
belangrijk dat de omzetting van de
antigenen in entstof, inclusief verpakkin-
gen en distributie, uiterst snel zal moeten
kunnen plaastvinden.
Teneinde een dergelijke actie effectief uit
te voeren, moeten voorraden geconcen-

treerd inactief antigeen beschikbaar zijn.
De samenwerking en informatie-uitwis-
seling tussen de antigeen-banken moet
een hoge graad van efBciëntie bereiken.
Er is in de betreffende beschikking ook
voorzien entstof beschikbaar te stellen
voor derde landen. Zulks kan aan de
orde zijn als in grensgebieden met de
Gemeenschap uitbraken plaatsvinden,
maar ook in landen vanwaar een han-
delsstroom bestaat in vee, vlees of an-
dere dierlijke produkten.
In Brussel zijn tijdens het Nederlandse
voorzitterschap de beschikkingen voor-
bereid, die taak en werkwijze van de
antigeen-banken, alsook van het Com-
munautaire Coördinatie Instituut nader
definiëren. De beschikingen zijn inmid-
dels door de Raad van Landbouwmini-
sters aangenomen en zullen spoedig
worden gepubliceerd in het Publicatie-
blad van de Europese Gemeenschappen.

Zoals hierboven reeds werd vermeld, is
het CDI te Lelystad aangewezen als
Communautair Coördinatie Instituut.
In een raadsbeschikking zijn de taken
beschreven die in de nieuwe hoedanig-
heid van het CDI worden verwacht. Op
verzoek van de EG zullen de vaccins die
in de Gemeenschap worden geprodu-
ceerd, moeten worden onderworpen
aan vergelijkende studies. De betref-
fende deskundigen zullen op gezette
tijden moeten worden bijgeschoold en
er dient een goed sluitend gegevens- en
informatiesysteem beschikbaar te zijn,
waartoe zowel de lidstaten alsook de
Commissie toegang dienen te hebben.
Voorts moeten stricte veiligheidsmaatre-
gelen in acht worden genomen en dient
het CDI erop toe te zien dat de deelne-
mende EG instituten eveneens de nodige
veiligheidsmaatregelen betrachten.

In Nederland kwamen in de periode van
2 december 1991 t/m 12 januari 1992
de volgende gevallen van besmettelijke
dierziekten, waarvan aangifte verplicht
is, voor:

4 \'Parasieten bij de hond\', lezing Werkgroep
Vet. Kynologie, Utrecht (pag. 62).

6 \'Diagnostisch bloedonderzoek bij gezel-
schapsdieren en paarden\', introductie-bijeen-
komst VLN (pag. 89).

11 Afd. Gelderiand KNMvD. Ledenvergade-
ring, rest. \'De Waag\', Doesburg; 20.15 uur.

13 Groep Veterinaire Specialisten KNMvD. Le-
denvergadering, Motel \'De Biltse Hoek\',
20.00 uur.

15 International Workshop: \'Village Animal
Healthcare, Nairobi, Kenia (inl. John Young,
tel. -1-44.788.560631, fax -1-44.788-540270,
Uk.)

18 Themadag \'Snijmais onderzoek\'. Proefsta-
tion rundveehouderij en ROC Cranendonck,
Lelystad (inl. tel. 03200-93211).

20 Symposium: \'Elektronische identificatie en
registratie van vogels\'. Utrecht (pag. 15)

20 Groep Geneeskd. Gezelschapsdieren
KNMvD. Symposium \'Elektronische identi-
ficatie en registratie van vogelsin Nederiand\',
Utrecht (pag. 1210).

20 Werkvergadering, Afd. N. Brabant en Lim-
burg KNMvD. Heythuysen/middag/Rund.
Someren/avond/Rund.

26 Studiemiddag: \'Economische aspecten van
veehouderij en milieu\' (DLO-landbouw Eco-
nomisch Instituut), Veenendaal (inl.:LEI-
DLO tel. 04192-86537).

28 First European Symposium on Faecal Ste-
roid Monitoring in Zoo Animals, Rotterdam
(pag. 1147).

4—7 Vlllth Congress on Avian Diseases, Mu-
nich (inl. tel. (089) - 3154029/3159117,
Oberschleissheim (BRD).

5 Internat. Course Serological Diagnostic
Techniques. (Inl.: Trop. Inst. A\'dam, Dr. E. P.
Wright, tel.: 020-5688305/5688457, fax
020-5688434).

5—6 DVG Fachgruppe Geflügel (WVPA).
VIII Tagung über Vogelkrankheiten, Mün-
chen (inl. red. secretariaat).

5—7 Internat. Conference on \'Science and the
Human-Animal Relationship\' (inl.: Dr. E. K.
Hicks, SISWO, tel. 020-5270600).

8—11 36th Annual Am Institute of Ultra
Sound Convention, San Diego, U.S.A. (inl.
tel. (301)881-2486).

10 Werkvergadering, Afd. N. Brabant en Lim-
burg KNMvD. Heythuysen/middag/Var-
ken. Boxtel/avond/Varken.

11 Groep Geneeskd v.h. Varken KNMvD.
Vooijaarsdag, Jaarbeurscongres-centrum,
Utrecht, 10.00 uur.

13 ESCOP Internat. Symposium: The Scientific
assesment of phytomedicines, Milan (inl. red.
secretariaat).

24 Werkvergadering, Afd. N. Brabant en Lim-
burg KNMvD. Heythuysen/avond/in Gez.
D.

26 Groep Vet. Homoeopathie KNMvD. Studie-
vergadering tevens Jaarvergadering, Beatrix-
gebouw, Jaarbeursplein, Utrecht; 19.30-
22.30 uur.

27—29 3rd. Hellenic Symposium in Small Ani-
mal Medicine, Athene (inl.: tel.
(301)7771056, fax (301)7711289, Athene)
(pag. 1260).

5—20 European School for Advanced Veteri-
nary Studies: COMETT Project of the EEC,
Luxembourg (pag. 757).

10—11 3rd. European Equine - Arthroscopy
Workshop (Basic course), Telgte BRD (pag.
89).

14 Werkvergadering, Afd. N. Brabant en Lim-
burg KNMvD. Boxtel/middag/Rund. Heyt-
huysen/avond/Rund.

21—27 Juni Intemat-course on tropical veteri-
nary medicine (Tropencursus) for final year
Students, Fac. D. Utrecht (inl.: dr. R. W.
Paling, tel. 020-532116).

23 CLO-dag 1992, CLO-Instituut voor de Vee-
voeding \'De Schothorst\', Jaarbeurs-Congres-
centrum, Utrecht.

23—26 1 st Internat. Congress on the Pathology
of Chelonians, ConÊtron (Village des Tor-
tues) Var, France, (inl.: Prof. dr. P Zwart, tel.
03405-61644).

12 Afd. Gelderland KNMvD. Ledenvergade-
ring, rest. \'De Waag\', Doesburg, 20.15 uur.

14—16 Jahresversammlung 1992 der Schwei-
zerischen Vereinigung für Kleintiermedizin,
Lausanne.

19—22 International Symposmm on Hormone
and Veterinary Drug Residue Analysis, Uni-
versity of Ghent (Belgium). (Inl.: tel. 32 (0)
91218951. Fax: 32 (0) 91205243 (pag. 976).

19—2 225 Jahre Veterinärmedizinsche Univer-
sität Wien (Inl.: tel. 43 222-71155-0, fax.
43 222-7136895.)

19—22 225 Jahre Veterinärmedizinische Uni-
versität Wien (inl. tel. 43222-71155-0, fax
43222-713 6895).

21—22 Fachgespräch über Geflügelkrankhei-
ten, Hannover (inl.: tel. (0511) 856-8770/
8778, fax (0511) 953-8580).

24—26 25th International Congress on the His-
tory of Veterinary Medicine, Ankara (inl.
redactiesecretariaat).

9—12 Vlth Internat. Symposium World As-
soc. of Vet. Laboratory Diagnosticians, Lyon

(inl. drs. G. H. A. Borst, Gez.D. v. D.
Overijssel/Revoland, tel. 038-282911) (pag.
925).

22—25 7th Internat. Symposium on Disorders
of the Ruminant Digit, Rebild, Denmark
(inl. tel. 98126022, fax 98166922).

17—22 12th Congress of the Intl. Pig Veterinary
Soc. (IPVS), The Hague (inl.tel.: 070-
365.78.50, fax 070-361.48.46).

17—20 3rd Intern. Vet. Immology Symposium,
Budapest (inl. redactiesecretariaat).

23—27 International Congress on Animal Pro-
duction (ICAR), The Hague, The Nether-
lands. (inl.: Dr. S. J. Dieleman, tel. 070-
3180285, fax 070-3249263).

31 —4 sept. XVII World Buiatrics Congress and
XXV Am. Assoc. of Bovine Practitioners
Conference, (pag. 1038 1991 en 102).

9 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Ledenverga-
dering, paviljoen Molenwijk, Boxtel; 20.15

20—24 World\'s Poultry Congress, Amsterdam
(inl.: RAI Organisatie Bur. 020-5491212).

22 Afd. Gelderland KNMvD. Ledenvergade-
ring, rest. \'De Waag\', Doesburg, 20.15 uur.

29 33. Arbeitstagung des DVG-Arbeitsgebietes
Lebensmittelhygien, Garmisch-Partenkir-
chen.

8 Afd. Gelderiand KNMvD. Ledenvergade-
ring, rest. \'De Waag\', Doesburg, 20.15 uur.

21—24 Ultrageluid Congres, Karlsruhe (inl.:
prof. dr. G. C. van der Weijden, tel. 030-
521887) (pag. 1147).

8 Afd. Gelderland KNMvD. Ledenvergade-
ring, rest. \'De Waag\', Doesburg, 20.15 uur.

Snuffelziekte veroorzaakt nog steeds een aanzienlijke schadepost in
de varkenshouderij. Vaccinatie met Rhiniffa-T voorkomt dit. Want
Rhlniffa-T biedteen optimale bescherming, zoals bewezen werd
door de GD te Boxtel en dagelijks bewezen wordt door een
toenemend gebruik in de praktijk. Rhiniffa-T bevat naast
geïnactiveerde bordetella- en pasteurellabacteriën meer dan 2 ng
Pm toxold per dosis en onderscheidt zich door;

De presentatie van het secretariaat van de KNMvD
middels een groepsfoto in het eerste nummer van dit jaar
(Tijdschr Diergeneeskd 1992; 117:24-5) is bij de lezers van
het Tijdschrift in goede aarde gevallen. Het lijkt daarom
een goede gedachte in de komende afleveringen op
regelmatige wijze belangrijke besturen en commissies van
de KNMvD bij de lezers van het Tijdschrift te introduce-
ren.

In deze aflevering stellen wij u graag de leden van het
Hoofdbestuur van de Koninklijke Nederlandse Maat-
schappij voor Diergeneeskunde voor.

W. J. Schoorlemmer,
dierenarts bij de Gezondheidsdienst voor
Dieren Zuid-Nederland(l).

Met de naklanken van Berg en Dal nog in onze
oren, is het nu aan de Congrescommissie van de
Afdeling Utrecht er in 1992 iets moois van te
maken of, zoals onze voorzitter Kampelmacher
tijdens de slotrede zei: \'de handschoen op te
pakken en op sportieve wijze te proberen de
(voorwaar niet geringe) prestatie van de Con-
grescommissie van de Afdeling Gelderland te
verbeteren.\'

Inmiddels heeft de Congrescommissie al enkele
malen vergaderd en willen wij alvast, als een
\'warming up\', een tipje van de sluier oplichten.
Legt u allereerst de volgende data vast in uw
agenda:

Als congresstad is natuurlijk voor de stad Utrecht
gekozen, waar wij een zeer geschikt congrescen-
trum hebben besproken dat in een verrassende
omgeving ligt.

Het afgelopen jaar werden de leden van de
KNMvD in de gelegenheid gesteld zich tegen een
sterk gereduceerd tarief op The Veterinary
Quarterly te abonneren. De response hierop was
zeer positief. Naar aanleiding hiervan is de
redactie bereid dit speciale abonnementstarief
met nog een jaar, gedurende 1992 dus te
verlengen. Met ingang van 1 januari 1993 echter
zal deze speciale abonnementsprijs weer worden
aangepast. Getracht zal worden ook voor 1993
toch een aanmerkelijk abonnementstarief voor
de leden van de KNMvD te realiseren.

Tijdens de vergadering van 15 januari 1992
heeft het Algemeen Bestuur van de KNMvD
het voorstel tot oprichten van een onafhanke-
lijke takorganisatie voor de automatisering in
de Diergeneeskunde met de aanwezige leden
besproken.

Naar aanleiding van de discussie is besloten
niet tot stemming over te gaan. Er zal op korte
termijn door het Algemeen Bestuur nader
overleg met de leden gevoerd worden.

Op 11 februari 1992 komt hij uit, de 14e
Veterinaire Studenten Almanak.
Ter gelegenheid hiervan wordt er met het oog op
de Olympische Winter Spelen een feest georga-
niseerd op de Vechtse Banen in Utrecht. Dus
bindt uw doorlopers, kunstschaatsen of noren
onder en begeef u richting Utrecht voor veel ijs-
en bier-plezier.

Het ijsfestijn zal beginnen om 00.00 uur.
Schaatsverhuur en \'Koek en zopie\' zijn aanwe-
zig.

Het is dan tevens mogelijk om een almanak te
kopen. Voor studenten is de prijs ƒ 17,50 en voor
dierenartsen ƒ 25,-.

Bent u niet in de gelegenheid om de almanak zelf
op te halen dan kunt u hem schriftelijk bestellen
op het volgende adres: t.n.v. I4e Veterinaire
Almanakcommissie, Yalelaan I, 3584 CL
Utrecht.

Dus grijp uw echtgenoot, partner, vrienden of
vriendinnen, kinderen of kleinkinderen en kunt u
daar geen steun vinden, grijp dan maar naar een
stoel.

Symposium - \'Grenzen en perspectieven voor de rundvee-
houderij\' ter gelegenheid van het derde lustrum van de
Groep Geneeskunde van het Rund, op 12 december 1991
op de Faculteit Diergeneeskunde te Utrecht.

Ongeveer tweehonderd belangstellenden, waar-
onder de voorzitter van de KNMvD, prof. dr. E.
H. Kampelmacher en diverse ereleden van de
Groep, waren naar Utrecht gekomen om dit
evenement, het derde lustrum, mee te vieren.
Het programma, met prominente sprekers, klini-
sche lessen en colleges in de collegezaal en
posters met recente onderzoekingen in de hal van
de vakgroep Algemene Heelkunde en Heel-
kunde der Grote Huisdieren, schiep een uitste-
kende omgeving om veel actuele relevante infor-
matie op uiteenlopende manier op te doen.
Een fleurig en goed verzorgd programmaboekje
met de korte samenvattingen van de lezingen,
verlucht met afbeeldingen van oude runderras-
sen uit het veeteeltboek van Hengeveld en
tekeningen van collega H. Vrieselaar, maakte een
ieder wegwijs.

In de ochtendzitting kwamen respectievelijk drs.
J. J. Schouten, lid van de Eerste Kamer en
vroeger voorzitter van het Landbouwschap, ing.
H. Los, voorzitter van Holland Genetics, vroeger
voorzitter van het NRS, alsmede drs. F. H.
Pluimers, directeur van de Gezondheidsdienst
Oost-Nederland en vroeger adjunct-directeur

van de RVV, aan het woord. Een politicus, een
veehouder-ondernemer en een veterinaire be-
leidsbepaler en uitvoerder.
In de toekomst krijgen we volgens Schouten, die
sprak over de consequenties van de mestproble-
matiek en de GATT-onderhandelingen, te ma-
ken met een paradox. Er zullen namelijk —
economisch gezien — grotere bedrijven overblij-
ven met een intensieve produktie die hoge kosten
vergen van arbeid, kapitaal en grond, terwijl het
platteland niet mag ontvolken. Daarom zullen
toeslagen nodig zijn in een sociaal marktmecha-
nisme waardoor de natuur en het milieu op de
juiste wijze in stand worden gehouden.
De maatschappelijke veranderingen zijn de vee-
houder ook niet in z\'n koude kleren gaan zitten.
Hij voelt zich hoe langer hoe machtelozer. De
grootgrutters en de kritische consument zitten
hem meer en meer op z\'n huid. De harde
maatregelen van de GATT-overeenkomst zijn
onvermijdelijk, ze zullen uitlopen op een harde
markt met een harde moraal. De dierenarts is als
partner in dezen beslist nodig.
Los vroeg zich af: \'Wat zijn de consequenties en
mogelijkheden van biotechnologische technie-
ken voor de rundveehouderij.\'
De biotechnologie schept steeds meer kansen
voor de veehouder om de veestapel te verbeteren
door KI en embryomanipulatie.
Deze verbeterde dieren leveren tevens export-
produkten in de vorm van sperma en embryo\'s.

Wel is de genetische basis relatief smal. Het gaat
om enkele topstieren. Foktechnische spreiding
en de spreiding van de veterinaire risico\'s zijn
hierbij van zeer groot belang. Daartoe is samen-
werking met het buitenland een \'must\'. Neder-
land moet in staat worden geacht zijn aandeel in
de Europese handel verder uit te breiden.
De verdere uitbouw van de recombinant-DNA-
technologie zal een maatschappelijke discussie

De afschafiBng van de veterinaire grenscontroles
eind 1993 zal leiden tot een geheel andere

bestrijdingsproblematiek, immers Nederland
heeft een vaccinatie-traditie terwijl in de rest van
Europa het \'stamping out\'-principe bij voorkeur
wordt gehanteerd. Nederland komt in een wat
kwetsbaarder jxjsitie niet alleen vanwege de
dichte veebezetting maar ook omdat de verzen-
der van vee en diens produkten primair verant-
woordelijk is. Daarnaast verzorgt Nederland als
invoerhaven voor geheel Europa de controle van
de buitenprodukten, hetgeen een extra verant-
woordelijkheid schept. \'Een feilloos I & R-
systeem is daartoe onontbeerlijk, maar de hui-
dige hetze tegen het thans bestaande systeem gaat
meer en meer op de paspoortenafiiire lijken\',
aldus de spreker. Gezien de noodzaak tot snel en
direct handelen bij besmettingen zijn goed ge-
schoolde praktici nog belangrijker dan tot nu toe.
In de discussie onder leiding van drs. H. Vaar-
kamp, AUV-directeur, kwam duidelijk naar
voren dat door de veranderende toestand in de
wereld Europa daarbij de nodige extra eisen gaat
stellen aan de dierenarts.
De spanning neemt toe rond de problematiek
van de grotere fraudemogelijkheden. Enerzijds
komt de nadruk op de kant van de controle en
het politieagent spelen, anderzijds zal de plaatse-
lijke dierenarts meer dan ooit te voren een
vertrouwensman van de \'high tech\'-veehouder
worden. De 20% BTW-verhoging is in deze
ontwikkeling zeker niet gunstig te noemen. De
letter \'N\' hoeft niet uit de KNMvD te verdwijnen
maar wel uit het denken van de toekomstige
dierenarts.

De middagzitting kre^ het karakter van Post-
Academisch Onderwijs dank zij de demonstra-
ties van de ziektebeelden in levende lijve van
Bovine Leucose Virus (BLV) en Bovine Leuco-
cyte Adhesion Deficiency (BLAD) door prof. dr.
G. H. Wentink en dr. W. E. Bernadina. Daar-
naast waren er colleges over \'de koe met de dikke
hak\' gegeven door prof. dr. F. Nemeth: \'Punctie
moet!\', over \'gezondheids- en produktiebewa-
king vanuit de uier\' door prof. dr. A. Brand: \'De
uier als barometer voor de vliegwielen reproduk-
tie, gezondheidszorg en de voeding\'.

Als sluitstuk kwam dr. M. A. M. Taverne aan het
woord over het experimenteel voortplantingson-
derzoek bij het rund, waarbij uitvoerig werd
ingegaan op de ontwikkeling van de non-chirur-
gische ovumpunctie uit het ovarium. Deze tech-
niek is van groot nut bij de biotechnologische
ontwikkelingen op het IVF- en recombinant-
DNA-gebied.

Samenwerking met andere instellingen zoals het
IVO komen slecht van de grond onder meer
vanwege geheimhoudingsclausules in contracten
met derden. Een slechte zaak voor Nederland
constateerde de spreker met enige droefheid.

Bij de opsomming van de activiteiten van deze
dag mogen zeker het 15-tal posters niet vergeten
worden die in de koffie- en lunchpauzes uitvoerig
bekeken konden worden. De onderwerpen va-
rieerden van interessante praktijkgevallen tot de
geleidbaarheid van de melk in verband met
mastitis en van folliculogenese in gesuperovu-
leerde runderen tot dermatitis digitalis respectie-
velijk ziekte van Mortellaro. Elke individuele
bezoeker kon in alle rust haar of zijn interesse
volgen en persoonlijk discussiëren met de desbe-
treffende onderzoeker.

Geconcludeerd kan worden dat de problematiek
van de grenzen en de perspectieven van de
rundveehouderij en daarmee het perspectief van

de runderprakticus na 1993, de bezoeker op zeer
uiteenlopende manier en soms zeer indringend
werd gepresenteerd. Het is aan haar of hem om
daar de conclusies voor de eigen persoonlijke
omstandigheden uit te trekken.
Het geschetste toekomstbeeld van een intensieve
high tech-veehouderij (ook qua kosten voor
kapitaal, arbeid en grond) met een produktie van
voedingsmiddelen volgens de randvoorwaarden
van de moderne maatschappij vraagt een uiterst

bekwame dierenarts. Een dierenarts die als
vertrouwenspersoon in tel is bij alle schakeringen
in het produktieproces maar ook daarbuiten zeer
wordt gewaardeerd. Voorwaar een beeld om ü
tegen te zeggen. Hierbij mag worden opgemerkt
dat die randvoorwaarden welke de maatschappij
aan de rundveehouderij stelt een apart sympo-
sium vragen.

Het bestuur onder de bezielende leiding van drs.
R. Back (die ook als dagvoorzitter de touwtjes
strak in handen hield; zo snoerde hij op elegante
maar besliste wijze een ongenode bezoeker de
mond), kan op een zeer geslaagde lustrumviering
terugkijken.

In samenwerking met Plan Travel Europe BV
organiseert de Groep Geneeskunde van het
Rund een reis naar het WBA Congres te St. Paul,
Minnesota, USA.

Vanuit deze plaats wordt een tocht gemaakt door
Californie, via Chino Valley, Sa Joaquinvalley,
Yosemite National Park, Napa Valley, en ten-
slotte wordt San Francisco bezocht. Vanuit San
Diego bestaat de mogelijkheid een bezoek aan
Tijuana in Mexico te brengen.
Reissom ƒ 4.850,- p.p. Hierin begrepen 14 hotel-
overnachtingen op basis van 2 personen. Verder
alle ontbijten, transfers, 4 diners, gecombineerde
reis- en ongevallenverzekering, luchthavenbe-
lasting en Nederlandse ervaren reisleiding.
De annuleringsverzekering moet u zelf afsluiten.
Ook riiet-leden van de Groep kunnen deelne-
men!

Opgave voor 1 maart 1992 alleen schriftelijk bij:
drs. A. Emmerzaal, Asterstraat 13, 5384 JS
Heech (N.Br.)

op woensdag 27 mei aanstaande zullen we-
derom de veterinaire golfkampioenschappen
worden gehouden en wel op de Burggolfbaan te
St. Nicolaasgaa in Friesland.

Op deze prachtige ruime baan met weide, bos en
water zal worden gestart om 9.30 uur met een 9
holes greensomewedstrijd. Vanaf 13.00 uur zal
een 18 holes driebal stableford championship
course van start gaan. De dag wordt traditiege-
trouw afgesloten met een diner.

U kunt zich inschrijven door ƒ25,- over te
maken op bankrek. nr. 325748160 t.n.v. Veteri-
naire Golfcomité, Eikenlaan 3 te Hattem met
vermelding van handicap en home course. Zij die
in het bezit zijn van een golfvaardigheidsbewijs
kunnen ook deelnemen.

Tevens kunt u zich ook aanmelden bij één van de
onderstaande comitéleden. Indien gewenst kan
hotelaccommodatie worden gereserveerd.

L. M. Otto, tel. 02907-4340.
G. Th. F Kaal, tel. 033-611671.
J. Kuipers, tel. 05206-42716.

Voor het lidmaatschap van de Koninklijke Neder-
landse Maatschappij voor Diergeneeskunde heb-
ben zich aangemeld de volgende collegae:

Nersesian, Dr. B.N.; 1977; Georgia-1987; Elkhart,
Indiana 46514 (U.S.A.); 26562 Roseland Ave.
Romijn, Mevr. A.D.; 1991; 3584 AZ Utrecht;
Erasmuslaan 1 A.

Promoties R.U. te Utrecht
Op 9 januari 1992 Drs. U. Vecht te Ermelo.
Op 23 januari 1992 Mevr. Drs. J. Ritskes-
Hoitinga te Utrecht.

Prof.Dr. A.S.J.PA.M. van Miert te De Bilt,
aanwezig, 30 jaar, 28 febr. 1992
O.R. Wichers te Zuidwolde, afwezig, 40 jaar, 28
febr. 1992

211 Bekkers, H.M.J.; 1976; 5846 AB Ledeacker;
Dorpsstraat 57; tel. 08858-2540 privé, 1711
prakt.; p., geass. met A.J. Derks, K.K. Kadijk
en M.H.J.M. Rutten.

212 Berger, J.M.; Gent-1988; 5095 BL Hooge
Mierde; Bagijnenbocht 3; tel. 04259-2648
privé, 04254-2402 prakt.; p., geass. met
C.W.M. Augustijn, F.W. Berndsen, G.C.
Charpentier, J.W. Eshuis, M.JJ. v.d. Linden,
G.W.Th. Mourits, J.A.M. Veraieer, A.R.L.
de Vries en H.J.H. van Wijk.

214 Binnema,J.; 1971; 4941 WN Raamsdonks-
veer; Diepenbrockstraat 24; tel. 01621-
22022 privé, 16488 tst. 39 bur.; d. Dopharma
B.v.

215 »Boer, G. de; Gent-1989; 8923 EJ Leeuwar-
den; Groningerstraatweg 377; tel. 058-
671877 privé, 673077 prakt.; p.

215 Boer, J.W. de; 1985; 9063 JT Molenend; K.
Rienewerfstraat 33; tel. 05103-1134 privé,
1232 prakt.; p., geass. met KS. Broersma, F.
in \'t Hout en J. Niehof.

223 Burm, Mevr. A.G.D.; 1986; 4535 AC Ter-
neuzen; Evertsenlaan 28; tel. 01150-12639
privé, l( prakt.; p., gezelschapsd., geass.
met J.P de Vos.

228 Dijk, A.J. van; 1987; 5422 BJ Gemert; Horst
71; tel. 04923-67407; sektordeskundige Var-
kenshouderij Cehave N.V.

230 *Donders-Scherpenhuijsen Rom, Mevr.
B.E.M.; 1990; 5074 PA Biezenmortel; Win-
kelsestraat 15; tel. 04241-2164 privé, 073-
213579 prakt.; p., ass. bij J.M.J. Engel en
H.J. Wezelenburg.

232 »Drijfhout, Mevr. A.C.; 1991; 3732 DV De
Bilt; Schoolstraat 15; tel. 030-211799 privé,
531248 bur.; wet. medew. R.U. (F.D., vkgr.
Bedrijfsdierg. en Voortpl.).

233 Eerd, PM.C.A. van; 1977; 3118 GP Schie-
dam; Burg. van Haarenlaan 1390; tel. 015-
842842 bur.; wet. medew. T.N.O.

236 »Evenhuis, Mevr. J.RJ.; 1991; 1697 KJ
Schellinkhout; Dorpsweg 125; tel. 02293-
1309; wnd.d.

237 »Faber, O.K.; 1984; 9356 AD Tolbert; Olde-.
bertweg 135; tel. 05945-15684; k.d. R.VV
kr. 1.

238 Foreest, Jhr. A.W. van; 1967; 6865 HM
Doorwerth; Dillenburg 94; tel. 085-342012
privé, 08376-19110 en 030-531698 bur.; p.,
uitsl. vet. tandheelkunde; d. Oudehands Die-
renpark (ma-wo-vr v.m.); weL medew. R.U.
(F.D., vkgr. Geneesk. van Gezelschapsd.)
(do. tel. uitsl. 8.45-9.00 uur).

238 Franssen, RJ.M.; 1988; 7475 RH Markelo;
Groenlandsdijk 8; tel. 05476-3528 privé,
1764 prakt.; fax 05476-3125; p., geass. met T.
Feenstra, D.J.A. de Groot en J.J. de Veer.

241 Go-Colijn, Mevr. E.; 1990; 4926 AS Lage
Zwaluwe; Nieuwlandsedijk 78; tel. 01684-
2125 privé, 01626-83650 piakt.; p., ass. bij
K. Hesseling, E. van Koesveld, G.H.M.
Raamsteeboers en S.Tj. Westendorp.

241 Goedendorp, P; 1984; 5403 EV Uden;
Drossaard 9; tel. 04132-62617 privé, 51159
prakt.; p., geass. met A.G. Peters.

248 Hegen, G.; 1983; 7841 CA Sleen; M. Alting-
straat 9; tel. 05916-2460 privé, 1368 prakt.;
P-

250 Hendriks, T.R.; 1991; 7707 RZ Balkbrug;
Rabbinge 4; tel. 05230-57174 privé, 56202
prakt.; p., ass. bij A.G.M. Extercatte, T.
Mooiweer, E.G.M. Poels en K.H. Poppens.

251 Heuthorst, H.J.A.J.; 1961 ; 3063 TM Rotter-
dam; Buitenbassin weg 777; tel. 010-
2120518 privé, 4223005 prakt.; p., geass.
met K. Crama, J.H.W.M. Miltenburg, N.G.
Simoncelli, Mevr. C.P.J. Smit, A.S. Spruit en
Dj.P Teenstra.

253 \'Hofland-Spiekermann, Mevr. S.E.; 1991;
2411 RT Bodegraven; Zuidzijde 63; tel.
01726-50107; wnd.d.

256 Hoyer, M.J.; 1985; 7001 EV Doetinchem;
Burg. Tenkinkstraat 20; tel. 08340-35692
privé, 24631 prakt.; p., ass. bij P.N. Beenen,

N.S.J. Hoogland, J. de Jong, A.J.M. Metz,
H.P.A. van der Meulen, P.J.M. Stroomer en
H.W.F, Swart.

258 Jacobs, H.J.A.; 1985; 4827 CJ Breda; O. van
Rijsselberghestraat 75; tel. 076-874789
privé, 075-288193 prakt.; p., ass. bij
J.A.A.M. van Erp en B. Meijer.

259 Jansen, W.A.H.; 1970; 5403 PD Uden;
Klantstraat 2; tel. 04132-60018 privé, 073-
219012 bur.; k.d. R.VV. \'s-Hertogenbosch.

260 »Jong, M.I.C. de; 1986; 4861 TB Chaam;
Bredaseweg 57; tel. 01619-2749 privé, 2333
prakt.; p., ass. bij J.M.M.G. van Dijk, WC.
de Leeuw en J.C. Schetters.

264 Kas, N.P; 1963; 2032 KS Haarlem; Cremer-
straat 82; tel. 023-241816 privé, 288202
prakt.; p.

265 Kievits, J.M.C.A.; 1987; 9251 NA Bergum;
De Yp 16; tel. 05116-5747 privé, 1505
prakt.; p., ass. bij G. Alsma en C. Hennis.

265 »Kinderen, H.F. der; 1991; 5682 GJ Best;
Uriks 19; tel. 04998-74205 prakt.; p., ass. bij
K.M.L. Böhm, A. van Dorsser, J.A.J. Giesen,
M.G.A. Gloudemans en E. Noorman.

266 Klein-Berkeljon, Mevr. M.L.; 1979; 3533
AX Utrecht; Lessinglaan 80 A; tel. 030-
622755 privé, 932730 prakt.; p.

354 »Klooster, G.G.M. van \'t; 1984; Addis
Ababa (Etiopië); PO.Box 5507; tel. 09-251-
1-612318 privé, 151669 bur.; Animal
Disease Control Specialist; Technical Advi-
sor to Pan African Rinderpest Campaign
Project, E.E.G.; R.D.P Livestock Services
B.V

267 Knops, Mevr. J.M.H.; 1985; 5317 KZ Ne-
derhemert-Zuid; Kerklaan 2; tel. 04185-
2114; p., geass. met G.G.P v.d. Wijdeven.

269 Koster, W; 1983; 7683 PE Den Ham (O);
Rohorst 12 A; tel. 05495-3060 privé, 2600
prakt.; fax 05495-2725; p., geass. met G.A.
Berghuis, M. Bossers, J.H.J. Mensinga en
H.G.M. Wesselink.

270 Kraai, J.A.Z.; 1987; 7451 VC Holten; Het
Undeweerd 79; tel. 05483-64118 privé,
62004 prakt.; p., geass. met K.J. Coppoolse
en W.C.C. Wamelink.

362 Krol, Prof.Ir. B.; 3958 CT Amerongen;
Zandvoort 13; tel. 03434-57123 privé, 030-
535361 bur.; hlr. R.U. (F.D., vkgr. Vv.D.O.);
O.O.N.

274 Langerhuizen-Cuppen, Mevr. M.J.; 1988;
3621 RA Breukelen; Akelei 17; tel. 03462-
66627; p., ass. bij S.J. Kleinjan en N.H.
Lieben.

274 Lateur, N.M.F.; Gent-1979; 3039 AD Rot-
terdam; Walenburgerweg 51; tel. 010-
4661553; p., geass. met Mevr H.M.J. U-
teur-Rouwet; vet. adv. bij Vogelklas \'Karei
Schot\' Rotterdam Reptielen Zoo Iguana.

275 »Leeuw, W.A. de; 1983; 8251 MK Dronten;
De Fazant 6; tel. 03210-14709 privé, 070-
3407030 bur.; toegev. insp. i.a.d., VH.I.,,
sectie dierproeven.

275 Leeuw, WC. de; 1985; 4861 TB Chaam;
Bredaseweg 57; tel. 01619-2749 privé, 2333
prakt.; p., geass. met J.M.M.G. van Dijk en
J.C. Schetters.

299 Poorthuis, L.B.; 1983; 7574 VZ Oldenzaal;
Jan Steenstraat 8; tel. 05410-20754 privé,
053-323548 bur.; k.d. R.VV. kring 3.

303 »Ridderbeks, W.G.M.; 1991; 6439 AG
Doenrade; Valderensweg 20; tel. 04492-
3540; p.

303 Rijcke, Mevr. P. de; 1990; 4231 ZE Meer-
kerk; Bazeldijk 70; tel. 01837-3014 privé.

357 Rijks, Mevr. J.M.; 1988; Conakry (Guinee);
VS.E, B.P. 4077; d./projectleider.

304 »Ritskes-Hoitinga, Mevr. Dr. J.; 1986; U-
1992; 3524 RM Utrecht; Normandie 148;
tel. 030-882528 privé, 532033 bur.; toegev.
onderz. R.U. (F.D., vkgr. Proefdierkunde).

318 Steentjes, A.H.A.; 1990; 5591 JM Heeze;
Ginderover 11; tel. 04907-65618 privé,
04937-91770 prakt.; p., geass. met L.RM.
van den Brand, H.A. Derkx, M.M.F.H. van
Kuijk, R.J.M.L. Raymakers, LA.J. Smeenk,
J.A. Westerbeek, D.L. Willink en ETh.C. de
Wit.

318 Stevens, A.; 1939; 7471 HN Goor; Rem-
brandtstraat 1; tel. 05470-73167; r.d.

321 »Tander, W.J.M.; 1983; 3752 HA Bunscho-
ten; Vivaldiweg 39; tel. 03499-84455 privé,
82199 prakt.; p.

325 * Vecht, Dr. U.; 1976; U-1992; 3852 AS
Ermelo; Leuvenumseweg 12; tel. 03417-
59787; wet. medew. C.D.I.

326 Velden-Roosendaal, Mevr. M.; 1989; 5467
CT Veghel; Plevierdonk 22; tel. 04130-
64456 privé, 64589 prakt.; p., ass. bij M.C.M.
Bossers, PJ.M. van Hulten, A.H.C. Kuijpers
en A.H.H.M. Winters.

327 Veldhuis, H.PD.; 1987; 7595 BL Weerselo;
Geerdshof 2; tel. 05416-61173 privé, 61131
prakt.; p., geass. met J.G. Bniggert, H.G.A.
Kock, J.S. Koopmans en PC. Kroft.

337 Wees, J.C.M. van; 1986; 1703 PN Heerhu-
gowaard; Torenmolen 11; tel. 02207-44760
privé, 2090 prakt.; p., geass. met R. Wilmink.

338 *Wende-Kuiper, Mevr. F.J.C. van der; 1979;
3871 DB Hoevelaken; Prinsenhof 9; tel.
03495-38223 privé, 02152-50260 prakt.; p.,
ass. bij F. Verzijlenberg.

340 »Wijdeven, G.G.P van de; 1984; 5317 KZ
Nederhemert-Zuid; Kerklaan 2; tel. 04185-
2114; p., geass. met Mevr. J.M.H. Knops.

345 Zetten, A.C.M. van; 1991; 3077 EV Rotter-
dam; Rhynauwensingel 62; tel. 010-
4793408; d.

2 aaneengesloten dagen op afspraak (92/04)
Heroriëntatie op gezelschapsdierenpraktijk
(/■4.100,-)

Veterinaire apotheek I gem. praktijk {/ 1.000,-)
13, 14 en 15 mei 1992 (92/44)
Praktische echografie gezelschapsdieren

Diergeneeskundige begeleiding van melkvee-
bedrijven (/■ 2.500,-)
5, 6, 9, 10 en 11 maart 1992 (92/17)

19 en 20 februari 1992 (Utrecht) (92/37)
Klinische les gezelschapsdieren (f 100,-)

17 maart 1992 (92/27)
Praktische anesthesie paard (ƒ 930,-)
24 en 25 maart 1992 (92/09)

24 maart 1992 (92/34)
Elektrochirurgie en cryotherapie (ƒ235,-)
27 maart 1992 (92/39)

II april 1992 (ochtend) (92/24)
De benauwde papegaai (f 175,-)
11 april 1992 (middag) (92/25)
Huisvesting en voedermethoden rund (f 530,-)
28 en 29 april 1992 (92/30)
Patiëntendemonstratie gezelschapsdieren

21, 22 en 23 mei 1992 (92/15)
stafylokokken mastitis rund (f 300,-)
26 mei 1992 (92/20)
Epidemiologie II (/^ 2.950,-)
1 t/m 5 juni 1992 (92/18)
14 t/m 18 september 1992 (92/50)
De cursus 92/18 is volgeboekt

Nadere informatie over PAO-Diergeneeskunde
cursussen kunt u vinden in onze cursusbrochure
vootjaar 1992.

Inlichtingen: Secretariaat PAO-Diergeneeskunde,
Postbus 85205, 3508 AE Utrecht.
Telefoon: 030-517374, fax: 030-516490.
Bankrekeningnummer 55.56.71.100; gironummer
van de ABN 1412.

Groepspraktijk overwegend kleine huisdieren in het zuid-westen van het land zoekt een

De werkzaamheden bestaan voornamelijk uit kleine huisdieren. Ervaring is niet direkt vereist.
Sollicitaties, s.v.p. binnen 14 dagen na het verschijnen van dit blad, richten aan de redactie van het tijdschrift
voor Diergeneeskunde, Postbus 14031, 3508 SB Utrecht, onder nummer 9/92.

voor een gemengde vijfmans-praktijk (rundvee/gezelschapsdieren) in het midden van het land.
Interesse ook in de gezelschapsdieren moet aanwezig zijn.

Sollicitaties s.v.p. binnen 14 dagen na verschijnen van dit blad, richten aan de redactie van het Tijdschrift
voor Diergeneeskunde, Postbus 14031, 3508 SB Utrecht, onder nummer 11/92.

Het geheel bestaat uit een röntgen-toestel met wandbuggy (1988), afgewerkte loodwanden, loden deur met
loodglas, automatische ontwikkelaar, rode lamp etc. Vraagprijs ƒ35.000,00 excl. BTW.
B. Elzerman D.C., chiropractor. Willemskade 5, 8011 AC ZWOLLE, tel. 038-227123.

ter overname in Arnhem. Uitstekende regeling voor week-end en avonddienst! Overname woon/practijkpand
mogelijk doch niet noodzakelijk. Brieven onder nummer 7/92 richten aan het Tijdschrift voor Diergenees-
kunde, Postbus 14031, 3508 SB Utrecht.

De Nederlandse Organisatie Voor Automatisering van
Dierenartsenpraktijken B.V. (NOVAD), de werkmaatschappij
van de NOVAD-coöperatie en de A.U.V.-coöperatie
roept sollicitanten op voor de functie van

Deze dierenarts zal belast worden met zgn. ideëel werk ten behoeve van de veterinaire automatisering.
Gevraagd wordt een dierenarts die:

- bekend is met de dierenartsenwereld en alles wat daarmee samenhangt, met name de agrarische sector;

- in staat is een gestructureerde visie op de ontwikkeling van de veterinaire automatisering te ontwikkelen;

Nadere informatie kan worden ingewonnen bi drs. J. J. de Veer te Markelo, tel. 05476-2085 en bij drs. H.
Vaarkamp te Cuijk, tel. 08850-94321.

Schriftelijke sollicitaties kunnen binnen 14 dagen na het verschijnen van dit Tijdschrift gericht worden aan
A.U.V, Postbus 94, 5430 AB Cuijk.

voor algemene werkzaamheden in uitsluitend de grote huisdierenpraktijk. Ervaring in met name de
rundergezondheidszorg strekt tot aanbeveling.

Sollicitaties, s.v.p. binnen 14 dagen na het verschijnen van dit blad, onder nummer 8/92 richten aan het
Tijdschrift voor Diergeneeskunde, Postbus 14031, 3508 SB Utrecht. _

met een toegevoegde waarde t.a.v. de gezelschapsdieren en paarden. Toekomstmogelijkheden zijn aanwezig.
Wij zien graag uw schriftelijke reactie tegemoet binnen 2 weken na verschijnen van dit Tijdschrift.

Het accent van de werkzaamheden komt te liggen op de varkensgezondheidszorg. In beginsel 4 dagen per week, met
naar rato weekenddienst, later mogelijk uitgroeiend naar full-time.

Achterwacht en ervaring zijn niet strikt noodzakelijk. Sollicitaties binnen 14 dagen na verschijnen van dit blad richten
aan de redactie van het Tijdschrift voor Diergeneeskunde, Postbus 14031, 3508 SB Utrecht, onder nummer 10/92.

met brede belangstelling. Wij bieden een part-time baan (60%), later eventueel full-time.
Handgeschreven sollicitaties met c.v. binnen 14 dagen richten aan
Dierenartsenpraktijk Kooken en Sanders, Meemortel 54, 6021 AG BUDEL.

- ervaring met name op het gebied van begeleiding van varkens- en rundveebedrijven

Bij gebleken geschiktheid reële toekomstmogelijkheden. Sollicitaties inclusief C.V. en referenties s.v.p. binnen
14 dagen na verschijnen van dit blad, richten aan de redactie van het Tijdschrift voor Diergeneeskunde,
Postbus 14031, 3508 SB Utrecht, onder nummer 12/92

Een vergelijkend onderzoek naar de in vitro oplosbaarheid en de beschikbaarheid van
magnesium uit verschillende magnesiumbronnen voor bet rund; J. TK Schonewille,
A. Th. van\'t Klooster en M. van Mosel

Een nieuwe hoogleraar in de pathologie van de bijzondere dieren
en de spontane pathologie van de proefdieren

FIDIN - Buitengewone Algemene Ledenvergadering
Professional touch for talks on \'blue ear\'

Colibacillose bij pluimvee; A. van den Bogaard en E. Goren
NiEUW(S) van de industrie
Mededelingen VHI

Dr. W, Sybesma (vooralter)
Dr. J. M. de Kruijf (penningmeester)
Mw. dr. Ingrid van der Gaag
Prof. dr. W. Misdorp
Prof. dr. G. H. Wenünk
Mw. drs. Lisette M. Overduin
Drs. N. J. G. J. van der Wielen
Dr. Tj. Joma

In deze raad zijn vertegenwoordigd alle Afdelingen en
Groepen van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde.

Julianalaan 10, Postbus 14031, 3508 SB Utrecht (tel.
030-51 01 ll/lax030-51 17 87).

Het Tijdschrift voor Diergeneeskunle is het verenigings-
tijdschrift van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde.

De abonnementsprijs voor dierenartsen niet-leden van de
Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde en voor niet-dierenartsen wordt vastgesteld door
het Hoofdbestuur.

Algemene Bank Nederland N.V, Postbus 30, 3500 AA
Utrecht, nr. 55 50 48 861 en Crediet en Effectenbank
N.V, Postbus 85100,3508 AC Utrecht, nr. 69 93 61 443.

Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde,
Julianalaan 8-10, Utrecht
Postbus I403I, 3508 SB UtrechL Telefoon: 030 - 51 01 II, Fax, 030-511787

Schimmel Virulyprijs voor Wensvoort
Levend -vee en vleeskeuring
Cerberus - Professorenborrel

A comparative study of the in vitro solubility and availability of magnesium from different
sources; J. Th. Schonewille, A. Th. van V Klooster, and M. van Mosel

Richtlijnen voor auteurs (Vancouver Style) zijn op aanvraag verkrijgbaar (zie ook Tijdschr Diergeneeskd 1992; 117; 31 -4).
De Redactie aanvaardt geen aansprakelijkheid voor schade welke — direct of indirect — het gevolg mocht zijn van
gebleken onjuistheden in de inhoud van de in dit tijdschrift opgenomen artikelen waarbij de auteur is vermeld of in de
inhoud van de in dit tijdschrift geplaatste advertenties.

Advertenties kunnen zonder opgaaf van redenen door de Redactie worden geweigerd of ingetrokken.

Niets uit dit tijdschrift mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van druk, microfilm of op welke

Effectief tegen Gram-positieve
èn Gram-negatieve bacteriën. Geen
problemen met penicillinase pro-
ducerende stafylokokken en ampi-
cilline-resistente E. coli.

Bij bacteriële infecties van
luchtwegen, huid, nier- en urinewe-
gen, maag-darmkanaal en weke
delen bij èlle katten en honden,
groot of klein.

Piek-serumspiegels binnen 1 -
2 uur bereikt. Uitstekende verde-
ling over alle weefsels, ook bot-
weefsel.

Ceporex kent nauwelijks bij-
werkingen en wordt zeer goed ver-
dragen, zonder maag- of darmpro-
blemen.

Pltman-Moore Nederland B.V. Emrikweg 11, 2031 BT Haarlem. Telefoon 023-31 95 36.

Lodevil, een gebruiksklare injectievloeistof, is een betrouwbaar middel voor het herstel van de
vochtbalans.

- een snel, duurzaam herstel van het circulerende bloedvolume en de extra- en intra-cellu-
laire electrolytenvoorraad.

Een systematisch gebruik van Lodevil is dus gerechtvaardigd in alle gevallen van ernstige
uitdroging en acidose bij het kalf.

LODEVIL : flakon van 1000 ml. SAMENSTELLING : per 100 ml. : watervrije glucose 1,080 g. natriumacetaat 0,408 g, natriumbicarbonaat 0.420 g,
natriumchloride 0,351 g, kaliumchloride 0,045 g, magnesiumchloride 0,020 g, methylparahydroxybenzoaat 0,060 g, propylparahydroxybenzoaat 0,020 g,
water voor injectievloeistoffen ad. 100 ml.\'

INDICATIES : Ernstige uitdroging tengevolge van neonatale diarree, veroorzaakt door virussen, bacteriën en voedingsstoornissen en wanneer
vocfittoevoer oraal niet meer mogelijk is.

DOSERING : 1 tot 2 liter per infusie. De infusies kunnen naar befroeHe worden voortgezet of herhaaU tot de dehydratieverschijnselen verdwenen zijn.
ViïACHTTIJD : Geen. Diergeneesmiddel NL 1986. U.D.D. Bereidingsprocédé I.N.R.A. -Octrooinummer 79.26.395.

4286 BA Almkerk - Kerkstraat 7-9 - HOLLAND - Telefoon 01834-1782
Banque Nationale de Paris - Crediet en Etfectenbank - K.v.K Waalwijk nr. 3143/79

A COMPARATIVE STUDY OF THE IN VITRO SOLUBILITY AND AVAILABILITY OF MAGNESIUM FROM DIFFERENT SOURCES

J.Th. Schonewille, A.Th. van\'t Klooster en M. van Moseli
Tijdschr Diergeneeskd 1992; 117:105-8

SAMENVATTING
Om in de magnesium(Mg)-behoefte van rundvee te voorzien
wordt vaak magnesiumoxyde(MgO) aan het rantsoen toege-
voegd Het effect van dit toegevoegde MgO zal niet bevredigend
zijn wanneer het MgO niet in de pens oplost Met drie
verschillende in vitro oplosbaarheidsmetingen zijn 8 verschil-
lende Mg-bronnen getesu De Mg-bronnen verschilden qua
deeltjesgrootte en herkomst De in vitro oplosbaarheid van Mg in
de verschillende Mg-bronnen bleek uiteen te lopen van nagenoeg
onoplosbaar (MgO-C) tot goed oplosbaar (MgO-A). In een
dierproef met vier fistelkoeien (4 x 4) bleek dat de in vitro
oplosbaarheid van drie MgO-bronnen parallelle verschillen in
concentratieverhoging van Mg in pensvloeistof en Mg-uitschei-
ding met de urine gaven. Geconcludeerd wordt dat bij toevoeging
van Mg aan rantsoenen voor rundvee niet alleen de hoeveelheid
toegevoegd Mg de aandacht verdient, maar zeker ook de
oplosbaarheid van het gebruikte MgO.

Magnesium (Mg) is often added to the feed of cattle to meet the
dietary requirements of this element. Magnesium oxide (MgO) is
usually used However, if the supplemented MgO does not
dissolve in the rumen, it will not be effective. The solubility of
eight preparations of MgO way measured with three different in
vitro methods. Particle size and origin varied among the eight
preparations. Solubility in vitro ranged from hardly soluble
(MgO-C) to highly soluble (MgO-A).
In an experiment with four cows with rumen fistulas (4x4), the
solubility of the MgO preparations in vitro way found to parallel
their solubility in the rumen and their urinary excretion. It was
concluded that not only the amount of MgO added to the ration is
important but also the solubility of the MgO.

Zonder aanvulling van het ruwvoerrantsoen met magnesium, is
de Mg-voorziening bij melkvee vaak onvoldoende. Oorzaak
daarvan is de slechte benutting van magnesium door herkauw-
ers. Kemp et al. (6) vonden bij melkkoeien waar grasrantsoenen
aan werden verstrekt, een gemiddelde schijnbare absorptiecoëf-

Ing. J.Th. Schonewille, prof. dr. A.Th. van \'t Klooster en drs. M. van Mosel, vakgroep
Inwendige Ziekten en Voeding der Grote Huisdieren, Faculleil Diergeneeskunde,
Rijksuniversiteit Utrecht.

ficiënt voor voedermagnesium van slechts 17% (7% - 33%). De
Mg-benutting bleek negatief gecorreleerd te zijn met hoge
gehalten aan kalium en ruw eiwit in het gras.
Een onvoldoende Mg-voorziening kan leiden tot een vermin-
derde voeropname (8), nervositeit en uiteindelijk kopziekte
(13). Uit recente waarnemingen (2,7) en nader onderzoek (3)
blijkt tevens dat een onvoldoende Mg-voorziening tijdens de
droogstand de kans op melkziekte doet toenemen.
De hoeveelheid magnesium die per dag extra verstrekt moet
worden is met name afhankelijk van de mate waarin de koe het
verstrekte Mg uit de voormagen absorbeert. Bij rundvee wordt
Mg hoofdzakelijk vanuit de voormagen geabsorbeerd (11). De
absorptie is behalve van de gehalten aan kali en ruw eiwit in het
voer, ook afhankelijk van de concentratie van Mg in de
pensvloeistof (9). Het is daarom van belang dat het voedermag-
nesium in voldoende mate in de pensvloeistof oplost.
Als Mg-bron wordt meestal magnesiumoxide (MgO) gebruikt.
Andere verbindingen zijn moeilijk verwerkbaar (hygrosco-
pisch), komen in het dier onvoldoende beschikbaar (magnesi-
umvoeder-krijt, bijv. Dolokal) of zijn prijstechnisch niet interes-
sant.

In hoeverre magnesium uit een Mg-bron beschikbaar komt voor
het rund, kan afgeleid worden uit de Mg-uitscheiding met de
urine. Voorwaarde is dan wel dat er meer Mg geabsorbeerd
wordt dan het dier nodig heeft voor onderhoud en melkproduk-
tie. Wanneer koeien minder dan 2-2,5 g Mg per dag met de urine
uitscheiden, verkeren de koeien in een negatieve Mg-balans (6).
Uit literatuurgegevens blijkt dat de biologische beschikbaarheid
van Mg in verschillende MgO-bronnen sterk kan variëren en
onder andere afhankelijk is van de geografische herkomst van de
bron (10), de mate van calcinering (14) en de deeltjesgrootte van
de bron (5,15).

Magnesium wordt in dagmijnbouw gewonnen als magnesium-
carbonaat MgCOj, (magnesiet), hoofdzakelijk in Spanje, Grie-
kenland, Turkije en China. Het aan carbonaat gebonden
magnesium komt in de herkauwer nauwelijks beschikbaar. Het
\'ruwe\' produkt behoeft daarom een behandeling waarbij
MgCOj wordt omgezet in MgO. Deze reactie vindt plaats bij
temperaturen boven de 400 °C. In de praktijk worden vrij grote
brokstukken (^10 cm) MgCOj verhit in ovens tot 850-900 °C
(calcinering). Bij deze hoge temperatuur komt kooldioxyde

(CO2) vrij en ontstaat MgO. Na het verhittingsproces worden de
brokstukken verkleind tot korreltjes kleiner dan ca. 2 mm.
De brokstukken MgCOj worden niet gelijkmatig verhit zodat
een deel van het magnesium als Mg-carlx)naat gebonden zal
blijven. Dit geldt vanzelfsprekend ook bij onvoldoende verhit-
ting. Door het gloeiverlies te bepalen, kan een indruk verkregen
worden van de hoeveelheid aanwezig carbonaat; hoe hoger het
gloeiveriies van een bepaald product, hoe hoger de MgC03-
concentratie. De praktijkervaring leert, dat 4-6 % gloeiverlies de
voorkeur heeft. Minder dan 3% gloeiveriies is voor gebrande
produkten niet gewenst; dit wijst namelijk op te hoge verhitting.
Om de oplosbaarheid van MgO te screenen zijn inmiddels
uiteenlopende laboratoriumtesten in gebruik. Het leek gewenst
de uitkomsten van de verschillende methoden te vergelijken.
Drie verschillende testen zijn door ons vergeleken waarbij een 8-
tal Mg-bronnen zijn gebruikt. Tevens is onderzocht in hoeverre
de in vitro testen de biologische beschikbaarheid van Mg uit
MgO juist voorspellen. Daartoe is een dierproef uitgevoerd met
drie MgO-bronnen met uiteenlopende in vitro oplosbaarheden.

Bij het uitvoeren van een test volgens de acetaatmethode, een
pH-stat titratie (12), wordt een hoeveelheid MgO, met daarin
75,9 mg Mg, bij 39 °C gesuspendeerd in 350 ml bufferoplossing
(K2HPO4/KH2PO4). Door toevoeging van azijnzuur (0,2 M)
middels een automatische buret (Radiometer, ABU 11), wordt
de pH-stijging door het in oplossing gaan van MgO teniet
gedaan. Hierdoor blijft de pH van de oplossing dicht bij de van
tevoren ingestelde waarde (pH=6,5). Een recorder (Radiome-
ter, Titrigraph SBR 3) registreert continue de hoeveelheid
getitreerd azijnzuur. Na een meetperiode van 1,5 uur wordt een
monster genomen en gefiltreerd. Van het fikraat wordt de Mg-
concentratie middels atomaire absorptie bepaald.

Bij de zogenaamde citraatmethode wordt 100 mg MgO opgelost
in 100 ml oplosmiddel. Dit oplosmiddel is een 2%-citroenzuur-
oplossing waarvan de pH vooraf met behulp van ammonia op 7
is gebracht. Na 15, 30 en 60 minuten incuberen in een
schudwaterbad bij 37 °C wordt een monster genomen, gefil-
treerd en in het fikraat wordt met behulp van atomaire absorptie
het Mg gehalte bepaald.

Aan 1 gram MgO wordt 50 ml aqua-dest toegevoegd en met
behulp van een magneetroerder wordt deze oplossing gesuspen-
deerd. Nadat de pH stabiel geworden is wordt 0.25 ml 10%-
melkzuur toegevoegd en de tijd gemeten die de oplossing nodig
heeft om een pH-waarde van 6.2 te bereiken. Daarna wordt
opnieuw 0.25 ml 10%-melkzuur toegevoegd en de tijd gemeten
tot het moment dat de pH weer 6.2 wordt. Deze procedure
wordt bij dezelfde suspensie tot drie keer herhaald. Als
parameter voor de oplosbaarheid van het MgO wordt de som
van de tijd van de drie herhalingen gehanteerd.

In een proef met vier pensfistelkoeien, twee paar eeneiige
tweelingen (MRIJ en HF/FH) werden drie verschillende MgO-
bronnen vergeleken ten opzichte van een controle. De dieren
werden toegewezen aan één van de vier proefbehandelingen.
Die proefbehandelingen bestonden uit het voeren van een
basisrantsoen zonder toevoeging (controle) en het basisrantsoen
plus 24 g Mg uit één van de drie verschillende MgO-bronnen, A,
B en C (tabel 1). Het model van de proefopzet was volgens een
latijns vierkant (4 x 4). Na een voorperiode van twee weken
volgden vier experimentele perioden van elk twee weken.
Het basisrantsoen bestond uit 11 kg hooi plus 4 kg krachtvoer
(MRIJ) of 7 kg krachtvoer (HF/FH) en bevatte respectievelijk
20,4 g en 27,1 g Mg. Het verschil in krachtvoergift is het gevolg
van verschil in melkproductie. Het MRIJ-paar produceerde
namelijk ± 11 kg melk per dag en het HF/FH-paar ± 16 kg
melk. Aan het krachtvoer was geen magnesium toegevoegd. Het
hooi en krachtvoer werden individueel verstrekt om 07.00 en
19.00 uur, de MgO-bron telkens een uur later (resp. 08.00 en
20.00 uur) via de pensfistel. Het rantsoen (en de MgO) werd in
twee gelijke delen verstrekt.

De 6e dag van elke experimentele periode kregen de koeien een
tuig met urinaal opgelegd. Vanaf de 8e dag tot en met de 14e dag
werden urine- en bloedmonsters verzameld.
s\'Morgens om 07.30 uur werd uit de verzamelde 24-uurs urine
een monster van 10 ml genomen, aangezuurd met 1 ml HCl (6
N) en ingevroren (-18 °C) tot het tijdstip van de Mg-bepaling.
De bloedmonsters werden voor het voeren (06.45 uur) geno-
men via de vena jugularis met behulp van vacuümbuizen
(Venoject ®) met als anticoagulant Natriumheparine. Na de
monstemame werd het bloedmonster gecentrifugeerd (3000
rpm, 10 min.). Vervolgens werd het plasma ingevroren (-18°C)
tot het moment van bepaling van het Mg-gehake.
De laatste twee dagen van elke experimentele periode werden
pensvochtmonsters genomen van alle vier koeien. Het eerste
monster werd genomen om 06.45 uur, de volgende monsters
een kwartier vóór en een kwartier na het tijdstip van Mg-
verstrekking en daarna met tussenpozen van 1 uur. Het laatste
pensvochtmonster werd genomen om 18.45 uur. Na de mon-
stemame werden de pensvochtmonsters gecentrifugeerd (18000
g, 20 min.) en het supematant ingevroren (-18 °C) tot het tijdstip
van bepalen van het Mg-gehake.

De bepaling van de Mg-gehalten in voer-, pens-, plasma- en
urinemonsters werd uitgevoerd middels atomaire absorptie.
De data zijn geanalyseerd middels een variantieanalyse met
behulp van het pakket Genstat 5.0, release 1.2. Verschillen
tussen behandelingen zijn getoetst met de Student\'s-/-test.

Van acht verschillende Mg-bronnen is de oplosbaarheid geme-
ten met de drie hiervoor beschreven testen (tabel 1). Uit de tabel
blijkt dat volgens de citraatmethode het Mg in vijf van de acht
Mg-bronnen voor 92% of meer oplosbaar was. De andere twee
methoden geven voor deze vijf bronnen cijfers die meer variëren
én vaak minder hoog zijn. In alle drie laboratoriumtesten bleek
het Mg in bron V het slechtst oplosbaar te zijn en in bron A
steeds goed. Terwijl bron I en II met de lactaat- en citraatme-
thode als goede Mg-bronnen werden aangemerkt, zijn die
bronnen volgens de acetaatmethode maar matig. Vergeleken
met de acetaatmethode gaf de citraatmethode vaak hogere
oplosbaarheden van Mg in de diverse Mg-bronnen.

Tabel 1. Het Mg-gehaltevan8 Mg-bronnen ende in wtrooplosbaarheid van
het Mg, gemeten met de lactaat-, citraat- of acetaatnnethode (zie voor
beschrijving van de methoden onder Materiaal en Methoden).

Als parameter voor de oplosbaarheid van de Mg-bron, wordt bij de
lactaatmethode de tijd (uitgedrukt in seconden) gehanteerd. Hoe minder
tijd nodig, des te hoger de oplosbaarheid van de Mg-bron.
% opgelost Mg na 60 minuten.
°lo opgelost Mg na 90 minuten.
Niet gebrand produkt.

Mg-concentratie in pensvloeistof (mMol/l).
Figuur 1 geeft het verloop gedurende de dag, van de Mg-
concentratie van pensvocht van het HF/FH-paar na voeren van
het basisrantsoen zonder extra Mg en na verstrekken van MgO-
A, MgO-B en MgO-C. De gemiddelde Mg-concentraties in het
pensvocht van de twee meetdagen zijn weerg^even.

Figuur 1. Mg-gehalte in pensvloeistof (mMol/l) op verschillende tijdstippen
gedurende de dag na voeren van het basisrantsoen en na voeren van het
basisrantsoen plus Mg(D-A, MgO-B en Mg(D-C.

Alle drie MgO\'s verhoogden de Mg-concentratie in het pens-
vocht ten opzichte van het basisrantsoen, maar de mate van
verhoging verschilde voor de drie MgO\'s. De verhoging onder
invloed van de bronnen A en B waren significant, respectievelijk
p<.01 en p<.05. De verhoging onder invloed van bron C was
niet significant. MgO-A-verstrekking verhoogde de Mg-concen-
tratie meer dan verstrekking van MgO-B. Deze verhoging was
echter niet significant.

Bij het MRIJ-paar was het verloop van de Mg-concentratie in
het pensvocht bij alle vier behandelingen overeenkomstig het
verloop van de Mg-concentratie bij het HF/FH-paar. Omdat de
uitkomsten een grotere spreiding vertoonden dan bij het HF/
FH-paar waren de verschillen tussen de behandelingen niet
significant.

Figuur 2. De Mg-uitscheiding met de urine (g/dag) van het MRIJ-paar en
van het HF/FH-paar na voeren van het basisrantsoen en na voeren van het
basisrantsoen plus MgO-A, MgO-B en Mg(D-C. De standaardafvi/ijkingen zijn
aangeduid met de verticale lijnen.

Uit figuur 2 blijkt dat het MRIJ-paar bij alle vier behandelingen
minder dan 2,5 g Mg/dag uitscheidde. Hoewel MgO-verstrek-
king aan het MRIJ-paar de Mg-uitscheiding met de urine iets
verhoogde waren de verschillen tussen de drie MgO-bronnen
klein. Toch was het verschil in Mg-uitscheiding met de urine na
verstrekking van MgO-A significant hoger (p<.05) dan op het
basisrantsoen zonder extra Mg.

Het HF/FH-paar scheidde op het basisrantsoen gemiddeld 2,85
± 0,73 g Mg per dag uit. De hoeveelheid Mg die gedurende de
meetdagen werd uitgescheiden was het hoogst wanneer MgO-A
werd verstrekt (6,42 ± 0,47 g Mg per dag) en deze Mg-
uitscheiding was significant hoger dan de Mg-uitscheiding op
het basisrantsoen (P<.05). MgO-C verhoogde de Mg-uitschei-
ding met de urine heel weinig en niet significant verschillend van
het basisrantsoen, terwijl MgO-B een tussenpositie innam.

Mg-concentratie in plasma (mMol/l).
In figuur 3 wordt de Mg-concentratie in het plasma (mMol/l)
weergegeven; de Mg-concentratie is per koppel eeneiige tweel-
ing gemiddeld.

Uit de figuur blijkt dat de Mg-concentratie in het plasma bij het
MRIJ-paar bij alle vier behandelingen lager was dan de Mg-
concentratie in het plasma van het HF/FH-paar. Bij het MRIJ-
paar was de Mg-concentratie in het plasma op het basisrantsoen

Figuur 3. De Mg-concentratie in het plasma (mMol/l) van het MRIJ-paar en
van het HF/FH-paar na voeren van het basisrantsoen en na voeren van het
basisrantsoen plus Mg(D-A, MgO-B en MgO-C. De standaardafwijkingen zijn
aangeduid met de verticale lijnen.

0,78 ± 0,08 mMol/1 en op de rantsoenen met MgO-verstrek-
king ± 0,82 mMol/1. Deze verschillen zijn niet significant. De
Mg-concentraties in het plasma liggen bij dit paar op alle vier
rantsoenen aan de ondergrens van normaal (13). Dit duidt op
een marginale Mg-voorziening.

Bij het HF/FH-paar was de Mg-concentratie in het plasma
tijdens verstrekking van het basisrantsoen 0,94 ± 0,05 mMol/1
en op de rantsoenen met MgO hoger dan 1,00 mMol/1. Ook
deze verschillen waren niet significant.

Van de drie methoden ter bepaling van de in vitro oplosbaarheid
van Mg-bronnen, bleek de citraatmethode het minst discrimine-
rend. In tegenstelling tot de acetaat- en lactaatmethode gaf de
citraatmethode geen verschil aan tussen MgO-A en MgO-B. In
de dierproef echter, gaf MgO-A hogere Mg-concentraties in de
pens dan MgO-B. Ook de Mg-uitscheiding met de urine was bij
MgO-A hoger dan bij MgO-B. Wanneer bij de citraatmethode
echter een incubatietijd gebruikt werd van 15 minuten (in plaats
van 60 minuten), vertoonden de oplosbaarheidspercentages een
betere overeenkomst met zowel de acetaat-/lactaatmethode als
de resultaten van de dierproef.

Om de biologische beschikbaarheid van een Mg-bron met een
in vitro test betrouwbaar te voorspellen, lijkt het geboden een zo
goed mogelijke nabootsing van de situatie in de pens te
realiseren. Met name het pH-traject en de sterkte van de
gebruikte zuren zijn van belang. Van de drie gekozen in vitro
testen beantwoordt de acetaatmethode hieraan het best.

Tussen de MgO-bronnen A, B en C bestond een aanzienlijk
verschil in deeltjesgrootte. Deze variëerde van fijn poederachtig
(MgO-A) tot hard grof (MgO-C). Ten aanzien van de deeltjes-
grootte kan gesteld worden dat de oplosbaarheid van de MgO-
bron in het algemeen toeneemt, naarmate het product fijner is
(5,15). In de praktijk zullen de meeste magnesiumbronnen voor
rundveevoeders een deeltjesgrootte van 0,5-2 mm hebben. Te
fijne producten zijn technologisch minder geschikt in verband
met stuiven. Het gloeiverlies van MgO-C bedroeg ± 17,5%
(tabel 1), hetgeen wijst op een minder goed veriopen van het
calcineringsproces. Bij een dergelijk hoog gloeiverlies is er nog
teveel MgC03 niet gecalcineerd.

Voor rundveevoeders wordt nog regelmatig magnesiumvoeder-
krijt toegepast als magnesiumbron. Magnesiumvoederkrijt is
een ongebrand product, een mengsel van magnesiumcarbonaat
en calciumcarbonaat. Afgezien van het feit dat het Mg-gehalte in
dit product laag is, is het Mg gebonden aan carbonaat en dus
nauwelijks beschikbaar voor het rund (I). Gebruik van een
dergelijk product moet worden ontraden. De reden dat een
dergelijk product toch gebruikt wordt is een prijstechnische.

Er bestaat op dit moment een tendens naar afname in het
gebruik van de hoeveelheid krachtvoer, in verband met de
gemiddeld hoge kwaliteit van het gewonnen ruwvoer. Tevens
zijn de ruweiwit- en kaligehalten van het ruwvoer, met name
gras en grassilage, toegenomen. Hieruit volgt dat de Mg-
voorziening van melkvee thans het hele jaar door in gevaar is.
Om Mg-tekorten te voorkomen, respectievelijk op te heffen
dient men te zorgen voor een voldoende aanvulling van het
rantsoen (4). Behalve de hoeveelheid Mg verdient ook de
oplosbaarheid van het Mg in de gebruikte Mg-bronnen de
nodige aandacht. Het is aan te bevelen om alleen Mg-bronnen te
gebruiken waarvan de in vitro oplosbaarheid is gemeten,
uitgevoerd met een methode die de beschikbaarheid van het Mg
betrouwbaar voorspelt.

1. Ammerman CB, Chicco CF, Logging PE, and Arrington LR. Availability
of different inorganic salts of magnesium to sheep. J Anim Sei 1972; 34( 1):
122-6.

2. Barber PAM, Wright CL, and MacLennan W. Hypomagnesaemia in
periparturient dairy cows. Vet Ree 1983; 112: 35-6.

3. Braak AE van de, Klooster ATh van\'t, and Malestein A. The influence of a
deficient supply of magnesium during the dry period on the rate of calcium
mobolisation by dairy cows at parturation. Res Vet Sei 1987; 42: 101-8.

4. Commissie onderzoek minerale voeding. Handleiding mineralenonderzoek
bij rundvee in de praktijk, 4= druk. \'s-Gravenhage: Nationale raad voor
landbouwkundig onderzoek, 1990: 30-2.

5. Jesse BW, Thomas JW, and Emery RS. Availability of magnesium oxide
particles of differing sizes and surfaces. J Dairy Sei 1981; 64: 197-205.

6. Kemp A, Deijs WB, Hemkes OJ, and van Es JH. Hypomagnesaemia in
milking cows: intake and utilization of magnesium from herbage by
lactating cows. Neth J Agr Sei 1961; 9: 134-9.

7. Leengoed LAMG van. Het voorkomen van hypomagnesemie bij droog-
staande koeien. Tijdschr Diergeneeskd 1979; 104: 431-3.

8. Malestein A. Heeft de magnesiumvoorziening invloed op de voeropname
bij herkauwers? Tijdschr Diergeneeskd 1983; 108: 250-3.

9. Martens H. In vivo Untersuchungen über die Absorption von Magnesium
aus dem Pansen von Schafen. Eine Abschätzung der maximalen Absorp-
tionskapazität des Pansens. Berl Münch Tierärztl Wschr 1979; 92: 152.

10. Ravenswaay van RO, Henry PR, Ammerman CB, and Litell RC.
Comparison of methods to determine relative bioavailability of magnesium
oxides for ruminants. J Dairy Sei 1989; 72: 2968-80.

11. Rogers PAM and Klooster ATh van\'t. Observations on digestion and
absorption of food along the gastrointestinal tract of fistulated cows.3. The
fate of Na, K, Ca, Mg and P in the digesta. Meded LandbHogesch
Wageningen 1969; 69-11: 26-39.

12. Schaefer DM, Wheeler U, Noller CH, Keyser RB, and White JL.
Neutralization of acid in the rumen by magnesium oxide and magnesium
carbonate. J Dairy Sei 1982; 65: 733.

13. Sjollema B. On the nature and therapy of grass staggers. Vet Ree 1930; 10:
425-30.

14. Wilson CL and Ritchie NS. The availability of calcined magnesites to
ruminants. J Sei Food and Agriculture 1981; 32: 993-4.

15. Xin Z, Tucker WB, and Hemke RW. Effect of reactivity rate and particle
size of magnesium availability, acid-base balance, mineral metabolism and
milking performance of dairy cows. J Dairy Sei 1989; 72: 469.

SAMENVATTING
Na een vechtpartij tussen twee Pyrenese Berghonden bleek de
hierop volgende kreupelheid bij één van de honden veroorzaakt
te worden door een achtergebleven afgebroken hoektandpunt

After a fight between two Pyrenean Mountain Dogs, the
resulting lameness in one of the dogs was found to be due to a
remaining point of canine tooth.

Op 26 september 1990 werden wij telefonisch benaderd door de
eigenaresse van twee Pyrenese Berghonden. Eén van haar
honden was sinds 3 weken intermitterend kreupel aan de rechter
achterpoot.

Bij klinisch onderzoek op 27 september 1990 bleek er een
fluctuerende verdikking te bestaan aan de mediale zijde van de
rechter tarsus (foto 1).

Besloten werd om onder sedatie (acetadon AUV im) een punctie
te doen van de verdikking en röntgenopnamen te maken.
Bij het röntgenologisch onderzoek viel allereerst op, dat de
rechter fibula distaal gefractureerd was. Eveneens was er een
duidelijk \'botfragment\' waarneembaar ten hoogte van de
calcaneus en tibia (foto 2 en 3).

Bij nadere bestudering van het \'fragment\' bleek dit niet te passen
bij de aanwezige fibulafi-actuur en tevens bleek het tarsaalge-
wricht röntgenologisch normaal.

Uit een aanvullende anamnese bleek, dat haar honden drie
weken geleden een vechtpartij hadden gehad, waarbij de patiënt
gebeten was nabij de rechter tarsus.

De conclusie luidde volgens ons dan ook, dat hier sprake was
van een corpus alienum en wel de punt van de hoektand.
Collega dr. W. Th. C. Wolvekamp (veterinair radioloog
Faculteit Diergeneeskunde Utrecht), die eveneens de foto\'s
beoordeeld heeft, kwam tot eenzelfde conclusie. Het bleek
inderdaad, dat de andere hond van cliënte een stukje hoektand
miste.

Bacteriologisch onderzoek van het punctaat gaf als resultaat:
aëroob en anaëroob negatief. Besloten werd om het corpus
alienum te verwijderen.

Op 1 oktober 1990 hebben we, na sedatie, onder epiduraal
anesthesie, het stukje hoektand verwijderd.
De postoperatieve fase verliep zonder complicatie.

\' J. P. Vrij en E. J, M. Hermelink, Gezelschapsdierenartsen, Gemzenstraat 11,
7315 EL Apeldoorn.

SAMENVATTING
Dierenartsen kunnen invloed uitoefenen op de manier waarop
mensen dieren houden De manier van houden kan echter dieren
zodanig uit het evenwicht brengen dat hun gezondheid wordt
geschaad. Dierenartsen zijn daar mede verantwoordelijk voor.
Zij kunnen daardoor met zichzelf in conflict komen Dit kan
gevolgen hebben voor de beroeps(on)geschiktheid van de
dierenarts.

Veterinarians can influence how animals are kept, and the way
animals are kept can influence animal health and well-being.
Veterinarians may come into conflict with themselves as this is
also partly their responsibility. This conflict might have conse-
quences for the aptitude of the individual to be a veterinarian

Hoewel de laatste jaren, met uitzondering van de varkens, de
omvang van de veestapel zich lijkt te stabiliseren, heeft de
afname van het aantal bedrijven met respectievelijk runderen,
varkens en kippen er toe geleid dat het aantal dieren per bedrijf
sinds de jaren 70 flink is toegenomen. Dit heeft consequenties
voor de manier waarop de dieren gehouden worden.
Het optimaliseren van de veehouderij was aanvankelijk syno-
niem met maximalisering. Dit ging gepaard met voor de dieren
onaangename, routinematig uitgevoerde, ingrepen zoals staart-
couperen en tandjes-knippen bij biggen, onthoornen van
runderen en snavel-kappen bij hennen. Ook een bepaalde
mortaliteit, gerelateerd aan specifieke houderijsystemen, werd
als vanzelfsprekend beschouwd. Bij als gezelschap gehouden
dieren worden eveneens mutilerende ingrepen uitgevoerd.
Kennelijk moet het ene gezelschap letterlijk aan het andere
worden aangepast. Aanvankelijk leek het erop dat dierenartsen
zich de eerder vermelde misstanden niet realiseerden, immers de
dieren produceerden goed. Zo steeg de melkproduktie gedu-
rende het tijdvak 1970-1990 van 4500 kg tot 7000 kg/koe en
werd de periode waarbinnen dieren bij een gelijk blijvend
eindgewicht slachtrijp waren aanzienlijk bekort.

1 Voordracht gehouden op 11 oktober 1991, ter gelegenheid van het Jaarcongres 1991
tevens 138e Algemene Vergadering van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor
Diergeneeskunde te Berg en Dal. Congresthema: \'Dier(en)arts.....uit balans?

Ogenschijnlijk leek het heil van het dier niet geschaad, zodat
geproduceerd kon worden tot heil van de mens. Echter in de
maatschappij begon men zich te verzetten tegen de \'bio-
industrie\'. Werd dit aanvankelijk gedaan op grond van een
antropomorfe gedachtengang, allengs werden resultaten van
verantwoord wetenschappelijk onderzoek als bewijsvoering
gebruikt om aan te tonen dat het dierlijk welzijn geschaad zou
zijn door de algemeen gebruikte, en aanvaarde houderijmetho-
den. In het midden van de zeventiger jaren is echter een
kentering gekomen in de veterinaire benaderingswijze van het
houderijprobleem in de zeer intensief geworden veehouderij.
Eind 1974 werd een symposium gewijd aan de ethiek in de
diergeneeskunde. Diverse sprekers hebben toen al kritische
geluiden laten horen met betrekking tot het omgaan met dieren
(1). Verscheidene sprekers op jaarcongressen (16, 18) waar-
schuwden eveneens voor de ongewenste ontwikkelingen in
dezen. In het volgende decennium waren artikelen in dit
tijdschrift (8,15,21) erde bewijzen van dat ook bij dierenartsen
het besef door ging dringen dat niet alles mocht wat technisch
kon. De mening begon post te vatten dat mensen die als bewaker
van de gezondheid van dieren beschouwd mochten worden niet
behulpzaam konden zijn bij het de dieren onmogelijk maken
een dierwaardig leven te leiden.

DIER UIT BALANS
De huidige dierhouderijmethode, met grote diereenheden per
bedrijf, beïnvloeden het welzijn van de dieren in negatieve zin
(24). Door de manier van houden verkeren veel dieren in een
chronische stress-situatie. Hierdoor wordt de gevoeligheid voor
bijvoorbeeld infecties groter en nemen gezondheidsstoornissen
toe.

□e voordrachten die tijdens het wetenschappelijk pro-
gramma van het afgelopen Jaarcongres 1991 op 11
oktober te Berg en Dal werden gehouden, zullen verdeeld
over deze en over de komende afleveringen van het
Tijdschrift voor Diergeneeskunde worden gepubliceerd.

Fig 1. Warmtepoduktie van met Actinobacillus pleuropneumoniae geïnfec-
•■eerde varkens na blootstelling aan tocht.

Eén en ander is duidelijk gebleken uit diverse onderzoeken.
Verhagen (19) onderzocht de invloed van tocht, op met
Actinobacillus pleuropneumoniae experimenteel geïnfecteerde
biggen. Uit de resultaten bleek dat onder invloed van tocht een
grotere mortaliteit en morbiditeit ten gevolge van een Actinoba-
cillus pleuropneumoniae-inkcüe ontstond. Het minder goede
stalklimaat zorgde er namelijk voor dat de onderhoudsbehoefte
van de dieren zodanig steeg dat de onderste kritieke temperatuur
van de biggen met 2,8° C steeg. Dit ging gepaard met een
verhoging van de warmteproduktie van de dieren (fig. 1) terwijl
tegelijkertijd de lichaamstemperatuur daalde. Dit alles resul-
teerde in een grotere gevoeligheid voor de infectie met Actinoba-
cillus pleuropneumoniae.

Niet alleen door minder optimale huisvesting maar ook op
andere manieren kan de \'gezondheidsbalans\' van dieren worden
verstoord. Zo probeert men regelmatig produktieverliezen,
welke gerelateerd zijn aan de verminderde voederopname en
een verhoging van de onderhoudsbehoefte (20), te voorkomen
door dieren niet of nauwelijks bloot te stellen aan verscheidene,
endemisch voorkomende, infecties. Dat dit averechts kan
werken moge blijken uit de volgende voorbeelden. Tien groepen
kalveren werden in een weideperiode volgend op een experi-
mentele respectievelijk zware, matige en lichte infectie met
Dictyocaulus viviparus blootgesteld aan een natuurlijke infectie
met Dictyocaulus viviparus. Aan het eind van de weideperiode
bleken de pinken welke als kalf een lichte, respectievelijk een
zware experimentele infectie hadden doorgemaakt een sterk
verminderde groei te vertonen in vergelijking met de pinken
welke als kalf aan een matige infectie waren blootgesteld. Er
bleek sprake van een optimale primaire infectie (fig. 2)(4). Een
zelfde effect vond Ploeger (14) bij zijn onderzoek naar de

Fig 2. Gemiddelde groei/dag/kalf (n=3) gedurende de weideperiode vol-
gend op een experimentele infectie met resp. O tot 2500 infectieuze larven
van Dictyocaulus viviparus.

effecten van nematodeninfecties op de productiviteit van
juveniele en adulte runderen welke gehouden werden op
melkveehouderijbedrijven. Pinken die als kalf een ernstige
Ostertagia ostertagi-mfecüt doormaakten groeiden bij een
zelfde infectieniveau beter dan pinken, die als kalf een lichte
infectie met de maagworm hadden doorgemaakt (fig. 3).
Dieren kunnen onder praktijkomstandigheden dus ook te
weinig blootgesteld worden aan pathogenen. Men zal moeten
streven naar een goede balans tussen (het weerstandsvermogen
van het) dier en (pathogeniteit van de) ziekteverwekkers. Deze
balans is, zeker met de huidige dierhouderijmethoden, zeer
fragiel. Om deze balans in het voordeel van het dier te laten
doorslaan wordt er gebruik gemaakt van medicijnen.
Aan de hand van cijfers gepubliceerd in een rapport van de
Rabobank Nederland kan worden berekend dat in 1988 de

omzet aan medicijnen door de Nederlandse dierenartsen ±
ƒ 400 miljoen is geweest. Gebruik van medicijnen is niet altijd
zonder gevaar. Medicamenteuze behandeling van dieren heeft,
naast de beoogde vernietiging van dierpathogenen, ook nog
andere effecten.

Sommige antimicrobiële middelen hebben immuunsuppres-
sieve eigenschappen (9). Een bekend voorbeeld hiervan is
Oxytetracycline. Dit geneesmiddel wordt veel gebruikt in de
visteelt. Dit is een jonge, zich-mondiaal snel ontwikkel(en)de tak
aan de intensieve \'dierhouderijboom\'. Bij toepassing van medi-
cijnen in de visteelt bestaat, naast de negatieve invloed op de
weerstand van de vis, echter nog een groot gevaar. Bij vissen is
nog (te) weinig bekend omtrent de Éarmacokinetiek van de
gebruikte middelen. De kennis van de geneesmiddelen welke in
de traditionele dierhouderij worden gebruikt is niet automatisch
toepasbaar in de visteelt. Van der Heijden (17) vond bij aal
welke oraal met flumequine was behandeld een eliminatiehalf-
waardetijd van 400 uur. Dit is veel langer dan bij warmbloedi-
gen. Tevens werden er grote verschillen tussen vissoorten
vastgesteld (fig.4). Deze onvolledige kennis leidt er toe dat er bij
vissen regelmatig te lang of te kort, en/of onder/overgedoseerd
wordt. Bij overdosering kan het milieu onnodig zwaar belast
worden. Immers, een groot deel van de medicijnen komt in het
oppervlaktewater terecht Van der Heijden vond bij het hiervoor
vermelde onderzoek 85% van flumequine onveranderd terug in
het water waarin de behandelde aal zich bevond (5). Dat dit

Fig 4. Flumequine in plasma van 3 vissoorten na een orale dosis van 18 mg/
kg Ig. t=25° C.

laatste consequenties kan hebben voor andere (micro)organis-
men, laat zich gemakkelijk raden. Eveneens kunnen, bij
ondeskundig gebruik van medicijnen in de visteelt, consumen-
ten (vis)produkten krijgen welke niet voldoen aan eisen die aan
vlees(produkten), afkomstig van warmbloedige dieren, wel
worden gesteld. Te meer daar er van een letterlijk geregelde
keuring van vis nog steeds geen sprake is.

DIERENARTS UIT BALANS
Ook de dierenarts wordt geplaagd door stress. Deze stress wordt
bij praktici veroorzaakt door (a) de neiging tot perfectioneren,
welke neiging gefrustreerd wordt door de dagelijkse gang van
zaken, (b) het samenwerken met collega\'s, (bijna 50% van de
praktici werkt in een groepspraktijk), hetwelk voor veel
dierenartsen een (in)spannende zaak is, (c) het niet nakomen
van afspraken door cliënten, analoog aan hetgeen bij tandartsen
is beschreven (6), (d) regels van de overheid, welke niet altijd
even gemakkelijk zijn te interpreteren.
Bij andere categorieën dierenartsen kan stress ontstaan door (a)
steeds wisselende voorschriften en veranderende organisatievor-
men (overheid), (b) de noodzaak tot de jaarlijkse stijging van
omzet en winst (bedrijfeleven), terwijl de dierenartsen welke
werkzaam zijn bij wetenschappelijke instellingen (c) onder druk
gezet worden om toch maar vooral veel in dubbel refereed
Engelstalige tijdschriften met \'een hoge ranking\' te publiceren.
Dat door dit alles de relatie met de partner, nageslacht en
vrienden op de tocht kan komen te staan, met opnieuw stress als
gevolg, lijkt logisch.

Toch zijn degenen die werkzaam zijn in het vrije beroep zich niet
altijd bewust van de stress waaronder ze werken. Zo kwam bij
tandartsen aan het licht dat juist zij, die te kennen gaven het
behandelen van moeilijke patiënten niet als stressend te ervaren,
leden aan een te hoge bloeddruk (7). Hoge bloeddruk kan
worden veroorzaakt door chronische stress. Voor dierenartsen
in het algemeen geldt dat er een spanningsveld bestaat tussen de
opleiding en de praktijk. Opgeleid tot academicus dient hij/zij
vaak werkzaamheden te verrichten welke even goed, of
misschien zelfs beter, door een lager opgeleide kunnen worden
verricht. In dit licht bezien is de paraveterinair een welkome
hulpkracht. Eveneens is het een feit dat, ook al is er de laatste
jaren sprake van een verbetering in dezen, gedurende de
opleiding tot dierenarts relatief (te?) veel nadruk ligt op paarden
terwijl in de dagelijkse praktijk bij het overgrote deel van de
praktici paarden een veel minder belangrijke rol spelen.
Bovendien neemt de bedrijfsdiergeneeskunde bij het onderwijs
een te ondergeschikte plaats in. Dit wordt in de hand gewerkt
door het benoemen van niet-dierenartsen op die plaatsen in de
Faculteit Diergeneeskunde waar juist personen met veterinair-
klinische ervaring vereist zijn. Ondanks dat in de diergenees-
kunde alles valt of staat met een goede diagnostiek (22),
benadrukt de opleiding te weinig de preventie. Tegenwoordig
staat in de praktijk van de landbouwhuisdierprakticus de
populatie centraal en niet, zoals ten onrechte onlangs nog in dit
tijdschrift werd benadrukt (10) het individuele dier. Ook de zorg
voor voldoende werkgelegenheid (13,23) is voor menigeen een
stressende factor. Gelukkig zijn eerdere voorspellingen ^a) niet
uitgekomen. Dit is grotendeels te danken aan de onverwachte,
sinds het begin zeventiger jaren explosieve groei van het aantal
arbeidsplaatsen voor praktici (fig. 5). De vrije vestigingen en
handel en wandel van autobaandierenartsen kunnen, getuige
verslagen van de Ereraad (2), eveneens voor de nodige stress bij
zich wel volgens de Code van de KNMvD gedragende collega\'s
zorgen. Ook wordt er door de cliënt, dankzij zijn/haar, in
vergelijking met enige decennia geleden, hoger ontwikkelings-
- ■- PRAKTIJK (P)
KEURING (K)

Fig 5. Beroepsuitoefening dierenartsen in de jaren 1975 t/m 1989 en de in
1973 voorspelde waarden voor 1980 en 2000 (bron: KNMvD).

peil van de dierenarts meer verwacht dan vroeger. Onderzoek,
diagnose, injectie en w^wezen is niet meer voldoende. Ten
slotte geldt, gezien het ontstaan van menige actiegroep tegen één
of meer vormen van de dierhouderij, dat de maatschappelijke
waardering voor de dierenarts, die op één of andere manier
werkzaam is in de dierlijke produktie, over haar hoogtepunt
heen is.

Bij de mens uit zich, evenals bij het dier, het verkeren in
chronische stress-situaties in een afname van de gezondheidstoe-
stand (3). Dit kan resulteren in een toename van psychosomati-
sche klachten. Deze klachten kunnen dermate ernstig en
langdurig zijn dat men arbeidsongeschikt kan worden verklaard

Arbeidsongeschiktheid kan worden gedefinieerd als een met
onze cultuur verweven vorm van conflictvermijding waarmee
door medicalisering frictie in de werksituatie wordt afgekocht

(12). Uit gegevens van de MOVIR\' blijkt dat bij dierenartsen de
arbeidsongeschiktheid de laatste jaren toeneemt. Dit kan
samenhangen met de toenemende stress-situatie zoals hiervoor
beschreven. De prevalentie-index van arbeidsongeschiktheid

Fig 6. Prevalentie-index van de arbeidsongeschiktheid ten gevolge van lage
rugklachten in de jaren 1974 t/m 1987 (bron: MOVIR).

1 Gegevens welwillend Ier beschikking gesteld door drs. J. W. van Dooren, MOVIR,
Nieuwegein.

FIg 7 Aantal gevallen van arbeidsongeschiktheid (AOG) langer dan 1 jaar in
de jaren 1985 t/m 1990 (bron: MOVIfl).

ten gevolge van lage rugpijn is bij dierenartsen 1,5-3 keer hoger
dan bij vergelijkbare (para)medische professies (fig. 6). Ook het
percentage arbeidsongeschikten dat langer dan 1 jaar arbeidson-
geschikt is, is bij dierenartsen hoger dan bij de andere betrokken
beroepsgroepen en sinds 1985 met bijna 30% toegenomen (fig.
7). Daar komt bij dat bij de MOVIR-verzekerden de gemid-
delde arbeidsongeschiktheidsduur is toegenomen van ongeveer
55 dagen in 1974 tot bijna 200 dagen in 1987. Dierenartsen
volgen die trend. De oorzaken van de arbeidsongeschiktheid
zijn van diverse aard. Maar duidelijk is dat sinds 1986, ook bij
dierenartsen, psychische stoornissen als oorzaak van de arbeids-
ongeschiktheid met 25% zijn toegenomen. Gegeven het feit dat
ook bij lage rugklachten vaak psychische factoren een rol spelen
is het aandeel van deze oorzaken in de verklaring van de
toename van de arbeidsongeschiktheid zeer aannemelijk. Op-
vallend is dat het uit de pas lop)en van dierenartsen met
betrekking tot de arbeidsongeschiktheid ten opzichte van de
andere onderzochte beroepsgroepen startte in de zeventiger
jaren. Dezelfde periode waarin de sterke uitbreiding van de
intensieve veehouderij begon. Mogelijk heeft dit met elkaar te
maken.

Men kan stellen dat het dier en zijn arts bloot staan aan
chronische stressfactoren. Een aantal hiervan is verstrengeld met
de moderne manier van dierhouderij. De hierdoor onstane stress
veroorzaakt een verhoogde vatbaarheid voor ziekten. Dit uit
zich in een, voor zowel dier als mens, verhoogde morbiditeit.
Het door dierenartsen (h)erkennen van deze problematiek kan
bijdragen tot de ontwikkeling van meer verantwoorde dierhou-
derijsystemen waarin (a) het dier niet is gereduceerd tot een
produktiemiddel en (b) de dierenarts zijn/haar werk weer kan
doen, tot heil van dier en mens.

overschot in 1980 en 2000. Tijdschr Diergeneeskd 1973; 98: 310-5.
Ib. Anonymus. Visie op dierenartsen. Zorg voorr mens en dier. Rapport
Rabobank Nederland, (juni) 1989.

3. Ballieux RE. De kracht in de bovenkamer. Inaugurele rede Rijksuniversi-
teit Utrecht, Utrecht, 1991.

4. Boon JH. Observations on a natural reinfection of calves with lungworms
after experimental infections with the parasite and treatment. Trop Geogr

5. Boon JH, Nouws JMF, Van der Heijden MHT, Booms GHR, and Degen
M. Disposition of Flumequine in European eel (Anguilla anguilla) after a
single intramuscular injection. Aquaculture 1991; 99: 213-23.

7. Coopers CL, Mallinger M, and Kahn R. Identifying sources of occupati-
onal stress among dentists. J Occu Psych 1978: 15: 227-34.

8. Frankenhuis MT, Nabuurs MJA en Bool, PH. Veterinaire zorg(en) en
intensieve veehouderij. Tijdschr Diergeneeskd 1989; 114:1237-49.

9. Grondel JL. The immune system as a target for antibiotics. Proefschrift
Landbouwuniversiteit Wageningen, Wageningen, 1986.
Holzhauer C. Pinkengriep. Tijdschr Diergeneeskd 1991; 116: 915
Hoogendoorn A. Arbeidsongeschiktheid bij migranten: helpt de dokter?
Ned Tijdschr Geneeskd 1991; 135: 1721-3.

12. Knepper S en Croon NHTh, Arbeids(on)geschiktheid in Nederland: een
gezondheidskundige balans. Ned Tijdschr Geneeskd 1991; 135: 267-72,
Kramer MF. Uitwisselbaarheid van dierenarts of differentiatie. Tijdschr
Diergeneeskd 1966; 91: 1201-6.

Ploeger HW. Effect of nematode infections on productivity of young and
adult cattle on commercial dairy farms. Proefschrift, Landbouwuniversiteit
Wageningen, Wageningen, 1989.

15. Rozemond H en Dobbelaar MJ. Het publiceren van ethisch bedenkelijk
onderzoek. Tijdschr Diergeneeskd 1983; 108: 795-9.
Van Harten S. Jaarrede 1977. Tijdschr Diergeneeskd 1978; 103: 6-18.
Van der Heijden MHT, Van Muiswinkel WB, Grondel JL, and Boon JH.
Immunomodulating effect of antibiotics. Proc. O.I.E, meeting: Problems of
chemotherapy in Aquaculture from theory to reality. Paris, 12-15 March,
1991 (In press).

Van Riessen HA. Jaarrede 1973. Tijdschr Diergeneeskd 1973; 99: 9-19.
Verhagen JMF Acclimation of growing pigs to climatic environment.
Proefschrift Landbouwuniversiteit Wageningen, Wageningen, 1987.
Verstegen MWA and Henken AM. (editors). Energy metbolism in farm
animals. Effects of housing, stress and disease. Martinus Nijhoff Publishers,
Dordrecht, Boston, Uncaster 1987; 500 pp.

Visser BH en Verhoog H. Ethische beoordeling in diergeneeskundig
onderzoek. Tijdschr Diergeneeskd 1988; 113: 1064-75.

22. Wagenaar G. Het onderwijs in de diagnostiek. Tijdschr Diergeneeskd
1972; 97: 768-74.

23. Wagenaar G. Ontwikkelingen in de diergeneeskunde in de komende 10
jaar. Tijdschr Diergeneeskd 1971; 96: 27-36.

24. Wiepkeman PR. Overbelasting van ons vee. Tijdschr Diergeneeskd 1992
(in druk).

pathologie van de bijzondere
dieren en de spontane
pathologie van de proefdieren

len tussen vakgebieden bestaan vooral in
de uiteriijke verschijningsvormen maar
deze verschillen verdwijnen als we de
basale (patho)fysiologie en de dieper-
gaande ontstaanswijzen bestuderen.
Moleculaire biologie, endocrinologie,
immunologie en celbiologie bijvoor-
beeld raken aan de fundamenten
waarop een heel scala van vakgebieden,
inclusief pathologie rust. Dat is het
fascinerende van de vergelijkende pat-
hologie. Het uiterlijke beeld is verschil-
lend, maar de pathogenese is vaak de-
zelfde.

Prof. Van Dijk is al direct na zijn
afstuderen de brede pathologie bij prof.
dr. Van den Akker gaan bedrijven. Eerst
met het idee dat dat een goede voorbe-
reiding was voor de praktijk. Want de
praktijk was het doel waarnaar hij
streefde als rechtgeaard pas afgestu-
deerde veterinair. Afkomstig uit Achter-
berg bij Rhenen was dat als boerenzoon
zijn ideaal.

Vier jaar lang combineerde hij de patho-
logie gedurende de week met de praktijk
in het weekend voornamelijk in de
praktijk in Wageningen van collega L.
Wouda. \'Als ik in de praktijk bij de
patiënten kwam wilde ik er in kunnen
kijken\'. Die ambitie om de bestaans-
wijze van ziekten op te sporen leidde er
toe dat hij tenslotte overstag ging voor
de wetenschap.

In 1981 resulteerde dat in een proef-
schrift getiteld: \'Congenitale struma bij
geiten\', waarin werd aangetoond dat er
een aanleg voor de vorming van een
afwijkend thyreoglobuline bestond ver-
gelijkbaar met soortgelijke schildklieraf-
wijkingen bij kinderen. Dit onderzoek
leverde directe aanknopingspunten voor
de vroege (pre-natale) diagnostiek bij
deze kinderen. Opnieuw een goed voor-
beeld waarbij de fundamenteel-weten-
schappelijke aanpak oplossingen biedt
voor ziekteproblemen in de praktijk.
Vanaf 1988 werd hij Hoofd van de
Sectie Pathologie van de afdeling Be-
drijfsdiergeneeskunde. Pathologie en

Epidemiologie bij het CDI, waar hij met
veel voldoening heeft gewerkt. In zijn
nieuwe omgeving kon hij het niet laten
om zijn credo: \'Geen ziekteverwekker
veroorzaakt ziekte zonder een (re)age-
rend dier\' te verkondigen.
Bij de ziektebestrijding is de aanpak van
het infectieuze agens in eerste instantie
weliswaar het belangrijkste, maar op
lange termijn is de bestudering van de
pathogenese van gemeenschappelijke
factoren die aan de infectieziekten ten
grondslag liggen de enige manier om
verder te komen op de weg naar de
uiteindelijke eliminering. Hij spreekt en-
thousiast over de mogelijkheden die het
hem toevertrouwde deelgebied van de
pathologie bieden, zowel gezien van uit
de praktische diergeneeskunde als van-
uit de wetenschap sec.
Er zijn voor de verdere ontwikkelingen
verschillende ingangen aan te wijzen.
Allereerst zijn er de bijzondere dieren
met de intrigerende vergelijkende patho-
genetische aspecten.
Een belangrijke doelgroep is hier, naast
de dierentuin-dierenarts, de dierenarts
van de gezelschapsdieren, die op dit
gebied nog best wat expertise kan ge-
bruiken. Er worden erg veel vogels,
vissen, reptielen, knaagdieren etc. als
huisdier gehouden. Voor praktici ligt
hier een heel interessante uitdaging.
Het is één van de diergeneeskundige
gebieden die erg veel mogelijkheden
biedt zowel voor het onderwijs het
onderzoek, als voor de praktijk.
Dan zijn er de proefdieren waar de
spontane pathologie een terrein is met
specifieke veterinaire mogelijkheden die
te lang nog ongebruikt zijn gelaten. Er is
veel behoefte aan een proefdier-patho-
loog als erkende specialist; juist een
veterinaire achtergrond kan bijdragen
aan het differentiëren tussen spontane en
experimenteel geïnduceerde afwijkin-
gen.

Kortom, de vakgroep kan door verdere
ontwikkeling veel perspectief bieden
aan de dierenarts bij zijn directe be-
roepsuitoefening maar ook aan het be-
drijfsleven in de vorm van de dierentui-
nen en de dierenhandel. Door middel
van vooriichting alsmede onderzoek
kan de vakgroep bijvoorbeeld meewer-
ken aan het verbeteren van de manier
waarop nog al te vaak de bijzondere
dieren verhandeld worden. Dit komt de
dieren direct ten goede.
Betere kennis van spontane proefdier-
pathologie kan een belangrijke bijdrage
leveren aan het verminderen van het
proefdiergebruik als zodanig. \'Veel niet-
veterinair geschoolden zijn nog al eens

geneigd de pathologische veranderingen
toe te schrijven aan de behandeling. Dat
misverstand wil ik in ieder geval uit de
wereld helpen\', aldus prof. Van Dijk.
Uiteraard staat het vakgebied niet op
zichzelf.

Samenwerking met andere vakgroepen
zoals die van de Gezelschapsdieren voor
wat betreft de symptomatologie, de the-
rapie en de prognose van de voorko-
mende ziekten, alsmede met de vak-
groep Proefdierkunde wat betreft de
brede zoötechnische problematiek, ligt
voor de hand. Maar ook de samenwer-
king met het CDI-DLO op het gebied
van de wilde fauna en grote proefdieren
(waaronder gnotobionten respectieve-
lijk SPF-varkens), alsmede instituten als
RIVM, Hoofdgroep Voeding/CIVO-
TNO en het Medisch Biologisch Cen-
trum-TNO in Rijswijk wat betreft an-
derssoortige proefdieren staan bij de
nieuwe hoogleraar hoog in het vaan-
del geschreven. Op internationaal vlak
gaat het om een verdere intensivering
van de reeds bestaande uitstekende con-
tacten.

Bij dit alles mogen we het onderwijs
zeker niet uit het oog verliezen. Onder-
wijs staat primair en heeft bij de nieuwe
onderwijsman een zeer hoge prioriteit.
\'Hoe kunnen we het onderwijs beter
maken, bijvoorbeeld qua vormgeving en
hoe kunnen we het steeds aanpassen aan
de interesse van de student. Het gaat niet
om uitsluitend kennis over te brengen
maar om het wezen van de processen
voor ogen te toveren\'. Hij wil bevorde-
ren dat zijn vakgebied wordt geïnte-
greerd in het curriculaire vakgebied van
de pathologie in zijn totaliteit.
Het uitdragen van de kennis omtrent het
vakgebied zal in de wetenschappelijke
tijdschriften plaats vinden. Het Tijd-
schrift voor Diergeneeskunde is uiter-
mate geschikt om regelmatig interes-
sante ontwikkelingen door te geven aan
de collegae. De tijd daarvoor moet
beslist gevonden worden los van de druk
van de Science Citation Index, want in
de tijd dat iedere organisatie zich geroe-
pen voelt om extra activiteiten te ont-
wikkelen ten aanzien van Public Rela-
tions, zal de Faculteit zijn relaties in de
vorm van de Nederlanie dierenartsen
zeker niet mogen verwaarlozen.
\'Ik wil onze pathologie-afdeling een up
to date smoel geven en streef er boven-
dien naar om de bijzondere dieren min-
der bijzonder te maken, dat zijn kort
gezegd mijn plannen\', aldus besloot
prof. dr. J. E. van Dijk vol vuur zijn
boeiend exposé over de toekomst van
zijn vakgebied. ^ ^

Openingsspeech van de voorzitter
van de FIDIN, de heer Sietsma, tij-
dens het diner van de Buitengewone
Algemene Ledenvergadering op 27
november 1991.

Het doet mij genoegen u welkom te
heten bij dit diner dat ter gelegenheid
van onze tweedaagse vergadering is
georganiseerd. Zeer bijzonder heet ik
welkom de heer Gabor, Staatssecretaris
van Landbouw, Natuurbeheer en Visse-
rij, die zo vriendelijk is geweest om onze
uitnodiging, hier vanavond aanwezig te
zijn, te accepteren en de heer Van der
Meijs die hem vanavond begeleidt.
Voor de tweede maal in haar bestaan
wordt een bijzondere bijeenkomst van
FIDIN opgeluisterd door de aanwezig-
heid van een bewindsman. Was het in
juni 1989 de toenmalige Minister van
Landbouw, de heer Braks, die tijdens het
symposium ter gelegenheid van het 25-
jarig bestaan van de FIDIN aanwezig
was, vandaag ben u het, mijnheer Ga-
bor, die een bijzondere bijeenkomst van
onze branche-organisatie bijwoont.
Waarom noem ik deze bijeenkomst
\'bijzonder\'? Omdat hier in Nijkerk voor
de eerste keer in het bestaan van de
FIDIN bijna alle general managers van
de 24 aangesloten bedrijven aanwezig
zijn. De 24 leden verzorgen ca. 80% van
de Nederlandse diergeneesmiddelen-
markt en worden geacht hoog kwalita-
tieve produkten op de markt te brengen
op een wijze zoals dat van een FIDIN-
lid mag worden verwacht. Dat een
garantie als deze noodzakelijk is, hebben
de ontwikkelingen van de laatste maan-
den wel duidelijk gemaakt.
Behalve nastrevers van deze doelstellin-
gen zijn wij ook een belangenvereniging
die zich zeker niet zal onttrekken aan
haar plichten, maar aan de andere kant
opkomt voor haar rechten. In dit ver-
band, mijnheer Gabor, noem ik u de
regelgeving van de overheid. Een regel-
geving die niet altijd begrijpelijk is en
daarom nogal eens minder positief bij
ons overkomt. Daarom ben ik blij van-
avond in de gelegenheid te zijn om een
aantal zaken voor te leggen; zaken die bij
ons leven en die om een reactie vragen.
Wij zouden het op prijs stellen wanneer
u hier vanavond enige aandacht aan wilt
schenken.

In de eerste plaats noem ik het milieu-
vraagstuk. Een probleem waar onze
sector direct bij betrokken is. Lopen wij
als Nederland met onze toch wel pro-
gressieve milieumaatregelen niet het ge-
vaar dat onze veehouderij zal verschui-
ven naar andere landen, waar op dit
moment nog wat minder kritisch tegen
deze problemen wordt aangekeken?
En ten tweede, hoe kijkt de Staatssecre-
taris aan tegen de onder één dak opere-
rende sectoren natuurbehoud en inten-
sieve veehouderij? Twee afdelingen
binnen het Ministerie van LNV die met
elkaar op toch wel \'gespannen voet\'
leven. Leiden deze contradictie en het
geschetste milieuprobleem niet tot de
vraag of veeteelt — op termijn — een
kernactiviteit voor Nederland kan blij-
ven?

Een andere zaak die ons heel nauw
raakt, is het distributiesysteem van dier-
geneesmiddelen. In uw brief van 2
oktober 1991 aan de Stichting Natuur
en Milieu en tijdens uw toespraak voor
de Koninklijke Nederiandse Maat-
schappij voor Diergeneeskunde in Berg
en Dal heeft u meegedeeld terzake van
het gebruik van diergeneesmiddelen een
nader beleid te zullen presenteren. Wij
weten, mijnheer Gabor, dat u kwaliteits-
bewust bent. Daarom willen wij u erop
wijzen dat het huidige distributiesysteem
nauwelijks voor kwaliteitsverbetering
vatbaar is. Met andere woorden distri-
butie via een ander kanaal dan via de
dierenarts garandeert geen verbetering
van de huidige kwaliteit van het sys-
teem. De dierenarts kent in voldoende
mate de praktische toepassing van onze
produkten. De FIDIN spreekt zich dan
ook uit voor handhaving van dit be-
staande systeem.

Tot slot de vraag wat wij kunnen ver-
wachten van de overheid en in het
bijzonder van uw ministerie als er regels
blijven bestaan zoals Produktschapsver-
ordeningen die het mogelijk maken om
geregistreerde diergeneesmiddelen te
verbieden omdat anders de belangen
van een bepaalde bedrijfstak zouden
worden geschaad. U dient er rekening
mee te houden dat op deze manier
schade wordt berokkend aan de farma-

ceutische industrie die zeer veel geld
investeert om diergeneesmiddelen te
ontwikkelen en op de markt te brengen
die voldoen aan de drie wetenschappe-
lijke criteria kwaliteit, werkzaamheid en
veiligheid en daardoor een bijdrage leve-
ren aan de gezondheid van mens en dier.
Socio-economische parameters, die
evenals de mode vaak tijd-afhankelijk
zijn, mogen geen deel uitmaken van
deze beoordeling.

Wij vertrouwen erop dat vooral ook dit
laatste punt uw volle aandacht gaat
krijgen en dat daarmee het Ministerie
van Landbouw, Natuurbeheer en Visse-
rij ons ministerie zal blijven en wij ons
niet behoeven af te vragen of de sector
diergeneeskunde misschien niet beter af
zou zijn onder de beschermende vleugels
van Economische Zaken.
Mijnheer Gabor, ik wil deze rede afslui-
ten met vast te stellen dat in de produk-
tieketen van \'dieriijke oorsprong naar
gezond vlees\' diergeneesmiddelen —
mits verantwoord toegepast — niet kun-
nen ontbreken en daarom te allen tijde
een schakel in deze keten zullen blijven.
De FIDIN, als leverancier van deze
diergeneesmiddelen, draagt een stuk van
deze verantwoordelijkheid en hoopt dat
de overheid ook in de toekomst onze
organisatie als zodanig wil blijven zien
en ons zal blijven betrekken bij beslissin-
gen die in verband hiermee zullen wor-
den genomen.

Voor u ziet u het menu van deze avond.
U heeft kunnen constateren — en dat zal
u niet verbazen — dat wij tijdens dit
diner rijkelijk zullen worden voorzien
van produkten van dierlijke oorsprong.

De eigenaar van deze voortreffelijke
lokatie heeft mij verzekerd dat deze
produkten vrij zijn van ongewenste stof-
fen en het is daarom dat ik u met een
gerust hart smakelijk eten kan, maar
vooral wil, toewensen.
Ik dank u.

Inleiding van drs. J. D. Gabor, Staats-
secretaris van het Ministerie van
Landbouw, Natuurbeheer en Visserij,
tijdens een diner ter gelegenheid van
een buitengewone ledenvergadering
van de FIDIN op woensdag 27 no-
vember te Nijkerk.

Graag heb ik de uitnodiging aanvaard
om vanavond uw gast te zijn en om iets
te zeggen over mijn beleid inzake het
gebruik van diergeneesmiddelen. Dit
beleid staat niet op zichzelf. Het maakt
deel uit van mijn beleid voor de gezond-
heid en het welzijn van onze veestapel.
Enerzijds ter bescherming van mens en
dier, anderzijds voorwaarden scheppend
voor de Nederlandse afeet van vee en
vlees. Hierbij kijkt de maatschappij als
het ware over onze schouder mee, zeer
uitgesproken en kritisch. Maatschappe-
lijke opvattingen en gevoelens moeten in
dit beleid daarom worden afgewogen
tegen wetenschappelijke en economi-
sche belangen, onder meer van de vee-
houders, de dierenartsen en de veteri-
nair-farmaceutische bedrijfstak. Het is
een beleid dat is gericht op een selectief
en terughoudend gebruik van dierge-
neesmiddelen en op de beschikbaarheid
van een pakket diergeneesmiddelen van
goede kwaliteit. Diergeneesmiddelen
die doeltreffend en veilig zijn, ook voor
het milieu vanaf 1992. In dit beleid ga ik
het milieu — vanaf 1992. In dit beleid
ga ik er van uit dat zowel de industrie als
de dierenartsen zich van hun maatschap-
pelijke verantwoordelijkheid bewust zijn.
Daarbij speelt de FIDIN een belangrijke
rol.

Tegelijkertijd is het welslagen van dit
beleid een gezamenlijke verantwoorde-
lijkheid van, en afstemming tussen over-
heid en bedrijfsleven; immers alleen als
er voldoende draagvlak is heeft het
beleid kans van slagen. Maar ook is het
een zaak van afstemming binnen het
bedrijfsleven zelf.

Het is jammer dat er (nog) geen organi-
satie is die de hele bedrijfstak overkoe-
pelt, een organisatie van fabrikanten,
importeurs en distributeurs. Hierdoor
zou die afstemming nog kunnen verbete-
ren.

Het wettelijk kader voor het diergenees-
middelenbeleid is zoals u weet de Dier-
geneesmiddelenwet. Binnen het instru-
mentarium voor dit beleid zijn
registratie, evaluatie en administratie
sleutelbegrippen.

Op dit moment zijn de registratiedos-
siers beoordeeld van alle voorlopig gere-
gistreerde diergeneesmiddelen, de zoge-
naamde \'oude\' middelen. Zowel het
Bureau Registratie Diergeneesmiddelen
als de beoordelende Instituten en de
Faculteit Diergeneeskunde hebben hier-
aan met zeer veel inzet gewerkt. Deze
evaluatie is een gigantische klus geweest.
Er zijn nu 600 middelen definitief gere-
gistreerd. Voorts zijn 600 middelen niet
geregistreerd en is voor 1600 middelen
de behandeling van het registratiedossier
geschorst. Daarnaast zijn bijna 2000
aanvragen voor registratie door de aan-
vrager ingetrokken dan wel door de
overheid niet-ontvankelijk verklaard.
Vanaf mei 1987 zijn inmiddels 300
nieuwe aanvragen voor registratie inge-
diend.

De overheid en industrie hebben gedu-
rende deze operatie samen een leerpro-
ces doorgemaakt. Toch valt op het punt
van de registratiedossiers nog wel het
één en ander te verbeteren van de kant
van de industrie, dat is van belang omdat
vanaf 1992 de registraties binnen 120
dagen zullen worden afgerond. Deze
termijn is dermate knellend, dat er dan
geen ruimte meer is om nog zo coulant te
zijn als tot nu toe bij onvolkomenheden
in inhoud en samenstelling van dossiers.
Bovendien zullen in 1992 de dossiers
moeten voldoen aan een aantal nieuwe
registratie-eisen, ondermeer in verband
met de uitbreiding van het begrip veilig-
heid tot veiligheid voor het milieu. Voor
een aantal diergeneesmiddelen is toet-

sing op het milieu-aspect overigens al
sinds enige jaren een doodnormale zaak,
met name voor bepaalde veevoederad-
ditieven en sommige middelen die wor-
den toegelaten volgens de Bestrijdings-
middelenwet. Vanaf 1992 geldt de
milieu-eis ook voor de overige dierge-
neesmiddelen.

De diergeneesmiddelenindustrie zelf zal
de gegevens moeten leveren ten behoeve
van de afweging van het milieu-risico
van een middel tegen het diergeneeskun-
dig belang. Het is voor mij vanzelfspre-
kend dat de FIDIN hieraan constructief
meewerkt en meedenkt
In 1988 zijn de eerste definitieve pro-
duktregistraties afgegeven voor een pe-
riode van vijf jaar. De grootste drukte
rond de registratie van de \'oude midde-
len\' is bijna achter de rug. Vanzelfspre-
kend krijgt nu de toekomstige verlen-
ging van registraties aandacht. De
destijds bij de registratie vastgestelde
wachttermijnen zullen herzien worden,
dat is zeker. Dit vloeit voort uit de
ontwikkelingen in de EG aangaande
vaststelling van de maximale residu-
limieten, de MRUs. Bovendien zal bij de
verlenging van de registratie het aspect
effectiviteit meegenomen moeten wor-
den. Daarbij denk ik met name aan de
antimicrobiële middelen. Ik maak me
zorgen over toegenomen resistentie bij
een groot aantal ziekteverwekkers tegen
een aantal van deze middelen die veel
worden gebruikt. Ik zal mij daarom
inspannen voor vermindering in hoe-
veelheid en de gebruikers zal ik aanspo-
ren tot een selectieve toepassing. De
industrie vraag ik middelen te leveren
die de dierenarts in staat stellen de
ziekteverwekkers zo selectief mogelijk
aan te pakken, na een nauwkeurige
diagnose.

Zoals bekend moet bij een aanvraag tot
registratie van een diergeneesmiddel de
werkzaamheid en veiligheid met een
redelijke zekerheid worden aangetoond.
Het onderzoek dat wordt gedaan ten
behoeve van het dossier is echter be-
perkt. De vraag is: wat doet het middel
in de praktijk? Om hierover betrouw-
bare gegevens te verkrijgen wordt het
zogenoemde Post Marketing Surveil-
lance Systeem ontwikkeld. De gegevens
die dit oplevert kunnen weer van in-
vloed zijn op de eisen die aan een dossier
worden gesteld. De farmaceutische in-
dustrie heeft dus belang bij een goed
werkende Post Marketing Surveillance.
Ook de veterinaire beroepsgroep en de
overheid zijn hierbij gebaat en tenslotte
is ook de wetenschap zeer geïnteres-
seerd. Het doet mij daarom veel genoe-
gen dat de vele betrokkenen op een
eendrachtige wijze samenwerken aan de
totstandkoming van zo\'n systeem in
Nederland. Met name de FIDIN speelt
ook op dit gebied een zeer constructieve
rol. Een Bureau Bijwerkingen Dierge-
neesmiddelen zal inhoud gaan geven
aan het systeem. Het zal in de loop van
1992 van start gaan.

Er is nog een kwestie die mij zorgen
baart. Dat is het feit, dat voor bepaalde
diersoorten en aandoeningen geen gere-
gistreerde diergeneesmiddelen bestaan.
In de vaktaal heet dit het probleem van
de zogenaamde \'minor species en mi-
nor indications\'. Dit bemoeilijkt het
beleid inzake het welzijn van dieren, een
beleid dat ervan uitgaat dat elk dier
adequaat verzorgd moet kunnen wor-
den. Deze leemte in het geneesmidde-
lenpakket heeft grotendeels een finan-
ciële achtergrond, ze zijn voor de
farmaceutische industrie commercieel
niet aantrekkelijk. De overheid kan haar
niet verplichten bepaalde diergenees-
middelen te laten registreren, maar ik ga
er wel van uit dat de industrie ook in dit
opzicht haar verantwoordelijkheden ge-
stalte zal geven, zowel nationaal als
internationaal, zowel de FIDIN dus als
de internationale organisatie waarvan zij
lid is: de FEDESA. Immers, het gaat om
een industrie waarvan mag worden ver-
wacht dat zij het gebruik van haar
produkten kritisch volgt en maatschap-
pelijke belangen steeds zwaarder laat
wegen, want anders zou zij haar eigen
taak ontkennen. Een taak die de FE-
DESA zo mooi omschrijft als \'contribu-
ting to animal welfare by promoting the
correct usage of registered medicines\'.
In 1992 zal ook de administratiever-
plichting voor het bedrijfsleven worden
uitgebreid. Voorzover het de levering
van inkoop betreft is het wenselijk dat de
administraties van vergunninghouders,
toepassers en gebruikers op elkaar aan-
sluiten; daardoor kunnen we de weg van
diergeneesmiddelen in de hele produk-
tieketen volgen en controleren. Het lijkt
mij daarom van belang dat de farmaceu-
tische industrie in overleg met haar
afnemers een handzaam systeem ont-
wikkelt dat volledig recht doet aan deze
administratieverplichting.
Hiermee ben ik aan het slot van mijn
betoog gekomen. Het is niet meer van
deze tijd dat de overheid alléén de
maatschappelijke problemen oplost,
omdat daarvoor de middelen en moge-
lijkheden ontbreken, omdat de mondige
burger geen bevoogding meer accepteert
en omdat de maatschappij te ingewik-
keld is geworden. Voor een belangrijk
deel zullen maatschappelijke groepen
zelf hun verantwoordelijkheid moeten
nemen en activiteiten ontplooien. Ik
hoop te hebben duidelijk gemaakt, dat
dit ook geldt voor produktie en gebruik
van diergeneesmiddelen. Anderzijds be-
staan er op dit gebied ook verantwoor-
delijkheden van overheid en bedrijfs-
leven samen. Deze zullen wij dan ook
samen tegemoet moeten treden.

Ik vond het prettig vandaag persoonlijk
kennis te kunnen maken met een aantal
mensen uit deze tak van industrie, vere-
nigd in de FIDIN. Graag wil ik samen
met uw vereniging op weg gaan naar en
in de grote \'Europese ruimte\'.

En dan zal ik nu graag ingaan op de
meer specifieke vragen die de heer
Sietsma in zijn inleiding heeft gesteld.
De eerste vraag kort samengevat was: \'Is
het wel wijs en verstandig als Nederland
een progressief milieubeleid voert waar-
door we uit de pas gaan lopen, wat ons
duur kan komen te staan?\' Ik denk dat
de milieumaatregelen in Europees ver-
band moeten worden gezien en dat
Nederiand het voortouw kan nemen om
bepaalde opvattingen in Brussel neer te
leggen, waardoor wij een stukje voortra-
ject voor onszelf realiseren om daarmee
de Brusselse regelgeving in beweging te
zetten. Zo kunnen we, zo hebben wij
altijd invloed uitgeoefend in Europees
verband en dat is een uitstekend Neder-
lands recept. De Europese regelgeving is
vanaf 1 januari 1992 van kracht en
derhalve ontstaat er een situatie dat wat
u wilt, het niet uit de pas lopen, vanaf 1
januari inhoudelijk zo wordt ingevuld
dat dat ook inderdaad niet gebeurt. Ik
ben het eens met uw stelling. Ik denk dat
we niet duurzaam uit de pas kunnen
gaan lopen, dat is levensgevaarlijk, en
dat is ook niet de opvatting van de
Tweede Kamer.

De tweede vraag was de kwestie van
onder één dak, natuurbeleid aan de ene
kant en het beleid met betrekking tot de
veehouderij aan de andere kant. Is dat
nou wel verstandig en zijn het geen
comprimenterende belangen, is het wel-
licht beter om het uit elkaar te halen?
Hier moet ik buitengewoon ernstig en
serieus waarschuwen indien dit soort
gedachten opkomen. Zodra twee ver-
schillende departementen met één zaak
te maken hebben, dan ontstaat er een
uitstekende culminatie van verkokering.
Iedereen blijft op zijn eigen strepen staan
en het beleid blijft waar het was. Wil je

daadwerkelijk in Den Haag tot een
succesvol beleid komen dan dien je
ervoor te zorgen dat beleidsterreinen die
in eikaars verlengden liggen juist onder
één ministeriële verantwoordelijkheid
worden gebracht. Dat is de principiële
benadering van het vraagstuk. Dat is de
opvatting die de Minister en ondergete-
kende beiden daarover hebben.

De derde vraag had te maken met de
distributiesystematiek. Heel terecht
denk ik, de conclusie van uw voorzitter
was: \'Wat er is, is het beste, blijf er van
af!\' Het is niet zo hard gezegd maar ik
denk dat ik het wel zo mag formuleren,
blijf er van af, want het loopt goed. Dat
was de boodschap die ik heel goed in
mijn oren geknoopt heb. Sprekend over
apothekers en distributie van dierge-
neesmiddelen tijdens de bijeenkomst
van de Maatschappij voor Diergenees-
kunde in Berg en Dal heb ik gezegd
hierover te willen spreken. Er worden
kritische kanttekeningen gemaakt van-
uit de samenleving met betrekking tot
een soort verwevenheid van belangen.
Er wordt gezegd hoe kan het dat een arts
zelf medicijnen in zijn beheer heeft, hij
heeft er commercieel belang bij. Dat is
een belangenverweving waardoor wel
ten aanzien van het voorschrijven en het
toedienen van bepaalde middelen wat
eigen belang achter zou kunnen zitten.
Ik vind die gedachten principieel ver-
werpelijk omdat een dierenarts naar
mijn gevoelen ook een ethische verant-
woordelijkheid heeft. Desalniettemin
heb ik rekening te houden met het feit
dat maatschappelijk die geluiden, ook
door vakgenoten, worden geuit. Als dat
het geval is dan vind ik het verstandig
om een ieder die daar iets verstandigs
over kan zeggen te raadplegen. Zo heb ik
ook de KNMvD uitgenodigd om te
participeren in die discussie en tegen mij
te zeggen wat de opvattingen zijn. Daar-
mee heb ik niet aangegeven dat het
anders wordt, anders moet, ik wil aange-
ven dat er een probleem is wat we
moeten bespreken en waar we een
adequaat antwoord op moeten geven. Ik
ben dus niet aan het einde van mijn
concluderen, daar ben ik nog helemaal
niet aan toe, ik heb een probleem
gesignaleerd en ik heb van u al vast een
heel gesloten front genoteerd. U zegt:
\'Blijf af van het systeem, want het
functioneert goed.\'

Vervolgens werd een kritische noot ge-
kraakt of een toegelaten middel opeens
door een Produktschap verboden zou
kunnen worden. Dat kan niet. Als het
middel kan worden toegelaten omdat
het voldoet, omdat het veilig is etc. dan
moetje daar afblijven. Produktschappen
hebben te waken voor de afzet en voor
de produktie. Het feit dat iets in onze
ogen geen problemen oplevert hoeft nog
niet te betekenen dat in het kader van de
strategie van afzet dat produkt de toe-
passing daarvan ook een te verkiezen
weg is. Dat is de achtergrond van de
redenering.

Dan kwam er iets waarbij u een heel
categorische stellingname betrok en dat
heette socio-economische maatregelen
met een hele grote dreiging van als u niet
uitkijkt dan gaan we naar Economische
Zaken. Het is weer dezelfde filosofie.
Wil je conflicten creëren dan moetje dus
verkokeren. Ik heb in de Kamer gezegd,
wij zorgen in de Landbouw ervoor dat
er produkten worden voorgebracht die
door de consument worden gewild. We
zijn ook die richting aan het openen wat
betreft het beleid, niet alleen maar van
uit de produktieverantwoordelijkheid
maar ook van uit de afzetbaarheid en
van uit de associatie van de consument.

De laatste vraag van uw kant was: \'Wilt
u alstublieft ons\', u heeft het niet zo
geformuleerd maar ik kort het maar
even af, \'beschouwen als uw gespreks-
partner?\' Volgaarne ja. Volstrekt evi-
dent, ik stimuleer dit en nodig u uit om
dat goed op te bouwen en verder te
versterken en op al die dingen die
gaande zijn in Den Haag in te spelen,
aarzel niet. Onze mentaliteit en aanpak
is dat we zorgvuldig alle goede sugge-
sties, dat zeg ik er wel bij, oppakken. Wij
proberen daarop in te spelen en wij
nodigen u ook uit om daarover door te
praten. Dat is de stijl waar ik voor sta en
wat naar mijn gevoel in een gevoelige en

Op het DLO-Centraal Diergeneeskun-
dig Instituur (CDI-DLO) in Lelystad is
een betrouwbare diagnostische test ont-
wikkeld voor de ziekteverwekkende (vi-
rulente) stam van de bacterie Strepto-
coccus suis. Uit een enquête, gehouden
onzekere tijd die we de komende 10 jaar
met de landbouw te^emoetgaan, de
enige juiste manier is om, ook maat-
schappelijk, in de discussie behoorlijk
overeind te blijven opdat we in het jaar
2000 een duurzame, veilige en concurre-
rende landbouw hebben.
Ik dank u zeer.

\'Blue-eared pig\' disease is officially
known in the Netherlands now as
PEARS (Porcine Epidemic Abortion
and Respiratory Syndrome).
As blue-eared pig disease continues to
spread in the U.K., a growing number of
veterinary surgeons are being asked to
speak on this topic. Assistance with this
has come in the form of a set of laser-
printed overhead transparencies pro-
duced as part of a range of information
packages on this disease by The Pig
Disease Information Centre (PDIC),
Dept. of Clinical Veterninary Medicine,
Madingley Rd., Cambridge, CB3 OES,
VK.

1. More then 100 herds in nine countries
of the U.K. have been affected so far in
the current blue-eared pig disease epi-
demic. The situation is expected to get
worse this winter.

2. PDIC is a non-profit making organi-
sation established in the Farm Animal
Division of the Dept. of Clinical Vet.
Medicine in June 1991, following con-
firmation of the disease in the U.K.

door het CDI-DLO onder dierenartsen
en Gezondheidsdiensten voor Dieren,
blijkt dat deze ziekte in de praktijk als
een probleem wordt ervaren op var-
kensbedrijven. Met name jonge biggen
zijn het slachtoffer.

Zeer incidenteel kunnen mensen die
beroepsmatig met de dieren omgaan,
besmet raken.

Wanneer volwassen varkens geïnfec-
teerd raken, worden ze niet echt ziek,
maar dragen de bacterie wel bij zich en
spelen zo een belangrijke rol bij de
overdracht van de infectie binnen de
varkenspopulatie.

Tot nu toe was goede bestrijding van de
ziekte onmogelijk. Van Streptococcus
suis bestaan namelijk ook stammen die
niet ziekteverwekkend zijn. Deze ver-
schillende stammen waren tot op heden
niet met een laboratoriumtest van elkaar
te onderscheiden. Een positieve uitslag
betekende dus niet altijd dat de varkens
ook de ziekteverwekkende stam bij zich
droegen.

Dr. Vecht vergeleek in zijn onderzoek de
eiwitsamenstelling van een groot aantal
bacteriestammen en identificeerde twee
eiwitten die gecorreleerd leken met viru-
lentie. Hij ontwikkelde een diermodel
waarin dit werd bevestigd.
Met deze gegevens heeft hij een diagnos-
tische test vervaardigd, waarmee viru-
lente stammen onderscheiden kunnen
worden. Deze test kan reeds gebruikt
worden voor betrouwbare diagnostiek.
Tevens is op basis van deze nieuwe
kennis een test in ontwikkeling waarmee
dragers opgespoord kunnen worden op
varkensbedrijven. Dit maakt het moge-
lijk positieve dieren te verwijderen en zo
de ziekte aan de basis te bestrijden.

In het veulenseizoen 1991 namen een
aantal enthousiaste studenten het initi-
atief om gezamenlijk de zorg op zich te
nemen voor de ernstig zieke veulens, die
op de Kliniek voor Inwendige Ziekten
en Voeding werden aangeboden. Vooral
\'s nachts en in het weekend is de
personele bezetting van de Kliniek te
laag om deze veulens intensief en ade-
verzorging en behandeling van deze
veulens en met conclusies en aanbeve-
lingen over het gebruik van eenvoudige
apparatuur en sneltesten.
Ademhalingsaandoeningen en sepsis
vormden de grootste problemen. Daar-
naast bleken veel veulens, ondanks de
verzekering van de eigenaren dat het
dier voldoende gedronken zou hebben,
vaak een zeer laag serum-globulinege-
halte te hebben.

Een belangrijke factor is de biest van de
merrie. Wanneer de merrie de melk te
vroeg laat schieten is het zaak haar uit te
melken en de biest (in de diepvries) te
bewaren. Ook het achter de hand hou-
den van biest van andere, goed produce-
rende merries, voor het geval de veulen-
merrie geen biest heeft, kan de
levenskansen van het veulen door een
goede start verhogen.
Na evaluatie van de resultaten werd
besloten ook dit jaar verder te gaan. Het
aantal deelnemende studenten is ver-
dubbeld, de bewaking wordt geïntensi-
veerd en de behandelingsmogelijkheden
worden uitgebreid met een beademings-
apparaat. Verder zal een methodiek
uitgetest worden om sepsis in een vroeg
stadium te onderkennen en te behande-
len.

Ondanks de vrijwillige bijdrage van de
studenten blijft deze intensive care een
relatief kostbare zaak. Er zal dan ook
naast de gebruikelijke kosten voor stal-
ling, routine-onderzoek, en dergelijke,
een entree van ƒ 500,- voor de eerste dag
gevraagd worden. Na evaluatie en in
overieg met de eigenaar wordt bij de
beslissing: doorgaan, voor elke volgende
dag in de unit ƒ 200,- extra berekend. Bij
doorbehandeling buiten de unit worden
verder alleen de normaal gebruikelijke
kosten in rekening gebracht.
Voorlopig is er slechts voor één veulen
tegelijk een unit met apparatuur be-
schikbaar. Overleg vóór vertrek van
huis van de eigenaar is dan ook beslist
noodzakelijk om teleurstelling te voor-
komen.

De \'veulenbrigade\' staat echter in prin-
cipe altijd klaar. Hoe eerder wordt
ingezien dat een veulen niet helemaal
normaal is en daardoor in een vroeg
stadium wordt aangeboden, hoe groter
de kans dat door een goede bewaking
het veulen zonder veel schade zal overle-
ven.

G. C. Brander, D. M. Pugh, R. J.
Bywater, W. L. Jenkins
Uitg. Bailliere Tindall London, 1991
ISBN 0-7020-13-66-8 624 pg. Prijs:
ƒ 131,95.)

Gezien de snelle ontwikkelingen op het
gebied van de farmacologie en de farma-
cotherapie is het wat verwonderlijk dat
de auteurs, 9 jaar na het verschijnen van
de 4e editie pas nu met een herziene
versie voor het voetlicht treden. Om
deze omvangrijke taak beter te kunnen
volbrengen is het schrijverscollectief
daarom uitgebreid met de collegae R
Lees, J. F. Roache, A. Knifton, B. R.,
Manger en W. L. Jenkins. In het voor-
woord schrijven zij, dat dit boek korte
en begrijpelijke informatie over dierge-
neesmiddelen verschaft bedoeld voor
zowel studenten in de diergeneeskunde
als voor praktizerende dierenartsen.
In vergelijking met de voorgaande editie
zijn er een aantal opvallende veranderin-
gen te constateren: de inhoud van de
meeste hoofdstukken is niet alleen geac-
tualiseerd met uitbreiding van het aantal
tabellen en figuren, maar ook duidelijk
gereorganiseerd; de trefwoordregisters
(3) zijn verder teruggebracht tot één
algemene index. Nieuw is een apart
hoofdstuk over farmaca met invloed op
het immuunsysteem. De schrijvers zijn
er inderdaad in geslaagd de uitbreiding
van het aantal pagina\'s te beperken tot
42. Het werken met een schrijverscollec-
tief levert zowel voor- als nadelen op.
Een voordeel is dat de recente ontwikke-
lingen binnen deelgebieden vermeld
worden (zoals bijvoorbeeld op het ter-
rein van de cytokinen pg. 403-7). Daar
staat tegenover dat de stijl en de kwali-
teit van het geschrevene niet steeds
constant zijn (bijvoorbeeld bij de bespre-
king van serotonine —pg. 131 en 132—
wordt niet ingegaan op de klassificatie
van de betreffende receptoren: 5-Ht-i, 5-
Ht-2 en 5-Ht-3, terwijl op pp. 214 zonder
verdere uitleg gesproken wordt over 5-
Ht-2-antagonisten en op pp. 321 over 5-
Ht-iA-, 5-Ht-|B-agonisten en 5-Ht-3-an-
tagonisten).

Het boek is uit 5 onderdelen opgebouwd
die ieder weer onderverdeeld zijn in
hoofdstukken (in totaal 38). Ieder
hoofdstuk wordt afgesloten met een
korte lijst van relevante literatuurbron-
nen. Het inleidende deel (hoofdstukken
1 t/m 4; pg. 3-77) betreft onder meer de

algemene farmacologie, waarin aan-
dacht wordt besteed aan zowel de far-
macodynamie als aan de farmacokine-
tiek.

Verder komen onder meer aan de orde
zaken zoals biofarmaceutische aspecten,
comedicatie, het berekenen van de dose-
ringsvoorschriften, neveneffecten, ri-
sico-evaluatie etc. maar ook proefopzet
en statistische verwerking van onder-
zoeksresultaten. In hoofdstuk 4 ontbre-
ken helaas de principes van Goede
Veterinaire Praktijk in relatie tot de
farmacotherapie.

Deel 2 handelt over de bijzondere far-
macologie van orgaansystemen, hormo-
nen, transmitters en ontstekingsmedi-
atoren (hoofdstukken 5 t/m 23; pg. 81-
411). Bij de orgaansystemen is het ge-
deelte over de huid (hoofdstuk 18) mijns
inziens onvoldoende geactualiseerd;
omissies in het hoofdstuk over het maag-
darmkanaal betreffen vooral het voor-
magensysteem bij herkauwers (farmaca
met invloed op de motoriek, de voorma-
gen als farmacokinetisch compartiment,
biotransformatie van farmaca door
voormagenflora en -fauna) en de regule-
ring van het eetgedrag (eetlust-stimule-
rende en -remmende fermaca). Helaas
ontbreken aparte hoofdstukken over
\'melkklier\', \'oog\', \'keel, neus en oor\'.
Van het derde deel (chemotherapeutica,
hoofdstukken 24 t/m 36; pg. 415-88)
kan gezegd worden dat met uitzonde-
ring van hoofdstuk 25 (penicillinen en
cefalosporinen) alle overige hoofdstuk-
ken dezelfde onvolkomenheden verto-
nen: weliswaar beknopte, maar soms
ook onvolledige soms onjuiste informa-
tie (voorbeelden: pg. 472, doxycycline:
slechts 4 regels, waarin de betere orale
biologische beschikbaarheid in twijfel
wordt getrokken; niets over quinoxali-
nen (carbadox, olaquindox); méér aan-
dacht voor derris en lindaan dan voor
carbamaten —niets over propuxur— en
amitraz (pg. 506-507); meer over CUS04
dan over ketoconazole (pg. 576) etc.
Deel 4 is gewijd aan de farmacie, waar-
bij hoofdstuk 37 (pp. 591-4) ingaat op
het recept en hoofdstuk 38 (pp. 595-3)
op de wettelijke aspecten ten aanzien
van diergeneesmiddelenregistratie, -ka-
nalisatie en -gebruik in het Verenigd
Koninkrijk en de Verenigde Staten.
Deel 5 tenslotte is een appendix (pp.
604-10) met aanbevelingen over het
gebruik van antidota bij voorkomende
gevallen van vergiftiging door zware
metalen, organofosfaten etc..

Bovenstaande aanmerkingen geven mo-
gelijk ten onrechte de indruk dat er ten
aanzien van dit boek meer te bekritise-
ren dan te prijzen valt. Het is niet
helemaal eeriijk de onvolmaaktheden
extra te belichten. Anderzijds is het
zinvol ze te vermelden om zo -bij een
volgende editie- de gewenste correcties
en aanvullingen te realiseren. Voor alle
duidelijkheid zij gesteld dat ten aanzien
van veterinair farmacologische leerboe-
ken, deze uitgave tot de betere categorie
behoort. Voor de student is het een goed
leerboek; voor de prakticus een bruik-
baar naslagwerk waarop hij/zij regel-
matig met succes kan terugvallen.

Dit \'boek\' is een speciale uitgave van het
kwartaaltijdschrift Revue Scientifique et
Technique. Dit tijdschrift wordt uitgege-
ven door het Office International des \'
Epizooties. In deze uitgave wordt spe-
ciaal aandacht besteed aan epidemiolo-
gische informatiesystemen. Epidemiolo-
gische informatiesystemen staan
momenteel in de belangstelling in ont-
wikkelde alsook in ontwikkelingslan-
den. De speciale uitgave van dit tijd-
schrift levert een aantal bijdragen ten
aanzien van de vorm van het ideale
informatiesysteem. Sommige van deze
bijdragen zijn erg informatief en leveren
materiaal voor discussie. Dit geldt met
name voor de bijdrage van McLeod and
Tyler, die een imaginair computersy-
steem bespreken dat geschikt is voor de
registratie van dierziekten in het land
Utopia. Ook de bijdrage van Fourichon
is van waarde, zij vat de momenteel
gebruikte methodes voor datakollektie
op boerderijen samen.
Een duidelijke tekortkoming in deze
speciale uitgave is een beschrijving of
een evaluatie van de in Noord-Amerika
gebruikte monitoring systemen
(NAHMS en APHIN). Ook een bij-
drage m.b.t. de evaluatie van de kwali-
teit van de verzamelde gegevens (een
groot probleem bij informatiesystemen)
ontbreekt.

Samengevat, dit tijdschrift bevat een
aantal aardige bijdragen in de discussie
omtrent epidemiologische informatiesy-
stemen, maar biedt een niet volledig
beeld van de mogelijkheden en de on-
mogelijkheden van deze systemen.

Naar aanleiding van onder-
staande bij de redactie ontvangen
vraagstelling, vond zij drs G.
Schuyt (vakgroep Bedrijfsdierge-
neeskunde en Voortplanting, af-
deling Verloskunde) bereid om
voor de lezers een antwoord te
formuleren.

U wordt bij een heftig persend schaap
geroepen, dat de afgelopen nacht
(zwaar) gelamd heeft en waar bij het
klinisch onderzoek geen bijzonderheden
zijn te constateren (dus niet nog een lam
erop, geen nageboorte en geen hema-
toom in de vagina).

Het schaap eet niet, heeft een normale
temperatuur en heeft nauwelijks melk in
haar uier.

ANTWOORD
Het blijven persen na de geboorte komt
bij schapen nogal eens voor. Het wordt
opgewekt door één of andere vorm van
druk of prikkels in de weke geboorte-
weg, bij de bekkeningang of in de
bekkenholte. In het bijzonder kan dat
worden veroorzaakt door: ernstige zwel-
ling van de geboortew^, ernstige over-
rekking of kneuzing van de cervix of de
geboorteweg, kneuzing van het rectum,
kneuzing van de urineblaashals met als
gevolg problemen bij urinelozing, hema-
toom, trauma inclusief vaginaruptuur,
ontsteking en necrose van cervix en
geboorteweg vooral een aantal dagen
post partum, inversio et prolapsus vagi-
nae met eventuele ontstekingen die vaak
al antepartum bestond, hernia perinealis
met daarin darmen of overvulde urine-
blaas binnen de bekkenholte, een gefor-
ceerd of gesubluxeerd illiosacraalge-
wricht.

De hernia perinealis komt bij schapen
vaker voor dan men vermoedt. De
diagnose wordt soms gemist omdat de
lokale verschijnselen zo veel lijken op de
veel vaker voorkomende ernstige zwel-
ling van de geboorteweg.

Een persend schaap heeft, meer dan een
rund, de neiging om door de achterpoten
te zakken of te gaan liggen en dan juist
nog harder te persen. Dat veroorzaakt
grotere druk, meer ingewanden in de
bekkenholte en meer zwelling en oe-
deem waardoor de neiging tot persen
nog meer toeneemt. Bij een persend
schaap post partum wordt de toestand
met de tijd vaak ernstiger en daardoor de
prognose ongunstiger. Een werkelijk
ernstig persend schaap heeft een zeer
ongunstige prognose. Ze stoppen met
eten en de melkgift en de zorg voor de
lammeren nemen sterk af.
De vraagsteller heeft kennelijk een be-
paald schaap \'voor ogen\', dat mogelijk
wel zwaar gelamd had maar waarbij
geen bijzonderheden opvielen bij kli-
nisch onderzoèk. Er was geen lam ach-
tergebleven en ook geen nageboorte.
Retentio secundinarum is bij een schaap
moeilijk zeker uit te sluiten maar komt
gelukkig zelden voor en is op zich zelden
aanleiding tot napersen. Het schaap at
niet, had geen koorts en er bestond geen
hematoom in de vagina zoals op die
plaats ook zelden voorkomt.
Hoe we zo\'n dier moeten behandelen?
Goede vraag! Het antwoord is niet
eenvoudig. Wanneer een oorzaak kan
worden vastgesteld dan kunnen we ge-
richt te werk gaan en zal het resultaat
wat beter zijn. Zou er bijvoorbeeld
sprake zijn van een prolapsus vaginae
(hetgeen hier niet het geval is) dan kan
een Bühnerse hechting een goede oplos-
sing zijn. Het plaatsen van zo\'n hechting
rond de vagina is echter levensgevaarlijk
wanneer er een (niet gediagnostiseerde)
hernia perinealis bestaat omdat dan
groot gevaar van perforatie van de
buikholte bestaat.

Inwendig onderzoek tijdens de puerpe-
rale periode is bij een schaap, in tegen-
stelling tot het rund, maar gedeeltelijk
mogelijk. Rectaal onderzoek (touche-
ren) geeft weinig extra informatie en de
resultaten van vaginoscopisch onder-
zoek vallen eveneens tegen.
Zonder goede diagnose is het aan te
raden om een symptomatische en pre-
ventieve behandeling in te stellen.

Omdat zich bij een schaap na een zware
partus een flegmoneuze ontsteking kan
ontwikkelen is het raadzaam om 3
dagen penicilline toe te dienen. Een
analgeticum is zinvol. Persen is niet
typisch voor een endometritis maar bij
een vermoeden daarvan kan tevens een
intrauterine behandeling worden over-
wogen, welke bij het schaap overigens
moeilijk echt goed uitvoerbaar is. Bij
zwelling van vulva en omgeving kan
zeer regelmatig koelen met een ijszak of
herhaald koud afspuiten zijn nut bewij-
zen. Voor het symptomatisch behande-
len van de buikpers komen in aanmer-
king: de om de 12 uur herhaalde
epiduraal anesthesie met Marcaïne (ef-
fect valt vaak tegen), het achter hoog
zetten (moeilijk uitvoerbaar en effect
matig omdat de schapen dan meestal
gaan zitten) en weidegang voor de aflei-
ding.

We hebben in de kliniek het toepassen
van een pneumoperitoneum (op steriele
wijze lucht in de buikholte brengen)
uitgeprobeerd. Het effect daarvan was
zeer matig. Dat komt waarschijnlijk
omdat de buikpers bij het schaap toch
vaak wordt veroorzaakt door zwelling
achter in de buik en in de bekkenholte.
Deze druk wordt door het pneumoperi-
toneum niet weggenomen. In Engeland
wordt in uiterste gevallen tracheotomie
toegepast. Wij hebben daarmee nog
geen ervaring opgedaan.
Alles bij elkaar niet zo\'n opwekkend
verhaal. Het is dus vooral verstandig om,
indien mogelijk, zwelling en beschadi-
ging van de geboorteweg te voorkomen.

Redmann T, Zeydanli MM, Herbst W,
und Kaleta EP. Isolierung eines Paramy-
xovirus-3 aus Puten mit Atemwegser-
krankung in Deutschland. Dtsch tie-
rärtzl Wschr 1991; 98: 117-64.

Bij slachtkalkoenen van 2,5 week oud
werden milde ademhalingsproblemen in
de vorm van niezen, snotverschijnselen
en gezwollen sinussen geconstateerd. Bij
sectie was er sprake van ontsteking van
de sinussen, luchtpijp, longen en lucht-
zakken. Voorts waren de lever en nieren
gezwollen.

Het zieke koppel nam minder voeder en
drinkwater op. De ziekte duurde 9
dagen en de uitval bedroeg 3,4%.
Bij virologisch onderzoek werd het pa-
ramyxovirus-3 geïsoleerd. Bij een be-
smettingsproef van 3 weken oude kal-
koenen bleken intraveneus besmette
kalkoenen klinisch ziek te worden. Er
trad geen sterfte op. De nasaal/conjunc-
tivaal besmette kalkoenen vertoonden
geen ziekteverschijnselen.
Differentiaal diagnostisch dient men bij
ademhalingsproblemen bij de kalkoen
ook rekening te houden met voor-
noemde infectie.

Uit de — ook in dit artikel vermelde —
literatuur is bekend, dat leggende kal-
koenen naast milde ademhalingsstoor-
nissen ook een tijdelijke produktiedaling
vertonen, gepaard gaande met bleke en
zwakschalige eieren, waardoor de be-
vruchting en uitkomst nadelig worden
beïnvloed.

besmette monsters bevatten twee of drie
verschillende serotypen en 26 monsters
bevatten één serotype. Vermoed wordt
dat secundaire besmetting tussen slacht-
huizen en vleeswinkels plaatsvindt in
uitsnijderijen (en wellicht tijdens het
vleestransport; ref).
Veertien van de 23 onderzochte isolaten,
die 11 serotypen vertegenwoordigden,
waren zeer virulent voor muizen. Van de
43 geteste isolaten waren 2 respectieve-
lijk 8 resistent tegen chloramfenicol en

Oxytetracycline. De isolaten waren niet
gevoelig voor kanamycine en sulfa-
dimethoxine.

De auteurs achten nader onderzoek
gerechtvaardigd, om vast te stellen in
hoeverre mensen kunnen worden be-
smet met E. rhusiopathiae bij het bewer-
ken van rauw varkensvlees uit vleeswin-
kels.

Erysipelotrix in rauw varkens-
vlees uit de detailhandel
Shiono H. Hayashidani H, Kaneko KI,
Ogawa M, and Maramatsu M. Occu-
rence of Erysipelotrix rhusiopathie in
retail raw pork. J Food Prot 1990; 53:
856-8.

Van februari tot december 1988 werden
in totaal 52 stammen van Erysipelotrix
rhusiopathiae geïsoleerd uit 38 (33,9%)
van 112 monsters rauw varkensvlees,
afkomstig uit 16 van 17 onderzochte
vleeswinkels in Tokyo. Tussen de win-
kels varieerde het percentage besmette
monsters van 11 tot 100. In 5 geafB-
lieërde winkels, die vlees van dezelfde
uitsnijderij ontvingen, was het aantal
besmette monsters significant hoger dan
in de andere 12 winkels. In de maanden
september, oktober en november werd
een aanmerkelijk hoger percentage be-
smette monsters aangetroffen dan in de
periode februari tot juni. (Een vergelijk-
bare seizoeninvloed werd waargenomen
bij het onderzoek van rauw gehakt op
aëroob kiemgetal (37° C) en Enterobac-
teriaceae kiemgetal (37° C); Tijdschr
Diergeneeskd 1973; 98: 275-89; ref.).
De 52 stammen behoorden tot 14 ver-
schillende serotypen. Twaalf van de 38

Donderdagavond 20 februari 1992.
Hoofdgebouw van de Faculteit Dierge-
neeskunde, Yalelaan 1, De Uithof,
Utrecht.

Ing. H. de Geus, Nederlandse Bond van
Vogelliefhebbers: \'Het huidige ringen-
en registratiesysteem van volièrevogels\'.
Drs. R. J. A. M. Wessels, SRGN: \'De
registratie van gezelschapsdieren in Ne-
derland\'.

P. van den Sande, Kon. Zoölogisch
Genootschap Antwerpen: \'Mondiale
identificatiestandaard voor dierentuin-
dieren\'.

Drs. L. E. M. de Boer, Stichting Nation-
aal Onderzoek Dierentuinen: \'(Inter)na-
tionale registratie van dierentuindieren\'.
Drs. C. L. Schürmann, Hoofd CITES
buro. Ministerie van LNV: \'De gevolgen
van de Europese regelgeving voor het
merken van vogels\'.
Mevr. drs. M. S. E. H. ten Kate-Jansen,
Veterinaire Dienst: \'Nationaal beleid
met betrekking tot identificatie van vo-
gels\'.

Dr. O. Behlert, Zoologischer Garten
Köln: \'Praktische ervaringen met elek-
tronische identificatie van vogels\'.
Drs. J. A. Ypenburg, KNMvD: \'Het
belang van de identificatie en registratie
van vogels gezien vanuit de Koninklijke
Nederlandse Maatschappij voor Dierge-
neeskunde\'.
Forumdiscussie.

Nadere inlichtingen en opgave (schrifte-
lijk) voor het symposium: Dr. J. T.
Lumeij, Afdeling Vogels en Bijzondere
Dieren, vakgroep Geneeskunde van Ge-
zelschapsdieren, Faculteit der Dierge-
neeskunde, Yalelaan 8, 3584 CM
Utrecht. Tel. 030-534443; Fax 030-
518126.

Op donderdagavond 27 februari a.s.
wordt voor de 3e keer een bijeenkomst
van de Stichting Nederlandse Veteri-
naire Acupunctuur georganiseerd. Deze
wordt gehouden in het Postiljon Motel
in Bunnik. De aanvang zal 20.00 uur
zijn. Eerst zal collega G. Verhagen uit
Haarlem een voordracht houden. Hij is
al jaren werkzaam met acupunctuur bij
kleine huisdieren.

Daarna zal een korte vergadering ge-
houden worden over de toekomst van
een eventueel op te richten veterinaire
acupunctuurvereniging met haar doel-
stellingen en presentatie naar buiten.
Om zoveel mogelijk ideeën en menin-
gen te horen, is het van groot belang dat
het een druk bezochte avond wordt.
Secretariaat SNVA, t.a.v. Lies Schuite-
maker, Esweg 19, 9471 BH Zuidlaren.
Tel: 05905-95762.

Milk production project
Op 11 maart 1992 organiseert Animal
Farm Stuurgroep in samenwerking met
de Stichting Knowledge Based Systems
(SKBS) een symposium over het Melk
Produktie Project. Het Symposium
wordt gehouden in de kantine van het
Instituut voor Veeteeltkundig Onder-
zoek (IVO-DLO), Driebergseweg lOd,
Zeist.

13.30 Opening door prof. dr. A. Brand
(vakgroep Bedrijfsdiergenees-
kunde en Voortplanting; RUU).
13.35 Inleiding door dr. J. F. Schreine-
makers (Laboratorium voor Arti-
ficiële Intelligentie; EUR).
14.00 \'Gezondheids- en fertiliteitsbewa-
king door automatisering\'; ing. K.
Maatje (IVO-DLO).
14.25 \'De detectie van patronen in de
automatisch verzamelde elektri-
sche geleidbaarheidsgegevens\';
drs. M. Nielen (vakgroep Be-
drijfsdiergeneeskunde en Voort-
planting; RUU).
H.50 Thee/koffie. Demo D. M. Tepp
M Sc. (Laboratorium voor Artifi-
ciële Intelligentie; EUR).
15.15 \'Kennis-gebaseerde ondersteu-
ning bij behandelings- en ver-
vangingsbeslissingen met speciale
aandacht voor mastitis\'; ir. E. H.
R Houben (vakgroep Agrarische
Bedrijfseconomie; LUW).
15.40 \'De opzet van de diagnose-mo-
dule, met speciale aandacht voor
het gebruik van conditionele cau-
sale modellen\'; ir. H. Hogeveen
(vakgroep Bedrijfsdiergenees-
kunde en Voortplanting; RUU).
16.05 \'De voer- en grasland-module:
Een op kennis-gebaseerd systeem
voor de analyse en evaluatie van
het voer- en grasland-manage-
ment\'; ir. M. H. W. Schakenraad
(LEI-DLO).
16.30 Generale discussie - senior onder-
zoekers.

Inlichtingen: mw. N. Dumoulin, Facul-
teit Bedrijfskunde, Erasmus Universiteit
Rotterdam, tel. 010-4081961, fax 010-
4529419.

Vijfentwintig jaar Voorjaarsdagen. Re-
den voor u om allemaal te komen, zeker
nu u een attentie ontvangt bij de insch-
rijfbalie en kans maakt op een reis voor
twee personen.

Er is een uitgebreide tentoonstelling van
meer dan 40 stands. Dit jaar is de
tentoonstelling verdeeld over twee eta-
ges.

Gedrag. J. W. S. Bradshaw (UK), ge-
sponsord door Ivon, Sociaal gedrag van
de hond. S. Wickens (UK), Dominan-
tieverhoudingen tussen groepen gedo-
mesticeerde honden. W. J. Netto (NL),
De dominantieverhouding tussen hon-
den onderiing en de mens. M. Schilder
(NL), Parameters van welzijn en stress
bij de hond.

Praktijkmanagement. S. Dellinger, ge-
sponsord door SmithKline Beecham.
Drie vragen worden hier beantwoord:
\'Hoe de praktijk-cliënt georiënteerd te
maken\', \'Hoe toekomstvisie te realise-
ren\' en \'Hoe professioneel een praktijk te
leiden\'.

Chirurgie. T. Crowe (USA), gesponsord
door Aesculaap/PetAg. Levensred-
dende ingrepen in de buik van hond en
kat, Diagnostische overwegingen bij een
acute abdominale crisis.
Tandheelkunde. P H. Hennet (USA),
gesponsord door Rhône Mérieux. Tand-
Gastro enterologie. C. F. Burrows
Keel, Neus en Oor-spreekuur: A. J.
Venker-van Haagen (NL).

Gedrag kat J. W. S. Bradshaw (UK),
Kattegedrag en Interactie tussen kat en
mens. N. Endenburg (NL), De invloed
van de kat op het welzijn van de
eigenaar. J. W. S. Bradshaw (UK),
Gedragsaspecten met betrekking tot het
welzijn van de kat.

Voeding. S. Crane (USA), gesponsord
door Hill\'s. Huidige inzichten van obesi-
tas. Relatie voeding en wondgenezing en
Dieetaanpassingen bij de zieke hond.

Gastroenterologie. C. F. Burrows
(USA), Maagaandoeningen bij hond en
kat. Acute dunne darmaandoeningen.
De aanpak van chronische diarree.
Anesthesie spreekuur L. J. Hellebre-
kers.

De Keukenhof wordt in de ochtend
bezocht. Lunch in Scheveningen met
tijd om te winkelen of een strandwande-
ling te maken. Ook zal het Panorama
Mesdag worden bezocht.
Feest met muziek en buffet in Hotel
Krasnapolski, vervoer per rondvaart-
boot (feestelijke kleding is gewenst).

DANS. Het Dierenarts-assistentenpro-
gramma is toegankelijk voor congres-
gangers. De onderwerpen zullen dit jaar
zijn:

Schimmels; J. P. A. M. van de Bergh.
Cardiologie; A. A. Stokhof.
Vaccinaties; S. de Nie.
Rhinoscopie; I. C. A. M. van Ooster-
hout.

Honden trimmen; L. Kooyman.
Ectoparasieten; P. Roosje.
Kynologie; R van der Molen.

Programm für Arbeitstagung des Bun-
desverbandes der beamteten Tierärzte
(BbT) am 29. und 30. April 1992 in
Saarbrücken.

Themen: Überwachung von Lebensmit-
telbetrieben in der Fleischverarbeitung -
Tierarzneimittel - Die neue Ver-
packungs-Verordnung - Datenverarbei-
tung und Dokumentation - Tierschutz -
Tierseuchenbekämpfung.
Tagungslokal Kongreßhalle, Hafen-
straße. Tel.: 0681/948480, Fax:
9484880.

Auskunft unf Anmeldung: Veterinär-
amt, 6690 St. Wendel, Mommstr. 25a.
Tel.: 06851/801207 (Dr. Neufang),
Tel.: 06851/801208 (Frau Lang), Fax:
801290.

Voor nadere informatie: Drs. J. Minder-
houd, Rotterdam, tel. 010-413220/
4361362.

Fotokopieën van sludentenreferatenm
kunnen worden besteld via hei redactie-
secretariaat (teL 030-510111). De kosten
(inclusief portokosten) bedragen (aßan-
kelijk van de omvang per referaat):
< 30 pagina\'s f 10.-
30-60 pagina\'s f 15,-
> 60 pagina \'s f 20, -

Probleemgedrag bij de kat
Gunhild van de Wetering, vakgroep
Geneeskunde van Gezelschapsdieren
(oktober 1991) SR/58/91: 31 pp.

Probleemgedrag wordt gedefinieerd als
gedrag dat voor de soort normaal is,
maar qua vorm, frequentie en/of inten-
siteit voor de eigenaar hinderlijk, scha-
delijk en/of gevaarlijk.
Wanneer we te maken hebben met een
gedragsprobleem is het van groot belang
een uitgebreide anamnese af te nemen
aan de hand van een vragenlijst.
Het meest voorkomende gedragspro-
bleem is het urineren en/of defaeceren
buiten de kattebak, onderverdeeld in
sproeien, urine markeren in gehurkte
positie en de \'echte\' onzindelijkheid.
Oorzaken voor \'echte\' onzindelijkheid
zijn: verandering in de omgeving van de
kat, invloed van geur, voorkeur voor een
lokatie buiten de kattebak of voor een
ander substraat, vermijden van de katte-
bak omdat die wordt geassocieerd met
nare ervaringen of omdat een andere kat

Met zeer veel interesse heb ik het artikel
van collega dr. E. Goren gelezen: \'Coli-
bacillose bij pluimvee: etiologie, patho-
logie en therapie (Tijdschr Dierge-
neeskd 1991; 116: 1122-9).
Vooral de hypothese over de mogelijke
effectiviteit van sub-MIC-concentraties
van spectinomycine is zeer interessant
en nodigt uit tot verder onderzoek.

het gebruik ervan verhindert. Sproeien
kan in veel gevallen succesvol worden
behandeld door castratie. Progesteron-
derivaten hebben dermate veel bijwer-
kingen dat gebruik ervan vermeden
dient te worden.

Agressie is bij de kat voornamelijk een
probleem tussen katten onderiing: sexu-
eel dimorfe gevechten tussen katers en
sociaal-territoriale agressie. Agressie te-
gen mensen kan worden geïnduceerd
door: angst, pijn, een tijdje aanhalen en
bewegen objecten (\'prooi\'). Sexueel di-
morfe vormen van agressie kunnen be-
handeld worden met castratie en/of
progesteron-derivaten. Bij andere vor-
men van agressie kunnen kalmerende
middelen zoals valium en phenothi-
azine-derivaten, met geringe kans op
succes, worden gebruikt.
Zoals vele gedragsproblemen bij de kat
is ook het krabben aan meubels een
probleem van katten die binnen worden
gehouden. Dat krabben lijkt te kunnen
worden voorkomen door de kat zo
vroeg mogelijk een krabpaal te leren
gebruiken.

Gedragsmodificatie heeft de meeste
kans op succes indien eerst de motivatie
voor het te behandelen gedrag verlaagd
wordt. Bij sommige indicaties bijvoor-
beeld door castratie.
Overigens lijkt het voor vrijwel alle
gedragsproblemen van de kat, zowel in
therapeutisch als in preventief opzicht,
het beste om de kat zoveel mogelijk
buiten te laten.

Wat mij echter heeft verbaasd is, dat de
dieren behandeld werden met de combi-
natie lincomycine en spectinomycine.
Het is bekend, dat de combinatie van
een lincosamiden en spectinomycine
soms enig synergistisch effect vertoont,
tegen mycoplasmata en Serpula hyody-
senteriae, maar niet tegen Enterobacte-
riaceae. Aangezien bij colibacillose van
kuikens geen sprake is van een mengin-
fectie, die men moet bestrijden of dat
men resistentie-ontwikkeling tijdens
therapie van de betreffende E. co//-stam
door deze combinatie kan voorkomen,
zie ik in dit geval geen enkele reden voor
een combinatie van deze twee antibio-
tica.

In deze mening voel ik mij gesteund,
door het feit, dat collega Goren in zijn
discussie en conclusies lincomycine niet
meer noemt. Aangezien lincomycine —
hoewel het een nuttig en uiterst effectief
antibioticum voor bepaalde indicaties is
— bij de mens en andere diersoorten een
ernstige verstoring van de darmflora
veroorzaakt, wat kan leiden tot, soms
fatale complicaties, lijkt mij het gebruik
van lincomycine ter behandeling van
colibacillose bij kippen ongewenst en
heeft een monotherapie met spectino-
mycine de voorkeur.
Mocht uit verdere proeven de effectivi-
teit van spectinomycine tegen colibacil-
lose bij kippen blijken, mag dit geen
reden zijn om de combinatie lincomy-
cine en spectinomycine hiervoor te ge-
bruiken, maar dan dient spectinomycine
daarvoor alleen gebruikt te worden en
zonodig geregistreerd.

1 Drs. A. van den Bogaard, dierenarts-bacteri-
oloog vakgroep Medische Microbiologie,
Rijksuniversiteit Limburg, Maastricht.

Met betrekking tot het gebruik van de
combinatie lincomycine-spectinomy-
cine bij E. co/j-infecties bij pluimvee
bestaat tussen ons geen verschil van
mening. Ook ik ben van mening dat bij
behandeling van E. co//-infecties met
alleen spectinomycine kan worden vol-
staan. Dit is de hoofdconclusie die uit
het onderzoek, gerapporteerd in het
betreffende artikel, kan worden getrok-
ken. De werking van de combinatie
lincomycine-spectinomycine ten op-
zichte van E. coli blijkt namelijk alleen
en uitsluitend op het spectinomycine-
effect te berusten. Van synergisme was
absoluut geen sprake. Kennelijk is het u
ontgaan dat in diverse groepen proefdie-
ren uitsluitend spectinomycine werd
toegepast.

Aanvankelijk werd in het onderzoek
gestart met Lincospectin®, omdat spec-
tinomycine in Nederland uitsluitend in
deze combinatie commercieel verkrijg-
baar is. Overigens komen mondiaal
gezien menginfecties van E. coli en
Mycoplasma\'s bij pluimvee veelvuldig
voor, waarbij het gebruik van Linco-
spectin® op zijn plaats zou kunnen zijn,
gezien het gunstige effect van lincomy-
cine op Mycoplasma-infecties.
Ten aanzien van uw opmerkingen be-
treffende negatieve effecten van linco-
mycine op de darmflora het volgende:
— in lage dosering heeft lincomycine
geen nadelige effecten op de darmflora
bij pluimvee en in deze dosering wordt

— in therapeutische doseringen heb ik
inderdaad ernstige verstoring van met
name de caecale flora kunnen waarne-
men;

— in combinatie met spectinomycine
(Lincospectin®) zijn, zelfs bij doserin-
gen boven de therapeutische, nimmer
negatieve effecten op de darmflora ge-
constateerd.

Onder voorzitterschap van Nieuw-Zee-
land heeft van 14-18 oktober 1991 in
Rome de zesde vergadering van het
Codex Comité Vleeshygiëne plaatsge-
vonden. Delegaties afkomstig uit 32
landen namen aan deze vergadering
deel.

De Nederlandse delegatie bestond uit de
heren Droppers (hoofd delegatie. Mini-
sterie WVC), Lam (Ministerie WVC),
Van Logtestijn (Faculteit Diergenees-
kunde) en mevr. Julicher (Ministerie
LNV).

Op de agenda stond het vernieuwen en
actualiseren van de 4 \'codes of practice\'
die door het Comité in de jaren zeventig
en het begin van de jaren tachtig zijn
opgesteld. Deze codes vormen de basis
van vele Vleeskeuringswetten over de
hele wereld. Het betreft:

ties zou kunnen berusten, moet ik ver-
werpen. Immers, gunstige therapeuti-
sche effecten werden ook verkregen ten
opzichte van in vitro volledig resistende
E. co/i-stammen (MIC: 40/xg/ml-i).
Waarschijnlijk is de effectiviteit toe te
schrijven aan metabolieten of degrada-
tieprodukten van spectinomycine zoals
ook in het artikel is bediscussieerd.

Het Codex secretariaat had de eerstge-
noemde 3 codes herschreven. Aan de
vierde code waren nog geen wijzigingen
aangebracht, omdat dat sneller en mak-
kelijker zal gaan als eerst overeenstem-
ming is bereikt over de andere 3 codes.
De nieuwe codes leggen een grotere
verantwoordelijkheid bij het bedrijfs-
leven in zaken betreffende vleeshygiëne
en zijn flexibeler van mogelijkheden.
Begrippen als risico-evaluatie (bij het
opstellen van keuringssystemen) en pro-
cescontrole (onder andere HACCP)
worden geïntroduceerd. Tevens wordt
ingegaan op het belang van een goede
informatie-uitwisseling tussen de pro-
duktiefase (levende dieren op de boerde-
rij) en de slachtfase. De vergadering
veriiep in een constructieve sfeer en de
delegaties konden zich over het alge-
meen vinden in de geformuleerde uit-
gangspunten.

Het Codex secretariaat zal de codes
(inclusief de code betreffende wild) naar
aanleiding van deze vergadering nog-
maals bijstellen, waarbij de onderzoeks-
code en de keuringscode tot één code
zullen worden samengevoegd. Deze co-
des zullen aan de lidstaten in 1992 voor
commentaar worden voorgelegd,
waarna een finale bespreking zal plaats-
vinden op de 7e vergadering van het
Codex Comité Vleeshygiëne in maart
1993. Vervolgens zullen, als alles vol-
gens plan verloopt, de herschreven co-
des ter aanname voorgel^d worden aan
de Codex Alimentarius Commissie, die
in juni 1993 te Genéve bijeenkomt.

Met ingang van 1 januari 1992 is de heer
drs. W. A. de Leeuw, dierenarts, in
dienst getreden bij de Veterinaire
Hoofdinspectie in de functie van toege-
voegd inspecteur in algemene dienst bij
de sectie Dierproeven.
De heer De Leeuw werd in 1958
geboren in Nieuwland (Z.H.). Hij stu-
deerde Diergeneeskunde aan de Rijks-
universiteit Utrecht en behaalde in 1983
het dierenartsexamen. In de laatste fase
van de studie is, in samenwerking met
het RIVM en de vakgroep Tropische en
Protozoaire Ziekten van de Faculteit
Diergeneeskunde, een grootschalig refe-
raatonderzoek uitgevoerd naar de inci-
dentie van Toxopiasnui-infecties bij
schapen en de relatie van dergelijke
infecties met prenatale sterfte van lam-
meren. Tijdens de studie was hij gedu-
rende een aantal jaren lid van de werk-
groep \'Diergeneeskunde en Samen-
leving\'.

Na de studie is hij ruim een jaar werk-
zaam geweest als waarnemend dieren-
arts. Het betrof hier vrijwel uitsluitend
waarnemingen in gemengde of grote
huisdierenpraktijken.
Vanaf 1984 tot 1 januari 1992 was de
heer De Leeuw in dienst van het Cen-
traal Diergeneeskundig Instituut (CDI-
DLO) te Lelystad. Hij was verantwoor-
delijk voor onderzoek en voorlichting
op het gebied van protozoaire infecties
bij herkauwers en voor het parasitair
immunologisch onderzoek.
Vanaf 1986 was hij hoofd van het
laboratorium voor Parasitaire Immuno-
logie. Binnen dit laboratorium wordt
gewerkt aan de ontwikkeling van im-
muno-essays voor de detectie van hel-
minth infecties bij rund en schaap. Te-
vens is basaal onderzoek verricht naar
de (lokale) immuunrespons tengevolge
van (her)infecties met leverbot. Tijdens
de periode dat hij werkzaam was op het
CDI is ervaring opgedaan op het terrein
van dierproeven.

Spoedig na zijn indiensttreding zal de
heer De Leeuw een bt^in maken met
zijn beroepsopleiding proefdierdeskun-
dige (artikel 14 van de Wet op de
dierproeven).

In de eerste maanden van 1992 zal een
kennismaking met het werkveld plaats-
vinden.

Hij hoopt in dienst van de VHI in
velerlei opzicht een nuttige bijdrage te
kunnen leveren aan een verantwoord
gebruik van proefdieren. Tevens heeft
hij een speciale interesse voor het initië-
ren van wetenschappelijk onderzoek dat
tot doel heeft om knelpunten in het
proefdiergebruik op te lossen, het aantal
benodigde proefdieren te verminderen
en alternatieven voor dierproeven te
ontwikkelen.

Met ingang van I december 1991 is
mevr. dr. H. M. van den Dungen in
dienst getreden bij de Veterinaire Hoof-
dinspectie in de functie van toegevoegd
inspecteur in algemene dienst bij de
sectie GLP.

Mevrouw Van den Dungen werd gebo-
ren in 1957. Zij studeerde biologie aan
de Rijksuniversiteit in Utrecht. Het doc-
toraal biologie met als specialisaties
neuro-immunocytochemie, -endocrino-
logie, -fysiologie en -morfologie en elek-
tronenmicroscopie rondde zij in 1982 af.
In de daaropvolgende 2 jaar deed zij
onderzoek in het buitenland: eerst in
Londen (UK) waar zij, verbonden aan
het Institute of Neurology van de MRC,
onderzoek deed naar de invloed van
glucocorticosteroïden op de metabole
activiteit in hersenweefeel (6 maanden
met een fellowship van de European
Science Foundation en 3 maanden met
een beurs van the British Council); en
vervolgens in Vancouver (Canada) waar
zij, verbonden aan het Department of
Physiology van de University of British
Columbia, onderzoek deed naar de im-
munologische en biochemische lokalisa-
tie van zogenaamde gut-brain peptides
en het ontwikkelen en karakteriseren
van monoclonale antilichamen tegen
deze peptiden (9 maanden met een grant
van de MRC).

Na terugkomst in Nederland deed zij
gedurende anderhalf jaar als weten-
schappelijk medewerker van de afdeling
biochemie van de afdeling Algemene
Chirurgie onderzoek naar de betrokken-
heid van de verschillende typen collage-
nen bij wondgenezing in de darm.
In 1985 begon zij op een samenwer-
kingsproject van de afdeling Gynaecolo-
gie en Verloskunde van de VU en de
afdeling farmacologie van de Universi-
teit van Leiden aan een promotie-onder-
zoek. Dit werd in 1990 afgerond met
een promotie op grond van een
proefschrift getiteld: LHRH and Gona-
dotropins in Rat Pubertal Development.

Van november 1989 tot de december
1991 was zij plaatsvervangend hoofd
van de afdeling Biochemie en Toxicolo-
gie van het CDI-DLO. Zij was verant-
woordelijk voor een deel van het onder-
zoek op deze afdeling waaronder het
ontwikkelen van een aantal celkweeksy-
stemen om het mogelijk te maken de
toxiciteit van onder andere veevoeder-
additieven en diergeneesmiddelen voor
endocriene organen te evalueren. Ook
was zij betrokken bij een aantal projec-
ten op het gebied van de veterinaire
toxicologie. In het kader van een groter
onderzoeksproject naar reproduktie-
stoomissen bij landbouwhuisdieren
nam zij deel aan een aantal projecten
binnen het CDI, maar ook in samenwer-
king met andere instituten.
Bij de VHI is zij mede belast met de
algemene taken van de sectie GLP, zoals
het uitvoeren van periodieke inspecties
op de naleving van de algemene beginse-
len van Goede Laboratorium Praktijk
bij het veiligheidsonderzoek in Neder-
land.

Met de overname van drie bedrijven
heeft The Upjohn Company in 1991
haar belangen in de diergeneesmidde-
lensector fors uitgebreid. Meest opval-
lend is de overname van de Ameri-
kaanse producent van vaccins voor
runderen en gezelschapsdieren Fer-
menta Animal Health. Het bedrijf zal
worden geïntegreerd in Oxford Veteri-
nary Laboratories dat in 1989 werd
overgenomen.

Met de verwerving van deze bedrijven
die gespecialiseerd zijn in de produktie
van vaccins, behoort Upjohn in de VS
tot de belangrijke producenten van vac-
cins. De vaccins zullen de komende
jaren ook buiten de VS op de markt
worden gebracht.

Met de overname van Cheminex heeft
Upjohn tevens haar positie in de markt
van premixen en veterinaire specialitei-
ten versterkt. Cheminex brengt in Enge-
land onder de merknaam Uniprim een
lijn van produkten voor varkens, slacht-
kuikens en paarden op de markt. Daar-
naast produceert en verkoopt het bedrijf
premixen en oplosbare poeders voor
veevoeders. Cheminex zal als zelfstandig
bedrijf blijven opereren.
Tenslotte heeft Upjohn de wereldwijde
verkooprechten verworven van drie ge-
neesmiddelen van het Engelse bedrijf
Paines and Byrne Ltd. Het gaat hierbij
om een tweetal vruchtbaarheidsprepa-
raten en Pancrex, een voederenzym
voor honden en katten met een pan-
creas-insufBciëntie. Pancrex zal nog dit
jaar op de Nederiandse markt worden
geïntroduceerd.

The Upjohn Company is een internatio-
naal, op onderzoek gerichte, producent
van humane geneesmiddelen, dierge-
neesmiddelen, land- en tuinbouwzaden
en chemische specialiteiten. Vanuit het
hoofdkantoor in Kalamazoo, Michigan
(USA), houdt het bedrijf zich al meer
dan een eeuw bezig met verbetering van
de gezondheid en voeding van
mens en dier.

15 International Workshop: \'Village Animal
Healthcare, Nairobi, Kenia (inl. John Young,
tel, 44.788.560631, fax 44.788-540270,
Uk.)

18 Themadag \'Snijmais onderzoek\'. Proefsta-
tion rundveehouderij en ROC Cranendonck,
Lelystad (inl. tel. 03200-93211).

20 Symposium: \'Elektronische identificatie en
registratie van vogels\'. Utrecht (pag. 15 en
pag. 122)

20 Groep Geneeskd. Gezelschapsdieren
KNMvD. Symposium \'Elektronische identi-
ficatie en registratie van vogels in Nederland\',
Utrecht (pag. 122).

20 Werkvergadering, Afd. N. Brabant en Lim-
burg KNMvD. Heythuysen/middag/Rund.
Someren/avond/Rund.

26 Groep Geneeskd. Gezelschapsdieren
KNMvD ledenvergadering, De Biltse Hoek,
De Bilt, 20.00 uur

26 Studiemiddag: \'Economische aspecten van
veehouderij en milieu\' (DLO-landbouw Eco-
nomisch Instituut), Veenendaal (inl.:LEI-
DLO tel. 04192-86537).

28 First European Symposium on Faecal Ste-
roid Monitoring in Zoo Animals, Rotterdam
(pag. 1147).

4—7 Vlllth Congress on Avian Diseases, Mu-
nich (inl tel, (089) - 3154029/3159117,
Oberschleissheim (BRD).

5 Internat. Course Serological Diagnostic
Techniques. (Inl.: Trop. Inst. A\'dam, Dr. E. P
Wright, tel.: 020-5688305/5688457, fax
020-5688434).

5—6 DVG Fachgruppe Geflügel (WVPA).
VIII Tagung über Vogelkrankheiten, Mün-
chen (inl, red. secretariaat).

5—7 Internat. Conference on \'Science and the
Human-Animal Relationship\' (inl.: Dr. E. K.
Hicks, SISWO, tel. 020-5270600).

8—11 36th Annual Am Institute of Ultra
Sound Convention, San Diego, U.S.A. (inl.
tel (301)881-2486).

10 Kring Dierenartsen Gelderse Vallei, bijeen-
komst op Praktijkschool Barneveld (gast-
spreker dhr. H. Garretsen over röntgenopna-
men; 20.15 uur

10 Werkvergadering, Afd. N. Brabant en Lim-
burg KNMvD. Heythuysen/middag/Var-
ken. Boxtel/avond/Varken.

11 Groep Geneeskd v.h. Varken KNMvD.
Vooijaarsdag, Jaarbeurscongres-centrum,
Utrecht, 10.00 uur.

13 ESCOP Internat. Symposium: The Scienüfic
assesment of phytomedicines, Milan (inl. red.
secretariaat).

24 Werkvergadering, Afd. N. Brabant en Lim-
burg KNMvD. Heythuysen/avond/in Gez.
D.

26 Groep Vet. Homoeopathic KNMvD. Studie-
vergadering tevens Jaarvergadering, Beatrix-
gebouw. Jaarbeursplein, Utrecht; 19.30-
22.30 uur.

27—29 3rd. Hellenic Symposium in Small Ani-
mal Medicine, Athene (inl,: tel.
(301)7771056, fax (301)7711289, Athene)
(pag. 1260).

1 Kring Dierenartsen Gelderse Vallei, bijeen-
komst (leden plus partner) bij de AUV te
Cuijk; 16.00 uur

2 Bijeenkomst met Beamteten Tierärzte voor
leden Groep GKZ, Nieuw Han en Studie-
groep Vleeshygiëne, Kleve (pag. 129)

5—20 European School for Advanced Veteri-
nary Studies: COMETT Project of the EEC,
Luxembourg (pag. 757).

10—11 3rd. European Equine - Arthroscopy
Workshop (Basic course), Telgte BRD (pag.
89).

14 Werkvergadering, Afd. N. Brabant en Lim-
burg KNMvD. Boxtel/middag/Rund. Heyt-
huysen/avond/Rund.

21—27 Juni Intemat-course on tropical veteri-
nary medicine (Tropencursus) for final year
Students, Fac. D. Utrecht (inl.: dr. R. W.
Paling, tel. 020-532116).

23 CLO-dag 1992, CLO-Instituut voor de Vee-
voeding \'De Schothorst\', Jaarbeurs-Congres-
centrum, Utrecht.

23—26 1st Internat. Congress on the Pathology
of Chelonians, Confaron (Village des Tor-
tues) Var, France, (inl.: Prof. dr. P Zwart, tel.
03405-61644).

12 Afd. Gelderland KNMvD. Ledenvergade-
ring, rest. \'De Waag\', Doesburg, 20.15 uur.
13—15 PAO-D: Veterinaire apotheek I. Ge-
mengde praktijk (92/44).
16 PAO-D: Praktische röntgenologie GD (92/

14—16 Jahresversammlung 1992 der Schwei-
zerischen Vereinigung für Kleintiermedizin,
Lausanne.

19 Afd. Zuid-Holland KNMvD (ledenvergade-
ring, Sociëteit Standvastigheid, Delft; 20.30
uur

19—22 International Symposium on Hormone
and Veterinary Drug Residue Analysis, Uni-
versity of Ghent (Belgium). (Inl.: tel. 32 (0)
91218951. Fax: 32 (0) 91205243 (pag. 976).
19—2 225 Jahre Veterinärmedizinsche Univer-
sität Wien (Inl.: tel. 43 222-71155-0, fax.
43 222-7136895.)
19—22 225 Jahre Veterinärmedizinische Uni-
versität Wien (inl. tel. 43222-71155-0, fax
43222-713 6895).

21—22 Fachgespräch über Geflügelkrankhei-
ten, Hannover (inl.: tel. (0511) 856-8770/
8778, fax (0511)953-8580).

in de praktijk (92/15).
23 PAO-D: Verbanden en spalken (92/08).
24—26 25th International Congress on the His-
tory of Veterinary Medicine, Ankara (inl.
redactiesecretariaat).

Op 23 januari 1992 heeft een delegatie van het Hoofdbe-
stuur van de KNMvD een bezoek gebracht aan Staatsse-
cretaris Gabor van het Ministerie van Landbouw, Natuur
beheer en Visserij. Dit bezoek was een vervolg op de
uitnodiging die de heer Gabor ons tijdens het Jaarcongres
in Nijmegen deed.

Er is gesproicen over de diergeneesmiddelendis-
tributie en de rol van de dierenarts daarin.
Duidelijk werd dat de dierenarts de aangewezen
persoon is voor een deugdelijke toepassing van
gekanaliseerde diergeneesmiddelen, maar dat
hij/zij een duidelijke ethische verantwoordelijk-
heid heeft ten aanzien van het diergeneesmidde-
lengebruik. De Staatssecretaris heeft geen plan-
nen hierin iets te veranderen.
Vanuit politieke signalen wordt de kwetsbaar-
heid van de dierenarts, gelegen in het feit dat de
wetenschappelijke en ethische verantwoordelijk-
heid en het financieel-economisch belang in één
hand liggen, steeds ter discussie gesteld. Afge-
sproken is dat de KNMvD met een plan van
aanpak zal komen, waarbij de beroepsgroep zelf
een deugdelijk systeem van omgaan met dierge-
neesmiddelen zal aanreiken.

In de Raad voor Dieraangelegenheden zal de
KNMvD alle gelegenheid worden geboden mee
te denken aan de invulling van de Gezondheids-
en Welzijnswet voor Dieren.
De wet op de uitoefening van de Diergenees-
kunde laat geen onderzoek en behandeling van
dieren toe anders dan door dierenartsen en de
toegelaten paraveterinairen. In deze liet de heer
Gabor geen misverstand bestaan betreffende de
werkzaamheden van niet-dierenartsen zoals ve-
terinaire homeopaten en andere alternatieve
genezers. Onderzoek en behandeling van dieren
door deze niet-dierenartsen wordt niet toegela-
ten.

Ten aanzien van de Specialisatie in de Dierge-
neeskunde wordt door het Ministerie een zeer
terughoudend beleid gevoerd. De ontwikkelin-
gen in Europa zullen nauwkeurig worden ge-
volgd.

Ook werden de vleeskeuring, de RVV en de
plaats en waarde van de keuringsdierenarts aan
de orde gesteld. Staatssecretaris Gabor had niet
de indruk dat hij zich hierover zorgen hoefde te
maken.

De onafhankelijke positie van de keuringsdie-
renarts in het systeem staat vast. Een andere
systematiek van toezicht en verantwoordelijk-
heid op een hoger niveau geeft meer inhoud aan
het werk van de keuringsdierenarts. Nadrukke-
lijk is door de KNMvD de zorg en onzekerheid
onder de RVV-leden aan de orde gesteld.
Ten aanzien van de keuring van levende dieren,
de import en export en de additionele politionele
dierziektenbestrijding wordt overleg gevoerd
met de Stichting Gezondheidszorg voor Dieren.

Een heuglijk feit vormde de aanbieding van het
eerste nummer van het Tijdschrift voor Dierge-
neeskunde, gestoken in een nieuwe jas, tijdens de
Nieuwjaarsreceptie van het Hoofdbestuur op 2
januari jl. De voorzitter van de Hoofdredactie dr.
W. Sybesma overhandigde aan de voorzitter van
de KNMvD prof. dr. E.H. Kampelmacher het
eerste nummer — heet van de pers — en
vergeleek de gans op de voorplaat met de
veterinair: alert, waakzaam en bereid elders te
fourageren; de vlucht geschiedt immer in de
vorm van de \'V\' van de \'Veterinair\' in het
uitspansel van de diergeneeskunde.
Het was een race tegen de klok om het eerste
nummer op tijd en wel op deze Nieuwjaarsrecep-
tie uit te brengen. Met dit vernieuwde Tijdschrift
heeft de redactie de sprong in het diepe gewaagd.
Vergeleken met het eerste Tijdschrift uit 1863
betekent deze gedaanteverwisseling toch een
hele verandering.

Prof. Kampelmacher aanvaardde het eerste
nummer in dank namens de Maatschappij en
complimenteerde de Hoofdredactie met het be-
haalde resultaat. Hij constateerde, dat de redactie

hiermee een goede weg is ingeslagen.
Inhakende op de woorden van dr.
Sybesma merkte hij op dat in 1863 bij
het verschijnen van het toenmalige
eerste nummer weinigen hadden kun-
nen bevroeden dat zo\'n 130 jaar later
zo\'n fraai en modem ogend Tijdschrift
ter tafel zou liggen; om hieraan relative-
rend toe te voegen, dat een ander Hoofd-
bestuur na een spanne tijds ergens in de
volgende eeuw bij de verschijning van
wellicht weer een nieuw Tijdschrift op
analoge wijze op 1992 terug zal blikken.
Maar dat is nog verre toekomst.

Inmiddels zijn er al weer 4 afleveringen
van het Tijdschrift voor Diergenees-
kunde verschenen. Er zijn vele positieve
reacties ontvangen tegenover diverse
kritische. De redactie neemt deze ter
harte en gaat op de ingeslagen weg
voort. Zoals in de \'Editorial\' van de
Hoofdredactie van I januari jl. al is
aangegeven worden de lezers uitgeno-
digd om \'mee te denken\'. De redactie
houdt zich aanbevolen voor opbou-
wende kritiek en suggesties; de lezers
dragen hierdoor een belangrijk steentie
bij aan de verdere uitbouw van
het Tijdschrift.

De Stichting Jubileumfonds van de
Faculteit der Diergeneeskunde van de
Rijksuniversiteit te Utrecht heeft de
Schimmel-Virulyprijs 1991 toegekend
aan dr. G. Wensvoort van het Centraal
Diergeneeskundig Instituut (CDI-DLO)
te Lelystad.

De prijs wordt uitgereikt aan de Neder-
lander die in de voorafgaande periode
het meest heeft bijgedragen aan het
diergeneeskundig onderzoek. Wens-
voort kreeg de prijs voor zijn grote
verdiensten op het terrein van de veteri-
naire virologie.

Bijeenkomst met beamteten Tierärz-
ten voor leden van de groep GKZ,
Nieuw Elan en de studiegroep Vlees-
hygiëne

Het Symposium van 28 november 1990
in Lievelde gehouden met leden van het
\'Landesverband der beamteten Tierärz-
ten Nordrhein-Westfalen\' krijgt een ver-
volg.

De Nederiandse dierenartsen werkzaam
in de Veterinaire Volksgezondheid en in
de levend-vee sector zijn door hun
Duitse collegae uitgenodigd voor een
bijeenkomst op 2 april a.s. in Kleve (bij
Nijmegen).

Programmapunten zullen zowel op het
gebied van het levend-vee als op het
gebied van de vleeskeuring liggen. Na-
dere bijzonderheden volgen.

Het Particulier Veterinair Gezelschap
\'Cerberus\' o.d.z. \'Cave Canem\' is voor-
nemens een Professorenborrel te houden
op vrijdag 21 februari 1992 om 17.00
uur, ter sociëteite PgRM, Janskerkhof
14 te Utrecht.

Behalve de Hoogleraren van de Facul-
teit Diergeneeskunde en hun mannelijke
stafleden, zijn alle oud-leden van harte
uitgenodigd voor deze borrel. In de
hoop u op 21 februari te mogen begroe-
ten, teken ik met gevoelens van de
meeste hoogachting jegens u, en heb de
eer van u te zijn,

De publikatie \'Diensten van Dieren-
artsen per I januari 1992 belast met
BTW\' is toegestuurd aan alle leden-
praktici en aan de niet-leden-praktici.
Deze publikatie is voor alle geïnteres-
seerde leden, die niet als prakticus werk-
zaam zijn, ook verkrijgbaar op het
bureau van de KNMvD: tel. 030-
5I01II.

De publikatie \'Het in dienst nemen van
personeel - Dierenarts in loondienst\' is
toegestuurd aan alle leden van de
KNMvD in Nederland. De leden, die in
het buitenland verblijven, kunnen deze
publikatie ook aanvragen op het bureau
van de KNMvD.

De banden voor het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde 1991 zijn verkrijgbaar
tegen betaling van ƒ22,50 op postreke-
ning nr. 511606 ten name van
KNMvD te Utrecht. Wilt u in de om-
schrijving vermelden \'Banden 1991\'.

ln onderstaand cursusprogramma is aangegeven
welke cursussen reeds zijn volgeboekt, voor de
overige is reservering nog mogelijk.
Sterk overboekte cursussen worden zo spoedig
mogelijk herhaald. Degenen die op de wachtlijst
staan krijgen daarbij voorrang.

De cursussen 92/07 en 92/40 zijn volgeboekt.
De benauwde patiënt (ƒ290,-)
27 maart 1992 (92/14)

Diergeneeskundige begelekling van melkvee-
bedrijven (/■ 2.500,-)
5,6, 9, 10 en 11 maart 1992 (92/17)

17 maart 1992 (92/27)
Praktische anesthesie paard (ƒ 930,-)
24 en 25 maart 1992 (92/09)

28 en 29 april 1992 (92/30)
Patiëntendemonstratie gezelschapsdieren
(/•lOO,-)

21,22 en 23 mei 1992 (92/15)
Stafylokokken mastitis rund (/" 300,-)
26 mei 1992 (92/20)
Epidemiologie II (/• 2.950,-)
1 t/m 5 juni 1992 (92/18)
14 t/m 18 september 1992 (92/50)
De cursus 92/18 is volgeboekt

Nadere informatie over PAO-Diergeneeskunde
cursussen kunt u vinden in onze cursusbrochure
vootjaar 1992.

Inlichtingen: Seaetariaat PAO-Diergeneeskunde,
Postbus 85205, 3508 AE Utrecht.
Telefoon: 030-517374, fax: 030-516490.
Bankrekeningnummer 55.56.71.100; gironummer
van de ABN 1412.

Voor het lidmaatschap van de Koninklijke
Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde hebben zich aangemeld de volgende
collegae:

Assche, J.S.J.E. van; Gent-1987; 3581 VK
Utrecht; Nicolaasweg 64.
Barendrecht, R.A.; 1992; 3581 NW Utrecht;
Mecklenburglaan 10.

Ritsema van Eek, Mevr. C; 1992; 3572 HE
Utrecht; Poortstraat 75 bis.
Theeuwes, PA.J.M.; 1992; 2380 Ravels (België);
Grote Baan 190.

Wildeman, Mevr. A.L.; 1991; 3067 BW Rotter-
dam; p/a Viergeverstraat 6.
Zegers, N.J.; 1990; 5802 LL Venray; Pavanestraat
18.

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maat-
schappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen:
Bijvoet, G.J.; 1990; 3454 JR De Meern; Park
Voorn 1 B.

Creij, Mevr. l.A.H.M. van; 1991; 3891 AW
Zeewolde; Pluuthaven 33.
Franken, J.W.G.; 1991; 6191 CT Beek (L);
Veldekelaan 45.

Hul-Peletier, Mevr. R. van den; 1991; 3037 GK
Rotterdam; Bergsingel 104 B.
Janssen, W.A.G.; 1990; 6129 BV Berg aan de
Maas; Julianastraat 2.

Kuilenburg, Mevr. L.F. van; 1991; 5301 HA
Zaltbommel; Marten van Rossemsingel 37.
Peeters, J.H.M.; 1991; 7533 BZ Enschede; Gro-
nausestraat 189.

Verbeme, Dr. L.R.M.; 1970; A-1986; 5275 JB
Den Dungen; Spurkstraat 57.
Vloo, E.S. de; Gent-1991; B-1700 Dilbeek (Bel-
gië); Zavelstraat 11.

Als kandidaatUd van de Koninklijke Nederlandse
Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen:

G.J.T. Boots; 5993 NB Maasbree; Schoorveld 7.
Mevr. P.C. Kooij; 3514 XH Utrecht; Van Mus-
schenbroekstraat 23.

P Nabuurs; 3582 EX Utrecht; Albatrosstraat 30.
Mevr. J.H.M.E. Rozendal; 3583 ZC Utrecht;
Antoniushof 77.

R.M. Tops; 3732 HM De Bilt; De Holle Bilt 14.
Mevr. A.J. Trijssenaar; 3705 ZB Zeist; Warande
23.

Januari 1992 Drs. H. Timmerman te Oldemarkt.
Op 17 januari 1992 Drs. J. Boom te Doorn.

Prof.Dr. A.S.J.RA.M. van Miert
te De Bilt, aanwezig, 30 jaar, 28 febr. 1992
O.R. Wichers te Zuidwolde, afwezig, 40 jaar, 28
febr. 1992

Mevr. L.A. von Frijtag Drabbe Künzel-Poot te
Nieuwleusen, afwezig, 30 jaar, 8 maart 1992
J.H. Neuteboom te Sittard, afwezig, 35 jaar, 9
maart 1992

R.A. Barendrecht
Mevr. A. Bouma
Mevr. M.E. Druijff
RJ. Koenders
R.A.M. Montessori
Mevr. A.M.H. Nibbelke
W.G. de Pagter
IJ van Rijn

Het bestuur van het Veterinair Dispuut Unitas
heeft zich voor het jaar 1991/1992 als volgt
geconstitueerd:

Robert Douwes, Praeses
Patricia Havermans, Ab Actis
Odile Kaiser, Fiscus
Jerry Kreike, Vice-Praeses
Edwin Visser, Vice-Ab Actis

205 Aharon, Mevr. D.C.; 1986; 3551 BA
Utrecht; Violenstraat 27; tel. 030-421877;
wnd.d.

Utrecht; Mecklenburglaan 10; tel. 030-
515044; wnd.d.
349 Bartels, C.J.M.; 1988; naar Nederland.
209 Bartels, C.J.M.; 1988; 9291 LB Kollum;
Brongersmaweg 1; tel. 05114-2042 privé.
1449 prakt.; p., ass. bij P, Bontekoe, G.W.
Tiddens en J.H. van Til.

212 Bergevoet, R.H.M.; 1986; 5374 LC Schaijk;
Grootgaalseweg 2; tel. 08866-3958 privé,
3636 prakt.; fax 08866-3353; p., geass. met
W.A. Buijsse en Th.F. Krabbenborg.

213 Bijvoet, G.J.; 1990; 3454 JR De Meern; Park
Voorn 1 B; tel. 03406-63315; d. (toev. als
lid).

214 Blaauboer, C.J,; 1986; 7152 JC Eibergen;
Ketterinkbraak 21; tel. 05454-75333 privé,
71390 prakt.; p., geass. met M.I. van den
Dikkenberg, R.M.J. Rutten en J.H.G. Velt-
huis.

218 \'Bouma, Mevr. A,; 1992; 3572 PE Utrecht;
Heemskerkstraat 2; tel. 030-720585; wnd.d.

220 Brinkhofif, M.G.M.; 1985; 7091 ZE Dinx-
perlo; Hesselink weg 1 ; tel. 08355-2378 privé,
05437-73340 prakt.; p., geass. met H.B.F.
Arink, A.W Udo en PC. Witjens.

221 Brombacher, B.T.C.; 1986; 1141 ZZ Mon-
nickendam; Splitshoorn 46; tel. 02995-5497
privé, 3031 prakt.; p., geass. met W.G. de
Ruyter en H.M. Schipper.

223 Caron, J.PC.; 1991; 3526 RJ Utrecht; Al-
exander de Grotelaan 40; td. 030-899017
privé, 04923-61402 prakt.; p., ass. bij J.L.
Eikelenboom, Dr. P.J.M.M. van Gulick,
FL.M. Konings, M.J.A. Nuyens, G.B.M.
Verschuuren, N.J.G.J. v.d. Wielen en J.W.
Zwolschen (toev. als lid).
225 Creij, Mevr. I.A.H.M. van; 1991; 3891 AW
Zeewolde; Pluuthaven 33; tel. 03242-2108
privé, 02153-10100 prakt.; p., gezelschapsd.,
ass. bij G.J.J. Snelder (toev. als lid).
230 »Doom, Mevr. E.A.M. van; 1991; 1191 AD
Ouderkerk a/d Amstel; Hoger einde noord
40; d.

Eikelaar 53; tel. 03405-70176; wnd.d.
238 Franken, J.W.G.; 1991; 6191 CT Beek (L);
Veldekelaan 45; tel. 046-372488 privé,
371885 prakt.; p., ass. bij P.G.L.J. Boskamp
(toev. als lid).

248 Hazelaar, B.; 1989; 2481 XM Woubrugge;
Van Woudeweg 23; tel. 01729-8241 privé,
8860 prakt.; p., ass. bij R.R.M.M. Visser.

249 »Heijman, Mevr. M.G.C.M.; 1983; 7437 PH
Bathmen; Leppersweg 4; tel. 05704-2945
privé, 05700-53000 prakt.; p., ass. bij A.
Baas, K.A.M. Herder, L.H. Hotsma, H.S.
Kooi, H. Lieuwen en P.J. van der Werf.

249 Helder, Mevr. J.; 1986; 7602 JR Almelo;
Ootmarsumsestraat 65; tel. 05490-68990
privé, 14510 prakt.; p., ass. bij Mevr. E.M.
Bartels-Hubert en Mevr. A.H.F van Tilburg;
wnd.d.

249 Hellemond, Mevr. M.J. van; 1990; 2631 BP
Nootdorp; Maria van Oosterwijckstraat 5;
tel. 01731-8284 prakt.; p., ass. bij C.J. Wit.

255 Hornstra, FH.; 1991; 3531 VN Utrecht;
Makassarstraat 34; tel. 030-947490; wnd.d.
(toev. als lid).

256 Hul-Peletier, Mevr. R. van den; 1991; 3037
GK Rotterdam; Bergsingel 104 B; tel. 010-
4651440; wnd.d. (toev. als lid).

257 Hünen, Mevr. E,J.M.R.; 1991; 1334 DP
Almere; Madridweg 18; tel. 03240-27514
privé, 60160prakt.; p., ass. bij H.L.P Ubes.

258 »Jansen, FG.M.; 1981; 1768 BK Barsinger-
horn; Heeren weg 186; tel. 02243-1970; p.,
ass. bij R.H. de Groot, J.W. Hakkesteegt en J.
Willig.

259 Janssen, W,A,G,; 1990; 6129 BV Berg aan de
Maas; Julianastraat 2; tel. 046-338643 privé,
339599 prakt,; p., ass. bij N.J.G. Crombach
(toev. als hd).

260 Jellesma, J.J.; 1991; 8711 GL Workum;
Jonkersfinne 9; tel. 05151-3076 privé, 1229
prakt.; p., ass. bij J. Stoel en Th. van der Veer
(toev. als lid).

262 Jonge, Jhr. B. de; 1977; 1107 EG Amster-
dam (Z.O.); Ravenswaaipad 92; tel. 020-
6962863 privé, 6967338 prakt.; p., gezel-
schapsd.

262 Jonkers, C.G.M.; 1991; 3381 DH Giessen-
burg; Diep 31; tel. 01845-3008 privé, 1599
prakt.; p., ass. bij Mevr. N.JJ.M. Heutink-
Mastenbroek (toev. als lid).

264 Karstanje, L.H.; 1991; 8102 EA Raalte;
Kerkstraat 14; tel. 05720-57283 privé,
53334 prakt.; p., ass. bij H.P Quist, S.
Reindersma, M. Verhoef en J.W. Zuurhout.

267 «Koenders, P.J.; 1992; 1213 VN Hilversum;
Surinamelaan 28; tel. 035-850913; d.

269 Koopman, FP.A.M.; 1991; 5665 CV Gel-
drop; Adelaartlaan 31; tel. 040-860478
privé, 532540 prakt.; p., ass. bij J. Floor, J.H.
ten Hoopen en J.PM. Schijf.

270 Kramer, Mevr. A.; 1986; 3828 CD Hoog-
land; Lindelaan 25; tel. 033-807720 privé,
553013 prakt.; p., geass. met Mevr. A.
Wijnbergen.

272 Kuilenburg, Mevr. LF van; 1991; 5301 HA
Zaltbommel; Marten van Rossemsingel 37;
tel. 04180-12095; wnd.d. (toev. als lid).

278 Look, W.J.M. van; 1991; 1911 BJ Uitgeest;
Populierenlaan 19; tel. 02513-12227 prakt.;
p., ass. bij J. Borsje en A. van Lohuizen.

283 »Meijers, Dr. M.; 1978; Uiden-1991; 3524
VE Utrecht; Dolomieten 13; tel. 030-898247
privé, 534295 bur.; wet. medew. R.U. (FD,
vkgr. Pathologie).

286 »Montessori, R.A.M.; 1992; 3581 GC
Utrecht; Witte Vrouwensingel 34; tel. 030-
334894; wnd.d.

289 »Nibbelke, Mevr. A.M.H.; 1992; 3581 LL
Utrecht; lepstraat 24; tel. 030-513993;
wnd.d.

290 »Nikkeis, Mevr. A.A.; 1991; 3572 SJ
Utrecht; Bekkerstraat 62 bis.; tel. 030-
714209; wnd.d.

295 Oving, L.; 1985; 2803 DW Gouda; Heuvel-
laan 107; tel. 01820-39737 privé, 08818-
9911 bur.; d. Cofok B.V

295 »Pagter, W.G. de; 1992; 3521 CN Utrecht;
Bolksbeekstraat 43 bis; tel. 030-932609; d.

296 Peeters, J.H.M.; 1991; 7533 BZ Enschede;
Gronausestraat 189; tel. 053-324292 prakt.;
p., ass. bij Dr. A. Zikken (toev. als lid).

298 Plaat, FJ. van der; 1990; 3707 BE Zeist;
Dal weg I; tel. 03404-17631 privé, 01804-
25253 prakt.; p., ass. bij W. van Erk, P.J.H.M.
Meeus, R. de Rooij en Mevr. C.PM. Valsur.

300 Proosdij, Mevr. M.J.E. van; 1990; 1076 JK
Amsterdam; Van T. van Serooskerkenweg 2
III; tel. 020-6767658; wnd.d.

302 Relou, Mevr. H.M,; 1991; 6916 DC Tolka-
mer; De Vaargeul 11; tel. 08365-43712; p.,
ass. bijJ. Veltenaar.

303 »Rijn, IJ. van; 1992; 2151 AS Nieuw-
Vennep; Van Haeringenplantsoen 9; tel.
02526-74023; wnd.d.

304 »Ritsema van Eek, Mevr. C.; 1992; 3572 HE
Utrecht; Poortstraat 75 bis.; tel. 030-710719;
wnd.d.

306 Roumen, M.PH.M.; 1980; 6081 DC Haelen;
Schepenbank 57; tel. 04749-2243 privé,
1441 bur.;d. G.v.D. Zuid-Nederland.

355 »Smit, Mevr. A.E.; 1991; Cache Creek, B.C.
VOK IHO (Canada); Box 47; tel. 09-1-604-
457-6203 prakt.; fax 09-1-604-457-9610; p.,
ass. bij G.L. Armstrong.
359 Steegh, Th.A.M.; 1988; 74520 Valleiry
(Frankrijk); 189 Route de Saint Julien,
Clinique Veterinaire; p.

318 Steenmeijer, J.A.; 1977; 5343 XD Oss;
Hermelijnedreef 4; tel. 0412046002 privé,
04116-78222 bur.; k.d.; r.k.

319 Stokvis, A.T.J.M.; 1991; 9404 JJ Assen;
Zevensterstraat 14; tel. 05920-19044 privé,
53160 prakt.; p., ass. bij A. Dalemans en
A.H. Nijhuis (toev. als lid).

359 »Theeuwes, PA.J.M.; 1992; 2380 Ravels
(België); Grote Baan 190; tel. 09-32-14-
659606; d.

326 Velden, E.W.H.M. van der; 1988; 5467 CT
Veghel; Plevierdonk 22; tel. 04130-51329
privé, 64589 prakt.; p., geass. met M.C.M.
Bossers, PJ.M. van Huiten, A.H.C. Kuijpers
en A.H.H.M, Winters.
326 Velden-Roosendaal, Mevr. M. van der; 1989;
5467 CT Veghel; Plevierdonk 22; tel. 04130-
51329 privé, 64589 prakt.; p., ass, bij M.C.M.
Bossers, RJ.M. van Huiten, A.H.C. Kuijpers,
E.W.H.M. van der Velden en A.H.H.M.
Winters.

328 Verbeme, Dr, L.R.M.; 1970; A-1986; 5275
Den Dungen; Spurkstraat 57; tel. 04194-
2861 privé, 04103-4242 prakt; p., geass. met

328 Verheul, H.J.C.; Gent-1987; 7491 KR Del-
den (O); De Kosterskamp 27; tel. 05407-
63834; p., ass. bij Dr. H.P Hoebe, A.J.H.M.
Roelofs, C.B, van der Sluijs en A. Timmer-
man.

330 »Verweij, A.M.M.; 1992; 3862 MR Nijkerk;
Gerard Douhof 80; tel. 03494-62347; wnd.d.

331 Visser, R.R.M.M.; 1975; 2377 VA Oude
Wetering; Meerkreuk 9/11; tel. 01713-
16662 privé, 12540 prakt.; p.

359 Vloo, E.S. de; Genl-1991; B-1700 Dilbeek
(België); Zavelstraat 11; tel. 09-32-2-
4526524; d. (toev. als lid).

334 Vries, IJ.R. de; 1989; 7741 ZM Coevorden;
Ballastweg 35; tel. 05240-18624 privé,
13694 prakt,; p,, geass. met M. Bethlehem,

335 Waard-van der Weij, Mevr. W. de; 1991;
7667 TC Reutum (post Ootmarsum); De
Elsmaat 18; tel.05417-70122; wnd.d.

336 Want, C.J. van der; 1991; 7451 ZJ Holten;
Canadastraat 43; tel. 05483-65082 privé,
62835 prakt.; p., ass. bij S. Minnema (toev.
als lid).

338 »Wennekes, Mevr. RJ.M.J.; 1991; 5802 LL
Venray; Pavanestraat 18; tel. 04780-87787;
wnd.d.

341 Wijnbergen, Mevr. A.; 1986; 3828 GP
Hoogland; Zandkamp 224; tel. 033-807748
privé. 553013 prakt.; p., geass. met Mevr. A.
Kramer.

342 Willigenburg, Mevr. J.H.H.S.; 1991; 8012
BS Zwolle; Uliestraat 52; tel. 038-226471;
wnd.d. (toev. als lid).

344 »Zaag, Mevr. E.J. van der; 1991; 3553 EH
Utrecht; Amsterdamsestraatweg 579; tel.
030-434161; wet. medew. R.U. (FD., vkgr.
Alg. Heelkunde en Heelkunde der Gr.
Huisd.).

345 »Zijderveld, Mevr. M.C.; 1992; 3705 ZG
Zeist; Warande 80; tel. 03404-62081; d.

9—12 Vlth Internat. Symposium World As-
soc. of Vet. Laboratory Diagnosticians, Lyon
(inl. drs. G. H. A. Borst, Gez.D. v. D.
Overijssel/Revoland, tel. 038-282911) (pag.
925).

18 Groep Geneeskd Gezelschapdieren
KNMvD, ledenvergadering. De Biltse Hoek,
De Bilt; 20.00 uur

22—25 7th Internat. Symposium on Disorders
of the Ruminant Digit, Rebild, Denmark
(inl. tel. 98126022, fax 98166922).

17—22 12th Congress of the Inü. Pig Veterinary
Soc. (IPVS), The Hague (inl.tel.: 070-
365.78.50, fax 070-361.48.46).

17—20 3rd Intern. Vet. Immology Symposium,
Budapest (inl. redactiesecretariaat).

23—27 International Congress on Animal Pro-
duction (ICAR), The Hague, The Nether-
lands. (inl.: Dr. S. J. Dieleman, tel. 070-
3180285, fax 070-3249263).

31 —4 sept. XVII World Buiatrics Congress and
XXV Am. Assoc. of Bovine Practitioners
Conference, (pag. 1038 1991 en 102).

2 Afd. Zuid-Holland KNMvD, ledenvergade-
ring, Sociëteit Standvastigheid, Delft; 20.30
uur

6—II 6th Eur. Multicolloquim of Paarasito-
logy, The Hague (inl.tel.: 070-512851).

9 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Ledenverga-
dering, paviljoen Molenwijk, Boxtel; 20.15
uur.

12 Afd. Zuid-Holland KNMvD Lustrumviering
14—19 43rd Annual Meeting of the E.E.A.P,
Madrid.

16 Groep Geneeskd Gezelschapsdieren
KNMvD, ledenvergadering. De Biltse Hoek,
De Bilt; 20.00 uur

20—24 World\'s Poultry Congress, Amsterdam
(inl.: RAI Organisatie Bur. 020-5491212).

22 Afd. Gelderland KNMvD. Ledenvergade-
ring, rest. \'De Waag\', Doesburg, 20.15 uur.

29 33. Arbeitstagung des DVG-Arbeitsgebietes
Lebensmittelhygien, Garmisch-Partenkir-
chen.

8 Afd. Gelderland KNMvD. Ledenvergade-
ring, rest. \'De Waag\', Doesburg, 20.15 uur.

21—24 Ultrageluid Congres, Karlsruhe (inl.:
prof. dr. G. C. van der Wejden, tel. 030-
521887) (pag. 1147).

8 Afd. Gelderland KNMvD. Ledenvergade-
ring, rest. \'De Waag\', Doesburg, 20.15 uur.
10 EVA dagcursus Geneeskunde postduiven

(Inl. 03434-56566 fax 03434-57122)
15 Afd. Noord-Holland KNMvD. Ledenverga-
dering.

Sollicitaties s.v.p. binnen 14 dagen na het ver-
schijnen van dit blad, richten aan de redactie
van het Tijdschrift voor Diergeneeskunde, Post-
bus 14031, 3508 SB Utrecht, onder nummer
13/92.

alle financiële perikelen
rondom uw praktijk,
w.o. overname, associatie,
pensioen, financiering
verzekerin

in een gemengde praktijk in het centrum van het
land, liefst met ervaring. Na gebleken geschikt-
heid mogelijkheid tot associatie. Sollicitaties
s.v.p. binnen 14 dagen na verschijnen van dit
blad, richten aan de redactie van het Tijdschrift
voor Diergeneeskunde, Postbus 14031, 3508
SB Utrecht onder nummer 14/92.

De voortplanting van vleesvee; A. de Kruif, P. Mijten, J. Van den Branden en G. Opsomer
üp verwijzing

Ivermectine intoxicatie bij een hond met een leverlijden; F. Verzijlenberg,
S. van der Putten en Th. S. G. A. M. van den Ingh

Uitreiking van de Schomagel legpenning en de Schimmel-Virulyprijs; fK Sybesma
Terugzien en vooruitblikken van de Produktschappen
Virussen in het wild; meer zoi^en voor morgen; W. Misdorp
RIVM aangewezen tot EG-referentie-laboratorium
Archaeopteryx

Nieuwe drachtigheidstest voor rundvee; A. de Kruif
2nd World Veterinary Dental Congress

Tiletamine/Zolazepam/Atropine sedatie bij tandheelkundige behandeling van de hond;
L J. Hellebrekers en A. W. van Foreest

Hulp aan Roemeense dierenartsen(l); M. J. van der Pol-van der Wijk
Hulp aan Roemeense dierenartsen (2)

Wat is de juiste therapie voor een seleniumtekort bij jongvee en volwassen rundvee?;
G. H. Wentink

Dr. W. Sybesma (voorzitter)
Dr. J. M. de Kruijf (penningmeester)
Mw. dr. Ingrid van der Gaag
Prof. dr. W. Misdorp
Prof. dr. G. H. Wenünk
Mw. drs. Lisette M. Overduin
Dfs. N. J. G. J. van der Wielen
Dr. Tj. Joma

in deze raad zijn vertegenwoordigd alle Afdelingen en
Groepen van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde.

Julianalaan 10, Postbus 14031, 3508 SB Utrecht (tel.
030-51 01 11/&X 030-51 1787).

Het Tijdschrift mor Diergeneeskunde is het verenigings-
tijdschrift van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde.

De abonnementsprijs voor dierenartsen niet-leden van de
Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde en voor niet-dierenartsen wordt vastgesteld door
het Hoofdbestuur.

Algemene Bank Nederland N.V., Postbus 30, 3500 AA
Utrecht, nr. 55 50 48 861 en Crediet en Effectenbank
N.V., Postbus 85100,3508 AC Utrecht, nr. 69 93 61 443.

Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde,
Julianalaan 8-10, Utrecht
Postbus 14031, 3508 SB UtrechL Telefoon: 030 - 51 01 11. Fax. 030-511787

In memoriam: Dr. M. A. J. Verwer 156
Vacatures in besturen en commissies verband houdende met de 139e algemene vergadering

The reproduction of beef cattle; A. de Kruif, P. Mijten, J. Van den Branden, and G. Opsomer 133

Het \'Hoen van Oudewater\', in 1970 aangebo-
den ter herinnering aan de annexatie van Hoen-
koop bij Oudewater. Het hoen staal met z\'n
achterste naar Oudewater! Het beeld werd
vervaardigd door Ineke van Dijk en gefotogra-
feerd door mevr. dr. Ingrid van der Gaag.; het
staat op de hoek Goudse Straatweg/Zwier
Regelinkstraat te Oudewater.

Richtlijnen voor auteurs (Vancouver Style) zijn op aanvraag verkrijgbaar (zie ook Tijdschr Diergeneeskd 1992; 117:31-4).
De Redactie aanvaardt geen aansprakelijkheid voor schade welke — direct of indirect — het gevolg mocht zijn van
gebleken onjuistheden in de inhoud van de in dit tijdschrift opgenomen artikelen waarbij de auteur is vermeld of in de
inhoud van de in dit tijdschrift geplaatste advertenties.

Advertenties kunnen zonder opgaaf van redenen door de Redactie worden geweigerd of ingetrokken.

Niets uit dit tijdschrift mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van druk, microfilm of op welke

K O N 1 N K I I .1 K F. N F IJ E R t. A N n S F, MAATSCHAPPIJ VOOR D I E R ti E N E E S K U N I) F

Jarenlange research. Precieze samenstelling
en aandacht voor het kleinste detail. Dat zijn de
basis ingredienten voor de produkten van "The
lams Company": EUKANUBA hondevoeding en
lAMS kattevoeding.

Door analyses van de ontlasting en de urine
wordt de metabole energie van de voeding
gemeten (de meeste fabrikanten geven slechts
een schatting).

Het resultaat? De beste voeding voor honden
en katten die aan de allerhoogste eisen voldoet.
Daarom menen wij dat het uw advies waard is.

De beste vriend van de mens verdient het al-
lerbeste. In dit geval één van de meest gewaardeerde
honde - en kattevoeders ooit samengesteld.

Voor meer informatie; Holland Diervoeders
B.V, Postbus 8221, 3503 RE UTRECHT.
Tel. 030-479611.

Er zijn vele oorzaken van een nieraandoening
zoals toxinen, neoplasmata, congenitale
aandoeningen of aantasting van het immuun-
apparaat. Voorbeelden zijn pyelonephritis,
renale amyloïdie, chronische obstructieve
uropathie en glomerulonephritis. Voeders met
veel eiwit, fosfor of zout kunnen ook klinische
symptomen veroorzaken of verergeren en de
voortgang van een progressieve nieraandoening
versnellen.

Het doel van de aanpassing van voeding is er voor te zorgen dat
de nutriënten die de patiënt nodig heeft, het lichaam niet onnodig
gaan belasten. De Hill\'s Prescription Diets die het meest geschikt
zijn om dit doel te bereiken zijn Canine k/d, Feline k/d en Canine u/d.

\' Beperkte hoeveelheid hoogwaardig eiwit
om de uitscheiding van stikstofachtige
stoffen te beperken en de schadelijke
effecten van de verhoogde renale "blood-
flow" en de toegenomen glomerulus
filtratie te vermijden.

■ Een lager fosforgehalte helpt verhoging
van paraathormoonspiegels, oesteo-
porosis en calcificatie van de nieren te
voorkomen.

Canine k/d en Feline k/d kunnen lang-
durig aan respectievelijk honden en kat-
ten gegeven worden.

\' Vanwege het nog lagere eiwit- en fos-
forgehalte is u/d geïndiceerd indien een
uraemie bij de hond niet langer met k/d
in de hand kan worden gehouden.

Hill\'s Pet Products Benelux N.V.
Customer Service Office Weesp
Tel. 02940 - 30989

Veel rundveebedrijven In Nederland
kampen met de schadelijke gevolgen van
longworminfecties bij kalveren. Infectie
heeft hoesten, groeivertraging en soms
sterfte van het kalf tot gevolg.

Dictol, hetlongwormvaccin van Pitman-
Moore, pakt de boosdoener effectief aan.
Na vaccinatie stimuleert Dictol de aanmaak
van antistoffen en wordt er een gedegen
immuniteit opgebouwd. Omdat het kalf
zichzelf continu "boostert" in de wei door
het opnemen van longwormlarven via het
gras, blijft die immuniteit ook optimaal.

The reproduction of beef cattle
A. de Kruif, P. Mijten, J. Van den Branden en G. üpsomeri

SAMENVATTING
In dit artikel wordt een overzicht gegeven van de voortplanting
van vleesvee. Allereerst worden de verschillen tussen melkvee en
vleesvee belicht, vervolgens worden de belangrijkste voortplan-
tingsproblemen bij vleesvee besproken. Dit betreft: het te laat
optreden van de puberteit, een te lang interval parttis - eerste
inseminatie en problemen met het drachtig worden Tot slot
wordt ingegaan op de criteria waarmee de fertiliteit op een
vlees veebedrijf moet worden beoordeeld.

The literature on the reproduction of beef cattle is reviewed in the
present paper To begin with the differences between dairy and
beef cattle are elucidated Secondly, the most important repro-
ductive problems of beef cows are discussed Items discussed
include: the arrival of puberty, the interval between parturition
and the first service and infertility. In Belgium, where nearly all
beef cows belong to the double muscled White and Blue breed
and have to be delivered by caesarean sections, many fertility
problems are due to adhesions between the uterus and the
surrounding tissues Besides the quality of the semen of many of
the bulls used is rather poor This is probably caused by the
extreme selection for beef production. Finally, the criteria which
should be used to determine the reproductive efficiency of beef
cows are discussed Such as the percentage ofpregnant cows, the
proportion of live and weaned calves and the calving interval

In de loop der jaren is veel onderzoek verricht naar de
voortplanting van het rund. Dit onderzoek is vooral gericht
geweest op melkvee, hetgeen gezien de frequentie van voorko-
men zeer voor de hand liggend was. Door de sinds 1984
ingestelde melkquotering en de daaruit resulterende sterke
melkproduktiebeperking is het aantal melkkoeien flink afgeno-
men. De aldus vrijgekomen ruimte is door veel veehouders
opgevuld met vleesvee. Bovendien was de gemiddelde boer in
de loop der jaren zo gewend geraakt aan een jaarlijkse
uitbreiding van zijn veestapel — stilstand is immers achteruit-
gang —, dat nu dit niet meer mogelijk was met melkvee hij
hiervoor vleesvee is gaan gebruiken.

Dit alles heeft ertoe geleid dat op veel bedrijven naast een koppel
melkvee ook een koppel vleesvee aanwezig is. Bovendien zijn er
nogal wat veehouders die hun melkquotum verkocht hebben en
zich zijn gaan specialiseren in vleesvee.
Aangezien op bedrijven met vleesvee de enige opbrengst uit
\'vlees\' bestaat, is op een dergelijk bedrijf alles erop gericht om

I Kliniek Voortplanting Verloskunde en Bedrijfsdiergeneeskunde, Casinoplein 24, B-9000
Gent, België.

een zo hoog mogelijke produktie van kalveren van liefst
topkwaliteit te hebben. Het zal duidelijk zijn dat dit slechts
bereikt kan worden als zowel de voortplanting als de kalverop-
fok optimaal verlopen. Gezien het bovenstaande is het niet
verwonderiijk dat de dierenarts steeds vaker wordt geconfron-
teerd met de voortplantingsproblematiek van vleesvee. Deze
verschilt op een aantal belangrijke punten sterk van die van
melkvee, hetgeen dan ook de reden is geweest dit overzichtsarti-
kel te schrijven.

Allereerst zal worden ingegaan op de verschillen die er ten
aanzien van de voortplanting bestaan tussen vleesvee en
melkvee. Vervolgens zullen de belangrijkste voortplantingspro-
blemen van vleesvee aan de orde komen. Tot slot zal worden
ingegaan op de criteria waarmee de fertiliteit op een vleesveebe-
drijf moet worden beoordeeld (7).

Het tijdstip waarop de puberteit wordt bereikt is afhankelijk van
een groot aantal factoren. De belangrijkste zijn: het ras, het
gewicht en het jaargetijde.

Bij melkveerassen treedt de puberteit vroeg op (6-12 maanden),
zeker als de dieren goed gevoed worden en ze niet in een
donkere stal zijn gehuisvest. Vleesrassen, en dit geldt in het
bijzonder voor het witblauwe ras, zijn duidelijk later geslachts-
rijp. Afhankelijk van de omstandigheden varieert dat van 10 tot
18 maanden.

Waarschijnlijk hebben de voeding, het jaargetijde en de
huisvesting een grotere invloed op vleesvee dan op melkvee. Bij
vleesvee is het \'s winters een normaal gegeven dat dieren van 15
tot 18 maanden volledig inactieve ovaria hebben. Pas in april/
mei komt de cyclus op gang. Bij pinken van melkvee komt dit
veel minder vaak voor.

Op het moderne melkveebedrijf is er geen sprake van een echt
afkalfseizoen. De koeien kalven in principe gedurende het
gehele jaar alhoewel er op de meeste bedrijven wel getracht
wordt zo veel mogelijk afkalvingen in het najaar te hebben in
verband met de duurdere wintermeik. Op een bedrijf met
zoogkoeien is er wel sprake van een duidelijk afkalfseizoen, dat
loopt van eind januari tot en met april. In het vooijaar gaan de
koeien met hun kalveren de weide in, meestal samen met een
stier. Aan het einde van de zomer worden de kalveren gespeend
en wordt gehoopt dat alle koeien door de stier drachtig zijn
gemaakt.

Op veruit de meeste melkveebedrijven worden de koeien
drachtig middels KI. Op bedrijven die gebruik maken van een
stier worden de koeien "uit de hand\' gedekt, hetgeen betekent dat
de boer het moment van dekken bepaalt en altijd weet wanneer
een koe gedekt is. Op vleesveebedrijven wordt slechts zelden
gebruik gemaakt van KI omdat op dergelijke bedrijven de
koeien vaak ver van huis lopen en niet regelmatig binnen komen
om gemolken te worden.

KI op een bedrijf met zoogkoeien is alleen mogelijk als de dieren
rond de boerderij worden geweid, eventueel samen met een
zoekstier.

De partus verloopt bij vleesvee meestal moeilijker dan bij
melkvee, waardoor er vaker een Sectio caesarea moet worden
verricht. Eén en ander is echter sterk afhankelijk van het ras. Bij
koeien van het dikbiltype ligt het keizersnedepercentage tussen
de 80 en 95%, terwijl het bij een ras als de Limousin nauwelijks
hoger ligt dan bij melkvee (2-5%). Dieren waarbij een keizer-
snede is verricht hebben een verlengd interval partus - Ie
inseminatie en dekking of een verminderde fertiliteit.

Doordat het kalf bij de koe blijft wordt het optreden van de le
bronst na de partus uitgesteld. Niet alleen het frequente zuigen
van het kalf blijkt hierbij van belang te zijn, maar ook de
aanwezigheid van het kalf en het kunnen zien of horen van het
kalf (24). Deze factoren veroorzaken een stijging van het
prolactinegehalte in het bloed en een vermindering van de
afgifte van LH uit de hypofyse, resulterend in een onvoldoende
activiteit van de ovaria, waardoor er geen oestrus en ovulatie
optreden.

Er bestaan sterke aanwijzingen dat de intensiteit van de
oestrussymptomen bij bepaalde vleesrassen lager ligt dan bij
melkvee. Dit geldt zeker voor dikbildieren. In hoeverre de duur
van de oestrus ook korter is, staat nog te bezien. In de praktijk
heeft men wel de indruk dat dit zo is, maar aangezien de
intensiteit en de duur van de oestrus gemakkelijk verward
kunnen worden is het niet zeker dat bij dikbildieren de
oestrusduur verkort is.

Over het algemeen produceren stieren van melkveerassen veel
sperma van een goede kwaliteit. Bij sommige vleesrassen is dit
echter niet zo. Ook hier zijn het de dikbillen die het slechtst
scoren. Stieren behorend tot dit type produceren minder
sperma. Bovendien is de concentratie lager en is de morfologie
slechter. Er schuilt zeker waarheid in het gez^de: \'hoe dikker
billen hoe kleiner ballen en hoe slechter sperma\'. Het vinden van
een dikbilstier met sperma van een goede kwaliteit levert dan
ook vaak problemen op.

Gezien het bovenstaande behoeft het geen verwondering te
wekken dat de fertiliteit van bepaalde vleesrassen en in het
bijzonder van dikbildieren gemiddeld lager ligt dan van
melkvee. De criteria waarmee de fertiliteit van melkvee wordt
beoordeeld kunnen dan ook niet zonder meer bij vleesvee
worden toegepast.

Zoals reeds is gesteld, zijn vaarzen van vleesveerassen gemiddeld
wat later rijp dan vaarzen van melkveerassen. Dit later rijp zijn
houdt nauw verband met het seizoen en waarschijnlijk ook met
de huisvesting. Zo is het bijvoorbeeld heel goed mogelijk dat
men in februari wordt geconsulteerd voor een koppel dikbil-
vaarzen die bijna 2 jaar oud zijn en waarvan er nog geen enkele
oestrus heeft vertoond. Bij rectaal onderzoek zal men dan niet of
weinig actieve ovaria aantreffen. Het is de vraag of hier sprake is
van het \'te laat\' bereiken van de puberteit of van het opnieuw
inactief worden van de ovaria, nadat de dieren op stal zijn gezet.
Dit laatste impliceert dat deze vaarzen de voorgaande zomer en
herfst al gecycleerd hebben en dat de puberteit dus op het
normale moment is ingetreden.

De therapie bestaat uit het toedienen van progesteron, hetzij via
een Progesterone Releasing Intravaginal Device (PRID)\', hetzij
via een oorimplant^. Het resultaat dat met deze therapieën
behaald kan worden is sterk afhankelijk van omgevingsinvloe-
den, waarvan het jaargetijde de belangrijkste is. Zo is het
drachtigheidspercentage dat in januari wordt verkregen ronduit
bedroevend, terwijl het in april ongeveer 50% bedraagt.
Zowel bij het gebruik van een spiraal als van een oorimplant is
het aan te raden de dieren met 300-500 IE PMSG3 te
behandelen op het moment dat hetzij de PRID hetzij de
oorimplant wordt verwijderd. PMSG stimuleert de follikelgroei
waardoor de kans groter wordt dat er een voldoend rijpe follikel
ontstaat die door de gevormde oestrogenen oestrus veroorzaakt.
Helaas is het resultaat van de PMSG-behandeling nogal
wisselend. Sommige koeien reageren in het geheel niet, terwijl
andere overdreven reageren met de vorming van cysteuze
ovariële follikels. Ook de juiste dosering van PMSG staat niet
vast. In principe is het zo dat naarmate de ovaria minder actief
zijn het aantal eenheden PMSG hoger moet zijn, met andere
woorden: in januari zou meer PMSG moeten ingespoten
worden dan in april. Deze redenering blijkt in de praktijk lang
niet altijd te kloppen. Het is daarom beter om met PMSG altijd
wat aan de veilige kant te blijven en een vaste dosering te
hanteren van 400 IE. Misschien is dit soms aan de lage kant,
maar men voorkomt er het ontstaan van cysteuze ovariële
follikels mee, hetgeen van wezenlijk belang is.
Het trachten te induceren van bronst bij pinken die tejong (< 15
maanden) en dus nog niet aan hun puberteit toe zijn is meestal
zinloos. Alhoewel er na een spiraal of implant en PMSG
weieens oestrus optreedt blijkt bij veel van deze dieren de cyclus
daarna weer stil te vallen. Als dit gebeurt bij een dier dat
geïnsemineerd is verkeert de veehouder in de veronderstelling
dat het dier drachtig is.

Gezien het bovenstaande is het zonder meer aan te bevelen met
het behandelen van vaarzen met inactieve ovaria te wachten tot
het vooijaar. Maar zelfs dan kunnen slechts goede resultaten
worden verkregen als de andere omstandigheden gunstig zijn.
Dit betekent concreet dat de dieren voldoende zwaar moeten
zijn (> 350 kg), in een goede voedingstoestand moeten verkeren
en in een goed verlichte stal moeten gehuisvest zijn. Bovendien
moet er gezorgd worden voor een optimale oestrusdetectie.
Drachtigheidsonderzoek 6 weken na de inseminatie is beslist
noodzakelijk.

2 Syncro-Mate B®: Implant Norgestomet 3 mg; Inject.: Oestradiolvaler. 5 mg
Norgestomet 3 mg; Intervet, Boxmeer.

Uit verscheidene onderzoekingen is gebleken dat een zo kort
mogelijke tussenkalftijd economisch gezien het meest gunstig is
(19). Omdat er weinig variatie in de lengte van de draagtijd
bestaat (283-292 dagen) kan een korte tussenkalftijd slechts
worden bereikt als het interval partus - conceptie kort is. Dit
interval is opgebouwd uit het interval partus - Ie inseminatie en
het interval Ie inseminatie-conceptie. De lengte van het
eerstgenoemde interval wordt voornamelijk bepaald door het
tijdstip waarop na de partus de eerste bronst optreedt, terwijl de
lengte van het laatstgenoemde interval grotendeels afhangt van
het al of niet gemakkelijk drachtig worden.
Een gemiddelde tussenkalftijd van 1 jaar is slechts haalbaar als
het interval partus - conceptie korter is dan 365-290 dagen = 75
dagen.

Aangezien het gemiddeld interval Ie inseminatie - conceptie
varieert van 15 tot 20 dagen houdt dit in dat het gemiddeld
interval partus - Ie inseminatie korter dient te zijn dan 60 dagen.
Dit nu is op een vleesveebedrijf volstrekt onmogelijk. De
aanwezigheid van het kalf leidt tot een duidelijke verlenging van
het interval partus-Ie oestrus. Bij melkvee bedraagt dit interval
gemiddeld 20 dagen, bij vleesvee 60 dagen. Er zijn een aantal
factoren die het op gang komen van de cyclus post partum in
sterke mate beïnvloeden (16, 18, 19).
1. De belangrijkste factor is de lichaamsconditie van de koe,
zowel op het moment van kalven als in de post partum
periode. Magere dieren worden moeilijker bronstig, terwijl
koeien in een goede conditie veel sneller bronstig worden
(tabel 1).

Tabel 1. De relatie tussen de conditie op het moment van de partus en het
optreden van de eerste bronst post partum (18).

De conditie op het ogenblik van afkalven is dus van
doorslaggevende betekenis voor de latere fertiliteit (19, 25).
Een koe die mager afkalft zal ook mager zijn op het moment
van dekken. Het is immers vanwege de melkgift niet
mogelijk een koe de eerste 70 dagen post partum te laten
groeien.

In de Amerikaanse literatuur wordt veel aandacht geschon-
ken aan de conditiescore (CS). Een CS van 1 betekent
uitzonderlijk mager, een score van 9 beduidt uitzonderlijk
vet. Er wordt algemeen aangenomen dat de CS op het
moment van afkalven groter dan 5 dient te zijn, met een
voorkeur voor 7. Een CS van 8 of 9 heeft geen nadelige
invloed op het in bronst komen, maar door de sterke
vervetting kunnen er andere problemen ontstaan; bovendien
brengen dergelijke dieren te hoge voerkosten met zich mee
(5, 13, 19, 26).

De voeding vóór het afkalven dient dus zodanig te zijn, dat
op het moment van de partus de conditiescore ongeveer 7
bedraagt. Als dit het geval is, dus als de koe in een goede
conditie afkalft, is de voeding post partum van minder
belang. Een geringe gewichtsafname post partum heeft dan
geen nadelig effect op het tijdstip waarop de koe in bronst
komt en op het drachtig worden. Mocht het gewichtsverlies
post partum te groot zijn, dan kan \'flushing\' worden
toegepast. De schade van een te sterke achteruitgang van de
conditie kan op deze manier worden voorkomen.
Flushing heeft alleen maar zin bij koeien die in goede
conditite hebben gekalfd en daarna sterk zijn vermagerd. In
alle andere gevallen heeft flushing geen effect op de
vruchtbaarheid. Met flushing moet worden begonnen 2 a 3
weken voordat het dekseizoen aanvangt. Meestal \'flusht\'
men ongeveer 30 dagen. Het is dus duidelijk dat de voeding
vóór de partus van grotere betekenis voor de vruchtbaarheid
is dan de voeding na de partus (11, 18, 19, 20).
Als het interval partus - Ie inseminatie te lang is kan ook met
medicijnen geprobeerd worden dit interval te verkorten.
Aangaande dit onderwerp is de laatste jaren veel onderzoek
verricht, waarbij verscheidene methoden zijn getest en
vergeleken (1, 9, 21). Globaal kunnen deze worden inge-
deeld in twee groepen: enerzijds kan het dier gedurende een
aantal dagen worden behandeld met een progesteron bevat-
tend preparaat, anderzijds kan er gonadotroop releasing
hormoon (GnRH) worden toegediend. De eerstgenoemde
methode heeft als extra voordeel dat op deze wijze de oestrus
bij een groep runderen kan worden gesynchroniseerd,
hetgeen de oestrusdetectie en het insemineren vergemakke-
lijkt.

Wat de progesterontherapie betreft kan gebruik worden
gemaakt van hetzij een PRID-spiraal, hetzij een SMB-
oorimplant. Het tijdstip waarop ze moeten worden inge-
bracht ligt rond de 60e dag post partum. De dieren kunnen
dan worden geïnsemineerd tussen de 70e en 75e dag. Bij het
verwijderen van de spiraal of de implant moet een injectie
worden gegeven van 400 a 500 IE PMSG.
Het percentage dieren dat één tot 3 dagen na het verwijderen
van de spiraal of de implant in oestrus komt varieert sterk en
wel van 50 tot 90%. Het kan worden verhoogd als bij het
verwijderen van de spiraal of implant het kalf gedurende 48
tot 72 uur van de koe wordt gescheiden. In plaats van het kalf
tijdelijk te verwijderen kan men het ook in één keer spenen;
de resultaten zijn echter vergelijkbaar. Ook het drachtig-
heidspercentage van de na het verwijderen van de spiraal
geïnsemineerde koeien wisselt sterk; van 30 tot 60%. Hier
geldt hetzelfde als wat reeds eerder werd opgemerkt: in de
herfst en de winter zijn de resultaten slecht tot matig, terwijl
ze in het voorjaar en de zomer redelijk goed zijn (3).
Het behoeft dan ook geen verwondering te wekken dat de
\'progesteronmethode\' niet op grote schaal wordt toegepast.
Ze wordt enkel gebruikt bij individuele dieren als er sprake is
van een langdurige anoestrus veroorzaakt door inactieve
ovaria. Het tijdstip van toepassen ligt daarbij meestal na de
100e dag post partum.

De therapie met GnRH staat de laatste tijd volop in de
belangstelling. Eerst heeft men geprobeerd met iM-injecties
de ovaria tot activiteit te brengen, doch de resultaten vielen
nogal tegen. Momenteel worden experimenten gedaan met
GnRH-\'pompjes\' die subcutaan worden aangebracht en
verscheidene keren per dag een kleine hoeveelheid GnRH
afgeven. De vooriopige resultaten met deze pompjes zijn
veelbelovend.

Eén a twee weken na het aanbrengen komen de dieren in
oestrus. Ook hier heeft het verwijderen van het kalf weer een
gunstige invloed, doch alleen bij dieren die bij het afkalven in
een onvoldoende conditie verkeerden (15).

2. De tweede factor bij het op gang komen van de cyclus post
partum is de aanwezigheid van het kalf. Niet alleen het
zuigen heeft invloed op het in bronst komen van de moeder

maar ook de fysieke aanwezigheid van het kalf zelf. Dat dit
laatste belangrijk is, is gebleken uit experimenten met
gemastectomeerde koeien (24).

Men heeft op allerlei manieren getracht het in bronst komen
van de koe te bevorderen door het kalf gedurende kortere of
langere tijd te verwijderen. Uit verscheidene experimenten is
gebleken dat het kalf zonder problemen 48 tot 72 uur van de
moeder gescheiden kan worden en dat dit het optreden van
de oestrus stimuleert. Enkel verwijderen is echter niet
voldoende; de koe mag het kalf noch horen noch zien.
Men is het in de literatuur niet eens of de scheidingsduur 48
of 72 uur dient te zijn (2,4,10). Waarschijnlijk is het verschil
miniem. Ook wat dit punt betreft is de conditie van de koe op
het moment van afkalven van belang: verwijdering van het
kalf heeft meer effect bij koeien die in een onvoldoende
conditie hebben afgekalfd en of te weinig voer post partum
hebben gekregen dan bij koeien waarbij dit niet het geval is
geweest. Onderstaande tabel 2 illustreert één en ander
duidelijk, alhoewel er rekening mee moet worden gehouden
dat het slechts een beperkt aantal dieren betreft.

Het kalf kan ook verwijderd worden aan het begin van het
dekseizoen. De beste resultaten worden verkregen als
hiermee tot ongeveer de 70e dag post partum wordt
gewacht.

Ook het seizoen waarin de dieren afkalven heeft een
duidelijke invloed op het drachtig worden. Het voorjaar is
wat dit betreft veel gunstiger dan de herfst. Zoals reeds
vermeld kalven de meeste vleesrunderen aan het einde van
de winter en in het vooijaar. Op gespecialiseerde bedrijven
wordt er echter naar gestreefd het afkalfseizoen meer te
spreiden. Dit houdt in dat er meer afkalvingen in de herfst
zullen gaan plaatsvinden, hetgeen dus de fertiliteit negatief
zal beïnvloólen. Dit wordt veroorzaakt door meerdere
factoren:

— de huisvesting: door de stalhuisvesting wordt de oestrus-
expressie minder en de detectie moeilijker. Dit geldt in
het bijzonder voor aanbindstallen;

— de voeding: de voeding is in de winter meestal slechter
dan in het vooijaar hetgeen leidt tot een sterkere
achteruitgang in gewicht;

— de geringe hoeveelheid licht: welke de invloed is van
licht op de voortplanting van het rund is nog niet precies
bekend, maar zeker is dat op donkere stallen de oestrus
minder gemakkelijk optreedt en minder goed wordt
waargenomen.

Vanwege het bovenstaande is het bijzonder moeilijk om
herfstkalvende runderen het volgende jaar opnieuw in de
herfst te laten kalven. De tussenkalftijd is bij deze groep
dieren meestal langer dan 400 dagen.
De leeftijd van de koe speelt eveneens een rol.
Eerstekalfsdieren hebben meer problemen met het in bronst
komen dan oudere koeien. Door eerstekalfskoeien vroeg te
spenen kan men het in bronst komen bespoedigen.

5. De oestrusdetectie is zeker bij dikbildieren moeilijker dan bij
andere rassen wegens de lagere graad van oestrusexpressie.
Het zal zonder meer duidelijk zijn dat hierdoor het interval
partus-Ie bronst wordt verlengd. Met hulpmiddelen, zoals
krijtstiften, progesteronbepalingen en zoekstieren kan ge-
tracht worden de deteaie te verbeteren (12)(tabel 3).

Tabel 3. Het effect van enkele oestrusdetectiemethoden bij 59 oestn van
27 vleesvaarzen gedurende 45 dagen (15).

De spermakwaliteit van dikbilstieren is minder goed dan die
van stieren van andere rassen. Dit geldt voor alle spermaken-
merken, zoals het volume, de concentratie, de beweeglijk-
heid en de morfologie. Er blijkt een sterke negatieve
correlatie te bestaan tussen de kwaliteit als dikbil en de
kwaliteit van het sperma (eigen waarnemingen).
Het komt bij dikbilstieren veelvuldig voor dat ze moeten
worden afgekeurd als dekstier of als Kl-stier. Soms krijgt
men zelfs de indruk dat er geen dikbilstieren meer zijn met
sperma van goede kwaliteit. Toch is er veel vraag naar het
sperma van deze stieren, vooral voor gebruikskruisingen.
Het is dan ook geen wonder dat het gemiddelde drachtig-
heidspercentage van koeien geïnsemineerd met sperma van
een dikbilstier wat lager ligt dan dat van koeien geïnsemi-
neerd met sperma van zwartbonte of roodbonte stieren.
Wordt een dikbilstier samen met een koppel koeien in de wei
gedaan, dan is het belangrijk dat het aantal koeien wordt
beperkt (bijvoorbeeld tot 15). Er zijn dan minder opbrekers
en bovendien wordt het risico beperkt als de stier slecht
mocht blijken te bevruchten. Een bijkomend voordeel is dat
de koeien in een korte periode zullen afkalven, hetgeen het
toezicht bij de partus vergemakkelijkt.

Het verioop van de partus heeft een grote invloed op de
latere fertiliteit. Een Sectio caesarea is sterk nadelig.
Aangezien een normale partus bij dikbillen meestal onmo-
gelijk is, is een Sectio caesarea de aangewezen veriosme-
thode. Dikwijls treden er complicaties op, zoals een lokale
peritonitis, waardoor er in meer of mindere mate vergroeiin-
gen van de uterus met andere buikorganen ontstaan. Dit
heeft een ongunstig effect op de fertiliteit. Geringe vergroei-
ingen vallen nog mee, doch ernstige vergroeiingen leiden in
veel gevallen tot steriliteit. Zo is is het gemiddeld drachtig-
heidspercentage van de eerste inseminatie bij door middel
van een Sectio caesarea verloste dieren ongeveer 20% lager
dan dat bij dieren die normaal hebben gekalfd. Ook het
uiteindelijk drachtigheidspercentage ligt ongeveer 20% lager
(22, 23).

De fertiliteit van een Sectio caesarea is dus in grote mate
afhankelijk van de ontstane vergroeiingen in de buikholte.

Het al of niet optreden van deze vergroeiingen wordt
beïnvloed door tal van factoren; de belangrijkste zijn: de
operatietechniek, de hygiëne en het gebruikte hechtmateri-
aal. De ene dierenarts heeft dan ook veel meer last van
fertiliteitsproblemen bij door hem geopereerde Sectio caesa-
rea-koeien dan de andere dierenarts.
Hoe vaker een koe per Sectio caesarea is veriost hoe groter
de kans is dat ze wegens vergroeiingen niet meer drachtig
wordt.

Bij dieren van het dikbiltype is de oestrusintensiteit minder
uitgesproken dan bij dieren van andere rassen. Dit geeft
vooral problemen op bedrijven met een aanbindstal en op
bedrijven waar de dieren kunstmatig worden geïnsemi-
neerd. Om de oestrus juist te detecteren is een grote
vakkennis en veel aandacht van de veehouder vereist (14),
zo niet, dan mogen er zeker moeilijkheden worden
verwacht.

Apparaten waarmee de vaginaweerstand kan worden geme-
ten zijn totaal onbetrouwbaar, zoals gebleken is uit door ons
uitgevoerde experimenten.

Alhoewel de relatie tussen de voeding en het drachtig
worden zwak is kan bij vleesvee in de winterperiode de
voeding toch een rol spelen bij fertiliteitsproblemen.
Melkvee krijgt over het algemeen veel krachtvoer dat
voldoende mineralen en vitaminen bevat. De hoeveelheid
krachtvoer die aan vleesvee wordt verstrekt ligt beduidend
lager, waardoor er tekorten aan bepaalde nutriënten kunnen
optreden. Mocht dit het geval zijn, bijvoorbeeld bij een
slechte kwaliteit ruwvoer of een zeer eenzijdige voeding, dan
dient een vitamine- en mineralensupplement te worden
gegeven. Dit is niet alleen noodzakelijk om de fertiliteit te
optimaliseren maar ook om de dieren in een goede conditie
te houden.

In de weideperiode hoeft men over het algemeen niet
bevreesd te zijn voor tekorten aan nutriënten. In twijfelge-
vallen is onderzoek van bodem- en grasmonsters zeker
aangewezen.

Het begeleiden van de voortplanting is op een vleesbedrijf
anders gericht dan op een melkveebedrijf (8). De fertiliteit
wordt gemeten met deels dezelfde en deels andere parameters.
Dit verschil wordt voornamelijk veroorzaakt door het feit dat op
de meeste vleesveebedrijven de koeien in het vooijaar in de wei
gaan samen met een stier.

De fertiliteit kan het best beoordeeld worden met behulp van de
volgende criteria:

1. Het percentage koeien dat in de herfst, als de koeien op stal
komen, drachtig blijkt te zijn.

Dit criterium spreekt voor zich. Het betreft het uiteindelijk
drachtigheidspercentage. Het dient minstens 90% te bedragen.
Sommige koeien zullen meteen drachtig zijn geworden van de
eerste dekking, andere pas na de 4e of 5e.

Blijkt het drachtigheidspercentage te laag te zijn, dan is het
uiteraard niet meer mogelijk de schade te herstellen. Indien de
veehouder besluit de niet drachtig geworden koeien tijdens de
stalperiode opnieuw te laten dekken dan wordt de tussenkalftijd
bijzonder lang.

Dergelijke dieren kalven het volgend jaar pas in augustus of
september af, hetgeen economisch gezien onaantrekkelijk is.
Koeien die tijdens de weideperiode niet drachtig zijn geworden,
kunnen daarom beter worden opgeruimd.
De oorzaken voor een te laag uiteindelijk drachtigheidspercen-
tage zijn veleriei. De voornaamste zijn: een slecht bevruchtende
stier, het veelvuldig aanwezig zijn van vergroeiingen na een
Sectio caesarea en aangeboren afwijkingen zoals witte vaarzen-
ziekte (17). Onderzoek van het sperma en rectaal onderzoek van
de niet drachtig geworden dieren leveren de diagnose. Het is van
het grootste belang dat het sperma van de stieren die in het
voorjaar bij de koeien worden gedaan vooraf gecontroleerd
wordt. Stieren met een onvoldoende kwaliteit van het sperma
behoren uiteraard niet te worden ingezet. Vergroeiingen na een
Sectio caesarea komen frequent voor. Bij problemen is het
aangewezen de operatietechniek en methode te verbeteren.
Witte vaarzenziekte is een erfelijk gebrek; door selectie kan het
in belangrijke mate worden voorkomen.

Het aantal levendgeboren kalveren per jaar per 100 koeien (de
norm is 85) is een criterium dat enkele andere parameters insluit.
Is bijvoorbeeld het uiteindelijk drachtigheidspercentage erg laag
of is de tussenkalftijd te lang dan heeft dit direct zijn weerslag op
het hier genoemde criterium. Indien het drachtigheidspercen-
tage goed is en/of de tussenkalftijd normaal, dan kan het toch
voorkomen dat het aantal levend geboren kalveren te laag is. Dit
is het geval als het abortuspercentage te hoog is, of als er veel
perinatale sterfte optreedt. Aan abortus kunnen veel oorzaken
ten grondslag liggen, zoals infecties, ernstige vergroeiingen na
een Sectio caesarea en beschimmeld voer (6).
Perinatale sterfte kan eveneens vele oorzaken hebben, variërend
van een infectie met bijvoorbeeld Bovine Virus Diarree tot een
onvoldoende toezicht bij de partus. In beide gevallen dient er
een gedegen onderzoek ingesteld te worden.

Als er te weinig kalveren worden gespeend hoewel het aantal
geboren kalveren voldoende is, wijst dit op problemen bij de
opfok. Bijna steeds zijn deze afkomstig van hetzij de digestietrac-
tus hetzij het respiratie-apparaat. Verbeteringen in de huisves-
ting en de voeding eventueel gecombineerd met vaccinaties
leiden meestal tot resultaat.

De tussenkalftijd is een criterium dat direct verband houdt met
het interval partus - conceptie. Een gemiddelde tussenkalftijd van
395 dagen of minder is acceptabel. Een te lange tussenkalftijd
wijst óf op een te lang interval partus - Ie dekking óf op
problemen met het drachtig worden.

Wat betreft de leeftijd waarop de vaarzen gemiddeld dienen af te
kalven kan gesteld worden dat deze onder de 28 maanden moet
liggen. Een te hoge leeftijd bij afkalven kan veroorzaakt worden
door een heel scala van oorzaken, zoals een slechte voeding,
parasitaire infecties, longaandoeningen of problemen met het
drachtig worden. Een grondige analyse van de bedrijfsgegevens
leidt meestal tot het vinden van de oorzaak.

De voortplanting van vleesvee levert een aantal specifieke
problemen op die op een geheel ander vlak liggen dan in de
melkveehouderij. Een goede vruchtbaarheid, hetgeen wil zeg-
gen meer dan 85 levend geboren kalveren per 100 aanwezige
koeien per jaar, kan enkel worden bereikt als aan een aantal
belangrijke voorwaarden wordt voldaan.
Deze betreffen:

— zorg dragen voor een juiste conditie bij het afkalven en
zorgen voor een goede voeding in de post partum periode;

— de bewaking van de partus. Als een sectio caesarea moet
worden verricht dient de operatietechniek zodanig te zijn
dat vergroeiingen van de uterus zoveel mogelijk worden
voorkomen;

— het tijdstip waarop de stier bij de koeien wordt gedaan. Dit
dient te gebeuren op ongeveer 5 weken post partum. Het
aantal koeien per stier moet beperkt worden tot 15 ä 20;

— de vakbekwaamheid van de veehouder. Deze is vooral van
betekenis in verband met de oestrusdetectie, het in een vroeg
stadium signaleren van afwijkingen en het bijhouden van
een goede administratie.

Als aan bovenstaande voorwaarden wordt voldaan is een
gemiddelde tussenkalftijd van 380 dagen en een uiteindelijk
drachtigheidspercentage van 90% haalbaar.

1. Beckers JF, Wouters-Ballmann P, Ectors F et Derivaux J. Induction de
l\'oestrus chez les génisses en anoestrus fonctionnel. Ann Méd Vét 1978;
122: 597-605.

2. Bluntzer JS, Forrest DW, Harms PG, Beverly JR, and Long CR. Etfect of
suckling manipulation on post partum reproduction in primiparous
Brahman-cross cows. Theriogenology 1989; 32: 893-900.

3. Brown LN, Odde KG, King ME, Lefever DG, and Neubauer. Comparison
of melengestrol acetate-prostaglandin Fa« to Synchromate B for estrus
synchronization in beef heifeis. Theriogenology 1988; 30: 1.

4. Chang CH, Gimenez T, and Henricks DM. Modulatk)n of reproductive
hormones by suckling exogenous gonadal hormones in young beef cows
post partum. J Reprod Fert 1981; 63: 31-8.

5. Connor HC, Houghton PL, Umenager RP, Malven PV, Parfet JR, and
Moss GE. Effect of dietary energy, body condition and calf removal on
pituitary gonadotropins, gonadotropin - releasing hormone (GnRH) and
hypothalamic opioids in beef covn. Domestic Animal Endocrinology
1990; 7:403-11.

7. De Kruif A. Factors influencing the fertility of a cattle population. J
Reprod Fert 1978; 54: 507-18.

8. De Kruif A, Mijten P De praktische toepassing van een bedrijfsbegelei-
dingsprogramma voor melkvee. Vlaams Diergeneeskd Tijdschr 1989; 58:
195-9.

9. Dodson SE, McLeod BJ, Lamming GE, and Peters AR. Ovulatory
responses to continuous administration of GnRH in nine-month-old

10. Dunn RT Jr, Smith MF, Garverick HA, and Foley CW. Effects of 72 hr calf
removal and/or gonadotropin releasing hormone on luteinizing hormone
release and ovarian activity in post-partum beef cows. Theriogenology
1985; 23: 767-75.

11. Echtemkamp SE, Ferrell CL, and Rone JD. Influence of pre- and post-
partum nutrition on LH secretion in suckled post-partum beef heifers.
Theriogenology 1982; 18: 283-95.

12. Gifford DR, D\'Occhio MJ, Sharpe PH, Weatherly T, Pittar RY, and Reeve
DV. Return to cyclic ovarian activity following parturition in mature cows
and first-calfbeefheifers exposed to bulls. Anim Reprod Sei 1989; 19:209-
16.

13. Holness DH, Hopley DH. The effects of plane of nutrition, live weight,
temporary weaning and breed on the occurence of oestrus of beef cows
during the post-partum period. Anim Prod 1978; 26: 47-54.

14. McCaughey WJ, Martin J. A study of heat detection in beef heifers. Irish
Vet J 1984; 38: 105-11.

15. McVey WR Jr, Williams GL. Effects of temporary calf removal and
osmotic pump delivery of gonadotropin - releasing hormone on synchroni-
zed estrus, conception to a timed artificial insemination and gonadotropin
secretion in norgestomet - estradiol valerate - treated catde. Theriogeno-
logy 1989; 32: 969-78.

16. Murphy MG, Boland MP, and Roche JF. Pattern of follicular growth and
resumption of ovarian activity in post partum beef suckler cows. J Reprod
Fert 1990; 90: 523-33.

17. Mijten P, de Kruif A. Witte vaarzenziekte als oorzaak van bedrijfs-
subfertiliteit. Tijdschr Diergeneeskd 1990; 115: 736-8.

18. Ramirez-Godinez JA, Kiracofe GH, Schalies RR, and Niswender GD.
Endocrine patterns in the post partum beef cow associated with weaning: a
comparison of the short and subsequent normal cycles. J Anim Sei 1982;
55: 153-8.

19. Rice LE. In: Current therapy in theriogenology: Reproductive health
management in beef cows. Saunders Company, Lxjndon, 1986.

20. Richards MW, Spitzer JC, and Warner MB. Effect of varying levels of post
partum nutrition and body condition at calving on subsequent reproduc-
tive performance in beef cattle. J Anim Science 1986; 62: 300-6.

21. Roche JF, Prendiville DJ, and Davis WD. Calving rate following fixed
time insemination after a 12-day progesterone treatment in dairy cows,
beef cows and heifers. Vet Ree 1977; lOI: 417-9.

22. Vandeplassche M en Moyaert I. Een onderzoek naar de mogelijke
oorzaken van de verminderde vruchtbaarheid bij het rund na keizersnede.
Vlaams Diergeneeskd Tijdschr 1986; 55: 400-6.

23. Vandeplassche M end Bouters R. The impact of gynaecological and
obstetrical problems resulting out of pregnancy and parturition. Factors
influencing fertility in the post partum cow. Current Topics in Vet Med and
An Sei 1982; 20: 30^.

24. Viker SD, McGuire WJ, Wright JM, Beeman KB, and Kiracofe GH. Cow-
calf association delays post partum ovulation in mastectomised cows.
Theriogenology 1989; 32: 467-74.

25. Waldhalm DG, Hall RF, Delong WJ, Olson DP, and Everson DO.
Restricted dietary protein in pregnant beef cows: The etfect on length of
gestation and calfhood mortality. Theriogenology 1979; 12: 61-8.

26. Warren WC, Spitzer JC, and Bums GL. Beef cow reproduction as aCfected
by post partum nutrition and temporary calf removal. Theriogenology
1988; 29: 997-1007.

SAMENVATTING
Het belang van een grondige anamnese, lichamelijk onderzoek
en van aan vullende diagnostiek zoals röngencontrastonderzoek,
urethrocystoscopie en biopsie wordt besproken aan de hand van
twee gevallen van teven met strangurie.

The importance of additional diagnostic studies, such as contrast
radiography, urethrocystoscopy and biopsy will be illustrated
with two cases in bitches with a disorder of the urethra
accompanied by stranguria.

Teven kunnen bij aandoeningen van de urethra veranderingen
tonen in het mictiepatroon als anurie, dysurie, strangurie,
Pollakisurie ( frequente urinelozing ) en incontinentia urinae,
maar ook verschijnselen als hematurie en vaginale uitvloeiing.
Deze symptomen kunnen echter ook voorkomen bij aandoenin-
gen van andere delen van het urogenitaalapparaat. Incontinentie
bijvoorbeeld kan behalve door een incompetent sfinctermecha-
nisme ook door ectopische ureteren of een instabiele M. detrusor
veroorzaakt worden. Urethra-obstructie kan mechanisch, func-
tioneel of neurologisch van aard zijn. Mechanische urethra-
obstructie kan veroorzaakt worden door urolithen, neoplasiën
van blaashals en/of urethra, stricturen van de urethra of ernstige
urethritis. Functionele urethra-obstructie (of: detrusor-urethrale
dyssynergie ) komt vooral bij reuen voor. Aandoeningen van
zowel het centrale als het perifere zenuwstelsel kunnen gepaard
gaan met urethra-obstructie.

Indien er sprake is van een urethra-obstructie moet dit be-
schouwd worden als een spoedgeval. Als de obstructie lang blijft
bestaan kunnen blaasverlamming, blaasruptuur en/of stricturen
in de urethra ontstaan. Bovendien kan urinestuwing postrenale
uremie, hyperkaliemic en metabole acidose tot gevolg hebben
en de algehele toestand van de patient snel doen verslechteren.
Als een urethra-obstruktie gecompliceerd wordt door een
aanwezige urineweginfectie kunnen pyelonefritis en urosepsis
ontstaan. Aan de hand van twee patienten met een aandoening
van de urethra, waarbij sprake is van strangurie, zullen
belangrijke aspecten van diagnostiek en therapie besproken
worden.

\' Drs. F. W. Viehoff, specialist in opleiding. Chirurgie der Gezelschapsdieren, Vakgroep
Geneeskunde der Gezelschapsdieren, Vakgroep Geneeskunde der Gezelschapsdieren,
Rijksuniversiteit Utrecht, Yalelaan 8, 3584 CM Utrecht.
\' Leotrox®, Leo Pharmaceutical Products, Weesp
> Minipress®, Pfizer BV, Rotterdam

( UKG ) met als probleem een zeer frequente mictie waarbij na
lang persen kleine hoeveelheden normaal uitziende urine
geproduceerd worden. Sinds het ontstaan 6 maanden geleden
zijn de klachten verergerd. Bij lichamelijk onderzoek is het
rectaal toucher dermate pijnlijk dat besloten wordt dit onder
sedatie uit te voeren. Aangezien de verwijzend dierenarts reeds 2
maanden eerder een urethra met een doorsnede van ongeveer I
cm rectaal heeft gepalpeerd wordt dit gecombineerd met een
retrograad urethro-cystogram op verdenking van een tumoreuze
ontaarding van de urethra. Bij het rectaal toucher onder sedatie
valt een urethra op die over over de gehele te palperen lengte
hard is en een doorsnede van 11/2 cm heeft. Het röntgencontrast-
onderzoek toont een grillige belijning van de urethra, lekkage
van contrastvloeistof naar peri-urethraal en een fistel tussen
urethra en vagina. Op grond van deze bevindingen wordt de
diagnose neoplasie van de urethra gesteld. Gezien de uitgebreid-
heid van de veranderingen is resectie niet mogelijk en wordt de
hond geëuthanaseerd. De diagnose wordt bij postmortaal
onderzoek bevestigd, er wordt histologisch een overgangscelcar-
cinoom vastgesteld.

Een 6 jaar oude Bouvier teef wordt aan de verwijzend dierenarts
aangeboden met de klacht dat de hond sinds enkele dagen steeds
kleine beetjes plast en er geringe vaginale uitvloeiing aanwezig
is. Bij lichamelijk onderzoek blijkt het caudale deel van de
urethra wat verdikt. Onderzoek van spontaan geloosde urine
met behulp van een stickmethode geeft als score -|- voor
bloed en -I- -I-I- voor eiwit. De pH is 7 en het s.g. 1.025. Er
wordt een behandeling met trimethoprim 133 mg-sulfatroxa-
zole2 667 mg per dag ingesteld. Een week later zijn de
problemen verergerd. Er is nu sprake van persen tijdens het
urineren en er wordt hierbij druppelsgewijs urine geproduceerd.
Bij lichamelijk onderzoek wordt een sterk vergrote blaas
gepalpeerd zodat besloten wordt de hond te catheteriseren. De
catheter passeert zonder abnormale weerstanden en een grote
hoeveelheid troebele, stinkende urine wordt afgezogen. Gedu-
rende enkele opvolgende dagen wordt het catheteriseren her-
haald. Na telefonisch overieg met de UKG wordt deze
behandeling, in afwachting van verwijzing voor nader onder-
zoek, aangevuld met 3 dd 1 mg prazosine^. Het effect hiervan is
dat de hond met een wat forsere straal begint te plassen, maar
nog wel te vaak kleine beetjes urine produceert. Een vergrote
blaas wordt niet meer waargenomen.
Vijf dagen later wordt de hond voor het eerst aangeboden aan de
UKG, de problemen bestaan dan ruim 2 weken. Bij lichamelijk
onderzoek wordt bij het rectaal toucher een harde, onregelma-
tige, iets verdikte urethra gevonden. De blaas is niet overvuld.
Gezien het aspect van de urine lijkt een bacteriële cysto-

urethritis het meest voor de hand te hggen, maar gezien de bij
palpatie abnormale urethra moet differentieel-diagnostisch ook
aan een neoplasie gedacht worden. Cysto-urethroscopie laat een
te rood, glad urethraslijmvlies zien. Alleen in het meest caudale
deel van de urethra zijn wat onregelmatigheden zichtbaar. Er
zijn geen bloedingen of sticturen waar te nemen. In de blaas zijn
geringe onregelmatigheden in het fundusgebied waar te nemen.
Met behulp van een zijstandige urine catheter\' wordt een
zuigbiopsie van de urethra genomen voor cytologisch onder-
zoek. De uitslag luidt: veel ontstekingscellen, voornamelijk
polymorfkernige granulocyten; geen aanwijzingen voor malig-
niteit. Als diagnose wordt dus cysto-urethritis gesteld. Uit de
urine van de hond, die op dat moment nog steeds met antibiotica
behandeld wordt, kunnen geen bacteriën gekweekt worden. De
behandeling met antibiotica en prazosine wordt nog 14 resp. 7
dagen voortgezet. Drie weken na de behandeling heeft de hond
volgens de eigenaar geen problemen meer.

Bij aandoeningen van de urethra kan bij lichamelijk onderzoek
zowel een lege als een volle blaas aangetroffen worden. Bij een
volle blaas is er sprake van een urethra-obstructie. Een
belangrijk hulpmiddel bij het vaststellen van de aard van de
obstructie is catherisatie. In het algemeen kan bij een functionele
obstruktie of bij een obstruktie ten gevolge van neurologische
aandoeningen catherisatie zonder weerstanden geschieden, ter-
wijl de catheter bij een mechanische obstructie meestal op de
plaats van de obstructie stuit. Het kunnen passeren van een
catheter sluit een mechanische obstructie echter niet uit.
Slijmvliesveranderingen, gesteelde processen en urolithen kun-
nen een obstructie veroorzaken terwijl een catheter normaal
passeert. Omgekeerd kan een urethra niet passabel zijn voor een
catheter terwijl er geen sprake is van obstruktie. Bij patient 1 kon
tijdens het contrastonderzoek geen catheter in de blaas gebracht
worden, terwijl er noch bij de verwijzend dierenarts noch op de
UKG een volle blaas is gevonden. Bij patient 2 kon altijd zonder
problemen een catheter ingebracht worden terwijl er meerdere
malen een zeer volle blaas aangetoond werd.
Tumoren van de urethra komen bij teven veel vaker voor dan bij
reuen. Het merendeel is maligne waarbij histologisch vooral
overgangscelcarcinoom en plaveiselcelcarcinoom vastgesteld
worden. Een deel is echter benigne, waarbij in ongeveer 15 %
van de gevallen sprake is van een papilloom en resectie mogelijk
is. De maligne tumoren hebben in het algemeen een slechte
prognose. Als de diagnose gesteld wordt is de ziekte meestal in
een vergevorderd stadium en is resectie onmogelijk of ten
gevolge van metastasering niet zinvol ( 1 ). Er zijn bij honden
wel chirurgische technieken toegepast waarbij uitgebreide
resecties van blaas en urethra gecombineerd worden met
urineomleidingstechnieken waarbij een stoma van de ureteren
of het trigonum van de blaas met het colon gemaakt wordt. Deze
technieken gaan echter gepaard met complicaties zoals uremie,
diarree en pyelonefritis die de kwaliteit van het leven van de
hond ernstig beïnvloeden ( 2). Gelokaliseerde tumoren van het
caudale deel van de urethra kunnen wel behandeld worden
middels resectie en prepubische urethrostomie. Behoud van
continentie is met deze techniek mogelijk ( 3 ).
Urethritiden komen meestal voor in combinatie met een
bacteriële cystitis. Obstructie van de urethra wordt hierbij niet
vaak gezien. De behandeling zal zich in eerste instantie richten
op het bestrijden van de bacteriële infectie, maar als er een

Bij honden komt ook een vorm van Urethritis voor waarvan de
Pathogenese nog niet bekend is. Histologisch vindt men een
chronisch actieve granulomateuze Urethritis. De klinische,
endoscopische en röntgenologische bevindingen kunnen iden-
tiek zijn aan de bevindingen die bij urethratumoren gevonden
worden. Urethra-obstructie komt hierbij wel regelmatig voor.
Differentiatie moet geschieden op basis van histologisch of
cytologisch onderzoek. Tijdens urethroscopie kan een gericht
biopt genomen worden. Een zuigbiopsie met een zijstandige
urinecatheter is echter eenvoudiger en zonder speciale appara-
tuur uit te voeren. Onder rectale of vaginale begeleiding kan de
plaats van de biopsie bepaald worden. De behandeling van deze
granulomateuze Urethritiden is gericht op het onderdrukken van
de inflammatoire reactie met behulp van corticosteroden, in
ernstige of onvoldoende reagerende gevallen aangevuld met het
cytostaticum cyclofosfamid. Antibiotica dienen op basis van
kweek en antibiogram verstrekt te worden. De prognose van
deze Urethritiden is veel gunstiger dan van neoplasiën van de
urethra ( 4 ).

Stricturen van de urethra zijn meestal het gevolg van trauma
maar kunnen ook ontstaan in het verioop van een chronische
Urethritis. Stricturen kunnen behandeld worden door middel
van dilatatie of resectie en end-to-end anastomose. Omdat de
urethra bij teven voor een groot deel intra-pelvicaal gelegen is
kan hierbij Osteotomie van het Os pubis of een mediane
symphysiotomie noodzakelijk zijn.

Urolithen zijn bij teven zeer zelden aanleiding tot obstructie van
de urethra. Kleine steentjes kunnen door teven meestal uitge-
plast worden door de in verhouding tot reuen korte, wijde en
rechte urthra. Indien er bij een teef toch een obstructie ontstaat
kunnen de urolithen altijd terugespoeld worden naar de blaas.
Bij aandoeningen van de urethra die gepaard gaan met
obstructie moet gezorgd worden voor de urine afvoer. Het
toedienen van stoffen met een a-sympathicolytische werking,
zoals prazosine, kan bijdragen aan het relaxeren van de gladde
spiercellen van blaashals en urethra en kan dus een positief effect
hebben. Een alternatieve methode is herhaalde catheterisatie of
het inbrengen van een verblijfscatheter, maar dit gaat altijd
gepaard met enig trauma aan de urethra en risico op urinewegin-
fecties. Indien een langere periode van urine-omleiding nodig
geacht wordt, kan een balloncatheter door de ventrale buik-
wand in de blaas geplaatst worden. Ook hier is het optreden van
urineweginfecties een probleem en moet er aandacht aan de
hygiëne gegeven worden.

Bovenstaande voorbeelden maken duidelijk dat bij aandoenin-
gen van de urethra snelle aanvullende diagnostiek op zijn plaats
is. In het geval van patiënt 1 waren de röntgenologische
veranderingen door de uitbreiding van de tumor bewijzend en
was biopsie niet meer nodig. Misschien had de diagnose
overgangscelcarcinoom in een vroeger stadium gesteld kunnen-
worden met behulp van een zuigbiopsie. De hond had dan een
pijnlijke periode bespaard kunnen worden en was waarschijn-
lijk eerder geëuthanaseerd, maar wellicht was een chirurgische
behandeling mogelijk geweest. Bij patiënt 2 werd door middel
van een urethro-cystoscopie en een zuigbiopsie de diagnose
Urethritis snel na het ontstaan van de problemen gesteld.
Hierdoor kon besloten worden om de medicamenteuze behan-
deling voort te zetten. Geconcludeerd kan worden dat door
aanvullend onderzoek een inzicht wordt verkregen in de
onderiiggende oorzaak van strangurie bij de teef waardoor een
optimale behandeling in te stellen is. Bovendien kan de prognose
nauwkeuriger gesteld worden.

De auteur dankt de collegae, specialisten R. Nickel (chirurgie, urologie), E.
Teske (interne, cytologie) en W. Wolvekamp (radiologie) voor hun bijdragen
aan het patiëntenonderzoek (R.N., E.T en W.W.) en de hulp bij de bewerking
van het manuscript (R.N.)

1. Brown SA, Barsanti JA. Diseases of bladder and urethra. In: Ettinger SJ, ed.
Textbook of veterinary internal medicine. Philadelphia, WB Saunders Co,
1989:2108-141.

2. Bjorling DE, Petersen SW, Surgical techniques for urinary tract diversion
and salvage in small animals. Comp Cont Ed 1990; 12: 1699-1708..

3. Bradley RL, Prepubic urethrostomy. An acceptable urinary diversion
technique. In: Problems in Veterinary Medicine: Urogenital Surgical

Conditions. Philadelphia, JB Lippincott Co, 1989: 120-7.
4. Moroff SD, Brown BA, Matthiesen DT, Scott RC. Infiltrative disease in
female dogs: 41 cases ( 1980- 1987 ). J Am Vet Med Assoc 199: 247-
251,1991.

SAMENVATTING
Gewervelde dieren worden gekenmerkt door de flexibele wijze
waarop ze per individu met belastende omstandigheden omgaan.
Het duidelijkst is dit bij zoogdieren en vogels. Een cruciaal
aspect van deze belasting is de onzekerheid, die een organisme
ervaart als de oplossing niet vaststaat of het antwoord buiten
bereik is. Er ontstaat dan stress gekenmerkt door het niet meer
betrouwbaar kunnen voorspellen of beïnvloeden van toekom-
stige situaties. Met deze stress gaan neuro-endocriene verande-
ringen gepaard, die het immuunsysteem onder druk zetten en
daarmee vaak de ziektegevoeligheid verhogen. Dezelfde neuro-
endocriene veranderingen reduceren het voortplantingsvermo-
gen Tevens treden bij chronische stress gedragsstoringen op die
weliswaar een adaptieve betekenis hebben, maar op een
ongezonde toestand van het dier wijzen De dieren kunnen
daarbij ofwel overwegend sympatisch of parasympatisch reage-
ren: dit lijkt individu-bepaald De daadwerkelijk ervaren bela-
sting is eveneens een functie van de aard der sociale contacten
met soortgenoten of de mens.

Individual vertebrates are characterised by the flexible way they
cope with stressors: mammals and birds provide good examples
of coping behaviour When stressed and an adequate solution is
not available, vertebrates experience a state of uncertainty.
Stress symptoms occur under conditions of lowered predictabil-
ity and/or controllability of the environmetal situation. Neuro-
endocrine changes associated with stress may reduce the
immune and reproductive capability. Although the performance
of disturbed behaviour has adaptive value, it simultaneously
demonstrates an overtaxed and unhealthy state. Individual

Voordracht gehouden op 11 oktober 1991, ter gelegenheid van hel Jaarcongres 1991
levens 138e Algemene Vergadering van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor

Prof. dr. P. R. Wiepkema, vakgroep Veehouderij, sectie Elhologie Landbouwuniversiteit
Wageningen, Zodiac, Marijkeweg 40, 6709 PG Wageningen.

vertebrates appear to cope with stressors in a predominantly
sympathetic or parasympathetic way. The severity of the stress
experienced by an individual is also determined by the quality of
its social contacts with conspeciflcs and men

Het standpunt, dat de huidige vertegenwoordigers van gedomes-
ticeerde soorten of rassen nog steeds de originele organisatie en
strategieën bezitten om per individu te overleven en bij te dragen
aan de volgende generatie, is meer dan plausibel: het is
onweerlegbaar juist. Deze individuele opdracht om te overleven
en te reproduceren gaat niet zonder kosten en risico\'s. De rol van
de dierenarts is daarbij dié individuen te helpen, die om de één of
andere reden moeite hebben deze opdracht te realiseren.
De doeltreffendheid van dit veterinaire optreden staat of valt
met het vermogen van de dierenarts het individuele dierpro-
bleem te herkennen (diagnose) en voorts met zijn inzicht in de
wijze waarop deze dieren biologisch functioneren; dat is hoe
deze individuen de homeostase van henzelf en tesamen die van
de soort realiseren. In het volgende zal het gaan om de wijze
waarop vertebraten dit doen, een wijze die voor al deze
vertebraten zeer overeenkomstig is dankzij een gelijksoortige
inrichting van hun breinen. Kenmerkend is, dat al deze
gewervelde dieren afhankelijk van soort en leeftijd in staat zijn
soortspecifieke middelen (gedrag, endocriene of immuunactivi-
teiten, etc.) op een flexibele en individuele wijze te hanteren.
Dit kan worden geïllustreerd met gegevens uit het onderzoek
van Collier en zijn collega\'s (9) (fig. 1). Deze groep onderzoekers
heeft veel aandacht gegeven aan de manier waarop zoogdieren
onder wisselende omstandigheden hun voedselopname per dag
regelen. Zij toonden aan, dat individuele dieren (ratten) hun
opname per dag constant proberen te houden, maar dat de
manier waarop het voer wordt verzameld en gegeten een functie
is van de prijs die voor dat voer moet worden betaald. Is deze
prijs hoog, dat wil zeggen er moet bijv. hard voor één maaltijd
worden gewerkt, dan is elke maaltijd groot en het aantal ervan

Figuur 1. De wijze waarop de hoeveelheid arbeid voor één nnaaltijd (0,10 of
4Q maal toetsdrukken) invloed heeft op het aantal en de duur van deze
maaltijden (vlagen) per etmaal bij ratten (naar Collier et al., 1990).

laag. Is daarentegen de prijs per maaltijd laag, dan levert dat vele
kleine maaltijden per dag op. Deze twee manieren van doen
brengen geheel verschillende manieren van tijdsbesteding mee,
waarvan berekend kan worden dat telkens de meest kostenbe-
sparende strategie wordt gevolgd.

Deze intelligente en flexibele wijze van fourageren op indivi-
dueel niveau is typisch voor vertebraten, als zoogdieren en
vogels, en hangt nauw samen met de aard van hun brein.
Vertebraten hebben niet alleen het vermogen om kennis te
verzamelen, te bewaren en op de juiste momenten toe te passen
(dit alles kunnen ongewervelden ook min of meer), maar ook
dat deze dieren hun individuele kennis geregeld toetsen en de
betrouwbaarheid ervan kunnen betwijfelen. Correctie van deze
kennis gebeurt op een emotionele manier.

Teneinde de homeostase van allerlei levensbelangrijke eigen-
schappen te garanderen, hebben vertebraten reeksen soort-
specifieke middelen ter beschikking: manieren van fourageren,
voortplanten, broedverzorging of rusten, ziekte-afweer, groei
etc. etc. Elk individu bezit niet alleen kennis omtrent hoe deze
middelen te gebruiken, maar ook omtrent de kans op succes bij
gebruik ervan. Deze kennis berust op informatie, die het dier
bezit over de inrichting van zijn leefgebied (ruimtelijke kennis)
en over causale samenhangen van wat zich om hem heen
afspeelt (temporele kennis).

Problemen doen zich voor als deze ruimtelijke en temporele
kennis, die essentieel is voor het op de oorspronkelijke manier
handhaven van de gewenste homeostase, tekort schiet en
onbetrouwbaar blijkt. Dan ontstaan stress-symptomen die een
acuut karakter hebben, of bij aanhoudende onzekerheid, chro-
nisch van aard en uitdrukking worden (28).
Onzekerheid treedt op in de volgende omstandigheden:
1. Wanneer de omgeving plotseling geheel veranderd is en de
eigen ruimtelijke kennis geen aanknopingspunten meer biedt.
Zo\'n situatie doet zich voor bij verplaatsingen van organismen;
ter illustratie kan dienen dat na verplaatsing in een vreemde kooi
opvallende stress-symptomen zichtbaar worden (16). Bij var-
kens zijn deze symptomen zelfs niet te onderscheiden van die
welke optreden na enige shocks van een prikkelaar (11).

2. Wanneer gebeurtenissen niet meer regelmatig aan andere
voorafgaan en onbetrouwbare signalen worden. Zo kan een
nonchalante manier van omgaan met en voeren (een groep
potentiële signalen) van dieren het optreden van agressief en
geïrriteerd gedrag bevorderen (8).

3. Tenslotte ook, wanneer handelingen niet meer dat opleveren
wat op goede gronden ervan verwacht mag worden; ook nu
worden stress-symptomen zichtbaar (3). Dit laatste gebeurt ook
wanneer handelingen, die specifieke doelen dienen, niet meer
kunnen worden uitgevoerd, bijv. het onvermogen om te
vluchten.

Stress treedt op als om de een of andere reden de leefsituatie
ruimtelijk en/of temporeel onzeker is: we kunnen dat samenvat-
ten in de stelling dat stress optreedt als voor het individu de
voorspelbaarheid en/of beïnvloedbaarheid van zijn omgeving
sterk is gedaald en, bij chronische stress, ook zo blijft. Deze
toestand van onzekerheid in het brein heeft via neuro-endo-
criene wegen rechtstreeks invloed op de ziekt^evoeligheid, de
reproduktie en het gedrag.

ZIEKTEGEVÜELIGHEID
Het is de laatste jaren steeds duidelijker geworden, dat er een
innig verband bestaat tussen activiteit in het centrale zenuwstel-
sel en in het immuunsysteem (1). Zo gaat bijv. een typische
immuunreactie gepaard met specifieke neuronenactiviteit in het
hypothalamus-gebied (6). Over en weer bestaan voor beide
systemen receptoren voor transmitterstofi^en, die door neuronen
en lymfocyten zijn afg^even (fig. 2).

Welke wisselwerkingen en regelkringen hier nog blootgelegd
zullen worden valt nu nauwelijks te overzien. Vast staat echter,
dat de zojuist genoemde onzekerheidstoestanden (stress) van
een organisme significant de activiteit van het immuunsysteem
beïnvloeden. Zo is bijvoorbeeld aangetoond, dat een geredu-
ceerde beïnvloedbaarheid van pijnlijke gebeurtenissen de cellu-
laire afweer in vivo remt (bijv. het gereduceerde vermogen om
kwaadaardige tumorcellen op te ruimen (25)). In dit kader
passen de gegevens van bijv. Hessing en zijn collega\'s (14); zij
tonen, dat afhankelijk van de sociale positie in een groep
mestvarkens de gevoeligheid voor het Aujeszky-virus meer of
minder fataal is. Ondergeschikte dieren, per definitie de meest
onzekere deelnemers in een opgesloten groep, hebben de
zwakste weerstand.

Ook de achtergrond van Scheepens\' etaL (22) pleidooi voor een
SSF-varkenshouderij behelst de gedachte, dat (vaak vermijd-
bare) stress de ziektegevoeligheid der dieren aantast.
Deze beïnvloeding door het brein van het immuunsysteem loopt
niet alleen via bijv. immuunsuppressieve eigenschappen van een
verhoogde hypophyse-bijnierschorsactiviteit (corticosteroïden
zijn daar sterk in), maar ook via een rechtstreekse weg van
zenuwstelsel naar lymfesysteem. Hierbij speelt het autonome
zenuwstelsel en in het bijzonder het sympatische deel een
centrale rol.

Het is niet verwonderlijk dat in de intensieve veehouderij, waar
een dier niet in staat is met behulp van eigen middelen zijn
homeostase te regelen, het met de gezondheid der betrokken
dieren slecht gesteld is. Er wordt daarom teveel van allerlei
veterinaire middelen gebruik gemaakt. De zorg hieromtrent is
onlangs nog eens door Frankenhuis et ai (12) verwoord.
In feite is er te weinig interesse in de vraag hoe langs natuurlijke
weg de gezondheid van ons vee kan worden bevorderd.

REPRÜDUKTIE
Evenals de overlevingskansen van het individu zijn ook de
reproduktiekansen van de soort sterk afhankelijk van de stress
(onzekerheid), waarmee de deelnemende individuen te kampen
kunnen hebben. Deze samenhang tussen stress en reproduktie is
op vele manieren aangetoond (18); zo onderdrukt een ver-
hoogde hypophyse-bijnier-as-activiteit endocrien en op hypo-
thalamusniveau de activiteit van de hypophyse-gonaden-as. Een
simpele illustratie is reeds enige tijd geleden geleverd door Barb
en medewerkers (4), die lieten zien hoe de toediening van
ACTH of een corticosteroïd aan een zeug endocriene oestrus-
symptomen onderdrukt. Vanwege dit soort gegevens hoeft het
dan ook geen verbazing te wekken, dat in de intensieve
veehouderij zeugen reproduktieproblemen hebben. Onze fok-
zeugen hebben moeite berig te worden en reproduceren in feite
slecht. Een uitvalpercentage per jaar van 40-50% der gehouden
fokzeugen is niet ongewoon, maar wel onrustbarend. Wegne-
men van de betrokken stressoren moet een substantiële verbeter-
ing van de reproduktie meebrengen, zonder dat dit met
hormonaal kunst- en vliegwerk gepaard gaat.
Hoewel de groepshuisvesting van zeugen een passend antwoord
op het zojuist getekende probleem kan zijn, moeten we ons toch
goed realiseren hoe zwak onze kennis op dit punt nog is. Hoe
zeugen in groepen moeten worden gehuisvest, hoe zo\'n groep
dieren moet worden samengesteld en hoe varkens worden
geselecteerd op geschiktheid voor zo\'n systeem zijn voorbeelden
van biologische vragen, waarop we het antwoord nog schuldig
moeten blijven. Vaststaat dat een goede voortplanting het moet
hebben van sociale contacten die de dieren zelf ontwikkelen,
aangaan of vermijden.

GEDRAGSSTGRINGEN
De in een stal, een dierentuin, thuis of in het laboratorium
opgeroepen toestand van onzekerheid gaat gepaard met zicht-
bare gedragsveranderingen bij de betreffende ieren. Voor ons
doen zijn van belang de gedragsstoringen waarover eerder in uw
kring is bericht (27). Hiertoe worden gerekend de stereotypieën,
de beschadigende handelingen en de depressieve of apatische
houdingen.

Vervolgonderzoek op het oorspronkelijke werk van Cronin en
medewerkers (10, 17) ondersteunt nog steeds de gedachte, dat
stereotypieën storingen zijn die hun ontstaan danken aan
ernstige chronische conflicten (28). Voor wat betreft de veroor-
zaking van stereotypieën bij aangebonden zeugen zijn wat
aanpassingen nodig. Bamett en medewerkers (5) maakten
waarschijnlijk, dat ook het zich niet kunnen onttrekken aan een
lastige buurvrouw deze zeugen erg dwars zit, terwijl Rushen,
Appleby etaL (2,20) lieten zien dat het verorberen van te weinig
voer in te korte tijd problematisch is.
Nog steeds is het plausibel dat het uitvoeren van stereotypieën
met het optreden van B-endorfine is geassocieerd: deze endor-
fines bevinden zich echter niet in het bloed, maar in het centrale
zenuwstelsel (29). Bovendien moet toegevoegd worden dat deze
stereotypieën niet de pijngevoeligheid der zeugen verminderen,
zoals we eerst dachten, maar integendeel juist weer naar
normaal terugbrengen (21).

Heel interessant is, dat de uitvoering van deze stereotypieën en
meer in het algemeen van routinehandelingen bij conflicten
gepaard gaat met een daling van de hartslagfrequentie (23). Ook
dit wijst op een kalmerende werking, zoals eerder werd
verondersteld. Dit alles neemt niet weg, dat het optreden van
stereotypieën een buitengewoon veeg teken is en in de houderij
voorkómen dient te worden. Deze bewering wordt gesteund
door een indertijd door Cronin gemaakte berekening (op basis
van metabolismemetingen) omtrent wat de uitvoering van deze
stereotypieën in geld kost. Hij kwam daarbij tot de uitkomst, dat
een doorsnee zeug met stereotypieën de boer ongeveer 6 cent per
dag extra kosten bezorgt

Van de beschadigende gedragingen, zoals verenpikken, staart-
bijten bij varkens, urinezuigen bij kalveren, blijkt steeds weer,
dat ze hun ontstaan vaak te danken hebben aan het niet op
natuuriijke wijze kunnen fourageren. Wanneer voer niet met
(inleidende) gedragingen als scharrelen, wroeten en zuigen kan
worden verkregen, worden deze activiteiten omgericht op
vervangende substraten, waarvoor zich heel vaak onderdelen
van soortgenoten lenen. Blijkbaar doet het er voor een dier toe
op welke wijze voer verkregen wordt (fig. 3). Een uiterst

Figuur 3. Schema van anticiperende effecten op het maag-darmkanaal
uitgaande van het waarnemen en op soortspecifieke wijze behandelen van
het voedsel in het orale gebied.

relevant aspect hiervan wordt getoond in het onderzoek van De
Passillé en collega\'s (19); kalveren die hun melk slechts drinkend
uit een emmer konden opnemen, bleken een significant lager
cholecystokinine (CCK)-gehalte in de leverpoortader te hebben
dan kalveren die na dit drinken alsnog de gel^enheid kregen
aan een speen te zuigen. Aangezien dit verhoogde CCK-gehalte
als positief voor de voedselvertering kan worden gezien, toont
dit onderzoek, dat het uitvoeren van normaal zuiggedrag een
grote invloed heeft op het voorbereiden van het maagdarmka-
naal voor de bewerking van specifiek voedsel. Daarmee wordt
vermoedelijk de spijsvertering geoptimaliseerd. Het kan der-
halve ook de veehouder lonen zijn dieren het voer zo aan te
bieden, dat de natuurlijke handelwijzen van het vee aan bod
komen. Dit kan beschadigend gedrag voorkómen en de
voedselbewerking in het dier optimaliseren. Over belasting
gesproken!

Voor wat betreft het optreden van depressieve of apatische
houdingen bestaat nog steeds onzekerheid omtrent de vraag hoe
deze uitingen objectief zijn vast te stellen. In dit kader zijn in
ieder geval de gedachten van Wemelsfelder (26) interessant. Zij
wijst erop, dat voor vertebraten het vergaren van informatie een
motivatie is, die in het gedrang komt wanneer de dieren in een
monotone omgeving opgroeien en gehouden worden. Dit zal
hun exploratief- en leergedrag ernstig verstoren (verregaande
verveling) en tot irreversibele vormen van apatie of depressie
kunnen leiden. Zulke toestanden zijn slechts als zeer negatief te
duiden.

TYPEN VAN DIEREN
De tot nu toe gevolgde gedachtengang rust op de eenvoudige
aanname, dat alle individuen van één soort (of ras), dezelfde
leeftijd en geslacht feitelijk op eenzelfde manier op belasting
(stressoren) reageren. Dat is niet zo. Sommige individuen
geraken bij stress in een toestand, waarin het sympatische
zenuwstelsel domineert (actief gedrag, verhoogde hartslag en
dergelijke), bij andere domineert juist het parasympatische deel
van het zenuwstelsel (passiviteit, verlaagde hartslag en derge-
lijke) (7).

Deze twee typen \'copers\' verschillen niet alleen zeer sterk in hun
gedrag bij stress (actieve \'copers\' proberen de situatie in de greep
te krijgen, passieve \'copers\' leggen zich bij de conflictsituatie
spoedig neer of wijken naar een veiliger oord), maar ook in het
soort orgaanbeschadigingen die ze kunnen ontwikkelen. De
sympatische typen met hun verhoogde hartwerking hebben
grote kans op hart- en vaatafwijkingen, terwijl de parasympa-
tische meer storingen in het maag-darmgebied (wanderosies en
dergelijke) kunnen gaan tonen. Recent onderzoek van Geudeke
en Hessing (mondelinge mededeling) bij varkens wijst ook in
deze richting.

Vanwege deze differentiatie is het niet zo voor de hand liggend
om de (bijna) afwezigheid van gedragsstoringen in een proble-
matische situatie te gebruiken als argument voor de stelling, dat
de betrokken dieren dus weinig of geen welzijnsproblemen
hebben. Het tegendeel is waarschijnlijk het geval (29). Zo blijkt
bij het aanbinden van zeugen, dat sommige dieren op de eerste
dag van het gefixeerd zijn zich zeer heftig verzetten en proberen
uit te breken; anderen doen dat met veel minder overtuiging.
Deze twee typen van verzet, actief of passief, komen tot nu in
een ongeveer 50-50 verhouding voor. Het interessante is, dat de
dieren die zich aanvankelijk intensief hebben verzet later
betrekkelijk weinig stereotypieën vertonen, terwijl het omge-
keerde geldt voor de \'passieve\' groep.
Een plausibele verklaring voor dit verschil is, dat de actieve
zeugen na het geleden verlies (ze konden zich niet bevrijden.

ondanks hun heftige pogingen) in een zeer depressieve toestand
geraken, waarbij ze niet meer in staat zijn met behulp van gedrag
zich enige rust te bezorgen. De passieve zeugen leggen zich
makkelijker bij de situatie neer en ontwikkelen een openlijke
gedragsstrategie die hen kalmeert. Met deze gedachtengang
komt overeen, dat zeugen die weinig stereotypieën vertonen een
relatief lage pijngevoeligheid hebben (een stress-symptoom) en
een verhoogde hartslag (21, 23).

Bij het beoordelen van stress (overbelasting) en welzijn moeten
we ons dus altijd realiseren, dat de individuele aanpak van het
probleem tot grote verschillen tussen dieren kan leiden.

SOCIALE RELATIES
De ernst van de door stress veroorzaakte effecten wordt niet
alleen bepaald door de aard der betrokken stressoren, maar ook
door de mate waarin het betrokken individu sociale hulp en
steun ontvangt dan wel ontbeert. Goede voorbeelden van de
stress reducerende of bufferende werking, die uitgaat van
soortgenoten, zijn beschreven voor de relatie tussen moeder en
jong (16), voor paarbanden tussen manneke en wijQe die
\'klikken\' (15) en voor de simpele aanwezigheid van soortgeno-
ten onder conflictomstandigheden (16). Deze relaties zijn in de
literatuur vaak kernachtig samengevat met de term \'social
support\'.

Deze /n/rfispecifieke stressreductie heeft vermoedelijk een heel
gunstige invloed op reproduktie, groei en ziektegevoeligheid. Er
is geen enkele reden /\'n/erepecifieke stressreductie, zoals die in de
houderij tussen de mens en zijn huisdier kan bestaan, tot een
andere klasse van verschijnselen te rekenen. Het bestaan van
deze interspecifieke invloed wordt aangetoond in het werk van
Hemsworth en medewerkers (13). Zij laten zien dat een
vriendelijke en consistente omgang met varkens niet alleen de
cortisolspiegel in het bloed van deze dieren verlaagt, maar ook
hun reproduktie significant vergemakkelijkt en de groei bevor-
dert. Ook de door Seabrook (24) verzamelde gegevens op
melkveebedrijven pleiten voor het belang van deze interspeci-
fieke relaties.

Een goede omgang met de door ons gehouden dieren compen-
seert veel van de ook door ons vaak opgeroepen stress bij deze
dieren (bijv. ten gevolge van een ontoereikende huisvesting).
Deze goede omgang wordt gekenmerkt door consistent en kalm
optreden, letten op het individuele dier en bij storingen met
geruststellende woorden of geluiden met het dier contact maken.
Deze directe contacten tussen mens en dier zijn vooral dan van
belang, als het gaat om dieren die nauwelijks sociale interacties
met soortgenoten hebben. Overigens hebben ook omgekeerd
huisdieren een grote sociale en positieve betekenis voor mensen
die eenzaam zijn.

Soortgenoten zijn niet alleen vaak onmisbaar om stress te
reduceren, ze kunnen evengoed buitengewoon lastig voor elkaar
zijn en daarmee stress veroorzaken. Het recente gegeven, dat
soortgenoten een uitgesproken afkeer of voorkeur voor speci-
fieke andere soortgenoten kunnen hebben (15), pleit ervoor dat
niet elk individu van een soort bij elk ander individu van die
soort past. Daarbij kan heel goed het bestaan van verschillende
typen van individuen een rol spelen. Wat de functionele
betekenis van deze voorkeuren/afkeren is, is nog niet duidelijk.
Dit gegeven leert ons echter wel, dat bij het samenstellen van een
groep dieren, die met elkaar in één ruimte verder moeten leven,
ook aandacht gegeven moet worden aan de kwestie of de
betrokken dieren bij elkaar passen. Dit laatste is een conditio
sina qua non willen we een kans maken een stabiele sociale
organisatie te zien ontstaan. Grofweg wordt er ook wel met deze
regel gewerkt, door concurrenten (bijv. 2 of meer potentiële

territoriumeigenaars) niet tezamen te zetten. De zaken liggen
echter subtieler; er zijn verhoudingen tussen soortgenoten die in
één oogopslag tot stand komen. Hoe dit gaat is nog een raadsel.
Kennis omtrent deze wisselwerking zal bijdragen aan het
vormen van goede en sociaal stabiele groepen vee. Zulke sociale
structuren reduceren de belasting per deelnemend individu
significant.

1. Ader R, Cohen N, and Feiten DL. Editorial: Brain, Behavior and Immunity.
Brain, Behavior and Immunity 1987; 1: 1-7.

2. Appleby MC and Lawrence AB. Food restruction as a cause of stereotypic
behavior in tethered gilts. Anim Prod 1987; 45: 103-10.

3. Amone M and Dantzer R. Does frustration induce aggression in pigs? Appl
Anim Ethol 1980; 6: 351-62.

4. Barb CR, Kraeling RR, Rampaeck GB, Fonda ES, and Kiser TE. Inhibition
of ovulation and LH secretion in the gilt after treatment with ACTH or
hydrocortisone. J Reprod Pert 1982; 64: 85-92.

5. Barnett JC, Hemsworth PH, and Winfield CG. The effects of design of
individual stalls on the social behaviour and physiological responses related
to the welfere of pregnant pigs. Appl Anim Behav Science 1987; 18:133-42.

6. Besedovski HO, Sorkin E, Felix D, and Haas H. Hypothalamic changes
during the immune response. Eur J Immunology 1977; 7: 323-5.

7. Bohus B, Benus RF, Fokkema DS, Koolhaas JM, Nyakas C, van
Oortmerssen GA, Prins AJA, de Ruiter AJH, Scheurink AJW, and Steffens
AB. Neuroendocrine states and behavioral and physiological stress res-
ponses. Prog Brain Res 1987; 72: 57-70.

8. Carlstead K. Predictability of feelings: its effect on agonistic behaviour and
growth and grower pigs. Appl Anim Behav Science 1986; 16: 25-38.

9. Collier GH, Johnson DP, CyBulski KA, and McHale CA. Activity patterns
in rats (Rattus norvegicus) as a function of the cost of acces to four resources.
J Compar Psychol 1990; 104: 53-65.

10. Cronin GM, Wiepkema PR, and van Ree JM. Endorphins implicated in
stereotypies of tethered sows. Experientia 1986; 42: 198-9.

11. Dantzer T and Mormède P. Stress in farm animals: a need for reevaluation. J
Anim Science 1983; 57: 6-18.

12. Frankenhuis MT, Nabuurs MJA en Bool PH. Veterinaire zorg(en) en
intensieve veehouderij. Tijdschr Diergeneeskd 1989; 114: 1237-49.

13. Hemsworth PH and Barnett JL. Human animal interactions. The Vet Clin
North America 1987; 3: 339-56.

Naar aanleiding van het artikel \'Ivermectine intoxicatie bij
een hond\' (A. M. Nap et al., Tijdschr Diergeneeskd 1992;
117: 38-40, willen wg graag een additioneel geval van
ivermectine-intoxicatie vermoedelijk samenhangend met
een onvoldoende leverfunctie melden.

Een 8 maanden oude, vrouwelijke Hongaarse herder vertoonde
sinds enige weken recidiverend braken en diarree. Na behande-
ling met antibiotica knapte het dier op. Zes weken later werd het
dier opnieuw aangeboden met verschijnselen van anorexie en
sloomheid. Aangezien de hond door de eigenaar in Hongarije
was gekocht en een andere hond van dezelfde fokker volgens
mededeling van de eigenaar lijdende zou zijn geweest aan een
\'uitheemse\' parasitaire infectie, werd de hond behandeld met
ivermectine 300 ixg/kg lichaamsgewicht. De volgende ochtend
werd de hond opnieuw aangeboden met braken (met bloed) en
ernstige hersenverschijnselen. De hond verslechterde snel en
overleed dezelfde nacht.

14. Hessing MJC, Scheepens CJM, Schouten WGP, Tielen MJM, and
Wiepkema PR. Social dominance and disease susceptibility in swine (in
preparation).

15. Von Hoist D. Physiologie sozialer Interaktionen. Sozialkontakte und ihre
Auswirkungen auf Verhalten sowie Fertilität von Tupajas. Physiologie
Aktuell, Fisher, Stuttgart, 1987; Bd 3: 189-208.

16. Levine S, Coe L, and Wiener SG. Psychoneuroendocrinology of stress: A
psychobiological perspective. In: Brush RF and Levine S eds. Psychoendo-
crinology. Acad Press, San Diego, 1989: 341-77.

18. Moberg P. Influence of stress on reproduction. In: Moberg GP ed. Animal
Stress. American Physiol Society Bethesda, 1985: 245-67.

19. De Passilé AM, Christopherson RJ, and Rushen J. Sucking behaviour
effects the post-prandial secretion of digestive hormones in the calf. Proc
Internat Congres Soc Vet Ethology Edinburgh 1991: 130-1.

20. Rushen JP. Sterotypies, aggression and the feeding schedules of tethered
sows. Appl Anim Behav Science 1985; 14: 137-47.

21. Rushen J, de Passillé AMB, and Schouten WGP Stereotypic behavior,
endogenous opioids, and postfeeding hypoalgesia in pigs. Physiol Behav
1990; 48:91-6.

22. Scheepens CJM, Tielen MJM en Wiepkema PR. Nieuwe mogelijkheden
tot het verhogen van de gezondheids- en welzijnsstatus van varkens door
introductie van het \'Specific Stress Pree\' (SSP)-systeem. Tijdschr Dierge-
neeskd 1990; 18: 837-46.

23. Schouten WGP and Wiepkema PR. Coping styles in tethered sows.
Behavioural Processes 1991; 25: 125-32.

24. Seabrook MF. The physiological interaction between the stockman and his
animal and its influence on performance of pigs and dairy cows. Vet Ree
1982; 115: 84-7.

25. Visintainer MA, Volpicelli JR, and Seligman MEP. Tumor rejection in rats
after inescapable or escapable shock. Science 1982; 216: 437-9.

26. Wemelsfelder P. Boredom and laboratory animal welfare. In: Rollin B ed.
The experimental animal in bwmedical research. LRC-press, Boca Raton
1990: 243-75.

27. Wiepkema PR. Over gedragsstoringen bij dieren in de veehouderij. Tijdschr
Diergeneeskd 1985; 110: 12-30.

28. Wiepkema PR. Stress: ethological implications. In: Puglisi-Allegra S and
Oliverio A eds. Psychobiology of stress, Kluwer Acad Publ 1990: 1-13.

29. Wiepkema PR and Schouten WGP. Stereotypies in sows during chronic
stress. Psychotherapy and Psychosomatics (in press).

Bij patholoog-anatomisch onderzoek vertoonde de hond suggu-
laties in de subcutis, pleura en mediast. De longen waren
bloedrijk en enigszins oedemateus. De lever was duidelijk
verkleind; tussen milt en nier en in het mesocolon waren
gekronkeld verlopende portosystemische collateralen aanwezig.
Bij nader onderzoek bleek een duidelijke onderontwikkeling
van de extra- en intrahepatische vena portae aanwezig te zijn. Bij
microscopisch onderzoek van de hersenen werden geen veran-
deringen aangetroffen.

Onderontwikkeling (hypoplasie) van de vena portae is een
aangeboren afwijking leidend tot atrofie van de lever en een
onvoldoende leverfunctie.

De klinische verschijnselen waarmee de patiënt beide keren
werd aangeboden passen bij een slechte leverfunctie. De ernstige
hersenverschijnselen en het braken met bloed, optredend kort na
toediening van ivermectine, is zeer waarschijnlijk het gevolg van
een ivermectine-intoxicatie. Aangezien ivermectine vrijwel
volledig via de lever wordt uitgescheiden, zal de slechte
leverfunctie bij deze hond in belangrijke mate hebben kunnen
bijdragen tot het fatale verloop van de ivermectine medicatie.

Op 6 februari 1992 werd door Zijne
Excellentie de Staatssecretaris van het
Ministerie van Landbouw, Natuurbe-
heer en Visserij drs. J. D. Gabor, de
\'Schornagel legpenning\' en de \'Schim-
mei-Viruly prijs\' uitgereikt.
De Schornagel-legpenning werd toege-
kend aan prof. dr. J. G. van Bekkum en
dr. G. Wensvoort kreeg de Schimmel-
Viruly prijs.

De uitreiking vond plaats in het Hoofd-
gebouw van de Faculteit der Dierge-
neeskunde onder aanwezigheid van vele
gasten en belangstellenden.
De toekenning van de legpenning is een
uiting van de grote waardering die de
ontvanger toekomt vanwege de weten-
schappelijke verdiensten in een langja-
rige en brede staat van dienst.
De Schimmel-Viruly prijs is bedoeld
voor veelbelovende onderzoekers die
die belofte al duidelijk bezig zijn in te
lossen.

inspirerende onderzoekleider
en wetenschappelijke autoriteit
Prof. Van Bekkum heeft grote verdien-
sten gehad op het terrein van de virus-
ziekten bij landbouwhuisdieren en was
in die hoedanigheid tot 1985 hoogleraar
Veterinaire Virologie.
Prof. dr. C. Wensing als deskundig lid
van het Jubileumfonds wees op het
belangrijke werk dat Van Bekkum ver-
richte onder meer op het gebied van de
mond- en klauwzeerbestrijding. Niet
alleen was hij, begonnen in 1952 onder
leiding van de legendarische dr. Frenkel,
uitgegroeid tot een internationale autori-
teit op het gebied van de mond- en
klauwzeerbestrijding, tevens pakte hij
voortvarend het onderzoek aan van
nieuwe virusziekten zoals de klassieke
varkenspest, BVD en IBR.
Dat gebeurde als directeur onderzoek in
het uiterst moderne Virusinstituut van
het CDI, door hem zelf destijds ge-
bouwd en ingericht, waar hij als onder-
zoekleider jonge onderzoekers wist te
inspireren met zijn eruditie een kritische
begeleiding. Hij bouwde met zijn werk
de derde-lijns-diergeneeskunde op en is
nog steeds een veel gevraagd deskun-
dige.

Prof, dr, M, C. Horzinek, het andere
deskundige lid van het Jubileumfonds
sprak het Laudatio uit over de persoon
en het werk van Van Wensvoort.
Het gaat bij deze prijs mede om het
wetenschappelijke succes dat behaalt is
te onderstrepen. Anders dan bij een
promotie gaat het om onderzoek dat niet
zodanig gepland is zodat men bij voor-
baat niet weet of er belangrijke resulta-
ten te bereiken zijn.

Wensvoort heeft dit fraai gedemon-
streerd met zijn werk dat leidde tot de
ontdekking van de verwekker van wat
in het buitenland werd genoemd \'Myste-
rious swine disease\' en resp. \'Die rätsel-
hafte Schweinekrankheit\'.

In Nederland, het enige land in de
wereld dat een uitdrukking kent in de
geest van \'doe maar gewoon dan doe je
gek genoeg\', werd het gewoon Abortus
Blauw.

Langs de lijnen van het postulaat van
Koch werd als oorzaak een virus, het
Lelystad-agens geïsoleerd. In de goede
oude tijd zou men het de naam van de
ontdekker hebben gegeven, het Wens-
voort virus dus.

De prijswinnaar kon dit resultaat boe-
ken dank zij het juist hanteren van de
drie daartoe noodzakelijke ingangen na-
melijk geluk, gedegen kennis en vastbe-
radenheid. Geluk omdat de longmacro-
fagencultuur aanwezig was en gebruikt
werd, gedegen kennis om te kunnen
uitsluiten dat het ontdekte virus niet een
toevallig \'passenger virus\' was en vastbe-
radenheid omdat de rechte weg gekozen
werd zonder acht te slaan op mogelijke
afleidende mysteries.
Innemendheid en een enthousiasme uit-
stralend karakter was er evenzeer om het
onderzoek in teamverband snel tot een
goed einde te brengen.

Drs. J. D. Gabor wees er in zijn toe-
spraak bij het overhandigen van de
legpenning en de prijs op, dat er in de
komende jaren veel gevraagd zal wor-
den van de Nederlandse veterinairen.
Extra diepgang is nodig als de grenzen
van Europa opengaan. Eerst was er het
mond- en klauwzeeronderzoek en de
succesvolle bestrijding daarvan, thans
hebben we te maken met Abortus
Blauw. De innoverende rol die Neder-
land op dit gebied speelt en speelde

schept een uitstekende uitgangspositie
voor de Nederlandse landbouwproduk-
ten. Hij feliciteerde niet alleen prof Van
Bekkum en dr. Van Wensvoort, maar
ook het CDI-DLO met deze prestatie
van wetenschappelijk hoog niveau.

Dankwoorden
Na het uitreiken van de prijzen kregen
de ontvangers nog kort gelegenheid om
een dankwoord uit te spreken.
Prof Van Bekkum vestigde de aandacht
op de geweldige ontwikkelingen die zich

Het is interessant te vernemen hoe de
Produktschappen voor Vee en Vlees en
voor Pluimvee en Eieren zich de toe-
komst voorstellen gebaseerd op het ver-
leden. Temeer omdat er sprake is van
een persoon die bij beide produktschap-
pen (PVV en PPE) voorzitter is, name-
lijk ir. R. J. Tazelaar, die begin januari
als het ware een dubbele nieuwjaars
toespraak hield.

Het is de bedoeling dat deze produkt-
schappen binnenkort gaan fuseren al
duurt het de voorzitter lang genoeg. De
verwachting is dat één en ander voor de
zomer zijn beslag zal krijgen.

de laatste jaren hebben voorgedaan zo-
wel in de landbouw en de veehouderij,
het ontstaan van de bio-industrie, als in
de wetenschap.

Dankzij de vooruitgang in technische
mogelijkheden op het gebied van de
diagnose en analyse kunnen veel sneller
resultaten worden behaald. Een resul-
taat als bij Abortus Blauw zou in het
verleden minstens twintig jaar gevergd
hebben in plaats van de twaalf maanden
van nu. Dat is als erg positief te beschou-
wen, al stemt die snelle vooruitgang ook
wel eens weemoedig.
De term factorenziekte is niet een erg
gelukkige; het gaat om de concrete
oorzaak, die mag men niet verhullen.
Overigens hadden de technische proble-
men in het verleden een grotere prioriteit
dan tegenwoordig. Spreker kreeg wel
eens de indruk dat de organisatorische
de overhand krijgen.
Dr. Wensvoort dankte al diegenen die
hem behulpzaam waren geweest bij zijn
werk, de collega\'s en medewerkers van
het Faculteit, de Gezondheidsdiensten
voor Dieren en natuurlijk het CDI, zijn
familie en last but not least zijn vader
prof dr. P. Wensvoort, die hem de
interesse voor de diergeneeskunde op 4-
jarige leeftijd had bijgebracht door hem
schapenmestmonsters te laten verzame-
len voor het onderzoek.
Prof dr. A. Ruiter, de secretaris van de
Jubileumstichting, leidde deze zeer inte-
ressante bijeenkomst. ff/ Sybesma.

De gehele vleessector inclusief pluim-
veevlees exporteert voor een totaalbe-
drag aan zo\'n 12 miljard gulden, dat is
maar liefst 20% van de totale agrarische
uitvoer in 1991.

In het afgelopen jaar aten we in ons land
weer per persoon minder vlees en wel
een kilo varkensvlees en twee honderd
gram rundvlees. Al stond daar tegenover
vijfhonderd gram pluimveevlees meer.
In totaal is dat 83 kilo. Er wordt thans
meer pluimveevlees (17,9 kg) gegeten
dan rundvlees (16,1 kg). In 1988 gold
nog voor beide 16,5 kg. Ook verorberen
we steeds minder eieren. Het hoofdelijk
eierverbruik is 170, al met al 34 eieren
minder dan in 1984.
De uitspraak van Abortus Blauw
(PEARS) zorgde er voor dat de biggen
export behoorlijk terugliep met maar
liefst 900.000 biggen! Dit is een duide-
lijk voorbeeld van het belang van ade-
quate veterinaire zorg voor de gehele
vee- en vleessector.

De uitvoer van varkensvlees en -pro-
dukten naar Japan is nog steeds niet
mogelijk, vand^r dat extra aandacht
van het bedrijfsleven gevraagd wordt
voor het Nationaal Programma Var-
kensgezondheidszorg.
Tazelaar drong aan op een snelle aanpak
van de Aujeszky-problematiek.
De 1KB wordt thans ook bij vleesstieren
in navolging van de regeling bij varkens
opgezet. In de vleeskuiken-sector staat
een dergelijke regeling op stapel, in de
leghennen-sector zit men nog in het
rapportenstadium. Overigens is er wel
een KIP-programma, het I & R-systeem
onder de naam Koppel Informatie Pro-
gramma, operationeel.
De hygiëne en het welzijn zijn nog
geduchte knelpunten bij de aanvoer
(krattenproblematiek). In april 1992
krijgen middels een EG-workshop
nieuwe bedwelmingsmethoden bij
slachtpluimvee extra aandacht.
Bij de invoering van al die kwaliteitsbe-
heersende systemen is de identificatie en
registratie cruciaal. Hoe belangrijk het
PVV dat vindt komt tot uiting in de door
Tazelaar aangekondigde benoeming van
mr. J. P. van Zutphen, oud-directeur
generaal Landelijke Gebieden en Kwali-
teitszorg van het Ministerie LNV als
bijzonder adviseur. Hij krijgt tot taak de
Stuurgroep Identificatie en Registratie te
leiden en zal tevens zich gaan bezig
houden met de nieuwe EG-systemen
voor de veterinaire keuringen. Voorts
moet hij vrij vertaald de export van
varkensvlees naar Japan voor elkaar
zien te krijgen.

De VVDO heeft in samenhang met het
vorige, de opdracht gekregen om alter-
natieve keuringsmethoden te ontwikke-
len die tevens genade kunnen vinden in
de ogen van de EG vanwege een ver-
nieuwde richtlijn vers vlees. Ook het
RVV en de Veterinaire Dienst spelen bij
de modernisering van de vleeskeuring
uiteraard een belangrijke rol.
\'Spelen de diergeneeskundige proble-
men geducht mee in het zeker stellen van
een goede toekomst voor de gehele
sector, de mestproblematiek is zeer cru-
ciaal vooral op korte termijn. Het jaar
1992 zal wat dat betreft beslissend
worden\', aldus de voorzitter van de
beide produktschappen.

Het was feest op vrijdag 24 januari in het
Universiteitsgebouw aan het Domplein.
Feest voor de Faculteit der Diergenees-
kunde, feest voor het RIVM en feest
vooral voor de nieuwe (deeltijd) hoogle-
raar in de Milieuvirologie, dr. A. D. M. E.
Osterhaus, die zijn oratie hield. Het feest
kreeg nog extra glans doordat kortgele-
den aan de nieuwe hoogleraar de Ciba-
Geigy prijs voor diergeneeskundig on-
derzoek was verieend.
Na de vaststelling van het feit, dat tot
dusver het belang van ziekteverwekkers
of de dynamiek van wilde dierpopula-
ties nauwelijks wordt onderkend, werd
een exposé gegeven van de huidige
kennis en problematiek en vooral van
toekomstige bedreigingen (\'meer zorgen
voor morgen\').

Uit het overzicht bleek hoezeer de groep
van Osterhaus, waarvan de medewerk-
ers terecht voor het voetlicht kwamen,
betrokken is bij nationaal en internatio-
naal onderzoek over een breed gebied.
Spectaculair was uiteraard de ontdek-
king van het zeehondenziektevirus, als
(mede?) oorzaak van de grote ziekte-
uitbraak onder zeehonden in Noord-
West Europa. Maar ook onderzoek naar
massale sterfte onder Baikalrobben (via
verzwakt hondenziektevaccin?) en dol-
fijnen (morbilli virus) leverde belang-
rijke gegevens op.

Uit dit onderzoek bij zeezoogdieren
komt enerzijds de vermoedelijke rol van
inunuundepressieve milieufectoren (PCB\'s
etc.) naar voren, anderzijds de mogelijk-
heid tot bescherming door vaccinatie als
onderdeel van een totaal beheersplan.
De mens is beheerder (\'tuinman\') der
aarde en tevens (als de zeezoogdieren)
bovenaan geplaatst in de voedselketen.
Daarnaast wordt de mens geplaagd door
zoönosen (onder meer rabies, herpes-B-
virus, Hantavirus) en nog erger door de
menselijke AIDS-virussen. Zou het echt
mogelijk zijn om tot een betrouwbaar
anti-AIDS vaccin te komen? In principe
wel zegt Osterhaus. Naar zijn mening
zijn apen als proefdieren onmisbaar
maar is daarnaast de kat (FIV) een
bruikbaar model.

De grootste problemen treden op als een
virus in een voorheen niet-besmet ge-
bied komt. De ernst van een uitbraak
wordt mede bepaald door milieu, popu-
latie-gastheer en socio-culturele facto-
ren. Na verioop van (vaak lange) tijd
kan door selectie van minder-virulente
virusstammen en mindergevoelige die-
ren (en mensen) een stabilisering optre-
den. Osterhaus vreest dat door klimato-
logische ontwikkelingen (broeikas effect)
complexe veranderingen zullen optre-
den, waarvan de gevolgen nog niet zijn
te voorspellen. In dit verband zou onder
meer kunnen worden gedacht aan ver-
spreiding van virussen naar maagdelijke
gebieden en diersoorten.
Een internationaal surveillance-systeem
voor het optreden van infecties bij in het
wild levende dieren kan goede diensten
bewijzen. Preventief van belang is ook
het tegengaan van verplaatsing van mo-
gelijke virusdragers (bijvoorbeeld proef-
dieren).

Het is na deze oratie opnieuw duidelijk
geworden: \'de zorgen voor morgen\'\'
dienen door competente wetenschap-
pers te worden geanalyseerd en vervol-
gens door moedige vooruitziende poli-
tici, gedragen door een goed geïn-
formeerde bevolking, internationaal te
worden bestreden.

Hierbij lijkt zeker een belangrijke rol
weggelegd voor Ab Osterhaus, virulent
viroloog en spraakmakend spreker.

I Exemplaren van deze rede kunnen op aanvraag
toegezonden worden (Lab. voor Immunobiologie,
Poslbak 98, RIVM, Postbus I, 3720 BA Bilthoven).

Het RIVM is door de Raad van de
Europese Gemeenschappen aangewe-
zen als communautair referentie-labora-
torium voor de opsporing van residuen
van bepaalde stoffen\' in dieren en vlees
binnen de Europese Gemeenschappen.
Naast het RIVM zijn in dit kader institu-
ten aangewezen in Fougères (Frank-
rijk), Beriijn (Duitsland) en Rome (Ita-
lië). Tussen de 4 laboratoria is een
werkverdeling vastgel^d.
Een communautair referentie-laborato-
rium heeft als primaire taak kwaliteits-
bewaking, vooriichting en coördinatie
van laboratoriumonderzoek inzake op-
sporing van residuen van bepaalde stof-
fen\' in dieren en vlees, en als tweede
belangrijke taak de beslissende scheids-
rechterfuncties inzake laboratoriumaan-
gelegenheden bij verschil van mening
tussen lidstaten.

Binnen het RIVM zal het Laboratorium
voor Analytisch Residu-onderzoek, on-
der leiding van dr. R. W. Stephany, met
deze taak belast worden.
In een bijgevoegde Beschikking van de
EG-Raad zijn zowel de aan de commu-
nautaire referentie-laboratoria te stellen
eisen als de op te dragen taken vastge-
legd.

Enkele jaren geleden is \'Archaeopteryx\'
Veterinaire Vereniging voor Vogels en
Bijzondere dieren opgericht door stu-
denten van de Faculteit der Diergenees-
kunde te Utrecht in antwoord op de
groeiende behoefte aan veterinaire gege-
vens over vogels en bijzondere dieren.
Door middel van onderstaande activi-
teiten tracht Archaeopteryx zowel die-
renartsen als studenten diergeneeskunde
en liefhebbers van zoveel mogelijk infor-
matie hierover te voorzien. De activitei-
ten zijn:

— het organiseren van lezingen, sym-
posia, excursies en andere informatieve
activiteiten voor leden;

— het uitgeven van Archaeopteryx Ve-
terinaris, dit tijdschrift bevat veterinaire
en praktijkgerichte informatie over vo-
gels, reptielen, amfibieën en andere bij-
zondere dieren;

Voorts onderhoud Archaeopetryx con-
tacten met andere verenigingen die zich
ook met deze diersoorten bezighouden.
De leden zijn dierenartsen, diergenees-
kunde-studenten en dierenliefhebbers.
Indien u lid of donateur wordt van de
vereniging ontvangt u haar tijdschrift
vijf keer per jaar. Lijsten van de te koop
aangeboden referaten zijn verkrijgbaar
bij vermelde adres, evenals een overzicht
van de reeds verschenen uitgaven van
Archaeopetryx Veterinaris.
Wilt u meer informatie over Archaeope-
tryx of heeft u interesse in een lidmaat-
schap, stuur dan een briefkaart naar
onze vereniging met vermelding van
naam, volledig adres en soort lidmaat-
schap: a) student diergeneeskunde ƒ 15,-
per jaar, b) donateur ƒ 25,- per jaar.

In België is onlangs een nieuwe drachtig-
heidstest voor rundvee ontwikkeld.
Vanaf de 35« dag na de inseminatie tot
aan de partus bevindt zich in het bloed
van de koe een specifiek placenta eiwit.
Het betreft het Pregnancy Associated
Glycoprotein (PAG). Het is voor het
eerst geïsoleerd door dr. J. F. Beckers
van de Faculteit Diergeneeskunde te
Luik. Door hem is tevens een methode
ontwikkeld om dit eiwit in het bloed op
te sporen.

Het PAG blijft tot 100 dagen na de
partus nog in het bloed aanwezig. Bij
koeien die al ooit gekalfd hebben moet
daarom gewacht worden met het uit-
voeren van de test tot na de 100« dag
post partum.

De betrouwbaarheid van de methode is
hoog en is vergelijkbaar met die van
vakkundig uitgevoerd rectaal onder-
zoek.

De kosten bedragen in België ƒ 11,- per
test, waarbij geen rekening is gehouden
met de kosten van de bloedafname en
met de verzendingskosten naar het labo-
ratorium. Worden deze meegeteld dan
komt men toch al snel op ƒ 20,- per test.
Het zal duidelijk zijn dat rectaal onder-
zoek heel wat goedkoper is.

Veterinarians and dentists from several
European countries who are interested
in veterinary dentistry met during the
Second World Veterinary Dental Con-
gress - Worid Small Animal Veterinary
Association Congress in Vienna, October
2-5, 1991.

It was agreed that a European Veterin-
ary Dental Society should be formed.
Dr. Karl Zetner agreed to chair the
organising committee, which will de-
velop plans for the society. The inaugu-
ral meeting, for adoption of a constitu-
tion, election of officers and scientific
presentations, will be held in Rome on
Thursday September 24, 1992.
Anyone interested in becoming a mem-
ber of the society should contact the
secretary of the organising committee:
Frans Schütz, Weisses Kreuzgasse 50c,
A 2340 Mödling, Austria.

Naar aanleiding van het artikel in het
Tijdschrift voor Diergeneeskunde, deel
116, afl. 21, \'Het gebruik van tileta-
mine/zolazepam (Zoletil®) anesthesie
bij tandheelkundige behandelingen bij
de hond\', door Jhr. A. W van Foreest,
menen wij dat een reactie vanuit de
afdeling Anesthesiologie Gezelschaps-
dieren, Vakgroep Geneeskunde van Ge-
zelschapsdieren, op zijn plaats is.
In dit artikel wordt het anesthesieprepa-
raat Zoletil® aanbevolen als een veilig
en betrouwbaar anesthesiepreparaat,
hetgeen in strijd is met de door ons
gedane en in 1990 in dit tijdschrift
gepubliceerde bevindingen aangaande
de toepasbaarheid van de combinatie
van een dissociatief anestheticum met
een sedativum bij de hond.
In het artikel \'Intramusculair toege-
diende non-opiaat anesthesie bij de
hond\' door L. J. Hellebrekers, R. Sap en
R. M. van Wandelen (Tijdschr Dierge-
neeskd 1990, 115; 661-9) werd een
matige analgesie en een matige sedatie
beschreven na toediening van tileta-
mine/zolazepam/atropine.
Het optreden van sinustachycardie met
soms zeer hoge frequentie (tot 200
aanslagen per minuut) werd hierbij toe-
geschreven aan de adrenerge werking
van het tiletamine (versterkt door atro-
pine). Aangezien de speekselproduktie
in de door ons onderzochte groep hon-
den aanzienlijk was, werd toediening
van atropine noodzakelijk geacht.
De zorg aangaande de hoge hartfre-
quentie betreft het feit dat bij een derge-
lijk hoge hartfrequentie het hartminuut-
volume, (en daardoor de coronaire
perfusie) zal afnemen. Naast de (poten-
tieel) verminderde myocardiale perfusie
zal het hart, ten gevolge van een toege-
nomen perifere weerstand, een grotere
arbeid moeten verrichten en wordt der-

halve de kans op het ontstaan van een
myocardiale hypoxie onder deze om-
standigheden vergroot.
De recoberyperiode werd door ons er-
varen als relatief lang en onrustig. Bij
50% van de honden werd een (door
tiletamine geïnduceerde) kramperigheid
waargenomen, die door het zolazepam
onvoldoende werd onderdrukt.
Wij menen er goed aan te doen er op te
wijzen dat het gebruik van tiletamine/
zolazepam/atropine een matige analge-
sie cq. sedatie induceert waarbij met
name bij cardiovasculair gecompromit-
teerde en/of oudere patiënten, deze
combinatie als een minder veilig prepa-
raat moet worden beschouwd.

Voor de dierenartsenkliniek in de regio
Medias in Roemenië, zoeken wij de
volgende spullen:

wormmiddelen voor paarden;
koelbox waarin een vaccin voor kippen
op 4° C gehouden kan worden, etc.

Het hoofd van de kliniek heeft 3 weken
stage gelopen bij een dierenartsenprak-
tijk in Frankrijk. Hij heeft daar veel
medicijnen leren kennen en wil nu graag
zijn collega\'s hiermee kennis laten ma-
ken. Vanuit Frankrijk doet men dit
echter niet, vandaar de vraag om hulp.
In Roemenië behandelt een dierenarts
hoofdzakelijk groot vee.
Mocht u materialen en/of medicijnen
voor Roemenië hebben die niet in deze
brief zijn vermeld en u zou deze ter
beschikking willen stellen, dan zijn wij u
hiervoor ook zeer dankbaar.
Prof. dr. F. Németh van de vakgroep
Heelkunde der Grote Huisdieren wil
gaarne medewerking verlenen bij het
selecteren van het ingezonden materiaal.
Materiaal/medicijnen kunt u inleveren
bij de familie Van der Pol, of desgewenst
bij prof. Németh in Utrecht.

I Mevr. M.J. van der Pol-van der Wijk, Zirkoon 43,
1703 CR HeerHugoWaard; tel. 02207-16794.

Ondergetekende Engels, Merodesh 26,
6471 AH Kerkrade, tel. 045-460837,
verzoekt via deze oproep in het blad
voor KNMvD te Utrecht aan dieren-
artsen het volgende.
Heeft iemand misschien nog liggen of
over apparatuur en/of geneesmiddelen
om deze of de laatste twee weken van
april of de eerste twee weken van mei
mee te nemen naar Roemenië.
Met hoogachting en dank.

Heupdysplasie bij de sint Bern-
hard; van ouder tot nageslacht
Drs. W. Ruitenbeek en drs. J. Raadsen,
vakgroep Geneeskunde van Gezel-
schapsdieren

Heupdysplasie is een deels erfelijk be-
paalde ontwikkelingsstoornis van het
heupgewricht, waarbij in de loop van de
eerste twee levensjaren een arthrose
ontstaat. De oplossing van het HD-
probleem zal gezocht moeten worden in
het terugdringen van HD in de populatie
door gerichte selectie.

Tot op heden wordt geselecteerd op
grond van de HD-eindbeoordeling, die
gebaseerd is op röntgenfoto\'s. Enkele
auteurs zoeken naar een eenvoudiger en
objectiever selectie-criterium.
In dit referaat wordt een onderzoek
ingesteld bij de Sint Bernhard. Om
statistische redenen is hierbij gebruik
gemaakt van de Duitse HD-beoordelin-
gen van de Hollandse Sint Bernhard
Club.

Ten eerste wordt de relatie onderzocht
van de verschillende deelbeoordelingen
van de röntgenfoto op de Duitse stan-
daardformulieren tot de eindbeoordeling.
De gegevens van 338 dieren uit de
periode 1978 tot juli 1990 zijn hierin
betrokken.

Alle deelbeoordelingen blijken een grote
voorspellende waarde te hebben voor de
eindbeoordeling.

Ten tweede wordt gekeken naar de
overdraagbaarheid van morfologische
kenmerken op de röntgenfoto van de
vader naar de nakomelingen.
Hiertoe worden de deel- en eindbeoor-
delingen van 13 vaders vergeleken met
die van hun nakomelingen (144 hon-
den), waarbij de mate van overeen-
komst statistisch wordt bepaald. In dit
onderdeel wordt aangenomen dat de
moeders \'at random\' zijn gekozen en
daarom geen invloed hebben op de
beoordeling van de nakomelingen.
De meeste variabelen hebben geen
voorspellende waarde. Er is geen voor-
spelling mogelijk van de HD-status van
de nakomelingen op grond van de gege-
vens van de vaderdieren alleen.

Ten derde wordt aandacht besteed aan
de voorspelbaarheid van de deel- en
eindbeoordeling van de nakomelingen
op grond van de gegevens van beide
ouderdieren. Hierbij zijn de gegevens
gebruikt van 105 nakomelingen uit
combinaties van 13 vaderdieren en 41
moederdieren.

Als de gegevens van beide ouderdieren
bekend zijn, is een betere voorspelling
mogelijk van de HD-status van de
nakomelingen.

Fotokopieën van studentenreferatenm
kunnen worden besteld via het redactie-
secretariaat (teL 030-510111). De kosten
(inclusief portokosten) bedragen (afhan-
kelijk van de omvang per referaat):
< 30 pagina\'s f 10.-
30-60 pagina\'s f 15.-
> 60 pagina\'s f 20.-

klinische consequenties worden verbon-
den. Het verdient in dergelijke situaties
aanbeveling de Se-voorziening veilig te
stellen door verstrekking van tenminste
0,15 ppm Se/kg ds. voeder. Verhoging
van de Se-gift kan tot stand worden
gebracht door aan het krachtvoeder
O.Z. ppm Se/kg toe te laten voegen (zie:
Handleiding mineralenonderzoek bij
Rundvee in de praktijk, 4e druk 1990).

Naar aanleiding van onder-
staande bij de redactie ontvangen
vraagstelling, vond zij prof. dr.
G. H. Wentink (vakgroep Inwen-
dige Ziekten en Voeding der
Grote Huisdieren) bereid om voor
de lezers een antwoord te formu-
leren.

Onlangs was er in onze praktijk een
rundveebedrijf waar de vaarzen niet
drachtig wilden worden en teveel opbra-
ken.

Wij hebben bij 4 vaarzen van 16 maan-
den bloed getapt en de seleniumstatus
laten bepalen aan de hand van het GSH-
Px. Uit een recente publikatie is geble-
ken dat vrijwel al het Nederlandse jong-
vee niet aan de norm kan voldoen.
Gebreksverschijnselen zouden zich pas
voordoen beneden de 60 U/g Hb.Bij de
4 vaarzen die wij hebben laten onder-
zoeken bleek de seleniumstatus respec-
tievelijk 27, 19, 6 en 2 U/g Hb te
bedragen.

3. Welke is de juiste therapie voor een
seleniumtekort bij jongvee en bij
volwassen rundvee?

Antwoord
De normaalwaarde van het seleniumge-
halte in het bloed, gemeten door bepa-
ling van het gehalte aan gluthationpero-
xidase (GSH-Px) in de erythrocyten,
\'staat voor vaarzen ter discussie. Als
uitgangspunt wordt nog altijd een GSH-
Px-gehalte van 120 U/g Hb aangehou-
den.

Inventariserend onderzoek naar GSH-
Px-gehalten bij diverse Gezondheids-
diensten bij hoogdrachtige vaarzen
bracht aan het licht, dat op zeer veel
bedrijven de waarden van dit enzym
beduidend lager waren dan de bovenge-
noemde waarde van 120 U/g Hb, ter-
wijl het gehalte bij oudere hoogdrach-
tige koeien als regel hoger was dan 120
U/g Hb.

De vaarzen, waarbij extreem lage GSH-
Px-waarden zijn gevonden (op enkele
bedrijven een gemiddeld GSH-Px-ge-
halte van 20 U/g Hb), waren klinisch
volledig gezond en hebben in de maan-
den volgend aan de bemonstering even-
min ziekteverschijnselen ontwikkeld in
een hogere frequentie dan gemiddeld
wordt gevonden. In hoeverre een laag
Se-gehalte werd gecompenseerd door
een normaal of hoog vitamine E-gehalte
in de rantsoenen op bovengenoemde
bedrijven, is niet bekend.
Als vaststaand mag echter worden aan-
genomen dat een onvoldoende Se-voor-
ziening op zandgronden, gemeten door
bepaling van het GSH-Px-gehalte, in
Nederland voorkomt. Tevens staat vast
dat tot nu toe geen relatie is gelegd tussen
deze lage gehaltes en problemen op deze
bedrijven. In hoeverre vitamine E de
onvoldoende Se-voorziening kan com-
penseren blijft een vraag.
Uit vorenstaande kan worden geconclu-
deerd dat een eenduidige standaard met
betrekking tot GSH-Px-gehaltes moei-
lijk is te geven. In enkele kringen is men
geneigd voor jongvee lagere GSH-Px-
gehaltes als normaal te accepteren dan
de grens van 120 U GSH-Px/g Hb zoals
voor koeien wordt aangehouden, name-
lijk 60 U/g Hb. Er is geen gedegen
onderzoek verricht voor de acceptatie
van deze lagere grens voor jongvee.
Lage waarden GSH-Px bij vaarzen dui-
den echter wel op een onvoldoende of
marginale Se-voorziening, ook al kun-
nen daaraan tot nog toe geen eenduidige

Koliek bij drachtige merries
Santschi EM, Slone DE, Gronwall R,
Juzwiak JS, and Moll HD. Types of
colic and frequency of postcolic abor-
tion in pregnant mares: 105 cases (1984-
1988). J Am Vet Med Assoc 1991; 199:
374-7.

Een groep van 105 drachtige merries
met koliek werd vergeleken met 105
niet-drachtige paarden met koliek. Tus-
sen deze twee groepen was geen
significant verschil voor wat betreft de
oorzaak van de koliek en de verblijfs-
duur in de kliniek. In de periode volgend
op een laparatomie trad bij 18% van de
merries met koliek abortus (een dode
vrucht < 321 dagen dracht) op. De
lengte van de dracht op het moment van
optreden van de koliek was niet van
invloed op het resultaat van de dracht.
Het percentage levende veulens na het
optreden van koliek was bij een drach-
tigheidsduur van < 60 dagen 76%, 61-
269 dagen 84% en vanaf270 dagen 82%.
Deze percentages verschilden niet tussen
merries, waarbij de koliek medicamen-
teus werd behandeld en die een lapara-
tomie ondergingen. In geval er bij mer-
ries, die 270 dagen of minder drachtig
waren, tijdens de laparatomie herhaald
hypoxic optrad, bedroeg het percentage
levende ceulens 77. Indien hypoxic ach-
terwege bleef was dit percentage 75. Bij
8 merries trad tijdens de laparatomie
hypotensie en herhaald hypoxic op,
terwijl er desondanks evenzoveel veu-
lens levend geboren werden. Herhaalde
hypoxic tijdens een laparatomie had een
negatieve invloed op de overievingskan-
sen van de vrucht in de laatste 60 dagen
van de dracht.

De afdeling Vogels en Bijzondere Die-
ren van de vakgroep Geneeskunde van
Gezelschapsdieren organiseert in 1992,
evenals in voorgaande jaren, in samen-
werking met de vakgroep Pathologie en
de vakgroep Radiologie een 4-tal bij-
scholingscursussen \'vogels en bijzondere
gezelschapsdieren\' bestemd voor dieren-
artsen. De bijscholing omvat het theore-
tische onderwijs dat momenteel wordt
gegeven aan de co-assistenten uit de
differentiatie \'gezelschapsdieren\'. Indien
buitenlandse studenten aanwezig zijn zal
(een deel) van de cursus in het Engels
worden gegeven. Onderstaande onder-
werpen zullen achtereenvolgens op 10
donderdagmiddagen worden behan-
deld.

Fret en knaagdieren (klinische aspecten)
Postduiven (klinische aspecten)
Aanvullende onderzoeksmethoden bij
vogels (endoscopie, bloedonderzoek,
elektrocardiografie)

Chirurgie vogels (theorie en prakticum)
Papegaaien (klinische aspecten)
Anesthesiologie/Röntgenologie
Knaagdieren/Konijnen/Reptielen (pa-
thologie aspecten)

Volièrevogels (pathologische aspecten)
Reptielen (klinische aspecten)
Konijnen (klinische aspecten)
Er zijn vier curssen in 1992
cursus A: 12/3; 19/3; 26/3; 2/4; 9/4;
16/4; 23/4; 30/4; 7/5; 14/5

Die kunt u winnen door ook naar de
Voorjaarsdagen te komen. Dit is alle-
maal ter gelegenheid van de 25ste Voor-
jaarsdagen!

cursus B: 21/5; (28/5\'); 4/6; 11/6; 18/
6; 25/6; 2/7; 9/7; 16/7; 23/7
cursus C: 30/7; 6/8; 13/8; 20/8; 27/8;
3/9; 10/9; 17/9; 24/9; 1/10
cursus D: 8/10; 15/10; 22/10; 29/10;
5/11; 12/11; 19/11; 26/11; 3/12; 10/
12.

De cursusmiddagen starten om 13.30
uur en duren tot 16.30 uur (inclusief
pauze van 15 minuten). De kosten voor
de cursus bedragen ƒ875,-. Opgave
voor een cursus kan schriftelijk (dr. J. T.
Lumeij, Afdeling Vogels en Bijzondere
Dieren, vakgroep Geneeskunde van Ge-
zelschapsdieren, Yalelaan 8, 3584 CM
Utrecht; in linkerbovenhoek vermelden
\'bijscholingscursus\'). Nadere inlichtin-
gen dagelijks tussen 14.00 en 14.30 uur
(030-531799). Daar het aantal dieren-
artsen dat per cursus kan worden toege-
laten beperkt is, wordt u verzocht uw
voorkeur voor meerdere aanvangsdata
uit te spreken. Na opgave wordt een
acceptgiro thuisgestuurd. De volgorde
van inschrijven wordt bepaald door de
volgorde van binnenkomst van betalin-
gen. Een schriftelijke bevestiging van
inschrijving die u na betaling wordt
toegezonden dient als toegangsbewijs.

I De middag van 28/5 (postduiven) vervalt in verband
met Hemelvaartsdag; het is mogelijk om deze middag
in te halen op een van de andere cursussen (19/3; 6/8;
15/10).

Zondagmorgen 9.oo-i 2.30 uur
Gastroenterologie. C. F. Burrows
(USA): Chronische dikke en dunne
darmaandoeningen en Behandeling van
maagdarmziekten.

Intensive care. S. W. Crane (USA),
gesponsord door Hill\'s: Analgesie tij-
dens de operatie. Behandeling en patho-
fysiologie van de shock patiënt.
Bacteriologie. D. Aucoin (USA), ge-
sponsord door Bayer: Verantwoord ge-
bruik van antibiotica.
Hepatologie. J. Rothuizen (NL): Hui-
dige inzichten omtrent de leverdiagno-
stiek. E. Teske (NL): Leverbiopsie. I.
Tiemessen (NL): Röntgendiagnostiek
en echografie van de lever. H. P. Meyer:
Behandeling van hepato encephalop-
athy.

Zondagmiddag 13.30-1 e.oo uur
Chirurgie. F. J. van Sluys et aL: Nieuwe
inzichten in de chirurgie.
Voeding. D. T. Crowe (USA), gespon-
sord door Aesculaap/PetAg: Voeding
van de kat.

Orthopedie. H. A. W. Hazewinkel (NL):
en R. C. Nap (NL): Heupdysplasie.
Bacteriologie. D. Aucoin (USA): Ver-
antwoord gebruik van antibiotica (ver-
volg).

Cultureel programma
Amsterdam, bezoek aan een Diamant-
slijperij en aan Museum \'Amstelkring\'
(\'Ons Lieve Heer op Solder\'). Koffie en
lunch in Amsterdam.
Vanaf 16.00 uur Het afzakkertje in de
RAL

DANS. Dit jaar zal voor het eerst ook
op de zondag een Dierenarts-assisten-
tendag gehouden worden. De volgende
vier onderwerpen zullen behandeld
worden: F. Tengnagel: Opname technie-
ken voor het maken van röntgenfoto\'s;
A. A. M. E. Lubberink: Suikerziekte bij
hond en kat; A. J. Schuurmans: Slag-
vaardiger handelen van de dierenartsas-
sistent; B. van Haaften: Ovariële cyclus
van de teef.

Het programma is open voor congres-
gangers van de VJD. De zondag is
bedoeld voor assistenten die al enige tijd
in de praktijk werkzaam zijn.

The European School for Advanced
Veterinary Studies announces that there
are still some free places in the courses of
Veterinary Radiology and Neurology,
Luxembourg, 5-18 April 1992.
For further information, please contact
immediately: Dr. André Jaggy, Institut
fiir Tierneurologie, Bremgartenstr. 109 a,
CH-1003 Bern, Switzerland.

Op 27 november 1990 is in Brussel de
Richtlijn van de Raad tot vaststelling
van gezondheidsvoorschriften voor het
verwijderen en verwerken van dierlijke
afvallen, voor het in de handel brengen
van dierlijke afvallen en ter voorkoming
van de aanwezigheid van ziekteverwek-
kers in diervoeders van dierlijke her-
komst (vissen daaronder begrepen)
(richtlijn 90/667/EEG, PbEG 1^363,
27 december 1990) vastgesteld.
Sedert de publikatie van deze richtlijn
wordt binnen het Ministerie van Wel-
zijn, Volksgezondheid en Cultuur ge-
werkt aan de implementatie daarvan in
de nationale wetgeving door middel van
een wijziging van de Destructiewet. Dit
heeft geleid tot een tweetal ontwerpen
tot wijziging van deze wet, waarin het
nieuwe systeem voor het onschadelijk
maken van dierlijke afvallen is opgeno-
men. In het eerste wetsvoorstel zijn
conform het huidige regeringsbeleid de
directe gevolgen van de richtlijn opge-
nomen, zodat implementatie van de
richtlijn niet door andere aangelegenhe-
den kan worden vertraagd. In het
tweede wetsvoorstel zijn de meer indi-
recte gevolgen van de richtlijn opgeno-
men.

Gelet op de korte implementatietermijn
die aan de lid-staten is g^even (uiterlijk
31 december 1991), alsmede de nog te
volgen procedure is tijdige implementa-
tie niet mogelijk gebleken. Het streven is
er op gericht om de huidige situatie te
continueren en de bestaande wet te
blijven toepassen.

De belangrijkste wijzigingen die het
gevolg zijn van de implementatie van de
richtlijn, kunnen als volgt worden sa-
mengevat.

De werkingssfeer van de wet wordt
uitgebreid. De huidige wet spreekt
alleen over vlees en vleeswaren. In de
gewijzigde wet zullen in beginsel alle
afvallen van dierlijke herkomst onder de
werkingssfeer worden gebracht. Er zal

onderscheid worden gemaakt tussen
twee stromen destructiemateriaal, hoog-
en laag-risico-materiaal, hetgeen in de
huidige wet niet het geval is.
Hoog-risico-materiaal moet onschade-
lijk worden gemaakt in een destructor
die, zoals in de huidige situatie, een
gebied krijgt toegewezen waarin die met
uitsluiting van anderen het ontstane
materiaal moet verwerken. Laag-risico-
materiaal mag daarent^en ook worden
verwerkt tot ingrediënten van diervoe-
der, voeder voor gezelschapsdieren dan
wel tot technische of Êirmaceutische
produkten. Tevens zal laag-risico-mate-
riaal grensoverschrijdend kunnen wor-
den vervoerd om elders te worden ver-
werkt. De invoer van hoog-risico-
materiaal is verboden, ook uit de zoge-
naamde derde landen. Naast het reeds
bestaande systeem van vergunningen,
dat wordt omgezet in een erkenningen-
systeem voor de verwerking van hoog-
risico-materiaal, zal een erkenningen- en
registratiesysteem worden opgezet voor
de laag-risico-materiaal verwerkende
bedrijven. Tevens wordt een verbod op
vermenging van destructiemateriaal met
andere materialen of zelfstandigheden
opgenomen voor zover die vermenging
elders plaatsvindt dan in een destructor.
Voorts wordt een mogelijkheid gecre-
eerd om voorwaarden te stellen aan de
bewaring van destructiemateriaal (bijv.
onder koeling).

Met het tweede wetsvoorstel worden
enkele zaken gewijzigd die niet direct
samenhangen met de implementatie van
de richtlijn. De belangrijkste wijzigings-
voorstellen zijn daarbij, een beperktere
rol van de gemeenten bij de uitvoering
van het bepaalde in de wet, omdat door
de overgang in 1985 van de vleeskeuring
van gemeenten naar het rijk ook het
belang van de gemeenten bij de uitvoe-
ring van de destructiewet sterk is ver-
minderd. Tevens wordt voorgesteld de
rijksbijdrage in de financiering van de
voorcentralisatie van destructiemateri-
aal af te schafifen. Dit omdat de voorde-
len, die met deze voorcentralisatie te
maken hebben, meer op het terrein van
de dienstverlening aan de veehouder
dan op het terrein van de volksgezond-
heid liggen. Door de implementatie van
de richtlijn, die onder meer tot gevolg
heeft dat een aanzienlijk deel van het
huidige destructiepakket vrij verhandel-
baar gaat worden, zal een rendabele
exploitatie door de destructoren uitslui-
tend op basis van het resterende hoog-
risico-materiaal moeilijk zijn te realise-
ren. In de huidige situatie, waarbij al het
destructiemateriaal om niet moet wor-
den afgestaan aan de destructoren,
wordt het ophalen en de verwerking van
het onrendabele materiaal gecompen-
seerd uit de opbrengsten van de verwer-
king van het materiaal dat, na aanpas-
sing van de wet, als laag-risico-materiaal
wordt omschreven en vrij verhandel-
baar zal worden.

Het is om deze reden dat voorgesteld is
een heffingensysteem in de wet op te
nemen. Of daarvan gebruik zal moeten
worden gemaakt, welke kosten er pre-
cies mee zullen moeten worden bestre-
den en wat de grondslag en hoogte van
de heffing zal zijn, is onderwerp van
nadere studie en overleg met ondermeer
het georganiseerde bedrijfsleven en de
destructoren zelf.

Naar verwachting zal het nog een aantal
maanden duren alvorens deze wetsvoor-
stellen tot wet zullen zijn verheven.

4—7 Vlllth Congress on Avian Diseases, Mu-
nich (inl. tel. (089) - 3154029/3159117,
Oberschleissheim (BRD).

5 Internat. Course Serological Diagnostic
Techniques. (Inl.: Trop. Inst. A\'dam, Dr. E. P.
Wright, tel.: 020-5688305/5688457, fax
020-5688434).

5—6 DVG Fachgruppe GeQügel (WVPA).
VIII Tagung über Vogelkrankheiten, Mün-
chen (inl. red. secretariaat).

5—7 Internat. Conference on \'Science and the
Human-Animal Relationship\' (inl.: Dr. E. K.
Hicks, SISWO, tel. 020-5270600).

8—11 36th Annual Am Institute of Ultra
Sound Convention, San Diego, U.S.A. (inl.
tel. (301)881-2486).

10 Kring Dierenartsen Gelderse Vallei, bijeen-
komst op Praktijkschool Barneveld (gast-
spreker dhr. H. Garretsen over röntgenopna-
men; 20.15 uur

10 Werkvergadering, Afd. N. Brabant en Lim-
burg KNMvD. Heythuysen/middag/Var-
ken. Boxtel/avond/Varken.

11 Groep Geneeskd v.h. Varken KNMvD.
Vooijaarsdag, Jaarbeurscongres-centrum,
Utrecht, 10.00 uur.

13 ESCOP Internat. Symposium: The Scientific
assesment of phytomedicines, Milan (inl. red.
secretariaat).

19 Thema-bijeenkomst: \'Diergeneesmiddelen,
een kwesttie van kwaliteit\', (Solvay Duphar
B.V, Animal Health Division, Weesp.

24 Werkvergadering, Afd. N. Brabant en Lim-
burg KNMvD. Heythuysen/avond/in Gez.
D.

26 Groep Vet. Homoeopathie KNMvD. Studie-
vergadering tevens Jaarvergadering, Beatrix-
gebouw, Jaarbeursplein, Utrecht; 19.30-
22.30 uur.

27 \'Diergezondheidszorg en computers\', intree-
rede prof dr. ir. A. A. Dijckhuizen, Landbou-
wuniversiteit Wageningen.

27—29 3rd. Hellenic Symposium in Small Ani-
mal Medicine, Athene (inl.: tel.
(301)7771056, fax (301)7711289, Athene)
(pag. 1260).

Kring Dierenartsen Gelderse Vallei, bijeen-
komst (leden plus partner) bij de AUV te
Cuijk; 16.00 uur

Bijeenkomst met Beamteten Tierärzte voor
leden Groep GKZ, Nieuw Han en Studie-
groep Vleeshygiëne, Kleve (pag. 129)
Lezing voor praktici, georganiseerd door de
Stichting Gez. Dienst voor Dieren in Oost-
Nederland, Postiljon Hotel, Deventer, 20.00 uur.
PAO-D: Praktische echografie GD (92/40).

U heeft \'n arbeidsongeschiktheidsverzekering nodig. Bij voorkeur een,
die voor u op maat gemaakt is. \'t Liefst van een maatschappij die zich
daarin heeft gespecialiseerd. Een onderlinge zonder winstoogmerk,
zodat de premie laag blijft. Doordacht toegesneden op een select
aantal beroepsgroepen.

Een verzekering die aansluit op uw persoonlijke omstandigheden,
praktijk- en beroepssituatie. Geen massaprodukt, maar individueel
maatwerk. Met een niet te evenaren prijs/kwaliteit verhouding.

Uw assurantie-adviseur is de meest geschikte persoon om u de
juiste verzekeringsvorm bij MOVIR-DTO te adviseren.

Op 24 november 1991 overleed, op 84-jarige
leeftijd onze collega dr M. A. J. Verwer, oud-
lector van de Rijksuniversiteit te Utrecht en
drager van het Oorlogsherinneringskruis met de
gespen

Dr Verwer werd geboren
op 4 juni 1907 te Goes,
waar hij ook zijn middel-
bare schoolopleiding volg-
de. Het dierenartsdiploma
werd op 22 juni 1932 in
Utrecht behaald waarna
hij zich na enkele waarne-
mingen en assistentschap-
pen als kleine huisdieren-
prakticus vestigde in
Arnhem. Ondanks een
zeer drukke praktijk
slaagde hij er in een pro-
motie-onderzoek te bewer-
ken en in 1952 werd de
doctorsgraad in de dierge-
neeskunde behaald met het
proefschrift \'Over punctie
en onderzoek van de liquor
cerebrospinalis bij de ge-
zonde en de zieke hond\'.
De wetenschappelijke kant
van het vak bleef dr Verwer trekken en in 1954
werd hij verbonden aan de Kliniek voor Kleine
Huisdieren, de latere vakgroep Geneeskunde van
Gezelschapsdieren, van de Faculteit der Dierge-
neeskunde in UtrechL In 1969 volgde zijn
benoeming tot Lector in de Geneeskunde van het
Kleine Huisdier, een rang waaraan in de huidige
tijd de titel Hoogleraar is verbonden In 1972
nam dr Verwer afscheid van de Kliniek om een
nog zeer actieve pensioenperiode tegemoet te
gaan In deze periode wydde hij zich vooral aan
zijn meest geliefde bezigheid het schrijven Van
zijn hand verschenen in deze periode nog publi-
katies in boekvorm en zeer veel bijdragen aan het
blad De Hondenwereld.
Metdr. Verwer verliest Diergeneeskundig Neder-
land een zeer markante figuur. Generaties die-
renartsen zijn door hem de beginselen van het
lichamelijk onderzoek bijgebracht. Daarnaast,
en zo zullen velen zich hem herinneren, ver-
zorgde dr Verwer het onderwijs in de Neurologie
en de Oogheelkunde. Mede door zijn onderzoek
op deze terreinen heeft dr. Verwer de Veterinaire
Oogheelkunde uitgebouwd en de kiem gelegd
voorde Veterinaire Neurologie in Nederland De
Oogheelkunde is inmiddels uitgegroeid tot een
erkend veterinair specialisme.
Dr. Verwer\'s onderwijs kenmerkte zich door een
speciale stijl en een grote mate van alertheid door

zijn twinkelende geest, vaak leidend tot prachtige
vondsten tijdens de demonstraties. Menigeen zal
zich herinneren dat dr. Verwer altijd Sinterklaas
ontving en dan een origineel cadeau had voor de
Goedheiligman

Dr Verwer was niet uitsluitend een vakdocent,
hij droeg het vak ook maatschappelijk uit. Zo
was hij eerst secretaris en later voorzitter van de
Groep Geneeskunde van het Kleine Huisdier, de
huidige Groep Geneeskunde van Gezelschaps-
dieren van de KNMvD, van welke Groep hij
erelid was. Zijn betrokkenheid bij \'zijn\' Groep
bleek ook telkens weer als er bij de opening van
de vergaderingen van de Groep tot op het laatst
gemeld werd \'met bericht van verhindering dr
Verwer\'.

Ook internationaal blies dr Verwer zijn trompet
mee, onder andere als President van de World
Small Animal Veterinary Association.
Het \'lekenpubliek\'werd evenmin vergeten, waar-
van zijn vele publikaties en boeken voor deze
doelgroep mogen getuigen In 1988 verscheen
nog het boek \'Hondenverzorging\'.
Daarnaast was dr. Verwer een begenadigd dich-
ter Onder het pseudoniem Jean Teinturier ver-
schenen onder andere gedichten in de jubileum-
uitgave \'Reflexen\' van de Groep Geneeskunde \'
van het Kleine Huisdier en op een LP van de
firma Intervet.

Zeer treffend werd dr. Verwer beschreven door
onze collega mevr. Boor-van der Putten in haar
boek \'75 jaar Geneeskunde van Gezelschapsdie-
ren in Nederland\': \'Dr. Verwer verliet zijn drukke
praktijk in Arnhem voor een nog drukkere
wetenschappelijke loopbaan aan de Faculteit Hij
zou een markant figuur aan de kliniek worden
Bijzijn onderwijs, dat hij geestdriftig en spectacu-
lair wist te brengen, legde hij altijd de nadruk op
zijn hoge opvatting van het beroep en - zoals hij
het zelf formuleerde - de mens achter het dier.
Zijn stentorstem en zijn sardonische uitvallen
zullen menig blunderend student en onbezonnen
eigenaar van een patiënt eeuwig bijblijven.

Eenzelfde spirit bleek uit een brief van dr Verwer
die hij ons schreef naar aanleiding van zijn
afscheid van onze kliniek: \'Velen van u hebben
leeftijden die mijn zonen hebben Toch hebben
wij samen een integraal gevormd. Wij hebben ;
samen mogen functioneren Wij hebben samen j
een vorm van mens-zijn beleefd, ook toen de staf
alsmaar groter werd Die integratie is naar mijn
gevoelen zo goed geweest, dat ik me nu voel als
een atoom, dat het molecuul verlaten heeft Voor
dat gevoel ben ik u dankbaar Het molecuul zal
verder functioneren, dat leidt geen twijfel. Het
atoom, nog altijd behorend tot de cosmos, gaat op
avontuur\'

Vacatures in besturen en commissies
verband houdende met de 1 39e algemene
vergadering van de koninklijke nederlandse
maatschappij voor diergeneeskunde

Overeenkomstig artikel 28 van de Staturen worden de betrokken Afdelingen/Groepen verzocht eventuele kandidaten voor te
dragen en de namen van hen tijdig voor de Algemene Vergadering aan het Hoofdbestuur mede te delen.

Groep Veterinaire Specialisten
1992 aftredend en herkiesbaar
1992 aftredend en niet herkiesbaar

Overeenkomstig artikel 30 van de Statuten worden de betrokken Afdelingen/Groepen verzocht eventuele kandidaten voor te
dragen en de namen van hen tijdig voor de Algemene Vergadering aan het Hoofdbestuur mede te delen.

1992 aftredend en niet herkiesbaar
1992 aftredend en herkiesbaar
1992 aftredend en herkiesbaar

Overeenkomstig artikel 42 van het Huishoudelijk Reglement worden de betrokken Afdelingen verzocht eventuele kandidaten voor
te dragen en de namen van hen tijdig voor de Algemene Vergadering aan het Hoofdbestuur mede te delen.

Overeenkomstig artikel 67 van het Huishoudelijk Reglement worden de Afdelingen behorende tot regio West en Oost, verzocht
eventuele kandidaten voor te dragen en de namen van hen tijdig voor de Algemene Vergadering aan het Hoofdbestuur mede te
delen.

Paritaire Afvaardiging Tarievencommissie Georganiseerde Pluimveeziektebestrijding

Overeenkomstig artikel 77 van het Huishoudelijk Reglement worden de Afdelingen/Groepen verzocht eventuele kandidaten voor
te dragen en de namen van hen tijdig voor de Algemene Vergadering aan het Hoofdbestuur mede te delen.

Mevr. dr. I. van der Gaag
Prof. dr. W. Misdorp
1992 aftredend en herbenoembaar
1992 aftredend en niet herbenoembaar

Overeenkomstig artikel 70 van het Huishoudelijk Reglement worden de Afdelingen/Groepen verzocht eventuele kandidaten voor
te dragen en de namen van hen tijdig voor de Algemene Vergadering aan het Hoofdbestuur mede te delen.

In de serie foto\'s van besturen en commissies van de
KNMvD is het deze keer de beurt aan een daarmee min of
meer vergelijkbaar orgaan, namelijk het tuchtcollege, de
Ereraad. De Ereraad is het rechtgevend en op de collegiale
verhoudingen binnen de KNMvD toezichthoudend or-
gaan. Wij stellen u graag de leden van de Ereraad voor.

Na al het rumoer van het vorige jaar lijkt nu de
rust weergekeerd in de gelederen van de Com-
missie voor Advies voor de Beroepsuitoefening
van de Vrouwelijke Dierenarts. De opkomst op
de jaarlijkse landelijke dag, gehouden op zater-
dag 9 november, kon met ongeveer vijftig
aanwezigen normaal genoemd worden.

Aftredend voorzitter Stróbl gaf, zoals gebruike-
lijk een overzicht van de gebeurtenissen van het
afgelopen jaar. Zij toonde zich tevreden over de
vele nieuwe ideeen die na de vorige bijeenkomst
waren binnengekomen en wist te vertellen dat
aan vele items hard gewerkt wordt. Dat er nog
steeds behoefte is aan verandering blijkt onder-
meer uit het feit dat de vrouwelijke dierenartsen
binnen de KNMvD nog steeds niet evenredig
vertegenwoordigd zijn.

De komst van de eerste vrouwelijke hoogleraar
bij de Faculteit der Diergeneeskunde werd door
Stróbl toegejuicht.

Na de vorige vergadering zijn er twee ad hoe
werkgroepen opgericht om zich bezig te houden
met sollicitatieprocedures en met zwanger-
schapsproblematiek. De eerste groep werkt aan
de resultaten van een telefonische enquête onder
pas afgestudeerden. In een globale indruk komen
al een aantal zaken naar voren. Over het
algemeen schrijven mannen minder sollicitatie-
brieven dan vrouwen. Er is vaak geen sprake van
een reisvergoeding voor een gesprek. Ondanks
het feit dat dit niet is toegestaan, worden er nog
steeds vragen gesteld met betrekking tot zwan-
gerschap. De achterwachtproblematiek is nc^
steeds actueel. Helaas wordt er nog regelmatig
niet gebeld na een sollicitatiebrief of -gesprek.
De regio-contacten van de VDA zijn helaas
nogal wisselend en Stróbl deed een hernieuwde
oproep tot enthousiaster inzet van de leden. Zij
gaf aan dat de conmiissie VDA aan alles
aandacht wil blijven besteden en stelde een
\'verzamelnota\' in het vooruitzicht.
Als laatste punt kondigde Stróbl haar aftreden
aan en stelde de aanwezigen de nieuwe voorzitter
voor: Maria Kik, wetenschappelijk medewerk-
ster van de vakgroep Veterinaire Pathologie.
Aangezien er binnenkort nog twee leden van het
bestuur aftreden deed Kik direct een oproep aan
eventuele kandidaat-bestuursleden om zich te
melden.

Doctor Elsbeth Noordhuizen-Stassen, werk-
zaam bij de vakgroep Bedrijfsdiergeneeskunde
en Voortplanting en voorzitter van de emancipa-
tiecommissie van de Faculteit, hield een voor-
dracht over het verschijnsel positieve actie.
Positieve actie moet gezien worden als een
instrument om tot een betere integratie van de
vrouw in het arbeidsproces en in de organisatie te
komen. Het moet niet verward worden met
positieve discriminatie. Er zijn talloze argumen-
ten voor positieve actie en de commissie VDA
lijkt volgens de spreekster bij uitstek geschikt om
de KNMvD te stimuleren tot herstructurering.
Eén en ander zal gedaan moeten worden volgens
een uitgebalanceerd stappenplan. Op de Facul-
teit is dit proces al enige tijd gaande en heeft in
ieder geval al geleid tot een intentieverklaring
van de Faculteit (weliswaar opgelegd door het
College van Bestuur). Spreekster waarschuwde
er voor te waken dat zo\'n verklaring niet in de
koelkast verdwijnt. Het probleem in de vrije
beroepensector schuilt ondermeer in het ontbre-
ken van sancties. Valkuilen voor positieve actie
zijn onder andere verborgen weerstanden die
overwonnen moeten worden, het gebruik van
emotionele argumenten en het gebrek aan sa-
menwerking met andere organisaties. Veel ener-
gie zal gestoken moeten worden in het weerleg-
gen van tegenargumenten.

Mr. E. Schoemaker, werkzaam als beleidsmede-
werker bij het Voorzieningenfonds van de Bond
voor Kunstenaars, schetste een overzicht van de
verschillende premies en verzekeringen waarmee
een dierenarts te maken kan krijgen. Al met al
zijn dat er heel wat en uit de vragen uit de zaal
bleek al snel dat er veel situaties te bedenken zijn
waarvoor niet zomaar een pasklare oplossing
bestaat.

Informatie over dit onderwerp is te vinden in
folders, verkrijgbaar bij de afdeling bestuurscon-
tacten van het stadhuis, in Elseviers Almanak
voor Sociale Verzekeringen en eventueel bij
sociale raadslieden. Natuuriijk kan men zich ook
tot de KNMvD richten. Marij van Oostrum-
Schuurman Hess, stafmedewerker, houdt zich
ondermeer met bovenstaande problematiek be-
zig.

Tijdens de rondvraag ontspon zich een levendige
discussie over de vraag of de commissie VDA
niet beter een groep van de KNMvD kan
worden. Gezien het complexe karakter van een
dergelijke verandering werd besloten dit punt als
onderwerp op de agenda van de vergadering van
volgend jaar te zetten.

Aan het eind van de middag memoreerde de
nieuwe voorzitster de werkzaamheden van col-
lega Stróbl en dankte haar namens alle aanwezi-
gen zeer hartelijk voor haar belangrijke bijdragen
aan het werk van de commissie VDA.

De Groep Praktici Grote Huisdieren van de
Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor
Diergeneeskunde organiseert ter gelegenheid
van haar 25-jarig bestaan een symposium, don-
derdag 9 april 1992 in Sportcentrum Papendaal
te Arnhem.
Het thema zal zijn:

Hoe het zal worden.
Aanvang symposium 13.00 uur.
13.00 Ontvangst met kofBe.
13.30 Welkomstwoord drs. G. Heijnen.
13.35 Openingswoord prof. dr. E. H. Kampel-
macher, voorzitter KNMvD.
13.45 Prognose en Werkelijkheid; ing. T. W. te

Gififel, secr. KNMvD.
14.15 De oprichting en de taakstelling van de
Groep Praktici Grote Huisdieren; dr. J. L.
van Os, oud-voorzitter 1968-1969.

14.45 Huidige vraagstukken van de prakticus en
de taak van de GPGH hierin; drs. G.
Heijnen, voorzitter en praktizerend die-
renarts Groepspraktijk Barneveld.
15.15 Pauze.

15.45 De toekomstvisie op de veterinaire prak-
tijk; drs. H. Vaarkamp, vet. directeur
AUV

16.15 De relatie Stichting Gezondheidsdienst en
de prakticus, waar gaat het heen?; drs. H.
A. M. Elsinghorst, algemeen directeur
Gezondheidsdienst West- en Midden-Ne-
derland.

Aan niet-leden van de Groep wordt voor het
middagprogramma ƒ25,- en voor het totale
programma ƒ 75,- in rekening gebracht.
Opgave schriftelijk aan onderstaand adres voor
20 maart a.s., waarbij u moet vermelden wel/
geen/wordt lid van de Groep Praktici Grote
Huisdieren. Neemt wel/niet deel aan het aan het
avondprogramma.

1. Drs. J. Togtema, secretaris Groep Praktici Grote
Huisdieren, Koninginnelaan 6, 3853 XX Ermelo

De Groep Geneeskunde van het Rund heeft al
een paar succesvolle intercontinentale reizen
georganiseerd. Dit jaar gaan we naar de Vere-
nigde Staten van 29 augustus tot 13 september.
Eerst een congresbezoek in St. Paul Minnesota
en daarna een schitterende post-congresstour
door Californië. Als u langer wilt blijven kunt u
ook op een latere datum terugreizen. Zie ook het
Tijdschrift van 1 februari jl.
Geeft u zo spoedig mogelijk, bij voorkeur schrif-
telijk op bij A. Emmerzaal, Asterstraat 13, 5384
JS Heesch.

De banden voor het Tijdschrift voor Diergenees-
kunde 1991 zijn verkrijgbaar tegen betaling van
ƒ22,50 op postrekening nr. 511606 ten name van
KNMvD te Utrecht. Wilt u in de omschrijving
vermelden \'Banden 1991\'.

Aangezien vorige reizen met zeer veel enthou-
siasme werden ontvangen, hebben wij op veler
verzoek nogmaals een reis georganiseerd die zal
plaatsvinden van zaterdag 19 september t/m
zondag 27 september 1992. De heen en terugreis
zal onderbroken worden voor overnachting in
Duitsland zodat de reis een aangenaam verloop
zal hebben.

In Hongarije hebben wij gekozen voor een
gecombineerd programma van typisch veteri-
naire aangelegenheden, folkloristisch gebeuren
op het platteland, en een driedaagsbezoek aan
Budapest inclusief stadsbezichtiging, cultuur en
theater.

Dit alles wederom onder de bezielende leiding
van de ons welbekende Hongaarse gids Toni
Benes.

Voor meer informatie kunt u zich wenden tot:
H. J. M. Küsters, dierenarts, tel.: 043-212119.

De lokatie: \'Het Vechthuis\' dat, zoals de naam al
aangeeft, gelegen is aan de Vecht (Jagerskade),
vlakbij de \'Rooie brug\'. Het oudste gedeelte van
het Vechthuis stamt uit 1600 en maakte toen deel
uit van een reeks huizen en bedrijven die aan de
Vecht lagen. Het Vechthuis kende vele functies,
het deed dienst als woonhuis, als plavuizenbak-
kerij, kaaspakhuis, smederij en ooit was er een
handkarrenverhuurbedrijf gevestigd.
Jaren geleden werd de gehele lintbebouwing
langs de Vecht afgebroken vanwege de bouwval-
lige toestand van de panden.
Alleen het Vechthuis bleef gespaard, vanw^e
haar monumentale waarde (bijv. de unieke
sparrenkap). In het kader van het monumenten-
jaar (1975) werd het pand door de gemeente
Utrecht grondig gerestaureerd, later werd de
accommodatie uitgebreid tot wat het nu is: een
uitstekende plaats voor het Jaarcongres.
Onze gastheer, de heer Van Doom en zijn
medewerkers, staan al in de startblokken om het
ons allen geweldig naar de zin te maken.
Uiteraard hebt u ons logo al opgemerkt. Het
werd gemaakt door collega H. van Duin en de
symboliek zal u duidelijk zijn: de Domtoren, de
(groene) slang als symbool van onze beroeps-
groep en de sterren als teken van Europa \'92.
Ook begint er nu een duidelijke lijn in het
programma voor de sportdag en Jaarcongres te
komen. Voor wat de sportdag betreft: begin tijdig
met uw \'warming up\', want deze sportdag mag u
zeker niet missen.

Nu het Tijdschrift voor Diergeneeskunde in een
nieuwe vorm is verschenen zijn ten aanzien van
het plaatsen van full colour foto\'s en illustraties
de volgende regels vastgesteld:

De kosten van het opnemen van vierkleurenfo-
to\'s in het Tijdschrift zijn in principe voor
rekening van de auteurs c.q. de instellingen en
instituten. Gezien echter het experimentele ka-
rakter van de nieuwe verschijningsvorm dat aan
het eind van 1992 zal worden afgesloten, wil de
redactie de kosten in een enkel geval overnemen.

Immers, het reproduceren van functionele kleu-
renfoto\'s bij wetenschappelijke artikelen is uit
oogpunt van de nagestreefde verbetering van de
leesbaarheid erg belangrijk.

Elk geval wordt door de redactie apart beoor-
deeld. Dit houdt in dat in (voor)overleg met de
auteurs van geval tot geval bekeken wordt of en
zo ja, welke voor deze financiële tegemoetko-
ming in aanmerking komen.

Aan het eind van dit verschijningsjaar kan dan in
de totale afweging van alle ingrediënten een
eindbalans worden opgemaakt ten aanzien van
de al of niet voortzetting van dit beleid van
financiële tegemoetkoming.

De redactie streeft uiteindelijk naar een optimum
van leesbaarheid en vormgeving aan de ene kant
en het benodigde kostenniveau aan de andere
kant met in het achterhoofd het spreekwoord:
\'Een paard vraagt best stro en lekkere haver wil
het de eigenaar de overwinning kunnen schen-
ken\'.

Comvee B. V. te Deventer, een samenwerkingsverband van de regionale
coöperaties en Cebeco-Handelsraad, is een gespecialiseerd bedrijf in de
agrarische sector op het gebied van managementsystemen en netwerk-
toepassingen voor de: - varkenshouderij

Programma\'s zoals COMZOG, COMMEV, COMRU. COMSAM, COMAK en COMORO zijn gebruiksvriendelijke,
op de praktijk toegesneden programma\'s.

Voor meer informatie kunt u contact opnemen met ir. A.J.M. Merks, direkteur Comvee B.V., 05700-38680
(na 18.00 uur 05766-3722).

Schriftelijke sollicitaties, vergezeld van een curriculum vitae kunt u binnen 14 dagen na verschijning van dit
blad richten aan Cebeco Handelsraad, afdeling personeelszaken. Postbus 223, 7400 AE Deventer, onder
vermelding van Comvee B.V.

Klinisch en postmortaal onderzoek
Preventie, ziekten en therapie
Vaccins en geneesmiddelen (orphandrugs)
Medische begeleiding wedstrijdsport
Endoscopie en geslachtsbepaling
Voeding en opfok papegaaiachtigen
Casuïstiek

ƒ495,- excl. BTW. Inbegrepen: Werkboek
Praktische Vogelgeneeskunde, deel 1: Post-
duiven; deel 2: Papegaaien (afhankelijk van de
inschrijving), cursusmateriaal, consumpties
en lunch.

EVA Training Centre,
Antwoordnummer 6180, 3700 AW Zeist
Telefoon; 03434-56566, fax: 03434-57122

alle financiële perikelen
rondonn uv/ praktijk,
w.o. overname, associatie,
pensioen, financiering
verzekering:

om zijn kennis op een hoger niveau te kunnen brengen. Spreekt Engels en verstaat Nederlands.
Contactadres: Kolkweg 2

Collega\'s die belangstelling hebben een microscoop over te doen, worden verzocht contact op te nemen met
M. Bosman, tel. 01654-1656

De kandidaat dient goed binnen een grote groep te kunnen werken en over goede sociale vaardigheden te beschikken.
Enige ervaring wordt op prijs gesteld. Een achterwacht is niet noodzakelijk.

Bij gebleken geschiktheid behoort associatie tot de mogelijkheden. Reacties zien wij graag binnen 14 dagen na verschijnen
van dit tijdschrift tegemoet. Veterinair Centrum Someren, Sllevenstraat 16, 5711 PK Someren.

Het zwaartepunt van de werkzaamheden zal bij de gezelschapsdieren komen te liggen.

Reacties richten aan D.A.P. Eersel, Hint 16b, 5521 AH Eersel (tel. 04970-12100), t.a.v. M.A.P.M. Kappen

Gepromoveerd dierenarts. Voor praktijkgerichte teksten, wetenschappelijke publikaties en vertalingen (En-
Ned, Ned-En). Ook registratie diergeneesmiddelen.

Informatie en opdrachten via de Redactie van het Tijdschrift voor Diergeneeskunde, Postbus 14031,
3508 SB Utrecht, onder nummer 17/92.

Voor kleine huisdierenpraktijk in het zuiden van het land, zoeken wij een dierenarts, part-time dan wel full-
time met in de toekomst eventuele mogelijkheden tot associatie.

Sollicitaties gaarne binnen 14 dagen sturen naar de redactie van Tijdschrift voor Diergeneeskunde, onder
nr 16/92, met bijsluiting van een recente pasfoto.

Uitgebreide sollicitaties richten aan de redaktie van het Tijdschrift voor Diergeneeskunde,
Postbus 14031, 3508 SB Utrecht, onder nummer 15/92.

5—20 European School for Advanced Veteri-
nary Studies: COMETT Project of the EEC,
Luxembourg (pag. 757 1991 en 152).

12 Lezing voor praktici, georganiseerd door de
Stichting Gez. Dienst voor Dieren in Oost-
Nederland, Postfljon Hotel, Deventer, 14.00 uur.

9 Groep Praktici Grote Huisdieren KNMvD
25 jarig jubileumsymposium. Papendal (pag.
160).

10—11 3rd. European Equine - Arthroscopy
Workshop (Basic course), Telgte BRD (pag.
89).

14 Werkvergadering, Afd. N. Brabant en Lim-
burg KNMvD. Boxtel/middag/Rund. Heyt-
huysen/avond/Rund.

21—27 Juni Internat-course on tropical veteri-
nary medicine (Tropencursus) for final year
Students, Fac. D. Utrecht (inl.: dr. R. W.
Paling, tel. 020-532116).

23 CLO-dag 1992, CLO-Instituut voor de Vee-
voeding \'De Schothorst\', Jaarbeurs-Congres-
centrum, Utrecht.

23—26 1st Internat. Congress on the Pathology
of Chelonians, Confaron (Village des Tor-
tues) Var, France, (inl.: Prof. dr. P. Zwart, tel.
03405-61644).

12 Afd. Gelderland KNMvD. Ledenvergade-
ring, rest. \'De Waag\', Doesburg, 20.15 uur.
13—15 PAO-D: Veterinaire apotheek I. Ge-
mengde praktijk (92/44).
16 PAO-D: Praktische röntgenologie GD (92/

14—16 Jahresversammlung 1992 der Schwei-
zerischen Vereinigung für Kleintiermedizin,
Lausanne.

19 Afd. Zuid-Holland KNMvD (ledenvergade-
ring, Sociëteit Standvastigheid, Delft; 20,30
uur

19—22 International Symposium on Hormone
and Veterinary Drug Residue Analysis, Uni-
versity of Ghent (Belgium). (Inl.: tel. 32 (0)

19—2 225 Jahre Veterinärmedizinsche Univer-
sität Wien (Inl.: tel. 43 222-71155-0, fax.
43 222-7136895.)

19—22 225 Jahre Veterinärmedizinische Uni-
versität Wien (inl. tel. 43222-71155-0, fax
43222-713 6895).

21—22 Fachgespräch üba Geflügelkrankhei-
ten, Hannover (inl.: tel. (0511) 856-8770/
8778, fax (0511)953-8580).

24—26 25th International Congress on the His-
tory of Veterinary Medicine, Ankara (inl.
redactiesecretariaat).

1 —5 PAO-D: Epidemiologie II (92/18).
9—12 Vlth Internat. Symposium World As-
soc. of Vet. Laboratory Diagnosticians, Lyon
(inl. drs. G. H. A. Borst, Gez.D. v. D.
Overijssel/Flevoland, tel. 038-282911) (pag.
925).

13 PAO-D: Praktische echografie GD (92/47)
16—19 3. Weltkongreß Lebensmittelinfekti-
onen und -intoxikatoinen, Berlin.
18 Groep Geneeskd Gezelschapdieren
KNMvD, ledenvergadering. De Biltse Hoek,
De Bilt; 20.00 uur
22—25 7th Internat. Symposium on Disorders
of the Ruminant Digit, Rebild, Denmark
(inl. tel. 98126022, fax 98166922).

17—22 12th Congress of the Intl. Pig Veterinary
Soc. (IPVS), The Hague (inl.tel.: 070-
365.78.50, fax 070-361.48.46).

17—20 3rd Intern. Vet. Immology Symposium,
Budapest (inl. redactiesecretariaat).

23—27 International Congress on Animal Pro-
duction (ICAR), The Hague, The Nether-
lands. (inl.: Dr. S. J. Dieleman, tel. 070-
3180285, fax 070-3249263).

31 —4 sept. XVII World Buiatrics Congress and
XXV Am. Assoc. of Bovine Practitioners
Conference, (pag. 1038 1991 en 102).

Geboortediarree heeft een ingrijpende invloed op het resultaat in de
varkensfokkerij. Groeivertragingen verminderde weerstand maken
de biggen vatbaar voor andere ziekten en verhogen het
sterftepercentage. Tijdige vaccinatie van de zeugen biedt biggen
een optimale bescherming omdat lmocolipor-5 als een van de
weinige vaccins ook het Coli-antigeen K88ad bevat, waarvoor 30%
van de zeugenstapel gevoelig blijkt, avodgss): 110,23,1025.27)
Daarnaast onderscheidt lmocolipor-5 zich door:

Apharmo introduceert Conthrix, een lokale
therapie die de groeifase van de korte haren ten op-
zichte van de rust- en afbraakfase verlengt, waardoor
continu haarveriies sterk vermindert. Het
effect wordt veroorzaakt door een opper-
vlakte-actieve stof, die cholesterol uit de epi-
dermis kan onttrekken.

Hierdoor neemt de beweeglijkheid
tussen de fosfolipidelagen van de membra-
nen toe en wordt het enzym Proteïne-kinase
getransporteerd van het cytoplasma naar de
membranen, met als uiteindelijk resultaat
dat de haaruitval sterk afneemt.

Het unieke van deze cholesterol - onttrekker
is, dat de stof het membraan zelf niet aantast. Boven-
dien bevat Conthrix ook de essentiële voedingsstoffen,
inclusief vitamines en mineralen en verbe-
tert het de doorbloeding van de huid.

Na wetenschappelijk onderzoek
( Universiteit van Jeruzalem ) werd het pre-
paraat als effectief en volkomen veilig beoor-
deeld. Conthrix wordt in de USA en Canada
toegepast onder de naam Lo-shed, No-shed.

Conthrix is een produkt uit de
lijn huidpreparaten van Apharmo-Arnhem,
085-629022.

Journal of the Royal Netherlands Veterinary Association
Deel 117. aflevering b, 15 maart 1992

Baas en hond: soort zoekt soort?; CJ.C. Ni/man, Af.A.M. Jansen, N. Endenburg en B. W. Knol 175

Dr. J.L. van Os, Ridder in de Orde van Oranje Nassau; E.P. Oldenkamp
Moratorium on BST

Wat zijn de risico\'s van een "blinde" PG-injectie bij koe met cysteus ovarium?
A. de Kruif

Een vermoedelijke ijzervergiftiging bij damherten; P.M.M. Heins en J.J.LM. Kop
Prolaps van de urineblaas bij het rund; A. Osinga - G.C. van der Weijden
To whom it may concern; R.L Zamke

Het identificatie en registratiesysteem voor runderen;
Voorlichting nieuwe EG-regelgeving;
Besmettelijke dierziekten;

ln deze raad zijn vertegenwoordigd alle Afdelingen en
Groepen van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde.

Julianalaan 10, Postbus 14031, 3508 SB Uuecht (tel.
030-51 01 1I/&X 030-51 1787).

Het Tydxhrifi voor Diergeneeskunde is het verenigings-
tijdschrift van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde.

De abonnementsprijs voor dierenartsen niet-leden van de
Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde en voor niet-dierenartsen wordt vastgesteld door
het Hoofdbestuur.

Algemene Bank Nederland N.V., Postbus 30, 3500 AA
Utrecht, nr 55 50 48 861 en Crediet en Effectenbank
N.V, Postbus 85100,3508 AC Uuecht, nr. 69 93 61 443.

Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde,
Julianalaan 8 - 10, Utrecht
Postbus 14031, 3508 SB UtrechL Telefoon: 030 - 51 01 11. Fax. 030-511787

In memoriam: Prof. dr. J.M.M. van den Bereken
Raad voor Specialisatie: Openstelling registers
Verslag van de Buitengewone Algemene Vergadering
Pensioenregeling voor de dierenartsassistenl(e)
Veterinaire volksgezondheid en levend vee
Wie is wie en wie doet wat?

Vraag en aanbod op de arbeidsmarkt van dierenartsen; Jacqueline Duerinck
De vacaturebank;

£. Gruys, A. Joosten, H. Peeters, J. Sybesma, S.H. fV. Notermans, and J Haagsma

Estimation of the serum activity or creatine phosphokinase (CPK)in the blood of
horses and ruminants using the Reflotron® system; Th Wensing
Owner and dog - like seeks like?; C.J.C. Nijman, M.AM. Jansen, N. Endenburg,
andB.W. Knol

Advertenties kunnen zonder opgaaf van redenen door de Redaktie worden geweigerd of ingetrokken.

Niets uit dit tijdschrift mag worden verveelvuldigd en/of openbaar gemaakt, d.m.v. druk, miCTofilm of zonder schriftelijk

Door toevoeging van een specia-
le bevestigingspijl aan het l&R -
oormerk kan heel eenvoudig een
Auriplak vliegenplaatje aan het
l&R oormerk worden bevestigd.
Indien niet reeds een vaste pijl
werd aangebracht kan er later
altijd nog gekozen worden voor
een pijl die ook achterafkan wor-
den bevestigd ("clip-on" pijl).

Het bevestigingssysteem werd in
de zomer van 1991 in een uitge-
breid veldonderzoel<* getest, op
grond waarvan een toelating
voor deze toepassing werd ver-
leend door de Commissie Toela-
ting Bestrijdingsmiddelen (CTB).

heel eenvoudig worden bevestigd:
voor het aanbrengen is geen tang
nodig. Het verliesrisiko voor zowel
l&R oormerken als vliegenplaatjes
bleek verwaarloosbaar klein te zijn.

En last but not least: Auriplak oor-
plaatjes met als werkzame stof het
pyrethroïde cypermethrin staan
reeds jarenlang bekend om hun
effektiviteit tegen vliegen op rund-
vee. Toepassing van deze oorpiaat-
jes (2 per dier) helpt zomerwrang te
voorkomen!

Tegen de bactericide wericing van ®Baytril (enrofioxa-
cine) is bijna geen bacterie in de luchtwegen van ideine
huisdieren opgewassen. Baytrii raaict de bacterie na-
meiijlc in de kern. Het werkingsspectrum is breed. Het

omvat vrijwel alle bacteriën die luchtweginfecties ver-
oorzaken en er bestaat geen kruisresistentie. Na één
initiële injectie zijn al grote aantallen bacteriën opge-
ruimd. De éénmaal daagse thuisbehandeling met kleine
tabletten zorgt voor een grondige eliminatie van

de resterende pathogene orga- 11 nismen. Tegen
Baytrii staan bacteriën in de -
luchtwegen duidelijk machteloos. II

Werkzame slof Enronoxacin. Indicaties Infecties met voor Baytrii gevoelige micro-organismen bij honden en kallen, mei name
infeclies van hel maagdarmkanaal, de luchtwegen, de urinewegen, de geslachtsorganen, de huid, het builenoor en wonden.
Conlra-indicaties Wegens kans op kraakbeenbeschadigingen, mag Baylril niel worden loegepasl bij honden jonger dan I jaar.
Dosering De gebruikelijke dosering is 5 mg/kg lichaamsgewicht/dag verdeeld over een oflwee giflen. Dosermgsduur Vijf tol Hen
dagen Verpakkingen Injectie mei 2,5% enrofloxacin (loelatingsnummer NL 3144), labletlen mei 15, 50 en 150 mg enrofloxacm
(loelalingsnummers NL 3904, NL 3864 en NL 3860). Voor meer produklinformalie: zie verpakkmgsleksl. Bayer Nederland B V.
Verkoopgroep Veterinair. Nijverheidsweg 26.3641 RR Mijdrecht. Telefoon 02979-80666

Death of cattle fed mouldy flower bulbs
N.H.M.T. Peperkampi, E. Gruys2. A. Joosten3, H. Peeterss, J. Sybesmas, S.H.W. Notermans^. J. Haagsmas

SAMENVATTING
In een koppel vleesvee vonden vijf van de acht dieren plotseling
de dood zonder vooraf waargenomen ziekteverschijnselen. De
peracute sterfte werd in verband gebracht met het voeren van
beschimmelde tulpenbollen.

Een kort overzicht wordt gegeven van het gebruik van bloembol-
len als veevoeder, de toepassing van bestrijdingsmiddelen in de
bloembollenteelt en de daarmee samenhangende wetgeving.
Diverse toxicologische aspecten, waarmee men bij het voeren
van bloembollen aan rundvee rekening moet houden, worden in
dit artikel nader belicht

Zowel het CDI als het RIVM toonden in een muizenproef een
toxine aan in het extract van de beschimmelde tulpenbollen. Dit
toxine is waarschijnlijk geproduceerd door de in de bloembollen
aanwezige schimmels. De dood van de dieren is zeer waarschijn-
lijk te wijten aan een niet nader geïdentificeerd mycotoxine.

Five of eight meat cattle died suddenly without showing prior
symptoms of disease. The sudden death occurred in connection
with the feeding of mouldy tulip bulbs.
A short review is given of the use offlower bulbs as cattle feed,
the use of herbicides/fungicides in bulb cultivation, and the
relevant legislation.

Several toxicological aspects that should be taken into conside-
ration when flower bulbs are used as cattle feed are discussed
Both the Central Veterinary Institute and the State Institute for
Public Health and Environmental Hygiene showed in experi-
ments with mice, the presence of a toxin in extracts of the mouldy
tulip bulbs.

This toxin is probably produced by moulds present in the tulip
bulbs. The death of the animals was probably caused by an as yet
unidentified mycotoxin.

Naar aanleiding van de plotselinge sterfte van vijf dieren in een
koppel, bestaande uit acht dikbilrunderen, werd een onderzoek

Drs. N.H.M.T. Peperkamp, Stichting Gezondheidsdienst voor Dieren in Wesl- en
Midden-Nederland, Postbus 87, 2800 AB Gouda.

Prof. cW. E. Gruys, Vakgroep Pathologie, Faculteit Diergeneeskunde, Yalelaan 1, 3508
TD^Ulrecht.

Drs. A. Joosten, drs. H. Peeters, en drs. J. Sybesma destijds co-assistenten bij de
Vakgroep Pathologie, Faculteit Diergeneeskunde Utrecht.

Dr. ir. S.H.W. Notermans, Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieuhygiene,
Postbus I, 3720 BA Bilthoven.

Dr. J. Haagsma, Centraal Diergeneeskundig Instituut, Postbus 65, 8200 AB Lelyslad.

ingesteld naar de doodsoorzaak. De veehouder gaf te kennen,
dat de sterfte vermoedelijk verband hield met het voederen van
een partij bloembollen.

Van diverse bloembollensoorten is op basis van onbehandelde
bollen empirisch vastgesteld welke voedermethode en hoeveel-
heden gehanteerd dienen te worden, met name in verband met
de van nature voorkomende stoffen in de bloembol,

In de huidige bloembollenteelt wordt op uitgebreide schaal
gebruik gemaakt van bestrijdingsmiddelen voor ontsmetting
van bollen en knollen. Deze bestrijdingsmiddelen zijn een
chemisch heterogene groep van verbindingen. Wachttijden voor
het gebruik van bloembollen zijn onbekend.

De toepassing van bestrijdingsmiddelen vormt een risico voor
het gebruik van bloembollen als veevoeder vanwege de kans op
verspreiding van bestrijdingsmiddelen in de voedselketen. Dit
was aanleiding om het \'Landbouwkwaliteitsbesluit voederver-
bod afgebroeide bloembollen\' af te kondigen dat bepaalt dat
afgebroeide bloembollen niet gevoederd mogen worden aan
vee. Voedering van overige typen bloembollen wordt om
dezelfde reden op basis van de Beschikking \'Residuen van
Bestrijdingsmiddelen\' ontraden.

Van het effect van bestrijdingsmiddelen, gebruikt voor bloem-
bollenteelt, op vee is nauwelijks iets bekend.
Histologisch en bacteriologisch onderzoek van orgaanmateriaal
van vier van de vijf dieren, inclusief het onderzoek naar
botulinum-toxine, veriiepen negatief. Het loodgehalte van levers
en nieren lag binnen de normaalwaarden; het kopergehalte van
deze organen was verlaagd.

De mate van beschimmeling van de partij bloembollen deed
vermoeden dat het hier ging om een vergiftiging ten gevolge van
mycotoxinen.

De mogelijkheden om een intoxicatie ten gevolge van mycoto-
xinen vast te stellen zijn gering. Debet hieraan zijn de schaars
voor handen zijnde diagnostische faciliteiten en de beperkte
informatie over toxinenproductie door in voedermiddelen
voorkomende schimmels.

— het gebruik van bestrijdingsmiddelen voor ontsmetting van
bollen en knollen,

— de casuïstiek van de waargenomen sterfte na voedering van
beschimmelde bollen.

BLOEMBOLLEN ALS VEEVOEDER
In de bollenstreek is het niet ongewoon het overschot aan
bloembollen, al of niet ingekuild, als veevoeder te gebruiken. De
voedingswaarde van de diverse bloembollensoorten is vergelijk-
baar met die van de aardappel; de variatie in voedingswaarde is
met name een gevolg van de verschillen in droge stof-gehalte (6).
De voedingswaarde van de verschillende bloembollen (11) is
weergegeven in tabel 1.

d.s. = droge stof-gehalte in g per kg produkt
VEM = voedereenheid melk
vre = voedemonn ruw dwit

Van een aantal bloembollen is de bruikbaarheid als veevoeder
bekend. Hierbij gaat men uit van onbehandelde bloembollen.
Narcisbollen dient men voorzichtig te voeren. Deze bollen
bevatten alkaloïden, welke gastro-enteritiden en paralytische
verschijnselen kunnen veroorzaken (6). Na een inkuilperiode
van tenminste zes maanden, waarin deze alkaloïden hun
werkzaamheid kunnen verliezen, kan men beginnen met 1 tot 2
bollen per rund per dag, op te voeren tot maximaal 4 tot 5 kg per
rund per dag (5). In verband met een geval van vergiftiging van
rundvee na opname van narcisloof, wordt het voederen van dit
loof ontraden (11). Ingekuilde hyacinthenbollen kunnen in
hoeveelheden van maximaal 5 tot 8 kg per rund per dag aan
melk- en vleesvee gevoerd worden (5). Vanwege de aanwezig-
heid van looizuur in de hyacinthenbollen wordt aangegeven de
bollen te koken alvorens deze te voederen (11).
Crocusbollen worden meestal vers gevoerd tot ca. 5 kg per rund
per dag (5).

Irisbollen {Homeria spp. en Moraea spp.) zijn ongeschikt als
veevoeder. Niet alleen de bollen, maar ook het loof, de stengel
en de bloem zijn giftig. Verschijnselen als koliek, diarree,
speekselen, oppervlakkige ademhaling, tachypnoe, progressieve
ataxie, parese en sopor kunnen zich voordoen, een en ander
afhankelijk van de opgenomen hoeveelheid materiaal en soort
iris. De dood kan binnen 2 dagen intreden (13).
Bij sectie vindt men plantenresten in de voormagen. Ernstige
abomasitis en ontsteking van het duodenum komen voor; dit
laatste kan obstructie van de galafvoer tot gevolg hebben,
hetgeen een eventuele icterus verklaart. Petechiën in het epicard
en het endocard, veel vocht in het pericard en stuwing van de
meningen kunnen worden aangetroffen als uiting van respiratie-
en circulatiestoornissen (13).

De in de irissen aanwezige toxinen, die bovengenoemde
symptomen kunnen veroorzaken, zijn glycosiden of alkaloïden
met digitalis-achtige werking. Deze cardio-actieve glycosiden of
bufadiënoliden hebben tevens een curare-achtige werking op de
dwarsgestreepte spieren (3,13).

Tulpen behoren tot de familie der Liliaceae, waartoe ook de ui
behoort. Gevallen van uienvergiftiging zijn beschreven (10).
Deze vergiftigingen vinden plaats door ingrijpen van het in de ui
aanwezige toxine n-propyl-disulfide op de integriteit van de
erythrocyten-membraan. Het gevolg is een hemolytische ane-
mie.

In de tulp, met name in de bol, komen ook toxische stoffen voor:
tuliposide A en tuliposide B. Dit zijn esters van glucose met a-
methyleen-B- of a-methyleen-7-hydroxyboterzuur (1,2). Deze
stoffen bezitten een antimicrobiële activiteit tegen met name
plantenpathogene bodemschimmels, bijv. Fusarium spp. en
Botrytis spp. (2). Tuliposiden veroorzaken bij langdurige bloot-
stelling aan huidcontactopppervlakten een allergisch eczeem
(1). In de bloembladeren, het blad en de tulpenbol zou een
alkaloïd, het zogenaamde tulipine, aanwezig zijn. Inkuilen
vermindert de giftige werking van dit alkaloïd waarschijnlijk
niet (11).

Er zijn bij vee geen gevallen bekend van vergiftiging na het
voeren van tulpenbollen. Aangegeven wordt ingekuilde tulpen-
bollen te voeren tot maximaal 5 tot 8 kg per dier per dag (5).

GEBRUIK VAN BESTRIJDINGSMIDDELEN VOOR
ONTSMETTING VAN BOLLEN EN KNOLLEN
Sinds 1972 zijn zware metalen verboden als bestrijdingsmiddel
in de bloembollenteelt (Weggemans W. Plantenziektekundige
Dienst Wageningen: persoonlijke mededeling).
Bestrijdingsmiddelen voor ontsmetting worden in de akker- en
tuinbouw met name aangewend ter voorkoming en bestrijding
van schimmelziekten. Daarbij gaat het in de bloembollensector
voornamelijk om schimmels als Botrytis spp., Fusarium spp.,
Peniciilium spp. en Phytium spp., welke diverse vormen van \'rot\'
en ziekten als \'vuur\', \'zuur\' en \'kwade grond\' veroorzaken.
Er zijn 24, met naam genoemde, bestrijdingsmiddelen toegela-
ten. Deze fungiciden zijn een chemisch heterogene groep
verbindingen, waaronder stoffen uit de groep van benzimidazo-
len, captan en verwante verbindingen, aniliden, dicarboximi-
den, dithiocarbamaten en niet nader gespecificeerde verbindin-
gen voorkomen.

In de diverse fasen van de bollenteelt worden deze stoffen
toegepast: grondbehandeling, dompelbehandeling van poot-
goed, dompelbehandeling ter conservering van leverbare bollen
en bespuitingen van het gewas tijdens de bloei.
Wachttijden voor het gebruik van bloembollen zijn onbekend.

BESTAANDE WETGEVING OP HET GEBIED VAN
VOEDERING VAN BLOEMBOLLEN
Sinds 1985 is het Landbouwkwaliteitsbesluit voederverbod
afgebroeide bloembollen (Stcrt. 1985, 594) van kracht. Dit
besluit houdt het verbod in om afgebroeide bloembollen te
voederen aan vee. Tevens is het niet toegestaan om deze
bloembollen op een veehouderij-bedrijf voorhanden of in
voorraad te hebben. Afgebroeide bloembollen zijn bloembollen
die in het winterseizoen voor het vervroegd opkweken, ook wel
broeien of trekken genoemd, van tulpen en narcissen zijn
gebruikt.

Het Landbouwkwaliteitsbesluit is uitgevaardigd om te voorko-
men dat residuen van bestrijdingsmiddelen, welke gebruikt
worden bij de geforceerde opkweek van de bloemen en zich
bevinden in de bloembollen, aangetroffen worden in melk en
vlees.

De verbodsbepalingen gelden niet indien de veehouder aanne-
melijk kan maken dat de op zijn bedrijf aanwezige bloembollen
niet voor voedering bestemd zijn of indien hij kan aantonen dat
de bollen vrij zijn van een groot aantal met name genoemde
bestrijdingsmiddelen. Dit laatste is slechts mogelijk met behulp
van kostbare analytische bepalingsmethoden.
Verwacht wordt dat deze regelgeving uitgebreid zal worden met
alle (bij)produkten afkomstig van de bloembollensector.
Ook \'verse bloembollen\' ofwel uitgesorteerde en plantgoedpar-
tijen bevatten zodanige hoeveelheden bestrijdingsmiddelen dat
de kans op residuen hiervan in melk en vlees even groot is als die

van afgebroeide bloembollen. Op basis van de Beschikking
Residuen van Bestrijdingsmiddelen (Stcrt. 1984, 54), welke de
maximale toegestane residugehalten in eet- en drinkwaren
bepaalt, dient de voedering van deze bloembollen dan ook te
worden ontraden.

ln het najaar van 1990 bestond de koppel vleesvee van een part-
time veehouder in de kop van Noord-Holland uit een stier, een
koe en zes kalveren. De kalveren waren vijf tot negen maanden
oud. De stier werd op stal gehouden en de overige dieren liepen
buiten.

Tot 1989 bestond het rantsoen uit gras, hooi en stierenbrok,
aangevuld met aardappelen ad libitum. Daarna werden de
aardappelen, afhankelijk van het seizoen, vervangen door
partijen niet-ingekuilde tulpenbollen. De opname van tulpen-
bollen varieerde van vijf tot vijftien kilogram per dier per dag; de
stier werd tulpenbollen ad libitum gevoerd.
Begin oktober 1990 werd een, op het oog niet-afwijkende, partij
tulpenbollen op het bedrijf afgeleverd, \'s Avonds werd de stier
voor het eerst ad libitum van deze partij gevoerd; de overige
dieren kregen te samen in totaal ca. vijfentwintig kilogram. De
volgende ochtend werd de stier dood aangetroffen. Die ochtend
werd wederom van dezelfde partij tulpenbollen gevoerd, \'s
Middags vond de veehouder drie dode kalveren in het land.
Vanaf dat moment verdacht de veehouder de nieuw aange-
voerde partij tulpenbollen van het veroorzaken van de dood van
zijn vee.

Bij het klieven van een aantal tulpenbollen bleken deze in meer
of mindere mate ernstig beschimmeld te zijn. Tevens werden een
aantal irisbollen aangetroffen. De partij bloembollen als geheel
werd beschouwd als zijnde van slechte kwaliteit. Het voeren van
de bloembollen werd hierom gestaakt.
De daaropvolgende dag ging de koe dood. De resterende dieren
waren traag en vertoonden anorexie.
De drie overlevende dieren werden omgeweid en herstelden
binnen een aantal dagen.

De kadavers werden afgevoerd naar een noodslachtplaats en als
categorie-7-slachtdieren gekeurd. De keuringsdierenarts nam
geen afwijkingen waar. Op verdenking van intoxicatie werden
de karkassen en organen afgekeurd (art. 21, KeuringsregulatieO;
hierbij rekening houdende met de waarschijnlijk lange duur van
onderzoek en de termijn waarbinnen verkoop in het klein onder
toezicht (vrijbank) moet plaatsvinden. Ook de kosten van
uitbenen en invriezen werden hierbij in overw^ing genomen.
Hersenen, lever, nier, ileum en pensinhoud van vier dieren
werden in overleg met de Gezondheidsdienst, tezamen met een
portie van de gevoerde bloembollen, ter onderzoek aangeboden.
Een week na aanvang van de problemen werden er van de
overlevende dieren bloedmonsters genomen ter controle van de
leverfunctie en voor onderzoek op botulinum-toxine.
Of de gevoederde bloembollen behandeld waren met bestrij-
dingsmiddelen voor ontsmetting kon niet worden achterhaald.

Gezien de anamnese en het peracute verioop van de aandoening
komt men differentieel-diagnostisch terecht bij een intoxicatie.
In dit geval komen intoxicaties in aanmerking ten gevolge van
de in bloembollen eventueel natuurlijk voorkomende gifstoffen,
mycotoxinen, botulinum-toxine en bestrijdingsmiddelen.

ln overeenstemming met de bevindingen van de keuringsdieren-
arts werden er geen macroscopische afwijkingen waargenomen
aan de ingezonden organen. In de pens-inhoud werden resten
van bloembollen gevonden.

Bacteriologisch onderzoek van de darminhoud op salmonellose
veriiep eveneens negatief.

Het loodgehalte van levers en nieren lag binnen de range van
normaalwaarden; het kopergehalte van deze organen was
veriaagd (tabel 2).

In de vier ingezonden levers kon geen botulinum-toxine worden
aangetoond; ook cultureel onderzoek van de levers op de
aanwezigheid van Clostridium botulinum veriiep negatief. On-
derzoek op het voorkomen van botulinum-toxine in het bloed
van de overievende dieren viel ook negatief uit
Van deze dieren werd ook de activiteit van een aantal enzymen
gemeten om een indruk te verkrijgen omtrent leverbeschadi-
ging. Bij twee van de drie overievende kalveren werd een
geringe verhoging van LDH en AP gemeten (tabel 3).

Tabel 3. Enzym-activiteiten in bloed van drie overlevende kalveren
(gamma glutamyltransferase (GGT). lactaatdehydrogenase (LDH), gluta-
maatdehydrogenase (GLDH) en alkalische fosfatase (AP) in units per liter (U/
L).

In één van de drie voor botulisme-onderzoek aangeboden
tulpenbollenmonsters werd Clostridium botulinum type D
geïsoleerd. Direct onderzoek op de aanwezigheid van botuli-
num-toxine in de drie monsters middels de muizenproef
resulteerde in sterfte van muizen onder voor botulinum-toxine
kenmerkende paralytische verschijnselen. De waargenomen
paralyse en sterfte konden echter niet door toevoeging van
antitoxinen (sera met de botulinum-antitoxinen A t/m G)
voorkomen (geneutraliseerd) worden. Dit betekent dat hier
geen sprake kan zijn van een der zeven bekende botulinum-
toxinetypen.

Mycologisch onderzoek van de gevoederde tulpenbollen le-
verde het volgende op. De meest dominant aanwezige schim-
melsoort was Penicillium hirsutum, waarvan bekend is dat deze
roquefortine-C en terrestricine produceert (7). Methoden om
deze twee mycotoxinen te detecteren waren echter niet voor-
handen. Een steriel homogenaat van niet-beschimmelde tulpen-
bollen werd beënt met Penicillium hirsutum en vervolgens
geïncubeerd. Na een, twee en drie weken werd een extract van
deze kweek intraveneus ingespoten bij muizen. Er werden geen
ziektesymptomen waargenomen.

tulpenbollen voor te komen. Fusarium spp. konden echter niet
rein gekweekt worden.

Vervolgens werd een extract (1:4) bereid van de beschimmelde
tulpenbollen en vergeleken met het effect van een extract uit
niet-beschimmelde tulpenbollen in een muizenproef. Intrave-
neuze injectie met extract van de beschimmelde tulpenbollen
veroorzaakte sterfte van muizen onder paralytische verschijnse-
len. Inspuiting van het extract van de niet-beschimmelde
tulpenbollen veroorzaakte daarentegen geen sterfte.
Onderzoek naar het voorkomen van de mycotoxinen ochrato-
xine en citrinine veriiep negatief.

Drie tulpenbollen-monsters werden onderzocht op het voorko-
men van bestrijdingsmiddelen. De dunnelaagchromatografie-
methode werd gebruikt voor het aantonen van choline-esterase-
remmers; de gaschromatografie-methode werd gebruikt voor
het aantonen van gechloreerde koolwaterstoffen. Beide onder-
zoeken verliepen negatief.

Schimmels komen ubiquitair voor. De groei van schimmels
wordt bevorderd door vocht en warmte. De pathogeniteit van
diverse schimmels wordt onder andere bepaald door de werking
van de metabolieten, die zij vormen. Sommige metabolieten zijn
giftig en worden daarom aangeduid als mycotoxinen. Opname
van beschimmelde produkten, waarin mycotoxinen voorko-
men, kan acute of chronische mycotoxicose veroorzaken.
Hierbij speelt een giftige metaboliet de hoofdrol in tegenstelling
tot mycosen, waarbij de schimmel zelf door zijn invasieve groei
in weefsels de gastheer schade berokkent (8).
Er zijn meer dan 400 mycotoxinen bekend, die chemisch
heterogeen zijn en waarvan de pathologische effecten sterk
variëren (4,12).

Vanwege het grote aantal mycotoxinen dat mogelijk is, is de
diagnose mycotoxicose niet eenvoudig te stellen. Men komt tot
de waarschijnlijkheidsdiagnose op basis van de anamnese, de
symptomen en het klinisch verloop. De symptomen en het
klinisch verloop variëren van vage klachten, chronisch of
subklinisch verloop, tot peracuut. Orgaanfunctiestoornissen en
de mineralenbalans controleert men middels klinisch-chemisch
bloedonderzoek; infectieuze oorzaken kan men door serologisch
onderzoek achterhalen. In combinatie met de anamnese en
eventueel postmortaal onderzoek kan men infectieziekten en
overige oorzaken in de differentiële diagnose uitsluiten.
Bij het in ogenschouw nemen van de voeding zou men een
relatie kunnen leggen tussen de kwaliteit van het voer en de
aandoening. Het voer is vaak zichtbaar schimmelig en/of ruikt
muf, waarbij het voorkomen van schimmels niet per se betekent
dat er sprake is van een mycotoxicose.
Bij de verdenking van mycotoxicose dient men een representa-
tief monster van het voer te nemen. Vervolgens dient het
monster onderzocht te worden op het voorkomen van schim-
mels. Na determinatie van de schimmel kan dan gericht
onderzoek plaatsvinden naar de aanwezigheid van bepaalde
bekende mycotoxinen.

De oorzaak van de sterfte van de runderen moet gezocht worden
in de in de tulpenbollen voorkomende schimmels. Overige
laboratorium-onderzoeken verliepen negatief. Het toxische
effect van een enkele verdwaalde irisbol in de partij tulpenbollen
kan waarschijnlijk verwaarloosd worden. Vergiftigingsgevallen
van goed geconserveerde tulpenbollen zijn onbekend. In dit
geval werden echter niet-ingekuilde bollen gevoederd, waar-
door een intoxicatie ten gevolge van tulipine niet geheel uit te
sluiten is.

Het isoleren van Clostridium botulinum type D in een van de
onderzochte tulpenbollen-monsters is van geringe diagnostische
waarde, aangezien deze bacterie vrij algemeen in grondmonsters
kan voorkomen; bovendien werd er in orgaanmateriaal geen
Clostridium botulinum of botulinum-toxine aangetoond. Tevens
was het onderzoek naar het voorkomen van botulinum-toxine
in het bloed van de overlevende dieren negatief. Dit onderzoek
werd echter pas enige tijd na het ontstaan van de problemen
uitgevoerd. Botulinum-toxine is slechts korte tijd in het bloed
aantoonbaar (9).

De mate van beschimmeling van de bloembollen was zodanig
dat hoge residuwaarden van bestrijdingsmiddelen onwaar-
schijnlijk zijn. Bovendien verliep het onderzoek hiernaar nega-
tief.

Opvallend is het, zowel in het CDI als in het RIVM aange-
toonde, neurotoxine in een extract van de beschimmelde
tulpenbollen. Dit neurotoxine blijkt bij diagnostisch onderzoek
in de muizentest verwarring te kunnen geven met botulinum-
toxinen.

Door het ontbreken van voldoende gespecialiseerde diagnosti-
sche faciliteiten in Nederland op het gebied van mycotoxinen is
het niet mogelijk gebleken het aangetoonde neurotoxine te
identificeren. Dit betekent dat de uiteindelijke diagnose bij de
onderhavige sterfte na het voederen van de tulpenbollen een per
exclusionem gestelde waarschijnlijkheidsdiagnose mycotoxi-
cose wordt.

DANKBETUIGING
Dr. G.H.M. Counotte heeft het manuscript kritisch doorgenomen, waarvoor
onze dank.

3. Kellerman TS, Coetzer JAW, Naudé TW. Plantpoisonings and mycotoxico-
sis of livestock in Southern Africa. Oxford University Press, Capetown SA,
1988: 83-91.

4. Kiessling KH, Pettersson H, Sandholm K, Olsen M. Metabolism of
aflatoxin, ochratoxin, zearalenone and three trichothecenes by intact rumen
fluid, rumen protozoa and rumen bacteria. Appl Environm Microbiol 1984;
47: 1070-3.

5. Klooster AT van\'t. Berg R. van der. Standaarddictaat Grondslagen van de
diervoeding, vakgroep 2^techniek, Faculteit Diergeneeskunde Utrecht,
1984.

6. Nieuwland CH. Over het gebruik van bloembollen als veevoeder. Tijdschr
Diergeneeskd 1941; 359-68.

7. Pitt JI. The genus Penicülium and its teleomorphic states Eupenicitlium and
Talammyces. Academic Press, London 1979: 347-51.

8. Schuh M, Baumgartner W. Mikrobiologisch und Mykotoxikologisch
kontaminierte Futtermittel als Krankheitsursache bei Rindern. Wiener
Tierärztl Monatsschr 1988; 9: 329-32.

9. Smith LD. The occurence of Clostridium botulinum. In: Botulism. The
organism, its toxins, the disease. Charies C. Thomas, publisher, Springfield,
Illinois, 1977: 194-214.

10. Verhoeff J, Hajer R, Ingh van den TSGAM. Onion poisoning of young
cattle. Vet Ree 1985; 117; 497-8.

11. Vries A. de Groente- en fruitafvallen als veevoer; inventarisatie IVVO,
Instituut voor Veeteeltkundig Onderzoek, 1982.

12. Vries H. de Wensing Th, Schotman AJH. Mycotoxinen een probleem ?
Diergeneeskundig Memorandum 1986: 2.

13. Watt JM, Breyer-Brandwijk MG. The medicinal and poisonous plants of
Southern and Eastern Africa. 2nd ed. 1962: 504-13.

SAMENVATTING
De dierlijke produktie in ons land kan niet zonder een adequate
gezondheidszorg van hoog niveau. De moderne intensieve
veehouderij met zijn hoge bezettingsgraad vraagt een aanzien-
lijke input van kennis, vaccins en geneesmiddelen. De consu-
ment verwacht gezonde en vooral veilige produkteru Tussen deze
beide doelen kan op zijn minst een ogenschijnlijke tegenstelling
bestaan. De kosten van de dierenarts, het noodzakelijke
medicijngebruik, toezicht en controle van AID en RW. vormen
bovendien bestanddelen van een niet onaanzienlijk prijskaartje.
Mede uit oogpunt van integrale kwaliteitszorg is het de vraag
welke veranderingen mogelijk zijn om een meer doeltreffende
gezondheidszorg te realiseren
Doelstellingen voor de komende jaren zijn:

- een vermindering van de structurele afhankelijkheid van
geneesmiddelen en additieven;

- het substantieel doen afnemen van de toepassing van de
hoeveelheden werkzame stoffen;

An adequate, high-quality animal health service is indispensable
to animal production in the Netherlands. Modem intensive
animal husbandry, with its high density of animals, needs a
considerable input of knowledge, vaccines and drugs.
The consumer expects healthy and especially safe products.
These two goals are in seeming contradiction. Moreover,
veterinary help, the necessary use of drugs, the supervision and
control of AID (Agricultural Inspection Services) and RW
(Inspection Service for Meat and Meat Products) add to the
already substantial costs of modem animal husbandry.
From the point of view of integral quality control, the question is
what changes are necessary to achieve a more effective health
service.

Sedert het uitbrengen van de Structuur Nota landbouw spreekt
men van de noodzaak een veilige en duurzame veehouderij te
realiseren (2). Het mestbesluit stelt de veehouderij voor scherpe

1 Voordracht gehouden op 11 oktober 1991, Ier gelegenheid van het Jaarcongres 1991,
tevens 138e Algemene Vergadering van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor
Diergeneeskunde te Berg en Dal. Congreslhema: Dier(en)arts.....uit balans?

2 Prof. dr. ir. W. de Wit, directeur RIKILT-DUD en COVP-DIjO \'Spelderholf, hoogleraar
Integrale Kwaliteitszorg vakgroep Veefokkerij, Landbouwuniversileil Wageningen.

doelstellingen. De Gezondheids- en Welzijnswet heeft het kader
geschapen waarbinnen een aantal maatregelen zijn opgenomen
en nog zullen worden opgenomen, welke een aanzienlijke
aanpassing van van de veehouderij zullen vragen. Het is een
illusie te menen dat de doelstellingen voortkomend uit het
structuur-, milieu-, welzijns- en kwaliteitsbeleid behaald kunnen
worden door middel van marginale bijstellingen. Daarom zijn
ingrijpende aanpassingen in de veehouderij nodig,
Produkten van dieriijke oorsprong worden door de consument
in binnen- én buitenland thans nog hoog gewaardeerd. Wanneer
de afzet van deze produkten zonder verstoring moet blijven
verlopen, dan zullen boeren, zoötechnici en dierenartsen in een
gezamenlijke inspanning onder meer de veiligheid van produk-
ten alsmede de duurzaamheid van de veeteelt moeten bevorde-
ren, Onder veiligheid wordt verstaan: de garantie dat, in
consumentenprodukten, stoffen en micro-organismen met een
schadelijk effect afwezig zijn. Onder duurzaamheid wordt
begrepen dat ook op langere termijn het gebruik van grondstof-
fen en het milieu zodanig is dat in de toekomst een levenskrach-
tige veehouderij mogelijk blijft. In het kader van de duurzame
landbouw zal uiteraard ook het aspect \'welzijn van dieren\' in die
zin aandacht moeten krijgen dat aan de behoeften die het dier
aan zijn of haar omgeving stelt zoveel mogelijk tegemoet wordt
gekomen.

De uitdaging waarvoor de veehouderij zich gesteld ziet, is groot.
Het realiseren van de pnoemde doelstelling is waarschijnlijk
alleen mogelijk door uit te gaan van de principes van integrale
kwaliteitszorg, welke ten grondslag.liggen aan de programma\'s
Integrale Ketenbewaking in de veehouderij.
In het hierna volgende worden enkele aspecten van de integrale
kwaliteitszorg verduidelijkt in relatie tot de hedendaagse vee-
houderij, waarbij de pluimveehouderij als sprekend voorbeeld
dient.

INTEGRALE KWALITEITSZORG
De markt verwacht kwaliteit. De kwaliteit moet daarom in de
complexe dieriijke produktieketen beheerst worden. Het van de
markt weren van minderwaardige produkten kan, tegen hoge
kosten, gebeuren door intensieve controle. Deze hoge keurings-
kosten kunnen mogelijk veriaagd worden wanneer meer infor-
matie uit de voorgaande schakels beschikbaar is en afwijkende
produkten voorkomen worden.

Om deze reden zijn binnen de sectoren vleeskalveren, varkens
en pluimvee IKB-projecten gestart. Deze projecten kunnen
beschouwd worden als onderdelen van integrale kwaliteitszorg.
Enkele begrippen uit de integrale kwaliteitszorg verdienen voor
een goed begrip nadere beschouwing.
Voor kwaliteit worden verschillende definities gehanteerd; dat is
niet nodig. De NEN-ISO-norm 8402 (7) is duidelijk; kwaliteit is
\'het geheel van eigenschappen en kenmerken van een produkt of

dienst dat van belang is voor het voldoen aan vastgestelde of
vanzelfsprekende behoeften.\' Het geheel van eigenschappen zal
wèl nauwkeurig omschreven moeten worden om deze definitie
operationeel te maken voor dierlijke produkten. Vanuit het
standpunt van de consument bezien lijken een achttal attributen
van belang.
Het betreft:

— produkten niet strijdig met normen ten aanzien van welzijn
van dieren en milieu.

Het belang van een aantal van deze attributen wordt onder-
streept door de uitkomsten van recent in Duitsland (onze
grootste klant) uitgevoerd marktonderzoek. De Duitse consu-
ment vertrouwt het Nederiandse produkt niet op het punt van
veiligheid en vindt bovendien dat de dieriijke produktie met veel
milieuverontreiniging gepaard gaat.

Uit recent RIKILT-onderzoek blijkt dat de consument het
belangrijk vindt dat voedsel goed geproduceerd en behandeld
wordt. Onder \'goed\' wordt verstaan milieuvriendelijk, niet ten
koste van het welzijn van dieren en met weinig chemische
hulpmiddelen. Op grond van deze consumentenopstelling is er
alle reden na te gaan waar en op welke wijze wij nog
mogelijkheden tot verbeteren zien.

Aan de realisatie van de gewenste kwaliteit wordt op drie
niveaus inhoud gegeven: het produktie-bedrijf zelf, de collec-
tieve bedrijfsorganisaties (produktschappen) en de overheid.
Men produceert, inspecteert, keurt, regelt en geeft wet. De
producent zelf is uiteraard als eerste verantwoordelijk voor de
geleverde kwaliteit.

Naarmate de kwaliteitszorg bij de primaire producent meer de
graad van hoge volmaaktheid nadert kunnen de andere partners
terugtreden. Kostenbesparingen zijn dan niet ondenkbaar.
Dierlijke produkten worden voortgebracht door samenwerking
in ketens van gespecialiseerde bedrijven met tal van toeleveran-
ciers. (fig. 1).

Om behulpzaam te zijn bij de beheersing van de kwaliteit tussen
deze schakels, is in de kwaliteitstheorie het begrip processorteam
ontwikkeld. Processorteams (fig. 2) kunnen op verschillende
niveaus onderscheiden worden: tussen bedrijven en binnen
bedrijven. De essentie is dat een processor a) in zijn rol van
afnemer, volmaakt duidelijk is over de eisen die hij stelt aan zijn
grondstof en exact weet, als processor, wat er van hem verwacht
wordt, en zich b) in zijn leveranciersrol goed bewust is van de
eisen welke aan zijn produkt worden gesteld. Het feit dat in de
IKB-projecten veel contractueel moet worden vastgelegd wordt
hiermee duidelijk.

Volgens de theorie (4) werkt kwaliteitszorg kostenbesparend.
Kwaliteitskosten worden onderverdeeld in :

Crosby (3) stelt dat bij afwezigheid van adequate kwaliteitszorg-
systemen de kwaliteitskosten op kunnen lopen tot 20% van de
omzet. Indien een goed kwaliteitszorgsysteem beschikbaar is
dan kunnen deze kosten dalen tot 2,5%. Bij de invoer van
kwaliteitszorgsystemen vindt een verschuiving plaats van fou-
tenkosten naar preventiekosten.

Of deze orde van grootte ook geldt voor de veehouderij is
overigens nog niet bekend.

KWALITEIT VAN DIERLIJKE PRODUKTEN
De consument heeft een gezond wantrouwen tegen het gebruik
van hulpstoffen in de voedselproduktie. De eerder genoemde
kwaliteitsaspecten, veiligheid en onschadelijkheid, hebben dan
ook een directe relatie met de afwezigheid van onder andere
residuen van geneesmiddelen en ongewenste veevoederadditie-
ven, de afwezigheid van milieucontaminanten in de produkten
en de afwezigheid van (pathogene) micro-organismen. Deze
consumenteneisen staan deels diametraal op de noodzaak om in
de moderne veehouderij terwille van gezondheid van het dier en
produktiviteit een niet weg te cijferen hoeveelheid vaccins,
veevoederadditieven en pharmaceutica aan te wenden.
Nut en noodzaak van deze toepassing van diergeneesmiddelen
staan buiten kijf. Gezien de potentiële risico\'s van ziekte-
uitbraken, is het gebruik van eerder genoemde middelen onder
de huidige huisvestingsomstandigheden zelfs onvermijdelijk.
Naast eerdergenoemde risico\'s verdienen een drietal andere
aspecten aandacht. Middels uitscheiding van residuen van
geneesmiddelen en groeibevorderaars in de mest, is er het risico
van milieuvervuiling en de verstoring van biologische processen
(5, 6). Reijnders (8) wijst, met vele anderen op de risico\'s van
resistentie-ontwikkeling bij een ongecontroleerd en veelvuldig
gebruik van antibiotica. Bij de produktie van veevoeder
tenslotte ligt het gevaar van versleping op de loer. Als gevolg
hiervan hebben met name nicarbazin, Sulfonamiden en clopidol
in het verleden tot exportproblemen geleid.
Diergeneesmiddelen worden uit verschillende oogmerken toe-
gediend: op voorschrift van de dierenarts, als additief in
veevoeder conform de eisen vastgelegd in de EEG-richtlijn 70/
524, en soms, illegaal, in het wilde weg. Het is mogelijk, op basis
van beschikbare literatuurgegevens (1, 5), een schatting te
maken van de legaal toegepaste hoeveelheden naar aard en
toepassingsgebied. Een orde van groote kan als volgt worden

berekend: 1500 dierenartsen, werkzaam in de veehouderijsec-
tor, brengen ieder de Nederlandse boer circa ƒ 200.000,- op
jaarbasis in rekening voor de levering van medicijnen, dit is een
totaal van ƒ 300 miljoen op attest; middelen van directe
toepassing en toepassing in de vorm van gemedicineerd voeder/
water. Voorts wordt geschat dat de inkoopwaarde voor het
mengvoederbedrijfsleven van additieven (antibiotica, coccidi-
ostatica, groeibevorderaars, vitaminen en smaak- kleurstoffen)
een bedrag van 700 miljoen beloopt. Circa 50% hiervan betreft
zogenaamde ADK-stoffen, antibiotica, coccidiostatica en groei-
bevorderende stoffen. Dit betekent dat voor een bedrag van 650
miljoen gulden jaariijks aan diergeneesmiddelen toegepast
wordt in de Nederiandse veehouderij. De toepassing van deze
stoffen is terecht aan een streng regiem onderworpen. Toelating,
toxicologische evaluatie en bewaking van de toepassing krijgen
veel aandacht. Desondanks is een kritische beschouwing op zijn
tijd nuttig.

HET SUCCES VAN DE GEZONDHEIDSZORG
Velen brengen hun vakkennis in om onze veestapel gezond te
houden en goed consumeerbare produkten op de markt te
brengen. De kundigheid van de Nederiandse boer is van hoog
niveau. Daarnaast zijn de eerste en tweede lijns gezondheidszorg
goed georganiseerd. De toeleverende industrie is over het
algemeen creatief en voor haar taak berekend. Het onderzoek
aan de veterinaire faculteit. Landbouwuniversiteit en bij de
Dienst Landbouwkundig Onderzoek is toonaangevend in de
wereld.

De landbouwvoorlichting zowel van overheid als bedrijfsleven
is van hoog niveau en de keuringsdiensten in Nederiand zijn
goed georganiseerd. Al deze inspanning werkt mee aan het
realiseren van een opbrengst waarde van de veehouderij van 21
miljard gulden (tabel 1).

Deze voor de Nederiandse economie belangrijke opbrengst-
waarde wordt niet in de laatste plaats gerealiseerd door een
voortdurende stijging van de produktiviteit in de verschillende
sectoren. Tabel 2 geeft hiervan voor de slachtkuikenproduktie
een overzicht.

De keerzijde van de medaille is dat de kosten voor de
gezondheidszorg in de slachtkuikenhouderij, zoals geadmini-
streerd in de LEI-boekhouding, gestegen zijn in deze periode van
24 naar 32 cent per 1000 kg afgeleverd gewicht. Ter vergelij-
king: deze stijging was over de periode 1970-1984 4 cent in het
zuiden en O cent in het noorden en oosten van het land.

Het uitvalspercentage in de slachtkuikenhouderij, aldus het LEI,
stijgt jaariijks en bedraagt thans circa 6%. Voor een gemiddelde
slachtkuikenhouder met 50.000 kuikenplaatsen, een schadepost
van circa ƒ 30.000,- aan gederfde opbrengsten. Het uitvalsper-
centage van slachtkuikens moet verhoogd worden met het
percentage dood aangevoerd op de slachterij (0,31%), en het
percentage afgekeurde dieren (0,59%) om de totale schade aan
uitgevallen dieren te becijferen. De uitval bij het mesten van
kalkoenen bedraagt 10%. Het uitvalspercentage in de leghen-
nenhouderij bedraagt 1% per maand, dat is 12% op jaarbasis!
In de andere takken van veehouderij zijn ongetwijfeld soortge-
lijke cijfers te verzamelen. Wanneer men zich bovendien
realiseert dat de produktieve periode van een melkkoe thans
gedaald is tot 2,5 jaar kan de vraag gesteld worden of er nog
sprake is van een zuinig en verantwoord omgaan met dieren.
Uitval in de veehouderij is overigens bepaald niet uitsluitend te
wijten aan infectieziekten. Een belangrijk en stijgend aandeel
moet toegeschreven worden aan het bereiken van de fysiologi-
sche grenzen van de groei. Ascites, flipovers en Sudden Death
Syndrome zijn hiervan voorbeelden (9).

Uit de hoge uitvalpercentages zou afgeleid kunnen worden dat
het succes van de inspanningen van de gezondheidszorg
betrekkelijk is. De resultaten van de bestrijding van infectieziek-
ten maken het beeld niet bemoedigender. De vraag is slechts
wanneer het aanpassingsvermogen van bacterie en parasiet het
definitief wint van de creativiteit van onderzoekers die nieuwe
werkzame middelen t^en inmiddels volkomen resistent gewor-
den organismen moeten ontwikkelen. Het is om bovenge-
noemde redenen noodzakelijk dat zoötechnici en dierenartsen
gezamenlijk de preventieve gezondheidszorg voor onze land-
bouwhuisdieren ter hand nemen. Een eerste vereiste daartoe is,
veel systematischer dan tot nu toe, de werkelijke oorzaken van
gebreken, ziekte en uitval te rubriceren. Ten tweede is het nodig
dat dusdanige houderijsystemen worden ontwikkeld dat het dier
op basis van zijn natuurlijke weerstand het systeem kan
overieven.

DE KOSTEN VAN KWALITEIT
De opbrengstwaarde van de veehouderij bedraagt 21 miljard
gulden. Crosby (3) en anderen stellen dat de kosten van een
goede kwaliteitszorg circa 2,5 tot 6% van de omzet mogen
bedragen. Voor de dieriijke produktie zou dit derhalve een
bedrag van 0,5-1,8 miljard zijn.

Op grond van eerder genoemde getallen en met als bron de
Rijksbegroting 1990 kan tabel 3 opgesteld worden. Uit deze
tabel blijkt dat bijna 1,2 miljard gulden (5,7%) zonder meer tot
de kwaliteitskosten gerekend kan worden. Hierbij zijn echter
niet begrepen de kosten van de specifieke dierziektebestrijdings-
programma\'s Salmonella en abortusblauw, de schade als gevolg
van verminderde afzet door \'ongelukken\', de kwaliteitsbegelei-
ding van Landbouwvooriichting en Produktschappen, de kwali-
teitsbewaking in de mengvoederindustrie en de kwaliteitsbewa-
king door de slachterijen en de distributie. Het lijkt daarom niet
onaannemelijk dat de totale kwaliteitskosten in de veehouderij
het dubbele tot drievoudige bedragen.

Additieven in veevoeder (ADK)
Aankoop diergeneesmiddelen
Vergoedingen eerste lijn gezondheidszorg
RVV

Tweede lijns gezondheidszorg
Kwaliteitskeuringen (Bacon, NEB, etc.)
Classificatieregelingen
AID

Vaccinaties (bijdrage overheid)
Registratie diergeneesmiddelen
Gemedicineerd voer

4. Goedemondt AA. Bedrijfeeconomische aspecten van de Kwaliteitszorg. In:
Kwaliteitskunde, Beleid en Organisatie, Kluwer, Deventer, 1989: 202 pp.

5. Gooi S van. Diergeneesmiddelen, wie wordt er eigenlijk beter van?
Stichting, Natuur en Milieu, 1990.

6. LAC Landbouwadviescommissie Milieukritische Stoffen, Milieurisico\'s
van Diergeneesmiddelen, nr. 86.4, 1986.

7. NEN-ISO 8402. Kwaliteit. Termen en definities, Nederlands Normalisatie-
instituut, Delft, 1989.

8. Reijnders. Geneesmiddelen in Nederiand, 1 Ie dr. Van Gennep, Amster-
1989: 624 pp.

9. Scheele CW, Wit W de, Frankenhuis MT, Vereijken PGF Ascites in
Broilers I. Experimental factois evoking symptoms related to ascites.
Poultry Science 1991; 70 (5): 1069-83.

WIKKEN EN WEGEN
De Nederlandse veehouderij levert een formidabele prestatie
door in het algemeen goede produkten tegen redelijke prijzen
aan te leveren. Ondanks alle inzet van vakkennis nemen
gebreken toe, blijven infectieuze ziekten een groot probleem en
legt de weerstand van het dier het keer op keer af tegen aanvallen
van buiten en daardoor stijgen de uitvalpercentages.
De consument maakt allengs duidelijker dat de produkten niet
alleen qua samenstelling aan de strengste normen dienen te
voldoen, maar dat bovendien welzijn van dieren en bescherming
van milieu veel aandacht moeten hebben.
Het wikken en wegen in de gezondheidszorg, dat wil zeggen: de
afweging van het economisch belang voor de boer, het belang
van het dier en de kwaliteit van het produkt dreigt allengs te
worden: slikken of stikken. Het dier zal moeten \'slikken\' om de
meet, de poort van het slachthuis, te halen ten einde het \'stikken\'
van de boer te voorkomen.

De huidige veehouderij zal enkele ernstige knelpunten op
moeten lossen. Het begrip \'veilige, duurzame en schone land-
bouw\', zoals genoemd in de Structuur Nota Landbouw, is niet
met enig bijbuigen te realiseren. Om a) in de toekomst te
voldoen aan de doelstelling van de Structuur Nota èn b) beter te
voldoen aan de eisen van de toekomstige EEG-afnemer moet
een nieuwe generatie veehouderij ontwikkeld worden. Een in de
produktieketen volledig geïntegreerd kwaliteits-, milieu- en
welzijnsbeleid is hiertoe noodzakelijk. Maximale hygiëne op
basis van goede stalontwerpen, gekoppeld aan goed vakman-
schap, moet leiden tot het minimaliseren van medicijngebruik,
additieventoepassingen en uitval. Nieuwe stalontwerpen en
managementtechnieken moeten oplossingen leveren voor de
milieu- en weizijnsvragen. Bij dit laatste geldt tevens, dat het van
het grootste belang is te zoeken naar mogelijkheden om de
verwachtingswereld van de consument dichter bij de feitelijke
wereld van de veehouderij te brengen.
De taak welke op deze wijze wordt gesteld is groot. De
weerstand vanuit de veehouderijsector zal begrijpelijkerwijs niet
gering zijn. Het dilemma waarin de veehouderij zich thans
bevindt is een \'prisoner\'s dilemma\', waarbij de keuze tussen
korte termijn winst en lange termijn overleving centraal staat.
Gevoed door goede onderzoeksresultaten zal een beleid moeten
worden ontwikkeld welke gericht is op een vermindering van de
structurele afhankelijkheid van geneesmiddelen en additieven
en een feitelijke afname van de toepassing van de hoeveelheid
werkzame stoffen. Eerst wanneer een dergelijk beleid enig
succes heeft mag erop gerekend worden dat het vertrouwen van
de consument in het dierlijk produkt niet verder afneemt, ja,
zelfs toe zal nemen.

1. Aerts MML. Residues of veterinary drugs in edible pnxlucts. Proefschrift
vu Amsterdam, 1990; 287 pp.

2. Anonymus. Structuur Nota Landbouw, Tweede Kamer 21148, nrs. 2-3,
SDU uitgeverij \'s-Gravenhage.

CFAO Animal Production and Health Paper no. 87(123 blz.)
1991 ISBN 92-5-102920-2).

Deze uitgave van de FAO bevat een uitgebreide beschrijving
van de produktie van vaccins tegen miltvuur en houtvuur. Er is
bewust voor gekozen deze twee vaccins in één handboek te
verenigen omdat tussen beide ziekten belangrijke overeenkom-
sten bestaan. Zo worden beide veroorzaakt door sporevor-
mende bacteriën waarbij de zeer resistente sporen jarenlang
kunnen overleven in het milieu. Met name de bodem is
zodoende een natuurlijk reservoir voor beide infectieziekten.
Een andere overeenkomst is dat veel diersoorten voor deze twee
infecties gevoelig zijn.

Ook het produktieproces en het kwaliteitsonderzoek van beide
vaccins vertonen veel overeenkomst. Een groot verschil is echter
dat het miltvuurvaccin een levend vaccin is waarbij voor de
produktie gebruik gemaakt wordt van sporen van een ver-
zwakte stam van Bacillus anthracis (de bekende 34F2-stam
geïsoleerd in Zuid-Afrika door onderzoeker Sterne) terwijl het
boutvuurvaccin een geïnactiveerd vaccin is dat bereid is van een
virulente cultuur van Clostridium chauvoeL
De verschillende fasen van het produktieproces -vanaf het
zaaimateriaal tot en met de kwaliteitscontroles en het afvalpro-
ces- worden zeer duidelijk en tot in detail behandeld. De
beschrijving wordt eerst nog voorafgegaan door algemene
instructies betreffende de inrichting van de produktielaboratoria
en wordt besloten met bijlagen waarin de samenstelling van de
media, bijzonderheden over het vriesdrogen en administratieve
zaken van het produktieprotocol zijn vastgel^d.
Voor meer inhoudelijke gegevens kan worden verwezen naar de
inhoud van deze uitgave. Het handboek van de FAO is primair
bedoeld om te helpen bij de vaccinproduktie in ontwikkelings-
landen. In deze landen zijn miltvuur en houtvuur vaak nog
infectieziekten die veel economische schade veroorzaken. An-
thrax is bovendien ook een bedreiging voor de volksgezondheid.
Door een gerichte vaccinatie zijn beide ziekten uitstekend te
bestrijden. Daarnaast zullen ook hygiënische maatregelen nodig
zijn, zoals de destructie van gestorven dieren.
Voor de produktielaboratoria in meer ontwikkelde landen kan
dit handboek eveneens nog waardevolle gegevens bevatten,
waarbij het gehele produktieproces nog eens kritisch kan
worden geëvalueerd met behulp van de gegevens van dit
boekwerk. De overzichtelijke indeling maakt het handboek

Estimation of the serum activity of creatine Phosphokinase icpk) in the blood of horses and ruminants using

SAMENVATTING
Onderzocht is in hoeverre de CPK-bepaling op de Reflotron®
bruikbaar is voor rund en paard Hierbij is gelet op de
gevoeligheid en de herhaalbaarheid. Vastgesteld is dat deze test
betrouwbaar is en dat de resultaten verkregen met Reflotron®
een goede correlatie hebben met die welke met conventionele
technieken zijn verkregen.

The usability, repeatability and accuracy of the Reflotron® CPK
test were tested for horses and ruminants. This CPK test was
found tot produce reliable results and the relationship between
the results obtained with this system was found to correlate well
with conventional analytical systems.

De bruikbaarheid van de droge chemie in de klinische chemie
van gezelschapsdieren maar ook van nutsdieren en het paard, is
duidelijk aangetoond (4). Vastgesteld is dat de \'droge chemie\' de
mogelijkheid biedt om de meest voorkomende klinisch chemi-
sche bepalingen snel uit te voeren met voldoende betrouwbaar-
heid. Het Reflotronsysteem blijkt voor het toepassen van deze
\'droge chemie-technieken\' ten behoeve van het gebruik in de
diergeneeskunde zeer goed te voldoen. (1, 2, 3, 4, 5, 8).
Het aantal parameters dat met behulp van het Reflotronsysteem
kan worden bepaald is onlangs uitgebreid. Naast het hemoglo-
bine, glucose, ureum, totaal bilirubine, cholesterol, AST (GOT),
ALT (GPT) en gamma-GT kan nu ook de activiteit aan creatine
fosfaatkinase (CPK of CK) worden bepaald.
Ons onderzoek had tot doel na te gaan of de Reflotron-CPK-test
geschikt is voor het gebruik bij het paard en de herkauwer, of de
resultaten reproduceerbaar zijn en in hoeverre de met het
Reflotronsysteem verkregen waarden overeenkomen met de
resultaten die met behulp van \'natte chemie\' (conventionele
analyse-technieken) zijn verkregen.

1 Dr. Th. Wensing, vakgroep Inwendige Ziekten en Voeding der Grote Huisdieren,
Yalelaan 16, 3584 CM Utrecht.

< Synchron CX5 Clinical System Beekman.
5 Bio Mérieux Charbonières t-es Bains Frankrijk/Vitek; Api, Benelux.

MATERIAAL EN METHODEN
In alle monsters werd de CPK-activiteit bepaald in plasma. Het
bloed werd afgenomen vanuit de V. jugularis. Als antistollings-
middel werd heparine^ gebruikt. De bloedmonsters werden
direct na afname overgebracht naar het laboratorium waar na
15 minuten centrifugeren bij 1500 g het plasma werd verzameld.
De CPK-bepaling met behulp van het Reflotronsysteem^ en met
behulp van de CX5 gebeurde op dezelfde dag.
De CPK-bepaling op de 0X5" is een kinetische bepaling
waarvoor gebruik wordt gemaakt van bio Merieux\' testkits
(Duits optimale methode, 30° C). Bij de CPK-bepaling met
behulp van het Reflotronsysteem wordt de CPK-activiteit
gemeten aan de hand van een kleurreactie.

De toepasbaarheid bij paard en herkauwer:
Van 2 paarden, 2 runderen en 2 geiten werden twee bloedmon-
sters afgenomen. In het ene bloedmonster werd de activiteit aan
CPK gemeten met behulp van de CX5, in het andere werd de
CPK-activiteit gemeten met behulp van het Reflotronsysteem.
Alle bepalingen werden in drievoud uitgevoerd.
De herhaalbaarheid van de CPK-bepaling met het Reflotron-
systeem:

Voor de bepaling van de herhaalbaarheid werd in het bloed van
2 paarden de CPK-activiteit in twaalfvoud gemeten met behulp
van het Reflotronsysteem.

De vergelijking van met het Reflotronsysteem verkregen waar-
den met die welke met behulp van de \'natte chemie\' zijn
verkregen:

Voor onderzoek naar de vergelijkbaarheid werd bloed afgeno-
men van 12 paarden die als patiënt waren aangeboden aan de
Kliniek voor Inwendige Ziekten en Voeding der Grote Huisdie-
ren. In deze bloedmonsters werd de CPK-activiteit bepaald met
behulp van het Reflotronsysteem en met behulp van de CX5.
Om na te gaan of en in hoeverre er verschillen bestonden in de
CPK-activiteit als deze activiteit werd bepaald in bloed of in
plasma, werd in 7 bloedmonsters van paarden, zowel in vol
bloed als in plasma, de CPK-activiteit bepaald met behulp van
het Reflotronsysteem.

Tenslotte werd de CPK-activiteit nog gemeten in het bloed van
20 klinisch normale paarden.

De bepaling van de CPK-activiteit met behulp van het
Reflotronsysteem voor metingen in het bloed van paard en
herkauwer leverde geen problemen op. De variatie in de in
drievoud verkregen waarden bleek kleiner dan 4.5% te zijn
(tabel 1).

Uit het onderzoek naar de herhaalbaarheid van de CFK-
bepaling met behulp van het Reflotronsysteem werd duidelijk
dat de methode goed herhaalbaar is, de variatiecoëfBciënt bleek
kleiner dan 3% met uitzondering van paard 1.
Verder bleek dat tussen de waarden verkregen in vol bloed en
die verkregen in plasma een zeer hoge en significante correlatie
bestaat, (r = 0,999; y = 0,96x 1,27) (fig. 1.) In de groep van 20
klinisch normale paarden was de CPK-activiteit in het bloed
gemiddeld 102 u/L (SD = 15,6; SEM = 3.6)
In figuur 2 wordt het verband weergegeven tussen de CPK-
activiteit gemeten met de CX5, (de conventionele techniek), en
die gemeten met het Reflotronsysteem. De correlatie wordt
weergegeven door Y,,^ = 0,98XReflotron 27,8 en is significant
(p < 0.05).

Tabel 1. De resultaten van de bepaling In drievoud, I,
Reflotron-systeem en CX5.

I en III van de CPK-activlteit in het bloed van 2 paarden, 2 runderen en 2 geiten met behulp van het

	Refl.	1 CX5	paard Refl.	2 CX5	Refl.	1 CX5	rund Refl.	2 CX5	Refl.	1 CX5	geit Refl.	2 CX5
I	636	843	83	92	76	69	46	39	2359	1863	2395	1799
II	696	841	80	89	75	70	45	40	2415	1853	2388	1830
III	663	840	84	90	76	69	46	39	2411	1848	2465	1797
X	665	841 -	82	90	76	69	46	39	2392\'	1855\'	2416\'	1809\'
VC in%	4.5	0.2	2.5	1.7	0.8	0.8	1.3	1.5	1.2	0.4	1.8	1.1

\' Deze monsters zijn 5x verdund.
VC = variatie coëffidenl.

U/L in bloed

Zoals op grond van de bevindingen van anderen met betrekking
tot de bepaling van parameters als AST (GOT), ALT (GPT) en
gamma-GT verwacht mocht worden is de CPK-bepaling zoals
die op het Reflotronsysteem kan worden uitgevoerd eenvoudig
in gebruik en toepasbaar voor paard en herkauwer (1,2,3,4,5,
8).

De herhaalbaarheid is zeer acceptabel en de correlatie tussen de
met het Reflotronsysteem gemeten waarden en de met de \'natte
chemie\' verkregen waarden hoog. Voor de omrekening van met
de Reflotron verkregen waarden naar waarden die met de
conventionele techniek zijn verkregen, onder andere nodig om
vergelijking met (normaal) waarden uit de literatuur mogelijk te
maken, kan gebruik gemaakt worden van de formule:

CPK(njne chemie) ~ 0.98 CPK(Refl(„ro„) 27,8
(Vuistregel: De met de Reflotron gemeten CPK-waarde is
ongeveer 30 u/1 lager dan met de conventionele techniek
verkregen waarde).

Nu met het Reflotron-systeem zowel CPK als AST (GOT)
bepaald kunnen worden, is het voor de dierenarts die over dit
systeem beschikt mogelijk om bijvoorbeeld de diagnose \'tying
up\' bij het paard adequaat met resultaten van laboratoriumon-
derzoek te bevestigen (6, 8). Bovendien kan enige indruk
worden verkregen omtrent de omvang van de spierbeschadiging
en over het verioop van het herstel (8). Bij de veterinaire
begeleiding van de training van paarden kan het gebruik van
enzymen als CPK, AST (GOT) en gamma-GT extra informatie
opleveren (7).

Figuur 2. Het verband tussen de CPK-activiteit in bloed van paarden
respectievelijk gemeten nnet de CX5 en met de Reflotron® (y = 0,98x 4- 2,78; r
= 0,997).

Bij het rund kan de bepaling van de CPK-activiteit van belang
zijn bij het stellen van de prognose bij de \'liggende koe\' en bij het
volgen van het herstel. Veranderingen in de CPK-activiteit
geven in dit verband belangrijke extra informatie.
Hoewel de bepaling van de plasma-CPK-activiteit bij de hond
wellicht minder vaak wordt gevraagd is een verhoging van de
plasma-CPK-activiteit ook bij de hond indicatief voor het
bestaan van spierbeschadiging.

Samenvattend kan gesteld worden dat hoewel een controlerno-
gelijkheid ontbreekt, de CPK-activiteit in het bloed van paard en
nutsdieren op een eenvoudige en betrouwbare wijze met behulp
van het Reflotronsysteem bepaald kan worden. De aldus
verkregen waarden komen goed overeen met die welke op de
conventionele manier zijn bepaald.

Gezien de prijs per test zij nog eens vermeld dat pas na
zorgvuldige afweging tot het verrichten van dit soort analyses
dient te worden overgegaan.

De heer M. van Leeuwen wordt bedankt voor het uitvoeren van de analytische
werkzaamheden.

I Baumgartner W, Schlerka G und Jahn J. Erster Erfahrungsbericht über den
Einsatz des Reflotron-Systems (Trockenchemie) in der Laboratoriumdia-
gnostik beim Rind. Wien Tierärztl Monatsschr 1986; 74: 409-15.

2. Beyer C, Carstensen C und Grumert E. Zur Messung der Asparat-
Aminotransferate (GOT/AST) beim Rind mit dem Reflotron®-System.
Der praktische Tierarzt Sonderdruck 1989.

3. Bickhart K und Meyer B. Anwendung der \'Reflotron\'-Systems für die
Labordiagnostik bei Schwein und Schaf. Tierärztl Prax 1987; 15: 435-9.

4. De Bruyne JJ en Verschueren CP Evaluatie van bloedonderzoek met
behulp van \'droge chemie\' in de kleine huisdierenpraktijk. Tijdschr
Diergeneeskd 1988; 113: 614-23.

5. Hirscheberger J. Klinische Prüfung eines mit Trockenchemie arbeitenden
Laborgerätes \'Reflotron\'. Tierärztl Prax 1987; 15: 107-11.

6. Hoven R van den. Some histochemical and biochemical aspects of equine
muscles, with special respect to equine exertional myopathy. Rijksuniversi-
teit Utrecht, thesis, 1987.

7. Sommer H. Blood profile Testing in Race horses. Equine Practice 1983; 5:
21-7.

8. Tschudi P Das Trockenchemie-System Seralyzer und seine Verwendbarkeit
in der tierärztlichen Praxis. Tierärzü Prax 1985; 13: 385-93.

9. Wensing Th. Enkele klinisch biochemische aspecten van \'tying up\' bij het
paard. Tijdschr Diergeneeskd 1980; 105: 1069-76.

Owner and dog - like seeks like?
C. J. C. Nijmani.2, M. A. M. Janseni.2, N. Endenburgi en B. W. KnoP

SAMENVATTING
Het doel van dit onderzoek ivay te kijken of er overeenkomsten
dan wel tegenstellingen bestaan tussen de persoonlijkheid van de
eigenaar en de aard van zijn of haar hond Tien eigenaren van 4
verschillende hondenrassen (in totaal 40 eigenaren) zijn onder-
zocht Een aantal van de bevindingen duiden op overeenkomsten
in karakter bij eigenaren van bepaalde rashonden Maar om tot
meer significante resultaten te komen zullen meer respondenten
in het onderzoek betrokken moeten worden en zal een uniforme
karaktertest voor de honden gebruikt moeten worden

The aim of this investigation was to find out whether there are
similarities or differences between the personality of the dog
owner and the character of his of her dog. Ten owners of four
different breeds of dog (40 owners in total) participated in this
investigation Some of the findings indicate resemblances in the
character of the owners of certain breeds of dog. However to test
the significance of these results more respondents are needed
and a uniform character test for the dogs must be used

1 Vakgroep Geneeskunde voor Gezelschapsdieren, Yalelaan 8, Postbus 80.145,2508 TD
Utrecht.

Er wordt regelmatig gesuggereerd dat er een overeenkomst dan
wel een tegenstelling bestaat tussen de persoonlijkheid van de
eigenaar en de aard van zijn of haar hond (1, 3, 4). In de
desbetreffende literatuur echter, vooral als het gaat om niet-
wetenschappelijke publikaties, lijken impressies en vermoedens
nogal eens vermengd met onderzoeksresultaten. Om te trachten
mythe en feit te scheiden, is binnen de vakgroep Geneeskunde
van Gezelschapsdieren een referaatonderzoek uitgevoerd dat is
bedoeld als aanzet tot verdergaand onderzoek op het aange-
geven gebied. Als in de toekomst meer bekend wordt over de
relatie tussen bepaalde (gedrags)karakteristieken van hond en
mens, kan dat de dierenarts helpen bij het adviseren van het
publiek over de aanschaf van een hond.

Per ras (Engelse Basset, Labrador Retriever, Duitse Herder,
Yorkshire Terrier) werden tien eigenaren geïnterviewd en op
persoonlijkheid getest. De adressen van deze eigenaren werden
verkregen via rasverenigingen. Elke eigenaar werd thuis bezocht
en vulde tijdens het bezoek drie vragenlijsten in: 1) De
Nederiandse Persoonlijkheidsvragenlijst (NPV). Dit is een in het
psychologisch onderzoek veel gebruikte vragenlijst met 133
vragen die door de proefpersonen zelfstandig ingevuld kan
worden. Aldus worden een zevental persoonlijkheidsvariabelen

van de eigenaar, als bijvoorbeeld dominantie gemeten. 2) Het
vragenformulier voor de eigenaar. Daarin werd gevraagd naar
leeftijd, opleiding, beroep, burgerlijke staat en het hebben van
kinderen. 3) Het vragenformulier voor de hond (ontworpen
door B. W. Knol). De daarin gestelde vragen waren gebaseerd
op de voor rasgroepen (hier dus respectievelijk: lopende
jachthonden, staande jachthonden, herdershonden en gezel-
schapshonden) geldende gedragskenmerken. Aan de hand van
deze vragen, te beantwoorden op een vijfpuntsschaal (variërend
van helemaal mee eens tot helemaal mee oneens), werd het
karakter van de hond bepaald.

De gegevens zijn verwerkt met het statistische programma
SPSSpc . Er werd gebruik gemaakt van een Chi^-toets, met als
significantiegrens F < 0.05.

RESULTATEN EN DISCUSSIE
Er zijn een aantal significante verbanden gevonden. Eigenaren
van Bassets en Labradors (respectievelijk 100% en 90%) letten
bij de aanschaf van hun hond significant vaker op karaktereigen-
schappen van het ras dan eigenaren van Duitse Herders en
Yorkshire Terriërs (respectievelijk 60% en 20%). Eigenaren van
Duitse Herders en Yorkshire Terriërs scoorden hoog op de
verongelijktheidsschaal van de NPV (verongelijkt betekent in
dit verband: geneigd tot snel commentaar geven, opvliegend,
impulsief, intolerant, ongeduldig, snel geïrriteerd).
Naast deze significante verbanden zijn er een aantal tendensen
waargenomen. Eigenaren die hoog scoorden op de sociale
inadequatieschaal (gereserveerd zijn) en op de rigiditeitsschaal
(degelijk, punctueel zijn), vonden \'afhankelijkheid\' vaak de
leukste eigenschap van hun hond. Eigenaren van Duitse Herders
scoorden op de sociale inadequatieschaal het hoogst, terwijl
eigenaren van Labradors en Bassets op de dominantieschaal het
hoogste uitkwamen. Deze bevindingen duiden op overeen-
komsten in karakter bij eigenaren van bepaalde rashonden. Ook
zijn er aanwijzingen voor een relatie tussen het ras dat wordt
gehouden en de leefsituatie respectievelijk de leeftijd van de
eigenaar. Want mensen met kinderen hadden vaker een Duitse
Herder dan een andere hond, en buitenshuis werkende eige-
naren vaker een Yorkshire Terriër. Eigenaren jonger dan 44 jaar
hadden vaak een Labrador; eigenaren ouder dan 41 jaar vaak
een Yorkshire Terriër.

Omdat de respondenten zijn benaderd via rasverenigingen is de
onderzoeksgroep niet aselect. Vermoedelijk kozen de onder-
vraagden hun hond meer doordacht dan willekeurige eigenaren.

Het deel van de eigenaren dat bij het kiezen van de hond op
karaktereigenschappen lette was in dit onderzoek dan ook 68%,
terwijl elders wordt aangegeven dat 79% van de eigenaren
vooraf geen informatie inwint (2). Het was niet mogelijk vast te
stellen of er een overeenkomst dan wel een tegenstelling bestond
tussen de karakters van eigenaar en hond. Daaraan was
voornamelijk de beperkte onderzoeksopzet debet, die voorzag
in 10 honden per ras gecombineerd met een aparte karaktertest
voor elk ras. Het verdient dus, zeker voor onderzoek aan kleine
aantallen dieren, aanbeveling een karaktertest te ontwikkelen
die voor elk ras bruikbaar is. De daarmee te verkrijgen
uniformiteit maakt een meer objectieve vergelijking van de
karakters mogelijk. En hetzelfde geldt voor vergelijking van de
verkregen typeringen met de karakterbeschrijvingen in de
rasstandaards.

Met dit onderzoek werd ondermeer beoogd de mogelijkheden
tot voorlichting van eigenaren bij het kiezen van een hond te
verruimen. Om in dat opzicht verder te komen moet nader
onderzoek worden gedaan bij meer respondenten, en gebruik
worden gemaakt van een uniforme karaktertest voor de hond.
Op basis van de nu bereikte resultaten kan worden geconclu-
deerd dat eigenaren van een bepaalde rashond bepaalde
persoonlijkheidskenmerken delen, dat er een verband bestaat
tussen de persoonlijkheid van de eigenaar en meest of minst
gewaardeerde eigenschap van de hond, en dat er relaties zijn
tussen ras en leefsituatie respectievelijk ras en leeftijd van de
eigenaar.

1. Beek AM and Katcher AH. Between pets and people: The importance of
animal companionship. New York: Putnam, 1983.

2. Bouw J. Onderzoek naar het houden van honden en katten in Nederlandse
gezinnen. Tijdschr Diergeneeskd 1985; 110: 621-5.

3. Fogle B. Interrelations between people and pets. Springfield (III): Charles C
Thomas, 1981.

Van de ongeveer vierhonderd bladzijden tekst wordt bijna een
derde deel ingenomen door gegevens over het diergeneeskundig
beroep (in Duitsland) en over administratie. Het resterende deel
gaat voor meer dan de helft over fysiologie, anatomie en
pathologie, terwijl honderd bladzijden aan therapieën en zestig
bladzijden aan het laboratorium gewijd zijn.
De inhoud is nogal theoretisch van aard, met een duidelijk
internistisch accent; echte praktische informatie voor de werk-
vloer is minimaal, vooral door de beknoptheid van de gegeven
informatie. Deze beknoptheid is een gevolg van een streven naar
volledigheid: het is moeilijk iets te vinden dat er niet in staat,
maar het is even moeilijk iets te vinden dat voldoende
uitgewerkt wordt.

De eerste ondertitel kan wel onderschreven worden. Het boek
bevat een schat van ideeën en onderwerpen, waarvan de
dierenarts-assistent(e) op de hoogte moet zijn.
Als richtlijn voor het opzetten van een cursus is het boek
daardoor uitstekend geschikt. Er worden zóveel punten aange-
roerd, dat het bijna geschikt zou zijn om een curriculum van de
studie voor dierenarts op te zetten. Maar door de veelheid en de
verscheidenheid van de onderwerpen onbreekt het vrijwel
volledig aan uitleg en verklaring van de behandelde begrippen.
Het is daarom naar mijn mening ten ene male ongeschikt als
\'Ratgeber\' voor assistentes en vrouwen van dierenartsen
(waarom niet aan mannen van vrouwelijke dierenartsen?). Zelfs
met een VWO-vóóropleiding is dit boek voor deze doelgroepen
vrijwel onleesbaar. Als \'opzoekboek\' is het evenmin aan te
raden.

Akzo Is één van de grootste
chemische concernster wereld
met de hoofdzetel inArnhem,
met350 vestigingen in 50
landen en ruim 65.000
medewerkers. Werken bij Akzo
betekent eenloopbaan bijeen
technologisch hoogontwik-
kelde ondernemingmet
activiteiten in chemie en
chemischevezels, vervenen
lakken en produkten voorde
gezondheidszorg.

Intervet International bv - een dynamische,
snelgroeiende onderneming, onderdeel van de Pharma
Divisie van Akzo - ontwikkelt, produceert en verkoopt
diergeneeskundige preparaten. De Intervet groep heeft
een twintigtal vestigingen verspreid over de wereld met
in totaal 1.200 medewerkers. De hoofdvestiging
Boxmeer heeft 500 medewerkers, waarvan meer dan
100 in R&D. De produkten worden wereldwijd geëxpor-
teerd.

De afdeling Animal Services Department is belast met de
huisvestingen verzorging van dieren. Daarnaast verleent
men biotechnische/veterinaire ondersteuning aan R&D
en de kwaliteitscontrole-afdelingen. De werkzaamheden
worden verricht op een tweetal locaties. Voor deze
afdeling zoeken wij een dierenarts.

U treedt op als klinisch-veterinair adviseur voor dier-
proeven. Dat betekent dat u in nauwe samenwerking
met de proefnemers diermodellen ontwikkelt, adviseert
bij de opzet van dierproeven en de nodige klinisch-vete-
rinaire begeleiding verzorgt.Tevens bent u belast met de
klinische beoordeling van dierexperimenten, die volgens
GLP-richtlijnen worden uitgevoerd. Verdere taken zijn het
ontwikkelen en bewaken van Standard Operating
Procedures en het bewaken van de gezondheid en
kwaliteit van de proefdieren. Vanzelfsprekend houdt u
zich nauwgezet op de hoogte van de ontwikkelingen in
de klinische R&D, onder meer door literatuurstudie en
externe contacten.

U bent een dierenarts met bij voorkeur enige jaren
ervaring in klinische research bij landbouwhuisdieren en
gezelschapsdieren en u bezit wetenschappelijke
belangstelling. U observeert en rapporteert nauwkeurig
en beheerst het Engels goed, zowel mondeling als
schriftelijk. U kunt goed in teamverband werken en bent
niet ouder dan 55 jaar

Voor meer informatie kunt u contact opnemen met de
heer J. Pasman, hoofdAnimal Services Department,
telefoon 08855-87600.

Uw schriftelijke sollicitatie kunt u (m/v) richten aan de
afdeling Personeelszaken, t.a.v de heer H.Verbeek,
Intervet International bv, Postbus 51, 5850 AA Boxmeer.

Het gebeurt niet vaak dat Jan van Os
met de mond vol tanden staat, maar toen
burgemeester drs. H. B. Eenhoorn van
Voorburg hem bij zijn afscheid van Gist-
brocades op 29 januari een koninklijke
onderscheiding uitreikte was hij volko-
men sprakeloos.

Zijn praktijktijd in Gramsbergen gaf
hem de mogelijkheid om naast een
intensieve praktijk en een gezin met 5
kinderen nog tal van sociale activiteiten
te ontplooien. Ook heeft hij zich in deze
periode bijzonder ingezet voor de
KNMvD en verder als mede-oprichter
en eerste voorzitter van de Groep Prak-
tici Grote Huisdieren en als mede-op-
richter van de AUV.
In 1970 kwam Van Os in dienst van
Gist-Brocades te Delft. Ook hier voelde
hij zich als een vis in het water. Als
hoofd van de Veterinaire Research kon
hij die produkten ontwikkelen, waaraan
de praktijk behoefte had en waartoe het
bedrijf in staat was. Vooral door zijn
inventiviteit, enthousiasme en doorzet-
tingsvermogen is het hem gelukt een
aantal belangrijke produkten het leven
te doen zien.

Na zijn veterinaire periode binnen Gist-
brocades heeft hij na 1977 nog tal van
functies uitgeoefend. Een hoogtepunt
was voor hem zijn promotie in 1982.
Ondanks een zeer drukke werkkring zag
hij kans onder moeilijke omstandighe-
den zijn dissertatie te schrijven.
Vooral als general-manager van de door
hem geïnitieerde Agro Business Group
heeft hij zeer belangrijk werk verricht.

Het sprak wel haast van zelf, dat —
gezien zijn grote liefde voor zigeunermu-
ziek —, het Utrechtse studenten zigeu-
nerorkest \'Tzigane\' aanwezig was bij het
druk bezochte afscheidsfeest. Het ver-
baasde niemand dat de jubilaris als oud-
lid van dit gezelschap tenslotte achter het
cimbaal plaats nam.
Al met al een waardig besluit van een
actieve periode van een man met een
indrukwekkende carrière.

The future of bovine somatotrophin in
Europe remains in doubt after the Euro-
pean Parliament agreed on January 17
to extend a moratorium banning the
marketing and formulation of the hor-
mone. The assembly proposes that fur-
ther tests be carried out before the end of
the moratorium in December 1993, but
has pressed the European Commission
for early results.

The decision filled a legal vacuum on the
status of BST which had existed since
the original one year moratorium ex-
pired at the end of December 1991. The
Council of Agriculture Ministers was
expected to ratify the decision as The
Veterinary Record went te press.
The European Pariiament\'s decision
was influenced by an interim report by
the European Commission agriculture
directorate DGVI which again raised
the question of the \'fourth hurdle\' assess-
ment of new products on economic and
social grounds. A statement by the
Commission acknowledged that BST
had been shown to satisfy the conven-
tional authorisation criteria of quality
and efiBcacy although certain aspects of
its safety in terms of animal welfare
needed further clarification.
The statement goes on to examine the
potential economic effects of the intro-
duction of BST on milk production and
consumption. \'Certain effects of BST do
not seem at this stage to go in the same
direction of the necessary evolution of
the Common Agricultural Policy and
this aspect requires further consider-
ation,\' it says. It also argues that authori-
sation could provoke a consumer boy-
cott which would depress demand for
milk products.

Meanwhile, the European Commis-
sion\'s expert advisory committee, the
Committee on Veterinary Medicinal
Products, had given provisional appro-
val for the authorisation of a second BST
product. The decision on Elanco\'s Opti-
flex formulation is subject to a statistical
review of the safety dossier. The com-
mittee had already given preliminary
approval to a BST formulation pro-
duced by Monsanto. By a majority vote
the committee accepted that the product
offered no safety risk to the consumer of
milk or meat from treated cows and
placed no \'undue risk\' on the health or
welfare of the animal.

Er wordt contact gezocht met eigenaren
van Duitse herders die lijden aan chroni-
sche diepe Pyodermie: GSP of German
Shepherd dog Pyoderma.

Ten behoeve van deze patiënten is een
nieuwe onderzoekstechniek ontwikkeld
waarmee wellicht meer duidelijkheid
omtrent de Pathogenese van deze aan-
doening gegeven kan worden.

Het onderzoek dat in de vakgroep
Geneeskunde van Gezelschapsdieren
wordt uitgevoerd zal ongeveer 3 dagen
in beslag nemen.

Praktici of eigenaren worden vriendelijk
verzocht contact op te nemen met dr.
M. A. Wisselink, te bereiken op donder-
dag van 16.00-17.00 uur op telefoonnr.
030-531681.

De heer Olaf Swarbrick uit
Arundel, Sussex (UK) maakte de
redactie attent op een zinsnede in
een artikel uit \'The Veterinary
Quarterly\' (1991; 13: 115) lui-
dende: \'.....a goat was found dead
and was destroyed....\', met de
opmerking: \'this is an interesting
and unusual situation!\'

Naar aanleiding van onder-
staande bij de redactie ontvangen
vraagstelling, vond zij prof dr. A.
de Kruif (Faculteit Diergenees-
kunde, Gent) bereid om voor de
lezers een antwoord te formule-
ren

Bij de bedrijfscontrole wordt gevraagd
een koe tochtig te spuiten, die niet
tochtig is gezien.

Bij de rectale exploratie (althans de
poging daartoe) merk je dat de anus te
nauw is en dat exploratie niet mogelijk
is.

Dilatatiq et torsio ansae proxi-
malis coli et caeci bij het rund
S. A. M. Deleu en W. Wieten, vakgroep.
Algemene Heelkunde en Heelkunde der
Grote Huisdieren
(oktober 1991) SR/89/92: 40 pp.

Om inzicht te verkrijgen in het ontstaan,
het verioop en de therapie van de
dilatatio et torsio ansae proximalis coli
et caeci bij het rund werden een litera-
tuurstudie en een retrospectief onder-
zoek met een telefonische enquête ver-
richt.

De aandoening is een regelmatig voor-
komende oorzaak van koliek bij het
rund, gepaard gaande met melkgiftda-
ling, anorexie en gestoorde faecespas-
sage.

Uit de literatuurstudie bleek dat de
hoofdoorzaak gezocht moet worden in
een hoge kracht voergift, leidende tot
een hoge concentratie vluchtige vetzu-
ren in het caecum. De vluchtige vetzu-
ren zijn oorzaak van atonie van het
caecum, met als gevolg een dilatatie.
Deze kan gevolgd worden door een
torsie, welke clockwise of anticlockwise
kan optreden.

De behandelingsmogelijkheden bestaan
uit een conservatieve of chirurgische
therapie.

tig kan zijn) en dat de koe geen pyome-
tra heeft wat zijn de risico\'s van een
\'blinde\' Prostaglandine injectie wanneer
de koe een cysteus ovarium heeft?

ANTWOORD
Deze vraag kan kort en bondig beant-
woord worden: er is geen risico aanwe-
zig. De vraagsteller heeft het over een
cysteus ovarium. Een dergelijk ovarium
kan óf één of meer follikelcysten óf één
of meer geluteïniseerde cysten bevatten.
Is het laatste het geval dan zullen Pros-
taglandinen (PG) gunstig werken: de
cyste zal verdwijnen en de koe zal
tochtig worden. Betreft het één of meer-
dere follikelcysten dan zullen Prosta-
glandinen geen effect sorteren: de cyste
zal blijven bestaan.

De chirurgische behandeling, zoals die
door de vakgroep Algemene Heelkunde
en Heelkunde der Grote Huisdieren aan
de Faculteit der Diergeneeskunde te
Utrecht wordt uitgevoerd werd aan een
retrospectief onderzoek onderworpen.
De patiënten, aangeboden in de jaren
1985 tot en met 1989, vormden de basis
van dit onderzoek.

De prognose na de chirurgische behan-
deling is goed: 81% van de patiënten
veriaat na een gemiddelde opnameduur
van vijf tot acht dagen levend de kliniek.
Op langere termijn gezien voldoet 76%
van de dieren weer goed aan de eisen.
Bij deze chirurgische behandeling was
een goede antibioticumprofylaxe aan te
raden ter voorkoming van wondproble-
men. De duur van deze antibioticumtoe-
diening kan beperkt blijven.
In totaal (op lange en korte termijn)
vertoont 21% van de behandelde patiën-
ten een recidief.

Fotokopieën van studentenreferatenm
kunnen worden besteld via het redactie-
secretariaat (teL 030-510111). De kosten
(inclusief portokosten) bedragen (afhan-
kelijk van de omvang per referaat):
<30paginasf 10,-
30-60 pagina\'s f 15,-
>60 pagina \'s f 20, -

In augustus 1990 werd ons gevraagd
langs te komen bij een particulier, die
problemen had met de twaalf damher-
ten, die ze sinds kort in haar bezit had.
De voornaamste klacht was vermageren
en een dor baarkleed. De eigenaresse
had geen diarree gezien, ook ons was
geen vieze achterhand van de dieren
opgevallen. Het dieet van deze dieren
bestond uit goed, fris ruikend hooi, gras
en berkenblad van de bomen en scha-
penbrok. Klinisch onderzoek was bij
deze schuwe dieren niet mogelijk. Bij
deze diagnose op afstand (wormbesmet-
ting) werden de dieren ontwormd met
behulp van Flutelmium 7,5% (AUV)
over het voer.

Op 22 maart 1991 werden we opnieuw
gevraagd om eens naar de damherten te
komen kijken, ook nu weer in verband
met vermageren en een dof baarkleed.
Bij navraag bleek dat er ondertussen drie
dieren gestorven waren en dat twee
hindes hun kalf verloren hadden. Ook
nu weer werden de dieren in verband
met het ontbreken van een goed klinisch
onderzoek en het afwezig zijn van duide-
lijke symptomen, buiten de vermagering
en het doffe baarkleed, ontwormd met
Flutelmium 7,5% (AUV). De klachten
bleven echter en de dieren verslechter-
den langzaam.

Op 16 mei 1991 werden we met spoed
geroepen: een hinde was net gestorven
en een tweede hinde was er zeer slecht
aan toe. Klinisch onderzoek van deze
hinde leverde niets afwijkend op (adem-
haling: 42, pols: 84, temperatuur: 37,9;
auscultatie: reine hartetonen, vesiculair
ademgeruis, normale darmgeluiden: en
geen verschijnselen van diarree). Na
bloedafname werd deze hinde behan-
deld met 5 ml robasfer, 0,5 ml ivomec en
2 ml OTC-LA. Helaas bleek ze de
volgende ochtend niet gehaald te heb-
ben en besloten werd haar nog dezelfde
dag naar de Faculteit Diergeneeskunde,
afdeling Pathologie der Bijzondere Die-
ren te brengen. De bevindingen waren:
een zeer sterk vermagerd dier, en een
ijzerovermaat in de milt. Voor het ove-
rige waren geen afwijkingen te vinden.
De overgebleven dieren verslechterden
echter steeds verder, ondanks een al
eerder doorgevoerde rantsoenwijziging
(veulenbrok in plaats van schapenbrok)
en het verplaatsen van de dieren naar
een kleinere weide, waarin ook een ezel
en twee dwerggeiten liepen. Deze laats-
ten vertoonden echter geen problemen.
Na het overiijden van een zesde dier
werd besloten over te gaan op leiding-
water in plaats van bronwater (bron-
diepte 18 meter, zandgrond).
Een gouden greep: de dieren verbeter-
den zienderogen; geen sterfgevallen
meer en de vacht was binnen een maand
sterk verbeterd.

In de literatuur is niets bekend over een
bepaalde gevoeligheid bij (dam)herten
voor ijzer.

In Nieuw Zeeland is wel een geval
beschreven bij rundvee, ook hier bevatte
het grondwater zeer veel ijzer wat in het
lichaam een verdrin^g gaf van het
koper, met als verschijnselen een dof en
dor baarkleed èn diarree.
In ons geval was er bij geen van de
herten echter sprake van diarree.
Concluderend kunnen we dus zeggen
dat (dam)herten gevoelig(er) zijn voor
een bepaalde ijzerconcentratie in drink-
water en/of voer, waardoor deze dieren
ondanks een goede eetlust, verschijnse-
len gaan vertonen van sterke vermage-
ring, een dor en dof baarkleed en ten-
slotte kunnen sterven.

PS. Het bloedonderzoek bracht niets
nieuws en grondwateronderzoek is niet
uitgevoerd in verband met de hoge
kosten daaraan verbonden.

Bij het nalopen van het kopijbe-
stand bleek een tweetal aanvul-
lende reacties op een eerdere bij-
drage in de rubriek \'Vraag en
antwoord\' (Tijdschr Dierge-
neeskd 1991; 116: 792), indertijd
over het hoofd te zijn gezien. De
redactie wil deze gaarne - zij het
enigszins verlaat - alsnog publi-
ceren.

Met belangstelling heb ik kennis geno-
men van het antwoord van prof. dr. G.
C. van der Weijden op een vraag betref-
fende prolaps van de urineblaas bij het
rund (Tijdschr Diergeneeskd 1991; 116:
792).

Aangezien de ervaring mij heeft geleerd
dat naast de geschetste situatie zich ook
complicaties kunnen voordoen, die om
een ingrijpende behandeling vragen,
leek het mij zinvol de volgende aanvul-
ling te geven.

Wanneer de inversio en prolapsus vesi-
cae te lang bestaat, waardoor de blaas
hard, koud en necrotisch geworden is, is
een repositie veelal onmogelijk. Een
blaasamputatie is dan onontkoombaar
om herstel te kunnen bewerkstelligen.
Daartoe dient een elastische ligatuur te
worden aangelegd rondom de uitge-
stulpte blaas enkele centimeters perifeer
van de uitmondingen van de urethra.
Veiligheidshalve kan de ligatuur met een
hechting aan de blaas worden bevestigd
om afglijden te voorkomen. Na amputa-
tie kan de repositie worden uitgevoerd.

Een complicatie zoals geschetst door
collega Osinga kan uiteraard voorko-
men, al behoort deze gelukkig tot de
grote uitzonderingen. Bij de afdeling
Verioskunde bestaat geen ervaring met
de blaasamputatie. De operatie zoals
vermeld door dr. Osinga staat wel be-
schreven in één van de leerboeken
(Richter/Götze, Tiergeburtshilfe, 3e
druk, 1978, Uitg. Paul Parey, Berlin/
Hamburg). Volgens dit boek is de prog-
nose relatief gunstig, hoewel incontinen-
tie voor lief moet worden genomen.
Goed gedocumenteerde studies betref-
fende dit onderwerp ontbreken mijns
inziens echter.

Wij stellen het gezien het bovenstaande
bijzonder op prijs indien collega\'s die
ervaring met deze ingreep hebben opge-
daan ons van hun bevindingen op de
hoogte willen stellen.

As a member of the Editorial Board of
the Journal of Wildlife Diaeases, I pay
close attention to language usage in
scientific manuscripts. I have noticed an
increased mis-use of the word \'epidemi-

ology\' in veterinary journals. I wish to
bring this to your attention in the hope
we can jointly reverse this trend.
\'Epidemiology\' is the study of disease
patterns in humans. When parallel stu-
dies are conducted in lower animals, the
appropriate term is \'epizootiology\'. It is
inappropriate to use \'epidemiology\'
when referring to animal diseases. I will
be grateful if you will review alle future
manuscripts for this potential error.
I also notice use of the prefix \'sero-\' in
combination with other root words.
Although this may be convenient for the
author(s), I believe that it represents
jargon and therefore should be avoided.
This should not be difBcult. For ex-
ample, rather than use the term \'serosur-
vey\', we should use \'serology survey\'.
Please join me in trying to improve the
quality of our scientific periodicals.

Naschrift
Thank you for drawing our attention to
the alleged mis-use of the word \'epide-
miology\'. However we do not entirely
concur.

In our opinion the word \'epidemiology\'
has become quite current in veterinary
science. According to the Oxford Con-
cise Veterinary Dictionary: although
strictly relating to human disease — the
term is common usage for animal dis-
ease. Black\'s Veterinary Dictionary to
name another example also includes the
word \'epidemiology\'. For the sake of
good order we checked two leading
international veterinary scientific jour-
nals viz. the Journal of the American
Veterinary Medical Association and
The Veterinary Record(UK). It appears
that both journals regularly publish
scientific articles in which the word
\'epidemiology\' is commonly used.
In a recent issue ofThe Veterinary Re-
cord we even read a news item concern-
ing the annual meeting of the Society for
veterinary Epitemiology and Preventive
Medicine at the Royal Veterinary Col-
lege in London.

With regard to the use of the prefix \'sero-\'
in combination with other root words,
we agree with you that this should be
avoided.

We appreciate your efforts to improve
the quality of our scientific journals,
which deserve full support.

Op dinsdagavond 24 maart a.s organi-
seert Archaeopteryx het avondsympo-
sium \'De (veterinaire) praktijk van Im-
port, Export en Transport van vogels\'.
Dit symposium zal plaatsvinden in zaal
cIOl van het hoofdgebouw Diergenees-
kunde (Yalelaan 1, Utrecht) en zal
beginnen om 19.30 uur.
Sprekers: de heer E. Pos, prof. dr. J. E.
van Dijk en de heren H. Peeters, R.
Engelgeer en Kees Verkolf.
Toegangsbewijzen (voor leden ƒ1,-,
voor niet-leden ƒ 3,-) dienen voor vrij-
dag 20 maart telefonisch gereserveerd te
worden bij de heer R. Stolk, tel. 030-
444795 (tussen 18.00 en 22.00 uur), of
kunnen tijdens de voorverkoop in de
middagpauze in de kantine van het
hoofdgebouw Diergeneeskunde verkre-
gen worden. Vraag dan meteen om meer
informatie over het geplande sympo-
sium over de reptiel als patiënt van
9 april 1992.

Ook dit jaar organiseert het Waltham
Centre for Pet Nutrition weer een Walt-
ham Symposium op de dag voorafgaand
aan het BSAVA Congres, donderdag 2
april.

Na drie succesvolle symposia over ver-
schillende aspecten van voeding en
dieetvoeding, zal het programma dit jaar
vooral gericht zijn op voeding in de
praktijk. Bekende sprekers uit de Vere-
nigde Staten en Engeland zullen presen-
taties geven over onderwerpen waar de
kleine huisdierenprakticus regelmatig
mee te maken heeft.
Het programma ziet er als volgt uit:
— Kay Earie, Waltham Centre (UK):
\'How much should I feed?\'. Calcula-
tions of energy requirements of dogs.

— David Kronfeld, Virginia Tech
(USA): \'Health claims for proprie-
tary petfood and therapeutic diets\'.

— Richard Harvey, Royal Veterinary
College (UK): \'Food allergy and
dietary intolerance in dogs\'.

— Peter Markwell, Waltham Centre
(UK): \'Feline Lower Urinary Tract
Disease\'.

— David Kronfeld, Virginia Tech
(USA): \'Dietary Management of
Chronic Renal Disease in dogs\'.

— Kenny Simpson, Royal Veterinary
College (UK): \'Diagnostic and The-
rapeutic endoscopy in the dog and
cat\'.

liet Waltham Symposium is gratis toe-
gankelijk voor congresdeelnemers, op
vertoon van een inschrijvingsbewijs.
Lunch en koffie worden aangeboden
door Waltham.

Geïnteresseerden kunnen zich bij onder-
staand adres aanmelden.
Het Waltham Symposium zal plaatsvin-
den in het International Conference
Centre in Birmingham, Hall 5-Level 5.
Het programma begint om 08.45 uur en
eindigt om 15.45 uur, om congresdeel-
nemers de gelegenheid te geven de
officiële openingsceremonie van het
BSAVA Congres bij te wonen.
Voor registratie kunt u contact opnemen
met: Edel Quinn, Waltham Symposium
Office, 4 Bedford Square, London.
WC IB 3RA, tel. 09-44-71-2552424,
fax. 09-44-71-6310602.
Voor meer informatie in Nederland:
Waltham Veterinaire Service, EFFEM
BV, Postbus 81, 5460 AB Veghel, tel.
04130-49555, fax. 04130-40229.
Margriet Bos, Joset Jansen.

Vorig jaar organiseerden Aesculaap BV
en Hill\'s Pet Products een bijzonder
succesvolle congresreis naar het
WSAVA Congres in Wenen, waaraan
door 141 personen werd deelgenomen.
Dit jaar wordt een reis georganiseerd
naar het WSAVA Congres, dat van
24 t/m 27 september in Rome zal
worden gehouden.

Thans is gekozen voor een vijf- of zes-
daags reisarrangement, zodat de con-
gresdeelnemers de gelegenheid hebben
om een aantal van de vele bezienswaar-

1. Vertrek vanuit Amsterdam op maan-
dag 21 september ca. 19.00 uur recht-
streeks of via een korte tussenstop in
Milaan en Rome.

2. Vliegreis per Alitalia, economy class
transfer bij aankomst en vertrek in
Rome.

3. Verblijf in Rome in het 4-sterrren
Jolly Midas Hotel aan de Via Aurelia
niet ver van het congrescentrum op basis
van logies -I- ontbijtbuffet.

8. Eventueel is vertrek op dinsdagavond
22 september mogelijk.
Geïnteresseerden kunnen voor nadere
informatie contact opnemen met Aescu-
laap BV, telefoon 04116-75915, de heer
F. G. Sluyters.

Het AAC organiseert op 17 oktober
1992 een bijscholingsdag orthopedie bij
gezelschapsdieren.

Programma
8.30 Late inschrijvingen
9.00 Wanneer spalken en plaasteren
en wanneer zeker niet?; drs. R.
Nap

9.40 Wondverzorging bij de orthope-
diepatiënt: wat er zo al allemaal
mis kan gaan; drs. K. How.
10.00 Pauze

10.30 Bekkenfracturen genezen wel
zonder chirurgie: een fabeltje?;
drs. R. Janssen.
11.00 Een nieuwe kijk in de knie; drs.

15.30 Bekkenkantelingen: patiënten-
keuze en lange-termijn-resulta-
ten; drs. B. Meij.

Proceedings enkel ter plekke.
Congres Centrum \'De Reehorst\', Ben-
nekomseweg 24, 6717 LM Ede, tel.
08380-33611, fax 08380-22107.

Inlichtingen: AAC Oudestraaat 37,
Antwerpen België, tel. 09-32 3 830 06
78, fax 09-32 3 825 00 40.

Schimmelinfecties worden bijna uitslui-
tend veroorzaakt door Microsporum en
Trichophyton. Het zoönotisch karakter
van schimmelinfecties vereist een accu-
rate diagnose. Dermafyt Test, geprodu-
ceerd door Kruuse (Denemarken) bevat
een agarmedium verrijkt met bacterie-
remmende stoffen. Haren en schilfers
worden direct op het medium aange-
bracht en bij kamertemperatuur geïncu-
beerd. Een positief resultaat is reeds na 2
tot 4 dagen zichtbaar en kan steeds
gedifferentieerd worden van saprofieten.
De gebruiksvriendelijke verpakking
maakt een efiBciënte patiëntenidentifica-
tie mogelijk.

Het produkt is verpakt per 6 testmedia
met een houdbaarheid van 2 jaar en
wordt op de markt gebracht door Aes-
culaap BV.

Duphar zal in de toekomst meer pro-
dukten voor curatief gebruik in haar
pakket opnemen.

Recent zijn voor de kleine-huisdieren-
praktijk geïntroduceerd: Duphamox®
Tabletten voor hond en kat.
Handelsvorm: 500 tabletten a 200 mg,
500 tabletten a 40 mg.
Publieksinformatie op zelfklevend etiket
wordt graties meegeleverd.
Het etiket bevat nuttige basisgegevens
over Duphamox® Tabletten. Dit plakt u
op het zakje of doosje, waarin u de
tabletten uitvult.

Boehringer Ingelheim Vetmedica heeft
onlangs Equitop® forte geïntroduceerd
in Nederland. Net als het bekende, veel
gebruikte Equitop® een mengsel van
vitamines, mineralen en sporenelemen-
ten. Bedoeld als aanvulling op het vaak
weinig gevarieerde paardemenu in tij-
den waarin van het dier prestaties in de
meest brede zin worden veriangd. Op-
merkelijke praktische verschillen tussen
Equitop forte en Equitop zijn onder
andere dat:

— De samenstelling van en grondstoffen
in Equitop forte zo gekozen zijn dat de
dieren het nog beter opnemen.

— Equitop forte zo geconcentreerd is
dat met een kleine hoeveelheid per keer
kan worden volstaan. Gemiddeld is 1
verpakking 20 dagen lang genoeg voor
een volwassen paard.

— De verpakking van Equitop forte
zowel gebruiks- als milieuvriendelijk is.
Een goed afbreekbare (polypropyleen)
en goed afsluitbare emmer met 1,5 kg
inhoud. Zelfs als hij leeg is nog voor vele
doeleinden te gebruiken.

— In Equitop forte is de concentratie
Vitamine E en Selenium 3 maal hoger.
Voor de spierstofwisseling van sport-
paarden een belangrijke verbetering.

— Ook het Zinkgehalte van Equitop
forte is hoger (2,5 x). Samen met Biotine
beïnvloedt dit huid, baarkleed en hoorn-
groei in gunstige zin.

— De Ca/P-verhouding is aangepast
aan de huidige stand van de wetenschap
en is in Equitop forte 5:1.
Onverkort blijft gelden dat de Calcium
in Equitop forte (toegevoegd als Ca-
difosfaat) beter benut wordt door uw
paard dan andere, meer gebruikelijke
Ca-zouten.

Uiteraard bevat Equitop forte ook weer
een royale hoeveelheid beta-caroteen
(provitamine A) en zijn ook de andere
componenten in voldoende werkzame
hoeveelheden aanwezig.
Equitop forte is uitsluitend bij de dieren-
arts verkrijgbaar.

Voor meer informatie over Equitop
forte kunt u zich wenden tot Boehringer
Ingelheim bv. Alkmaar, tel. 072-
662411.

Isolatie van een gumborovirus
uit kalkoenen met gewrichtsont-
steking of aoemhaungsproble-

Reddy SK and Silim A. Isolation of
infectious bursal disease virus from tur-
keys with arthritic and respiratory
symptoms in commercial ferms in Quebec.
Avian Diseases 1991; 35: 3-7.

Het betrof twee koppels kalkoenen. Het
eerste koppel kreeg op een leeftijd van 9
weken hakgewrichtsontsteking en later
op 12 weken leeftijd ademhalingspro-
blemen. Het tweede koppel kreeg op een
leeftijd van 8 weken ademhalingspro-
blemen tengevolge van ontstoken lucht-
zakken en hartezakje. De monsters
synoviaalvocht van het eerste en bloed
van het tweede koppel ten behoeve van
een viruskweek werden op een leeftijd
van 13 weken genomen. In beide geval-
len werd alleen een Gumborovirus ge-
ïsoleerd. De sectiebevindingen wezen
echter niet in de richting van de ziekte
van Gumboro.

De auteurs concluderen terecht, dat
besmettingsproeven van kalkoenen en
kippekuikens met de geïsoleerde virus-
sen de eventuele betekenis voor de
praktijk zullen aangeven.

Ziekte van pacheco in spanje
Gómez-Villamandos JC, Mozos E,
Sierra MA, Fernandez A and Diaz F.
Mortality in psittacine birds resembling
Facheco\'s disease in Spain. Avian Pa-
thology 1991; 20: 541-7.

Beschreven worden de bevindingen bij
een vijftal peracuut gestorven, recent
geïmporteerde kaketoes. De sectiebe-
vingen waren: gele gezwollen levers met
puntbloedingen, miltzwelling en geringe
nierafwijkingen.

Bij het histologisch onderzoek op lever,
milt en nier werden naast degeneratie en
focale necrose, vele intranucleaire in-
sluitlichaampjes gevonden. Eosinofiele
(en in de lever ook basofiele) insluitli-
chaampjes werden aangetoond in de
hepatocyten, portale macrofagen, Kupf-
ferse stercellen, lever-endotheelcellen,
glomerus-endotheelcellen en niertubu-
lus-epitheelcellen. Elektronenmicrosco-
pie toonde herpesvirus-achtige deeltjes
aan.

Uit het ziektebeeld, sectiebeeld, histolo-
gie en elektronenmicroscopie trekken de
auteurs de conclusie dat de sterfte zeer
waarschijnlijk door het Pacheco-virus
veroorzaakt is, (Ook in Nederiand is het
I Pacheco-virus meerdere malen geïso-
leerd, onder andere uit papegaaien; ref.)

Erfelijkheid van vruchtbaarheid
Distl O, Ron M, Francos G, Mayer E,
and Kraeusslich H. Genetic analysis of
reproductive disorders in Israeli Hols-
tein dairy cows. Theriogenology 1991;
35: 827.

Fertiliteitsstoornissen veroorzaken veel
schade. Het is dan ook van belang ze te
voorkomen. Eén van de mogelijkheden
zou zijn ze in een fokkerijprogramma op
te nemen teneinde de incidentie ervan
middels selectie te verminderen. Dit kan
echter alleen gelukken als de betrokken
kenmerken een erfelijkheidsgraad bezit-
ten die hoog genoeg is.

In het hier gerefereerde onderzoek met
Israëlische Holstein Friesians is nage-
gaan wat de erfelijkheidsgraad is voor
een aantal belangrijke fertiliteitsstoor-
nissen. De resultaten waren als volgt:
ret.sec. 0,01; endometritis 0,01; anoe-
strus 0,02.

Gezien deze resultaten is de conclusie
van de schrijvers dan ook dat het opne-
men van bovengenoemde kenmerken in
een fokkerijprogramma zinloos is. Met
andere woorden: managementsfactoren
hebben wat het optreden van de hier
genoemde afwijkingen betreft een alles-
overheersende invloed.
(Waarschijnlijk geldt dit niet voor
cysteuze ovariële follikels, helaas is dit
kenmerk in de hier beschreven studie
niet onderzocht; ref).

Ilsee B, Kyvsgaard NC, Nansen F, and
Hendriksen SAa. Bovine Cysticercose in
Denmark. A study of possible causes of
infection in farms with heavily infected
animals. Acta Vet Scand 1990; 31: 159-
68.

In Denemarken wordt cysticercosis bij
0,1% van de geslachte runderen aange-
troffen. Karkassen met lichte besmetting
(^ 10 cysticerci) worden ingevroren,
terwijl karkassen met zware besmetting
(> 10 cysticerci) worden afgekeurd.
(Onderscheid tussen dode en levensvat-
bare cysticerci wordt niet vermeld; ref).
Volgens schatting is circa 0,02% van de
Deense bevolking drager van Taenia
saginata.

Er werd epidemiologisch onderzoek
verricht op 14 boerderijen, waarvan
gedurende een periode van 2 jaren 38
runderen waren afgekeurd wegens een
zware besmetting met Cysticercus bovis.
Getracht werd de transmissie-routes van
T. saginata-eitren van menselijke faeces
via het milieu naar runderen te traceren.
De belangrijkste bron van besmetting —
vooral in vakantieoorden — was de
inhoud van de septic tanks, die illegaal
was gestort op weiden of gewassen, in
sommige gevallen na vermenging met
dierlijke mest. Soms werd een mest-
strooier, die voor beide produkten ge-
scheiden was gebruikt, niet tussentijds
gereinigd. Permanent binnen gehuisves-
te runderen werden geïnfecteerd door
besmet veevoer of via contaminatie van
het stalmilieu door mest die Taenia-
eieren bevatte. Andere kuddes werden
besmet tijdens het grazen op weiden
nabij gemeentelijke rioolzuiveringsin-
stallaties.

In tegenstelling tot vroegere Deense
waarnemingen was de applicatie van
rioolslib op bouwland niet betrokken bij
de in dit artikel vermelde gevallen van
zware besmetting met C. bovis. De
auteurs verklaren dit verschil uit de
implementatie van de beperkende regel-
geving sinds 1984 voor het agrarisch
gebruik van rioolslib in Denemarken.

Bij verordening van het Landbouw-
schap is vanaf 1 oktober 1991 het
merken met twee voorgeschreven Iden-
tificatie en Registratie (I&R) oormerken
van alle na 1 oktober 1991 geboren
kalveren verplicht gesteld.
Sinds januari 1991 was het oormerken
van kalveren en overige runderen op
vrijwillige basis mogelijk geworden.
Tijdens de behandeling van de Land-
bouwbegroting 1992 in de Tweede Ka-
mer der Staten-Generaal op 20 en 21
november 1991 zijn er veel vragen
gesteld over het I & R oormerken. De
Staatssecretaris van het Ministerie van
Landbouw, Natuurbeheer en Visserij
(LNV) stelde een onafhankelijk onder-
zoek, onder begeleiding van een onaf-
hankelijke commissie, in het vooruit-
zicht.

Het onderzoekrapport is op 30 januari
1992 aan de Tweede Kamer aangebo-
den en tevens zijn de resultaten open-
baar geworden.

Er is een a-selecte steekproef uitgevoerd
door een onafhankelijk marketing-
enquêtebureau onder begeleiding van
een onafhankelijke begeleidingscom-
missie. Via een telefonische enquête
onder melkveehouders en onder kalver-
mesters is een representatieve hoeveel-
heid gegevens verzameld en verwerkt.
De vragen waren dusdanig samenge-
steld dat de problemen bij kalveren en
overige runderen in kaart konden wor-
den gebracht. Een belangrijk criterium
was het voorkomen van ontstekingen
waarbij ettervorming optrad.
Vervolgens werden vragen gesteld over
de wijze waarop de veehouders met die
ontstekingen omgingen (onder andere
zelf behandelen, of hulp van dierenarts,
hulp van de Gezondheidsdienst, hulp bij
de introductie door I&R-medewerkers).

Op 88% van de melkveehouderijbedrij-
ven kwam geen enkele ontsteking bij de
kalveren voor. Op 12% van de bedrijven
kwamen ontstekingen voor waarbij
ettervorming optrad. Dit was bij 2,6%
van alle geoormerkte kalveren het geval.
Ontstekingen gepaard gaande met etter-
vorming kwamen lang niet in gelijke
mate voor op deze bedrijven. Zo kwam
op minder dan 1% van de melkveehou-
derijbedrijven 35% van die ontstekingen
voor.

Als het oormerk op zichzelf die ontste-
kingen zou veroorzaken, dan zouden die
ontstekingen veel verspreider moeten
voorkomen.

Tabel 1.

MELKVEEHOUDERS

	Bedrijven	%	Kalveren	%
Totaal	46.977	(-100)
Totaal gemerkt	43.163		794.200
Etterontstekeningen	5.654	12,0%	21.038	2,6%
Antibiotica/uitknippen	2.494	5,3%	7.253	0,9%
Anders, o,a, spray	2.081	4,4%	13.785	1,7%
Niet behandeld (\'/3 deel niet ernstig/\'/3 geneest spontaan)	1.104	2,3%
KALVERMESTERS
	Bedrijven	%	Kalveren	%
Totaal	2.275
Totaal gemerkt	1.637		291.200
Etterontstekeningen	394	17,3%	2.797	1,0%
Antibiotica/uitknippen	304	13,3%	1.946	0,7%
Anders, o.a. spray	73	3,2%	851	0,3%
Niet behandeld	18	0,3%

De gegevens duiden duidelijk op een
meer specifieke bedrijfsproblematiek.
De belangrijkste resultaten staan in tabel
1 samengevat.

Uit de resultaten blijkt voorts dat het
percentage kalveren met dergelijke ont-
stekingen hoger is op die bedrijven die
geen hulp hebben gehad bij de introduc-
tie (het voordoen van het aanbrengen)
van het oormerken. In Friesland bleken
de resultaten significant slechter dan in
de andere regio\'s of provincies en ook de
resultaten op grote bedrijven (meer dan
100 melk- en kalfkoeien) waren signifi-
cant slechter. Van de melkveehouderij-
bedrijven met ontstekingen bij de kalve-
ren raadpleegde 35% de dierenarts. Op
bijna de helft van die bedrijven heeft de
dierenarts één of meer dieren behandeld.
In de overige gevallen heeft de veehou-
der zelf behandeld.

Bij de kalvermesters zijn deze percenta-
ges respectievelijk 39% en 33%.
De gegevens van de overige runderen op
de melkveehouderijbedrijven (vrijwil-
lige inhaalslag) zijn dusdanig gunstig
(0,1-0,3% ontstekingen), dat hier niet
verder op in wordt gegaan.
Op het moment van het onderzoek
(medio december) bleek dat op ca. 900
melkveehouderijbedrijven nog ontste-
kingen bij kalveren voorkwamen (ca.
2500 kalveren). Bij een derde (33%) van
deze 900 bedrijven, werd een bezoek
door de Gezondheidsdienst op prijs ge-
steld. Op de andere bedrijven stelde men
in de meeste gevallen vast, dat de proble-
men bijna over waren of men dacht zelf
deze problemen te kunnen oplossen.

problemen hebben gemanifesteerd, geen
aanleiding is om het systeem van het
oormerken te onderbreken.

Wel heeft de Staatssecretaris aan het
Landbouwschap verzocht om door de
Stichting Gezondheidszorg voor Dieren
een plan van aanpak op te laten stellen
met het doel de zogenaamde probleem-
bedrijven snel en adequaat te helpen en
te begeleiden. Daarbij zullen de dieren-
artsen in het veld ook betrokken dienen
te worden.

De Gezondheidsdiensten dienen de mo-
gelijkheid te krijgen om, waar nodig,
ontheffing te verlenen van de verplich-
ting tot oormerken binnen 3 werkdagen
na de geboorte van het kalf.

De oormerken zouden dan op een later
tijdstip kunnen worden aangebracht, als
dat naar het oordeel van de Gezond-
heidsdienst de gezondheid van het kalf
ten goede komt.

Voorts zal worden nagegaan of de oor-
merken in een kleiner formaat kunnen
worden uitgevoerd.

In een (klein) aantal natuurgebieden zal
het tijdstip van aanbrengen, en het
gebruik van een kleiner oormerk van
een bedektere kleur, worden bezien.

Een kort geding dat door de Neder-
landse Vereniging tot Bescherming van
Dieren is aangespannen heeft op .8
januari 1992 voor de President van de
Arrondissementsrechtbank in Den
Haag gediend. Tot nu toe is er nog geen
uitspraak gedaan.

Over het oormerken zal een mondeling
overleg plaatsvinden tussen de Staats-
secretaris en de Vaste Commissie voor
Landbouw en Natuurbeheer van de
Tweede Kamer der Staten-Generaal.

Attentie van de veehouder, snelle hulp
door deskundigen en het positief bena-
deren van het hele I & R-systeem zullen
ertoe bijdragen, dat de gerezen proble-
men en de extra aandacht in de media
tot snelle normalisering zullen leiden.

De belangen en de voordelen van het I
& R-systeem zijn zo voor de hand
liggend, dat met een goede zorg voor het
kalf of het rund, het oormerken op de
voorgeschreven wijze hopelijk spoedig
algemeen zal zijn aanvaard.

De ontwikkelingen in de EEG zijn de
laatste jaren in een stroomversnelling
gekomen; de eenheidsmarkt nadert zijn
voltooiing en binnenkort kunnen men-
sen en zaken zich ongehinderd verplaat-
sen door het Europa van de Twaalf. De
economische betekenis van de toename
van het vrije handelsverkeer zal aanzien-
lijk zijn. Het is nu zaak voor landen en
bedrijven zo goed mogelijk van deze
nieuwe werkelijkheid te profiteren.
In kringen van veterinairen hoeft niet te
worden uitgelegd welke grote gezond-
heidsrisico\'s verbonden zijn aan de vrije
circulatie van dieren en dierlijke pro-
dukten. Dit is ook de reden dat de
gezondheidsvoorschriften in de sectoren
van vee en vlees uniform moeten wor-
den gemaakt in de twaalf landen en in
sommige opzichten moeten worden
aangescherpt. Dat geldt voor alle dier-
soorten. Inmiddels zijn reeds verschei-
dene EG richtlijnen door de Europese
Ministerraad aangenomen en het is nu
aan de lidstaten deze regelgeving te
implementeren in hun eigen wettelijke
kaders.

Ook in Nederland wordt op alle ni-
veau\'s hard gewerkt om de nieuwe
regels in praktijk te brengen. Een zeer
belangrijke fase is de informatie aan het
betrokken bedrijfsleven. In dat verband
zijn initiatieven genomen met het op-
starten van enkele belangrijke voorlich-
tingscampagnes, namelijk door het Be-
drijfschap Slagersbedrijf voor de slach-
terijsector en door het ftoduktschap van
Pluimvee en Eieren voor de reproduk-
tiesector van de pluimveehouderij.

De EEG-richtlijn \'vers vlees\'
Het Bedrijfschap Slagersbedrijf heeft
voor de zelfslachtende slagers een grote
vooriichtingscampagne georganiseerd,
samen met de Rijksdienst voor de keu-
ring van Vee en Vlees. Op twaalf plaat-
sen in het land zijn in januari en februari
bijeenkomsten gehouden waar inleiders
de komende veranderingen toelichtten,
terwijl een informatiemap de teksten
van de richtlijnen en de uitleg bevatte.
De informatie was speciaal bedoeld
voor slachtbedrijven die nog geen EEG
erkenning bezaten en derhalve met hun
produkten niet op de markt zullen mo-
gen komen; immers er wordt na 1
januari aanstaande in principe geen on-
derscheid meer gemaakt tussen de bin-
nenlandse en de EEG-markt. De bedrij-
ven die meer dan 12 Groot Vee Een-
heden (GVE) per week of meer dan 600
per jaar slachten, moeten een EEG-
erkenning hebben om de bedrijfsactivi-
teiten te mogen voortzetten. In de richt-
lijn is de mogelijkheid geopend van een
overgangsperiode tot I januari 1996; de
bedrijven moeten dan echter spoedig
een moderniseringsplan indienen, dat
zodanige aanpassingen beoogt dat het
bedrijf eind 1995 aan de EEG eisen kan
voldoen.

Voor de bedrijven die minder slachten
dan hierboven genoemd, geldt hetzelfde
als voor de grote bedrijven, echter met
een ontsnappingsoplossing. Deze impli-
ceert een iets soepeler regeling. Tot deze
laatste groep kunnen behoren de zelf-
slachtende slagers, die geen ambitie heb-
ben te exporteren en die tot heden
weinig gemerkt hebben van de EEG
regelgeving. Voor deze bedrijven is de
mogelijkheid geopend te opteren voor
een aparte status, waarbij de inrichtings-
eisen minder stringent zijn dan bij de
reguliere EEG-erkende bedrijven. Deze
categorie wordt aangeduid als \'artikel
vier\'-bedrijven. De bedrijven die voor
deze mogelijkheid opteren, moeten in
het algemeen eveneens investeringen
doen om aan de nieuwe hygiënische
voorwaarden te kunnen voldoen. De
benodigde aanpassingen gaan aanzien-
lijk verder dan de voorwaarden van het
Eisenbesluit van de Vleeskeuringswet.
Uit het bovenstaande blijkt duidelijk dat
de recente Europese regelgeving ingrij-
pende consequenties heeft voor de slach-
terijen. Ook het slachten van dode
dieren voor consumptie doeleinden en
de verkoop aan consumenten van zoge-
naamde vrijbank vlees is niet langer
toegestaan. Met de nieuwe regelgeving
zal naar verwachting een modernise-
ringsgolf door de slachterijensector
gaan.

In de reproduktie-sector van de pluim-
veehouderij heeft het Produktschap
voor Pluimvee en Eieren het inititatief
genomen om spoedig een vooriichtings-
campagne te openen. De betreffende
pluimveerichtlijn is reeds aangenomen
in 1990, maar nadert nu zijn toepassing.
Bedrijven die werkzaam zijn op het
gebied van de reproduktie van pluim-
vee, met inbegrip van vermeerderings-
bedrijven en opfokbedrijven, moeten
aan bepaalde eisen van gezondheidsbe-
waking en bedrijfsinrichting voldoen

om te worden erkend. Dit laatste is
nodig om op de Europese binnenmarkt
te kunnen verkopen, hetgeen voor de
Nederlandse bedrijven van grote beteke-
nis is. Immers, de pluimveehouderij is
sterk gericht op de internationale han-
del.

Bij de informatie verstrekking aan het
betrokken bedrijfsleven zal gebruik
worden gemaakt van verschillende me-
dia: persberichten, artikelen, een uitge-
breide brochure en voorlichtingsbijeen-
komsten in de belangrijkste delen van
het land. De Stichting Gezondheidszorg
voor Dieren is uiteraard nauw betrok-
ken bij deze actie.

Op de instigatie van de Veterinaire
Inspectie van de Volksgezondheid
\'Noord\' hebben de studentes Jantje
Reinders en Gea Jalving van de Rijks
Agrarische Hogeschool, Prof H. C. van
Hall Instituut te Groningen in het kader
van een afstudeeropdracht, onder bege-
leiding van drs. B. Bruins Jzn (VI), drs.
M. R Smit, Rijksdienst voor de keuring
van Vee en Vlees (RW), en ing. S.
Haverkamp (Van Hall), een onderzoek
ingesteld naar de \'Perspectieven voor
een bepaalde vorm van ziektekiemvrije
varkenshouderij, ook in het belang van
de volksgezondheid in Noord-Neder-
land\' (juni 1991).

De enorme groei die de intensieve vee-
houderij in Nederiand de laatste decen-
nia heef doorgemaakt, is gepaard gegaan
met een steeds grotere concentratie in
enkele provincies en grotere aantallen
varkens per bedrijf. Deze concentratie
biedt voordelen uit het oogpunt van
onder andere beheersing van kosten van
transport van voer en varkens en de
deskundigheid van de varkenshouders.
Een nadeel is echter dat het risico van
explosies en verspreiden van ziekten
sterk is toegenomen. Dit heeft vooral

In Nederiand kwamen in de periode van
13 januari t/m 16 februari 1992 de
volgende gevallen van besmettelijke
dierziekten, waarvan aangifte verplicht
is, voor:
Rotkreupel

geleid tot hogere kosten voor de gezond-
heidszorg en problemen bij de afzet van
varkens en varkensvlees in het buiten-
land.

SPF(Specific Pathogen Free)-dieren
zijn vrij van een aantal met name
genoemde pathogene (micro)organis-
men. Om besmetting met deze organis-
men te voorkomen, moeten maatregelen
worden genomen. SPF is tot nu toe
hoofdzakelijk gericht op de gezondheid
van het dier, maar ook de volksgezond-
heidsaspecten zijn van belang.
In de scriptie is getracht een antwoord te
geven op de vragen: hoe moet SPF
worden georganiseerd en is SPF voor de
varkenshouders betaalbaar? Daartoe
werd een literatuurstudie verricht en
werden diverse deskundigen en organi-
saties benaderd.

Algemene onderzoek gegevens
Na een korte beschrijving van de ont-
wikkeling van de varkenshouderij en de
geschiedenis van de veterinaire gezond-
heidszorg in Nederiand, worden de
structuur van de huidige varkenshoude-
rij en de daarmee samenhangende ge-
zondheidsaspecten besproken.
Er wordt aandacht besteed aan de be-
langrijkste varkensziekten en het Nati-
onaal Programma Varkensgezondheids-
zorg. Daarnaast wordt enige informatie
verstrekt over voedselinfecties en
-vergiftigingen bij de mens.
Het opstarten van SPF-bedrijven, de
noodzakelijk geachte preventieve maat-
regelen om de SPF-status van een bedrijf
te handhaven en de voor- en nadelen

van de SPF-houderij worden toegelicht.
Het CDI-(Centraal Diergeneeskundig
Instituut) proefbedrijf, het Dalland SPF-
bedrijf en de SPF-systemen in Dene-
marken en Zwitseriand worden hierbij
besproken. De oorzaken van het ontbre-
ken van SPF in Nederland worden kort
aangegeven.

Consumenten worden steeds kritischer
en zijn bereid extra te betalen voor een
betere kwaliteit. Daarnaast zijn de grote
levensmiddelenconcerns geïnteresseerd
in veiliger varkensvlees. Gewezen wordt
op de in de laatste tijd sterk gestegen
export van Deens SPF-varkensvlees. De
perspectieven voor de afzet van SPF-
vlees lijken redelijk gunstig.
Tenslotte worden de belangrijke patho-
genen, die gevaar kunnen opleveren
voor de volksgezondheid en de ziekten
die van belang zijn bij de gezondheid
van SPF-varkens, in het kort besproken.

Opzet van een spf-organisatie
Een SPF-bedrijf moet zich in een relatief
vee-arme provincie bevinden, waar de
afstand tussen de bestaande bedrijven, in
verband met de besmettingsdruk, vrij
groot is.

In samenhang met het ziektekiemvrij
houden van de varkens worden een
aantal kritische punten in de keten van
de SPF-houderij besproken. Een SPF-
programma begint met het opstellen van
een SPF-lijst, waarin met name ge-
noemde varkensziekten worden opge-
nomen. Uit praktijk onderzoek zal moe-
ten blijken of de op een SPF-bedrijf
genomen maatregelen voldoende zijn
om ook zoönosen te weren. Deze maat-
regelen worden opgesomd.
Tenslotte wordt beschreven hoe de SPF-
organisatie moet zijn ingericht en welke
taken daaraan moeten worden gesteld.

Er is slechts een globaal overzicht gege-
ven aan de hand van resultaten die in
Denemarken en bij Dalland in Frank-
rijk zijn verkregen. Een nadere concreti-
sering van de financiële resultaten van
SPF in Nederland is pas mogelijk na
meer onderzoek op praktijkniveau.
De mogelijke kosten voor de overkoe-
pelende organisatie en voor de individu-
ele varkenshouder worden aangegeven.
Afhankelijk van de afstand tot naburige
bedrijven moet voor overdruk ventilatie
en luchtfiltering worden gerekend op
60% extra kosten in vergelijking tot een
conventioneel bedrijf met 400 tot 600
dieren.

Bij een globale schatting van de op-
brengsten is geen rekening gehouden
met een mogelijk hogere prijs voor en
een betere afzet van SPF-varkensvlees
en eventueel lagere keuringskosten. Op
grond van de gunstige resultaten met
SPF-varkens in Denemarken wordt uit-
gegaan van 10% betere groei, 10% lagere
voeder conversie, 30% lagere dierenarts
kosten en 9% meer biggen. Er wordt een
mogelijk haalbare meerprijs van ƒ 0,22
per kilogram varkensvlees aangegeven.

Conclusies
De aangegeven standpunten van onder-
zoekers, deskundigen en fokkerij-orga-
nisaties zijn, hoewel niet eensluidend,
onder voorwaarden redelijk positief
voor SPF in Noord-Nederiand.
Een voordeel van SPF is dat er minder
pathogenen in het vlees aanwezig zijn,
die voedselinfecties of- vergiftigingen
kunnen veroorzaken bij de consument.
Het houden van SPF-dieren is echter
niet voldoende om SPF-vlees te garan-
deren, omdat ook tijdens het transport,
in de slachterij en bij de bereiding thuis
(kruis)besmetting kan plaatsvinden. Ve-
terinaire deskundigen achten de grotere
gevoeligheid van SPF-dieren voor ziek-
tekiemen een nadeel van SPF.
De SPF-organisatie moet SPF-vlees on-
der één merk in de handel brengen,
zodat het herkenbaar is voor de consu-
ment.

SPF is alleen haalbaar indien iedereen,
die er aan meewerkt, er volledig achter
staat. Hierbij is ook een rol voor de
overheid weggelegd.
Naast Flevoland en Zeeland is Noord-
Nederland, gelet op de geringe omvang
van de varkensstapel, nog één van de
weinige gebieden waar het SPF-systeem
opgezet zou kunnen worden.
De scriptie werd bekroond met de le
prijs in het kader van de AMRO-
agrarische scriptie wedstrijd, schooljaar
1990-1991. Aan deze wedstrijd namen
deel alle Agrarische Hogescholen en de
Landbouw Universiteit Wageningen.

In just over 11 years, the Unit for
Veterinary Continuing Education at the
Royal Veterinary College in London has
become the biggest centre in Europe for
audio-visual educational programmes
for veterinary surgeons, veterinary stu-
dents and veterinary nurses. Addition-
ally, the Unit stocks an increasing range
of programmes for a considerably wider
audience, from environmental health
officers and meat inspectors to pet
owners and also for use in schools.
As well as producing both tape-slide and
video programmes of its own and stock-
ing many more made by other organisa-
tions both in the UK and abroad, the
UVCE has been a pioneer of telephone
an satellite conferences in the UK and
the rest of Europe and acts as the co-
ordinating body for a large group of
partners in the EC interested in broad-
casting veterinary educational pro-
grammes via the Olympus satellite
throughout Western Europe and Scan-
dinavia.

There are currently about 250 pro-
grammes listed in the UVCE\'s cata-
logues, on subjects ranging from anaes-
thesia to zoonoses. Leading academics
and veterinary surgeons in practice in
the UK and other countries have made
contributions on subjects of major inter-
est such as cardiology, dermatology,
neurology, oncology, ophthalmology,
radiology and various surgical proce-
dures, as well as on some of the newer
veterinary specialities such as dentistry
and the diseases of reptiles and chelonia.
The programmes are sold (in some cases
hired) to customers in the UK, mainland
Europe and Scandinavia and many
other countries. In the last two years
programmes have been sold to Austra-
lia, Brazil, Canada, Indonesia, Israël,
Jamaica, Japan, Kuwait, Malaysia,
Mexico, New Zealand, Saudi Arabia
and South Africa (among others), mak-
ing the Unit a genuinely international
supplier of continuing education ma-
terial.

The UVCE was established in 1980 as a
result of generous grants from the Lever-
hulme Trust and Several British veteri-
nary professional bodies, under the di-
rectorship of Dr. Jenny Poland. Her
work in building up the Unit was
acknowledged by the award of the OBE
in 1988.

Ultra scans in pregnant mares
New video from the UVCE explains
\'state-of-the-art\' procedure

The Unit for Veterinary Continuing
Education at the Royal Veterinary Col-
lege in London recently released a 32-
minute video entitled \'Ultrasound Scans
in Pregnant Mares\'.

Featuring the late Dr. W E. (Ed) Allen,
who was a Senior Lecturer in the
Department of Veterinary Surgery and
Obstetrics at the Hawkshead Campus of
the Royal Veterinary College, the pro-
gramme gives a brief description of real-
time ultrasound examination of the
mare\'s reproductive tract and shows
sequences of the uterus and ovaries.
A mare in oestrus is examined and then
the film shows sequences of various
stages between 11 and 71 days of
gestation. The relevant features of ovar-
ies and uterus are pointed out and the
diagnosis and management of twin preg-
nancy is discussed.

This excellently filmed video received
an enthusiastic reception from delegates
at the congres of the British Equine
Veterinary Association held at the Uni-
versity of Cambridge in September. It
completes the audiotape programme,
\'Abnormal Oestrous Cycles in the
Mare\', made by Dr. Allen in 1984.
\'Ultrasound Scans in Pregnant Mares\' is
available from the UVCE, for £35 (ster-
ling) plus £6 for postage and packing
within Europe, £12 beyond Europe.
\'Abnormal Oestrus Cycles in the Mare\'
is available at only £8 (with no extra for
postage and packing) if ordered at the
same time.

Orders should be sent to the UVCE,
Royal Veterinary Collie, Royal Col-
lege Street, London NWl OTU, Eng-
land (telephone (44-71) 387 2898, ext
380, or fax (44-71) 383 0615). Payment
can be made by cheque (in sterling) or
credit card (Visa or Access).

Prof. dr J. M. M. van den Bereken is op de
leeftijd van 54 jaar overleden. De plotselinge
dood van Joep op donderdag 20 februari 1992 is
moeilijk te venverken. Wij treuren met zijn
vrouw Mia en vier zoons om dit tragische verlies.

Joep was een man van de
wetenschap. In 1965 werd
hij aangesteld bij de toen-
malige vakgroep Veteri-
naire Farmacologie, Far-
macie en Toxicologie en in
1972 promoveerde hij bij
prof dr kc. H. van Gen-
deren. Op 1 september
1976 werd hij bij Konink-
lijk Besluit op persoonlijke
titel benoemd tot gewoon
lector in de Faculteit der
Diergeneeskunde om on-
derwijs te geven in de neu-
rotoxicologie. Per 1 janu-
ari 1980 werd Joep
benoemd tot hoogleraar in
de neurotoxicologie.

Met ingang van 16 november 1983 benoemde het
Faculteitsbestuur hem tot Hoofd Onderzoekza-
ken/Secretaris van de Vaste Kommissie voor de
Wetenschapsbeoefening. Deze functie heeft hij,
naast zijn ordinariaat, met grote inzet tot aan zijn
dood vervuld. Diergeneeskundig Nederland had
altijd zijn warme belangstelling Als niet-dieren-
arts sloot hij zich aan bij de KNMvD. Vele jaren
was hij buitengewoon lid.
Zijn vele activiteiten en zijn stimulerende en
innemende persoonlijkheid zijn bepalend ge-
weest voor de ontwikkeling van de toxicologie in
Utrecht Hij heeft met succes vorm en inhoud
gegeven aan het facultaire onderzoekbeleid. Als
beoogd directeur werd veel van hem verwacht bij
de oprichting en invulling van het Onderzoekin-
stituut voor Veterinaire Wetenschappen. Dit in-
stituut moet de weg bereiden voor de Landelijke
Onderzoekschool voor Veterinaire Wetenschap-
pen. Wij zullen hem bij de verdere uitbouw van
Instituut en School node missen. Maar bovenal
missen wij in hem een innemend mens, een
vertrouwde raadsman en goede vriend.

Misschien kan het voorde familie een troost zijn
om te weten dat binnen onze Faculteit de herinne-
ring aan Joep van den Bereken nog lang zal
voortleven en in ere zal worden gehouden

BERTVAS GOLDE
MONNE VANDENBERGH
JAAP VAN DER KAADEN
WILLEM SEINEN
GOM VANSTRIEN
HENK VIJVERBERG

Met ingang van 1 april 1992 is het register voor
het specialisme Reproduktie Inwendige Ziekten
Paard en het specialisme Chirurgie Paard open-
gesteld.

Diegenen die voor de de facto erkenning als
specialist in aanmerking wensen te komen,
hebben de gelegenheid zich hiervoor tot 1 april
1994 aan te melden.

Deze aanmelding dient schriftelijk onder gelijk-
tijdige overlegging van de gevraagde informatie
plaats te vinden bij het Bureau van de Konink-
lijke Nederlandse Maatschappij voor Dierge-
neeskunde, Postbus 14031, 3508 SB Utrecht.
Voor wat betreft de gevraagde informatie wordt
verwezen naar de nota\'s: \'De facto erkenning van
de specialist in de Diergeneeskundige Beroepsui-
toefening\' en \'Benoeming van specialisten op
uitnodiging en raamwerk toetsing en registratie
van de facto erkenning specialisten\' die bij de
KNMvD zijn te verkrijgen en weergegeven zijn
in het Tijdschrift voor Diergeneeskunde van
respectievelijk 15 februari 1988 bladzijde 232-4
en 1 juni 1988 bladzijde 656-9.
Applicanten voor de de facto erkenning kunnen
zich voor nadere informatie over de toetstingscri-
teria wenden tot:

Specialisatie Commissie Reproduktie/Inwen-
dige Ziekten Paard, drs. P Fontijne, Yalelaan 7,
3584 CL Utrecht, tel. 030-531248.

Specialisatie Commissie Chirurgie Paard, drs. E.
K. Welling, Dierenkliniek Bosch en Duin, Tol-
huislaan 2, 3735 KG Bosch en Duin, tel. 030-
283810.

De banden voor het Tijdschrift voor Diergenees-
kunde 1991 zijn verkrijgbaar tegen betaling van
ƒ 22,50 op postrekening nr. 511606 ten name van
KNMvD te Utrecht. Wilt u in de omschrijving
vermelden \'Banden 1991\'.

Op 15 januari 1992 werd door het Algemeen
Bestuur een Buitengewone Algemene Vergade-
ring belegd.

Het doel van deze vergadering was de leden te
verzoeken in te stemmen met een automatise-
ringsheffing voor financiering van een onafhan-
kelijke takorganisatie. Het betreft hier een orga-
nisatie die het werk dat reeds door anderen is
geschied zal voortzetten, die contacten dient te
onderhouden met alle commerciële firma\'s die
zich bezighouden met de automatisering in de
diergeneeskunde en de dierenartsenpraktijk, en
in de toekomst mede gefinancierd moet kunnen
worden door bijdragen van deze firma\'s.

Na de opening door de voorzitter Prof. dr. E.H.
Kampelmacher hield C.W.M. Augustijn, na-
mens het Algemeen Bestuur, een inleiding over
de doelstelling van de vergadering en het voorge-
stelde plan inzake de oprichting van een onaf-
hankelijke takorganisatie. Gezien de ontwikke-
lingen binnen de NOVAD b.v en de NOVAD-
coöperatie blijkt het dat een bundeling van alle
krachten (ideëel/commercieel) moeilijk te reali-
seren is. Daar echter automatisering van belang
is voor alle praktici en mede gezien hetgeen reeds
is bereikt in en met de automatisering, heeft het
Algemeen Bestuur gemeend een oplossing te
kunnen aandragen door het oprichten van een
onafhankelijke takorganisatie. Deze organisatie,
NOVAD-ideëel genoemd, zal als het ware een
groep van de maatschappij worden, met onder-
steuning van een full-time stafmedewerker-auto-
matisering. Zij zal naast bijdragen van alle leden-
praktici ook gefinancierd worden uit de alge-
mene middelen van de KNMvD. Daarnaast zal
voor de diensten van de organisatie een vergoe-
ding gevraagd worden. De organisatie dient een
sluitende exploitatie te hebben; ieder jaar zal er
rekening en verantwoording aan de Algemene
Vergadering moeten worden afgelegd.
Daar het Algemeen Bestuur van mening is dat de
nu bestaande situatie niet voort gezet dient te
worden en automatisering van en voor alle
praktici van groot belang is verzoekt zij alle
aanwezige leden met het voorstel in te stemmen.

Hierna werd het woord gegeven aan J.J. de Veer
die een inleiding hield over de mogelijkheden die
het takorganisatiewerk biedt en kan bieden
binnen de praktijk van landbouwhuisdieren.
Aan de hand van enkele voorbeelden van
projecten (IKB, TAURUS) waarbij de Na

VAD-coöperatie betrokken is benadrukte spre-
ker het belang van een takorganisatie. Een van de
mogelijkheden die een takorganisatie kan bieden
is het gestructureerde contact en een goede
communicatie met allerlei (landbouw)organisa-
ties. Zo is het mogelijk om met alle belangheb-
benden te overieggen en kan worden nagaan wat
ieders wensen zijn. Voor automatisering ten
behoeve van een duurzame veilige landbouw is
dergelijk overieg een voorwaarde, daar in dat
overieg kan worden bepaald welke gegevens
vastgelegd dienen te worden. Automatisering
van gegevens biedt mogelijkheden voor epidemi-
ologisch onderzoek en verschillende analysen,
niet alleen ten behoeve van de dierenarts maar
ook ten behoeve van de veehouder; de mogelijk-
heden tot uitwisseling van gegevens zijn een heel
belangrijk aspect van de automatisering. Reden
waarom de NOVAD in alleriei overlegsituaties is
betrokken waarin onder meer wordt gesproken
over onderhoud van het systeem, uniformering
van de rekenregels, de kengetallen etc. Bij elk
overieg spelen verschillende veterinaire aspecten
een belangrijke rol, derhalve is het noodzaak dat
de dierenartsen nauwer betrokken raken bij de
automatisering. Een draagvlak binnen de be-
roepsgroep is erg belangrijk om de belangen en
wensen van de dierenartsen binnen de automati-
sering te behartigen en te verwezenlijken. Auto-
matisering binnen de diergeneeskunde is in
ieders belang en zal volgens spreker voor, met en
door de gehele beroepsgroep gedragen moeten
worden.

Over het takorganisatiewerk en de gezelschaps-
dierenpraktijk hield H.A. Beijer een inleiding.
Hij definieerde het takorganisatiewerk als het
leggen van contacten met andere organisaties
zodat bemiddeld kan worden over de wensen ten
aanzien van automatisering. Voorts zal de takor-
ganisatie zich richten op onderiinge afstemming
en gegevensuitwisseling. Op het gebied van de
landbouwhuisdieren zijn in het kader van de
automatisering de IKB en de bedrijfsbegeleiding
belangrijke sleutelwoorden. Hierbij spelen an-
dere organisaties zoals de RVV en de gezond-
heidsdiensten naast de dierenartsen een belang-
rijke rol.

Bij de automatisering op het gebied van de
gezelschapsdieren stelde spreker dat sleutelwoor-
den niet te vinden zijn en dat contacten met
bijvoorbeeld de SRGN of de Dierenbescherming
volgens hem weinig zinvol zijn. De uitwisseling
van gegevens zal slechts op kleine schaal zijn.
Voorts is hij bang dat er veel overbodig werk
verricht zal gaan worden. Spreker acht derhalve
het rendement niet zo groot en de mogelijke
taken van een takorganisatie voor de gezel-
schapsdierenpraktijk niet zo belangrijk.

Na deze inleidingen volgde de plenaire discussie.
Een groot aantal leden was van mening dat de

reeds rijdende automatiserings trein wel op de
rails gehouden moet worden, maar dat zij voor
het bepalen van de manier waarop dit dient te
gebeuren meer informatie nodig hebben. Tijdens
de discussie kwam tevens naar voren dat men
van mening is dat het plan van het Algemeen
Bestuur nadere uitwerking en specificatie be-
hoeft. Uitwerking van bijvoorbeeld de financie-
ring, de mogelijkheden die een takorganisatie
kan bieden, de vertegenwoordiging van de ver-
schillende groeperingen en de benodigde capaci-
teiten van de stafmedewerker.
Verschillend werd er gedacht over het belang van
een takorganisatie voor de landbouwhuisdieren-
c.q. de gezelschapsdierenpraktijk. Dit belang
werd of groot voor beiden geacht of alleen van
belang voor de landbouwhuisdieren. Voorge-
steld werd wel om de takorganisatie alleen voor
de landbouwhuisdierenpraktijk te ontwikkelen
maar velen wezen daarbij op het gevaar dat
daarmee tegelijkertijd de "paraplufunctie" van
de KNMvD aangetast wordt. Voorts werd er
gewezen op het feit dat alles wat tot nu toe
bereikt is door onder andere de NOVAD-
coöperatie erg belangrijk is en dat dit werk dan
ook in de nieuw op te richten takorganisatie
moet worden opgenomen. Om een goede onaf-
hankelijke takorganisatie op te richten is meer
overieg nodig wil deze takorganisatie ook daad-
werkelijk van belang zijn voor en gesteund
worden door alle dierenartsen. De automatise-
ring moet namelijk niet tot gevolg hebben dat de
eenheid van de beroepsgroep wordt aangetast.

De discussie gehoord hebbende concludeerde
het Algemeen Bestuur dat er ten aanzien van het
plan tot het instellen van een takorganisatie en
van een automatiseringshefifing nog te veel ver-
schillende meningen binnen de beroepsgroep
bestaan. Kennelijk staan nog niet alle veterinaire
neuzen dezelfde kant op. Derhalve heeft het
Algemeen Bestuur besloten om niet tot stem-
ming over te gaan.

In het Algemeen Bestuur zal over de automatise-
ring in diergeneeskundig Nederiand nader wor-
den beraadslaagd. Voor de definitieve menings-
vorming zal het overleg met de Afdelingen en de
Groepen van groot belang zijn.

Zoals u weet, bestaat vanaf 1 januari 1992 de
mogelijkheid om voor de in uw praktijk werk-
zame dierenartsassistent(e) een pensioenregeling
te treffen. Deze \'Pensioenregeling voor Dieren-
arts-assistenten\' gaat uit van een vrijwillige deel-
name vanaf de leeftijd van 25 jaar. De regeling
omvat een ouderdomspensioen, een nabestaan-

. denpensioen en ook een invaliditeitspensioen.
De werkgever neemt 2/3 deel van de kosten voor
zijn rekening, de werknemer betaalt \'/3 deel. De
regeling is ondergebracht bij Avéro Pensioen te
Leeuwarden. In december 1991 is aan de dieren-
artsenpraktijken in Nederland informatie toege-
stuurd over deze pensioenregeling.
Zowel de KNMvD als de Vereniging voor
Dierenartsassistenten (VEDIAS) zijn van me-
ning dat deze pensioenregeling een goede aan-
vulling vormt op de arbeidsvoorwaarden van de
dierenartsassistent(e) en bevelen de regeling van
harte bij u aan.

Mocht u niet meer beschikken over de u in
december 1991 toegestuurde brochure over de
pensioenregeling, dan kunt u een nieuw exem-
plaar opvragen bij het Bureau van de KNMvD
(tel. 030-510111).

Bijeenkomst met Duitse dierenartsen voor
leden van de Groep GKZ, Nieuw Elan en de
studiegroep Vleeshygiëne

Het programma van het symposium, dat het
\'Landesverband der beamteten Tierärzten
Nordrhein-Westfalen\' organiseert ten behoeve
van Duitse en Nederiandse dierenartsen werk-
zaam in de Veterinaire Volksgezondheid en de
levend veesector staat vast; op donderdag 2 april
a.s. zullen in Kleve zowel door Duitse als
Nederiandse dierenartsen inleidingen gehouden
worden over:

Niet-leden van de Groep GKZ, Nieuw Elan of de
studie zijn welkom (telefonische opgave voor 20
maart a.s. bij T. G. van de Vuurst, tel. 070-
3280996).

In de serie foto\'s van besturen en commissies van de
KNMvD stelt de Hoofdredactie van het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde zich nu aan de lezers voor. Achter de
namen worden de \'portefeuilles\' die de leden van de
Hoofdredactie beheren vermeld.

Dr. Ingrid van der Gaag; pathologie, pluimvee-
onderwijs, gezelschapsdieren (8).

Prof. dr. G. H. Wentink; bedrijfsdiergenees-
kunde, immunologie/infectieziekten van de
landbouwhuisdieren (2).

Onderstaand kunt u lezen hoeveel dierenartsen
werk zoeken en hoeveel banen en aanvragen
voor waarnemingen hier tegenover staan. De
Vacaturebank verzamelt deze gegevens maande-
lijks om zo een beter inzicht in de arbeidsmarkt te
krijgen.

Ieder kwartaal wordt in het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde een overzicht gegeven zodat u
op de hoogte blijft van de ontwikkelingen op de
arbeidsmarkt. De navolgende gegevens hebben
betrekking op het vierde kwartaal van 1991.

Een belangrijke vraag is uiteraard hoeveel die-
renartsen werkzoekend zijn. In totaal waren er
op 31 december 1991 bij de Vacaturebank 179
werkzoekende dierenartsen ingeschreven; bin-
nen deze groep vallen ook de part-time werkzoe-
kenden, de dierenartsen die van baan willen
veranderen (en dus niet werkloos zijn) en dieren-
artsen die nog moeten afstuderen.

Van de 179 werkzoekende dierenartsen zijn er
149 dierenartsen op zoek naar een full-time
baan. Van deze 149 zijn 69 mannelijke dieren-
artsen en 80 vrouwelijke dierenartsen.
Van de 149 werkzoekende dierenartsen die full-
time willen werken, zijn er 134 op zoek naar een
baan in de praktijk. Ongeveer twee derde hier-
van is op zoek naar een baan in hoofdzakelijk
gezelschapsdieren-praktijk en een derde in de
gemengde en landbouwhuisdieren-praktijk.
De Vacaturebank besteedt ook aandacht aan
dierenartsen die werk buiten de praktijk zoeken,
momenteel betreft dat 15 dierenartsen. Deze
dierenartsen zoeken bijvoorbeeld werk in het
bedrijfsleven, in het onderwijs, bij de overheid of
in de farmaceutische industrie.

Er zijn 30 dierenartsen op zoek naar een part-
time baan. Bijna een vijfde betreft mannelijke
dierenartsen. Het grootste deel van deze groep
(21 vrouwen en 4 mannen) is op zoek naar part-
time werk in de gezelschapsdieren-praktijk; 5
dierenartsen (4 vrouwen en 1 man) zoeken part-
time werk in de gemengde of landbouwhuisdie-
ren-praktijk.

De Vacaturebank maakt in de groep \'full-time
werkzoekenden\' onderscheid tussen dierenartsen
die onmiddellijk werk zoeken (actief) en dieren-
artsen die op termijn werk zoeken. Dierenartsen
die actief zoeken, hebben regelmatig contact met
de Vacaturebank en zijn, als ze geen korte
waarnemingen hebben, werkloos. Dierenartsen
die op termijn werk zoeken, willen bijvoorbeeld
\'op hun gemak\' van baan veranderen, moeten
nog afstuderen of zijn tijdelijk niet beschikbaar
op de arbeidsmarkt omdat ze voor langere tijd
waarnemen.

Er waren op 31 december 1991 107 actieve
werkzoekende dierenartsen en 42 dierenartsen
op termijn werkzoekend.

Wat betreft afstudeeijaar van de ingeschreven
dierenartsen bij de Vacaturebank zijn er verschil-
len tussen de actieve werkzoekende dierenartsen
(107) en de dierenartsen die op termijn werkzoe-
kend zijn (42).

Van de actieve werkzoekende dierenartsen is
bijna de helft afgestudeerd in 1991 of 1992. Een
kwart is in 1990 afgestudeerd en een kwart is
daarvoor afgestudeerd. Bij de dierenartsen die op
termijn een baan zoeken, is deze verdeling heel
anders. Hierbij is de groep dierenartsen die vóór
1990 is afgestudeerd veel groter, namelijk 65%.
In 1991/1992 en 1990 zijn respectievelijk 23%
en 12% van deze werkzoekendedierenartsen
afgestudeerd.

Er is bij de actieve werkzoekenden een opvallend
verschil tussen de mannelijke en vrouwelijke
dierenartsen, namelijk dat bij de vrouwen bijna
60% in 1991 of 1992 is afgestudeerd en bij de
mannen is dit slechts 30%. Aangezien het aantal
afgestudeerde mannen en vrouwen in 1991
ongeveer gelijk is, kunnen we voorzichtig con-
cluderen dat recent afgestudeerde mannelijke
dierenartsen sneller aan het werk komen dan
recent afgestudeerde vrouwelijke dierenartsen.

Hoeveel vacatures en waarnemingen?
In het kader van dit overzicht zijn er twee
plaatsen waar vacatures gemeld worden, name-
lijk het Tijdschrift voor Diergeneeskunde en de
Vacaturebank. Daarnaast worden bij de Vacatu-
rebank ook nog aanvragen voor waarnemingen
gemeld.

In de maanden oktober, november en december
was een teruggang in vacatures merkbaar. In het
Tijdschrift van I oktober waren 19 personeelsad-
vertenties opgenomen, dit liep terug tot 2 adver-
tenties in het Tijdschrift van 15 december. Bij de
Vacaturebank liep vooral het aantal aanvragen
voor waarnemingen in de gezelschapsdieren-
praktijk terug van 25 in oktober tot 10 in
november en 15 in december (iets meer waarne-
mingen vanwege de Kerstvakantie), in deze
sector werd geen enkele vaste baan gemeld. In de
landbouwhuisdierensector werden iedere maand
ongeveer 5 vaste banen en 6 waarnemingen
gemeld bij de Vacaturebank.

De Vacaturebank probeert vraag en aanbod op
de arbeidsmarkt bij elkaar te brengen. Dit
kunnen waarnemingen zijn, maar ook bij assi-
stentschappen, associaties, praktijkovemames en
vacatures buiten de praktijk wordt zo mogelijk
bemiddeld. In de activiteiten van de Vacature-
bank hebben de leden van de KNMvD voorrang.
Daarnaast verzamelt de Vacaturebank adverten-
ties uit diverse kranten en tijdschriften voor
functies buiten de praktijk en stuurt geïnteres-
seerden regelmatig kopieën toe; deze vacatures
liggen ook ter inzage. De werkzoekende dieren-
arts kan zich inschrijven bij de Vacaturebank op
het bureau van de KNMvD en aldaar actuele
informatie krijgen over de arbeidsmarkt en de
openstaande vacatures.

dieren, en een lezing over beroepsrisico\'s en
zoönosen door mevr. drs. M. J. Capel-van Delft,
werkzaam als bedrijfsarts bij de Rijksuniversiteit
Utrecht.

— op 11 april 1992 op de Gezondheidsdienst
voor Dieren Zuid-Nederiand te Boxtel;

— op 16 mei 1992 op de Gezondheidsdienst
voor Dieren Noord-Nederiand te Drachten;

— op 23 mei 1992 op de Gezondheidsdienst
voor Dieren Oost-Nederiand te Rozendaal.

De kosten voor deze bijeenkomst bedragen
ƒ 35,- voor leden van de KNMvD en ƒ 60,- voor
niet-leden. De vrouwelijke dierenartsen hebben
hierover inmiddels bericht ontvangen; voor na-
dere informatie en aanmelding kunt u zich
wenden tot het Bureau van de KNMvD.

Gaat u deze zomer op vakantie?
Wilt u gedurende uw vakantie een waar-
ne(e)m(st)er in de praktijk? Als u deze
plannen heeft, stellen wij het op prijs voor
1 mei uw aanvraag hiervoor te ontvan-
gen. Op die manier kunnen wij u beter
helpen bij het vinden van een waar-
ne(e)m(st)er voor uw vakantieperiode.

In het overleg tussen het Hoofdbestuur van de
KNMvD en de Commissie voor Advies voor de
Beroepsuitoefening van de Vrouwelijke Dieren-
arts is gesproken over het regionaal PAO-
Diergeneeskunde voor vrouwelijke dierenartsen.
De Commissie VDA heeft in het verieden het
initiatief genomen om regionale en kleinschalige
nascholingsbijeenkomsten, waarbij de netwerk-
functie een belangrijke plaats inneemt, te organi-
seren voor vrouwelijke dierenartsen. Het Hoofd-
bestuur wil deze activiteit voor de vrouwelijke
dierenartsen ondersteunen en heeft besloten de
organisatie van deze vorm van kadervorming
door het Bureau van de KNMvD te laten
plaatsvinden.

In de maanden april en mei 1992 zullen de eerste
bijeenkomsten plaatsvinden. Op het programma
staan een lezing \'Injectie-anesthesie technieken
bij hond, kat en konijn\' door dr. L. J. Hellebre-
kers, werkzaam bij de Faculteit der Diergenees-
kunde, vakgroep Geneeskunde van Gezelschaps-

Voor het lidmaatschap van de Koninklijke
Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde hebben zich aangemeld de volgende
collegae:

Aa, H.J.; 1975; 7214 AT Epse; Het Wilgert 1.
Bron, M.M.; 1980; 1814 GK Alkmaar, Kenne-
merstraatweg 263,

Bron-Dietz, Mevr. G.M.; 1978; 1814 GK Alk-
maar, Kennemerstraatweg 263.
Doom, Mevr. E.A.M. van; 1991; 1191 AD
Ouderkerk a/d Amstel, Hoger einde noord 40.
Evenhuis, Mevr, J.R.J.; 1991; 1697 KJ Schellink-
hout; Dorpsweg 125.

Hartman, Dr, E.G.; 1970; U-1984; 6999 DN
Hummelo; Zelhemseweg 17.
Heijman, Mevr. M.G.C.M.; 1983; 7437 PH Bath-
men; Leppersweg 4.

Tiddens-Macri, Mevr, R.; Italië-1989; 3992 PC
Houten; Wagenhoeve 14.
Vink-Wouters, Mevr. G.L.; Gent-1988; 8422 DM
Nijeberkoop; Grindweg 2.

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maat-
schappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen:

Govaert, Mevr. A.J.M.A.; Gent-1991; 4626 GL
Bergen op Zoom; Guido Gezellelaan 395.
Graaf, J. de; 1989; 6641 HV Beuningen (Gld);
Morgenster 13.

Hofland-Spiekermann, Mevr. S.E.; 1991; 2411
RT Bodegraven; Zuidzijde 63.
Huijbers, R.H.J.; 1991; 6904 AV Zevenaar; M. de
Ruyterstraat 60.

Klaver, R.; 1991; 3524 KM Utrecht; Tirol 80.
Klerk, P.F. de; 1991; 2726 BG Zoetermeer; R
Kemphove 107.

Posthuma, Mevr. S.EM.; 1991; 6669 AS Dode-
waard; Anna van Burenlaan 11.
Poulussen, J.PW.; 1985; 4900 AK Oosterhout
(NB); Postbus 436.

Roelofsen-Vendrig, Mevr. M.W.M.; 1991; 3621
LE Breukelen; Breukelerwaard 2.
Ruijter, Mevr. H.M. de; 1991; 3181 SG Rozen-
burg (ZH); Grote Stern 183.
Schorn, Mevr. H.H.; 1991; 5446 BJ Wanroy;
Meidoomlaan 21.

Als kandidaatlid van de Konklijke Nederlandse
Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen:

Brunt, Mevr. M.C.; 3705 ZG Zeist; Warande 84.
Burger, Mevr. C. R.; 3583 JD Utrecht; Stadhou-
derslaan 51.

Heiden, Mevr. M.C.D.J. van der; 3583 GE
Utrecht; Koningslaan 23.
Klein Kranenbarg, Mevr. H.M.; 3515 XK Uuecht;
B.F.Suermanstraat 3 B.

Leeuw, C.G. de; 5527 CC Hapert; Neptunus 17.
Leeuwen, Mevr. M.RM. van; 3524 GC Utrecht;
Gaasterland 6.

Mevr. L.A. von Frijtag Drabbe Künzel-Poot te
Nieuwleusen, afwezig, 30 jaar, 8 maart 1992.
J.H. Neuteboom te Sittard, afwezig, 35 jaar, 9
maart 1992.

Prof. Dr. E.J. Ruitenberg
te Bosch en Duin, afwezig, 30 jaar, 21 maart 1992
K.D. Vink te Sneek, afwezig, 30 jaar, 21 maart
1992

Mevr. A.B. Zwartenkot-Klaasesz te Sleen, afwe-
zig, 25 jaar, 14 april 1992
Dr. J.E. van Dijk te Hierden, afwezig, 25 jaar, 14
april 1992

E. Bakema te Velp, afwezig, 55 jaar, 14 april 1992
W. de Haan te Midsland, aanwezig, 25 jaar, 14
april 1992

Het bestuur van de Veterinaire Studenten Ke-
gelclub "Duim in \'t Gat" heeft zich als volgt
geconstitueerd:

J, Twerda, Voorzitter
M.J.T.M. van Heivoort, Secretaris
E. de Heer, Penningmeester
M.C. Brus, Vice-voorzitter
J.H.L. van Luyk, Baan-conunissaris

Birgit Voshaar, Oppertiet
Barbara Verdoold, Schrijftiet
Claudia Meppelink, Pegeltiet
Ellis Draaijer, Vierde Kwartier

205 »Aarts,M.G.A.; 1991; 5491 TA Sint-Oeden-
rode; Schijndelseweg 43; tel. 04138-72300
privé, 72650 prakt.; p., ass. bij T.J.T. ten
Hove, W.H.M. van lersel, P.J.G. Kühne, G.J.
Toxopeus, J,C. Valk en RD.Verhulst

206 Alten, Mevr. I.E. van; 1990; 8471 ZM
Wolvega; Oppers 42 A; tel. 05610-13187
privé, 12282 prakt.; p., ass. bij J.A.M. Baer-
veldt, B. Brummelman, M,H. Pelleboer en A.
Pronk.

209 Barendrecht,PH.M.; 1970; 7383 CC Voorst;
Schoolstraat 23; tel. 05758-1757 privé, 1266
prakt; p., geass. met B. Bruins L.H.zn. en
G.v.d. Horst; plv.i.

210 Been, R.L; 1991; 3628 EG Kockengen;
Portengen 66; tel. 03464-2266 privé, 03483-
2653 prakt.; p., ass. bij H. van der Griendt, C.
Sietsma en G.C.J. Wegman (toev. als lid^

215 Boer, B.J.; 1990; 4431 BA \'s-Gravenpolder;
Schuitweg 1; tel. 01103-1808 privé, 01825-
1695 prakt.; p., ass. bij G. v.d. Berg, R. de
Haas en A.C. de Zeeuw.

215 Boer-Waarsenburg, Mevr. M.M. de; 1987;
8521 PK Sint Nicolaasga; De Bast 58; tel.
05134-2484 privé, 1527 prakt.; p., ass. bij R.
de Boer en P. Dirksen.

217 Bos, Mevr. M.I.; 1990; 1674 PM Opperdoes;
Nieuweweg 42; tel. 02274-2376 privé,
02291-1538 prakt.; p., ass. bij G. Huijser van
Reenen en H.J.M. Wemer.

218 Bosker, E.; 1991; 3532 BZ Utrecht; Cremer-
plein 17; tel. 030-960918 privé, 368686 bur.;
d. (toev. als lid).

218 Bossers,M; 1978; 7681 CV Vroomshoop; De
Kamp 15; tel. 05498-43796 privé, 05495-
2600 prakt.; fax 05495-2725; p., geass. met
G.A. Berghuis, W. Koster, J.H.J. Mensinga
en H.G.M. Wessehnk.

221 Brommersma, Mevr.N.W; 1986; 5741 BB
Beek en Donk; Waterhoenlaan 16; tel.
04929-63819 privé, 04923-61402 prakt.; p.,
ass. bij J.L. Eikelenboom, DrPJ.M.M.van
Gülick, FL,M. Konings, G.B.M. Nuyens,
G.B.M. Verschuuren, N.J.G.J. van der Wie-
len en J.W. Zwolschen.

221 Brons, J.; 1974; 3832 RG Uusden; Vloos-
wijkseweg 3; tel. 033-632303 privé, 03418-
51235, 53451 prakt.; p., geass. met A.A.
Kranendonk en Th. Twerda.

224 Coert, Mevr.M.; 1991; 5384 BB Heesch;
Aacialaan 9; tel. 04125-4717; d. (corr.
adres).

226 Dam, T.R.W. van; 1991; 1701 GS Heerhu-
gowaard; Parklaan 8; tel. 02207-11675; d.
(toev. als lid).

228 Dijkman, D.B.; 1989; 7558 LH Hengelo (O);
J. Buziaustraat 71; tel. 074-777971 privé,
422786 prakt.; p., ass. bij H.H.H. Zanderink.

229 Dijkstra, J.A.; 1989; 8566 JC Nijemirdum;
De Hege Bouwen 18; tel. 05140-4438 privé,
3030 prakt.; p., geass. met J.R. Algra Öoev.
als lid).

229 Dirkzwager, Mevr. A.; 1989; 3581 MV
Utrecht; Zonstraat 68; tel. 030-513731 privé,
03200-52294 bur.; wet. medew. C.L.O.-
instituut \'De Schothorst\'.

230 \'Doorn, Mevr. E.A.M. van; 1991; 1191 AD
Ouderkerk a/d Amstel; Hoger Einde Noord
40; tel. 02963-1450 privé, 4646 prakt.; p.,
ass. bij C.J.J. Jonker en RWM. Westgeest.

233 Ebeli, C.J.; 1990; 1334 DP Almere; Madrid-
weg 18; tel. 0324027514 privé, 24912 prakt.;
P-

236 »Evenhuis, Mevr. J.RJ.; 1991; 1697 KJ
Schellinkhout; Dorpsweg 125; tel. 02293-

1309 privé, 02280-12849 prakt.; p., ass. bij
Mevr. A.M. Lub.
236 Ewijk, Mevr. M. van; 1991; 3705 ZD Zeist;
Warande 55; tel. 03404-52109; wnd.d. (toev.
als lid).

352 Florax, M.J.H.; Gent-1989; King\'s Lynn,
Norfolk PE31 8RT (Engeland); 5 Mallard
Cottages, Tattersett; tel. 09-44-485-700765;
p., ass. bij R. Haverson.
242 Govaert, Mevr. A.J.M.A.; Gent-1991; 4624
GL Bergen op Zoom; Guido Gezellelaan
395; te. 01640-41549; wnd.d. (toev. als lid).

242 Graaf, J. de; 1989; 6641 HV Beuningen
(Gld); Morgenster 13; tel. 08897-77334
privé, 08894-12432 prakt.; p., ass. bij L.
Belonje en J.W.A. Giesen (toev. als lid).

242 Graaf, T. de; 1991; 7201 NS Zutphen;
Nieuwstad 68; tel. 05750-16572 privé,
05720-53334 prakt.; p., ass. bij H.P. Quist, S.
Reindersma, M. Verhoef en J.W. Zuurhout
(toev. als lid).

243 Greup, D.M.E; 1947; 7251 AT Vörden;
Margrieüaan 9; tel. 05752-1547; r.d.; Paar-
denarts Haagse ber. Politie; Ruiterconsul.
ANWB.

246 Hamhuis, D.; 1985; 7587 BM De Lutte;
Zwaluwstraat 62; tel. 05415-52160 privé,
05410-30005 prakt.; p., geass. met J.G.
Bruggert, H.G.A. Koek, J.S. Koopmans, PC.
Kroft en H.PD. Veldhuis.

247 *Happé, (Swami Satyam Shanasa) Dr, R.P;
1969; U-1982; 3572 VZ Utrecht, Rogge-
straat 22; tel. 030-710203.

248 Hattum, J,J,C. van; 1980; 5691 LS Son;
Kempenlaan 19; tel. 04990-60643 privé,
04116-75915 bur.; d. bij Aesculaap B.V

252 »Hilgersom, B.; 1983; 6715 DZ Éde (Gld);
Dijkhof 44; tel. 08380-30929 privé, 01820-
14588 bur.; d. bij G.v.D.

253 Hof, R.E. van \'t; 1990; 6216 SC Maastricht;
Passementmakersdreef 11; tel. 043-430640;
wnd.d.

253 Hofland-Spiekermann, Mevr. S.E.; 1991;
2411 RT Bodegraven; Zuidzijde 63; tel.
01726-50107; wnd.d. (toev. als lid).

254 Holzhauer, Dr. C.; 1954; U-1978; 6891 AM
Rozendaal (Gld); Mr. van Hasseltlaan 10; tel.
085-647178; r.d.; oud-medew. G.v.D.

256 Huijbers, R.H.J.; 1991; 6904 AV Zevenaar;
M. de Ruyterstraat 60; tel. 08360-34139
privé, 08367-63167 prakt,; p., ass. bij R.
Pouw (toev. als lid).

258 Jacobs, H.J.A.; 1985; 1562 RB Krommenie;
Zilverschoonlaan 31; tel. 075-281433 privé,
281406 prakt.; p., ass. bij J.A.A.M. van Erp
en B. Meijer.

259 Jansen, H.M.; 1956; 4181 AM Waarden-
burg; Steenweg 56; tel. 04181-1262; r.d.

262 Jonkers, C.G.M.; 1991; 4223 SH Hoornaar;
Lage Giessen 22; tel. 01838-2916 privé,
01845-1599 prakt.; p., ass. bij Mevr.
N.J.J.M. Heutink-Mastenbroek.
262 »Kalfsbeek, Mevr. E.A.; 1991; 3941 WL
Doorn; Karei Doormanlaan 15; tel. 03430-
12224 privé, 01740-24544 prakt.; p., ass. bij
R.W.F. Becking, J.T.M. Maree en I. Palgi.
266 Klaver, R.; 1991; 3524 KM Utrecht; Tirol
80; tel. 030-895589; wnd.d. (toev. als lid).

Kemphove 107; tel. 079-521100 privé,
312769 prakt.; p., ass, bij G, J,A, Schuil (toev,
als lid),

267 Kok, A,G,G,; 1975; 6717 LL Ede; Oude
Bennekomseweg 10; tel. 08380-31431 privé,
10112 prakt.; p., geass. met F.E. de Groot,
T.H. Hofstra en J. v.\'t Riet; plv.i.

270 Kraan, Mevr. W.T.J.; 1991; 3615 AB West-
broek; Kooldijk 24; tel. 03469-2260; wnd.d.
(toev. als lid).

271 Kroneman, Mevr. A.; 1988; 7475 RH Mar-
kelo; Groenlandsdijk 8; tel. 05476-3528
privé, 030-531139 bur.; wet. medew. R.U.
(F.D., vkgr. Inw. Ziekten en Voeding der Gr.
Huisd.).

271 Kruijne, J.PC.; 1957; 2555 GL \'s-Graven-
hage; Aronskelkweg 52; tel. 070-3239243;
r.d.

275 Leeuwen, E. van; 1990; 6981 AP Doesburg;
Koepoortstraat 15; tel. 08334-71007 prakt.;
p., ass. bij H.J. Aa, J.H. de Groot, B.H. van de
Pol, J. Pons en A.J. Verheul.

277 Lindeboom, L.; 1990; 8531 NP Lemmer;
Gemini 54; tel. 05146-2446 privé, 1577
prakt.; p., geass. met B.U. Schuurmans en H.
Vrieselaar.

278 *Lok, Mevr. J.K.; 1990; 7731 HB Ommen;
Hardenbergerweg 47; tel. 05291-51775
privé, 56000 prakt.; p., ass. bij J. Keizer,
W.G. Romijn en W. Sobels.

279 Maas, M.F.PM.; 1991; 5143 BB Waalwijk
Beukenlaan 36; tel. 04160-40502 privé,
34000 prakt.; p., ass. bij J.J.W. Coerwinkel,
Th.J.A.M. van Gastel, A.F Heijkants, N.M.
van Huiten en E. van der Kamp.

280 Martens, M.R.T.M.; 1980; 5388 SB Nistel-
rode; Loo 21; tel. 04124-2909 privé, 04780-
49400 bur.; d. bij Varkensonderzoekcentrum
Nieuw Dalland.

281 Maus, Mevr. M.E.; 1989; 3572 ZR Utrecht;
Buys Ballotstraat 13; tel. 030-715176; d

281 Meiden, C.J. van der; 1988; 7442 XG
Nijverdal; Bergleidingweg 16 A; tel. 05486-
19519 privé, 15222 prakt.; p., ass. bij A.
Mostert, R.J.M. Segers, S. Volp en B.H.J.
Vulink.

283 Meijs,J.A.; 1990;4715RBRucphen;Sprun-
delseweg 43; tel. 01654-3816 privé, 01608-
13645 prakt.; p., ass. bij J.H.A.M. Bartels,
K.H.J. Umbeek, J,FG. Maathuis en
I.C,A,M. van Oosterhout.

289 Nijhof, G.; 1982; 8398 GL Blesdijke; Marke-
weg 67 A; tel. 05615-2251 privé, 05613-
1999 prakt.; p., geass. met EJ. Hamburger,
R. v. d. Lende, A.E. Schuring en A.A. van
Unen.

356 Nitschelm, Dr. D.; 1968; U-1978; Meadow
Uke, Saskatchewan SOM IVO (Canada);
Box 3310; d

356 \'Nitschelm-Jamieson, Mevr. W.A.; 1969;
Meadow Lake, Saskatchewan SOM IVO
(Canada); Box 3310;d.

292 Oosterhout, I.C.A.M. van; 1986; 4872 AH
Etten-Leur; Oude Bredaseweg 100; tel.
01608-14711 privé, 12928 prakt.; p., geass.
met J.H.A.M. Bartels, K.H.J. Lambeek en
J.FG. Maathuis.

295 Pagter, W.G. de; 1992; 3521 CN Utrecht;
Bolksbeekstraat 43 bis.; tel. 030-932609
privé, 05232-66066 prakt.; p., ass. bij
A.G.W. Bax, LH. Harms, J.D.FJ. Hartgers,
H. Meulenaar en W,J. Pouwels.

296 Peeters, J.H.M.; 1991; 7533 BZ Enschede;
Gronausestraat 189; tel. 053-341308 privé,
324292 prakt.; p., ass. bij Dr. A. Zikken.

299 Polanen, H.C.G.; 1991; 2821 VB Stolwijk;
Jan Steenlaan 21; tel. 01824-1216 privé,
01825-1695 prakt.; p., ass. bij G. van den
Berg, R. de Haas en A.C. de Zeeuw (toev. als
lid).

299 Posthuma, Mevr. S.FM.; 1991; 6669 AS
Dodewaard; Anna van Burenlaan 11; tel.
08885-1748; wnd.d. (toev, ab lid).

300 Poulussen, J.PW; 1985; 4900 AK Ooster-
hout (NB); Postbus 436; tel. 01620-29551;
p., gezelschapsd. (4907 EW Oosterhout
(NB); Werkmansbeemd 49 (toev. als lid).

300 Pranger, J.F; 1991; 4621 AJ Bergen op
Zoom; Klimopstraat 26; tel. 01640-57423
privé, 59777 prakt.; p., ass. bij W.L. Keers en
J.W.M. Zomer.

304 Roelofsen-Vendrig, Mevr. M.W.M.; 1991;
3621 LE Breukelen; Breukelerwaard 2; tel.
03462-66707; wnd.d. (toev. als lid).

305 *Romijn, Mevr, A.D.; 1991; 3584 AZ
Utrecht, Erasmuslaan 1 A; tel. 030-518950;
wnd.d.

306 Ros, A.; 1985; 1474 HJ Oosthuizen; Raad-
huisstraat 52; tel. 02991-1363 privé, 1370
prakt.; p., ass. bij R. Timmermans en A. Zaal.

306 Ruijter, Mevr. H.M. de; 1991; 3181 SG
Rozenburg (ZH); Grote Stem 183; tel.
01819-15482 privé, 01810-12004 prakt.; p.,
ass. bij B. van der Linden en A. Menkveld
(toev. als lid).

310 Schom, Mevr. H.H.; 1991; 5446 BJ Wanroy;
Meidoomlaan 21; tel. 08859-51593 prakt.;
p., ass. bij Dr. J.J. Geene, A.J.A.M. Mou-
wen, J.J. Pen en C.W.J.M. van der Riet
(toev. als lid).

316 Soede, A.; 19882; 2461 GD Ter Aar; Kerk-
weg 40; tel. 01722-4844 privé, 01720-20200
prakt.; p., geass. met A.C.M. Kuilboer, J. V.H.
Lans en J.H.Rootert.

320 Suemondt, Mevr. H.G.; 1991; 5301 AK
Zaltbommel; Waterstraat 42; tel. 04180-
40431 privé, 12009 prakt.; p., ass. bij D.J.
Breen, H.R.C, Gostelie, G,J.G. de Jong,
L.L.H. de Krijger en J.J.C.M. de Schutter.

320 Sybesma, Mevr. J.C; 1991; 7101 EH Win-
terswijk; Korenstraat 2; tel. 05430-23065
privé, 22111 prakt.; p., ass. bij PS.M. Tolsma.

321 Tap, D.N.; 1974; 3911 JC Rhenen; Heren-
straat 63; tel. 08376-16111 privé, 08886-
2900 prakt.; p., geass. met W.M. Mestebeld,
J. J. Pouwer en P. Wiemer.

359 »Theeuwes, PA.J.M.; 1992; 2380 Ravels
(België); Grote Baan 190; tel. 09-32-14-
659606 privé, 013-636264; fax 013-635254;
p., m.n. vleeskalveren.

322 Tiemessen, Mevr. I.; 1986; 3581 LP Utrecht;
Bankstraat 52; tel. 030-520973 privé,
531251 bur.; wet. medew. R.U. (FD., vkgr.
Radiologie); specialist Veterinaire Radiolo-
gie (toev. als lid).

324 Toor, Mevr. I. van; 1977; 3116 CE Schie-
dam; Warande 123; tel. 0104262534 privé,
4734819 prakt.; p., gezelschapsd, (toev. als
lid)

325 Valstar, Mevr. C.PM.; Gent 1986; 2624 PG
Delft; Adema van Scheltemaplein 48; tel.
015-617454 privé, 01804-25253 prakt.; fax
01804-25363; p., geass. met W. van Erk,
P.J.H.M. Meeus en R. van Rooij.

326 * Veenink, Mevr, G.J,; 1991; 7419 PB De-
venter; Schoenmakershoeve 1; tel. 05716-
1263; wnd.d

329 Verkerk, H.J.P; 1991; 7496 BC Hengevelde;
Bomhof 7; tel. 05473-33070; p., ass. bij H.P
Hoebe, A.J.H.M. Roelofs, C.B. v.d. Sluijs en
A. Timmerman (toev. als lid).

331 Vink, D.R.; Gent 1988; 8422 DM Nijeber-
koop; Grindweg 2; tel. 05163-1704 privé,
05160-12742 prakt.; p., geass. met Th.T.
Adamse, H.J.J. Boerrigter, S.D. Feitsma, H.
Jorritsma en J.W.E. Peters.

333 \'Voorthuysen, R.R van; 1986; 1338 RW
Almere; Boterbloemweg 54; tel. 03240-
24769; d.

333 Vorstenbosch, Mevr. M.R; 1990; 5754 HA
Deume; Torteltuin 21; tel. 04930-14881; p.

334 »Vries, T.S. de; 1974; 3958 BN Amerongen;
Utrechtsestraatweg 49; tel. 03434-53897
privé, 03430-13641 bur.; fex 03430-14754;
d. G. v.d. Pl.. h. Gezondheidszorg.

337 Weele, M.G. van der; 1988; 5076 NH
Haaren; Holleneind 14; tel. 04117-2897
privé, 04242-83535 prakt.; p., geass. met
C.I.M.M. Achten, G.M.J.M. Boink, EL.PC.
Donders, A.H.M. van Doremalen en J.H.M.
Maas (toev. als lid).

337 Weijde, Mevr. K. van de; 1990; 3083 GN
Rotterdam; Katendrechtse Lagedijk 354 A;
tel. 010-4810369 privé, 4290178 prakt.; p.,
ass. bij J.F.J. v.d. Broek, C. Buesink, Mevr.
A.H.M. Koert, A.W. Kramer, Mevr. LM.M.
Oorsprong en Mevr. C.H. Smit.

338 Wennekes, Mevr. RJ.M.J.; 1991; 5802 LL
Venray; Pavanestraat 18; tel. 04780-87787;
wnd.d. (toev. als lid).

339 Westerhof, M.H.J.J.; 1985; 5396 NL Lit-
hoyen; Weisestraat 3; tel. 04120-41755
prakt.; fax 04120-47471; p., geass. met W.G.
van den Ekker, R. Kuiper, H.W. Martin, RC.
Nelis en H. Oosterveen.

343 \'Woorst, J.N.W. ter; 1983; 5641 GD Eind-
hoven; Ceramlaan 4; lel. 040-811910;
p.,gezelschapsd.

2 aaneengesloten dagen op afepraak (92/04)
Heroriëntatie op gezelschapsdierenpraktijk

24 maart 1992 (92/34)
Elektrochirurgie en cryotherapie (/" 235,-)
27 maart 1992 (92/39)

21,22 en 23 mei 1992 (92/15)
Deze cursus is volgeboekt, opgave voor de wacht-
lijst is mogeijk.

Epidemiologie II (/" 2.950,-)
1 t/m 5 juni 1992 (92/18)
14 t/m 18 september 1992 (92/50)
De cursus 92/18 is volgeboekt

Nadere informatie over PAO-Diergeneeskunde
cursussen kunt u vinden in onze cursusbrochure
vooijaar 1992.

Inlichtingen: Secretariaat PAO-Diergeneeskunde,
Postbus 85205, 3508 AE Utrecht.
Telefoon; 030-517374, fax: 030-516490.
Bankrekeningnummer 55.56.71.100; gironummer
van de ABN 1412.

met kijker in houten geweerkoffer, merk Krico. Ongeveer 300 maal gebruikt.
Daarbij enige spuiten, naalden en munitie.

Vier schuifladen op kogellagerrails (2 boven en 2 naast elkaar). Ixbxh: 107x87x45 cm. Telefoon; 01658-4274.

Dierenartsenassociatie Bedum Middelstum Warffum - gemengde praktijk met rundvee, schapen en gezel-
schapsdieren - zoekt voor haar vestiging in Bedum per 1 juli 1992

Schriftelijke sollicitatie richten aan C.H. van Wees, Onderdendamsterweg 1. 9989 TG WARFFUM_

19 Thema-bijeenkomst: \'Diergeneesmiddelen,
een kwesttie van kwaliteit\', (Solvay Duphar
B.V., Animal Health Division, Weesp.

24 Archaepteryx Symposium \'De (veterinaire)
praktijk van Import, Export en Transport van
vogels, hoofdgebouw Diergeneeskunde:
19.00 uur (pag.)

24 Werkvergadering, Afd. N. Brabant en Lim-
burg KNMvD. Heythuysen/avond/in Gez.
D.

24 Archaeopteryx Symposium: \'De (Veteri-
naire) praktijk van Import, Export enTrans-
port van vogels. Utrecht (pag. 181)

24—25 European Seminar on the laying hen
Brussels (Inl. Amanda Avis, conf liaison
officer, tel. 09-03 74 62 02, Storrington
Sussex (UK)

25 FIDIN Themamiddag, t.g.v. Jaarvergade-
ring: \'Hebben diergeneesmiddelen invloed op
het milieu?\' Hotel \'Het Ampt van Nijkerk\':
Nijkerk; 14.00 uur.

26 Groep Vet. Homoeopathic KNMvD. Studie-
vergadering tevens Jaarvergadering, Beatrix-
gebouw, Jaarbeursplein, Utrecht; 19,30-
22.30 uur.

26 Guidelines to Industry om Submisson of
Veterinary Medicine Applicatnns. Manage-
ment Forum (inl. tel. (0483) 570099, fax
(0483) 36424).

27 \'Diergezondheidszorg en computers\', intree-
rede prof. dr. ir. A. A. Dijckhuizen, Landbou-
wuniversiteit Wageningen.

27—29 3rd. Hellenic Symposium in Small Ani-
mal Medicine, Athene (inl.: tel.
(301)7771056, fax (301)7711289, Athene)
(pag. 1260).

31 IVO - DLO Studiedag:\'Vleesfokkerij zoekt
nieuwe wegen\'; Zeist. (Inl. tel.
03404-29712)

2 Bijeenkomst met Beamteten Tierärzte voor
leden Groep GKZ, Nieuw Elan en Studie-
groep Vleeshygiëne, Kleve (pag. 129 en 190)

2 Lezing voor praktici, georganiseerd door de
Stichting Gez. Dienst voor Dieren in Oost-
Nederland, Postiljon Hotel, Deventer.

5—20 European School for Advanced Veteri-
nary Studies: COMETT Project of the EEC,
Luxembourg (pag. 757 1991 en 152).

9 Groep Praktici Grote Huisdieren KNMvD
25 jarig jubileumsymposium. Papendal (pag.

10—II 3rd. European Equine - Arthroscopy
Workshop (Basic course), Telgte BRD (pag.
89).

14 Werkvergadering, Afd. N. Brabant en Lim-
burg KNMvD. Boxtel/middag/Rund. Heyt-
huysen/avond/Rund.

16 Lezing voor praktici, georganiseerd door de
Stichting Gez. Dienst voor Dieren in Oost-
Nederland, Postiljon Hotel, Deventer,

21—27 Juni Intemat-course on tropical veteri-
nary medicine (Tropencursus) for final year
Students, Fac. D. Utrecht (inl.: dr. R. W.
Paling, tel. 030-532116).

22 Kring Dierenartsen Gelderse Vallei, bijeen-
komst (leden plus partner) bij de AUV te
Cuijk; 16.00 uur

23 CLO-dag 1992, CLO-Instituut voor de Vee-
voeding \'De Schothorst\', Jaarbeurs-Congres-
centrum. Utrecht.

23—26 1st Internat. Congress on the Pathology
of Chelonians, Confaron (Village des Tor-
tues) Var, France, (inl.: Prof. dr. P. Zwart, tel.
03405-^1644).

28 Global and EC Issues for the Registration of
Veterinary Medicines Management Forum.
London (Inl. tel. (0483) 57009, fax (0483)
36424.)

12 Afd. Gelderland KNMvD. Ledenvergade-
ring, rest. \'De Waag\', Doesburg, 20.15 uur.

14—16 Jahresversammlung 1992 der Schwei-
zerischen Vereinigung für Kleintiermedizin,

19 Afd. Zuid-Holland KNMvD (ledenvergade-
ring, Sociëteit Standvastighekl, Delft; 20.30
uur

19—22 International Symposium on Hormone
and Veterinary Drug Residue Analysis, Uni-
versity of Ghent (Belgium). (Inl.: tel. 32 (0)
91218951. Fax: 32 (0) 91205243 (pag. 976).

19—2 225 Jahre Veterinärmedizinsche Univer-
sität Wien (Inl.: tel. 43 222-71155-0, fax.
43 222-7136895.)

19—22 225 Jahre Veterinärmedizinische Uni-
versität Wien (inl. tel. 43222-71155-0, fax
43222-713 6895).

20 Groep Geneeskd v/h Rund KNMvD, weten-
schappelijke bijeenkomst over de gevolgen
van de invoering van het Nieuw Burgelijk
Wetboek voor koopvernietigende verklarin-
gen; 14.00 uur

21—22 Fachgespräch über Geflügelkrankhei-
ten, Hannover (inl.: tel. (0511) 856-8770/
8778, fax (0511) 953-8580).

21 13e Ned. kampioenschappen Kleiduiven
schieten voor Dierenartsen te Biddinghuizen.
Organisator: Boehringer, Ingelheim, Alk-
maar

24—26 25th International Congress on the His-
tory of Veterinary Medicine, Ankara (inl.
redactiesecretariaat).

9—12 Vlth Internat. Symposium World As-
soc. of Vet. Laboratory Diagnosticians, Lyon
(inl. drs. G. H. A. Borst, Gez.D. v. D.
Overijssel/Revoland, tel. 038-282911) (pag.
925).

9 41st. Scientific meeting of the European
Society of Veterinary Pathology, Graz

18 Groep Geneeskd Gezelschapdieren
KNMvD, ledenvergadering, De Biltse Hoek,
De Bilt; 20.00 uur

22—25 7th Internat. Symposium on Disorders
of the Ruminant Digit, Rebild, Denmark
(inl. tel. 98126022, fax 98166922).

17—22 12th Congress of the Intl. Pig Veterinary
Soc. (IPVS), The Hague (inl.tel.: 070-
365.78.50, fax 070-361.48.46).

17—20 3rd Intern. Vet. Immology Symposium,
Budapest (inl. redactiesecretariaat).

23—27 International Congress on Animal Pro-
duction (ICAR), The Hague, The Nether-
lands. (inl.: Dr. S. J. Dieleman, tel. 070-
3180285, fax 070-3249263).

31 —4 sept. XVII World Buiatrics Congress and
XXV Am. Assoc. of Bovine Practitioners
Conference, (pag. 1038 1991 en 102).

2 Afd. Zuid-Holland KNMvD, ledenvergade-
ring, Sociëteit Standvastigheid, Delft; 20.30
uur

4—6 3e Int. Congres voor Veterinaire Homeo-
pathie, Münster (Duitsl.) (inl.: A. G. G. Kok,
tel. 08380-31431).

6—11 6th Eur. Multicolloquim of Paarasito-
logy. The Hague (inl.tel.: 070-512851).

9 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Ledenverga-
dering, paviljoen Molenwijk, Boxtel; 20.15
uur.

16 Groep Geneeskd Gezelschapsdieren
KNMvD, ledenvergadering, De Biltse Hoek,
De Bilt; 20.00 uur

19—23 4th. Int. Symp. on Marek\'s Disease,
RAI Congres Centrum, Amsterdam en CDI,
Lelystad (21/9). (inl.: RAI Organisati Buro
en dr. S. H. M. Jeurissen, tel. 03200-76611).

20—25 Worid\'s Poultry Congress, Amsterdam
(inl.: RAI Organisatie Bur. 020-5491212).

22 Afd. Gelderland KNMvD. Ledenvergade-
ring, rest. \'De Waag\', Doesburg, 20.15 uur.

23—26 1 Ith Autumn Scientific Meeting of the
European Society of Veterinary Pathology,
Zaragoza.

29 33. Arbeitstagung des DVG-Arbeitsgebietes
Lebensmittelhygien, Garmisch-Partenkir-
chen.

17 AAC Bijscholingsdag Orthopedie Gezel-
schapsdieren, \'De Reehorst\', Ede.(pag. 182)

21—24 Ultrageluid Congres, Karlsruhe (inl.:
prof. dr. G. C. van der Weijden, tel. 030-
521887) (pag. 1147).

30 Themadag \'Gezondheid\', Centrum voor de
Varkenshouderij (inl.: tel. 04192-86468).

14 \'Najaarsdag\' Groep Geneeskunde Gezel-
schapsdieren KNMvD \'De Reehorst\', Ede.

8 Afd. Gelderland KNMvD. Ledenvergade-
ring, rest, \'De Waag\', Doesburg, 20.15 uur.

17 Groep Geneeskd Gezelschapsdieren
KNMvD, ledenvergadering, De Biltse Hoek,
De Bilt; 20.00 uur

Sollicitaties s.v.p. binnen 14 dagen na verschijnen van dit blad, richten aan de redactie van het Tijdschrift
voor Diergeneeskunde, Postbus 14031, 3508 SB Utrecht, onder nummer 19/92.

Akzoiséén van de grootste chemische
concerns ter wereld met de hoofdzetel
in Arnhem, met 550 vestigingen In 50
landen en ruim65.000medewerkers.
Werken bljAkzo betekent een
loopbaan bij een technologisch
hoogontwikkelde onderneming met
activiteiten In chemie en chemische
vezels, vervenenlakkenenprodukten
voor de gezondheidszorg.

Intervet International bv - een dynamische,
snelgroeiende onderneming, onderdeel van de
Pharma divisie van Akzo - ontwikkelt, produceert en
verkoopt diergeneeskundige preparaten. De Intenyet
groep heeft een twintigtal vestigingen verspreid over
de wereld met in totaal ). 100 medewerkers.
De hoofdvestiging Boxmeer heeft 475 medewerkers.
De produkten van deze vestigingen worden wereld-
wijd verkocht.

Deze afdeling verricht onderzoek naar de interacties
tussen antibiotica, micro-organismen en afweersyste-
men van landbouwhuisdieren. Dit houdt onder meer
in de ontwikkelingen toepassing van in-vitro
microbiologische tests en het uitvoeren van farmaco-
kinetisch onderzoek. Uiteindelijk doel is de ontwikke-
lingvan moderne veterinaire antibiotica preparaten.
Binnen deze jonge afdeling heeft u een beleids-
bepalende inbreng bij de produktontwikkeiing.
Dat betekent onder meer het ontwikkelen van nieuwe
en/of de verbetering van bestaande antibioticaprepa-
raten. het ontwerpen van in-vitro en in-vivo tests en
het (doen) uitvoeren van pharmacokinetisch en
pharmaceutisch onderzoek.
U werkt hierbij nauw samen met andere R&D-
afdelingen en rapporteert aan het afdelingshoofd
Antibiotica.

Voor deze functie beschikt u over een academische
opleiding diergeneeskunde, landbouwkunde, farmacie
of chemie. U bezit kennis van antibiotica en specifieke
ervaring op het gebied van medische microbiologie,
farmaco-chemie en/of bacteriële infecties bij dieren.
\\toorts heeft u ervaring of affiniteit met het verrichten
van toegepast onderzoek.
Uw mondelinge en schriftelijke uitdrukkingsvaardig-
heid in het Nederlands en het Engels is goed.

Over de primaire en secundaire arbeidsvoorwaarden
kunnen we kort zijn. Die zijn sterk concurrerend.
Daarnaast kunt u rekenen op goede doorgroeimoge-
lijkheden: binnen Intervet of breder Akzo-verband.

BOVAR B.V. is een erkende varkensfokkerij-instelling. Het basisbedrijf is gevestigd te Rosmalen, vlakbij
\'s-Hertogenbosch. Op ons bedrijf in Rosmalen zijn ca. 1.250 zeugen aanwezig, die de basis vormen voor een
jaarlijkse afzet van ca. 20.000 jonge zeugen aan afnemers in binnen- en buitenland.

Voor de veterinaire begeleiding van het basisbedrijf, vermeerderaars en opfokbedrijven zijn wij op zoek naar
een jonge

die genegen is deze taken uit te voeren, en daarnaast toezicht wil houden op het onafhankelijk varkens-k i
station PARVAK.

Mocht u geïnteresseerd zijn in deze functie of nadere informatie wensen, dan verzoeken wij u beleefd contact
op te nemen met de Directie van:

In verband met uitbreiding gemengde éénmanspraktijk in Zuid-Nederland met goede dienstregeling met
buurtcollega\'s zoek ik zo spoedig mogelijk:

Gevraagd wordt ervaring in rundvee en gezelschapsdieren en interesse in paarden. Geboden wordt een
werkkring waarin gestreefd wordt naar een evenwichtige verhouding tussen vrije tijd en werk. Bij gebleken
geschiktheid is het de opzet spoedig tot associatie te komen. Sollicitaties richten aan de redactie van het
Tijdschrift voor Diergeneeskunde, Postbus 14031, 3508 SB Utrecht onder nummer 18/92.

a COMETT Project of the European Community
is looking for a highly motivated, responsible young veterinarian for a minimum of two years for collaboration in
international activities in the veterinary field, based in Germany. The work deals primarily with public relations at a
European level. Eligibility: good knowledge of German is essential, knowledge of French or other languages would be
desirable. Willingness to accomodate to a flexibele timetable, as well as travel in other European countries is required.
Please send your application to: EAVS, Dr. Hans Koch, Tierklinik am Schonenwald, D-6588 Birkenfield, Germany.

for challenging position in multispecies breeding facility located in The Netherlands.

Seeking qualified graduate veterinarian interested/experienced in laboratory animal science to include
administrative, clinical, ethical, regulatory, and commercial aspects of breeding genetically and microbio-
logically defined laboratory animals for contemporary biomedical research.

Applicants must speak/read/write fluently in both Dutch & English. Additional language skills - specifically
in French & German - are preferred.

Interested applicants should submit a detailed resume - including professional training/experience and
related academic/business references - to the Management of: Harlan CPB, PO. Box 167, 3700 AD Zeist.

Repidose heeft bewezen een zeer effectieve ontwormer voor rundvee te zijn, dankzij het unieke pulserende
werkingsmechanisme. Repidose komt n.1. niet in één constante dosering vrij maar met tussenpozen van
ongeveer 3 weken. Hierdoor krijgen de dieren vijfmaal een behandeling tegen worminfecües. Uw pinken
kunnen dus bijvoorbeeld regelmatig omgeweid worden en zonder gevolgen met wormen worden besmet,
omdat gedurende het weideseizoen vijf keer alle in het dier aanwezige wormen, larven en eieren worden
gedood. Een standweide is daarom voor met Repidose behandelde dieren niet nodig!
Tussen de behandelingen door nemen de grazende dieren weer infectieuze larven op, waardoor ze in staat
zijn een goede immuniteit op te bouwen. (Dit geldt ook voor met een longworm-vaccin behandelde dieren.)
De 130 dagen lang durende werking komt niet in gevaar, omdat de bolus
tijdens het herkauwen niet verloren raakt. Dankzij behandeling met
Repidose kunnen uw dieren ongestoord doorgroeien.

De diergeneeskundige opleiding; gewicht, evenwicht en overwicht; M. T. Frankenhuis 206

De vergelijking van antititers tegen het virus van de ziekte van Aujeszky in bloed
verzameld bij vleesvarkens op de boerderij en in het slachthuis; A. R. W. Eibers,
M. J. M. Tielen, J. Odink en A. C. A. van Exsel 208

In deze raad zijn vertegenwoordigd alle Afdelingen en
Groepen van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde.

Julianalaan 10, Postbus 14031, 3508 SB Utrecht (tel.
030-51 01 11/tax 030-51 1787).

Hel Tydschrifl mor Diergeneeskunde is het verenigings-
tijdschrift van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde.

De abonnementsprijs voor dierenartsen niet-leden van de
Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde en voor niet-dierenartsen wordt vastgesteld door
het Hoofdbestuur.

Algemene Bank Nederland N.V., Postbus 30, 3500 AA
Utrecht, nr. 55 50 48 861 en Crediet en Effectenbank
N.V., Postbus 85100,3508 AC Utrecht, nr. 69 93 61 443.

Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde,
Julianalaan 8 - 10, Utrecht
Postbus 14031, 3508 SB Utrecht, Telefoon: 030 - 51 01 11. Fax. 030-511787

Comparison of antibody titres against Aujesky\'s disease virus in pig blood collected on the farm
and in the slaughterhouse; A. R. W. Elbers. M. J. M. Tielen, J. Odink, and A. C. A. van Exsel 208

Richtlijnen voor auteurs (Vancouver Style) zijn op aanvraag verkrijgbaar (zie ook Tijdschr Diergeneeskd 1992; 117:31 -4).
De Redactie aanvaardt geen aansprakelijkheid voor schade welke — direct of indirect — het gevolg mocht zijn van
gebleken onjuistheden in de inhoud van de in dil tijdschrift opgenomen artikelen waarbij de auteur is vermeld of in de
inhoud van de in dil tijdschrift geplaatste advertenties.

Advertenties kunnen zonder opg^ van redenen door de Redactie worden geweigerd of ingetrokken.

Niels uil dil tijdschrift mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakl, door middel van druk, microfilm of op welke

Jarenlange research. Precieze samenstelling
en aandacht voor het kleinste detail. Dat zijn de
basis ingredienten voor de produkten van "The
lams Company": EUKANUBA hondevoeding en
lAMS kattevoeding.

Door analyses van de ontlasting en de urine
wordt de metabole energie van de voeding
gemeten (de meeste fabrikanten geven slechts
een schatting).

Het resultaat? De beste voeding voor honden
en katten die aan de allerhoogste eisen voldoet.
Daarom menen wij dat het uw advies waard is.

De beste vriend van de mens verdient het al-
lerbeste . In dit geval één van de meest gewaardeerde
honde - en kattevoeders ooit samengesteld.

Voor meer informatie: Holland Diervoeders
B.V., Postbus 8221, 3503 RE UTRECHT
Tel. 030-479611.

] § OntOCKKin^ l5 ggj-gfg belangrijke stap bij het
behandelen van een nierpatiënt. Aanpassing van de voeding is een essentieel
onderdeel van de behandeling. Zonder deze aanpassing kan het ziekteproces
in een versneld tempo het eindstadium bereiken. Een juiste dieetbehandeling
kan dit proces vertragen.

Het doel van de aanpassing van voeding is er voor te zorgen dat
de nutriënten die de patiënt nodig lieeft, het lichaam niet onnodig
gaan belasten. De Hill\'s Prescription Diets die het meest geschikt
zijn om dit doel te bereiken zijn Canine k/d, Feline k/d en Canine u/d.

• Beperkte hoeveelheid hoogwaardig eiwit
om de uitscheiding van stikstofachtige
stoffen te beperken en de schadelijke
effecten van de verhoogde renale "blood-
flow" en de toegenomen glomerulus
filtratie te vermijden.

• Een lager fosforgehalte helpt verhoging
van paraathormoonspiegels, oesteo-
porosis en calcificatie van de nieren te
voorkomen.

• Een verlaagd natriumgehalte om vocht-
retentie en hypertensie tegen te gaan.

\' Canine k/d en Feline k/d kunnen lang-
durig aan respectievelijk honden en kat-
ten gegeven worden.

Vanwege het nog lagere eiwit- en fos-
forgehalte is u/d geïndiceerd indien een
uraemie bij de hond niet langer met k/d
in de hand kan worden gehouden.

Hill\'s Pet Products Benelux N.V.
Customer Service Office Weesp
Tel. 02940 - 30989

Effectief tegen Gram-positieve
èn Gran <?gatieve bacteriën. Geen
problemen met penicillinase pro-
ducerende stafylokokken en ampi-
cilline-resistente E. coli.

Bij bacteriële infecties van
luchtwegen, huid, nier- en urinewe-
gen, maag-darmkanaal en weke
delen bij èlle katten en honden,
groot of klein.

Piek-serumspiegels binnen 1 -
2 uur bereikt. Uitstekende verde-
ling over alle weefsels, ook bot-
weefsel.

Ceporex kent nauwelijks bij-
werkingen en wordt zeer goed ver-
dragen, zonder maag- of darmpro-
blemen.

Gemakkelijk te doseren door
complete range van Ceporex
presentatievormen: orale drup-
pels, injectievloeistof en tabletten
van 50 en 250 mg .

Pitman-Moore Nederland B.V. Emrikweg 11, 2031 BT Haarlem. Telefoon 023 - 31 95 36.

SAMENVATTING
In dit artikel worden de indicaties gegeven voor het extraheren
van gebitselementen bij de hond Het benodigde instrumenta-
rium wordt in het kort benoemd en besproken Algemene
richtlijnen en een stapsgewijze procedure om een extractie lege
artis te kunnen uitvoeren worden beschreven Speciale aanwij-
zingen voor extractie van elementen met meerdere wortels en de
complicaties die kunnen optreden na een extractie worden
eveneens belicht

In this paper of a series on small animal dentistry tooth
extraction in dogs will be discussed A review of indications for
extractions, basic instrumentation, extraction techniques and
their complications in dogs are described

Het extraheren van gebitselementen — exodontia —, het
trekken van tanden en kiezen is zonder twijfel één van de meest
voorkomende chirurgische ingrepen bij gezelschapsdieren (2).
Al tijdens de vroege diergeneeskunde, vooral in de paardege-
neeskunde, werd deze handeling als één van de belangrijkste
chirurgische ingrepen uitgevoerd door dierenartsen.
Bij honden en katten is een extractie in de loop der tijden zo
dikwijls gedaan dat het veelal beschouwd wordt als een operatie
van weinig betekenis. Indien er sprake is van een ernstige
parodontale aandoening waarbij de tand al bijna los in de aveole
\'hangt\' als gevolg van uitgebreid botverlies, is het extraheren
inderdaad een eenvoudige zaak. Echter, wanneer er sprake is
van een gebitselement dat stevig in de alveole verankerd is, dan
is het extraheren dikwijls een niet eenvoudige handeling.
Teneinde een extractie goed uit te voeren is adequaat instrumen-
tarium en een juiste techniek onontbeerlijk (27).

Het verwijderen van gebitselementen kan noodzakelijk zijn
wanneer er sprake is van anatomische afwijkingen, endodonti-
sche of parodontale aandoeningen, infecties of beschadigingen
van de orale structuren (2,5,14,16,29). Extracties kunnen ook
gezien worden als een preventieve reden en worden uitgevoerd
bij te verwachten problemen in de mondholte veroorzaakt door
afwijkende posities van een tand of kies. Tenslotte kan extractie
als een alternatief voor een tandheelkundige behandeling —
dikwijls uit financieel oogpunt — de wens van de eigenaar zijn
(7).

1 Jhr. drs. A. W. van Foreesl, dierenarts voor velerinaire tandheelkunde. Universi(air
docent Faculteit der Diergeneeskunde, vakgroep Geneeskunde van Gezelschapsdieren.
Dierenans verbonden aan Ouwehands Dierenpark, Rhenen.

Aandoeningen van het parodontium zijn de meest voorko-
mende aanleidingen om tot extractie over te gaan. Een
pocketdiepte van meer dan tweederde van de wortellengte —
meer dan 10 mm bij middelslag en grote honden — is
prognostisch gezien infaust voor het behoud van het element: de
gebitselementen zitten los en dit resulteert in extractie. Indien er
sprake is van een optimale verzorging door de eigenaar, kunnen
andere, minder ernstige, parodontale aandoeningen succesvol
behandeld worden met behoud van elementen. Echter wanneer
de hond niet meewerkt en mondhygienische maatregelen niet
toelaat, zal het besluit tot extraheren over te gaan aanzienlijk
eerder genomen moeten worden.

Afwijkingen in vorm en grootte alsmede overtallige elementen,
die aanleiding kunnen geven tot malpositie van buurelementen,
ruimtegebrek (crowding) en occlusieproblemen, komen voor
extractie in aanmerking.

Melkelementen die te lang aanwezig blijven, kunnen het
verkrijgen van een goede positie in de tandboog van de soms
reeds gedeeltelijk doorgebroken opvolgers in de weg staan.
Tijdige extractie van persisterende melkelementen resulteert dan
meestal in een spontane verbetering van de stand van de
opvolgers (afbeelding 1).

In elk gebit komen kleine plaatsafwijkingen voor. Pas als bij het
achterwege blijven van een behandeling kans bestaat op
ongewenste gevolgen, zoals parodontale, occlusale of cariëspro-
blemen, zijn deze afwijkingen als pathologisch te betitelen.

Gebitstrauma komt regelmatig voor bij honden. Honden die in
de sport of als politie- of bewakingshond gebruikt worden,
hebben een grotere kans op een (meestal hoektand) fractuur.
Het bijten op harde voorwerpen (stenen, hekwerk, stangen,
botten) kan ook fracturen veroorzaken. Ongecompliceerde
kroonfracturen kunnen goed behandeld worden en hebben
evenals endodontische behandelingen van gecompliceerde
kroonfracturen (waarbij de pulpa geëxponeerd is) een goede
prognose (7, 27). Elementen met een in de lengterichting
verlopende kroon-wortelfractuur moeten als verloren worden
beschouwd. Een röntgenopname kan meestal duidelijkheid
verschaffen over de ernst van het trauma. Ernstig trauma kan
een (sub)luxatie of exarticulatie (avulsie) veroorzaken waarbij
het parodontale ligament betrokken is. Conservatieve behande-

ling is mogelijk doch dikwijls wordt de patiënt te laat
aangeboden en zal verwijdering van het element onvermijdelijk
zijn.

Extreme gebitsslijtage kan leiden tot pijnsymptomen, door
blootlegging van het tandbeen, en dus tot functieverlies. Vooral
als de slijtage sneller dan normaal verloopt. Voorbeelden zijn de
pathologische attritie — de abnormale afslijting door kauwen —,
de abrasie — de slijtage als gevolg van het kauwen/bijten op
vreemde voorwerpen — en malocclusie.
Endodontisch ernstig aangetaste elementen en de regelmatig
voorkomende \'dikte onder het oog\' (een verschijnsel veroor-
zaakt door een wortelabces van één van de scheurkiezen)
kunnen een indicatie zijn voor extractie.
Bij cariës toont de tandweefselstructuur destructie. Als restaura-
tie niet meer mogelijk is of de eigenaar geen restauratie wil laten
uitvoeren, is extractie helaas de enige aangewezen weg.

Er zijn infecties van de mondholte die aanleiding kunnen zijn
elementen te extraheren (25). Voorbeelden zijn:

— Wortelpunten, die zijn achtergebleven na het spontaan of
door trauma uitvallen van elementen, kunnen ontstekingen
respectievelijk abscessen veroorzaken (afbeelding 2).

— Overmatige tandsteenontwikkeling die met de gebruikelijke
gebitsreinigingsmethoden niet in de hand gehouden kan worden
en recidiverende ernstige ontstekingen veroorzaakt.

— Neoplasmen (bijvoorbeeld epuliden bij de Boxer) of ele-
menten die de omgevende tandstructuren beschadigen, kunnen
chronische ontstekingen veroorzaken.

Het ingrijpen in bepaalde ontwikkelingen zodat deze gunstiger
kunnen gaan verlopen, kunnen worden aangeduid met de term
interceptieve maatregelen (20). Indien deze specifieke maatrege-
len vroegtijdig worden genomen kan een bepaalde afwijking
worden voorkomen: het is dus een preventieve maatregel. De
reeds genoemde extracties van persisterende melkelementen zijn
daar een voorbeeld van (23, 25). Andere voorbeelden zijn:

— Een aangetast melkelement (cariës, fractuur met pulpa-
expositie) kan het blijvende element schade toebrengen tijdens
de ontwikkeling.

— Een afwijkende stand van een melkelement kan de ontwik-
keling van een normale occlusie belemmeren (21).

— De groei van de boven- of onderkaak kan abnormaal
verlopen indien de stand van de gebitselementen afwijkend is.
Interceptieve maatregelen kunnen een positieve invloed hebben
op de ontwikkeling van kaken en gebitselementen. Men dient
echter steeds de consequenties van interceptieve maatregelen
zorgvuldig af te wegen. Interceptieve maatregelen dienen altijd
in hun effecten te worden gevolgd (20).

b. Het kan gewenst zijn in verband met een uit te voeren
dentomaxillaire/mandibulaire orthopedische handeling gebits-
elementen die gelegen zijn in een fractuurlijn van onder- of
bovenkaak, te extraheren.

Waarschuwing! In het geval zich een kaakfractuur voordoet
waarbij ook een tand of kies betrokken is, moet echter niet
onverwijld tot extractie van dat element worden overgegaan.
Men dient zich eerst af te vragen in hoeverre het element van
waarde is voor de dentomaxillaire/mandibulaire orthopedie.

c. In veel gevallen worden elementen getrokken om bij
onvriendelijke, bijtgrage honden te voorkomen dat deze de
mens ernstige schade toebrengen. In dit geval is het inkorten van
de \'gevaariijke\' hoektanden gevolgd door het aanbrengen van
een vulling een veel beter en vriendelijker alternatief.
Veel van de genoemde indicaties kunnen endodontisch, restau-
ratief of orthodontisch worden behandeld indien de eigenaar tot
een dergelijke behandeling gemotiveerd kan worden. De
waarde van de hond met betrekking tot het functiebehoud en/of
functieherstel van het gebit alsmede de financiële aspecten zullen
medebepalend voor een beslissing zijn.
Het niet aanwezig zijn van veterinaire tandheelkundige hulp
mag in 1991 geen indicatie tot extractie meer zijn! Het verwijzen
naar dierenartsen die zich toegelegd hebben op tandheelkundige
behandelingen en de ontwikkeling van de tweede-lijns dierge-
neeskunde biedt voldoende alternatieven.

INSTRUMENTARIUM
Exodontia kan in de meeste gevallen worden uitgevoerd met
handinstrumentarium, maar bij moeilijke extracties kan het een
voordeel zijn wanneer men ook de beschikking heeft over een
boorunit (27, 28).

In de veterinaire tandheelkunde wordt veelal gebruik gemaakt
van humaan-tandheelkundig instrumentarium. Deze instru-
menten en de humaan gebruikelijke extractietechnieken zijn
echter niet toepasbaar bij extracties bij gezelschapsdieren (27).
Er wordt voor de juiste instrumenten verwezen naar een
onderzoek van in Nederland verkrijgbare en voor gezelschaps-
dieren geschikt instrumentarium(13b).
Om een extractie lege artis te kunnen voltooien zijn de volgende
instrumenten noodzakelijk (9, 11, 12):

— elevatoren — (Beinse) hevels — wortelheffers: in diverse
vormen en grootte, ontworpen om het parodontale ligament
te verscheuren;

— knabbeltang waarmee stukjes bot kunnen worden afgebro-
ken (alveoloplastie);

— draadzaag, tandenkniptang (in het algemeen te groO of
boorunit (met fissuurboor of diamantschijf) voor het splitsen
van elementen;

EXTRACTIETECHNIEK
Het trekken van tanden en kiezen is geen krachtpatserswerk.
Geduld en een juist gebruik van het instrumentarium zijn
belangrijker dan kracht (26).

Het doel van de extractie is: het element in toto te verwijderen
zonder daarbij overbodige schade aan de omringende weefsels
te veroorzaken. De tand of kies wordt op zijn plaats gehouden
door de vezels (Sharpey vezels) van het parodontale ligament,
dat het wortelcement en het alveolaire bot met elkaar verbindt.
Het is de opzet van iedere extractie om te trachten de vezels
zodanig te verscheuren dat het element los raakt (6,7,10,11,12,
16, 24, 28, 29).

Een goede kennis van de anatomie (het aantal wortels per
element en het verioop van de wortels: fig. 1 en 2) is
onontbeeriijk (tabel 1) (13a). Een aanvullend radiologisch

onderzoek kan in veel gevallen behulpzaam zijn bij de beoorde-
ling van de ligging van het element, het wortelverloop en van
eventuele nog aanwezige wortelresten.

a. pre-anesthetisch onderzoek (zonodig inclusief laboratorium-
onderzoeken bij risico-patiënten (onder andere nierpatiënten,
abnormale bloedstolling);

b. pre-operatieve verstrekking van antibiotica. Een kortdurende
bacteriëmie is normaal bij extractie doch alleen in het geval van
het in dezelfde zitting uitvoeren van een grotere operatie of
bijvoorbeeld bij honden met een hartaandoening is antibioti-
cum-profylaxe gewenst. (In het algemeen moet een gecombi-
neerde behandeling van gebitsreiniging/extracties en een chirur-
gische ingreep sterk worden afgeraden (15));

d. endotracheale intubatie en afdekking met vochtig gaas van de
caudale pharynx om debris en bloedstolsels tegen te houden.
Een goede drainage van de mondholte wordt verkregen door de
nek iets hoger te leggen.

Extractie is een chirurgische ingreep en de algemene chirurgi-
sche aseptiek dient daarbij in acht genomen te worden. Dit
betekent dat voordat met een extractie begonnen wordt, het
aanwezige tandsteen en de subgingivale debris worden verwij-
derd. Schoonspoelen van de mond met een desinfecterende
vloeistof (bijv. chloorhexidine 0,2% oplossing) gaat vooraf aan
de extractie.

Het is van essentieel belang tijdens het trekken de te behandelen
kaak met de palm van de hand en de vingers te steunen. Bij
kleine rassen kan een ernstig aangetast parodontium met veel
botverlies of een rubbeijaw-syndroom snel een breuk van de
onderkaak veroorzaken. Voorzichtigheid is geboden.
Een elevator wordt in de palm van de hand gehouden met de
wijsvinger zo ver mogelijk naar beneden naar het werkend
gedeelte, opdat de bewegingen met de tip goed gecontroleerd
kunnen worden en uitschieten zoveel mogelijk wordt voorko-
men. Het is niet aan te bevelen om het aangrenzende element of
alveolaire bot als steun te gebruiken teneinde op deze wijze het
element uit de alveole te \'scheppen\'. Ten opzichte van de
diameter van de tandhals zijn de wortels van de tanden en kiezen
van de hond te lang zodat bovengenoemde beweging de kans op
een fractuur van het element nodeloos vergroot (27).
Een extractietang wordt op het proximale gedeelte van de
wortel geplaatst en niet op de kroon, in de lengteas van het
element. De functie van de tang is het vasthouden van het
element en niet het \'kraken\' van het element.

1. Allereerst wordt het element met behulp van een scalpelmesje
of een scherp elevatorblad bevrijd van het omgevende — voor
zover nog aanwezig — gingivale weefsel. Bij gezonde elementen
kan het gewenst zijn de gingiva ter hoogte van de interdentale
ruimte in te snijden, de gingiva van de onderliggende laag los te
maken en om te klappen. Na extractie kan het slijmvlies met een
hechting op de interdentale ruimte teruggeplaatst worden. Dit
zal de wondgenezing versnellen.

2. Vervolgens wordt de wortel losgemaakt van het parodontale
ligament. Dit geschiedt met behulp van verschillende elevato-
ren. Het instrument wordt onder een hoek van 30-45 graden ten
opzichte van de lengteas van de wortel op het element in de
ruimte tussen de crista alveolaris en het element geplaatst. Het
kan nodig zijn om een rand van het alveolaire bot te verwijderen
indien een elevator geen goede toegangsweg kan vinden.

Met een voorzichtige polsbeweging wordt de elevator vervol-
gens 90 graden gedraaid en een 10-30 seconden in die positie
vastgehouden. Onder deze spanning zullen de vezels vermoeid
raken en scheuren. Eerst wordt de buccale zijde losgemaakt en
daarna 360 graden rondom de tand of kies.
De bloeding die ontstaat in het parodontale ligament veroor-
zaakt een zekere druk en spanning op het ligament, hetgeen de
gewenste verscheuring bevordert. Van dit fenomeen kan gebruik
gemaakt worden door even een rustperiode in te lassen en de
bloeding de gelegenheid te geven het proces te beïnvloeden (6,
7).

De elevator dient een scherp blad te hebben. Meestal is de eerste
elevator klein, doch naarmate er meer ruimte ontstaat, zal een
grotere elevator nodig zijn. Naarmate het element losser gaat
zitten, zal de elevator zich apicaal verplaatsen.
Veel ervaring met deze techniek zal in de meeste gevallen het
gebruik van een tang overbodig maken omdat het element al
met de elevator uit de alveole verwijderd kan worden.

3. Indien nodig wordt het element bij het proximale deel van de
wortel met de tang vastgepakt en kan — zonder nog eens extra
in de tang te knijpen - met subtiele roterende bewegingen (nooit
meer dan een graad of twintig roteren) en eventueel een geringe
trekkracht het element met een \'soppend\' geluid bevrijd worden
uit de aveole. Soms is de apicale verbinding zo sterk dat extractie
niet succesvol is. Opnieuw wordt dan getracht om met de
elevator het element verder los te maken. Bij twijfel altijd de tang
vervangen door de elevator.

Indien het element getrokken is, dan is een controle noodzake-
lijk om zich ervan te overtuigen of het in toto is geëxtraheerd of
dat er mogelijk nog wortelresten in de alveole zijn achtergeble-
ven.

4. Na extractie wordt de alveolaire holte voorzichtig van debris,
pus en necrotische bestanddelen ontdaan. Scherpe botranden
worden verwijderd met een curette of knabbeltang. Hierbij
moeten beschadigingen van de apex en die gedeelten waarbij
gemakkelijk een oronasale fistel kan ontstaan, voorkomen
worden. Het laatste bloedstolsel moet niet verwijderd worden.

5. Tenslotte wordt aandacht besteed aan de nazorg. Deze bestaat
uit voorzichtig spoelen met fysiologische zout- of een verdunde
chloorhexidine-oplossing. Controle van een bloeding is bijna
nooit nodig doch dit kan met behulp van gaascompressie of
resorbeerbaar sponsje (Spongostan®) in de alveole geschieden.
De orale wondgenezing verioopt meestal snel, doch ernstige
weefselbeschadigingen alsmede aangebrachte flappen, dienen
gehecht te worden. Bij één-wortel elementen zal een hechting
zelden noodzakelijk zijn. De voorkeur wordt gegeven aan een
goede drainage in plaats van een hechting. De achtergebleven
lege alveole zal in drie ä vier weken zijn opgevuld met bot (16).
Routinematige postoperatieve parenterale verstrekking van
antibiotica is niet noodzakelijk en zelfs niet gewenst. Het direct
na extractie en spoelen van de wond inbrengen van een
resorbeerbaar sponsje met tetracycline-poeder reduceert de kans
op een postoperatieve osteïtis en bevordert de Osteogenese (6,7).
Deze stapsgewijze handelwijze geldt voor elementen met één
wortel of meerwortelige elementen die bijna los zitten of die
door middel van een splijting als een éénwortelig element
beschouwd kunnen worden.

In het algemeen kunnen deze elementen gemakkelijk met een
elevator verwijderd worden. De laterale incisieven in de
bovenkaak (103/203) hebben een relatief lange en gekromde
wortel, die dicht tegen de neusholte aanligt. Het element dient,
om gevaar van een doorbraak naar de neusholte te voorkomen,
met grote voorzichtigheid met de elevator te worden losge-
maakt. Rotatiebewegingen zijn bijna niet mogelijk.

Het extraheren van een hoektand met zijn buitengewoon lange
en gekromde wortel leidt gemakkelijk tot complicaties. Het
verdient daarom verre de voorkeur een andere behandeling dan
extractie te adviseren. De kans op het ontstaan van een
oronasale fistel, vervorming van de kaak of een breuk van de
mandibula is aanwezig. Bovendien leidt de afwezigheid van een
onderhoektand tot het uit de mond hangen van de tong (13).
Bij ernstige parodontitis is er meestal voldoende resorptie van
het alveolaire bot om met een elevator de wortel los te maken.
Bij een gezonde tand is dat niet het geval en moet er alveolair bot
weggenomen worden: een alveolotomie (27).
Twee slijmvliesinsnijdingen op de buccale zijde van de tand
worden aangebracht. Het is aan te bevelen deze insnijdingen
caudaal en rostraal aan de tand aan te brengen, zodanig dat de
latere hechtbanden ter weerszijde van de ruimte, die is ontstaan
na de extractie, komen te liggen. Het slijmvlies wordt, in de
richting van de apex los geprepareerd van het onderliggende
alveolaire bot, naar boven opgeklapt. Vervolgens wordt het
buccale alveolaire bot bij voorkeur met een boor verwijderd/
weggefreesd. Nu kunnen de elevatoren worden ingebracht om
de rostrale, mediale en caudale oppervlakten van de wortel los te
maken. Het is belangrijk dat de apex van de maxillaire hoektand
niet naar palatinaal wordt gedreven bij het losmaken omdat de
kans op het ontstaan van een oronasale fistel dan groter is.
Tenslotte kan de extractietang het element verwijderen. Ook
hier geldt voorzichtig te handelen en nauwelijks te roteren opdat
er geen beschadigingen ontstaan. Na extractie wordt de hoek-
tand en de ontstane holte gecontroleerd: er dient geen verbin-
ding te zijn met de neusholte, zich uitend in een ipsilaterale
neusbloeding. De ontstane holte wordt gereinigd, de scherpe
botrestanten worden verwijderd en zonodig wordt er een
resorbeerbaar sponsje (eventueel met tetracyclinepoeder) aan-
gebracht (6, 7, 27).

Het vrijgemaakte slijmvlies wordt teruggeplaatst en gehecht. De
kans op een oronasale fistel wordt gereduceerd indien de
aangebrachte hechtingen de wond goed sluiten.

Afbeelding 1. Een voorbeeld van persisterende melkelementen. Extractie
van deze elementen wordt dikwijls te laat uitgevoerd, waardoor er een
malocclusie van fiet permanente gebit kan ontstaan. In dit voorbeeld is de
rostrale verplaatsing van de blijvende fioektand (204) duidelijk zichtbaar. De
interdentale ruimte tussen 203 en 204 blijkt onvoldoende voor een juiste
occlusie van de onderhoektand t3Q4).

Afbeelding 2. Een 4 jaar oude dashond werd aangeboden met een premo-
laar (106) met een openliggende wortel en een duidelijk zichtbare bifurcatie.
Een draadzaag wordt door de furcatie-opening aangebracht en de kies wordt
gespleten.

Afbeelding 3. Een rechte elevator wordt horizontaal tussen de beide delen
gebracht. (Vlet een aanhoudende, krachtige beweging wordt getracht de
beide delen los te maken uit hun alveole.

Afbeelding 4. Een rechte elevator wordt horizontaal aangebracht tussen
de palatinale en craniale wortel van een premolaar (208).

Afbeelding 5. Een extractie kan gebruikt worden om de beide delen stuk
voor stuk te verwijderen. Het is belangrijk het te extraheren deel van de kies
zo apicaal mogelijk te omvatten. Het principe van iedere extractie — het
scheuren van het parondontale ligament door aanhoudende spanning — dient
ook hier gerespecteerd te worden om een wortelbreuk te voorkomen.

Afbeelding 6. Altijd moet gecontroleerd worden of alle wortels in toto
verwilderd zijn. Hier worden de drie eenwortelige delen van een geëxtra-
heerde premolaar 4 (bovenkaak) getoond. Een van de wortels heeft een
aangetaste apex en veroorzaakte een abces onder het oog (de indicatie om
tot extractie over te gaan).

1. Kiezen met één korte wortel zijn eenvoudig te verwijderen
wanneer de beschreven techniek in acht wordt genomen. 1

2. Kiezen met twee wortels waarbij reeds alveolair bot is I
geresorbeerd kunnen na verscheuring van het parodontale j
ligament zonder veel problemen worden geëxtraheerd.
Indien de wortels nog erg vast zitten ofwel de wortels sterk
divergeren is het gemakkelijker de kies in twee gedeelten te
splijten (fig. 3). Met name de grote eerste mandibulaire kies
vereist splitsing, veelal na een alveolotomie.

3. Een kies met drie wortels in een nog niet aangetaste alveole is
het lastigste element om te extraheren. Extra geduld en enkele
speciale technieken zijn noodzakelijk om deze nog goed in de
alveole vastzittende elementen kundig te verwijderen (21, 22,
27):

1. Om een goed overzicht te verkrijgen, wordt de hond op de
rug gelegd. De buccale zijde van het element wordt goed
zichtbaar gemaakt door een gingivale/mucoperiostale flap te
maken.

2. Een gedeelte van het alveolaire bot ter hoogte van de furcatie
wordt verwijderd.

3. De furcatie wordt doorlaatbaar gemaakt met behulp van een
dikke naald of een elevator, zodanig dat een draadzaag kan
passeren. Met behulp van de aangebrachte zaag (of indien
aanwezig een fissuurboor) wordt het element gespleten
(afbeelding 2). Oververhitting dient voorkomen te worden.
Er ontstaat nu een situatie van drie gedeelten met één wortel
(fig. 4). Soms kan worden volstaan met een gedeelte met één
wortel en een gedeelte met twee wortels.

4. Een rechte elevator wordt horizontaal tussen de beide delen
gebracht en vervolgens wordt met een aanhoudende, krach-
tige beweging getracht de beide delen los te maken uit hun
alveole (afbeelding 3 en 4). Soms kan gebruik worden gemaakt
van het aanliggende element door de elevator horizontaal in
de interdentale ruimte te plaatsen.

5. Een elevator wordt gebruikt om te proberen het element
verder los te maken met behulp van dezelfde techniek als bij
een eenvoudige extractie.

6. Een tang is nauwelijks nodig omdat de wortels gemakkelijk
met behulp van de elevator verwijderd kunnen worden. Ook
hier is het zaak door aanhoudende spanning op het element
de vezels vermoeid te maken opdat zij scheuren (afbeelding
5).

7. Nadat alle wortels zijn verwijderd is de nabehandeling
identiek aan de andere extracties.

Na de extractie en inspectie van de kies worden de alveolaire
botranden verwijderd (alveoloplastie), de alveole gespoeld en
hechtingen aangebracht indien nodig. Het is aan te raden de
wond open te laten teneinde een goede drainage te bewerkstelli-
gen, indien er sprake is van een periapicaal abces.

Dikwijls worden bij oudere dieren elementen aangetroffen die
een ankylose vormen met het kaakbot. Aanwezigheid van
botresten aan het geëxtraheerde element kan hier op wijzen en
kan een slecht te stoppen bloeding veroorzaken. Het is soms
onmogelijk de wortel van het bot te scheiden. De beste oplossing
is dan het verpulveren van de wortel met een boortje. Indien een
boorunit niet voorhanden is, is het verstandig om in deze
gevallen van tevoren te beoordelen in hoeverre het verwijderen
van het gehele element inclusief eventuele wortelresten geïndi-
ceerd is. Indien er geen sprake is van infectie of necrose kan het
achterwege blijven van totale verwijdering een minder gecom-

pliceerd verloop hebben dan ongewenste beschadigingen van de
botstructuren. Wel is het verstandig een dergelijk besluit terdege
schriftelijk vast te leggen voor het geval zich later complicaties
mochten voordoen.

Vooral bij onervarenheid zal een extractie niet altijd feilloos
veriopen. Een afgebroken wortel is beslist geen zeld^amheid.
Allereerst is een controle van het geëxtraheerde element
noodzakelijk om vast te kunnen stellen of het element in toto is
verwijderd (afbeelding 6). Een ronde wortelpunt zonder scherpe
kant(en) is meestal het bewijs dat de extractie volledig is
uitgevoerd. Bij aanwezigheid van een scherpe wortelpunt of in
het geheel geen wortelpunt mag aangenomen worden dat er nog
een gedeelte van de wortel is blijven zitten. Dit gedeelte kan
zichtbaar gemaakt worden door de alveole goed uit te spoelen
en de desbetreffende plek goed te verlichten. Met behulp van een
wortelextractietang of een zogenaamde root-tip-elevator kan
het achtergebleven gedeelte verwijderd worden. Met een boor
kan de wortelrest ook weggeboord worden.
Alle aangetaste wortehesten moeten verwijderd worden. In het
geval van een \'gezonde\' wortelrest kan in noodgevallen overwo-
gen worden om het resterende gedeelte te laten zitten. Echter een
complicatie — alveolitis of abcesvorming — blijft aanwezig.
Met radiologisch onderzoek kan de juiste plek aangegeven
worden alwaar zich nog wortelresten bevinden. Het kan
gewenst zijn alveolotomie te verrichten om de wortelresten op te
sporen en te verwijderen.

Extractie van de melkelementen vereist (in zekere mate) meer
geduld en voorzichtigheid. De wortels zijn vaak langer en
smaller, maar vooral fragieler zodat de kans op een fractuur
tijdens extractie groot is. Dit is meestal een gevolg van het
gebruik van te grof instrumentarium, onvoldoende geduld en
ervaring. Normaliter worden de wortels geresorbeerd, worden
zwakker en kunnen daarom snel breken.
Extractie van een persisterende hoektand — in dat geval staan
de melk- en de blijvende hoektand onder, naast elkaar en boven,
achter elkaar — vereist regelmatig een alveolotomie.
Beschadiging van het blijvende element moet worden voorko-
men.

Het bloedverlies tijdens en na het goed uitvoeren van extracties
is in het algemeen opvallend gering. Indien er na enkele minuten
nog bloed uit de alveole stroomt, kan dit in de meeste gevallen
gestopt worden door compressie met een gaasje. Is dit onvol-
doende dan kan de alveole opgevuld worden met resorbeerbaar
materiaal (Spongostan®). Zichtbare bloedinkjes kunnen met
een electrocauter gestopt worden. Het volledig hechten van de
wond, indien mogelijk, kan een oplossing bieden. De meeste
nabloedingen zullen zelden langer duren dan twee ä drie dagen.
Het is verstandig de cliënt erop te wijzen dat een weinig bloed de
drinkbak al rood kleurt en tot een grotere ongerustheid kan
leiden dan noodzakelijk.

Indien extracties moeten worden uitgevoerd bij patiënten met te
verwachten bloedstollingsproblemen zal men hiermee rekening
moeten houden.

Het niet goed verwijderen van de gehele wortel kan abcedering
en fistelvorming tot gevolg hebben. Radiologisch kunnen
wortelresten aangetoond worden. Verwijdering geschiedt zoals
reeds besproken.

Oude kleine honden met ernstige parodontale aandoeningen
\'vragen\' om een fractuur van de onderkaak. Uiterste voorzich-
tigheid bij de extractie voorafgegaan door radiologisch onder-
zoek is de beste profylaxe. Het is in dezen verstandig de cliënt
van tevoren te attenderen op dit risico.

a. De mondholte heeft een uitstekend regeneratievermogen. Met
een goede chirurgische aseptiek zullen bij de gezonde hond
infecties van de omliggende weefsels zeldzaam zijn. Een
verwonding ontstaan in de diepere weefsels als gevolg van het
uitschieten van de elevator is niet ondenkbaar en kan aanleiding
zijn voor een antibioticumtherapie.

b. De kans op botnecrose met sequestervorming of een
Osteomyelitis is bij honden die voor extractie al een ernstige
infectie van het alveolaire bot en/of het omliggende weefsel
vertoonden, zeker aanwezig. Chirurgische interventie en anti-
bioticumtherapie zijn noodzakelijk om deze complicaties te
voorkomen of te genezen.

Vooral bij kleine honden met een smalle neus is het ontstaan van
een oronasale fistel na extractie een reële complicatie. Ook hier
kan het risico beperkt worden door de uiterste voorzichtigheid
en de juiste techniek te betrachten bij het trekken van een
hoektand in de bovenkaak. Controle na extractie op verbinding
met de neusholte (bloed of spoelvloeistof uit de neus) en het
aanbrengen van goed sluitende hechtingen behoort tot de
profylactische maatregelen.

Het herstel van een oronasale fistel vereist kennis van de diverse
flaptechnieken.

Een etmaal geen eten geven geeft voldoende rust aan de
veroorzaakte verwondingen. De meeste honden zullen binnen
enkele dagen/weken weer alles kunnen eten en drinken. Het
gemis van zelfs alle gebitselementen (anodontia) behoeft geen
enkele belemmering te zijn.

Vroegtijdige extractie kan leiden tot een vervorming van de
kaak. Het extraheren van de onderhoektanden veroorzaakt
eigenlijk de enige waarneembare afwijking: het opzij uit de.
mond hangen van de tong.

In de buitenlandse veterinaire literatuur zijn de laatste jaren een
aantal artikelen en veterinair tandheelkundige tekstboeken
verschenen waarin diverse technieken van exodontia beschre-
ven zijn (1, 3, 4, 8,12, 15, 17, 18, 22, 24,27). Deze bijdrage is
bedoeld voor de algemeen praktizerende dierenarts om hiaten in
de techniek door aanpassing, oefening en ervaring op te vullen,
het vertrouwen en het juiste gevoel te verschaffen zodanig dat
iedere extractie tot een goed einde gebracht kan worden.

L Boyrab MJ and Tholen MA. Small animal oral medicine and surgery. Lea
& Febiger, Philadelphia, London, 1990.

2. Dorn AS. Basic oral surgery. Proc Veterinary Dentistry New Orleans
1989L: 120-2.

3. Eisenmenger E und Zetner K. Tierärzliche Zahnheilkunde. Verlag Paul
Parey, Berlin, Hamburg, 1982.

4. Eisenmenger E and Zetner K. Veterinary Dentistry. Lea & Febiger,
Philadelphia, 1985.

5. Eisner ER. Surgical tooth extraction in two cases of impacted, abnormally
developed teeth. Journal of Veterinary Dentistry 1989; 6: 17-9.

6. Emily PP. Extraction and oral-nasal fistula. In: Kirk Current Veterinary
Therapy 1989: 948-51.

7. Emily PP and Penman S. Extraction and oronasal fistula closure. In:
Handbook of Small Animal Dentistry 1990: 85-95. Pergamon Press,
Oxford, New York, 1990.

8. Fahrenkrug P. Handbuch der Zahnbehandlung in der Kleintierpraxis.
Albrecht, Aulendorf, Germany, 1988.

9. Foreest AW van. Techniques in small animal dentistry. In: Proc BSAVA
1984 Annual Congress London.

10. Foreest AW van. Het extraheren van blijvende gebitselementen. In: PAO
Diergeneeskunde 1988, Syllabus Patiëntendemonstratie.

11. Foreest AW van. Tandheelkunde: extractie bij kleine huisdieren. AUV-
mededelingen april 1988: 29-32.

12. Foreest AW van. Extractie-techniek. In: Praktische tandheelkunde voor
dierenartsen. Syllabus PAO-Diergeneeskunde 1990: 10-11.

Tijdschr Diergeneeskd 1991; 116: 1107-21.
13bf oreest AW van. Visser MH, en Amerongen W van. Instrumentarium voor
extracties bij gezelschapsdieren. Tijdschr. Diergeneeskd 1992 (in druk).

14. Gammon RL. Exodontics. Proc Ann Conf of the Acad of Vet Dentistry,
New Orleans 1988: 47-9.

16. Harvey CE. Tooth extraction in dogs and cats. Compend Contin Educ Pract
Vet 1988; 10(2): 175-87.

17. Harvey CE and Orr S.H. Manual of small animal dentistry/ BSAVA
Publications Committee, 1990.

18. Harvey CE. Diseases of the teeth. In: Slatter, ed. Textbook of Small Animal
Surgery 1985: 610.

19. Kapatkin AS, Manfra Maretta S, and Schloss AJ. Problems associated with
basic oral surgical techniques. In: Problems in Veterinary Medicine
Dentistry (ed S Manfra Maretta) 1990; 2 (1): 85-109, Lippinocott
Philadelphia.

20. Linden FPGM van der en Boersma H. Diagnostiek en behandelingplanning
in de orthodontie. Samson Stafleu, 1984.

21. Manfra Maretta A, Kapatkin A, and Thacher C. Fractured maxilliary first
molars in two dogs. Journal of Veterinary Dentistry 1988; 5(2): 7-8.

22. Manfra Maretta S and Tholen MA. Extraction techniques and management
of associated complications. In: Small Animal Oral Medicine and Surgery
(eds: Bojrab and Tholen) 1990: 75-95.

23. Ross DL. Orthodontics for the dog. In: Frost P (ed): The Veterinary Clinics
of North America Small Animal Practice - Dentistry. Saunders, Philadel-
phia, London, 1986; 16(5): 939-54.

24. Ross DL and Goldstein GS. Oral surgery basic techniques. In: Frost P (ed):
The Veterinary Clinics of North America Small Animal Practice -
Dentistry. Saunders, Philadelphia, London, 1986; 16(5): 967-81.

25. Ross DL. Tooth extractbn techniques. Proc Veterinary Dentistry New
Orleans 1989: 130-1.

27. Verstraete FJM. Instrumentation and technique of removal of permanent
teeth in the dog. J South Afr Vet Assoc 1983; 54: 231-8.

28. West-Hyde L. Extractions made easy!? Exodontics: Tooth extraction in the
dog and cat. Proc Veterinary Dental Forum Las Vegas 1990: addendum: 1-
10.

29. Williams C. Tooth extraction. Proc Veterinary Dentistry New Orleans
1989:96-9.

Samenvatting
Als beroepsgroep blijven we bij voortduring op twee gedachten
hinken, houden we van dieren of zien we hen als bio-industriële
objecten, prevaleert economie of ethiek en specialiseren we ons
eindelijk of blijven we op een breed front inzetbaar Ik zou nog
verder willen gaan en nadenken over een geheel ander soort
specialisatie; dierenartsen welke zich uitsluitend bezighouden
met intensieve veehouderijen vakbroeders, die de scharrelsector
bedienen Zou er mogelijk zoiets ab morele specialisatie
bestaan?

As a professional body, we are continually torn between two
alternatives: do we love animals or do we see them as
bioindustrial objects, do economics prevail or do ethics, should
we specialise or should we retain a broad basis of knowledge? I
would like to go further and philosophise about a totally different
sort of specialisation - veterinarians who are concerned solely
with intensive animal husbandry and veterinarians who are
concerned solely with the free-range sector Could something
such as moral specialisation exist?

Honderdduizend jaar Homo sapiens lijkt niets veranderd te
hebben aan de eeuwig durende fascinatie van onze soort voor de
overige. Talloze dierschilderingen uit de grotten van Dordogne,
het Louvre, Cheops, het Mauritshuis en de rotswanden in de
Sahara laten zien dat de band van de mens met het dier reeds
vele tienduizenden jaren intiem en hecht is.

1 Voordracht gehouden op 11 oktober 1991, let gelegenheid van het Jaarcongres 1991,
tevens 138e Algemene Vergadering van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor
Diergeneeskunde te Berg en Dal. Congresthema: \'Dier(en)arts.....uit balans?\'

Het dier fungeert als jachtbuit voor ons of wij zijn een prooi voor
hem. Het levert ons kleding, voedsel en vermaak. Of de
Schepper hierbij tevens het dragen van modieuze bontmantels,
het eten van kaviaar en zangvogels en het houden van
statusverhogende exotische dieren voor ogen had mag worden
betwijfeld. Uit de heraldiek zijn leeuw en arend niet meer weg te
denken.

Boeiend is vooral de rol van het dier in ons religieus leven, In de
afgelopen eeuwen vonden tienduizenden gemummificeerde
katten, reptielen en vogels afkomstig uit geplunderde konings-
graven uit het oude Egypte hun weg naar apotheken, rariteiten-
kabinetten en musea. Geen pagina in het Oude Testament of
dieren spelen een rol als plaag, offerdier of symbool, alleen de
leeuw wordt al honderddertig maal vermeld.
Duidelijk, dat wij evenzeer bij de dieren horen als zij bij ons. Wij
zijn onverbrekelijk met elkaar verbonden, emotioneel en
economisch.

Niet alleen aantal en type van onze huisdierrassen, ook het
bestand aan gedomesticeerde dier- en plantensoorten is continu
aan verandering onderhevig. Hierbij dient vooral ook gedacht te
worden aan micro-organismen, welke ons in toenemende mate
als \'huisdier\' zullen gaan vergezellen. Zij zijn sinds onheugelijke
tijden onmisbaar bij de bereiding van ons dagelijks brood, wijn
en bier.

De huidige genetische en biochemische technieken stellen de
mens in staat om nieuwe micro-organismen met zeer revolutio-
naire eigenschappen te maken. Gedomesticeerde micro-organis-
men, die we kunnen dwingen de door ons gewenste chemische
stoffen te produceren.

Niet voorbij gegaan mag worden aan de micro-organismen in
ons maag-darmkanaal, levensvormen waarmee wij een eeuwig-
durende symbiotische relatie zijn aangegaan. Ongetwijfeld is
hier sprake van wederzijdse domesticatie.
Niet onwaarschijnlijk, dat hetzelfde fenomeen zich voor heeft
gedaan ten aanzien van de traditionele landbouwgewassen en
huisdieren. Bij de start van het domesticatieproces lag het
initiatief ongetwijfeld aan onze zijde. Is het evenwel vreemd te
veronderstellen, dat door onze verregaande afhankelijkheid van
landbouwhuisdieren een nieuw type mens is ontstaan. Met
andere woorden, ook hier is sprake van een eeuwigdurende
symbiotische relatie met wederzijdse domesticatie; waarom dan
niet gesproken van de Euro-Aziatische subspecies Homo sapiens
domesticus?

Wij lijken dus niet alleen economisch en emotioneel aan elkaar
gebonden, maar ook nog lijfelijk.

Het lijkt allemaal zo eenvoudig. Zoals de geneeskunde is gericht
op het verzachten van het leed van de zieke en lijdende
mensheid, zo is de dierenarts er voor het zieke dier.
Voor de eerstejaars student diergeneeskunde, overiopend van
dierenliefde, en het merendeel van niet-veehoudend Nederland
zal er geen twijfel bestaan: alle zieke dieren hebben recht op
geneeskundige hulp! Eigenaar en dierenarts zullen dan ook
zeker alles in het werk stellen de patiënt te doen genezen.
Dierenartsen houden dus van dieren, laten we die verwachting
niet beschamen.

Zo eenvoudig is het echter niet; reeds kort na de aanvang van de
studie komt de jonge Vlimmen in contact met het fenomeen
noodslachting. In veel van deze gevallen past alles nog in zijn
ideaalbeeld, het dier is zodanig gewond of ziek, dat voor het
leven moet worden gevreesd, dan wel, dat de w^ naar genezing
een uiterst pijnlijke of uitzichtloze is.
Hetzelfde geldt voor gezelschapsdieren, op een gegeven ogen-
blik houdt ons kunnen op en verzoenen we ons met een pijnloze
dood. Voor het dier dan. Zo is voor de prille student
diergeneeskunde, waarvan de vader dit keer toevallig geen
collega of veehouder is, nu eenmaal de praktijk.
Er bestaat hier zonder meer een duidelijke parallel met bepaalde
aspecten uit de humane geneeskunde. Ethiek staat dan ook hoog
in ons vaandel en zo hoort het ook. Nog steeds is er evenwicht,
het houden van dieren en ethiek gaan uitstekend samen.

Verder vinden we allemaal, zowel veehouder, als opleider en
dierenarts, dat de diergeneeskundige opleiding gericht moet zijn
op de eisen die de praktijk stelt.

Gaat het om leven of dood dan zijn we het in de meeste gevallen
wel eens; het zieke en in nood verkerende dier moet worden
\'gered\'. De vraag is echter in vele gevallen waarvan, want van
diverse houderijsystemen kan men zich voorstellen, dat als de
keuze het onmondige dier zou worden gelaten, het een zachte
dood verkoos. Intensieve veehouderij is echter de praktijk en
daar leven we voor een groot deel van.
Euthanaseren we ook geen gezelschapsdieren waarvan de
eigenaren de ongemakken van verregaande incontinentie of
andere kwalen, niet kunnen of willen dragen? Met enkele keren
extra uitlaten en enig poetswerk kan het dier vaak nog zeer wel
een dragelijk leven leiden. Gaan we tot het uiterste van ons
medisch kunnen, dan is één en ander al vaak niet meer
\'praktisch\' en zullen vele eigenaren afhaken.
Praktijkgerichtheid staat hoog in ons vaandel en zo hoort het
ook vinden onze cliënten.

Hier doemt de eerste horde op voor de vol idealen gestarte
collega; praktijkgericht handelen brengt hem soms in \'emotio-
neel-economische\' conflictsituaties.

Zeker bij landbouwhuisdieren gaan we in ieder geval niet tot het
uiterste van ons medisch kunnen, dat is veelal te duur of we
noemen het niet praktisch.

Soms is het zelfs goedkoper om in het geheel niet te behandelen,
omdat, zo de ingreep al tot succes zou leiden, de kosten van de
behandeling de waarde van het dier zouden overstijgen. In een
aantal gevallen kan het zelfs goedkoper zijn klinisch niet zieke
dieren te vernietigen. Als voorbeeld kan hier worden genoemd
een koppel leghennen of vermeerderingsdieren, welke ten
gevolge van een Infectieuze Bronchitis-infectie onherstelbare
schade aan hun eileiders hebben opgelopen en als koppel nooit
meer binnen rendabele marges zullen produceren.
Economisch denken staat hoog in ons vaandel en zo hoort het
ook vindt de veehouder. En uiteindelijk willen we ook zelf
brood op de plank.

In de dierentuinwereld liggen de zaken voor de dierenarts soms
nog gecompliceerder. De individuele fokwaarde van sommige
met uitsterven bedreigde diersoorten is dermate hoog, dat kosten
noch moeite worden gespaard in geval van ziekte of verwon-
ding. Desnoods worden Academische Ziekenhuizen ingescha-
keld om, vooral daar waar het gaat om primaten, een optimaal
resultaat te verkrijgen. Echter, zou na genezing, bijvoorbeeld na
een baarmoeder-extirpatie, het dier voor de voortplanting
onbruikbaar zijn, dan is euthanasie de meest reële oplossing.
Immers zo\'n individu houdt de toch al schaarse ruimte in de
dierentuin bezet waar een bruikbaarder exemplaar in haar
glansrol als instandhouder van de soort had kunnen zitten.
In vele gevallen is het dier dermate oud of zijn er reeds zovele
nakomelingen dat behandeling in het geheel niet meer wordt
overwogen.

Echter, oog voor de realiteit wordt ons tijdens de studie met de
paplepel ingegoten. Idealen en doelstellingen zijn niet altijd te
combineren.

De veterinaire beroepsuitoefening is thans dermate divers, dat
het gehele vakgebied voor een man of vrouw niet meer is te
overzien. De roep om bijzondere deskundigheid of specialisatie
op bepaalde deelgebieden is dan ook alom. De resultaten van de
ca. 8 jaar geleden gestarte opleiding tot dierenarts-pluimveedes-
kundige spreken voor zich; ruim 25 pluimveedeskundige
dierenartsen vonden moeiteloos een passende functie in bedrijfs-
leven, praktijk en gezondheidsdienst. De opleidingscapaciteit
zag geen kans gelijke tred te houden met de vraag. Differentiatie
en specialisatie worden dan ook warm aanbevolen.
Het probleem is evenwel, dat, eenmaal in de praktijk, toch een
bepaalde all round-heid wordt verwacht. Moeten er op hetzelfde
adres voor het pluimvee, de pony en de honden verschillende
maatschapsleden opdraven; misschien wel op dezelfde dag?
Dan nog maar gezwegen van de weekend-diensten; wat is er in
dit verband nog te verwachten van diagnose en behandeling van
een lebmaagdislocatie na een 4-jarige opleiding tot paarden-
specialist?

Nee, veelzijdige inzetbaarheid is en blijft een groot goed, daar
zijn we het allen over eens. Waarbij wederom een conflict is
geschapen, de maatschappij vraagt blijkbaar een gespeciali-
seerde \'all-rounder\'. Een opleiding in evenwicht?
Ooit sprak ik het vermoeden uit, dat de grenzen van het
incasseringsvermogen van het bio-industrieel produkt en de
bijbehorende consument wel eens konden zijn bereikt. Dit na
opsomming van een aantal catastrofale aandoeningen van skelet
en circulatie-apparaat bij bedrijfspluimvee, louter veroorzaakt
door de grote groeicapaciteit.

In feite ben ik in deze passage in gebreke gebleven door niet mijn
verbazing uit te spreken over het feit, dat de grenzen van het

incasseringsvermogen van diergeneeskundig Nederland blijk-
baar nog niet waren bereikt.

De veterinaire blik lijkt, veelal gedwongen door de omgeving,
nog in hoge mate gericht te zijn op de traditionele horizon. De
dierenarts volgt dan ook hier de boer in zijn korte termijn-
denken; keuzes moeten blijkbaar weer door de overheid worden
afgedwongen. Beter zou zijn door de consument en het best door
de diergeneeskundige stand zelf.

Veel consumenten, in een aantal gevallen ook de prijsbewuste,
zijn ferme voorstanders van diervriendelijke houderijsystemen.
Dat de leghennen in een dergelijke huisvesting niet in het
weiland en op de mesthoop scharrelen, de biggen zich niet
vrolijk knorrend in een weidepoel wentelen en de slachtkuikens
nooit op de batterij hebben gezeten, is voor de stedeling een
teleurstellende openbaring.

De diergeneeskundige opleiding is van zodanige breedte en
diepgang, dat na enige zelfstudie en ervaring, technisch gezien,
beide houderijsystemen kunnen worden bediend.
Echter, vragen beide systemen niet alleen geheel verschillende
diergeneeskundige benaderingswijzen, maar ook verschillende
karakters en instelling van boeren en dierenartsen? Ik zou dan
ook willen nadenken over een geheel ander soort specialisatie;
dierenartsen welke zich uitsluitend bezighouden met intensieve
veehouderij (zonder dit overigens ongenuanceerd af te keuren)
en vakbroeders, die de scharrelsector bedienen. Zou er mogelijk
zoiets als morele specialisatie bestaan? Is de fabrikant van
landbouwbestrijdingsmiddelen, chemicaliën, nu nog beslist
onmisbaar, niet per definitie ongeschikt voor een bestuursfunctie
in het Wereld Natuur Fonds en vice versa!
Als beroepsgroep kunnen we niet bij voortduring op twee
gedachten blijven hinken, houden we van dieren of zien we hen
als bio-industriële objecten, prevaleert economie of ethiek en
specialiseren we ons eindelijk of blijven we op een breed front
inzetbaar.

Als we ten aanzien van het hiervoor genoemde al geen keuze
hebben kunnen maken, zijn we dan al rijp voor zo\'n morele
specialisatie? De beroepsgroep zou de rol van trendvolger eens
moeten inruilen voor die van trendsetter.

Wordt het niet tijd, dat we zelf de knoop doorhakken in plaats
van voor ons laten doorhakken en een keuze maken voor ons
zelf en voor diegenen die na ons komen.

virus van de ziekte van AuJESZKY in bloed
verzameld bij vleesvarkens op de boerderij

Comparison of antibody titres against Aujeszky\'s disease virus in pig blddd collected on the farm and in the

SAMENVATTING
Antistoftiters tegen het Aujeszky virus (ADV) in plasma van
varkens werden vergeleken naar plaats van monstername: op de
boerderij (één dag voor slachten) en op de slachterij bij het
verbloeden Er bleek geen significant verschil te bestaan tussen
de hoogte van antistoftiters tegen ADV verkregen op de
boerderij en de slachterij Bloedmonsters, verkregen aan de
slachtlijn, zijn te gebruiken bij het opzetten van serologische
bewakings- en signaleringssystemen in het kader van de
georganiseerde varkensgezondheidszorg.

Antibody titres against Aujeszky\'s disease virus (ADV) in the
plasma of slaughter pigs were compared with respect to the site
of sampling, namely on the farm (one day before delivery to the

2 Vakgroep Bedrijfsdiergeneeskunde en Voortplanting, Faculteit Diergeneeskunde, Rijks-
universiteit UtrechL

slaughterhouse) and in the slaughterhouse during slaughter. No
significant differences were noted in the antibody titres against
ADV with respect to the different sampling sites. Blood samples
collected at the slaughterhouse can be used for monitoring and
surveillance systems within the framework of organised pig
health care.

Acute uitbraken met een karakteristiek klinisch beeld worden
de afgelopen jaren vaker vervangen door meer chronische,
weinig specifieke ziektebeelden. Hierdoor wordt voor het stellen
van een juiste diagnose steeds vaker gebruik gemaakt van
laboratoriumonderzoek, veelal in de vorm van serologisch
onderzoek (7). Daarnaast kan bloedonderzoek worden gebruikt
voor het opzetten van serologische bewakings- en signalerings-
systemen ten behoeve van de georganiseerde varkensgezond-
heidszorg (1,4). In beide gevallen kan het, vanwege praktische
overwegingen, zinvol zijn om daarvoor bloedmonsters te
gebruiken, die zijn verkregen in de slachterij tijdens het
verbloeden bij het slachtproces.

Uit een aantal onderzoeken is naar voren gekomen dat het
transport van dieren, de behandeling van de dieren in het
slachthuis voorafgaand aan het slachten en het slachtproces zelf
de concentratie van een groot aantal verschillende klinisch-
chemische, hematologische en immunologische parameters in
het bloed verhogen in vergelijking met de situatie op de
boerderij vlak voor transport naar de slachterij (5, 10, 11).
Doelstelling van dit onderzoek is dan ook de beantwoording
van de vraag of er een verschil bestaat in de hoogte van
antistoftiters tegen een dierziektekiem (zoals het Aujeszky-virus)
in bloed verkregen bij levende varkens op de boerderij of
gewonnen bij dezelfde varkens in de slachterij.

Uit een bestand van 250 bedrijven, participerend in het Integrale
Keten Beheersing (IKB) project Vleesvarkens (13) en aangeslo-
ten bij 1 integratie, werden at random 7 vleesvarkensbedrijven
gekozen die allen bij dezelfde slachterij hun varkens lieten
slachten. Van 15-20 borgen werden aan het eind van de
mestperiode bloedmonsters verzameld. De varkens hadden een
gemiddeld gewicht van 105-110 kg levend gewicht in de
slachterij. Op de boerderij werd \'s morgens veneus bloed
verzameld via de vena cava cranialis met een 10 ml Monovette
(Sarstedt, Eindhoven) bij nuchtere varkens op een wijze
beschreven door Oskam (12), en overgebracht in een 10 ml buis
met 0,2 ml KjHjEDTA-oplossing (0,5 mmol/1). Daartoe werd
het te bemonsteren varken gefixeerd door middel van een strop
om de bovenhaak. Een bloedmonster werd binnen 2 minuten na
fixatie verkregen. De dieren werden voorzien van een individu-
eel oornummer direct na de bloedmonstername. De volgende
dag werdende varkens vroeg in de morgen getransporteerd naar
de slachterij over een afstand van maximaal 60 km. De varkens
waren 8-12 uur nuchter op het moment van aankomst op de
slachterij. In de slachterij werden de dieren opgevangen in een
wachtruimte en waren in de gelegenheid om 1,5-2 uur te rusten

Figuur 1. De relatie tussen de antistoftiters tegen het Aujeszky virus in
plasma van varkens (N = 981, gewonnen op de boerderij en op de slachterij.
Het aantal waarnemingen met een specifieke titercombinatie wordt in de
figuur weergegeven door de cijfers bij de regressielijn.

voordat ze om 7.00 uur \'s morgens werden geslacht. De dieren
hebben in het wachtlokaal de mogelijkheid om via enkele
bijtnippels te drinken, maar jarenlange ervaring leert dat vrijwel
geen enkel varken tijdens deze rustperiode drinkt. Na electrische
bedwelming (600 V, 1,25 A) werd bloed verzameld bij het
verbloeden. Bloed werd opgevangen in een 100 ml propyleen
beker (75562, Sarstedt, Eindhoven) die 2 ml van een
K2H2EDTA-oplossing ( 0,5 mmol/1) bevatte. In totaal werden
op deze wijze van 120 varkens gepaarde bloedmonsters
verzameld.

Plasma is onderzocht op antistoftiters tegen het Aujeszky virus
(ADV). Antistoftiters tegen ADV werden bepaald met behulp
van een serumneutralisatie (SN) test in microtiterplaten, be-
schreven door de Leeuw et aL (9). Een SN titer ^ I : p is
uitgedrukt als de ^log p - getransformeerde waarde. Een aantal
monsters konden niet afgelezen worden vanwege een resorte-
rend toxisch effect tussen sera en weefselkweek. Uiteindelijk
bleken er 98 monsters in de analyse te kunnen worden
opgenomen.

De log-getransformeerde waarden van de antistoftiters tegen
ADV in bloedplasma, verzameld op de boerderij en in de
slachterij, zijn geanalyseerd met regressie-analyse (14).

In figuur 1 wordt een overzicht gegeven van de antistoftiters in
het bloedplasma ten aanzien van ADV bij varkens op de
boerderij en in de slachterij. De volgende, significante (p <
0,001) regressievergelijking geeft het verband weer tussen de
21og- getransformeerde waarden van de antistoftiters in het
bloedplasma ten aanzien van ADV in bloedmonsters verzameld
op de boerderij en in de slachterij (N = 98):

De bovenstaande regressievergelijking geeft aan dat de antistof-
titer ten aanzien van ADV in bloedplasma bij varkens op de
boerderij aan het einde van de mestperiode of in de slachterij
genomen een zeer grote mate van overeenkomst vertonen.

Het is de vraag of er geen verschil bestaat in concentratie van
antistoffen in het bloed gewonnen bij levende varkens op de
boerderij in vergelijking met bloed verkregen tijdens het
slachten. Een deel van die veranderingen zou kunnen worden
toegeschreven aan een verplaatsing van water uit plasma van het
bloed naar intra- en intercellulaire ruimtes als gevolg van een
accumulatie van lactaat in de spieren door spieractiviteit tijdens
transport en de periode op de slachterij voorafgaand aan het
slachten. Een gevolg daarvan kan een hogere weefselosmolari-
teit zijn, waardoor de concentratie van klinisch-chemische,
hematologische en immunologische bloedparameters toe kan
nemen in vergelijking met normale rustwaarden (3, 6). Tevens
bestaat er de mogelijkheid dat als gevolg van een periode van
wateronthouding en het vervoer er een toestand van dehydratie
ontstaat, waardoor het bloed van dieren kan indikken (2,8,15).
De resultaten van dit onderzoek geven aan dat er in bloedmon-
sters verzameld gedurende de laatse fase op de boerderij en
gedurende het transport en de behandeling van de dieren op de

slachterij statistisch gezien geen wezenlijk verschil bestaat tussen
de resultaten van de bepaling van antistoftiters tegen ADV in
plasma.

Het ziet er dan ook naar uit dat bloedmonsters, verkregen aan de
slachtlijn, betrouwbaar zijn te gebruiken bij het opzetten van
serologische bewakings- en signaleringssystemen in het kader
van de georganiseerde varkensgezondheidszorg, zoals voorge-
steld in Nederland (4) en al enige jaren uitgevoerd in Denemar-
ken (1).

De auteurs zijn dank verschuldigd aan de vakgroep Pathologie (Faculteit
Diergeneeskunde, Utrecht) en de vakgroep Voedingsmiddelen van Dierlijke
Oorsprong (Faculteit Diergeneeskunde, Utrecht) die behulpzaam zijn geweest
bij het verzamelen van bloedmonsters op de slachterij.
Dit onderzoek werd mogelijk gemaakt door de medewerking van de Vee- en
Vleescentrale van de NCB te Boxtel.

1. Andersen JB. Use of abattoirs as a source of epidemiological data. In
industrial husbandry systems. Health management. Modem diagnosis and
control of diseases\'. 12th Conference of the International Epizootiologic
OtBce, Regional Commission for Europe. Berlin, 16-9 sept., 1986.
International Epizootiologic Office (OIE), Paris, 1987: 165-71.

2. Baldwin BA, Forsling ML, Parrott RF, and Thornton SN, Effect of drinking
in dehydrated pigs on plasma osmolality, vasopressin and Cortisol, J, Physiol
1988; 399: 48.

3. Berman MC, Harrison GG, Bull AB, and Kench JE. Change underlying
Halothane-induced Malignant Hyperpyrexia in Landrace Pigs. Nature
1970; 225: 653-5.

4 Eibers ARW, Tielen MJM, Cromwijk WAJ, and Hunneman WA. Sero-
epidemiological screening of pig sera collected at the slaughterhouse to
detect herds infected with Aujeszky\'s disease virus. Porcine Influenza virus
and Actinobacillus pleuropneumoniae (App.) in the framework of an
Integrated Quality Control (IQC) system. Vet Quarterly 1990,12:221-30.

Naar aanleiding van onderstaande bij de redactie ontvangen
vraagstelling, vond zij prof. dr. A. de Kruif (Faculteit Dierge-
neeskunde, Gent) bereid om voor de lezers een antwoord te
formuleren

Je wordt geroepen bij een rund, dat niet tochtig wil worden. Bij
het onderzoek voel je een normale, niet gecontraheerde uterus,
op het linker ovarium een prachtig corpus luteum en op het
rechter ovarium een (te) grote follikel van ongeveer 3 cm. Wat is
de correcte handelswijze?

De correcte handelswijze is de koe een injectie te geven met
Prostaglandinen (PG), mits het zeker is dat ze niet geïnsemi-
neerd of gedekt is.

Volgens de vraagsteller is de uterus normaal en bevindt er zich
op het linker ovarium een prachtig c.1. De conclusie is dat de

5. Elbers ARW, Visser IJR, Odink J, and Smeets JFM. Changes in
haematological and clinicochemical profiles in blood of apparently healthy
slaughter pigs: comparison at the farm and at slaughter in relation tot the
severity of pathological-anatomical lesions. Vet Quarterly 1991; 13: 1-9.

6. Heinze PH and Mitchell G. Stress resistant and stress susceptible landsrace
pigs: comparison of blood variables after exposure to halothane or exercise
on a treadmill. Vet Ree 1989; 124: 163-8.

7. Hunneman WA en Oirschot JT van. Serologisch onderzoek bij varkens:
Betekenis en interpretatie van laboratoriumuitslagen voor de praktijk.
Tijdschr Diergeneeskd 1987; 112: 587-97.

8. Kent JE and Ewbank R. The effect of road transportation on the blood
constituents and behaviour of calves. 1. Six months old. Br. Vet J 1983; 139:
228-35.

9. Leeuw PW de. Wijsmuller JM, Zantinga JW, and Tielen MJM. Intranasal
vaccination of pigs against Aujeszky\'s Disease. I. Comparison of intranasal
and parenteral vaccination with an attenuated vaccine in 12-week old pigs
from immunised dams. Vet Quarterly 1982; 4: 49-56.

10. Lengerken G. von, und Pfeiffer H. Einfluss von Transport und Schlachtung
auf die Variabilität biochemischer Kennwerte in Blutplasma von Hybrid-
schweinen. Mh Vet Med 1977; 32: 620-4.

11. Mitchell G, Hattingh J and Ganhao M. Stress in cattle assessed after
handling, after transport and after slaughter. Vet Ree 1988; 123: 201-5.

12. Oskam JPH. Collection of blood in pigs. Tijdschr Diergeneeskd 1989; 114:
376-80.

13. Projectgroep Integrale Keten Beheersing - Vleesvarkens. Proefproject 1KB
Vleesvarkens. Eds. Hartog LA den, Kloosterman AAM, Verdijk ATM en
Duives-Cahuzak SD, Proefstation voor de Varkenshouderij, Rosmalen,
1990: 72 pp,

14. Statistical Analysis Systems (SAS) Ine, Cary, NC, USA, 1985. SAS User\'s
Guide Statistical manual.

15. Thornton SN, Parrott RF, and Baldwin BA. Plasma oxytocin concentra-
tions in pigs after water deprivation and during rehydration. Horm Metabol
Res 1989; 21: 345.

betreffende koe cycleert. Het betreft dus een geval van suboe-
strus. De follikel op de rechter eierstok lijkt of is te groot, waarbij
er zich 3 mogelijkheden voordoen:

a. de vraagsteller denkt één follikel van 3 cm. gevoeld te
hebben, maar in werkelijkheid waren het 2 follikels die tegen
elkaar aanlagen. Met andere woorden: rectaal onderzoek
gaat, ook al heeft men nog zoveel ervaring, zo nu en dan
gepaard met foutieve waarnemingen. Echografie zou in zo\'n
geval de aanwezigheid van 2 follikels hebben geopenbaard.

b. het betrof één follikel, maar de doorsnede was slechts 1,5 of 2
cm. Het is soms bijzonder moeilijk om follikels middels
rectaal onderzoek precies te meten. Eén en ander is
afhankelijk van de grootte van het ovarium en van de plaats
waar de follikels zich bevinden, een follikel van 1,5 a 2 cm.
wordt vrij vaak aangetroffen. Het is óf een zogenaamde \'mid-
cycle\' follikel óf een pre-ovulatoire follikel. In het onderha-
vige geval komt de eerstgenoemde mogelijkheid in aanmer-
king.

c. het betrof inderdaad een follikel van 3 cm. Als een dergelijke
follikel wordt gevonden bij een dier met een normaal c,l, dus
een cyclerend dier, is er sprake van een indifferente cyste.
Deze behoeft geen behandeling. Ze heeft geen nadelige
gevolgen noch voor de cyclus, noch voor de graviditeit.
Meestal verdwijnen ze na enige tijd spontaan.

De Universiteit Utrecht • In het hart van Nederland • In 3^/2 eeuw uitgegroeid tot
een veelzijdige, internationale onderv/ijs- en wetenschapsinstelling • 14 Faculteiten,
50 studierichtingen en een snel groeiend aantal gespecialiseerde onder-
zoeksinstituten • De spil van het Kenniscentrum Utrecht • Samenwerkend met
meer dan 15 hoogwaardige kennisinstellingen In de regio Utrecht • Een veelzijdig
contactenpatroon, ook met universiteiten en grote onderzoeksinstituten in de rest
van Nederland, Europa en de wereld • 23.000 Studenten • 8.000 tviedewerkers •
Jaaromzet van 600 miljoen gulden • Eén van de grootste werkgevers in de provincie
• De Universiteit Utrecht • Boeiend • Met oog voor kwaliteit

De faculteit Diergeneeskunde is de enige in Nederland. De faculteit neemt in
Europa een toppositie in op het gebied van onderwijs, onderzoek en patiëntenzorg
en is geaccrediteerd door de American Veterinary Medical Association. Bij de
faculteit is plaats voor

U gaat werken bij de vakgroep Alge-
mene Heelkunde & Heelkunde der Grote
Huisdieren. Deze vakgroep verzorgt een
essentieel deel van de laatste fase van
het onderwijs aan toekomstige dieren-
artsen. Dit vooral praktijkgerichte
onderwijs vindt met name plaats In de
voor Nederland unieke Kliniek voor
Heelkunde. Jaarlijks worden meer dan
3.500 patiënten (65% paarden, 30%
koeien en 5% andere diersoorten)
onderzocht en poliklinisch behandeld of
opgenomen in de kliniek. De in totaal
ongeveer 60 medewerk(st)ers van de
vakgroep zijn, ieder op hun eigen
werkterrein, direct of Indirect, nauw
betrokken bij de belangrijkste taak van
de vakgroep: onderwijs door middel van
patiëntenzorg. Daarnaast verzorgen
deze medewerk(st)ers belangrijke
andere taken op het gebied van de
maatschappelijke dienstverleningen het
onderzoek. Het wetenschappelijk
onderzoek van de vakgroep staat
nationaal en internationaal op een zeer
hoog peil. Samenwerkingsverbanden
binnen en buiten de Utrechtse universi-
teit leveren hieraan een belangrijke
bijdrage.

Uw taken bestaan in hoofdzaak uit
klinische werkzaamheden, inclusief het
daarmee verbonden ondenwijs op het
gebied van de heelkunde der grote
huisdieren. Bij verlenging van de
aanstelling zal bij gebleken geschiktheid
participatie in het onderzoek worden
bevorderd.

Wij vragen voor beide functies kandida-
ten met een voltooide dietenartsoplei-
ding. Ook zij die binnenkort afstuderen
kunnen reflecteren.

WIJ bieden een aanstelling in tijdelijke
dienst voor de periode van 1 jaar, met
de mogelijkheid van verlenging afhanke-
lijk van functievervulling en financiering.
Uw salaris bedraagt maximaal f5.627,-
bruto per maand (schaal 10 BBRA).

Heeft u lieiangstelling? Voor meer
inlichtingen kunt u contact opnemen
met prof. dr. A. Barneveld, telefoon
030 - 5313 23 of 5313 50, Uw schrifte-
lijke sollicitatie kunt u richten aan de
afdeling Personeel & Organisatie van de
faculteit Diergeneeskunde, t,a,v.
de heer W.G. van Hooft, Yalelaan 1,
de Uithof, 3584 CL Utrecht.

Uw sollicitatie binnen veertien dagen (tenzij anders vermeld) richten aan de In de
advertentie genoemde personeelsdienst. Veigeet niet het vacaturenummer te
vermelden. De Universiteit Utrecht streeft ernaar dat vrouwen, evenals mannen, op
alle functieniveaus even vanzelfsprekend vertegenwoordigd zijn. Bij voltijdse
functies is invulling in deeltijd in veel gevallen bespreekbaar. Er is een regeling voor
flexibel zwangerschaps- en ouderschapsverlof; er zijn circa 85 plaatsen voor
kinderopvang.

geüniformeerde kengetallen uit
te testen
Uniform berekende kengetallen geven
extra waarde aan managementprogram-
ma\'s. Daarom is in de melkveehouderij-
sector gestart met een uniformeringspro-
ject. Dankzij een goede samenwerking
tussen verschillende toonaangevende or-
ganisaties (NRS, IKC, Faculteit der
Diergeneeskunde, dierenartsen en sof-
twareleveranciers) zijn vergaande af-
spraken gemaakt over uniformering van
diergebonden kengetallen en overzich-
ten. Met de softwareleveranciers is over-
eengekomen de kengetallen en overzich-
ten deze zomer in de programma\'s in te
bouwen. Aansluitend vindt een prak-
tijkproef plaats, waaraan 150 melkvee-
bedrijven kunnen deelnemen. Melkvee-
houders die hieraan deelnemen kunnen
hun dierenarts benaderen voor onder-
steuning in het gebruik van de geünifor-
meerde kengetallen. Dit geldt met name
voor bedrijven die deelnemen aan vete-
rinaire bedrijfsbegeleiding.

Tabel 1.

	laatste	laatste	laatste	streef-
	kwartaal	halfjaar	jaar	waarde
gem. aantal aanwezige koeien:	46	47	52
aantal geïnsemineerde koeien:	22	39	49
aantal drachtig geworden koeien:	15	28	40
VRUCHTBAARHEID
(primair standaard overzicht)
1 verwachte tussenkalftijd (dgn)	397	390	381	375
% koeien > 400 dgn.	53.3	39.2	27.5
2 aantal verwerpers	1	1	3	1
3 % afvoer wegens vruchtbaarheid	8.8	15.8	11.6	8.0
4 afkalQeeftijd vaarzen (mnd)	25.5	24.7	24.8	24.5
% vaarzen > 26.0 mnd.	39.4	19.5	22.9
VRUCHTBAARHEID
(secundair standaardoverzicht)
1.1 % tochtigheidssignalering	65.3	52.8	56.3	71.0
1.2 interval afkalven — eerste inseminatie (dgn)	79	81	80	75
% koeien > 90 dgn	13.6	15.4	16.3
1.3 % drachtig na eerste inseminatie	50.0	53.5	52.1	60.0
1.4 % non-return na 56 dagen	51.0	55.3	55.8	68.0
1.5 aantal inseminatie per geïnsemineerde koe	1.78	1.92	1.77	1.50
% koeien > 3 inseminaties	13.6	17.9	14.3
Als voorbeeld is hierboven het primaire secundaire standaardoverzicht voor het deelgebied vruchtbaarhekl gegeven.
212 Tijdschrift voor	Diergeneeskunde	, Deel i i 7	, A f l e v e r 1	ing 7 . 1992

Bedrijfsbegeleiding vraagt om in-
formatie
Voor bedrijfsbegeleiding is het nodig dat
veehouders een goede dieradministatie
bijhouden. Dit kan onder andere met
behulp van een managementpro-
gramma. Uit zo\'n programma haalt de
veehouder diverse rapporten met
daarop resultaten van de afgelopen pe-
riode. Op melkveebedrijven worden
verschillende programma\'s gebruikt.
Resultaten worden in elk programma op
een andere wijze weergegeven. De bere-
kening van kengetallen is niet in ieder
programma gelijk. Dit maakt het voor
begeleiders moeilijker om snel aan te
kunnen geven of en waar er binnen het
bedrijf problemen zijn. Met behulp van
uniforme kengetaloverzichten, die in
alle managementprogramma\'s gelijk
zijn, kunnen bedrijfsbegeleiders de be-
drijfsresultaten beter en sneller beoorde-
len.

Op het melkveebedrijf is de gezondheid,
vruchtbaarheid en produktie van de
veestapel in hoge mate bepalend voor
het jaarlijks inkomen. De gemiddelde
schade van gezondheids- en vruchtbaar-
heidsstoornissen wordt berekend op ca.
ƒ 500,- per koe per jaar. Om inzicht te
krijgen in deze stoornissen en daarop te
kunnen bijsturen, zijn eenduidige kenge-
tallen nodig. Daarom is gestart met
uniformering van de diergebonden ken-
getallen. Afspraken over uniforme ken-
getaloverzichten voor de deelgebieden
vruchtbaarheid, uiergezondheid en
been- en klauwgezondheid zijn vastge-
steld. De uniformering van de onderde-
len produktie, ziekte, jongvee-opfok en
veevervanging vindt in een tweede fase
plaats.

Kengetallen samengevat in
standaardoverzichten
Om inzicht te verkrijgen in de onder-
linge samenhang van kengetallen en
mogelijk optredende afwijkingen, zijn
tevens afspraken gemaakt over de pre-
sentatie van kengetallen. Op deze uni-
forme kengetaloverzichten (standaard-
overzichten) staan kengetallen die op
bedrijfsniveau worden berekend. Hier-
bij is onderscheid gemaakt tussen pri-
maire en secundaire kengetallen (zie
tabel 1). Primaire kengetallen geven aan
of er sprake is van een probleem, bij-
voorbeeld % been/klauwproblemen bij

melkkoeien. Met behulp van het over-
zicht met secundaire kengetallen zoekt
de veehouder of begeleider naar de
mogelijke oorzaak van dit probleem. Zo
zijn de been- en klauwproblemen verder
uitgesplitst in kengetallen als % bevan-
genheid en % stinkpoot.

De standaardoverzichten zijn in ieder
managementprogramma gelijk. In
standaardoverzichten zijn de belang-
rijkste kengetallen op overzichtelijke
wijze weergegeven. Doordat slechts een
klein aantal kengetallen wordt vermeld,
vormen standaardoverzichten een goede
hulp bij bedrijfsbegeleiding. Een bege-
leider kan met behulp van een geringe
hoeveelheid informatie snel nagaan of er
problemen zijn. Na constatering van een
probleem op het bedrijf, kan de begelei-
der gebruik maken van individuele dier-
ma\'s nu reeds opleveren. Probleemdie-
ren zijn op te sporen waarna behande-
ling kan volgen.

Praktijkproef
Om de waarde van standaardoverzich-
ten te testen wordt een praktijkproef
gestart waaraan 150 melkveehouders
kunnen deelnemen. De veehouders krij-
gen subsidie voor het aanschaffen van
een managementprogramma. Na een
gewenningsperiode van ca. drie maan-
den, installeren de softwareleveranciers
op deze 150 bedrijven een aangepaste
versie van het managementprogramma.
In de aangepaste versie zijn een aantal
standaardoverzichten opgenomen.
De deelnemende melkveehouders wor-
den ingedeeld in proefgroepen, waaraan
ook dierenartsen en voorlichters kunnen
deelnemen. In de proefgroepen wordt
ingegaan op ervaringen die veehouders
en begeleiders hebben opgedaan met de
standaardovenichten. Hierbij krijgt
vooral het gebruik en het nut van
standaardoverzichten de nodige aan-
dacht.

Aan de hand van de opgedane ervarin-
gen met geüniformeerde kengetallen
vanuit de praktijkproef, vindt besluit-
vorming plaats over het uniformeren
van andere bedrijfsonderdelen zoals
grasland en voeding.

Uniforme rekenregels en overzichten in
managementprogramma\'s geven bege-
leiders de mogelijkheid om op efSciënte
wijze met bedrijfsinformatie om te gaan.
Uniformering is zowel voor gebruikers
als voor begeleiders van belang. De
komende maanden zal in dit tijdschrift
meer informatie over dit project worden

Dierenartsen begeleiden veehouders op
een steeds breder terrein. Voor een
goede begeleiding is veel kennis van het
bedrijf nodig. Het verzamelen van die
bedrijfsgegevens is niet altijd even ge-
makkelijk.

Veehouders met een computer en een
managementprogramma hebben wel
alle bedrijfsgegevens bij de hand. Echter,
voor veel dierenartsen valt het niet mee
om tijdens de bedrijfsbezoeken de beno-
digde gegevens uit de PC te krijgen en de
nodige analyses te maken.
Kuijer Computer Systemen BV signa-
leerde dit probleem en heeft naar een
passende oplossing gezocht.
De oplossing dat de gegevens vanuit de
managementsysteem in het door diverse
dierenartsen gebruikte VAMPP-pro-
gramma worden ingelezen zal nog ge-
ruime tijd op zich laten wachten. Deze
oplossing heeft tevens als nadeel dat de
vaardigheid van de dierenarts om bij de
veehouder ter plekke de juiste overzich-
ten uit het managementprogramma te
halen niet wordt vergroot. Juist deze
begeleiding is waardevol voor de vee-
houder en voor de dierenarts.
Kuijer Computer Systemen BV biedt nu
de dierenartsen de gelegenheid om zelf
over een VeKuSoft-UNIFORM pro-
gramma te beschikken en daarmee de
gegevens van klanten te kunnen analyse-
ren om de begeleiding te optimaliseren.
Elke veehouder met een VeKuSoft-
UNIFORM progranmia (meer dan
700) kan een backup-diskette aan de
dierenarts meegeven en deze kan de
gegevens nader analyseren.

Met dit programma kunnen uitgebreide
analyses gemaakt worden op het gebied
van de vruchtbaarheid de gezondheid
(uier, benen, klauwen, voedingsstoor-
nissen enz.), de produktie (BSK-ana-
lyse), enz. Juist deze zaken kunnen de
bedrijfsbegeleiding van de dierenarts
waardevoller maken voor zowel dieren-
arts als veehouder.

Het VeKuSoft-UNIFORM program-
ma, dat door het overgrote deel van de
melkmachine-industrie onder eigen na-
men wordt verkocht, is het manage-
mentprogramma dat bij het grootste
aantal veehouders op de computer
draait.

Subsidie tot f 2.500,- bij aanschaf van
VeKuSoft-UNIFORM
Vanwege het participeren van Kuijer
Computer Systemen BV in het project
van TAURUS genaamd PC-Project is in
de maanden april tot en met juli van dit
jaar een subsidie mogelijk op de aan-
schaf van een VeKuSoft-UNIFORM
managementprogramma van maximaal
ƒ 2.500,-. Dit geldt uiteraard alleen voor
veehouders die nog geen management-
systeem bezitten.

Het VeKuSoft-UNIFORM programma
werkt op gewone PC\'s met minimaal
MS-Dos 3.0 en een intern geheugen van
640 KB. Op de harde schijf moet
ongeveer 5Mb vrij beschikbaar zijn.
Er is tevens een netwerkversie (Novell)
beschikbaar.

Het schaduw-programma van VeKu-
Soft-UNIFORM kan door dierenartsen
tegen een jaarlijkse kleine vergoeding
verkregen worden. Daarmee wordt het
programma gelijktijdig met dat van de
veehouders up to date gehouden.
Voor meer informatie kan contact opge-
nomen worden met: Kuijer Computer
Systemen BV, Postbus 721, 9400 AS te
Assen, telefoon 05920-45881, fax
05920-44871.

Collega Van der Velden heeft in zijn
artikel over de behandeling van de
lebmaagdislocatie naar links (Tijdschr
Diergeneeskd 1991; 116: 445) met de
paramediane laparotomie, naar onze
mening wat te moeilijk voorgesteld.
Deze operatie wordt door veel Israëli-
sche praktici alleen uitgevoerd. Ook de
benodigde mankracht is beperkt.
De patiënt wordt neergelegd op de
rechter zijde met behulp van een lang
touw (1). Vervolgens worden de voor en
achterpoten gefixeerd met behulp van
twee kluisters, verbonden met een mus-
keten (afbeelding 1). Daarna wordt de
patiënt in rugligging gebracht met be-
hulp van tractor met een hefmachine
(afbeelding 2).

De operatieplaats wordt geschoren,
voorbereid en lokaal geanestheseerd. De
verdere uitvoering van de operatie is
eenvoudig en men kan op een kistje
zitten en breekt zijn rug niet.
Het is aan te raden het peritoneum op te
heffen met een gehaakte pincet voor het
insnijden om mogelijke perforatie van
de lebmaag te voorkomen.
Voordelen: Wanneer de \'bar-suture\'-
methode niet lukt omdat men de leb-
maag niet hoort, kan met direct door-

ECCEAMST is het European Consor-
tium for Continuing Education in Ad-
vanced Meat Science and Technology
opgericht in 1990 onder de vleugels van
het EG-programma COMETT. ECCE-
AMST is gericht op kennisoverdracht in
de vleessector tussen kenniscentra zoals
universiteiten en hogescholen en het
bedrijfsleven op Europese schaal. Dit
boek is het verslag van de eerste grote
activiteit van ECCEAMST. Een sympo-
sium in januari 1991 in Utrecht mede
georganiseerd door VVDO. De onderti-
tel van het symposium luidde: vooruit-
strevende technologie, produktkwaliteit
en consumentenacceptatie.
Het ambitieuze doel van symposium en
boek is om de belangrijkste uitdagingen,
mogelijkheden en verantwoordelijkhe-
den die de Europese vleesindustrie in de
komende tien jaar zal ontmoeten, te
beschrijven. Volgens het beproefde con-
gressysteem hield een eminent weten-
schapper een inleiding die vervolgens
door een opponent uit de onderzoeks-
wereld of bedrijfsleven werd becom-
mentarieerd. Doordat de top van het
Europese vleesonderzoek aanwezig was
is het ambitieuze doel uit de ondertitel
van het symposium gehaald. Van bio-
technologie tot milieu, on-line analyse in
de produktielijn tot consumentenper-
ceptie van vlees en de ethiek van de
vleesproduktie. Dit alles komt aan de
orde in het verslag van dit congres. Het
boek is overzichtelijk en biedt een ieder
die niet in staat was het symposium bij te
wonen de gelegenheid om in kort bestek
een goed overzicht te krijgen van de
moderne ontwikkelingen in de vlees-
kennis en wat ons te wachten staat in de
komende jaren. Door de plezierige uit-
voering en de heldere druk is het een
goed leesbaar boek geworden dat door
de zeer uiteenlopende onderwerpen-
keuze voor elk wat wils bevat.

Destructie van mastocytomen
□oor gedeioniseerd water
Grier RL, DiGuarda G, Schaffer CB,
Pedrosa B, Myers R, Merkely DF, and
Thouvenelle M. Mast cell tumor de-
struction by deionised water. Am J Vet
Res 1990; 51: 1116-20.
Mastocytomen komen frequent voor bij
de hond en de kat. Lokaal recidief na
chirurgische verwijdering is niet onge-
woon (30-40%). Bij onderzoek van ver-
schillende tumor cellijnen bleek alleen
de mastocytoom cellijn gevoelig voor
hypotone vloeistof: er trad een sterke
celdood op. Gesteund door deze waar-
neming werd een prospectieve klinische
studie opgezet waarbij honden en katten
met mastocytomen werden behandeld,
hetzij met chirurgie alleen of met chirur-
gie gevolgd door lokale injecties met
gedeïoniseerd water. De infusie van het
water geschiedde via een naald in het
wondgebied en ruim er omheen. De
eerste injectie werd gegeven binnen 2
weken na de operatie en deze werden
daarna met tussenpozen van 2-3 weken
nog tweemaal herhaald. Deze behande-
ling werd gegeven onder zware sedering
of anesthesie.

Bij de kat zijn de resultaten opvallend:
na injectie bleek geen van de 16 incom-
pleet verwijderde mastocytomen gereci-
diveerd te zijn. Bij de hond waren de
meeste mastocytomen niet compleet
verwijderd. Het was daarom niet ver-
wonderlijk dat na chirurgie alleen veel
lokaal recidief optrad (stadium I Vio,
stadium II \'*/4, stadium III Na
injecties met hypotoon water werden
significant minder lokale recidieven ge-
vonden (stadium I \'/i5, stadium II \'/z?,
stadium III ^/ig). Het was enigszins
verwonderlijk dat slechts bij twee hon-
den lokale bijverschijnselen optraden,
vermoedelijk veroorzaakt door het vrij-
komen van de heparine uit de degranu-
lerende mastocytoomcellen.
Deze studie is gebaseerd op tumoren van
verschillende grootte en uitbreiding (kli-
nisch stadium) en verschillende differen-
tiatiegraad. De samenwerking met de
patholoog is zeer belangrijk voor het
bepalen van de differentiatiegraad van
de tumor en de radicaliteit van de
operatie.

De resultaten zijn veelbelovend maar
dienen bevestigd te worden via een
wetenschappelijk beter opgezette studie
waarbij de kans op selectie zoveel moge-
lijk wordt vermeden.

Hier ligt inderdaad zoals elders aangege-
ven (E. Gruys, Dier en Arts 1991: 170)
een uitdaging voor de praktici. Echter
dan wel via een dubbelblinde studie
waarbij nauwkeurig klinisch stadium,
differentiatiegraad en operatietechniek
zijn verdisconteerd. Er wordt momen-
teel nagegaan of een dergelijke studie in
Europees verband kan worden georga-

Vielitz E, Conrad C, Voss M, von Bülow
V, Dorn P, Backmeier J und Löhren U.
Impfungen gegen die infektiöse Anämie
des Geflügels (CAA) - Ergebnisse von
Feldversuchen. Dtsch tierärztl Wschr
1991; 98: 144-7.

Vanaf najaar 1986 tot zomer 1990
werden met drie proefvaccincharges 85
slachtkuikenouderdierkoppels (totaal
3,1 miljoen dieren) en 293.000 fokdie-
ren van het slachttype en 171.000 van
het legtype geënt. De eenmalige enting
werd tussen de 13e en 19e levensweek
via het drinkwater zonder problemen
uitgevoerd.

Twee ouderdierkoppels kregen ondanks
de enting bij het begin van de produktie
nog nakomelingen met de ziektever-
schijnselen van CAA. Deze koppels
waren respectievelijk in de 17e en 19e
levensweek geënt. De nakomelingen
van alle overige koppels kregen geen
CAA.

Het koppel, dat in de 17e week was
geënt, vertoonde een sterk vertraagde
immuniteitsopbouw. Blijkbaar was de
enting — door onbekende omstandighe-
den — slecht aangeslagen. Van het
koppel, dat in de 19e levensweek was
geënt, was in de 22e levensweek van de
onderzochte serummonsters slechts een
kwart CAA-positief.
Om zeker te zijn dat de enting goed
aanslaat, is het advies om tussen de 13 en
15 levensweken te enten.
Een bloedonderzoek vóór de geplande
enting werd in de loop van de tijd
ingevoerd.

Hierbij bleek, dat slechts 58% van de
onderzochte koppels tegen CAA geënt
moest worden. De overige koppels had-
den al een natuuriijke in fectie doorge-
maakt en behoefden dus niet voor CAA
geënt te worden!

Preventie van door voedingsmid-
delen overgebrachte listeriose
Kund BM. The prevention of foodbome
listeriosis. Brit Fd J 1990; 92: 13-22.

In dit artikel wordt listeriose uitvoerig
besproken, grotendeels met de nadruk
op de beheersing van Listeria monocyto-
genes in voedingsmiddelen. Bij kwets-
bare groepen mensen (zwangere vrou-
wen en hun foetussen, pasgeboren
kinderen en immuun gecompromit-
teerde volwassenen en bejaarden) kan
infectie leiden tot ernstige aandoeningen
(zoals septicemie, meningo-encephalitis,
conjunctivitis, gastro-intestinale symp-
tomen en doodgeboren kinderen). Bij
veehouders en dierenartsen (en slacht-
huispersoneel; ref.) kan de bacterie
huidknobbels veroorzaken na direct
contact met besmette dieriijke weefsels.
De auteur beschrijft enkele door voe-
dingsmiddelen (zoals koolsla, melk,
zachte kaas, ongekookte \'hot dogs\', on-
voldoende verhitte kip en \'frankfurters\')
overgebrachte gevallen van listeriose. L.
monocytogenes kan lange tijd in het
milieu overleven en kan worden aange-
troffen in Éaeces van gezonde mensen en
dieren, in rioolslib en afvalwater, in
rivieren, kanalen en meren, in slecht
kuilvoer en op via mest gecontami-
neerde groenten. Rauwe vleesprodukten
en bepaalde soorten zachte kaas en pâté
kunnen zijn besmet met grote aantallen
L. monocytogenes.

De warmte-resistentie van L. monocyto-
genes lijkt niet groter te zijn dan die van
andere door voedsel overgebrachte niet-
sporevormende pathogene bacteriën.
Bepaalde componenten in het voedsel
kunnen de bacterie echter beschermen
tegen het letale effect van een warmtebe-
handeling.

Er worden combinaties van verduurza-
mingsmethoden onderzocht om de
overlevingskans en de vermeerdering
van L. monocytogenes in voedingsmid-
delen te minimaliseren. In de zuivelin-
dustrie is aangetoond, dat L monocyto-
genes aanmerkelijk minder frequent
wordt aangetroffen na een rigoureuze
toepassing van hygiënische maatregelen.
Mede gelet op de adviezen van een
WHO-werkgroep (1988) zijn in ver-
schillende landen beleidsmaatregelen
geformuleerd met betrekking tot voe-
dingsmiddelen die met L. monocytoge-
nes zijn gecontamineerd.

Op 16 maart 1992 betrok Upjohn-
Nederland een geheel nieuw kantoorge-
bouw aan de Rubensstraat 167 in Ede.

Het pand is gelegen op ± 500 meter van
de afslag Ede/Wageningen van de A12
Utrecht-Arnhem. De postbus-, telefoon-
en faxnummers bleven ongewijzigd.

In het nieuwe pand in Ede heeft onder
andere dierenarts A. Kamphuis zijn
kantoor. Hij is verantwoordelijk voor de
verstrekking van wetenschappelijke in-
formatie en diergeneeskundige service.
Daarnaast onderhoudt hij contacten
met insdtuten, universiteiten, laborato-
ria en andere instellingen.
De verkoopafdeling en orderverwerking
zijn eveneens in het nieuwe kantoorge-
bouw te Ede gevestigd. Deze afdeling
staat onder leiding van de heer T. Spaan.
Registratie, distributie, verkooptraining
en administratie voor de hele Benelux
zijn ondergebracht in de vestiging in
Puurs, België.

The Upjohn Company is een internatio-
nale, op onderzoek gerichte producent
van humane geneesmiddelen, dierge-
neesmiddelen, land- en tuinbouwzaden
en chemische specialiteiten. Vanuit het
hoofdkantoor in Kalamazoo Michigan
(USA), houdt het bedrijf zich al meer
dan een eeuw bezig met verbetering van
de gezondheid en voeding van mens en
dier.

Apharmo brengt haar produkt oogdrup-
pels-A thans uit onder de naam Atro-
drops. Deze nieuwe naam geeft duidelij-
ker weer dat het produkt atropine bevat
en geen vitamine A.

— Atrodrops hechten zich aan het oog-
oppervlak zodat deze niet recht-
streeks via de traanbuizen worden
afgevoerd.

— Hierdoor is de effectiviteit van de
druppel hoger en zal het dier minder
spee^elen.

— Het preparaat wordt, naast toepas-
sing als pupilverdwijder, in toene-
mende mate ingezet tegen pijn tenge-
volge van spasmen van de ciliair-
musculatuur.

The 8th Scientific Meeting of the Euro-
pean Embryo Transfer Association
(AETE) will be held at the \'Ecole
Normale Superieure de Lyon\' (France)
on the 11th & 12th September 1992.

Tentative Programme:
—Plenary lectures on following topics:
Immunomodulation of superovulatory
response;

Live demonstration of nucleo transfer.
—A round table on \'Utrasonography in
Embryo Transfer practice\'.
—Three sessions of short oral communi-
cations.

The AETE, whose President is Michel
Thibier, counts approcimately 250
members from Western and Eastern
European Countries (20); this does not
include the associated members from
Africa, Asia or America.

The aim of the Association is to give
every one (researcher, teacher, practi-
tioner) an opportunity to present his
own experiences and to exchange infor-
mation.

To be registered as a member of AETE
or to attend the next meeting, please
contact the Secretary Office: Madame
M. J. Savaton, Secréteriaat AETE,
INRA-Physio Repro, 37380 Nouzilly,
France, tel. (33) 47.42.79.18, fax (33)
47.42.77.43; or: drs. J. A. H. van Lie-
shout, KI Zuid-Nederland, St. Janstraat
24, 5507 ND Veldhoven, Nederiand,
tel. 04905-2444, fax. 04905-2768.

Papers submitted for consideration for
presentation should consist of a half-to
one page summary. Additional diskettes
(5\'/4 of 31/2") in World- or ASCII
format are appreciated.

Research studies and clinical techniques
relevant to small animal or equine den-
tistry are invited. Papers that describe
techniques without reporting results will
not be accepted.

Please send your summary page to:
Univ. Prof. Dr. Kari Zetner, Linke
Bahngasse 11, A 1030 Wien, Austra.
Fax. (0222) 7129700.

Van harmonisatie naar unificatie
Beperking van nederlandse rege-
lingsbevqegdheden door eeg-
HARMONISATIE richtlijnen üp
veterinair terrein
R. A. M. Montessori, vakgroep VVvDO
(december 1991) SR/%/92: 51 pp.

De ontwikkeling van een gemeenschap-
pelijke/interne markt in de EEG wordt
onder meer bemoeilijkt door verschillen
tussen de wettelijke bepalingen van de
diverse Lid-Staten van de gemeenschap.
Op veterinair terrein geven deze ver-
schillen bijvoorbeeld aanleiding tot tijd-
rovende en kostbare keuringen van vee
en vlees aan de grenzen.
Voor zover de diverse nationale regelin-
gen de werking van de gemeenschappe-
lijke/interne markt belemmeren, tracht
de gemeenschap deze regeling te harmo-
niseren. Voor deze harmonisatie wordt
in de regel de zogenaamde \'richtlijn\'
gehanteerd. De Lid-Staten zijn verplicht
de bepalingen hiervan in nationale wet-
telijke voorschriften om te zetten. De
wijze waarop zij dit doen, is aan hen,
maar de Commissie EG ziet wel toe op
een correcte uitvoering.
Er kunnen verschillende typen harmoni-
satie worden onderscheiden. Het meest
verstrekkende type is de complete, totale
harmonisatie. Het kenmerk hiervan is
dat de te harmoniseren materie op ge-
meenschapsniveau uitputtend geregeld
wordt en dat de communautaire normen
niet alleen gelden voor het intracommu-
nautaire, maar ook voor het nationale
(handels)verkeer. In dat geval is er van
een nationale regelingsbevoegdheid op
het desbetreffende gebied, nauwelijks
sprake meer.

In veterinaire harmonisatierichdijnen
betreffende het handelsverkeer in dieren
en dierlijke produkten, wordt de com-
plete, totale harmonisatiemethode meer
en meer toegepast. Er wordt daarbij een
eenvormig systeem gehanteerd. Op
EEG-niveau worden uniforme normen
gesteld voor de keuring van te verhande-
len vee en vlees.

De Lid-Staat van verzending geeft een
certificaat af, waarin verklaard wordt
dat de goederen aan de communautaire
normen voldoen. De Lid-Staat van ont-
vangst dient te vertrouwen op de uitge-
voerde keuring en volstaat met de con-
trole van het certificaat.
Geconcludeerd kan worden dat de Ne-
derlandse overheid belangrijke rege-
lingsbevoegdheden inzake de handel in
dieren en vlees aan de gemeenschap
heeft afgestaan. Daarbij moet echter wel
worden aangetekend, dat communau-
taire besluitvormingsprocedures in de-
zen, ruimte laten voor een tamelijk grote
inbreng van de betrokken nationale
instanties. Dit neemt echter niet weg dat
een, uit oogpunt van de economie en de
volksgezondheid, vrij belangrijk terrein
van regelgeving, onttrokken is aan de
nationale parlementaire controle. Dit
gemis wordt (nog) niet gecompenseerd
door een beslissende inbreng van het
Europese Parlement.

Fotokopléen van studentenreferaten
kunnen worden besteld vla het redactie-
secretariaat (tel. 030-510111). De
kosten [inclusief portokosten) bedragen
(afhankelijk van de omvang per referaat):

□e rol van a-pathogenen in de be-
scherming van de uier tegen in-
fectie met pathogenen

E. R. Deckers, vakgroep Bedrijfsdierge-
neeskunde en Voortplanting
(november 1991) SR/91/92: 47 pp.

De benamingen \'apathogenen\' en \'pa-
thogenen\' kunnen aanleiding geven tot
verwarring, aangezien er een grote vari-
atie bestaat aan pathogeniteit binnen de
twee groepen. Dat wil zeggen dat
\'apathogenen\' niet strict apathogeen zijn
en dat infectie met pathogenen niet altijd
hoeft te leiden tot een klinische mastitis
(Rainard et al, 1982). Daarom is de
benaming \'minor pathogen\' resp. \'major
pathogen\' waarschijnlijk beter op zijn
plaats.

De minor pathogens kunnen in de vol-
gende groepen worden onderscheiden,
te weten (Timms et al, 1987):

De geraadpleegde literatuur beperkt
zich, met betrekking tot CNS, voorna-
melijk tot S. epidermidis en S. xylosus.
De major pathogens laten zich onder-
scheiden in omgevings major pathogens
{Exoli, Str. uberis en Str. dysgalactiae)
en besmettelijke major pathogens
{S.aureus en Str agalactiae) (Linde et
al, 1980).

Het werkingsmechanisme volgens
welke de minor pathogens de uier zou-
den kunnen beschermen tegen een infec-
tie met major pathogens is niet, zoals tot
nog toe beweerd is, uitsluitend een
geïnduceerde kwantitatieve cellulaire
reactie (Honkanen-Buzalski et al 1986).
Onderzoek heeft aangetoond dat een
verhoging van de cellulaire en humorale
immuniteit in de uier van de gastheer
wel eens de weg zouden kunnen zijn
volgens welke de minor pathogens een
restrictie van invasie van major patho-
gens geven (Sordillo er ai 1989; 1988).
Daarnaast zou competitieve groei en
antagonisme een rol kunnen spelen,
hoewel dit nooit bewezen is.
De studies met betrekking tot de relatie
minor - major pathogens zijn te onder-
scheiden in \'experimentele infecties\' en
\'praktijk onderzoeken\'. Uit deze studies
blijkt dat infectie van een kwartier met
zowel de CNS als C. bovis een signifi-
cant verminderde gevoeligheid geeft
voor infectie met major pathogens (Pou-
trel et al 1980; Brooks et al 1984b;
Pankeye/a/, 1985; Rainard erat 1988).
Terwijl experimentele infectie van een
kwartier met C. bovis de gevoeligheid
voor Str. agalactiae significant verhoogt
(Pankey et al 1985), wordt er bij een
natuurlijke kolonisatie van een kwartier
met C. bovis een significante afname van
de gevoeligheid voor dezelfde major
pathogen vastgesteld (Rainard et Pou-
trel, 1988).

Over het algemeen kan geconcludeerd
worden dat wanneer een uier gekoloni-
seerd is met minor pathogens dit de
gevoeligheid van het dier voor infectie
met major pathogens duidelijk vermin-
dert. Dit heeft zijn consequenties voor
de huidige mastitis controle maatregelen
zoals tepeldesinfectie en droogzetten
met antibiotica. Deze maatregelen lei-
den tot een verminderde prevalentie van
minor pathogens en kan daardoor leiden
tot een verhoogde incidentie van klini-
sche mastitis (Grommers, 1988).

Inleiding
Gedurende het tweede en derde kwar-
taal van 1991 is door de Veterinaire
Inspectie van de Volksgezondheid in
samenwerking met de Inspectie Ge-
zondheidsbescherming onderzoek ver-
richt naar de mate waarin en de wijze
waarop tijdens de leegstandperiode rei-
niging en ontsmetting wordt toegepast in
slachtkuikcnbedrijven
Het onderzoek is uitgevoerd om in het
kader van de Salmonella (enteritidis)-
problematiek een indruk te verkrijgen
van de bedrijfshygiëne binnen de ge-
noemde sector. Daarbij is gelet op die
aspecten, die voor wat betreft het terug-
dringen van de Salmonella-\\nieci\\eér\\ik,
met name van belang worden geacht.
Tijdens het onderzoek werden bij 59
bezochte bedrijven algemene gegevens
met betrekking tot de bedrijfsvoering
genoteerd. Voorts vond een visuele be-
oordeling plaats van de bedrijven als
geheel en van de aanwezige pluimvee-
hokken in het bijzonder. Tevens werden
bij het merendeel van de bedrijven (54)
per hok met Rodac-plaatjes 15 afdruk-
ken genomen van diverse objecten en
oppervlakken ter bepaling van de ge-
middelde hygiënescore. Deze bemonste-
ring vond plaats als tijdens de leegstand-
periodes de hokken waren gereinigd en
ontsmet. Daarnaast vond bij een beperkt
aantal bedrijven bemonstering plaats als
de hokken alleen waren gereinigd of in
het geheel geen reiniging en ontsmetting
was uitgevoerd.

Resultaten
Op grond van de bedrijfsbezoeken kan
worden gesteld dat van de bemonsterde
hokken (106) het merendeel (87) tijdens
de leegstandperiode werd gereinigd en
ontsmet. Goede gemiddelde hygiëne-
scores werden verkregen met Formaline
als ontsmettingsmiddel (tabel 1). Voorts
bleken de beste resulaten te zijn behaald
wanneer de reiniging en ontsmetting
was uitbesteed aan daarin gespeciali-
seerde bedrijven.

Voor wat betreft de reiniging en ont-
smetting van diverse objecten/opper-
vlakken in de hokken en de voorporta-
len bleken de vloeren, ventilatoren en
handgereedschappen zoals emmers en
schoppen in het algemeen relatief slecht
te scoren.

Bij 21 van de 59 bezochte bedrijven
werden geen ontsmettingsbakken per
hok aangetroffen. De verversingsfre-
quentie van de ontsmettingsvloeistoffen
bij de bedrijven waar wel ontsmettings-
bakken werden aangetroffen, varieerde
van lx per dag tot lx per zes weken
(tabel 2).

Bij 26 bedrijven werden geen handen-
wasgelegenheden aangetroffen in de
voorportalen van de hokken. Voorts
bleek op 16 bedrijven het wisselen van
kleding en schoeisel voordat de hokken
konden worden betreden, door de
pluimveehouder niet verplicht te zijn
gesteld.

Bij een opvallend groot aantal bedrijven
(22) werden naast slachtpluimvee ook
andere landbouwhuisdieren gehouden
(tabel 3).

Conclusies
Op basis van de bevindingen mag wor-
den geconcludeerd dat er bedrijfshygië-
nisch gezien een aantal knelpunten zijn
geconstateerd die de aanpak van de
Sa/mo/ie/Zfl-problematiek in het alge-
meen én het terugdringen van de Salmo-
Me//a-infectiedruk in de slachtkuikensec-
tor in het bijzonder, bemoeilijken.
Een daadwerkelijke vermindering van
de 5a/wo/ie//fl-infectiedruk is te bewerk-
stelligen indien de pluimveehouders na-
drukkelijk(er) dan voorheen worden
geattendeerd op de wijze waarop en de
omstandigheden waaronder, reiniging
en ontsmetting dient plaats te vinden.
Voorts dienen de pluimveehouders te
worden doordrongen van de noodzaak
van de aanwezigheid van ontsmettings-
bakken per hok, het tijdig verversen van
de ontsmettingsvloestof alsmede het
wisselen van kleding en schoeisel en het
wassen van de handen voordat een hok
wordt betreden.

Intensievere vooriichting aan de pluim-
veehouders ten aanzien van deze essen-
tiële aspecten, door middel van bedrijfs-

Tabel 1. Reiniging en ontsmetting in relatie tot gemiddelde hygiëne score per hok

Gem. hygiëne	Aantal		R&O		R	0	Geen
score hok	hokken						R&O
		Aantal	Formaline	f 100%
		(n)	(0	/n
0-0.9	17	17	17	100	0	0	0
1-1.9	43	39	32	82	2	0	2
2-2.9	31	23	14	61	7	0	1
3-3.9	14	8	4	50	4	0	2
4-4.9	1	0	0	~	1	0	0
Totaal	105	87	67	-	14	0	5
Tabel 2. Verversingsfrequentie ontsmettingsvloeistoffen
Ontsmettings-	Aantal		Verversingsfrequentie
middel/	bedrijven
werkzame stof
		per dag	3x per	2x per	lx per	lx per 2	lx per 5
			week	week	week	weken	weken
Chlooramide	23		2		12	1
Natrium	2				1
hydroxide
Chloor	5		1		2
Formaline	2					1
Quat	1
Quat Formaline	1
Onbekend mid-	4				1		1
del
Totaal	38		3	12	16	2	1

bezoeken vanuit de sector pluimvee-
houderij, wordt in dat kader als
belangrijk instrument gezien teneinde
tot een oplossing van de gesignaleerde
knelpunten te komen.

N.B. Het naar aanleiding van het onder-
zoek opgestelde rapport kan, voor zover
voorradig, worden opgevraagd bij de
Veterinaire Hoofdinspectie van de
Volksgezondheid, Postbus 5406, 2280
HK Rijswijk, tel. 070-3406995.

Het Permanent Veterinair Comité -
Diergezondheid vergadert maandelijks
in Brussel. Dit comité geeft op basis van
bestaande EG-richtlijnen bindende ad-
viezen over de daaraan gerelateerde
uitvoerende maatregelen. Van Neder-
landse zijde wordt door de Veterinaire
Dienst deelgenomen aan de vergaderin-
gen van dit Comité.
Tijdens de vergadering van januari jl. is
het Comité overeengekomen, dat inen-
ting tegen voor de Gemeenschap exoti-
sche dierziekten op verzoek van derde
landen niet meer op EG-grondgebied
plaats mag vinden. Derhalve kan binnen
de Gemeenschap ten behoeve van de
export niet meer worden ingeënt tegen
bijvoorbeeld mond- en klauwzeer.

Teneinde tegemoet te komen aan de
wensen van bepaalde derde landen is in
de verklaring opgenomen, dat dergelijke
inentingen alleen mogen plaatsvinden
aan boord van schepen zodra deze zich
buiten de territoriale wateren bevinden.
Dergelijke ingeënte dieren mogen uiter-
aard niet terugkeren naar het grondge-
bied van de Gemeenschap.
In het algemeen zal het wenselijk zijn de
autoriteiten van het ontvangende derde
land te waarschuwen over de mogelijk
onvoldoende bescherming van een der-
gelijke inenting.

In Nederland kwam in de periode van
17 februari t/m 23 februari 1992 het
volgende geval van besmettelijke dier-
ziekten, waarvan aangifte verplicht is,
voor:

(Uitg. Kluwer Academic Publishers-Bo-
ston/Dordrecht/London 1991 ISBN 0-
7462-0123-0)

Dit boek is geschreven voor studenten
en laboratoriummedewerkers om hun
kennis op het gebied van de immuno-
chemie te verrijken. In het eerste deel
worden de grondbeginselen van de the-
orie en de daarmee samenhangende
praktische toepassingen van de alge-
mene immunologie uitvoerig behan-
deld.

In het tweede deel komen het gebruik
van voornamelijk de ELISA\'s (waaron-
der de zogenaamde genprobes) aan bod,
in de landbouw namelijk in de veeteelt
en de plantenteelt, alsmede in de agrari-
sche industrie waaronder de zuivelindu-
strie en de vleessector. Ook het gebruik

van de immunochemische detectie me-
thoden in het milieu komen aan de orde.
In het veeteeltkundige deel wordt de
meeste aandacht besteed aan de aspec-
ten van het vaststellen van de afstam-
ming en het bepalen van hormonale
bloedspiegels in verband met de groei en
vruchtbaarheid. Veterinaire diagnostica
welke op basis van de immunochemie
werken worden beperkt besproken. De
vaststelling van brucellosis bij het rund
komt daarbij relatief ruim aan de orde.
Een breed toepassingsgebied is de plan-
tenteeltsector. Ook daar gaat het om
identificatie, fysiologische processen en
ziekten. Er worden voorbeelden gege-
ven in de vorm van uitvoerige methodie-
ken beschrijvingen hoe je bijvoorbeeld
Corynebacterium in aardappels kunt
aantonen.

In de zuivelindustrie gaat het om kwali-
teitscontrole in de brede zin van het
woord. Van het vaststellen van bacte-
riële verontreinigingen in melk tot aan
het controleren van de zuiverheid van de
entcultures in de kaasmakerij toe.
Bij het gebruik in de vleessector hebben
we te maken met zaken als: residuen van
geneesmiddelen, hormonen etc., soort-
specificiteit en natuuriijk bederf door
diverse agentia. Hier treft men eveneens
uitgebreide \'kookrecepten\' aan bijvoor-
beeld hoe je het enterotoxin A van
stafylokokken kunt aantonen.
Milieuverontreiniging zowel van water
als van de bodem zijn het onderwerp
van het laatste deel met relatief veel
verwijzingen naar Nederlandse litera-
tuur.

Per onderdeel zijn de gerefereerde boe-
ken en wetenschappelijke artikelen
overzichtelijk gerangschikt.
Zoals niet anders verwacht kan worden
gaat het niet om de meest recente
literatuur; tot aan 1988 toe.
Mede door de uitgebreide inleiding over
de theorie van de afweerproblematiek
en de detaillering van bepaalde metho-
dieken is dit een zeer nuttig boek vooral
voor laboratoriummedewerkers maar
zeker ook voor studenten.
Het is zeer toegankelijk en brengt de
lezer goed op de hoogte van wat er zoal
mogelijk is met deze technieken op
zoveel uiteenlopende gebieden. On-
danks het feit dat de specifieke veteri-
naire toepassingen mondjesmaat behan-
deld worden zal het ook niet misstaan in
de boekenkast van de prakticus.

Op I december 1991 overleed op de zeer hoge
leeftijd van bijna 94 jaar onze collega Bert Louis
Leopold

Collega Leopold werd op 19 december 1897
geboren in de stad Groningen, waar hij vlot de
lagere school en de HBS doorliep. In 1901 richtte
zijn vader, een groot liefhebber van paarden, de
\'Onderlinge Maatschap-
pij tot Verzekering van
Paarden en Rundvee\'
op. Deze verzekering
stond algemeen bekend
als de \'Maatschappij
Groningen\'.

De verzekeringsmaat-
schappij ontwikkelde
zich voorspoedig en dat
was dan ook één van de
redenen waarom Bert
Louis Leopold in 1914
diergeneeskunde ging
studeren Het was de be-
doeling dat hij later zijn
vader zou kunnen op-
volgen Deze studiekeus
had niet zijn volledige
instemming, want hij
had een grote liefde voor
de muziek en voor de
Nederlandse Letteren
Maar in die tijd speelde
de wens van de ouders
vaak een grotere rol dan
thans.

Leopold heeft intensief aan het studentenleven
deelgenomen, maar hij heeft ook een grote
belangstelling voor de diergeneeskunde gekre-
gen

In 1920 leerde hij zijn latere vrouw Geeske
Leopold kennen, waarna Bert zijn studie voortva-
rend beëindigde.

Bert en Geeske trouwden in 1925. De \'Maat-
schappij Groningen\' was inmiddels naar Utrecht
verplaatst, zodat het jonge paar in Utrecht kon
blijven wonen In 1926 werd hun zoon geboren
en in 1929 hun dochter. Er zijn thans vier
kleinkinderen

Tot zover iets over de levensloop van collega
Leopold Nu iets over de mens en dierenarts
Leopold Hij is dus zijn hele leven directeur van
een veeverzekeringsmaatschappij geweest En zo
kenden de meeste dierenartsen hem Natuurlijk
onderhield hij goede contacten met de klinieken
op onze Faculteit Velen zullen zich collega
Leopold herinneren Hij reed keurig rechtop op
een hoge fiets en was alti/d correct gekleed Ook
in de omgang ivoj hij altijd een heer. Hij had een
stem, die uit duizenden was te herkennen en hij
sprak met een zekere deftigheid
Vele praktici zullen goe^ herinneringen hebben
aan de praktijkbezoeken die Leopold soms
bracht Wanneer Leopold dat nodig achtte kwam
hij met één van de klinische hoogleraren de
patiënt bezoeken Dergelijke contacten verliepen
in het algemeen uiterst plezierig.
Na het inwerken van zijn opvolger ging Leopold
in 1962 met pensioen Leopold was echter nog
niet aan rusten toe en hij was er zeer mee
ingenomen dat professor Numans hem in 1965
vroeg om de zorg op zich te nemen van de
Diergeneeskundige Afdeling van het Universi-
teitsmuseum. Aan deze voor hem nieuwe taak
zou hij zich in de komende 18 jaar met hart en
ziel gaan wijden In het bijzonder de grote
collectie veterinaire instrumenten had hierbij zijn
grote belangstelling. Hij heeft ruim 1100 instru-
menten beschreven en in een classificatie onder-
gebracht Over elk instrument werden zoveel
mogelijk gegevens (zoals vervaardiger, datering,
gebruiksdoel, varianten en verwijzingen naar de
literatuur) bijeengebracht Het door hem ver-
richte werk is van blijvende waarde. Op basis van
de door hem verzamelde gegevens kunnen in de
toekomst tentoonstellingen en publikaties wor-
den verzorgd In Van Gfldestein naar Uithof, dL
2, p. 506 e. V. is van zijn hand een beschrijving van
het museum opgenomen
Uit erkentelijkheid voor zijn belangeloze inspan-
ningen werd hem op zijn tachtigste verjaardag de
universiteitspenning in brons toegekend
Ook nadien zette hij zijn werkzaamheden voort,
vanaf 1979 tezamen met prof. Numans, die na
zijn emeritaat conservator buiten bezwaar werd
Samen hebben zij de verhuizing van het museum
van Biltstraat 172 naar het nieuwe hoofdgebouw
in de Uithof voorbereid en de complexe inboedel
in de nieuwe behuizing geordend
Op 1 april 1983, bij het aantreden van M. Moons
als nieuwe conservator, heeft Leopold, wéér
tezamen met Numans, van zijn museum afscheid
genomen Bij die gelegenheid ontving hij de
facultaire legpenning \'voor de sinds 1965 aan de
faculteit bewezen diensten\' (Faculteitsnieuws,
mei 1983).

Door de gezamenlijke huisvesting van museum
en bibliotheek waren er nauwe contacten met de
medewerkers van de bibliotheek. Zij zullen een
goede herinnering behouden aan de stoere,
evenwichtige en steeds opgewekte Leopold die
met het klimmen zijner jaren steeds meer respect
afdwong.

Hoewel hij lang zeer vitaal is gebleven, ging op
den duur het autorijden en het fietsen niet meer
Zo nu en dan haalde één onzer hem op voor een
bezoek aan zijn jaargenoot professor Van der
Kaay. Beide heren konden het goed met elkaar
vinden en met veel enthousiasme werden dan
oude herinneringen opgehaald
De laatste jaren werd Leopold moeilijker ter been
en daarom verhuisde hij met zijn echtgenote in
1991 naar een verzorgingsflat in Voorschoten

Collega Leopold heeft hiervan maar kort kunnen
genieten. Een ernstige val veroorzaakte botbreu-
ken die een langdurige verpleging in het zieken-
huis noodzakelijk maakten Hoewel hij de laatste
maanden thuis kon worden verpleegd, volgde
geen echt herstel Een inwendige bloeding
maakte een einde aan een lang en welbesteed
leven

Een dezer dagen heeft u het Diergeneeskundig
Jaarboek 1992 ontvangen. Helaas is door een
misverstand op de drukkerij een aantal namen en
gegevens van dierenartsen niet opgenomen in de
lijst van afgestudeerde dierenartsen (p. 203 e.v.).
De Redactie van het Diergeneeskundig Jaar-
boek betreurt dit ten zeerste en biedt de gebrui-
kers van het Diergeneeskundig Jaarboek hier-
voor haar excuses aan.

Voorin deze aflevering van het Tijdschrift treft u
een losbladig erratum aan, waarin de ontbre-
kende namen en gegevens worden genoemd. De
Redactie verzoekt u deze bladzijde in uw Jaar-
boek te plakken.

De Adviesraad Automatisering van de Groep
Geneeskunde Gezelschapsdieren analyseert in
opdracht van het GGG-bestuur de situatie op het
gebied van de veterinaire automatisering met
betrekking tot de gezelschapsdierenpraktijk.
Inmiddels heeft de Adviesraad Aut. het 2e deel
van haar werkzaamheden afgerond, nl. een
vergelijkend overzicht van programma-moge-
lijkheden, prijzen etc. van software en hardware.
Dit verslag is op de vergadering van de GGG op
woensdag 26 febuari jl. aan de aanwezige leden
gepresenteerd.

Belangstellenden kunnen dit vergelijkende over-
zicht bij de secretaris van de GGG, collega S.
Kleinjan te Utrecht aanvragen. Tevens zijn er
nog exemplaren beschikbaar van het verslag van
het eerste deel van de werkzaamheden van de
Adviesraad Aut., te weten een algemeen inventa-
riserend verslag van de mogelijkheden en valkui-
len op gebied van praktijkautomatisering en een
ruwe schets van de marktsituatie dd. december

1 Drs. H. A. Beijer, secr. Adviesraad Automatisering, Groep Genees-
kunde Gezelschapsdieren.

Eén van onze meest markante collega \'s is gestor-
ven De crematie heeft op 5 december 1991 in
besloten kring plaatsgevonden
Ons medeleven gaan uit naar mevrouw Leopold
en naar zijn kinderen en kleinkinderen
Dat hij ruste in vrede. a wagenaar

Betreft: Publikatie betreffende de tarieven
voor de consultatieve praktijk, 1992: Tarieven
voor werkzaamheden in asiels 1992 (pagina
19)

In onze publikatie betreffende de tarieven voor
de consultatieve praktijk hebben wij de tarieven
betreffende de werkzaamheden in asiels voor
1992 gelijk gehouden aan die van 1991, met dien
verstande dat de dierenarts per 1 januari 1992
BTW-plichtig is geworden.

Dit laatste betekent dat de tarieven van de
dierenartsen wat betreft de verrichtingen met
18.5% verhoogd worden en tarieven voor afgifte
van diergeneesmiddelen met 6%.

Omdat de in publikatie van 1 januari 1992
genoemde tarieven voor werkzaamheden in
asiels zowel bij asiels als bij de dierenartsen
misverstanden blijken te veroorzaken, maken
wij u door middel van dit artikel bekend dat het
de bedoeling is dat dezelfde tarieven gehanteerd
worden als in 1991, verhoogd met de verschul-
digde BTW.

In een brief aan de Nederlandse Vereniging tot
Bescherming van Dieren is hen verzocht de asiels
over het voornoemde te informeren.
In de loop van het jaar 1993 zal met de
Nederlandse Vereniging tot Bescherming van
Dieren overleg gepleegd worden over de tarie-
ven in 1993, teneinde onduidelijkheid te voorko-
men.

Mocht u vragen hebben, dan kunt u via het
secretariaat van de Maatschappij contact opne-
men met de heer Te Giffel, telefoon 030-510111.

De KNMvD wordt bestuurd door het Algemeen Bestuur,
samengesteld uit het Hoofdbestuur en één afgevaardigde
van elke Afdeling en Groep. Het Algemeen Bestuur heeft
onder meer tot taak: het bepalen van het algemeen beleid
van de KNMvD en de controle op de handelingen van het
Hoofdbestuur. In de serie foto\'s van besturen en commis-
sies van de KNMvD stelt het Algemeen Bestuur zich deze
keer aan de lezers voor.

C. W. M. Augustijn, vice-voorzitter (9)
Mevr. E. Lindenhovius-Zijderveld, penning-
meester (3)
A. Mostert (23)
W. J. Schoorlemmer (2)
Dj. P Teenstra (17)
J. J. van Zutven (4)

R. Back, Groep Geneeskunde van het Rund (8)
Mevr. M. E. Lutz-Vogelenzang, Groep Veteri-
naire Homoeopathie (7)
Dr. P W. Th. Stolk, Groep Paardenpraktici (20)
E. Teske, Groep Veterinaire Specialisten (5)
Dr. A. Pijpers, Groep Geneeskunde van het
Varken (18)

De Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor
Diergeneeskunde en de Stichting Dienstverle-
ning Dierenartsen zijn op het ogenblik aan het
onderzoeken of het mogelijk is om een collec-
tieve overeenkomst te sluiten met een leasemaat-
schappij, waarvan dierenartsen, leden van de
KNMvD, gebruik zouden kunnen maken.

Wij hebben de indruk dat dit aantrekkelijker kan
zijn dan wanneer ieder op individuele basis een
overeenkomst zou afsluiten.

Zodra er over de ontwikkelingen in dezen meer
bekend is, zullen wij u op de hoogte stellen.

De laatste jaren was het programma van het
Jaarcongres zodanig samengesteld dat zowel
sociale contacten als wetenschappelijke onder-
werpen aan de orde kwamen.
Vanaf 1972, zo is in het Algemeen Bestuur
besloten, zal het Jaarcongres met name een
sociaal gebeuren zijn. De congrescommissie is
daarom bezig met een programma dat voor
congresganger èn partner interessant is.
Dat Utrecht daarin centraal staat zal u niet
verbazen. De stad die aan velen van ons tijdens
de studie onderdak heeft geboden en de stad ook
van de Faculteit der Diergeneeskunde, waar ons
het vak van dierenarts eigen is gemaakt.
Een stapje terug dus in het verleden? Of mis-
schien wel \'back to the roots\'?
Ja, waarom niet. Laten we maar eens oude
herinneringen ophalen en nieuwe ervaringen
opdoen. Praten over hoe het vroeger ging,
ervaren hoe het gaat met de BTW en met de
WUD, of de blik op de toekomst richten en over
G VP, apotheekinrichting en Europese wetgeving
discussiëren.

De Koninklijke Nederlandse
Maatschappij voor
Diergeneeskunde heeft als
doelstelling de bevordering van de
diergeneeskunde en de
belangenbehartiging van haar
leden.

Tot de werkzaamheden behoren de verbetering van
de nieuwswaarde van het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde voor de lezer-dierenarts, door het
brengen van informatie over actuele ontwikkelingen
in de diergeneeskunde en bij de voor de
diergeneeskunde relevante organisaties; het inhoud
geven aan en uitbouwen van het
\'Maatschappijgedeelte\'; het schrijven van korte,
praktische artikelen, verslagen en interviews; het
verslaan van KNMvD-activiteiten, congressen en
symposia, nieuws uit bijeenkomsten van Afdelingen
en Groepen, etc.

— Vruchtbaarheidscontrole bij melkvee; drs. C.
Willenborg en drs. H. Vriezelaar.

— Beroepsfouten en beroepsaansprakelijkheids-
verzekering in de dierenartsenpraktijk; drs. G.
A. van Exel.

In het afgelopen kwartaal is de oplage van
Veehouder en Dierenarts met 500 abonnemen-
ten toegenomen tot 21.500. Ga zo voort! Dieren-
artsenpraktijken die geïnteresseerd zijn in abon-
nementen op dit unieke veterinair
vooriichtingsblad of praktijken die het aantal
abonnementen willen verhogen, kunnen terecht
bij het redactiesecretariaat. Bel Geesje Rotgers:
tel. 030-510111 (Bureau van de KNMvD).

— jonge, enthousiaste dierenarts, die een cursus
journalistiek en/of P.R. gevolgd heeft of bereid is
deze te volgen;

Nadere informatie kan worden ingewonnen bij de
algemeen secretaris, dr. Tj. Jorna, tel. 030-510111.

Sollicitaties binnen 14 dagen richten aan de
algemeen secretaris van de KNMvD, Postbus 14031,
3508 SB Utrecht, onder vermelding van \'sollicitatie\'
op de envelop.

De banden voor het Tijdschrift voor Diergenees-
kunde 1991 zijn verkrijgbaar tegen betaling van
ƒ 22,50 op postrekening nr. 5II606 ten name van
KNMvD te Utrecht. Wilt u in de omschrijving
vermelden \'Banden 1991\'.

Lidmaatschap
Voor het lidmaatschap van de Koninklijke
Nederiandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde hebben zich aangemeld de volgende
collegae:

Montessori, Mr. R.A.M.; 1992; 3581 GC Utrecht;
Witte Vrouwensingel 34.
Weijden, Prof. Dr. G.C. van der; 1971; U-1983;
3997 MS \'t Goy; Tuurdijk 15.

Mevr. A.B. Zwartenkot-Klaasesz te Sleen, afwe-
zig, 25 jaar, 14 april 1992
Dr. J.E. van Dijk te Hierden, afwezig, 25 jaar, 14
april 1992

E. Bakema te Velp, afwezig, 55 jaar, 14 april 1992
W. de Haan te Midsland, aanwezig, 25 jaar, 14
april 1992

Mevr. J.W. Arns-van Setten
Mevr. J.M.D. van den Berg
R.G. Bouwman
R.PA.M. Brok
Mevr. A. de Bruin
E.R van Dijk

Mevr. B.J.M. van der Eerden
Mevr. A. Feberwee
W.T de Groot
P. Hammink
Mevr. A.E. Horssen
Mevr. C.A.F. Koorevaar

205* Ams-van Setten, Mevr. J.W.; 1992; 6662 VR
Eist (Gld); Galgeplek 2; tel. 08819-76567; d.

207»Barendrecht, R.A.; 1992; 3572 DC Utrecht;
Veeartsenijstraat 85; tel. 030-721502 privé,
03440-12976 prakt.; p., ass. bij G. van
Westrhenen.

348 Beek, S.A.C.H. van der; Gent-1987; 86000
Poitiers (Frankrijk); 1 Rue Denis Papin,
Clinique Vet. Beaulieu; tel. 09-33-49528712
privé, 49442400 prakL; p., geass. met Dr. B.
Pellerin.

209 \'Berg, Mevr. J.M.D. van den; 1992; 3522
RA Utrecht; Volkerakstraat 7 bis A; tel. 030-
892536; wnd.d.

210 Berger, J.M.; Gent-1988; 5094 EA Uge
Mierde; Kloosterstraat 41; tel. 04259-2648
privé, 04254-2402 prakL; p., geass. met
C.W.M. Augustijn, F.W. Berndsen, G.C.
Charpentier, J.W. Eshuis, M.J.J. van der
Linden, G.W.Th. Mourits, J.A.M. Vermeer,
A.R.L. de Vries en H.J.H. van Wijk.

217 «Bouwman, R.G.; 1992; 3553 EM Utrecht;
Amsterdamsestraatweg 472; tel. 030-
440745; d.

219 \'Brok, R.PA.M.; 1992; 5071 BD Udenhout;
Kreitenmolenstraat 193; tel. 04241-3123; d.

220 »Bruin, Mevr. A. de; 1992; 3572 XC Utrecht;
Van Speykstraat 6; tel. 030-719928; wnd.d.

227 »Dijk, E.P van; 1992; 3524 XD Utrecht;
Himalaya 20; tel. 030-898362; wnd.d.

229 Dixhoorn, F. van; 1978; 3818 LN Amers-
foort; B. Wuytierslaan 192; tel. 033-
654440;projectleider ARPON.

233 Ekdom, Dr. L.XS. van; 1959; (Geneesk.)
Uiden-1985; 2318 VC Uiden; Hommeiveld
28; tel. 071-220485; proefdierdeskundige.

235 »Feberwee, Mevr. A.; 1992; 3532 CG
Utrecht; Bakhuizen van den Brinkstraat 47;
tel. 030-934068; wnd.d.

237 Franken, J.W.G.; 1991; 6211 LR Maastricht;
Tongersestraat 86 B; tel. 043-259297 privé,
046-371885 prakt.; p., ass. bij PG.L.J. Bos-
kamp.

244 »Groot, W.T de; 1992; 3514 AG Utrecht;
Weerdsingel OZ 66; tel. 030-735202; wnd.d.

245 »Hagenbeck, Mevr. RS.W.; 1984; 6414 AN
Heerlen; Heerenweg 56; tel. 045-225090,09-
49-2407-18787; p,

255 »Horssen, Mevr. A.E. van; 1992; 1218 BK
Hilversum; Pluimenmeent 28; tel. 02159-
34221; wnd.d.

260 Jelsma, A.; 1980; 3734 HC Den Dolder;
Hermelijnlaan 11; tel. 030-251473 privé,
03410-23960 bur.; k.d. R.VV kring Apel-
doorn, lokatie Harderwijk.

262 Juch, Ph.K.H.; 1990; 2951 XV Alblasser-
dam; Staringstraat 19; tel. 01859-30519
privé, 30055 prakt.; p.

267 »Koedam, Mevr. M.A.; 1982; 3734 HC Den
Dolder; Hermelijnlaan 11; tel. 030-251473
privé, 742086 bur.; wet. medew. R.I.V.M.;
specialist VeL Pathologie.

267 »Koenders, RJ.; 1992; 5421 HN Gemert; Het
Frans Brugske 4; tel. 04923-64696 privé,
61402 prakt.; p., ass. bij J.L. EikelentKxim,
Dr. RJ.M.M. van Gulick, F.L.M. Konings,
M.J.A. Nuyens, G.B.M. Verschuuren,
N.J.G.J. van der Wielen en J.W. Zwolschen.

269 »Koorevaar, Mevr. C.A.F.; 1992; 3572 GN
Utrecht; Govert Rinckstraat 25 bis; tel. 030-
730191; d.

270 »Kraneburg, H.J.M.; 1992; 3561 TG
Utrecht; Maria van Hongarijedreef 109; tel.
030-625284; d.

287 »Nagtegaal, Mevr. C.M.; 1991; 3781 JA
Voorthuizen; Garderbroekerweg 41; tel.
03429-2529; wnd.d.

288 »Nielen, Mevr. A.L.J.; 1992; 3511 RW
Utrecht; Nieuwekade 97; tel. 030-367740;
wnd.d.

291 Oorschot, J.A. van; 1978; 5351 AM Berg-
hem; Julianastraat 10 A; tel. 04123-2499
privé, 3218 prakt.; p.

296 Pel, C.J.; 1974; 5815 CV Merselo; Handrik
2; tel. 04780-46696 privé, 41741 prakt.; p.,
geass. met L.N.M. Bollen, Y. Greydanus,
A.J.PM, van Sundert en N.J. Zegers.

309 Schoonman, B.G.; 1958; 7102 EV Winters-
wijk; Corleseweg 16; tel. 05430-19520; r.d.

309 Schreurs, O.J.M.; 1991; 5803 CN Venray;
Boterbloem 21; tel. 04780-87128 privé,
41741 prakL; p., ass. bij L.N.M. Bollen, Y
Greydanus, C.J. Pel, A.J.RM. van Sundert
en N.J.Zegers.

356 Schurer, Mevr. A.S.; 1988; Haydock, St.
Helens WAl 1 OLA (Engeland); 142 Church
Road; tel. 09-44-942-716640 prakt.; p., ass.
bij S.R. & L.A. Jones.

319 »Suichies, H.R.; 1992; 3582 CT Utrecht;
Krommerijn 68; tel. 030-518107; wnd.d.

325 Veld, PT van \'t; 1990; 3906 EG Veenendaal;
Bontekoestraat 68; tel. 08385-15885 privé,
19167 prakt.; p., ass. bij M. Duifhuizen,
R.J.H. Hoebink en W.Th.G. Vullings.

339 »Wetering, Mevr. G. van de; 1992; 3515 AV
Utrecht; A. Matthaeuslaan 108; tel. 030-
711532; wnd.d.

343 Wolf, RJ. van der; 1987; 9244 GB Beetster-
zwaag; Commissie weg 29; tel. 05126-1557
privé, 05120-13435 bur.; d. G.v.D. Noord-
Nederland.

346 »Zwart, J.W.PF.; 1992; 3512 CM Utrecht;
Ridderschapstraat 13; tel. 030-331064;
wnd.d.

2 aaneengesloten dagen op afepraak (92/04)
Heroriëntatie op gezelschapsdierenpraktijk
(/■4.100,-)

Veterinaire apotheek I gem. praktijk (f I.(X)0,-)
13, 14 en 15 mei 1992 (92/44)
Deze cursus is volgeboekt, opgave voor de
wachtlijst is mogelijk.

Nadere informatie over PAO-Diergeneeskunde
cursussen kunt u vinden in onze cursusbrochure
vooijaar 1992.

Inlichiingeiv Secretariaat PAO-Diergeneeskunde,
Postbus 85205, 3508 AE Utrecht.
Telefoon: 030-517374, fax: 030-516490.
Bankrekeningnummer 55.56.71.100; gironummer
van de ABN 1412.

Department of Food Animal and Equine Medi-
cine College of Veterinairy Medicine North
Carolina State University Raleigh, North Ca-
rolina, USA.

Position: Faculty Member - Swine Medicine
Rank and salary: Commensurate with experience
Qualifications:

4. Experience in teaching; clinical swine medi-
cine and modern swine production and man-
agement, and the ability to communicate with
students, colleagues, and clients.

Responsiblities:
1. Establish and maintain a swine research pro-
gram, and collaborate with bculty members
in this and other departments, colleges and
Universities.

2 Bijeenkomst met Beamteten Tierärzte voor
leden Groep GKZ, Nieuw Elan en Studie-
groep Vleeshygiëne, Kleve (pag. 129 en 190)

2 L.ezing voor praktici, georganiseerd door de
Stichting Gez. Dienst voor Dieren in Oost-
Nederland, Postiljon Hotel, Deventer.

5—20 European School for Advanced Veteri-
nary Studies: COMETT Project of the EEC,
Luxembourg (pag. 757 1991 en 152).

9 Groep Praktici Grote Huisdieren KNMvD
25 jarig jubileumsymposium, Papendal (pag.
160).

10—11 3rd. European Equine - Arthroscopy
Workshop (Basic course), Telgte BRD (pag.
89).

14 Werkvergadering, Afd, N, Brabant en Lim-
burg KNMvD. Boxtel/middag/Rund. Heyt-
huysen/avond/Rund.

16 Ijzing voor praktici, georganiseerd door de
Stichting Gez, Dienst voor Dieren in Oost-
Nederland, Postiljon Hotel, Deventer.

2. Develop and support dklactic and clinical
DVM professional instruction and post-grad-
uate training programs.

3. Develop and support continuing education
and outreach programs on swine medicine.

4. Provide clinical veterinary services to swine
production units in support of the instructional
program.

5. Develop and support innovative methods of
delivery of veterinary services to the swine
industry and veterinarians of North Carolina.

1. Submit a curriculum vitae and official trans-
cript or certification of degree(s), together with
the names of at least three (3) references to Dr.
Malcolm C. Roberts, Head, Department of
Food Animal and Equine Medicine, College
of Veterinary Medicine, North Carolina State
University, Raleigh, North Carolina, 27606,

2. Provide a statement of intent including short
and long term professional goals.

21—27 Juni Internat-course on tropical veteri-
nary medicine (Tropencursus) for final year
Students, Fac. D. Utrecht (inl.: dr. R. W.
Paling, tel, 030-532116).

22 Kring Dierenartsen Gelderse Vallei, bijeen-
komst (leden plus partner) bij de AUV te
Cuijk; 16.00 uur

23 CLO-dag 1992, CLO-lnstituut voor de Vee-
voeding \'De Schothorst\', Jaaibeurs-Congres-
centrum, Utrecht.

23—26 1st Internat. Congress on the Pathology
of Chelonians, Confaron (Village des Tor-
tues) Var, France, (inl.: Prof. dr. P Zwart, tel.
03405-61644).

25—27 1. Intern. Kongress über Schildkröten-
krankheiten, Gonfaron, Frankreich.

28 Global and EC Issues for the Registration of
Veterinary Medicines Management Forum.
London (Inl. tel. (0483) 57099, fax (0483)
36424.)

7 AUV regio Oost vergadering. Postiljon De-
venter; 20.00 uur
11 AUV regio Noord vergadering. Postiljon
Heerenveen; 20.00 uur.

12 Afd. Gelderland KNMvD. Ledenvergade-
ring, rest. \'De Waag\', Doesburg, 20.15 uur.

14—16 Jahresversammlung 1992 der Schwei-
zerischen Vereinigung für Kleintiermedizin,
Lausanne.

19 Afd. Overijssel KNMvD. Ledenvergadering,
Hotel-rest. Hugen, Hellendoorn; 20.00 uur.

19 Afd. Zuid-Holland KNMvD (ledenvergade-
ring, Sociëteit Standvastighekl, Delft; 20.30
uur

19—22 International Symposium on Hormone
and Veterinary Drug Residue Analysis, Uni-
versity of Ghent (Belgium). (Inl.: tel. 32 (0)
91218951. Fax: 32 (0) 91205243 (pag. 976).

19—2 225 Jahre Veterinärmedizinsche Univer-
sität Wien (Inl.: tel. 43 222-71155-0, fax.
43 222-7136895.)

19—22 225 Jahre Veterinärmedizinische Uni-
versität Wien (inl. tel. 43222-71155-0, fax
43222-713 6895).

20 Groep Geneeskd v/h Rund KNMvD, weten-
schappelijke bijeenkomst over de gevolgen
van de invoering van het Nieuw Burgelijk
Wetboek voor koopvernietigende verklarin-
gen; 14.00 uur

21 Groep Vet-Homoeopathie KNMvD, Studie-
vergadering over \'Repertorisaties\', Beatrix-
gebouw. Jaarbeursplein, Utrecht; 19.30-
22.30 uur.

21—22 Fachgespräch über Geflügelkrankhei-
ten, Hannover (inl.: tel. (0511) 856-8770/
8778, fax (0511)953-8580).

21 13e Ned. kampioenschappen Kleiduiven
schieten voor Dierenartsen te Biddinghuizen.
Organisator: Boehringer, Ingelheim, Alk-
maar

24—26 25th International Congress on the His-
tory of Veterinary Medicine, Ankara (inl.
redactiesecretariaat).

18 Groep Geneeskd Gezelschapdieren
KNMvD, ledenvergadering. De Biltse Hoek,
De Bilt; 20,00 uur

20 Bijscholingsdag te Antwerpen over orthope-
die bij gezelschapsdieren, georganiseerd door
het AAC (inl.tel. 09-3238300678, fax 09-
3238250040).

22—25 7th Internat. Symposium on Disorders
of the Ruminant Digit, Rebild, Denmark
(inl. tel. 98126022, fax 98166922).

22—25 International DLG Exhibition for Live-
stock & Poultry Production and Manage-
ment, Hannover Fairgrounds \'EuroTier \'93\',
inl.tel. (069)71680, fax (069)7241554).

26—28 Eerste Wetenschappelijke Vergadering
van het European College of Veterinary
Surgeons (ECVS), Zürich, Switseriand.

17—22 12th Congress of the Intl. Pig Veterinary
Soc. (IPVS), The Hague (inl.tel.: 070-
365.78.50, fax 070-361.48.46).

17—20 3rd Intern. Vet. Immology Symposium,
Budapest (inl. redactiesecretariaat).

23—27 International Congress on Animal Pro-
duction (ICAR), The Hague, The Nether-
lands. (inl.: Dr. S. J. Dieleman, tel. 070-
3180285, fax 070-3249263).

24—28 XIX. Kongress der Europ. Vereinigung
der Veterinäranatomen, Gent, Antwerpen,
Belgien.

31 —4 sept. XVII Worid Buiatrics Congress and
XXV Am. Assoc. of Bovine Practitioners
Conference, (pag. 1038 1991 en 102).

2 Afd. Zuid-Holland KNMvD, ledenvergade-
ring, Sociëteit Standvastigheid, Delft; 20.30
uur

2—6 5 th Congress of Intern. Society of Animal
Clinical Biochemistry, Parma, Italy.

4—6 3e Int. Congres voor Veterinaire Homeo-
pathie, Münster (Duitsl.) (inl.: A. G. G. Kok,
tel. 08380-31431).

6— 11 6th Eur. Multicolloquim of Paarasito-
logy. The Hague (inl.tel.: 070-512851).

9 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Ledenverga-
dering, paviljoen Molenwijk, Boxtel; 20.15
uur.

15 Afd. Overijssel KNMvD. Ledenvergadering,
Hotel-rest. Hugen, Hellendoorn; 20.00 uur.

16 Groep Geneeskd Gezelschapsdieren
KNMvD, ledenvergadering. De Biltse Hoek,
De Bilt; 20.00 uur

Society of Veterinary Pathology, Graz
11 Groep Geneeskd v/h Rund KNMvD, weten-
schappelijk bijeenkomst; 14.00 uur
13 PAO-D: Praktische echografie GD (92/47)

PRAKTIJKADVIESBUREAU
MAKELAARS IN ASSURANTIËN
Mauritsstraat 100, 3583 HW Utrecht

Solvay Duphar\'s Animal Health Division
richt zich op de ontv^^ikkeling, produktie
en verkoop van vaccins, antibiotica en far-
maceutica voor nuts- en gezelschaps-
dieren. De nadruk ligt op de preventie van
ziekten. Vaccins maken dan ook 65% van
de omzet uit. Op het gebied van pluimvee
vaccins zijn we marktleider Solvay
Duphar richt zich vooral op Europa en
Afrika. Voor de w/ereldw/ijde marketing
van animal health produkten beschikt
Solvay over vestigingen in 20 landen.
Research, ook in samenwerking met de
centra in Brussel en Minneapolis, staat bij
deze divisie hoog in het vaandel. Recente
ontwikkelingen zijn de nieuwe vaccins
tegen \'bursal disease\' bij kippen en
\'Aujeszky\'s disease\' bij varkens. Nog on-
langs stelde Solvay Duphar een experi-
menteel vaccin ter beschikking om een
epidemie onder de zeehondenpopulatie
in de Waddenzee tot staan te brengen.
Naast hoge Investeringen in research
vormen een rigoureuze kwaliteitsbeheer-
sing en een succesvolle, internationale
marketingoperatie de basis voor onze
groei op een sterk concurrerende markt.

Een functie in onze Biologische Ont-
wikkelingsafdeling. U bent verantwoorde-
lijk voor het organiseren en uitvoeren
van en rapporteren over klinische proeven
in binnen- en buitenland. Daarbij onder-
houdt u contact met experts van over-
heidsinstanties en particuliere organisa-
ties U neemt deel aan multidisciplinair
overleg inzake het beleid van de produkt-
groep pluimvee danwel varkens en
rundvee en de voortgang van de R&D
projecten. U rapporteert aan het hoofd
van de Afdeling Biologische Ontwikkeling.

U bent dierenarts met aantoonbare erva-
ring in de pluimveesector, dan wel in
de varkens- en rundveesector U kunt
zelfstandig wetenschappelijke dierproe-
ven opzetten en begeleiden, waarbij u
intensief samenwerkt in zowel interne
als externe verbanden. U communiceert
moeiteloos in het Engels, zowel monde-
ling als schriftelijk.

Een functie binnen de Afdeling Marketing.
U geeft technisch-commerciële onder-
steuning aan onze verkooporganisatie.
Daarbij maakt u technische gegevens in
een meer commerciële vorm beschik-
baar.

U neemt deel aan multidisciplinair over-
leg inzake het beleid van de produkt-
groep pluimvee en over de voortgang
van R&D projecten. U volgt nieuwe ont-
wikkelingen In de pluimveewereld op de
voet. Daartoe onderhoudt u Intensieve
contacten met experts van overheids-
instanties en particuliere organisaties In
binnen- en buitenland.

U bent dierenarts of beschikt over kennis
op een vergelijkbaar niveau, met ruime
ervaring in de plulmveesector. U bent
In staat om wetenschappelijke en tech-
nisch-commerciële presentaties te ver-

alle financiële perikelen
rondom uw praktijk,
v^.o. overname, associatie,
pensioen, financiering
verzekering

zorgen op diverse internationale podia.
Daartoe beschikt u over een\'uitstekende
mondelinge en schriftelijke uitdrukkings-
vaardigheid in het Engels en minstens
een tweede taal (Frans, Duits, Spaans).
Hierbij hoort uiteraard de bereidheid
om regelmatig te reizen, gedurende ca.
30% van uw tijd. Daarnaast stelt u zich
coöperatief op in zowel interne als externe
samenwerkingsverbanden.

Alvorens te solliciteren, kunt u over de
vacante functies nadere informatie
inwinnen. Voor de functies van Clinical
Research Manager: bij de heer dr ir M.W.
Weststrate, telefoon: 02940-79317.
Voor de functie van Technical Service
Manager: bij de heer drs J.J. Korevaar,
telefoon 02940-77239.
Uw schriftelijke sollicitatie kunt u onder
vermelding van het vacaturenummer
(Clinical Research ManagerPluimvee:5591,
Clinical Research Manager Varkens en
Rundvee: 5588, Technical Service Mana-
ger Pluimvee: 5710) richten aan Solvay
Duphar B.V., afdeling Personeelszaken,
l.a.v mevrouw drs B.M. Janssen, Antwoord-
nummer 1010,1380 VC Weesp.

Ons verdriet is groot en wij willen haar, koste
wat kost, terug hebben. Aangenomen mag wor-
den, dat de huidige eigenaar(zeerwaarschijnlijk
nietdedief zelf)zich op uw spreekuur zal melden
of al heeft gemeld. Wilt u ons dit alstublieft laten
weten? Bij voorbaat dank.
Fam. A. Molenaar, Van Borsselenweg 6, 6862
BJ Oosterbeek.

Naarmate de tijd verstrijkt worden ze oninbaar en een bron van ergernis,
nog afgezien van de financiële nadelen.

ter overname. Liefst in het zuiden van het land. De voorkeur gaat uit naar een gezelschapsdierenpraktijk.
Gaarne uw reactie binnen 14 dagen na verschijnen van het blad, gericht aan de redactie van het Tijdschrift
voor Diergeneeskunde, Postbus 14031, 3508 SB Utrecht, onder nummer 20/92.

Reacties zien we graag binnen 14 dagen na verschijnen van dit tijdschrift tegemoet.
Dierenartsencombinatie Zutphen-Laren, Dr. Visserstraat la, 7204 KM Zutphen.

voor de Kleine Huisdieren in een kliniek en gemengde praktijk.
Woonruimte aanwezig. Ervaring gewenst.

in het westen van het land. De praktijk heeft een omzet die zodanig van omvang is, dat de praktijk door meerdere
dierenartsen kan worden gevoerd.. Naast de goed geoutilleerde praktijkruimte bevat het praktijkpand, dat in
een aantrekkelijke omgeving staat, eveneens woonruimte.

Op basis van de waarde van het praktijkpand.de inventaris en van het instrumentarium alsmede door de
omvang van de behaalde omzet zal de koper over enig eigen vermogen dienen te beschikken. Indien u
belangstelling voor deze praktijk heeft kunt u contact opnemen met bureau \'Baart de la Faille\', Obrechtlaan
16, Bilthoven, Postbus 11, 3734 ZG Den Dolder, tel. 030-251491.

Gevraagd ten behoeve van de gemengde praktijk van drs. H. Westerveld te Oudenhoorn

De nadruk van de werkzaamheden zal bij de rundersector komen te liggen. Bij gebleken geschiktheid is er
de mogelijkheid tot associatie. Sollicitaties gaarne binnen 14 dagen sturen aan: Dix & Co. BV, Postbus 14108,
3508 SE Utrecht, t.a.v. de heer Mulder.

DELTABRON is een computer-softwarebedrijf, dat programma\'s ontwerpt
voor veeleisende gebruikers van de personal computer.

DELTABRON is gespecialiseerd in administratief medische toepassingen
DELTABRON heeft een speciaal programma voor dierenartsen: DA

DA automatiseert de administratie van de dierenartsen-praktijk
DA is snel en gemakkelijk in het gebruik

DA registreert klanten, dieren, verrichtingen, medicijnen en betalingen
DA doet de financiële administratie, inclusief berekening van de BTW

Voor informatie of gratis demonstratie: bel 01112-1855
Of kom naar de voorjaarsdagen.

Reacties graag naar: Pastoor van Nuenenstraat 28, 3511 RG Utrecht, telefoon (030)-343659.

DE MEEST GESCHIKTE ARBEIDS-
ONGESCHIKTHEIDSVERZEKERING ALS
JE ONVERHOOPT UlT DE RUNNING RAAKT

Een verzekering die aansluit op uw persoonlijke omstandigheden,
praktijk- en beroepssituatie. Geen massaprodukt, maar individueel
maatwerk. Met een niet te evenaren prijs/kwaliteit verhouding.

Uw assurantie-adviseur is de meest geschikte persoon om u de
juiste verzekeringsvorm bij MOVIR-DTO te adviseren.

Journal of the Royal Netherlands Veterinary Association
Deel 117, aflevering b. 15 april 1992

Fertiliteitsproblemen bij de terf; A. C. Okkens, B. van Haaften, R Nickel
Enterohemorragische Escheria coli 0157:H7, een onderschatte voedselpathogeen?
Een literatuuroverzicht; W. L P. Bredie, E. de Boer en K. Wemars

Presentatie eindrapport proefproject IKB-legpluimvee en afscheid drs. H. R Daniels;
W. Sybesma

Diergeneesmiddelen een kwestie van kwaliteit of mentaliteit; W. Sybesma
Dierlijke produktie ruime aandacht in DLO-onderzoek
Richtlijn vleesprodukten aangenomen

Herinneringen aan de jaren van de shoah (holocaust) van een joodse student aan de
veeartsenijkundige hogeschool; Philip Cohen
Het venijn zit bij de kastelein; A. F. J. Bogaerts

Dr. W. Sybesma (vooratter)
Dr. J. M. de Kruijf (penningmeester)
Mw. dr. Ingrid van der Gaag
Prof. dr. W. Misdorp
Prof. dr. G. H. Wentink
Mw. drs. Lisette M. Overduin
Dis. N. J. G. J. van der Wielen
Dr. Tj. Joma

In deze raad zijn vertegenwoordigd alle Afdelingen en
Groepen van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde.

Julianalaan 10, Postbus 14031, 3508 SB Utrecht (tel.
030-5101 ll/fajt030-51 17 87).

Het Tgdschrift voor Diergeneeskunde is het verenigings-
tijdschrift van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde.

De abonnementsprijs voor dierenartsen niet-leden van de
Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde en voor niet-dierenartsen wordt vastgesteld door
het Hoofdbestuur.

Algemene Bank Nederland N.V., Postbus 30, 3500 AA
Uuecht, nr. 55 50 48 861 en Crediet en Effectenbank
N.V., Postbus 85100,3508 AC Uuecht, nr. 69 93 61443.

Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde,
Julianalaan 8 -10, Utrecht
Postbus 14031, 3508 SB Utrecht. Telefoon: 030 - 51 01 11. Fax. 030-511787

In memoriam: Alexander Angelino
Collectief lidmaatscahp bij de Unie BLHP
Nederlandse Vereniging van Dierenartsvrouwen
Veterinaire Golfkampioenschappen 1992
Financiële dienstverlening
Wie is wie en wie doet wat?
Peerdepieten 1992

Brullend bericht van de Veterinaire Motor Club (VMC)
\'Bok on the rock,\' 12e lustrum der DSK
De vacaturebank

Enterohaemorrhagic Escheria coli OI57:H7, an underestimated food-bome pathogen?
A review; fV. L R Bredie, E. de Boer, and K. Wemars

Richtlijnen voor auteurs (Vancouver Style) zijn op aanvraag verkrijgbaar (zie ook Tijdschr Diergeneeskd 1992; 117:31-4).
De Redactie aanvaardt geen aansprakelijkheid voor schade welke — direct of indirect — het gevolg mocht zijn van
gebleken onjuistheden in de inhoud van de in dit tijdschrift opgenomen artikelen waarbij de auteur is vermeld of in de
inhoud van de in dit tijdschrift geplaatste advertenties.

Advertenties kunnen zonder opg^ van redenen door de Redactie worden geweigerd of ingetrokken.

Niets uit dit tijdschrift mag worden verveelvoudigd en/of openbaar ^maakt, door middel van druk, miaoBlm of op welke

Het bevestigingssysteem werd in
de zomer van 1991 Ineen uitge-
breid veldonderzoek* getest, op
grond waarvan een toelating
voor deze toepassing werd ver-
leend door de Commissie Toela-
ting Bestrijdingsmiddelen (CTB).

Het Auriplak "attachatag" bevesti-
gingssysteem heeft voor de vee-
houder duidelijke voordelen: in
de eerste plaats is het diervrien-
delijk: door het lage gewicht
(slechts 13 gram) nauwelijks be-
lastend voor het dier, de speciale
heel eenvoudig worden bevestigd:
voor het aanbrengen is geen tang
nodig. Het verliesrisiko voor zowel
l&R oormerken als vliegenplaatjes
bleek verwaarloosbaar klein te zijn.

En last but not least: Auriplak oor-
plaatjes met als werkzame stof het
pyrethroïde cypermethrin staan
reeds jarenlang bekend om hun
effektiviteit tegen vliegen op rund-
vee. Toepassing van deze oorplaat-
jes (2 per dier) helpt zomerwrang te
voorkomen!

Het niet-steroïde, anti-inflammatoire TOLFEDINE munt uit zowel in werkzaamheid als in gebruiksgemak.

Werkzaamheid: • Tolfénamzuur, het werkzame bestanddeel van TOLFEDINE, is een oorspronkelijk
molecuul, met opvallende anti-inflammatoire en analgetische eigenschappen. • TOLFEDINE werkt in
op twee niveau\'s tijdens het vasculaire ontstekingsstadium. • De
aanwezigheid van een lever-dunne darm cyclus geeft zowel een
direkt als een resorptievertragend effekt.

Gebruiksgemak: • TOLFEDINE kan zowel bij de kat als bij de
hond gebruikt worden. • De presentatie is uitstekend aangepast
aan de verschillende gewichten van honden en katten. • De
toediening per injektie I.M. of S.C. kan worden afgewisseld met
een orale toediening.

TOLFEDINE- iniektievloeistof - Samenstelling: Tolfénamzuur: 4 g - Exciplens Q.S.P. 100 ml. Indikaties:
Anti-inflammatoir bi| de kat en de hond. Dosering en gebruiksaanwijzing: Èén injektie subcutaan of intra-
musculair van 1 ml/10 kg, deze behandeling kan zonodig na 48 uur herhaald worden, of één iniektie
subcutaan of intra-musculair van 1 ml/10 kg. waarna de behandeling oraal voortgezet kan worden.
Verpakking: Flakon van 10 ml, deze bevat 400 mg Tolfénamzuur.

TOLFEDINE- hond - Deelbare tabletten - Samenstelling: Tolfénamzuur: 60 mg - Excipiens Q S.R
I tablet. Indikaties: Anti-mflammatoir bij de hond. Contra-indikaties: Gastro-duodenaal zweren. Bijwer-
kingen: Voorbijgaande gastro intestinale intolerantie, zonder noodzaak de behandeling te stoppen.
Dosering: 1/2 a 1 tablet/10 kg per dag oraal, te verdelen over 2 giften, gedurende 3 a 5 dagen. Verpak
king: Doos ä 16 tabletten, deze bevat 960 mg Tolfénamzuur

TOLFEDINE- kat-kleine hond - Tabletten - Samenstelling: Tolfénamzuur 6 mg - Excipiens Q.S.P. 1 tablet.
Indikaties: Anti-inflammatoir bij de kat en de kleine hond. Contra-indikaties: Gastro-duodenaal zweren.
Bijwerkingen: Voorbijgaande gastro intestinale intolerantie, zonder noodzaak de behandeling te
stoppen. Dosering: 1/2 ä 1 tablet/kg per dag oraal, te verdelen over 2 giften, gedurende 3 a 5 dagen.
Verpakking: Doos ä 20 tabletten, deze bevat 120 mg Tolfénamzuur
Diergeneeskundig gebruik. De voorgeschreven dosering met overschrijden.

Beschermen uw hond en de omgeving tegen vlooien
en ander ongewenst kruipend ongedierte

Hoechst Holland N.V. Agro Animal Health
Hogehilweg 21 1101 CB Amsterdam Z.O.
Tel.: 020-5908882

Infecties met bacteriën
en Mycoplasmata zijn een
bekend probleem in de
pluimveehouderij.

Bij de behandeling er-
van is uw expertise onmis-
baar. Snel en doelgericht
ingrijpen is noodzakelijk.
Baytril is daarbij uw ideale
partner. Baytril kan ge-
makkelijk door het drink-
water worden toegediend.
Voor het snelle resultaat
zijn niet alleen de kuikens
u dankbaar!

BAYTRIL 10% ORAAL VOOR PLUIMVEE Samenstelling: 100 mg enrufloxacin per ml. Eigenschappen: Bactericide werking tegen de meeste Gt^-negatieve en Gram-positieve bacteriën en Mycoplasma*s bij pluimvee, r
varkens en kleine huisdieren. Werkt op de bacteriële celkern; het remt gyrase. een enzym dat nodig is voor de duplicatie van DNA. Indkaties: Infecties met voor enrofloxacin gevoelige micro-organismen bij pluimvee. Bijvoorbeeld I
tics vertïorzaakt door: M.gallisepticum, M.synoviae. M.meleagridis. M.iowae. E.coli (septicaemie). Haemophilus paragallinarum (Coryza). Salmonellose. Pasteuicllose. Staphylococcen infecties, Streptococcen infecties, bacteriële n
infecties en secundaire bacteriële infecties. Wachttijdadvies: Kip: 7 dagen. Kalkoen: 10 dagen. Eieren: 7 dagen. Toedienlngswljze/dosering: Oraal; door het drinkwater De dtisering is 10 mg enrofloxacin per kg lichaamsgewicht pd
gedurende 3 dagen. Bij Salmonellose dient men 5 dagen te behandelen. Als vuistregel voor de dagdosering geldt een volume van 50 ml Baytril 10% per 100 liter drinkwater (50 ppm). Houdbaarheid: 2 jaar. Verpakking: FIüci|
1000 ml. Registratienummer: NL 2929

SAMENVATTING
Na een korte bespreking van de oestrische cyclus wordt
aandacht geschonken aan fertiliteitsproblemen ten gevolge van
zoötechnische aspecten, anatomische afwijkingen, stoornissen
in de hormonale regulatie en infectieuze oorzaken De dekking
op een verkeerd moment blijkt één van de belangrijkste
oorzaken van fertiliteitsproblemen te zijn Bepalingen van de
progesteronconcentratie in het perifere bloed kunnen het beste
worden aangewend voor het vaststellen van de ovulatieperiode
en het dektijdstip. Vaginoscopie is een subjectieve en minder
betrouwbare methode.

Een waarschijnlijk belangrijke oorzaak van steriliteit is cysteuze
endometrium hyperplasie (-mucometra). Deze aandoening kan
soms met echoscopie, maar vaak pas tijdens een laporotomie
worden gediagnostiseerd

Storingen in de hormorude regulatie kunnen de oorzaak zijn van
onder meer een persisterende pro-oestrus, een gespleten pro-
oestrus of een verlengd interoestrus-intervaL Aker in het laatste
geval geen duidelijke afwijkingen worden gediagnostiseerd kan
worden getracht de loopsheid te induceren met bromocriptine
(2x daags, 15-20 txg/kg lichaamsgewicht, per os).
Tot slot wordt aandacht geschonken aan fertiliteitsproblemen
ten gevolge van infectieuze oorzaken, zoals het herpes virus en
de op dit moment waarschijnlijk nog niet in Nederland voorko-
mende Brucella canis. Ook een vaginitis of een afwijkende
bacterieflora kan de fertiliteit beïnvloeden De relatie tussen de
bacterieflora in de vagina en fertiliteitsproblemen is echter
onvoldoende duidelijk. Nader onderzoek is op dit gebied
gewensL

A short review of the oestrous cycle is given, followed by a more
detailed look at fertility problems caused by husbandry aspects,
anatomical abnormalities, hormonal disturbances and infectious
aetiologies One of the principal causes of fertility problems
appears to be mating at an inappropriate time. The ovulation
period and therefore the correct time of mating can however, be
defined by measuring progesterone levels in peripheral blood
three times a week. Vaginoscopy can also be used for this
purpose, but is a subjective and less reliable method
Sterility is normally the single symptom of cystic endometrial
hyperplasia(-mucomelra). This probable major cause of sterility
can sometimes be diagnosed with echoscopy but sometimes only
during laparotomy.

Additiormlly, hormorwl disturbances can precipitate problems
such as a persistent (pro-)oestrus, a split heat, or an abnorrrmlly

long interoestrous interval Bromocriptine, 15-20 tig/kg body-
weight, twice daily orally, can be used to induce oestrus if no
obvious abnormalities are diagnosed
A tiention is paid to fertility problems with an infectious aetiology,
such as herpes virus or Brucella canis. A vaginitis or abnormal
bacterial growth in the vagina can also influence fertility.
Unfortunately, little is known about bacterial growth in the
vagina in relation to fertility problems. More research is needed
in this field

Onderzoek en behandeling van fertiliteitsproblemen wordt vaak
gewenst als teven na verscheidene dekkingen niet drachtig
worden. Ook kan om hulp worden gevraagd bij het bepalen van
het juiste tijdstip van dekking als de betreffende reu op grote
afstand woont.

Fertiliteitsproblemen kunnen berusten op ziekten buiten de
tractus genitalis (hypothyreoïdie, hyperadrenocorticisme), op
ernstige infecties van de baarmoeder (endometritis, pyometra)
en op afwijkingen van het geslachtsapparaat die geen algemene
ziekteverschijnselen veroorzaken.

Voorts kunnen ze een gevolg zijn van zoötechnische problemen.
In dit artikel worden de twee eerst genoemde categorieën
aandoeningen, alsmede problemen ten gevolge van steriliteit
van de reu buiten beschouwing gelaten. Er wordt dus alleen
aandacht besteed aan fertiliteitsproblemen bij teven, die verder
gezond zijn. Er wordt onderscheid gemaakt tussen problemen
tengevolge van zoötechnische aspecten, anatomische afwijkin-
gen, verstoringen in de hormonale regulatie en infectieuze
oorzaken. Bij de bespreking van de verschillende aandoeningen
komen achtereenvolgens aan de orde de verschijnselen, de
bevindingen bij onderzoek en de mogelijkheden tot behande-
ling. Voorafgaand hieraan zal kort worden ingegaan op de
cyclus van de teef.

CYCLUS VAN DE TEEF
In de cyclus van de teef worden vier fasen onderscheiden:
anoestrus, pro-oestrus, oestrus en metoestrus. De anoestrus is
relatief gezien de rust&se, waarin de teef niet aantrekkelijk is
voor reuen. De vulva is niet gezwollen en er is geen uitvloeiing.
De pro-oestrus, die gewoonlijk 5-10 dagen, maar ook 2 tot 22
dagen kan duren (12), kenmerkt zich daarentegen door bloede-
rige uitvloeiing en een gezwollen vulva. De teef is in deze fase,
waarin de oestradiolconcentratie in het perifere bloed toeneemt,
nog niet tot dekking bereid. Op het moment dat de teef zich wil
laten dekken wordt gesproken van oestrus. Deze overgang valt
vaak samen met het moment waarop de oestradiolconcentratie
afneemt, de pre-ovulatoire LH-piek optreedt en de progesteron-
concentratie in het perifere bloed stijgt. De oestrus duurt

vervolgens 5-15 dagen (12). De LH-afgifte is de prikkel voor de
ovulatie die ongeveer 36 uur later plaatsvindt. De start van het
oestrusgedrag treedt vaak synchroon op met deze LH-afgifte,
doch het kan ook 3 dagen vóór of 5 dagen na de LH-piek
optreden (12). Het is belangrijk te beseffen dat zowel de lengte
van de pro-oestrus en de oestrus als het interval tussen het begin
van de oestrus en de ovulatie tussen individuele teven sterk
kunnen variëren (12, 33). Er lijkt minder variatie te zijn in de
verschillende cycli van eenzelfde teef, doch ook hier zijn
uitzonderingen op. De ovulatie voltrekt zich in een periode van
10-24 uur (10,30). In deze fase stijgt de progesteronconcentratie
snel, die al toenam tijdens de pre-ovulatoire LH-afgifte, en
bereikt 15-25 dagen na de LH-piek maximale waarden (12).
Van kort voor de ovulatie tot enkele dagen erna vindt de
maturatie van de oöcyt plaats. De eicel van de hond ovuleert
reeds tijdens de metafiase van de eerste meiotische deling. Er
moeten dan nog twee reductiedelingen worden voltooid,
voordat het kernmateriaal van oöcyt en spermatozoon kunnen
versmelten (2). Deze maturatieperiode neemt circa 3 dagen in
beslag (22,30). In vitro blijkt echter een voltooide maturatie niet
nodig te zijn vóór de penetratie van de zona pellucida en de
membrana vitellina door een spermatozoon, en evenmin de
decondensatie van de mannelijke pronucleus (22). De metoes-
trus vangt aan op het moment dat de teef niet meer tot dekking
bereid is. Gedurende de vroege metoestrus stijgt de progesteron
concentratie nog, bereikt een plateau, waarna na ongeveer 30
dagen na ovulatie een geleidelijke regressie van het corpus
luteum plaats vindt met een afnemende progesteronconcentra-
tie. In dit tweede deel van de luteale fese worden vele teven meer of
minder ernstig schijnzwanger, waarbij de prolactineconcentratie
verhoogd kan zijn. Een basale progesteronconcentratie wordt
bij de niet-drachtige teef gemiddeld 70 dagen na de ovulatie
bereikt. Bij de drachtige teef vindt vlak voor de partus, dus na
gemiddeld 63 dagen, een snelle progesterondaling plaats.

VERMINDERDE FERTILITEIT BIJ DE TEEF
Indelingen van fertiliteitsproblemen naar oorzaak zijn arbitrair.
De Pathogenese van een afwijking is vaak onduidelijk. Ook
kunnen er verscheidene oorzaken in het spel zijn. Het al dan niet
cyclisch zijn en de lengte van het interoestrus-interval kunnen
een belangrijk hulpmiddel zijn bij het diagnostiseren van een
fertiliteitsprobleem. In verband hiermee zijn de fertiliteitsproble-
men zowel ingedeeld naar de Pathogenese (tekst) als in relatie
tot het al dan niet cyclisch zijn en de lengte van het interoestrus-
interval (tabel I en 2).

Tabel 2. Fertiliteitsproblemen van de teef als de cyclus niet optreedt, of als
het interoestrus-interval (schijnbaar) afwijkend is.

Dekking op het verkeerde moment gekozen
Sommige eigenaren hebben te weinig kennis van de cyclus van
de teef óf interpreteren het gedrag van hun teef onjuist,
waardoor de teef - soms onder dwang - op een verkeerd gekozen
moment wordt gedekt. In dit geval kunnen ook de fokresultaten
van kennelgenoten onvoldoende zijn. De teef kan echter ook de
oorzaak zijn van een op een fout moment geplande dekking, als
zij lang vóór of lang na de ovulatie oestrisch gedrag vertoont (12,
33). Bijstelling van het moment van dekking resulteert in
dergelijke gevallen meestal in dracht. Zo vonden Van Haaften et
ai (15) dat 78% van teven (n = 104) met verminderde fertiliteit,
waarbij in voorgaande cycli slechts 23% van de dekkingen
succesvol waren geweest, drachtig werd als de dekking op het
goede tijdstip werd uitgevoerd.

Het optimale tijdstip voor de dekking kan het meest betrouw-
baar worden bepaald door middel van het herhaald meten van
het progesterongehalte in het perifere bloed (15, 28), De
ovulatieperiode begint als de progesteronconcentratie in het
perifere bloed een concentratie bereikt van circa 5 a 6 ng/ml
(34), Rekening houdend met enerzijds het feit, dat de maturatie
van de eicel na de ovulatie nog circa 3 dagen in beslag neemt en
dat anderzijds het transport van spermatozoa circa 1 dag duurt
(17), kunnen de volgende adviezen worden g^even:

Tabel 1. Fertiliteitsproblemen van de teef met een normaal Interoestrus-
interval.

Afw. bacterieflora in de vagina
Endometritis
Brucella canis infectie
Herpes virus-infectie

Op fout tijdstip aangeboden
Gedragsproblemen
Vagina structuur
Vaginale septa
Vagina prolaps

Als de progesteronconcentratie 4-6 ng/ml is en de volgende
bepaling pas na 3 dagen kan plaats vinden (weekend), kan
worden geadviseerd 2 dagen na de bepaling de hond te laten
dekken (zonder dwang) en op de 3e dag de progesteronconcen-
tratie weer te meten. Eventueel kan dan tot een tweede dekking
worden besloten,

N,B, Als er semikwantitatieve radio-immunoassays worden
gebruikt voor het bepalen van de progesteronconcentratie zullen
andere waarden gelden!

I \' Als vaginoscoop kan een Gberoptic kinderrektoscoop goed functioneren (Wolfbuis en

! obturator 8834.08; kijkglas 8834.60; handvat 8834.90) met lichtprojector (Wolf 4023).

Het juiste moment van dekken kan ook worden geschat met
behulp van vaginoscopie (21). Deze methode is echter subjectief
en minder betrouwbaar dan de bepahng van het progesteronge-
hahe in het perifere bloed. De veranderingen in het aspect van de
mucosa van vooral het craniale deel van de vagina zijn een
goede afspiegeling van de cyclische veranderingen. Terwijl in de
anoestrus een roze, niet gezwollen mucosa wordt waargenomen,
zijn in de pro-oestrus de slijmvliesplooien oedemateus, bleek,
glad en afgerond. Tussen de plooien is veel bloederig vocht
aanwezig. Als de pro-oestrus vordert neemt de zwelling van de
mucosa af. Er begint een \'krimpingsfase\', waarbij rimpeltjes op
de gezwollen mucosaplooien worden waargenomen. Deze
afname van de zwelling zet door in de oestrus; in deze fase wordt
een scherp, puntig of hoekig profiel van alle plooien van de
vaginamucosa waargenomen. In het laatste deel van de oestrus
ziet de mucosa er uit als crêpepapier met lage fijne plooitjes. De
hoeveelheid vocht, die in de oestrische fase wordt waargenomen
is wisselend.

In tegenstelling tot wat vroeger werd gedacht is het niet mogelijk
de ovulatieperiode te bepalen met behulp van de cytologie van
het vestibulum of de vagina (9). Met behulp van de cytologie
(Haemacolor®\'-kleuring) kan wel worden vastgesteld of de teef
loops is, en of zij nog in een zeer vroeg stadium van de pro-
oestrus verkeert (gekenmerkt door enkele leucocyten, paraba-
sal en kleine intermediaire cellen naast grote intermediaire en
superficiële cellen) óf reeds de metoestrus-fase heeft bereikt
(leucocyten en voornamelijk parabasale en intermediaire cel-
len).

Frequent blijkt dat dekkingen bij teven met fertiliteitsproblemen
niet normaal zijn verlopen. De dekking is soms met veel dwang
gebeurd, er is geen koppeling geweest óf de dekking lukte
helemaal niet, waarna KI al of niet is toegepast. Dekkingen
zonder koppeling kunnen zeker resultaat hebben, maar in veel
gevallen ook niet. De oorzaak van het dekprobleem kan liggen
bij de reu (afwijkende anatomie, onervarenheid, gedrags-
problemen), de teef (gedragsprobleem, vaginale afwijking) of bij
de eigenaren (onervarenheid, teef op fout tijdstip aangeboden).
Sommige rassen hebben relatief veel dekproblemen zoals de
Franse en de Engelse Buldog en de New Foundlander. Als geen ï
duidelijke afwijking wordt gediagnostiseerd en het tijdstip voor
de dekking correct is bepaald, kan een ervaren hulp bij de
dekking het probleem soms oplossen. In laatste instantie kan KI
worden toegepast.

Gemiddeld neemt na het 8e levensjaar de vruchtbaarheid van de
teef af (1). De kansen op problemen tijdens de dracht, partus en
puerperium nemen dan ook toe.

Cysteuze endometriumhyperplasie - Mucometra
Bij een cysteuze endometriumhyperplasie (C.E.H.) kan sterili-
teit worden waargenomen. C.E.H. komt bij de oudere teef
frequent voor. Een op een inadequate manier toegepaste
therapie met progesteronderivaten kan ook bij de jonge teef
C.E.H. tot gevolg hebben. Niet drachtig worden na de dekking is |
vaak het enige symptoom. Als de C.E.H. gepaard gaat met !
ophoping van secretum in het lumen (mucometra) kan de uterus

zichtbaar zijn bij echoscopie. Het is daarom nuttig een echosco-
pie uit te voeren, als een teef 4 weken na de dekking niet drachtig
blijkt te zijn.

Bij onbegrepen steriliteit is het zinvol een laparotomie uit te
voeren. Tijdens deze laparotomie kunnen uterus en ovaria
macroscopisch worden onderzocht. Als C.E.H. wordt
gediagnostiseerd moet een ovario-hysterectomie worden over-
wogen in verband met het risico op het ontwikkelen van een
endometritis. Als de uterus macroscopisch niet afwijkend is
kunnen biopten van de uterus worden genomen voor microsco-
pisch onderzoek. Tevens kan in dat geval een bacteriologisch
onderzoek van de uterus worden ingezet (13).

(Pseudo)hermafroditisme is het resultaat van een afwijkende
sexuele ontwikkeling, waarbij kenmerken aanwezig zijn van
beide geslachten. (Pseudo)hermafroditisme gaat gepaard met
uiteenlopende afwijkingen aan het genitaalapparaat (23,24) en
fertiliteitsproblemen. Als er in plaats van ovaria ovotestes of
testes aanwezig zijn, kan de cyclische activiteit totaal afwezig
zijn. Vaker worden afwijkingen van het afvoerend apparaat
gezien, waarbij bijv. alleen een os priapi aanwezig is in de fossa
clitoridis of waarbij het vestibulum en de vuJva zich als een
praeputium onder de buik bevinden. De cyclische activiteit
wordt in het laatste geval slecht waargenomen, dekking zal
onmogelijk zijn en vaak zijn er andere problemen zoals
abnormale uitvloeiing en incontinentia urinae. (32).

De afwijkingen kunnen op een eenvoudige wijze worden
gediagnostiseerd met een vaginaal toucher, dat bij een eerste
onderzoek dan ook altijd moet worden uitgevoerd. De behande-
ling zal chirurgisch zijn, maar kan bij stricturen en septa die ver
naar craniaal doorlopen onmogelijk zijn. Een zeer dun septum
kan manueel worden losgetrokken; een dik septum kan met een
tangetje, ingebracht via een vaginoscoop worden doorgeknipt.
Slechts in uitzonderingsgevallen zal een episiotomie moeten
worden uitgevoerd.

Soms wordt tijdens het vaginaal toucher een hyperplasie van de
mucosa craniaal van de urethra-opening aangetroffen. Wanneer
deze hyperplasie gering is, zal dit in het algemeen geen
problemen bij de dekking geven. De hyperplasie gaat in de
luteale fase in regressie. Het is echter aan te raden de eigenaar op
de aanwezigheid van deze hyperplasie te attenderen, zodat er
adequaat kan worden gereageerd wanneer de dekking proble-
men geeft. Bij een uitgebreide hyperplasie, waarbij de mucosa
buiten de vulva prolabeert, zal een chirurgische behandeling
nodig zijn en moet de dekking uitgesteld worden tot een
volgende loopsheid.

Stricturen kunnen worden veroorzaakt door trauma, manipula-
ties ten tijde van de partus of vaginale behandelingen met
stoffen, die de mucosa van de vagina aantasten, zoals bijv.
Hibiscrub®2. Door vaginale spoelingen kunnen verklevingen
ontstaan, die zo uitgebreid zijn, dat tijdens de loopsheid geen
uitvloeiing wordt waargenomen. Een dekking is in dat geval

onmogelijk en ovariohysterectomie moet worden geadviseerd,
in verband met de extra risico\'s in het geval er zich een pyometra
zou ontwikkelen.

Het niet optreden van de eerste loopsheid
Over het algemeen wordt aangenomen, dat de eerste loopsheid
binnen 18 maanden mag worden verwacht. Als een teef na deze
periode nog steeds geen loopsheidsverschijnselen heeft ver-
toond, is het van belang een onderzoek in te stellen. Bij het
onderzoek van het genitaalapparaat wordt gelet op afwijkingen
die kunnen wijzen op (pseudo)hermafroditisme.
Naast het lichamelijk onderzoek kunnen de volgende onderzoe-
ken van nut zijn:

— Progesteronconcentratie in het plasma; wanneer dit > 1 ng/
ml is, is de hond waarschijnlijk toch cyclisch geweest, zonder dat
de eigenaar dit heeft opgemerkt. Onvoldoende controle of
afwezigheid van uitvloeiing tijdens de loopsheid (stille loops-
heid) kunnen hiervan de oorzaak zijn. Wanneer het progesteron-
niveau <lng/ml is, heeft de hond de afgelopen twee maanden
niet geovuleerd.

— Thyroxineconcentratie in plasma, eventueel gevolgd door
een scan van de schildklier en een TSH-stimulatietest in
verband met een mogelijke hypothyreoïdie.

— LH-stimulatietest. Wanneer het LH niveau in het perifere
bloed, op verschillende tijdstippen gemeten, hoog is en na
stimulatie met LHRH (Receptal®\') niet hoger wordt kan er
sprake zijn van inactiviteit of totale afwezigheid van de ovaria
(19).

— Karyotypering. Abnormaliteiten in aantal of structuur van
chromosomen zijn waargenomen bij (qua fenotype) teven die
nooit cyclisch waren, waarbij de genitaaltractus normaal, maar
wel onderontwikkeld was aangelegd (24).

— Laparotomie. Hierbij kan macroscopisch, eventueel micro-
scopisch de genitaaltractus worden onderzocht.

Als er geen afwijkingen worden aangetroffen en er ook geen
reden is om aan te nemen dat de cyclus uitblijft door een
iatrogene oorzaak — toediening van corticosteroïden of proges-
teronderivaten — is een therapie ter stimulering van de cyclus
gewenst in het geval de eigenaar wenst te fokken of andere
redenen heeft de cyclische activiteit te stimuleren. Hiervoor kan
bromocriptine worden aangewend. Deze dopamine-agonist
onderdrukt de secretie van prolactine, wat mogelijk resulteert in
een toename van de (pulsatiele) afgifte van LH. Bromocriptine
(Laktafal®2) wordt 2x daags gegeven in een dosis van 15-20 /xg
per kg tot de hond loops wordt. De eerste 4 dagen wordt deze
dosis gehalveerd in verband met het frequent optreden van
braken. De kans hierop is minder als de tabletten worden
gegeven na de maaltijd.

Preparaten met FSH-werking, zoals Folligonan®^ zijn onge-
schikt om een fertiele oestrus te induceren (8). Vaak worden de
teven niet loops, of ze ovuleren niet als ze loops worden. Als er
wel ovulatie is opgetreden, is het corpus luteum frequent
afwijkend, waardoor het te vroeg in regressie gaat (20).

Een interoestrus-interval van meer dan 12 maanden wordt over
het algemeen als abnormaal beschouwd. Aandacht wordt
geschonken aan ziekteverschijnselen, moment van optreden van
eerste loopsheid, vorige interoestrus-intervallen, fokresultaten

\' Hoechst Veterinär GmbH, Frankfun A.M., Duitsland
2 Eurovet b.v., Meieren
\' Intervet Nederland b.v., Boxmeer

en toediening van medicamenten, met name progeste-
ronderivaten en corticosteroïden. Het onderzoek wordt in eerste
instantie gericht op een mogelijk niet opgemerkte loopsheid
(progesteronconcentratie). Wanneer geen afwijkingen worden
waargenomen kan de oorzaak gelegen zijn in een verstoring op
het niveau van de hypothalamus-hypofyse-ovarium-as. In dit
geval kan worden behandeld met bromocriptine (26, 27).
Toediening van bromocriptine aan 8 gezonde Beagle-teven in de
eerste helft van de luteale fase resulteerde in alle gevallen in het
vervroegd optreden van een normale oestrus (27). Het gemid-
delde interoestrus-interval (100 dagen) was significant korter
(p <0.001) dan bij onbehandelde dieren (245 dagen; n = 10; 36
cycli). Figuur 1 toont het prolactine- en progesteronpatroon van
één van deze honden, waarbij bromocriptine werd toegediend
vanaf de ovulatie van de eerste cyclus en waarbij de toediening
werd beëindigd bij het starten van de pro-oestrus van de tweede
cyclus.

De luteale fase van de eerste cyclus wordt door de behandeling
met bromocriptine verkort; prolactine is een luteotrofe factor.
De anoestrus-periode wordt verkort, maar de pro-oestrus,
oestrus en metoestrus hebben een normale duur (26). De
behandeling met bromocriptine wordt gestopt als duidelijk
blijkt dat de loopsheid op gang is gekomen (vulvazwelling,
helderrode uitvloeiing, etc.). Voortgezette toediening veroor-
zaakt in het algemeen weinig bijwerkingen. Er is geen aanleiding
om te veronderstellen, dat de fertiliteit van een met bromocrip-
tine opgewekte loopsheid bij gezonde teven veriaagd is. Bij zes
teven, waarbij bromocriptine werd toegediend vanaf circa 112
dagen na het begin van de vorige loopsheid, trad na gemiddeld
47 dagen een volgende loopsheid op. Vijf gedekte teven werden
drachtig. Één teef accepteerde de reu niet, maar vertoonde een
normaal progesteronpatroon. Vier teven wierpen normaal (4-7
puppies) en één aborteende (16). Het is overigens mogelijk dat
de stimulering met bromocriptine bij oudere teven minder
resultaat geeft.

Een fertiele oestrus kan ook worden geïnduceerd door middel
van de (pulsatiele) toediening van gonadotrofine releasing
hormoon (GnRH) (6,11). Deze behandelingsmethode verkeert
echter nog in een experimenteel stadium en is niet praktisch
toepasbaar.

Patiënten met een loopsheid die langer dan 25 dagen duurt,
blijken meestal niet te ovuleren. Een kort interoestrus-interval
kan een aanwijzing zijn, dat ook de vorige cyclus anovulatoir is
verlopen. Ovariële cysten kunnen hiervan de oorzaak zijn, maar
tevens moet men bedacht zijn op functionele ovariumtumoren
(voornamelijk granulosaceltumoren). Hoewel deze in het alge-

meen worden gezien bij oude teven, kunnen ze ook voorkomen
bij jonge teven. Echoscopisch onderzoek kan een waardevol
hulpmiddel zijn bij de diagnostiek (29). Dat de cyclus anovula-
toir is, blijkt uit (het verloop van) de progesteronconcentratie in
het perifere bloed. Deze kan tijdens de loopsheid zeer laag
blijven (< 1 ng/ml) óf een geringe stijging vertonen tot 2 a 3 ng/
ml en vervolgens weer dalen. De uitvloeiing, cytologie van de
vagina en vaginoscopie zijn gedurende deze periode in overeen-
stemming met het beeld, dat onder de invloed van oestrogenen
in de (pro)-oestrusperiode kan worden verwacht. Als de
uitvloeiing bruin-rood wordt, de cytologie en de vaginoscopie
niet meer de kentekenen van een (pro)-oestrus vertonen, en de
progesteronconcentratie laag blijft, kan de diagnose anovula-
toire cyclus worden gesteld. Als de pro-oestrussymptomen nog
normaal aanwezig zijn en er geen aanwijzingen zijn voor een
ovariumtumor kan worden getracht om de normale follikelont-
wikkeling te stimuleren met bromocriptine. Ook kan zonder
therapie een volgende loopsheid worden afgewacht. In deze
volgende loopsheid moet men dan echter op de mogelijkheid
van niet ovuleren bedacht zijn.

Overwogen kan worden tijdens de pro-oestrus tot de ovulatie
bromocriptine toe te dienen. Resultaat van deze therapie is niet
bekend. Het zal met name afhankelijk zijn van de primaire
oorzaak van het anovulatoir veriopen van de cyclus. Het
toedienen van GnRH (Receptal®\', Fertagyl®^) geeft meestal
geen goed resultaat omdat een LH-piek geïnduceerd wordt op
een moment dat er vrijwel zeker geen pre-ovulatoire follikels
aanwezig zijn.

Frequent worden jonge honden - eerste en tweede loopsheid -
gezien met een persisterende (pro-) oestrus-bloeding, die soms
wel 1,5 tot 2 maanden duurt. Deze jonge honden blijken niet te
ovuleren. Het feit dat de loopsheid niet stopt, is vaker de reden
tot aanbieden dan de wens van de eigenaar reeds in deze
loopsheid met de hond te fokken.

Als beide therapieën geen succes hebben, kunnen de loopsheid-
verschijnselen worden gestopt door het remmen van de LH-
afgifte met behulp van:

— megestrolacetaat (Multado®^), laag gedoseerd in verband
met het risico van de ontwikkeling van C.E.H.

Onder een \'gespleten\' (pro)-oestrus wordt verstaan een loops-
heid, die tijdens de (pro)-oestrus-fase stopt, waarbij de follikels
voortijdig in regressie gaan. De uitvloeiing wordt bruin, de
vaginoscopie vertoont geen pro-oestrus-beeld meer, in het
cytologisch preparaat worden parabasale cellen en leucoyten
waargenomen en de progesteronconcentratie is laag. Over het
algemeen start de loopsheid weer na enkele dagen tot weken,
waarna meestal een normale loopsheid met ovulatie volgt. Soms
kan het verwarrend zijn als er verschillende folliculaire golven
optreden, voordat het tot ovulatie komt. Een gespleten (pro)-
oestrus is geen ernstige afwijking en wordt vaak waargenomen.

Een behandeling is niet nodig, maar als de teef enkele malen
achter elkaar dit beeld vertoont, kan bromocriptine worden
gegeven.

Een \'stille\' loopsheid is een loopsheid, waarbij de teef geen
duidelijke pro-oestrus-verschijnselen vertoont: geen bloederige
uitvloeiing, hoogstens een zeer geringe kleurloze of wittige
afscheiding en matige vulvazwelling. Het grootste probleem van
deze afwijking is dan ook, dat de eigenaar niet (tijdig) opmerkt
dat de teef loops is. Bij vaginoscopie zijn de zwelling van de
mucosa en de bleekheid minder dan normaal tijdens de pro-
oestrus en er is geen bloederig secretum. In het cytologisch
preparaat worden, zoals normaal is voor de pro-oestrus,
superficiële cellen aangetroffen.

Vaak worden dergelijke teven te laat voor fertiliteitsonderzoek
aangeboden of op het moment dat ze in oestrus verkeren én
ovuleren, zodat een dekking zeer spoedig moet plaatsvinden. De
oorzaak van het niet bloeden tijdens de loopsheid is onbekend.
De behandeling bestaat uit het instrueren van de eigenaar 2 x per
week te kijken of de vulva van de teef is gezwollen en hoe de
interactie tussen de teef en een reu verioopt. Ook kan regelmatig
de cytologie van de vagina worden onderzocht. Als de teef loops
is moet de ovulatieperiode vastgesteld worden met behulp van
de bepaling van de progesteronconcentratie in het perifere
bloed.

Een cyclus met een zeer kort interoestrus-interval is beschreven
bij een teef met oophoritis (25). Deze oophoritis was waar-
schijnlijk de oorzaak van de verstoring van de hormonale
regulatie en daarmede van het te vroeg in regressie gaan van het
corpus luteum. Binnen 30 dagen was de progesteronconcentra-
tie na ovulatie op basaalniveau en startte er een nieuwe cyclus.
Een therapie is niet bekend.

Brucella canis komt op dit moment waarschijnlijk niet in
Nederland voor. Via import van geïnfecteerde honden kan dit
natuurlijk ieder moment veranderen. Bij steriliteit en abortus,
voornamelijk tussen de 45e en 55e dag van de dracht, moet aan
Brucellose worden gedacht. Dit is overigens de enige specifieke
bacteriële infectie van de tractus genitalis die bij de hond bekend
is.

Afwijkende bacterieflora in de vagirw - vaginitis
Een vaginitis kan de fertiliteit beïnvloeden. Deze kan ontstaan
ten gevolge van tumoren, corpora aliena in de vagina, een
virusinfectie met herpes, hypertrofie van de clitoris bijv. door
androgenen geïnduceerd en een afwijkende bacterieflora (5).
De relatie tussen de bacterieflora in de vagina en fertiHteitspro-
blemen is nog onvoldoende duidelijk. In het kort moet het
volgende worden opgemerkt:

— Bacteriën komen normaal in de vagina van de teef voor.
Ook de door fokkers gevreesde hemolytische streptokokken
kunnen bij teven zonder fertiliteitsproblemen in de vagina
worden aangetroffen.

— Het type bacteriën bij teven met fertiliteitsproblemen is over
het algemeen hetzelfde als bij teven zonder fertiliteitsproblemen,
maar soms overheersen 1 of 2 types of er is een reincultuur.

Het is aan te raden bij teven met fertiliteitsproblemen een
bacteriologisch onderzoek van het craniale deel van de vagina
uit te voeren (3).

Het instellen van een therapie is alleen geïndiceerd bij teven,
waarbij \'zeer veel\' bacteriën (> 100 kolonies per voedingsbo-
dem) worden gekweekt en bij teven, waarbij een reincultuur of
slechts 2 soorten bacteriën worden aangetroffen. De behande-
ling kan systemisch of locaal zijn en moet zo mogelijk vóór de
dekking worden uitgevoerd. Bij een lokale behandeling moet
men er op bedacht zijn dat vele medicamenten spermicide zijn,
zodat de laatste behandeling royaal vóór de dekking moet
plaatsvinden.

Canine herpes virus kan een enorme daling in de fertiliteit tot
gevolg hebben, evenals een hoog percentage pupsterfte in de
eerste weken post partum. Puppies zijn in de eerste levensweken
zeer gevoelig voor deze infectie, mede door hun inadequate
thermoregulatie. Infectie zou ook in utero kunnen optreden en
tijdens de partus in het geboortekanaal, tengevolge van besmet-
ting door geïnfecteerde nestgenoten of door oronasaal secretum
van de teef (14, 18, 31). Als de foeten in utero geïnfecteerd zijn
kan abortus optreden, of kunnen er dode pups worden geboren
(31). Als er in een kennel door dit virus fertiliteitsproblemen
voorkomen is het aan te raden de fokkerij enkele maanden te
stoppen teneinde de infectiedruk te verminderen.

Onze erkentelijkheid gaat uit naar prof.dr. F.J. van Sluijs voor zijn kritische
commentaar op dit manuscript en naar mevrouw A. van der Zee voor de
tekstverwerking.

1. Anderson AC and Simpson ME. The ovary and reproductive cycle of the
dog (Beagle). Geron-X, Inc., Los Altos, CA, 1973.

2. Austin CR and Short RV. Reproduction in mammals, 1 1982: 36-7 en 41-
102, 2nd edition, Cambridge University Press,

3. Burke ThJ. Culture technks In: Small animal reproduction and infertility.
Thj Burke (ed) Lea and Febi^r, Philadelphia, USA, 1986: 154-7.

4. Burke ThJ. Anatomic abnormalities. In: Small animal reproduction and
infertility. ThJ Burke (ed). Lea and Febiger, Philadelphia, USA, 1986:227-
32.

5. Burke ThJ. Vaginitis. In: Small animal reproduction and infertility. ThJ
Burke (ed). Lea and Febiger, Philadelphia, USA, 1986: 276-9,

6. Cain JL, Lasley BL, Cain GR, Feldman EC, and Stabenfeldt GH. Induction
of ovulation in bitches with pulsatile or continuous infusion of GnRH. J
Reprod Fert (Suppl) 1989; 39:143-7.

7. Carmichael LE. Canine brucellosis. In: Small animal reproduction and
infertility. Burke ThJ (ed). Lea and Febiger, Philadelphia, USA, 1986:269-
75.

8. Chaffaux S, Locci D, Pontois M, Deletang F, and Thibier M. Induction of
ovarian activity in anoestrous Beagle bitches. Br Vet J 1984: 140: 191-5.

9. Concannon PW. Physiology of canine ovarian cycles, pregnancy, parturi-
tion and anestrus. Proceedings Symposium on reproduction in the dog. IB.
J. Christiansen (ed), Denmark, 1989: 38-9.

10. Concannon PW, Hansel W, and McKentee K. Changes in LH, progesterone
and sexual behavior associated with preovulatory luteinization in the bitch.
Biol Reprod 1977; 17:604-13.

11. Concannon PW. Induction of fertile oestrus in anoestrous dogs by constant
infusion of GnRH agonist. J Reprod Fert (Suppl) 1989: 39:149-60.

reproduction and infertility. ThJ Burke (ed). Lea and Febiger, Philidelphia,
USA, 1986: 23-42.

13. Feldman EC. Infertility. In: Textbook of Veterinary Internal Medicine. SJ
Ettinger (ed). W.B. Saunders Company, 3e druk, Philadelphia, USA, 1989:
1838-58.

14. Greene CE, Kakuk TJ. Canine herpes virus infection. In: Clinical
microbiology and infectious diseases of the dog and cat. CE Green (ed). WB
Saunders Company, Philadelphia, USA, 1984: 419.

15. Haaften B van, Dieleman SJ, Okkens AC, and Willemse AH. Timing the
mating of dogs on the basis of blood progesterone concentration. Vet Ree
1989: 125:524-6.

16. Haaften B van, Dieleman SJ, Okkens AC, Bevers MM, and Willemse AH.
Induction of oestrus and ovulation in dogs by treatment with PMSG and/or
bromocriptine. J Reprod Fert (Suppl) 1989b: 39: 330-1.

17. Haaften B van. Het optimale dektijdstip bij de teef. Tijdschr Diergeneeskd
1989:22: 1149-53.

18. Hashimoto A, Hirai K, Yamaguchi T, and Fujimoto Y. Experimental
transplacental infection of pregnant dogs with canine herpes virus. Am J Vet
Res 1982: 43:844-50.

19. Johnston SD. Premature gonadal failure in female dogs and cats. J Reprod
Fert (Suppl) 1989: 39:65-72.

20. Jones GE, Boyns AR, Bol ET, Christie DW, and Parkes MF. Immunoreac-
tive luteinizing hormone and progesterone during pregnancy and following
gonadotrophin administration in beagle bitches. Acta Endocrinol 1973;
72:573-81.

21. Lindsay FEF The normal endoscopic appearance of the caudal reproduc-
tive tract of the cyclic and non-cyclic bitch: post-uterine endoscopy. J Small
AnimPrac 1983: 24:1-15.

22. Mahi CA and Yanagimachi R. Maturation and sperm penetration of canine
ovaria oocytes in vitro. J Exp Zool 1976; 196: 189-96.

23. Meyers-Wallen VN and Patterson DF. Disorders of sexual development. In:
Cunent therapy in Theriogenology, DW Morrow (ed), 2nd ed., WB
Saunders Company, Philadelphia, USA, 1986, 567-74,

24. Meyers-Wallen VN and Patterson DF. Sexual differentiation and inherited
disorders of sexual development in the dog. J Repr Fert (Suppl) 1989;
39:57-64.

25. Nickel RF, Okkens AC, Gaag I van der, and Haaften B van. Oophoritis in a
dog with abnormal corpus luteum function. Vet Ree 1991: 128: 333-4.

26. Okkens AC, Bevers MM, Dieleman SJ and Willemse AH. Shortening of
the interoestrous interval and the lifespan of the corpus luteum of the cyclic
dog by bromocriptine treatment. Vet Quarterly 1985a; 7:173-6.

27. Okkens AC, Bevers MM, Dieleman SJ, and Willemse AH. Shortening in
the interoestrous interval of the cyclic dog by bromocriptine treatment. Proc
Vooijaarsdagen, Royal Netherlands Vet Assoc 1985b: 28.

28. Okkens AC, Dieleman SJ, and F. Vogel. Determination of the ovulation
period in the dog: A comparison of the rapid progesterone assay,
vaginoscopy and vaginal cytology. Proc Vooijaarsdagen, Royal Nether-
lands Vet Assoc 1985c: 26-7.

29. Olson PN, Wrigley RH, Husted PW, Bowen RA, and Nett TM. Persistent
estrus in the bitch. In: Textbook of Veterinary Internal Medicine. SJ Ettinger
(ed), WB Saunders Company, 3e druk, Philadelphia USA 1989; 1793-6.

30. Phemister RD, Hoist PA, Spane JS and Hopwood ML. Time of ovulation in
the beagle bitch. Biol Reprod 1973; 8: 74-82.

31. Poste G and King N. Isolation of a herpes virus from canine genital tract:
Association with infertility, abortion, and stillbirth. Vet Ree 1971; 88,229.

32. Rothuizen J, Voorhout G, Okkens AC, and Biewenga J. Urovagina
associated with female pseudo-hermafroditism in four bitches from one
litter. Tijdschr Diergeneeskd 1978, 20: 1109-12.

33. Wildt DE, Chakraborty PK, Panko WB and Seager SWJ, Relationship of
reproductive behavior, serum luteinizing hormone and time of ovulation in
the bitch, Biol of Reprod 1978; 18: 561-70,

34. Wildt DE, Panko WB, Chakraborty PK, and Seager SWJ. Relationship of
serum estrone, estradiol-176 and progesterone to LH, sexual behavior and
time of ovulation in the bitch. Biol of Reprod 1979; 20, 648-58.

Enterohaemorrhagic Escherichia coli oi 57:H7. an underestimated food-borne pathogen? a review

SAMENVATTING
Escherichia coli 0157:H7 is een recent onderkende humaan-
pathogene bacterie die, met name in Noord-Amerika en Groot-
Brittannië, betrokken is bij uitbraken en incidentele gevallen van
voedselinfecties. In Nederland is nog weinig bekend over de
betekenis van E. coli Ol57:H7 bij het ontstaan van voedselinfec-
ties. In dit artikel wordt met de thans beschikbare literatuurgege-
vens een overzicht gegeven van dit serotype, als meest bekende
representant van de enterohemorragische E. coli (EHECJ-
groep. Daarbij zal worden ingegaan op de biochemische
eigenschappen, toxinen, pathogenese, klinische aspecten, epide-
miologie en isolatiemethoden

Escherichia coli 0157:H7 has recently been recognised as a
human pathogen involved in outbreaks and sporadic cases of
food-borne diseases in North America and Great Britain. At
present, less is known about the significance of E. coli 0157:H7
as a cause of food-borne diseases in the Netherlands. This article
will review current literature about this serotype, which is a
predominant representative of the enterohaemorrhagic E. coli
(EHEC) group. Biochemical features, toxins, pathogenesis,
clinical characteristics, epidemiology and method of isolation
will also be discussed

Escherichia coli behoort tot de normale darmflora van de mens
en warmbloedige dieren. Een aantal E. coft\'-stammen is echter
humaanpathogeen. Deze worden naar veroorzaakte ziektever-
schijnselen en waarschijnlijke virulentiefactoren momenteel
ingedeeld in 6 verschillende groepen, namelijk enteropathogene
E. coli (EPEC), entero-invasieve E. coli (EIEC), enterotoxigene
E. coli (ETEC), enterohemorragische £ coli (EHEC), entero-
adherente E. coli (E AEC) (31) en entero-aggregatieve £. coli (1,
3).

Vertegenwoordigers van de EHEC-groep kunnen bij de mens
hemorragische colitis (HC) veroorzaken met soms als complica-
ties het hemolytisch-uremisch syndroom (HUS) en thromboti-
sche thrombocytopenische purpura (TTP). Hierbij worden de
produktie van verotoxinen (VT) — cytotoxisch voor de vero-
cellijn — en een fimbriale aanhechtingsfactor beschouwd als
virulentiefactoren. Binnen de EHEC-groep is E. coli 0157:H7
het meest frequent geïsoleerd bij uitbraken en incidentele
gevallen van HC en HUS (56). Echter een oorzakelijke EHEC-
groep is nog niet duidelijk gedefinieerd. Naast E. co// Ol57:H7

1 Regionale Inspectie Gezondheidsbescherming, Keuringsdienst van Waren, Postbus
9012, 7200 GN Zutphen.

2 Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne, Laboratorium voor Water- en
Levensmiddelenmicrobiologie, Bilthoven.

zijn ongeveer 50 andere verotoxine-producerende E. coli-
(VTEC) serotypen geassocieerd met HC en HUS (29). Stam-
men van £. coli 026:H11 en -01I1:H produceren grote
hoeveelheden verotoxine (28) en kunnen naast E. coli 0157:H7
beschouwd worden als belangrijke oorzakelijke EHEC-organis-
men. De relatieve bijdrage van enterohemorragische E. coli-
serotypen is het duidelijkst geïllustreerd in een monitoringon-
derzoek in Calgary. Daarbij werden 166 VTEC-positieve
faecesmonsters onderzocht; 83% van deze monsters bevatte E.
coli van het serotype 0157:H7,7% 026:H11, 3% 0103:H2,2%
091:H- en 5% van andere serotypen (48).

De eerste beschreven E. coli 0157:H7-infectie dateert van 1975
(55). Daarna is de betrokkenheid van het serotype bij uitbraken
en incidentele gevallen van voedselinfecties met name in Noord-
Amerika en Groot-Brittannië aangetoond en vormt E. coli
0157:H7 in sommige streken van Noord-Amerika na Campylo-
bacter spp. en Salmonella spp. de belangrijkste oorzaak van
bacteriële enteritis bij de mens (45, 56, 64, 73).

E. coli 0157:H7-infecties zijn epidemiologisch vooral in ver-
band gebracht met de consumptie van onvoldoende verhit
rundvlees (18); in de pers is de ziekte ook wel aangeduid als
\'hamburger disease\'.

Nederlandse literatuurgegevens over £ coli 0157;H7-infecties
zijn echter schaars. Uit retrospectief serologisch onderzoek met
bewaarde sera van HUS-patiënten blijkt evenwel dat mogelijke
£ coli 0157-infecties al vanaf 1974 in Nededand voorkomen
(13).

In dit artikel wordt aan de hand van een literatuurstudie £ coli
0157:H7 als meest bekende vertegenwoordiger van de EHEC-
groep besproken. Achtereenvolgens worden het organisme, de
ziekte, epidemiologie en isolatiemethoden behandeld.

£ coli 0157:H7 verschilt in een aantal biochemische eigen-
schappen van de overige £ coli serotypen. Kenmerkend voor £
coli 0157:H7 zijn een negatieve sorbitol en ß-glucuronidase
(GUR) omzetting en, in mindere mate, een positieve raffinose en
dulcitol reactie (tabel I). De sorbitolfermentatie is voor som-
mige £ coli OI57:H7-stammen afhankelijk van de incubatie-
tijd; enkele stammen blijken na 24 uur bebroeden toch sorbitol-
positief (20). Voor de OI57-serogroep bestaat een goede
correlatie tussen de negatieve GUR-reactie en een positieve
verotoxine-test. EHEC-stammen van andere O-serotypen zijn
niet strikt GUR- en sorbitol-negatief (30).

Tabel 1. Belangrijkste verschillen in biochemische eigenschappen tussen
klinische isolaten van £ co//0157:H7 en overige E. co/i-serotypen.

De naamgeving van E. co//-toxinen in de literatuur kan
aanleiding geven tot verwarring.

Tot nu toe is van geïsoleerde E. co/i\' 0157:H7-stammen bekend i
dat deze één of twee verschillende toxinen produceren, veroto- i
xine 1 (VTl) en verotoxine 2 (VT2). De toxinen zijn genoemd
naar het cytotoxisch effect op de Afrikaanse groene aap
niercellijn (vero-cellen) (42). Andere verotoxine producerende
E. coli (VTEC)-serotypen produceren soms nog een derde
verotoxine VTe (2, 37).

VTl wordt geneutraliseerd door Shiga anti-toxine en is cytoto-
xisch voor HeLa- (carcinoomcellijn uit baarmoederhals) en
vero-cellijnen. Het toxine is in moleculaire structuur nauw
verwant aan het toxine van Shigella dysenteriae type 1, ;
waardoor het \'Shiga-like toxin\' (SLT-I) wordt genoemd (42).
VT2 (SLT-11) verschilt enigszins in moleculaire structuur van
SLT-1, wordt niet geneutraliseerd door Shiga anti-toxine, maar i
bezit dezelfde biologische activiteit als SLT-I bij proefdieren
(42). VTe (SLT-llv) is alleen geassocieerd met slingerziekte bij
varkens en immunologisch nauw verwant aan SLT-11, maar
blijkt niet cytotoxisch voor de HeLa-cellijn (37). De toxinen
SLT-1, SLT-11 en SLT-llv zijn eiwitten die uit een grote en
meerdere kleine subunits zijn opgebouwd (42). De SLT-
produktie door E. coli ligt gecodeerd op verscheidene, verschil-
lende typen bacteriofagen met genen die essentieel zijn voor de
toxicogenese (42); verlies van toxine-produktie is hierdoor in
principe mogelijk. De produktie van SLT-IIv is daarentegen
waarschijnlijk chromosomaal gebonden (37, 63).
Naar excretie van toxine kunnen SLT-producerende £. coli-
stammen worden ingedeeld in hoog, middelmatig en laag SLT- i
producerend. Het serotype 0157:H7 produceert meestal zowel
SLT-I als SLT-11 in relatief grote hoeveelheden (42, 60). Echter
middelmatig SLT-producerende E. co/j\'-serotypen worden even-
zeer als ziekteverwekker beschouwd (42). Bovendien zou de
excretie van toxine kunnen verschillen per type SLT. Voor een
SLT-I- en SLT-II-producerende E. coli 0157:H7-stam over-
heerste SLT-I in het cellysaat en SLT-11 in het cultuursupernatant
(66).

De groei bij 44,5° C op vaste en vloeibare selectieve media
wordt algemeen toegepast voor de selectie van E. coli van de !
begeleidende microflora in voedingsmiddelen. Echter verschil- \'
lende auteurs toonden aan dat de serogroep 0157:H7 slecht
groeit bij deze incubatietemperatuur. In het EC-medium (Difco)
en \'trypticase soy broth\' (BBL) bedraagt de uiterste groeitempe-
ratuur 41 -42° C (18,52). Op sorbitol McConkey agar groeit E.
coli 0157:H7 tenminste bij 42° C (43). Echter op gemodificeerd
trypton bile agar is groei bij 43-44° C mogelijk (68, 71).

£. coli 0157:H7 is gevoelig voor veel antibiotica, maar matig
gevoelig voor novobiocine (43,53). In afstervingsexperimenten
met E. co// Ol57:H7 in rundergehakt is een decimale reductie-
tijd (D-waarde) van 39,8 minuten bij 54,4°C en 9,6 seconden
bij 64,3°C vastgesteld. De bacteriesoort overieefde in gehakt
tenminste 9 maanden bij een bewaartemperatuur van -20°C
(18).

De Pathogenese van de E. coli 0157:H7-infectie is nog niet
éénduidig opgehelderd. Na een orale opname zou het organisme
het coecumepitheel en/of de proximale colon kunnen kolonise-
ren, waarna de ziekte zou kunnen ontstaan door een gebrek aan
specifieke immuniteit tegen SLT (8). Na een incubatietijd van 3
tot 4 dagen manifesteren zich meestal de eerste symptomen (12,
58). Een minimale infectieuze dosis is nog onbekend. In
voedingsmiddelen betrokken bij epidemieën zijn niettemin lage
aantallen van minder dan 10 tot 6 x 10^ kolonievormende
eenheden per gram voedingsmiddel gevonden (71).
E. coli 0157:H7 is niet invasief en produceert geen LT- of ST-
enterotoxinen. Als waarschijnlijke virulentiefactoren worden
SLT-produktie en een niet-invasieve fimbriale aanhechtingsfac-
tor die vermoedelijk gespecificeerd is op een 60 mDa plasmide,
verondersteld (26, 72). De aanhechtingsfactor is van belang
voor hechting aan de mucosa, waarna SLT door een systemati-
sche inwerking op de vasculaire endotheelcellen een bijdrage
zou kunnen leveren aan het ontstaan van HC (26, 29, 62). Er
bestaat echter geen direct bewijs voor de klinische betekenis van
SLT, maar uit epidemiologische en klinische studies blijkt een
duidelijke relatie tussen de hoge SLT-produktie en het ontstaan
van HC en HUS (27, 29, 36, 56). Bovendien ondersteunen
dierproeven en in W/ro-studies de aannemelijke rol van SLT in
de Pathogenese (9, 47).

Het klinisch spectrum van de E. coli 0157:H7-infectie wordt
gekenmerkt door asymptomatische dragers, patiënten met een
niet bloederige diarree, gevallen van HC en HUS, en de dood
(48, 58). De eerste symptomen van een typische £. coli
0157:H7-infectie zijn buikkrampen en acute waterige diarree,
die vaak na 1 tot 2 dagen hemorragisch wordt (56). Bij 50-70%
van de ziektegevallen behoort braken tot het ziektebeeld (22,
48). De meeste patiënten herstellen na gemiddeld 8 dagen,
zonder de noodzaak van een specifieke medische behandeling,
en de ziekte verloopt meestal zonder koorts (56).
De diagnose van een EHEC-infectie omvat karakteristieke
symptomen en isolatie van E. coli 0157:H7 of andere EHEC uit
de faeces binnen 6 dagen na aanvang van de eerste ziektever-
schijnselen, bij afwezigheid van andere darmpathogenen (58,
70). Daarnaast kan in de faeces meestal verotoxine aangetoond
worden (29).

Soms treedt als ernstige complicatie het hemolytisch-uremisch
syndroom (HUS) — heterogeen syndroom gekenmerkt door
acute nierontsteking en nierinsufiSciëntie, hemolyse en diffuse
intravasale stolling — of thrombotische thrombocytopenische
purpura (TTP) — onderhuidse bloedingen door een tekort aan
thrombocyten — op.

Ongeveer 10-15% van de geregistreerde gevallen van E. coli
0157:H7-infecties ontwikkelde HUS of TTP, waarbij vooral
jonge kinderen en bejaarden vatbaar bleken voor deze compli-
caties (34, 45).

De mortaliteit bij epidemieën door E. coli 0157:H7 is relatief
hoog. De vastgestelde percentages van infecties met een fatale

afloop variëren van O tot 36% (49, 56, 58, 73). De behandeling
van E. coli 0157:H7-infecties met antibiotica resulteert niet in
een verbetering van de ziektetoestand (55,58). Een voortgezette
behandeling met antibiotica of middelen die de darmmotiliteit
remmen blijkt de kans op HUS eerder te vergroten. De tragere ;
darmbeweging verlengt mogelijk de blootstellingsduur aan hoge
doses toxine, wat de progressie van HC naar HUS zou kunnen
verklaren (14).

De infectieziekte door E. coli 0157:H7 werd voor het eerst
vastgesteld in 1975 bij een geval van HC en werd uitvoerig
beschreven na twee uitbraken in Oregon en Michigan in 1982
(55). Hierbij waren hamburgers uit een \'fast-food\'-keten de |
waarschijnlijke besmettingsbron. Sindsdien zijn de ziektegeval-
len hoofdzakelijk geregistreerd in Noord-Amerika en Groot-
Brittannië. Het betrof vooral uitbraken in dagverpleegtehuizen,
ziekenhuizen, scholen en restaurants, maar ook incidentele
gevallen zijn beschreven (56, 64). In de staten Washington en
Alberta neemt E. coli 0157:H7 na Campylobacter spp. en
Salmonella spp. de derde plaats in als veroorzaker van bacteriële
darminfecties (34, 35, 45, 73).

In gebieden met een verhoogde incidentie is een groter
besmettingspercentage gevonden van produkten van dierlijke
oorsprong (19). Daarnaast is een seizoensafhankelijkheid aan-
nemelijk. In de warme periode tussen juni en september werd in
de Verenigde Staten 60-75% van de infectiegevallen vastgesteld
(45, 48). Een vergelijkbare seizoenstrend is waargenomen in
Groot-Brittannië (64). De hogere incidentie zou onder andere
toegeschreven kunnen worden aan de toename van barbecues in
de zomermaanden (49).

Recentelijk zijn ook in andere Europese landen waaronder
België (57), Frankrijk (6), Ierland (16), Duitsland (28), Italië
(11) en Tsjechoslowakije (32) de eerste E. coli 0157:H7-
infecties gemeld, maar de incidentie in deze landen lijkt
vooralsnog laag.

Buiten de mens wordt rundvee voor vlees- en melkproduktie als
belangrijkste reservoir voor £. coli 0157:H7 beschouwd (7,24,
46,59). Biggen met enteritis bleken in Hongarije en Canada een
bron van VTEC, maar bijna alle serotypen verschilden van die
bij humane infecties (21, 39). Het is verder aannemelijk dat
pluimvee £. coli 0157:H7 zou kunnen verspreiden. In een
modelstudie koloniseerde E. coli 0157:H het coecum van
kippen, en besmette dieren bleven tenminste 3 maanden drager
van de bacterie (4). McGowan etaL (38) opperden dat wild een
natuuriijk E. coli 0157:H7-reservoir vormt. De bacteriesoort
werd in de staat Philadelphia buiten de bewoonde wereld
geïsoleerd uit watermonsters afkomstig van een stuwmeer.
Gezondheidsrisico\'s ontstaan door onvoldoende verhitting van
met E. coli 0157:H7 besmette voedingsmiddelen, vooral indien i
een grootschalige bereiding plaatsvindt. Voedingsmiddelen van ;
dierlijke oorsprong vormen belangrijke transmissiewegen, daar-
entegen is de overdracht tussen personen laag (12, 65). £ coli
0157:H7-infecties zijn vooral in verband gebracht met con-
sumptie van hamburgers en rundergehakt (49,73) en in mindere
mate met gevogelte (kalkoen en kip), varkensvlees, lajnsvlees en
rauwe melk (19, 73).

In Canadese vleesprodukten zijn besmettingspercentages met £
coli 0157:H7 gevonden van 3,7% voor rundvlees (n = 164), ,
1,5% voor varkensvlees (n = 264), 1,5% voor gevogelte (n =
263, kip en kalkoen) en 2,0% voor lamsvlees (n = 205) (19).
Andere auteurs vonden sterk afwijkende besmettingspercenta-
ges, waarbij andere SLT-producerende serotypen werden ge-
ïdentificeerd die nog niet bij de mens zijn geïsoleerd (54,61). De
verschillen zijn vooral toe te schrijven aan verschillende
toegepaste isolatiemethoden. In Nederiand werden in 162
rauwe vleesmonsters en gevogelte geen SLT-I positieve £ coli
0157 aangetroffen (41).

4. BEPALINGSMETHODEN
De momenteel gepubliceerde methoden voor isolatie van
mogelijke EHEC kunnen in twee groepen worden ingedeeld,
namelijk isolatie en identificatie van £ coli Ol 57:H7, en isolatie
en serotypering van SLT-producerende £ coli De isolatie van £
coliOXSlKl beperkt zich tot de belangrijkste vertegenwoordi-
ger van de enterohemorragische groep, terwijl detectie van SLT-
producerende £ coli een groter aantal serotypen omvat, maar
onduidelijkheid kan opleveren over de pathogeniteit van
positieve isolaten.

De besmettingsgraad van £ co//0157:H7 in voedingsmiddelen
betrokken bij infecties blijkt laag, waardoor voor isolatie van de
bacterie uit voedingsmiddelen een selectieve voorophopingsstap
noodzakelijk is. Hiervoor zijn een gemodificeerd EC-medium
(mEC n) (43, 44) en trypticase soy broth (m-TSB) (19) beide
met toevoeging van novobiocine beschreven. Voor m-TSB is bij
een incubatie van 16-20 uur bij 43° C, een adequate ophoping
van lage aantallen £ co// 0157:H7 in verschillende voedings-
middelen aangetoond (69).

Okrend et aL (44) ontwikkelden een gevoelige (5 kve/g
monster) isolatiemethode voor £ coli 0157:H7 uit rundvlees.
Hierbij werd een 1:10 monsterverdunning na voorophoping in
mEC-l-n op sorbitol McConkey agar overnacht bij 42°C
geïncubeerd. Aanwezige sorbitol-negatieve kolonies werden
gescreend op negatieve sorbitol- en ß-glucuronidase-omzetting
en kenmerkende £ co//-morfologie en uiteindelijk biochemisch
en serologisch bevestigd. Andere gevoelige methoden waarbij
de totale koloniegroei in een keer op aanwezigheid van de
serogroep 0157 wordt onderzocht, zijn de hydrofobische grid-
membraanfilter-(HGMF) methode met enzym gelabelde mono-
clonale 0157-antilichamen van Szabo et aL (69) en een
commerciële Petrifilm immunodisk-blot procedure met poly-
clonale 0157-antilichamen (43, 44).

Verschillende methoden zijn ontwikkeld waarbij monsters
kunnen worden gescreend op aanwezigheid van SLT-produce-
rende £ coli De meest toegepaste bepaling van SLT is de test
van celcultures op de vero-cellijn, maar hierbij is differentiatie
tussen de verschillende typen SLT onmogelijk. Methoden
waarbij differentiatie tussen SLT wel mogelijk is zijn gebaseerd
op de immunologische herkenning van SLT-I en SLT-II (17,50)
of de detectie van genen coderend voor SLT-I en SLT-II met de
DNA-hybridisatietechniek (10, 17, 40). Met deze laatste
techniek zijn (kolonie-)hybridisaties mogelijk om SLT-genen in
celculturen en vanaf de voedingsbodem te detecteren. Een
aantal DNA-probes zijn inmiddels succesvol toegepast voor de
detectie van VTEC in voedingsmiddelen en faeces (59,65,67).
Recent ontwikkelde methoden maken gebruik van de \'Polyme-
rase Chain Reaction\' (PCR)-procedure. Hiervoor zijn syntheti-
sche DNA-probes voor VTl (SLT-I), VT2 (SLT-II) en VTe
(STUIv) ontwikkeld, die als primers inzetbaar zijn om genen
coderend voor SLT, uit cultuurfiltraat of directe monstersuspen-
sie mee te amplificeren en op gel zichtbaar te maken (25, 51).
Zolang nog onduidelijkheid bestaat over de betekenis van SLT-
produktie voor de pathogeniteit van de EHEC-groep heeft het
uitvoeren van een serotypering additionele waarde.

In Noord-Amerika en Groot-Brittannië lijkt sprake van een
hogere incidentie E. coli OI57:H7-infecties, alhoewel dit
serotype in een groeiend aantal landen waaronder in Midden- en
Zuid-Amerika (15, 33) en China (74) als ziekteverwekker is
aangetoond. Het is echter onduidelijk of dit verschil veroorzaakt
wordt door een betere registratie, intensievere belasting van het
natuurlijke milieu en andere voedingsgewoonten, of juist door
een grotere onbekendheid met de infectie in andere delen van de
wereld. In Thailand zijn bij patiënten met diarree alleen VTEC-
stammen van niet-OI57-serotypen geïsoleerd (5) en bleek
VTEC aanwezig in 9% van 93 rundvleesmonsters (67). Wellicht
is sprake van regio-gebonden (gedeeltelijk endemische) \'VTEC-
reservoirs\' waardoor, in combinatie met onvoldoende hygiëne-
maatregelen, plaatselijk een groter risico op EHEC-infecties
bestaat.

Rundvee wordt algemeen verondersteld als reservoir voor E.
coli 0157:H7, door de resultaten van runderfaecesonderzoek en
epidemiologische studies waarin de associatie met rundvlees
naar voren kwam (55). Andere dierlijke voedselbronnen blijken
evenzeer gecontamineerd met E. coli OI57:H7 en VTEC. De
betrokken bacteriën zouden daarom meer wijdverbreid in de
voedselketen aanwezig kunnen zijn.

Hoewel de mens zelf optreedt als belangrijkste reservoir voor
EPEC en ETEC, bestaat over EHEC-dragerschap bij de mens
nog onduidelijkheid. In de literatuur beschreven besmettings-
percentages van voedingsmiddelen verschillen aanzienlijk. Dit
zou veroorzaakt kunnen zijn door verschillen in monstername-
plaats en toegepaste methodiek. Isolatiemethoden met een lage
detectielimiet zijn noodzakelijk door de bijzonder lage besmet-
tingsniveaus van voedsel betrokken bij E. coli OI57:H7-
epidemieën.

In Europa is nog weinig bekend over de rol van het meest
bekende serotype OI57:H7 bij het ontstaan van voedselinfec-
ties. Regelmatig zijn in voedingsmiddelen VTEC van andere
serotypen aangetroffen. Vele EPEC-stammen en Shigella dysen-
teriae-X produceren SLT, maar het is onduidelijk of deze
bacteriën enterohemorragische eigenschappen bezitten (54).

Naar aanleiding van onderstaande uit de praktijk ontvan-
gen vraagstelling, vond de redactie dr C. Terpstra
(Centraal Diergeneeskundig Instituut, Vestiging Virolo-
gie (CDI-DLO) Lelystad) bereid om voor de lezers een
antwoord te formuleren

Uit onderzoek van Pol, van Dijk, Wensvoort en Terpstra (The
Veterinary Quarteriy 1991; 13: 137-43) is onder andere
gebleken dat het Lelystad-virus macrofagen infecteert en daar-
door de immunologische verdediging aantast. Vanuit de praktijk

Een betere beschrijving van de EHEC-groep is daarom noodza-
kelijk. Dit kan gerealiseerd worden door onder andere intensie-
vere bestudering van de pathogenese in modelstudies en
pathologisch onderzoek. Hierbij is de rol van het type en de
hoeveelheid geproduceerd SLT van groot belang. Immers vele
recent ontwikkelde isolatiemethoden zijn gebaseerd op detectie
van SLT-producerende E coli, maar hiermee worden serotypen
aangetoond die niet eerder in verband zijn gebracht met
darminfecties bij de mens. Een uniforme methode om EHEC
aan te tonen is noodzakelijk om in EHEC-screeningsprogram-
ma\'s besmetting van dierlijke voedingsmiddelen en natuurlijke
reservoirs, een duidelijker beeld op te leveren over de werkelijke.
omvang van de EHEC-problematiek.

B. CONCLUSIE
E. coli OI57:H7 is als voedselpathogeen in de medische en
levensmiddelenmicrobiologie recentelijk in de belangstelling
komen te staan. De ziekteverwekkende eigenschappen van dit
serotype zijn nog onvoldoende opgehelderd. Niettemin worden
stammen met een middelmatige tot hoge SLT-produktie mo-
menteel geaccepteerd als vermoedelijke pathogenen. Een groot
aantal verotoxine-producerende E. co/j\'-serotypen zijn inmid-
dels beschreven, maar £ coli 0157:H7 veroorzaakt evenwel
grotendeels de enterohemorragische ziektegevallen. In Neder-
land is omtrent de omvang van EHEC-infecties nog weinig
bekend. Gezien de hoge morbiditeit in sommige streken van de
Verenigde Staten, de eerste meldingen van £ coli OI57:H7-
infecties in Europa (buiten Groot-Brittannië) en de ernstige
ziekteverschijnselen, is meer aandacht voor EHEC-infecties in
Nederiand gewenst. Hierbij verdient de documentatie van
gevallen van HC en HUS een hoge prioriteit.

kun je vernemen dat de indruk bestaat dat tengevolge van
PEARS (Porcine Epidemie Abortion Respiratory Syndrome)
de weerstand ten opzichte van diverse ziekten afneemt; gedacht
wordt daarbij met name aan het slingerziekte/speendiarreecom-
plex. Dysenterie Doyle en wondinfecties. Daarnaast treden er
diverse problemen op het gebied van de reproduktie op.

Sommige bedrijven (b)lijken nog heel lang na het optreden van
PEARS met diverse problemen te worstelen.
De volgende vragen kwamen bij mij naar voren:

1. Hoe ernstig is de weerstandsaantasting en hoelang zal deze in
het algemeen van invloed kunnen blijven?

3. Zijn er mogelijkheden om door ondersteunende diëten de
reconvalescentieperiode te verkorten en de weerstand te
ondersteunen?

5. Zou er bij te vlug ingrijpen met antibiotica, zeker als dit op
bedrijfsniveau zou gebeuren, niet de kans bestaan, dat de

kolonisatieresistentie n^atief wordt beïnvloed met alle
gevolgen vandien?
Wat het verloop van de ziekte per bedrijf betreft, kan ook als
vraag naar voren komen of er een principieel verschil is tussen
grote en kleine bedrijven; bij de ziekte van Aujeszky is dit eerder
wel beschreven. Met name voor wat betreft de overievingskans
van het virus binnen een bedrijf werd aan de fakkeldragertheorie
gedacht. Is een dergelijk fenomeen ook bij het Lelystad virus te
verwachten?

Hoewel met de serie artikelen over isolatie, experimentele
infecties, pathogenesis en pathologie van het Lelystad virus
(LV)in The Veterinär}\'Quarier/y van juli 1991 de virale oorzaak
van abortus blauw is opgehelderd, blijven nog talloze vragen
met betrekking tot deze ziekte onbeantwoord. De hier volgende
poging zal daar helaas weinig aan kunnen veranderen, daarvoor
is de geschiedenis van het LV te kort en zijn de gestelde vragen te
complex.

In vitro blijkt het virus alleen te groeien in alveolair macrofagen
van varkens. Alle macrofagen die uit de bronchiën en longen
kunnen worden gespoeld zijn gevoelig voor het virus en
geïnfecteerde cellen worden binnen 12 uur door het virus
volledig verwoest. Aangenomen mag worden dat in vivo iets
dergelijks gebeurd, zij het dat de door het virus gedestrueerde
macrofaag populatie vanuit de circulatie wordt aangevuld.
Alveolair macrofagen zijn uiterst belangrijk voor het patrouille-
ren en schoonhouden van de diepere luchtwegen en longen.
Ingeademd stof en micro-organismen worden gefagocyteerd en
vervolgens met de mucociliairstroom naar buiten afgevoerd.
Alveolair macrofagen dragen door interferonproduktie ook bij
aan de immuniteit tegen virussen. Aangezien deze afweer bij
PEARS deels of geheel wordt uitgeschakeld zal de weerstand
van het respiratie-apparaat voor micro-organismen en voor
andere van buiten komende prikkels zoals stofdeeltjes, rook en
slijmvlies irriterende gassen verminderd zijn.
Hoelang het virus in de longen aanwezig kan blijven is niet
precies bekend. Uit de longen van zeugen die 6 weken na infectie
werden geslacht kon evenwel nog virus worden geïsoleerd,
terwijl biggen tot 8 weken na besmetting de ziekte kunnen
overdragen aan gevoelige soortgenoten.
Lusteloosheid en verminderde eetlust zijn bekende symptomen
van een acute infectie bij zeugen. Beide zijn van voorbijgaande
aard en zijn veel minder opvallend bij wat oudere biggen en
mestvarkens. Dat een infectie met Lelystad virus rond het
spenen het toch al wankelende evenwicht in de digestietractus
nog meer onder druk zet is evenwel voorstelbaar. De betrokken-
heid van het Lelystad virus bij respiratoire- en groeiproblemen
in de mestperiode wordt in samenwerking met de Regionale
Gezondheidsdiensten momenteel onderzocht.
De berichten uit de praktijk over een verminderde reproduktie
na een uitbraak van abortus blauw zijn niet eensluidend. Zeugen
die verworpen hebben of veel doodgeboren biggen hadden,
bkjken gemiddeld genomen vaker voor dekking terug te komen.
Of de eveneens gemelde vruchtbaarheidsproblemen bij gelten
ook aan abortus blauw kunnen worden toegeschreven, moet
evenwel worden betwijfeld.

Ons zijn geen medicamenteuze ondersteuningen bekend die de
afweer verhogen of de reconvalescentieperiode zouden kunnen
bekorten. Toepassing van antibiotica bij dieren met een secun-
daire bacteriële pneumonie kan wellicht zinvol zijn; ingrijpen
hiermee op bedrijfsniveau moet om de door de vraagsteller reeds
genoemde redenen worden ontraden.

Tenslotte de overievingskansen van het virus op bedrijven van
verschillende grootte. Ook hier is de ervaring met de ziekte te
kort om gefundeerde uitspraken te doen. Naar analogie met
andere infectieziekten mag inderdaad worden verwacht dat de
kans dat het virus blijft hangen, toeneemt naarmate het bedrijf
groter is. Tot nu toe kon worden vastgesteld dat op bedrijven
met meer dan 100 zeugen het virus zich gedurende 6-9 maanden
heeft kunnen handhaven.

Naar aanleiding van onderstaande bij de redactie ontvangen
vraagstelling, vond zij prof. dr A. de Kruif (Faculteit Dierge-
neeskunde, Genl) bereid om voor de lezers een antwoord te
formuleren.

Het komt nogal eens voor dat er na een sectio bij het rund, lucht
onder dehuid zit, als gevolg van het niet goed sluiten van het
peritoneum (samen met M. transversus abdominus). Er zijn
veehouders in onze praktijk, die beweren dat deze koeien
minder vaak een wondinfectie hebben. Wat is hierover bekend?

Het antwoord op deze vraag kan kort zijn: hierover is niets
bekend. Het is echter zeer onwaarschijnlijk dat \'lucht onder de
huid\' wondinfecties zou voorkomen. De bewering van de
veehouders berust volgens mij op toevallige waarnemingen die
bijzonder moeilijk te verifiëren zijn. Ik verwacht dat op korte
termijn hierover meer bekend zal worden omdat één van mijn
medewerkers (Dr. P. Mijten) zich intensief bezighoudt met \'de
keizersnede\'. De wondgenezing wordt in zijn onderzoek nauw-
keurig gecontroleerd.

Presentatie en aanbieding
De feestelijke presentatie op 9 maart jl.
van de resultaten van het Proefproject
IKB-Legpluimee was gecombineerd
met het afscheid van de coördinator van
dat project collega drs. H. P Daniels.
Het in 1986 begonnen project was
bedoeld om proefondervindelijk aan te
tonen dat een betere begeleiding van het
gehele produktieproces de bedrijfsvoe-
ring maar ook de kwaliteit van het
eindprodukt ten goede komt. Door de
samenwerking van integraties, weten-
schappelijke instellingen, broederijen,
pluimveehouders en pakstations is het
gelukt dit inititatief van de departemen-
ten van Landbouw, Natuurbeheer en
Visserij alsmede Welzijn, Volksgezond-
heid en Cultuur samen met de eerst
verantwoordelijke het Produktschap
voor Pluimvee en Eieren tot een succes
te maken. Dat wil zeggen dat er thans
een Implementatiecommissie vanuit het
PPE is ingesteld om dit IKB-systeem in
de praktijk te gaan introduceren. De
opvolger van Daniels, ir. P. J. G. Oos-
tenbach zal dit leiden.
De voorzitter van het Produktschap, ir.
R. J. Tazelaar overhandigde dit rapport
aan mr. P Ritsema, plv. Secretaris Gene-
raal van het Departement LNV die
tevens voorzitter was van de Interdepar-
tementale Begeleidingsgroep IKB.
Het werd duidelijk uit de verschillende
toespraken die werden gehouden dat de
resultaten kort gezegd terecht verwach-
tingen wekken. Verwachtingen die er
toe zullen leiden dat de legpluimvee-
bedrijven indien zij dit systeem gaan
hanteren beter produkten af zullen gaan
leveren waardoor ze betere bedrijfsre-
sultaten zullen behalen.
De eerder aangeroerde zeer goede sa-
menwerking tussen de verschillende
deelnemers, (vaak geheel vrijwillig en
belangeloos), was verder mogelijk dank-
zij de financiële paraplu van de overheid
(3/4) en het Produktschap (Wa), die
gezamenlijk ƒ 850.000 bijdroegen.

Het rapport met de resultaten
Het rapport gaat uitvoerig in op de wijze
waarop het geheel is opgezet en uitge-
voerd met de bijzonderheden van de
gebruikte meetmethoden waaronder die
voor het bepalen van de gezondheids-
toestand van de pluimveestapel.
Wat zijn de afgesproken taken van de
verschillende partners bij de opfokbe-
drijven en bij de legbedrijven zoals die
van de houder zelf, van de dierenarts en
van de parkstations.
Beschreven wordt de analyse van de
resultaten van de opfokperiode en de
legperiode met daarbij welke bedrijfs-
factoren een belangrijke rol spelen bij de
eiproduktie. Tevens wordt ingegaan op
de resultaten van het residu-onderzoek.
Afgesloten wordt met aanbevelingen.
Een bijlage van een begripsomschrijving
van tweede soort eieren, in feite een
descriptief kwaliteitssysteem, bevat ter
toelichting zeer duidelijke fraaie kleu-
renfoto\'s.

Het is een misverstand te menen dat het
bij de IKB gaat om een produktgarantie,
het is een systeem certificering, niets
meer en niets minder. Bij een dergelijk
systeem gaat het om werkelijk doen wat
je zegt dat je van plan bent te doen.
De dierenarts heeft een zeer belangrijke
rol te vervullen en krijgt daarmee de
kans om de pluimveebedrijfsdiergenees-
kundige poot van zijn praktijk verder uit
te bouwen en te vervolmaken. Het
verstrekken van diergeneesmiddelen zal
een steeds kleiner gedeelte van zijn
activiteit op het pluimveebedrijf wor-
den. Dat zal de kwaliteit van zijn werk
en dat van het eindprodukt alleen maar
te goede komen.

In dit verband wijzen we er op dat op 20
mei een PAO-cursus in Wageningen zal
worden gehouden waarbij de 1KB
pluimveevlees centraal staat.
Wij hopen in een latere uitgave van het
Tijdschrift nog terug te komen op dit
rapport en daarbij dan de meer speci-
fieke veterinaire aspecten uitvoeriger te
bespreken.

Dit uitgebreide (honderd blz. met bijla-
gen), duidelijk geschreven rapport, in
ringband, kan door belangstellenden
worden aangevraagd bij het Produkt-
schap voor Pluimvee en Eieren, Postbus
502, 3700 AM Zeist, tel. 03404-67911.
De kosten bedragen ongeveer ƒ 30,-.

De aanbieding van dit rapport werd
tevens benut om van de coördinator drs.
H. P Daniëls, die vanuit de RVV in dit
project als het ware gedropt was, af-
scheid te nemen, vanwege het Vrijwillig
Uittreden uit de Dienst.
Intensief heeft hij er al die jaren aan
getrokken. In 1956 afgestudeerd, werd
hij naast prakticus in de Alblasserwaard
direct al hoofd van de Vleeskeurings-
kring Vianen. Na de opheffing van die
kring die in het grotere verband van de
Kring Gorkum werd opgenomen, werd

hij daar in 1976 directeur. De transfor-
matie naar de RVV-organisatie volgde in
1985.

Gezien zijn kennis en ervaring was de
detachering bij het PPE in zijn laatste
functie alleen maar logisch.
De verschillende sprekers namelijk de
voorzitter van het PPE ir. Tazelaar en
met name de sectordirecteur van het
PPE, ir. A. Mijs, wisten duidelijk te
maken welke belangrijke rol hij bij de
opzet en de totstandkoming van dit
project had gespeeld. Het in het geheel
niet bekend zijn met de pluimveeprak-
tijk leverde weinig problemen op. Door-
slaggevend was veeleer de kennis van
zaken met betrekking tot de vele veteri-
naire \'ins\' en \'outs\' die bij de produktie

Een dergelijke themamiddag is een uit-
stekende gelegenheid om op de hoogte
te worden gebracht van de verschillende
zienswijzen van de verschillende verte-
genwoordigers van belangen resp. be-
roepsgroeperingen. Als een rode, of
liever gezegd zwarte draad, liep door alle
inleidingen het misbruik van geneesmid-
delen via het zwarte circuit.

Research essentieel voor
kwaliteit
Dr. J. O. V. van Bost, algemeen direc-
teur, schetste in het kort zijn bedrijf.
Solvay Duphar is één van de grootste
producenten van veterinaire vaccins van
de wereld naast die voor het gebruik in
de humane sector. Het bedrijf telt 3350
medewerkers bij een omzet van bijna 1
miljard gulden. Maar liefst 20% daarvan
wordt besteed aan research met als
menskracht 735 personen.
Alleen als het marktmechanisme paral-
lel loopt met de vraag naar kwaliteit kan
een dergelijk researchpotentieel in stand
worden gehouden en eventueel worden
uitgebreid.

Het zwarte circuit
De General Manager van de Dieriijke
Gezondheidsafdeling B. Tolud, ging uit-
voerig en gedocumenteerd in op de
zogenaamde \'zwarte markt\' die een
rechtstreeks gevaar inhoudt voor de
fabricage van hoogwaardige diergenees-
middelen

Als men dan bedenkt dat de moderne
veehouderij zonder geneesmiddelen ten
dode is opgeschreven dan is het een
slechte zaak dat de \'zwarte markt\' waar-
bij geen enkele controle op kwaliteit
mogelijk is zulke schrikwekkende vor-
men heeft aangenomen. Een speciaal
daartoe ingesteld onderzoek — uitbe-
steed aan de Engelse firma Vivash-Jones
International Ltd — leverde de vol-
gende onthullende gegevens op.
In Nederiand alleen al wordt 12% van de
toegelaten produkten buiten de toege-
stane kanalen verhandeld. Italië met
70% spant hierbij de kroon in Europa.
De totale markt van verboden prepara-
ten bedraagt alleen al in Nederland 102
miljoen gulden in een zwarte EG markt
van I miljard gulden.

Introductie
Bij de thema-bijeenkomst op 19 maart
jl. te Weesp, gehouden ter gelegenheid
van de ofBciële opening van een nieuw
veterinair produktiegebouw met als ti-
tel: \'Diergeneesmiddelen een kwestie
van kwaliteit\', werden verschillende in-
leidingen gehouden die van diverse kan-
ten de problematiek belichtten.

Mentaliteit en gedeelde verant-
woordelijkheid
De staatssecretaris van het Departement
van Landbouw, Natuurbeheer en Visse-
rij, drs. J. D. Gabor ging op dit thema
verder in door te verklaren dat de rotte
appel in de mand zeer veel schade
veroorzaakt aan het imago van de vee-
houderij. Maar ook de volksgezondheid
is er mee gemoeid!

Het is daarom belangrijk te weten hoe
de verantwoordelijkheid is verdeeld tus-
sen de overheid en het bedrijfsleven.
Het bedrijfsleven is primair verantwoor-
delijk voor de kwaliteit van zijn pro-
dukt. De overheid is verantwoordelijk
voor de randvoorwaarden. Men moet
koersen op het einddoel dat de genomen
maatregelen een breed draagvlak heb-
ben. Want met verboden bereik je niet
datgene wat je wilt bereiken als er geen
besef van het zinvolle ervan is.
Het gaat om de juiste mentaliteit. Het
Leitmotiv van deze middag zou volgens
Gabor daarom zeker zo goed \'Dierge-
neesmiddelen een kwestie van mentali-
teit\' kunnen zijn.

Hormoonverboden bijstellen
Maar als de mentaliteit er nog niet is en
men kan zich niet houden aan de gebo-
den en verboden doordat de controle
tekortschiet dan zal volgens ir. E. P.
Woltjer, lid van het Europees Parle-
ment, een ander beleid gevoerd moeten
worden. Hij hield een inleiding over:
\'Internationalisering van het beleid
dwingt EG tot nieuwe keuzes.\' Ook
gezien tegen de achtergrond van de
GATT-onderhandelingen is er wat voor
te zeggen om het thans gevoerde beleid
bij te stellen. Een van de uitgangspunten
van dat accoord is dat de Verdragspar-
tijen veterinaire en fytosanitaire maatre-
gelen ter bescherming van het leven en
gezondheid van mens, dier en plant
mogen nemen maar dan wel zodanig dat
zij geen oneigenlijke handelsbelemme-
ringen vormen. In het voorgestelde slot-
document wordt gesproken over het feit
om nationaal alleen de mogelijkheid een
bescherming van hoger niveau te heb-
ben als dat wetenschappelijk gerecht-
vaardigd is. En daar zit hem de kneep,
want wat is wetenschappelijk gerecht-
vaardigd? Dan kan het BST-verbod niet
meer gehandhaafd blijven. Je vraagt je
verder wel eens af of ook het verbod op
groeibevorderaars ook niet op de één of
andere manier moet worden aangepast.

Erg belangrijk is in dezen het zwarte
illegale circuit aan de oppervlakte te
brengen.

Vaccinaties
Tenslotte hield prof. dr. M. J. M. Tielen,
hoogleraar Bedrijfsdiergeneeskunde aan
de Faculteit der Diergeneeskunde een
pleidooi voor een gerichte bestrijding
van de ziekte van Aujeszky bij varkens
door goed doordachte vaccinatie-sche-
ma\'s en die van de andere ziekten door
het verwerkelijken van de meest opti-
male huisvesting. Want met de gezond-
heid van onze varkens is het op z\'n
zachtst gezegd nogal beroerd gesteld
tegenwoordig. Het gebruik van medicij-
nen zal steeds verder aan banden wor-
den gelegd vanwege de veriaging van de
toegestane preventie-doseringen in het
voer en de steeds toenemende wachtter-
mijnen voor de individuele medicine-
ring. Een vakbekwame dierenarts is
daarbij onontbeeriijk om het medicijn-
gebruik enerzijds in te dammen en

De Dienst Landbouwkundig Onder-
zoek (DLO-NL) zal in 1992 ongeveer
30% van haar onderzoekcapaciteit inzet-
ten ten behoeve van de dieriijke produk-
tiesectoren. In het zojuist verschenen
Onderzoekplan 1992\' wordt uitgebreid
verslag gedaan van deze ondezoekin-
spanningen.

De dierlijke produktie heeft in de afgelo-
pen decennia een ongekende groei door-
gemaakt. De produktie-omvang en de
gebruikte produktiemethoden komen
echter in toenemende mate ter discussie
te staan vanwege de belasting van het
milieu, het welzijn van de dieren en een
dreigend stagnerende afzetmarkt. In de
Structuurnota Landbouw is de proble-
matiek geanalyseerd en zijn richtingen
aangegeven waarin oplossingen voor de
problemen kunnen worden gezocht. De
probleemvelden en oplossingsrichtingen
— markt en kwaliteit, gezondheid en
welzijn en milieu en structuur — zijn
onderwerp van DLO-onderzoek.

Hel onderzoekplan voor 1992 beslaat uil twee delen.
In deel I wordt beschreven op welke wijze hel
onderzoekprogramma aansluit op vragen vanuit hel
beleid en van andere doelgroepen. In deel 2 wordt een
uitgebreid overzicht gegeven van alle onderzoekpro-
gramma\'s van de 17 instituten van DLO. Beschreven
wordt onder andere doel en inhoud van het pro-
gramma, geplande activiteiten voor 1992 en een
overzicht wordt gegeven van alle bij dal programma
behorende onderzoekprojecten.

anderzijds er voor te zorgen dat de
gezondheid van de dieren gewaarborgd
is. Het zwarte circuit is hierbij vanzelf-
sprekend uit den boze.

□e opening
De onthulling van een groot-beeld foto
van het nieuwe produktiegebouw was
de symbolische handeling die de staats-
secretaris verrichtte als ofiBciële opening.
(Zie foto). Een video-presentatie gaf de
aanwezigen de gelegenheid kennis te
nemen van de nieuwe faciliteit waar de
werkzaamheden onder zeer hygiënische
vaak steriele omstandigheden worden
verricht welke een grote aanwinst bete-
kent voor veterinair Nederland. Aange-
nomen mag worden dat deze virtuele
werkelijkheid ook de echte realiteit
voorstelt.

De Dienst Landbouwkundig Onder-
zoek is nog onderdeel van het Ministerie
van Landbouw, Natuurbeheer en Visse-
rij. De organisatie bestaat uit een cen-
trale directie en 17 onderzoekinstituten.
Het onderzoek richt zich op vragen die
komen vanuit de primaire plantaardige
produktie en dieriijke produktie, de
agro-industriële produktie en het lande-
lijk gebied.

De problemen in deze sectoren en het
daaruit voortvloeiende beleid, staan ver-
woord in ondermeer de Structuurnota
Landbouw, het Natuurbeleidsplan en
het Meerjarenplan Gewasbescherming.
Het doel van het onderzoek is een
bijdrage te leveren aan de thema\'s die
ook in deze nota\'s worden verwoord,
namelijk een concurrerende, schone en
duurzame landbouw en een goede inte-
gratie van agrarische activiteiten in na-
tuur, landschap en milieu.

In de afgelopen maand is door de Raad
van Ministers te Brussel een nieuwe
richtlijn betreffende gezondheids-
voorschriften voor de produktie en het
in de handel brengen van vleesproduk-
ten van dieriijke oorsprong aangeno-
men.

Deze richtlijn stelt gezondheidseisen aan
de produktie en het in de handel brengen
van alle produkten afkomstig van slacht-
dieren, die na een bewerking bestemd
zijn voor humane consumptie en vormt
zo het sluitstuk van de gehele vleespro-
duktie.

De nieuwe regelgeving is niet van toe-
passing op de opslag en de bereiding in
de detailhandelsfase, voor zover het gaat
om rechtstreekse verkoop aan de consu-
ment.

Deze richtlijn, die per I januari 1993 in
de Nederlandse rechtsorde moet zijn
opgenomen, breidt de werking van de
oude vleesprodukten in tweeëriei op-
zicht uit:

1. Behalve op het verkeer van vleespro-
dukten tussen de lidstaten gelden per
I januari 1993 de eisen van deze
richtlijn in gelijke mate voor de
binnenlandse markt.

2. Behalve voor de klassieke vleespro-
dukten is de werking van deze richt-
lijn uitgebreid met enkele andere
produkten van dierlijke oorsprong,
zoals dierlijke vetten, bloedpoeder en
darmen.

Het commissievoorstel voor een zoge-
naamde Vet-richtlijn is als integrale tekst
opgenomen in de bijlagen. Dieriijk vet
{— vers vlees) dat na een behandeling
bestemd is voor menselijke consumptie,
wordt op grond van de richtlijn be-
schouwd als een volwaardig vleespro-
dukt.

Ook de produktie van kant- en klaar-
maaltijden valt onder de werkingssfeer
van de richtlijnen. Het betreft culinaire
bereidingen die onder koeling beperkt
houdbaar zijn. In het Frans worden deze
produkten aangeduid als \'plats cuisi-
niers\' en in het Engels als \'ready to eat
meals\'. De richtlijn bevat een aparte
bijlage met eisen met betrekking tot de
produktie.

De nieuwe richtlijn onderscheidt zich
ook wat betreft een aantal principes van
zijn voorganger:
—De inrichtingseisen voor erkende be-
drijven zijn zodanig geformuleerd, dat
technologische ontwikkelingen niet lan-
ger door starre regels worden tegenge-
houden.

—Er is een lijst opgenomen van \'orgaan-
vlees\', dat niet in vleesprodukten mag
worden verwerkt. De Nederlandse
Vleeskeuringswet bevatte al een derge-
lijke lijst.

—Het exportcertificaat komt per I juli
1993 te vervallen. Vanaf voornoemde
datum zal het handelsdocument een
verwijzing naar de bevoegde controle-
rende instantie moeten bevatten.
—Meer dan voorheen ligt de verant-
woordelijkheid voor de controle op de
produktie bij het bedrijf. Alle erkende
bedrijven dienen -in overieg met de
bevoegde autoriteiten- een produktie-
controleplan op te stellen en hun eigen
produkt en procesgang aan de hand van
dit plan te controleren. Het bedrijf is zelf
verantwoordelijk, de overheid zal
slechts de doeltreffendheid van deze
eigen controles toetsen.
—Voor de produktiemedewerkers zal
elk bedrijf een opleidingsprogramma
moeten opzetten opdat het personeel
aan de voorschriften inzake hygiëne en
produktie kan voldoen. Indien de mede-
werkers reeds beschikken over een er-

In verband met het in werking treden
van de wet op de Uitoefening van de
Diergeneeskunde was het nodig voor
anderen dan dierenartsen de uitoefening
van de diergeneeskunde in beperkte
omvang, in een besluit te regelen. Zo
wordt in dit zogenaamde \'Besluit para-
veterinairen\' de fysiotherapie bij dieren
omschreven. Hieronder wordt verstaan
de (a) bewegingstherapie, (b) massage-
therapie en (c) fysische therapie in en-
gere zin, dat wil zeggen elektrotherapie,
ultra-geluidtherapie, thermotherapie en
kende opleiding, kan deze verplichting
vanzelf vervallen.

Voor de vleesproduktenbedrijven met
een beperkte capaciteit, die geen indus-
triële produktiestructuur en -capaciteit
bezitten, is het onder voorwaarden mo-
gelijk een afwijking van enkele inrich-
tingseisen toe te staan. Onder deze groep
vallen ook de bedrijven, die op grond
van de nieuwe Vers vlees richtlijn zijn
erkend als bedrijf van beperkte omvang.
De vleesprodukten van deze bedrijven
mogen echter alleen op de lokale markt
worden afgezet.

Bedrijven die onder de werking van de
nieuwe richtlijn gaan vallen en die nog
niet in het bezit zijn van een EG-
erkenning, moeten zich vóór I oktober
1992 aanmelden. Daarbij moet -voor
zover het om vleesproduktenbedrijven
gaat- aangegeven worden of ze voor een
gewone erkenning dan wel voor de
zojuist genoemde erkenning voor kleine
bedrijven in aanmerking willen komen.
Binnenlandse bedrijven die op I januari
in aanmerking willen komen voor een
EG-erkenning maar redelijkerwijs op
voornoemde datum niet aan de eisen
van de richtlijn kunnen voldoen, kunnen
in aanmerking komen voor een over-
gangsregeling. De bedrijven moeten zich
vóór I oktober aanmelden bij de be-
voegde autoriteiten. Het betreft een be-
perkte afwijking op de algemene eisen
van de richtlijn. De tijdens de over-
gangsperiode geproduceerde produkten
mogen uitsluitend op de binnenlandse
markt worden afgezet.

balneotherapie (baden waaraan chemi-
sche middelen zijn toegevoegd). Toege-
laten tot de uitoefening van fysiothera-
pie bij dieren zijn gediplomeerde
(humane) fysiotherapeuten die een,
door het Ministerie van Landbouw,
Natuurbeheer en Visserij goedgekeurde
theoretische en praktische opleiding in
de fysiotherapie bij dieren met goed
gevolg hebben afgesloten.
Volgens een artikel van dit besluit wordt
aan de toelating tot het uitoefenen van
fysiotherapie bij dieren de voorwaarde
verbonden dat de fysiotherapeut uitslui-
tend de fysiotherapie bijeen dier toepast
ingevolge verwijzing door een dierenarts
met betrekking tot dat dier. In de toelich-

ting op dit besluit wordt hierover gemeld
dat dit artikel dus impliceert dat er steeds
een diagnose door een dierenarts moet
worden gesteld, zodat voorkomen
wordt dat ten onrechte fysiotherapie
wordt toegepast daar waar \'een andere
vorm van diergeneeskundig handelen
zou vereist\' zijn.

In de nota van toelichting wordt verder
vermeld dat in een opleiding voorzien
moet worden die garanties zou moeten
bieden voor een verantwoorde fysio-
therapeutische behandeling van het dier.
Er worden de laatste jaren cursussen
georganiseerd door fysiotherapeuten als
applicatie-cursus, waarin enkele alge-
mene aspecten van de fysiotherapie bij
dieren worden behandeld. Het onbreken
van enige wetenschappelijke onderbou-
wingen en zelfs het ontbreken van een
behandelingsprotocol waarbij voorko-
men wordt dat schade aan de patiënt
wordt toegebracht door een fysiotech-
niek, waren redenen voor de adviescom-
missie om bij het Ministerie van Land-
bouw, Natuurbeheer en Visserij een
voorstel in te dienen om een onderzoek
naar de effecten van fysiotechniek (om
te beginnen lasertherapie bij honden)
door het Ministerie te (doen) laten
verrichten.

Ook werden initiatieven genomen te
enquêteren onder de reeds functione-
rende fysiotherapeuten bij dieren.
Overigens is op fysiotherapeuten voor
dieren net als op andere (para-)veteri-
nairen, de tuchtrechtspraak zoals be-
schreven in de Wet op de Uitoefening
van de Diergeneeskunde van toepassing,
bijvoorbeeld in geval van het instellen
van behandelingen zonder verwijzing,
het behandelen met niet toegestane tech-
nieken of bij het aanbrengen van schade
aan het dier ten gevolge van de t)ehande-
ling.

De fysiotherapeuten voor dieren zullen
dus wel op verwijzing doch niet onder
verantwoordelijkheid van de dierenarts
werken. De opleidingen, die nu nog
enkele algemeen dier(genees-)kundige
zaken behandelen, zullen mogelijk in de
toekomst uitgebreid kunnen worden
met specifieke dierfysiotherapeutische
behandelingen die bewezen hebben wel
heilzaam en niet schadelijk te zijn voor
de te behandelen patiënten.

H. A. W. Hazewinkel en P. R. Keg
Namens de Faculteit Diergeneeskunde
lid van de ministeriële adviescommissie
met betrekking tot therapie bij dieren.

Op de volgende dagen zal de Universi-
teitskliniek voor Gezelschapsdieren vol-
gens de gangbare zondagsdienstregeling
geopend zijn voor spoedgevallen:
17 april (Goede Vrijdag)
20 april (2e Paasdag)
30 april (Koninginnedag)
5 mei (Bevrijdingsdag)
28 mei (Hemelvaartsdag)
8 juni (2e Pinksterdag).

De toxicologie als wetenschapsgebied
zit in de lift. Voor een belangrijk deel is
dit te wijten aan de groeiende vrees voor
carcinogenen en andere giftige stoffen in
ons milieu.

Er is een duidelijke verschuiving van
interesse van de invloed van chemische
stoffen tijdens het werk naar het belang
van lage doseringen die via de omgeving
gedurende het hele leven op de bevol-
king inwerken. Deze trend komt zeker
tot uiting in de jaarlijkse bijeenkomst
van de Amerikaanse Society of Toxico-
logy gehouden van 23-27 februari 1992
in Seattle. Er worden namelijk 20%
meer bijdragen gegeven over de vorde-
ringen op dit gebied dan vorig jaar. De
controversen tussen carcinogeniteit, ge-
netische gevoeligheid voor de omgeving
en eiwitveranderingen als indicatoren
voor toxicologische mechanismen staan
centraal in de discussies.
Per slot van rekening is deze discipline
nog erg pril en stond tot voor enkele
decennia min of meer aan de kant van
het wetenschappelijke speelveld. Nu
draagt het essentieel bij in het gestalte
geven van het beleid van de regering.
Toxicologie wordt meer en meer een
multi-discipline waarbij bijvoorbeeld
moleculair-biologen de fundamentele
werkingsmechanismen van stoffen op
het biologische systeem bestuderen
naast de gebruikelijke toxicologische
belastingensexperimenten en intermedi-
aire stofwisselingsstudies.
Risk assessment studies vragen verder de
inschakeling van statistici om via mathe-
matische modellen voorspellingen te
doen en hypothesen omtrent de werking
van de stoffen op te stellen.
Wat gebeurt er tijdens de fabricage maar
ook als eindprodukten als afval ver-
werkt moeten worden, bijvoorbeeld
worden verbrand. Het is vooral de
samenwerking tussen de toxicologen en
de risico-analysatoren waar de aandacht
in de toekomst dient komen te liggen.
Voor deze gezamenlijke aanpak zal ge-
makkelijker geld te vinden zijn dan voor
de klassieke aanpak die als te eenvoudig
wordt bestempeld om de groeiende zorg
en vrees voor het ons omringende milieu
weg te kunnen nemen.

De Veterinaire Hoofdinspectie van de
Volksgezondheid organiseert een We-
tenschappelijke Vergadering:

Nadere informatie bij, mw. C. Beumer,
telefoon: 070-3406995. Kosten ƒ35,-
per persoon (incl. lunch en enkele con-
sumpties).

Ik heb het gehaald. Het jaar 1992 is het
jaar warin 50 jaar geleden aan mij
het diploma van dierenarts werd uitge-
reikt. In één van de vreselijkste jaren in
de historie van de mensheid in het
algemeen en voor de joden heel in het
bijzonder, vroeg ik mij met een grimlach
af of ik wel 50 dagen plezier zou beleven
aan mijn met zoveel voldoening ontvan-
gen getuigeschrift.

Mijn motivatie om diergeneeskunde te
gaan studeren was wel heel uitzonder-
lijk. Ik stam uit een eenvoudig behou-
dendjoods gezin, waarvan de vader één
van de beroepen uitoefende die populair
waren bij de joodse bevolking, aange-
duid als \'hak\' (slager), \'pak\' (lapjes
koopman) en \'zak\' (lompenhandelaar).
Mijn vader was manufacturier. In de
vakanties ging ik met hem mee de boer
op. Hij was op de afgelegen boederijen
in noord Drente een welgeziene bezoe-
ker. Hij was immers de man die nieuw-
tjes kon mededelen over familieleden uit
naburige dorpen, daar ze elkaar niet zo
maar konden bereiken, wegens de
drukke en bindende bezigheden op de
boerderij.

Terwijl mijn vader zijn beroep uitoe-
fende op de fiets, ging mijn grootvader
de boer op met de hondekar, tenminste
in de jaren dat ik hem gekend heb, toen
hij al oud was. De kar werd getrokken
door Prins, een op een St. Bernhard
gelijkende hond. Ik herinner me nog hoe
heerlijk de aardappels in de schil, die
grootvader in de kookpot voor de hond
kookte, mij smaakten. En de droefheid
die wij beiden voelden toen op een
kwade morgen Prins dood voor zijn hok
lag.

In onze woonkamer hangt een kalender
van de KLM waarop voor januari een
plaat is afgebeeld van een man rijdend
op een bakfiets op een eenzame weg,
met aan weerszijden weilanden bedekt
met een dun laagje sneeuw, met hier en
daar een spaarzame boederij. Van de
talrijke landschappen die ik in mijn
leven gezien heb ik er geen die me zo
aanspreekt als die van die man op de
bakfiets.

Zoals vele joodse huisvaders, koesterde
ook mijn vader de wens dat zijn zoon
zou gaan leren voor dokter of voor raw
(rabbijn). Daar ik een oudere neef had
die op het Nederlands-Israëlitisch Semi-
narium studeerde, was de keus voor mij
niet moeilijk. (Deze neef is reeds in 1941
als opperrabbijn van Noord-Holland
tezamen met andere gijzelaars gefusil-
leerd).

Gedurende de beginjaren van mijn stu-
die begon in Amsterdam de Zionistische
beweging op te komen. Tussen vandaag
en morgen was ik ervan overtuigd dat
voor een jood de enige mogelijkheid van
een zinvol bestaan in Erets Israël lag. Ik
sloot me dus aan bij de Zionistische
jeugdbeweging en besloot me voor te
bereiden op mijn vertrek naar het toen-
dertijd onder Britse mandaat staande
Palestina. Echter om een kans te maken
naar het beloofde land te vertrekken was
het nodig om een certificaat van de
mandaat-regering te verkrijgen. Deze
certificaten waren dun gezaaid en een
commissie bepaalde wie daarvoor in
aanmerking kwam. Een eerste eis voor
jongens was te gaan werken op een
boerderij. Ik moest dus mijn studieplan-
nen opgeven. Daar ik dat beslist niet
,wilde, besloot ik een universitair beroep
te kiezen, dat van praktische betekenis
zou zijn wanneer de Joodse Staat zelf-
standig zou worden. Na de voor- en
nadelen van de verschillende beroepen
te hebben afgewogen viel mijn keuze op
veearts. Aan dit beroep, dacht ik, zal
voor de agrarische opbouw de grootste
behoefte bestaan. Immers in Nederland,
in tegenstelling tot sommige andere
Europese landen zoals mij later geble-
ken is, was het aantal joodse veeartsen
minder dan de vingers van twee handen.
Na eerst het diploma van godsdienston-
derwijzer en algemeen onderwijzer be-
haald te hebben om in staat te zijn de
kosten van de universitaire studie gro-
tendeels zelf te kunnen betalen, heb ik
het staatsexamen als extraneus gehaald
en ben mijn studie in Utrecht begonnen
in 1936.

Toen bekend werd dat ik in Utrecht
diergeneeskunde zou gaan studeren, zei-
den verschillende kennissen die aan
andere faculteiten of aan andere univer-
siteiten studeerden, dat de veterinaire
faculteit bekend stond als de meest
antisemitische. Ik heb dat niet onder-
vonden. Bijvoorbeeld als iemand ko-
mend uit een religieus gezin, was het
voor mij vanzelfsprekend dat op de
Shabat de school niet bezocht werd.

Maar dat was natuurlijk niet vanzelf-
sprekend en dat temeer niet toen op
zaterdagmorgen onmisbare anatomie-
demonstries gegeven werden. Nadat ik
de eerste zaterdag niet aanwezig geweest
was, nodigde de prosector, dr. Meiling,
mij uit om op maandag naar de snijzaal
te komen en daar kreeg ik privé-les in de
sectie van een been van een paard, dat
ten mijnen behoeve door de knecht
Kemp bewaard gebleven was in de
ijskast.

In mijn studiejaar was ik de enige jood,
maar in het jaar voor mij waren twee
joodse studenten, één. Marsman gehe-
ten, die een gouden medaille gekregen
had voor werk gedaan op aanraden van
professor Krediet over de kween en de
ander, een klein donker uitziend meisje,
in die tijd nog vrij uitzonderlijk omdat
weinig meisjes toendertijd voor dieren-
arts studeerden. Geen van beiden had
deze studierichting gekozen met het oog
op Israël.

Ik heb in al die jaren nooit laatdunkend
horen praten over deze collega-studen-
ten, terwijl er toch heel wat gesprekken
afgeluisterd konden worden tijdens de
eindeloos durende demonstraties van
zieke koeien. Eén van de verhalen die de
ronde deden over de eerder genoemde
Bep Boasson was, dat eens voor een
hoog op de benen staande merrie, die
rectaal onderzocht moest worden, voor
haar een laddertje gebracht moest wor-
den en terwijl staand op die ladder zij
naar beneden riep: \'welk gat, welk gat,
professor?\'. Deze beide studenten heb-
ben de oorlog helaas niet overleefd.
Ondanks de relatief tahijke collabora-
teurs en uitgesproken nazi\'s onder de
docenten van de veterinaire faculteit heb
ik het geluk gehad mijn studie vlot te
beëindigen en heb als eerste van mijn
studiejaar het dierenartsdiploma verkre-
gen ongetwijfeld ten dele doordat een
deel van de docenten de urgentie ervan
voor mij inzag.

Inderdaad, in die zelfde tijd werd het
bezoeken van de universiteiten voor
joden verboden en nog weer enige tijd
later werden de universiteiten gesloten.
Professor De Blieck, een oudere hoogle-
raar in de microbiologie, heeft het nog
geriskeerd een aanbevelingsbrief te
schrijven aan een bevriende collega in
Argentinië, maar deze brief kon de grens
niet meer passeren.

Korte tijd daarna ben ik ondergedoken
bij een familie in De Bilt. Deze familie
was genetisch bevoorrecht met eigen-

schappen als menslievendheid en diepe
religieusiteit die leidden tot de overtui-.
ging dat de kinderen van Israël voorbe-
stemd waren een speciale taak op aarde
te volbrengen. Dezelfde eigenschappen
zijn aanwezig in de F] - en de F2 -
generatie. Zulke families waren er in
Nederiand weinig, de cijfers wijzen uit:
80% van de Nederlandse joden zijn niet
teruggekeerd.

Ik heb de ongeveer 1000 dagen van de
onderduik bijna onafgebroken bij deze
familie doorgebracht, op ongeveer 10
dagen na. En het zijn deze tien dagen die
de aanleiding zijn tot het schrijven van
deze brief.

Mijn onderduikfamilie had contacten
met de Biltse politie en van hen hoorden
ze wanneer er \'s nachts gevaar dreigde
van razia\'s. Als we zo\'n waarschuwing
kregen stapte ik tegen donker op de fiets
en reed naar de veterinaire faculteit aan
de Bilstraat. De hekken waren om die
tijd gesloten en ik moest naar binnen via
een grote deur die to^ang gaf tot een
gebouw waar de apotheek gevestigd
was, en boven de bibliotheek. In dat
gebouw zaten de portiers, die mij zagen
binnenkomen. Zij draaiden zich demon-
stratief om mij niet op te merken. Ik kon
doorlopen naar de boxen, het ziekenhuis
voor de zieke paarden. Tegen één van
deze boxen stond een ladder en ik kon
naar boven klimmen in het hooi, dat in
deze boxen was opgeslagen. Sommigen
van mijn jaargenoten brachten mij daar
voedsel, zoals tomaten en fruit, want al
het echte eten was op de bon.
Hoe één en ander in zijn werk gegaan is
heb ik nooit geweten, maar het is duide-
lijk dat het Hoofd van de Faculteit, in die
tijd naar ik meen was dat professor Van
der Plank, op de hoogte was van hetgeen
er gebeurde.

De veterinaire faculteit was -in elk geval
toen- een afspiegeling van de Neder-
landse samenleving, mensen van alle
rangen en standen werkten er: de por-
tiers, de bedienden die de patiënten
verzorgden, boekhoudkundig personeel,
apothekers-assistenten en de docenten
van hoog tot laag. Als er onder al dezen
één fout geweest was, was ik tegen de
lamp gelopen. Dat is niet gebeurd. Het
verheugt mij dat ik nu, vijftig jaar later,
in een tijd waarin meerdere publikaties
verschijnen die de houding van de Ne-
derlandse bevolking ten opzichte van
hun joodse medeburgers laken, een posi-
tief verslag mag brengen.

Hierbij biedt ik u ter publikatie in uw
rubriek \'Ingezonden\' het bijgevoegde
praktijkvoorval aan onder de titel \'Het
venijn zit bij de kastelein\'.
Wellicht is een verwijzing naar het
artikel van Nap c.s., Tijdschr Dierge-
neeskd 1992; 117(2): 38-40, op zijn
plaats.

Het venijn zit bij de kastelein
Terwijl de carnavalsoptocht rondtrok
onder een vrolijk zonne^e werd mij op
zondagmiddag 1 maart 1992 ter onder-
zoek aangeboden een negenjarige Collie
reu die \'sinds gisteren steeds vaker door
zijn poten zakte\'.

De hond had een temperatuur van
38,2°C, een oppervlakkige ademhaling,
onregelmatige pols, correctiereflexen
waren aanwezig, maar de hond liep
atactisch, vertoonde tremoren, tonisch-
klonische krampen, nauwelijks pupilre-
flex en speekselvloed. Een intoxicatie.
Maar waarmee?

De hond werd gesedeerd met Nembutal
en een infuus werd aangelegd, \'s Nachts
overieed het dier.

In de verdere anamnese werd verteld:
\'Dokter, ik zal het u maar eerlijk zeggen,
de hond heeft vrijdagmiddag een injectie
gekregen van een kastelein\'. Deze had
gevraagd de Collie te mogen gebruiken
als dekreu voor zijn teef. Daarbij waren
de huidproblemen van de reu (een
vlooienallergie!) ter sprake gekomen.
De kastelein had gezegd dat hij daar een
goed middeltje voor wist en had de hond
de injectie toegediend. Ik adviseerde te
informeren wat hij gespoten had en dat
wanneer het antwoord Ivomec was, de
doodsoorzaak duidelijk was. Het was
Ivomec.

Deze ervaring leidt tot de theses:
\'Geen kasteleins, zelfs al hebben ze
volledige vergunning als paraveterinai-
ren in de WUD.\'
\'UDA of toch maar beter UDD?!\'

Periodieke zwakte bij een kat
O\'Brien TD, Norton F, Turner TM, and
Johnson KH. Pancreatic Endocrine Tu-
mor in a Cat: CHnical, Pathological and
Immunohistological Evaluation. J Am
Anim Hosp Assoc 1990; 26: 453-7.

Endocriene pancreastumoren zijn bij de
hond en mens goed beschreven. Bij de
mens meestal benigne, bij de hond veelal
maligne (overlevingstijd gemiddeld 1
jaar, ref.). Bij de kat echter zijn slechts 2
gevallen beschreven. Dit artikel be-
schrijft een 10 jaar oude Siamese kater
met sinds 4 maanden periodiek wanke-
len en trillen met kop en poten. Dit trad
vooral op rond het etenstijdstip en nam
toe in ernst.

Bloedonderzoek liet als enige afwijking
een verlaagde glucosewaarde zien. Een
latere glucosebepaling gaf een normale
waarde, echter na 24 uren vasten was de
kat licht hypoglycemisch. Een intrave-
neuze glucosetolerantietest (GTT) liet
een snellere glucosedaling dan normaal
zien. De gelijktijdig uitgevoerde insuli-
nebepalingen toonden een verhoogde
basale waarde en een vertraagde, over-
dreven en verlengde reactie op de GTT.
Derhalve was de kat na de GTT hypo-
glycemisch (het grote gevaar van de
GTT, soms fatale hypoglycemic; ref).
Bij laparotomie werd een pancreastu-
mor van 2 X 2 X 1,5 cm in de linker lob
gevonden en met het grootste deel van
de linker lob verwijderd. Er waren geen
zichtbare metastasen (zoals meestal, he-
laas zijn er wel meestal micro-metasta-
sen; ref).

Postoperatief was de kater hyperglyce-
misch, waarvoor insuline werd gegeven.
Na 1 week werd de kat normoglyce-
misch en kon de insulinegift gestaakt
worden. Na 7 maanden normaal gefunc-
tioneerd te hebben recidiveerden de
symptomen. Wederom werd hypogly-
cemic vastgesteld. De eigenaar zag af
van verder onderzoek. De kat is gedu-
rende 2 jaren met prednison behandeld
(verhoogt gluconeogenese) totdat hij
door onbekende oorzaak overleed. Im-
muunhistochemisch onderzoek van de
verwijderde tumor liet zien dat meer dan
50% van de tumorcellen insuline en
minder dan 10% somatostine produ-
ceerde. Er werd geen glucagon, pancre-
atic polypeptide, gastrine of ACTH ge-
produceerd.

Endocrien weefsel rond de tumor ver-
toonde weinig insulineproduktie. Dit
kan verklaren waarom de kat postope-
ratief hyperglycemisch was.

Superovulatie
Guibault LA, Lussier JG, Grasso F,
Matton P, and Rouillier P. Follicular
dynamics and superovulation in cattle.
Can VetJ 1991; 32: 91-3.

In 1989 zijn in Canada 8000 koeien
gesuperovuleerd. Hierbij is gebleken dat
30% van deze dieren niet of onvol-
doende (< 3 ovulaties) reageerde.
De schrijvers bespreken de mogelijke
oorzaken van de grote variatie die op-
treedt bij superovulatie, waarbij de na-
druk wordt gelegd op de ovariële activi-
teit op het moment waarop met
superovulatie wordt begonnen.
Teneinde deze variatie te verminderen
en de resultaten te verbeteren zou een
voorbehandeling met FSH op dag 2 of 3
van de cyclus van nut kunnen zijn. De
resultaten die de schrijvers (en anderen)
hiermee hebben verkregen zijn echter
sterk tegengevallen, zodat deze \'thera-
pie\' momenteel weer wordt verlaten.
Nader onderzoek naar de ovariële acti-
viteit heeft aan het licht gebracht dat de
resultaten vooral dan sterk tegenvallen,
als er zich op het moment waarop de
superovulatie wordt begonnnen, een
grote follikel (> 9 mm) op één van de
ovaria bevindt. Waarschijnlijk veroor-
zaakt een dergelijke dominante follikel
een versterkte atresie van de aanwezige
kleine(re) follikels, waardoor deze niet
in staat zijn op de superovulatieprikkel
(FSH of PMSG) te reageren. Het bleek
dat als koeien gesuperovuleerd werden
in afwezigheid van een dergelijke domi-
nante follikel de resultaten sterk verbe-
terden. De schijvers raden dan ook aan
om voordat met superovulatie wordt
begonnen eerst de ovaria te onderzoe-
ken op de aanwezigheid van een domi-
nante follikel (echografie? ref). Mocht
een grote follikel aanwezig zijn dan kan
superovulatie beter worden uitgesteld.

Preventie van door voedingsmid-
delen overgebrachte listeriose
Kund BM. The prevention of foodbome
listeriosis. Brit Fd J 1990; 92: 13-22.
In dit artikel wordt listeriose uitvoerig
besproken, grotendeels met de nadruk
op de beheersing van Listeria monocyto-
genes in voedingsmiddelen. Bij kwets-
bare groepen mensen (zwangere vrou-
wen en hun foetussen, pasgeboren
kinderen en immuun gecompromit-
teerde volwassenen en bejaarden) kan
infectie leiden tot ernstige aandoeningen
(zoals septicemic, meningo-encephalitis,
conjunctivitis, gastro-intestinale symp-
tomen en doodgeboren kinderen). Bij
veehouders en dierenartsen (en slacht-
huispersoneel; ref.) kan de bacterie
huidknobbels veroorzaken na direct
contact met besmette dierlijke weefsels.
De auteur beschrijft enkele door voe-
dingsmiddelen (zoals koolsla, melk,
zachte kaas, ongekookte \'hot dogs\', on-
voldoende verhitte kip en \'frankfurters\')
overgebrachte gevallen van listeriose. L.
monocytogenes kan lange tijd in het
milieu overleven en kan worden aange-
troffen in faeces van gezonde mensen en
dieren, in rioolslib en afvalwater, in
rivieren, kanalen en meren, in slecht
kuilvoer en op via mest gecontami-
neerde groenten. Rauwe vleesprodukten
en bepaalde soorten zachte kaas en pâté
kunnen zijn besmet met grote aantallen
L. monocytogenes.

Er worden combinaties van verduurza-
mingsmethoden onderzocht om de
overievingskans en de vermeerdering
van L. monocytogenes in voedingsmid-
delen te minimaliseren. In de zuivelin-
dustrie is aangetoond, dat L. monocyto-
genes aanmerkelijk minder frequent
wordt aangetroffen na een rigoureuze
toepassing van hygiënische maatregelen.
Mede gelet op de adviezen van een
WHO-werkgroep (1988) zijn in ver-
schillende landen beleidsmaatregelen
geformuleerd met betrekking tot voe-
dingsmiddelen die met L. monocytoge-
nes zijn gecontamineerd.

De vakgroep Diergeneeskunde van Ge-
zelschapsdieren van de Faculteit der
Diergeneeskunde te Utrecht en Rhône
Mérieux BV hebben een overeenkomst
gesloten die het voor de Nederlandse
praktici mogelijk maakt tegen een sterk
gereduceerd tarief de TLI-test in Utrecht
te laten uitvoeren.

Deze test is momenteel de nieuwste,
minst belastende en meest betrouwbare
test die, op basis van één nuchter serum-
monster van 2 ml, inzicht geeft in de
functie van de exocriene pancreas. Bij de
insufSciëntie van de exocriene pancreas
worden te weinig digestie-enzymen ge-
vormd. Bij de TLI-test (Trypsin-like
Immunoreactivity) wordt radio-immu-
nologisch de trypsine/trypsinogeen con-
centratie in het serum bepaald. Bij ge-
zonde honden lekt altijd een kleine
hoeveelheid trypsine uit de pancreas
naar het bloed. Bij een exocriene pan-
creasinsufficiëntie (EPI) is deze hoeveel-
heid verlaagd. EPI is de meest voorko-
mende oorzaak van de maldigestie bij de
hond.

De TLI-test kan door financiële steun
van Rhône Mérieux BV vanaf 24 april in
Utrecht worden uitgevoerd voor een
bedrag van ƒ30,- per monster (excl.
BTW). Deze gereduceerde prijs geldt
voor een periode van I jaar. Daarna zal
de prijs waarschijnlijk worden ver-
hoogd. Minimaal éénmaal per week
worden de uitslagen bekend gemaakt.
Een aanvullende bepaling (in hetzelfde
serummonster) van foliumzuur- en co-
balamine (vit BI2)-concentratie kan bij
sommige patiënten aan te raden zijn, om
in de differentiële diagnose van honden
met maldigestie tevens inzicht te verkrij-
gen omtrent problemen van de dunne
darm en/of bacteriële overgroei. Op de
Voorjaarsdagen zal bij de stand van
Rhône Mérieux bijvoorbeeld informatie
over deze actie zijn te verkrijgen.

Nadere inlichtingen?
Vakgroep Gezelschapsdieren, 030-
531011 (8.00-8.30 uur). Specialist In-
terne Geneeskunde van Gezelschapsdie-
ren: R. van Noort: 020-6140308.
Rhône Mérieux BV, R. S. Schrijver:
020-5473933.

Met Equitrim® voegt A.U.V. een bijzon-
der effectief middel toe aan haar assorti-
ment. Equitrim®, een injector op basis
van trimethoprim en sulfadiazine, is
inzetbaar ter behandeling van bacteriële
infecties van het maag-darmkanaal,
luchtweginfecties zoals pneumonie,
pleuritis en droes en eveneens bij wond-
behandeling en septicemia.
Equitrim® ontleent haar effectiviteit aan
de eigenschappen van en interactie tus-
sen de beide werkzame bestanddelen in
de samenstelling: trimethoprim en sulfa-
diazine.

Sulfonamiden remmen op basis van een
competatief antagonisme met para-ami-
nozoëzuur de DNA-synthese en de vor-
ming van RNA en eiwit in bacteriën.
Een bijkomend effect is de remming van
koolzuuranhydrase in de bacteriële stof-
wisseling. Trimethoprim werkt bacterio-
statisch met een breed antibacterieel
spectrum.

Het potentieert de werking van Sulfona-
miden waardoor bactericide werking
ontstaat. De combinatie maakt verla-
ging van de dosis Sulfonamiden mogelijk
waardoor de kans op nevenwerking van
Sulfonamiden vermindert.
Equitrim® geeft snel goede therapeuti-
sche weefselspiegels.

Met ingang van 1 april heeft Alfasan
Diergeneesmiddelen BV de activiteiten
van Brocavet overgenomen, inclusief de
volgende vertegenwoordigingen:

- European Veterinary Laboratory BV
(testkits voor gezelschapsdieren en land-
bouwhuisdieren)

- Trovet dieetvoeders voor hond en kat.
Dit assortiment betekent een belangrijke
uitbreiding van het bestaande Alfasan-
pakket, waartoe ook de Parke-Davis
preparaten vetalar/ketavet en de bena-
dryl-reeks behoren.

ACF Holding heeft besloten zich alleen
te richten op de humane gezondheids-
sector, de \'core-business\' van het bedrijf.
Met de overname van de activiteiten van
Brocavet waarborgt Alfesan de conti-
nuiteit van de leveranties.
De buitendiensten van Brocavet en Al-
fasan zijn gecombineerd. De commer-
ciële activiteiten staan onder leiding van
drs. R. A. J. M. van Meer.
De veterinair-technische en weten-
schappelijke begeleiding, alsmede alle
registratie-zaken vallen onder de verant-
woordelijkheid van drs. F. Hogerhuis.
Met ingang van I april is het gratis
telefoonnummer 06-022.80.20 beschik-
baar gesteld voor de bestellingen door de
dierenartsen. Een computer-bestelsy-
steem zal naar verwachting medio 1992
operationeel zijn.

Doordat de Minipil® niet de gevraagde
registratie-ontheflSng kreeg, moest dit
preparaat tijdelijk uit de markt verdwij-
nen. Met de herintroduktie van deze
reeds succesvolle poezenpil (eind april)
voldoet Apharmo aan de vraag naar een
tablet met een verlaagde dosering mege-
strol acetaat.

— De Minipil® wordt wekelijks toege-
diend, maar wanneer de fokker in staat
is de voorverschijnselen van de krols-
heid waar te nemen en nog een keer met
de poes wil fokken, kan hij in plaats van
één week ook langer wachten met de
volgende toediening.

— Door optimalisering van de verhou-
ding tussen dosering en doseringsinter-
val worden na toediening van het prepa-
raat onnodige hoge bloedspiegels van
megestrol acetaat vermeden.

De Minipil® is een smakelijk tabletje
door toevoeging van tonijnaroma. Het
preparaat is verpakt in een rose doosje
met 2 blisters van 15 tabletjes (voor
meer dan een half jaar betrouwbare
anticonceptie).

Het doosje bevat een kalender die alleen
de weken aangeeft, zodat iedere toedie-
ning gemakkelijk op het doosje kan
worden aangekruist.

Voor verder informatie over de Mini-
pil® kunt u bellen naar Apharmo BV,
telefoon 085-629022.

T. H. van der Wal, vakgroep Inwendige
Ziekten der grote huisdieren
(februari 1992) SR/111/92: 24 pp.

Rhodoccocus equi is een veroorzaker
van een veelal chronisch verlopende
broncho-pneumonie met abcesvorming
bij veulens.

Het organisme is in staat te overleven in
de macrofagen en zou dus aan het
verdedigingssysteem van longen kunnen
ontsnappen, vooral bij dieren met een
niet goed functionerend immuunsy-
steem.

De ziekte wordt vaak in verband ge-
bracht met hoge mortaliteits-percenta-
ges en een slechte prognose op lange
termijn.

Maar uit onderzoek blijkt dat zelfs
veulens met ernstige longbeschadiging
ten gevolge van infectie met R. equi na
behandeling met de combinatie erythro-
mycine en rifampicine klinisch kunnen
genezen.

Genezing, gedefinieerd als terugkeer
naar normale plasmafibrinogeencon-
centraties en thoraxfoto\'s, trad op bij
meer dan 80% van de veulens die
behandeld werden met de lipidoplos-
bare en tot intracellulaire penetratie in
staat zijnde antibiotica erythromycine
en rifampicine gedurende een periode
die varieerde van 4 tot 9 weken.

MDV een studie naar de pathoge-
nese van het maagdilatatie-volvu-
lus syndroom bij duitse doggen
in relatie tot erfelijkheid, voe-
ding en leefgewoonten
Ineke Hoogendoorn en Ilonka Vlaszaty,
vakgroep Gezelschapsdieren
(april 1992) SR/116/92: 47 pp.

In onze scriptie bespreken wij de Patho-
genese van het maagdilatatie-volvulus
syndroom.

In het eerste hoofdstuk wordt een kort
overzicht gegeven van de ernst en inci-
dentie van het maagdilatatie-volvulus
syndroom (MDV). Voorts wordt stilge-
staan bij de ontwikkeling van de inzich-
ten omtrent de onstaanswijze van deze
aandoening.

Het tweede hoofdstuk omvat een uitge-
breid overzicht van de theorieën in het
kader van de pathogenese van het maag-
dilatatie-volvulus syndroom die in de
literatuur worden beschreven. Wij gaan
in op factoren met betrekking tot het
dier zelf, met betrekking tot voedselop-
name en maaginhoud en met betrekking
tot het maagdarmkanaal. Er worden
diverse theorieën met elkaar vergeleken,
waarbij een waardeoordeel wordt gege-
ven over de diverse beweringen. In de
afsluitende discussie wordt beschreven
dat de oorzaak van MDV waarschijnlijk
een multifactoriële achtergrond heeft en
dat blijkt dat slechts enkele factoren (ras,
aërofagie en vertraagde maaglediging)
worden aangedragen die onderbouwd
zijn met degelijk onderzoek. Over de
invloed van stress zijn de meningen
verdeeld, maar aangezien er in de anam-
nese regelmatig sprake is van stress, kan
deze (slecht te kwantificeren) factor niet
worden uitgesloten. Ook wordt inge-
gaan op de oorzaak van het grote aantal
tegenstrijdigheden in de literatuur.
Het derde hoofdstuk bestaat uit de
beschrijving van een eigen onderzoek
naar een aantal in de literatuur beschre-
ven pathogenetische factoren. Er wordt
ingegaan op de incidentie met betrek-
king tot het dier en met betrekking tot
eet- en leefgewoonten op het ontstaan
van de aandoening. In de afsluitende
discussie bespreken wij waarom wij
over geen van de onderzochte factoren
een significante uitspraak kunnen doen
aangaande hun invloed op het ontstaan
van MDV. De enige uitzondering op het
bovenstaande is de factor \'tempera-
ment\': rustige honden hebben een groter
kans op het krijgen van MDV dan
actieve honden.

Fotokopléèn van studentenreferaten
kunnen worden besteld via het redactie-
secretariaat (tel. 030-510111). De
kosten (inclusief portokosten) bedragen
(afhankelijk van de omvang per referaat):

Dr. Benjamin Hart und Dr. Lynette
Hart, School of Veterinary Medicine,
University of California, Davis sprechen
über:

— Auswahl und Erziehung von Hund
und Katze unter Berücksichtigung
des Verhaltens

Tagungsort: Bad-Hotel, 7265 Bad Tei-
nach, Tel. 07053 290
Teilnemer: begrenzt auf 25
Anmeldung: Dagmar Rau, Schwarz-
wald-Tierklinik, BühlstraySe 5, 7265
Neubulach, Tel. 07053 6218, Fax:
07053 3276.

Uitgangspunten nieuw beleid
Gezien de opgedane ervaringen heeft de
Commissie voorgesteld bij het toekom-
stige beleid de volgende uitgangspunten
in acht te nemen:

1. Het niet-inentingsbeleid moet wor-
den voortgezet. Indien noodentingen
worden uitgevoerd, mogen de le-
vende dieren het inentingsgebied
slechts verlaten als er sprake is van
verplaatsing naar een ander vaccina-
tiegbied en voor directe slachting in
een aangewezen slachthuis. Vlees
van geënte varkens moet een pas-
sende warmtebehandeling onder-
gaan en worden gestempeld overeen-
komstig art. 5 van Rtl. 72/461/EEG
(Richtlijn voor intracommunautaire
handel in vers vlees).

2. Er moeten maatregelen worden vast-
gesteld ter bestrijding van klassieke
varkenspest bij wilde zwijnen.

3. De diagnostische methoden voor het
bevestigen van klassieke varkenspest
zijn de laatste jaren sterk verbeterd.
Deze verbeterde methoden moeten
in alle lid-staten effectief kunnen
worden toegepast.

4. Iedere lid-staat moet een rampen-
plan hebben klaarliggen om in geval
van een uitbraak snel maatregelen ter
bestrijding en uitroeiing te kunnen
nemen.

5. Evenals voor een aantal andere ziek-
tes waarvoor de Gemeenschap een
uitroeiingsprogramma heeft, wordt
ook de kostenbijdrage in geval van
uitbraken van klassieke varkenspest
op dezelfde wijze verleend.

Gevolgen voor de handel
ln het algemeen kunnen levende dieren,
vers varkensvlees en varkensvleespro-
dukten vrij worden vervoerd tussen de
gebieden met gelijke status (varkens-
pestvrij of officieel varkenspestvrij).
Deze regeling voor het handelsverkeer
heeft in het verleden globaal genomen
op bevredigende wijze gefunctioneerd.
Niettemin is in bepaalde gevallen aange-
voerd, dat dit systeem onvoldoende
bescherming biedt.

Vervolg op artikel \'varkenspest\' in Tijdschr Dierge-
neeskd 1992; 117 (3): 94-5.

Voor de toekomst stelt de Commissie
voor om evenals bij mond- en klauw-
zeer, het principe van de regionalisatie
toe te passen. Rondom een uitbraak
wordt een regio afgebakend waarvoor
onder andere vervoersbeperkingen gel-
den.

De nieuwe Richtlijn (91/685/EEG) tot
wijziging van RL 80/217/EEG is in-
middels aangenomen en gepubliceerd.
Beoogd wordt dat de nieuwe regelge-
ving op 1 juli 1992 van kracht zal zijn. In
de considerans wordt gesteld dat de
aanpassingen van de richtlijn ter bestrij-
ding van Klassieke Varkenspest (80/
217/EEG) verband houden met \'de
reiniging en ontsmetting van besmette
bedrijven, de ziekte bij wilde zwijnen, de
oprichting van crisiseenheden, het toe-
zicht op verplaatsingen in beschermings-
gebieden en toezichtsgebieden, nood-
vaccinatie en diagnostische procedures\'.
Voor Nederland impliceert dit de hierop
volgende belangrijke wijzigingen met de
huidige situatie.

□e veranderingen
Klassieke Varkenspest (KVP) zal in de
toekomst net zoals Mond- en Klauwzeer
(MKZ) worden bestreden, dat wil zeg-
gen afbakenen van beschermings- en
toezichtzone rond de uitbraak. Er wordt
dus niet meer van te voren een bepaalde
regio gedefinieerd, zoals een provincie of
een RVV-kring. Hiermee is de vroegere
procedure van schorsen, vervallen en
terugkrijgen van de Varkenspestvrije
(VV)- of OflScieel Varkenspestvrije sta-
tus (OVV) van een bestaande regio niet
meer van toepassing.
Volgens de nieuwe richtlijn wordt voor-
taan op het moment van de uitbraak de
zogenaamde regionalisatie toegepast,
hetgeen betekent dat rondom de haard
een beschermingszone wordt gedefini-
eerd met een straal van tenminste 3 km
en een toezichtszone met een straal van
tenminste 10 km.

De bestrijding van Klassieke Varkens-
pest onder wilde zwijnen is tevens opge-
nomen in de wijziging. Nadat de diag-
nose is gesteld, moet het gebied worden
afgebakend en moet een nationaal be-
strijdingsprogramma worden opgesteld
en ter goedkeuring worden voorgelegd
aan de Europese Commissie. Voorts
worden vervoersbeperkingen vastge-
steld voor de varkenshouderijen in het
afgebakende gebied.
Indien na een uitbraak een programma
van noodentingen wordt bepaald, dient
daartoe goedkeuring te worden verkre-
gen van het Permanent Veterinair Co-
mité, dat voor urgente zaken binnen
enkele dagen bijeen kan worden geroe-
pen. In de praktijk zal echter onmiddel-
lijk overleg met de Europese Commissie
worden geopend, waarop voorlopige
beslissingen kunnen worden genomen
en snel de nodige voorbereidingen kun-
nen worden getroffen.
Herbevolking van de geruimde bedrij-
ven mag pas plaats vinden 30 dagen
nadat reiniging en ontsmetting op pas-
sende wijze heeft plaatsgevonden. Er
moeten serologisch negatieve biggen
worden opgelegd binnen een tijdspanne
van 8 dagen. Herhaling van het serolo-
gisch onderzoek moet plaatsvinden na
tenminste 30 dagen (steekproefsgewijs).
Pas na negatieve uitslag en 60 dagen na
de opleg mag het bedrijf weer varkens
afleveren.

In principe mag vervoer van varkens in
een beschermingszone niet eerder wor-
den toegepast dan 21 dagen na de
officiële reiniging en ontsmetting van het
geruimde bedrijf. De lid-staat kan echter
een verzoek doen, uiteraard met redenen
omkleed en met verstrekking van garan-
ties, hiervan af te wijken. Dit kan
bijvoorbeeld worden verzocht om var-
kens aan te voeren op een in het gebied
liggend slachthuis. Een dergelijk onder-
zoek dient te worden goedgekeurd door
het PVC.

In Nederland kwamen in de periode van
24 februari t/m 15 maart 1992 de
volgende gevallen van besmettelijke
dierziekten, waarvan aangifte verplicht
is, voor:

16 Lezing voor praktici, georganiseerd door de
Stichting Gez. Dienst voor Dieren in Oost-
Nederland, Postiljon Hotel, Deventer.

21—27 Juni Internat-course on tropical veteri-
nary medicine (Tropencursus) for final year
Students, Fac. D. Utrecht (inl.: dr. R. W.
Pahng, tel. 030-532116).

22 Officiae opening nieuwtxxiw proefeooommodalie
voor konijnen, \'Het Spelderholt\', Beekbergen
(Inl.: tel. 05766-6111)

22 Kring Dierenartsen Gelderse Vallei, bijeen-
komst (leden plus partner) bij de AUV te
Cuijk; 16.00 uur

23 CLO-dag 1992, CLO-lnstituut voor de Vee-
voeding \'De Schothorst\', Jaarbeurs-Congres-
centrum, Utrecht.

23—26 1st Internat. Congress on the Pathology
of Chelonians, Confaron (Village des Tor-
tues) Var, France, (inl.: Prof dr. P Zwart, tel.
03405-61644).

25—27 1. Intern. Kongress über Schildkröten-
krankheiten, Gonfaron, Frankreich.

28 Global and EC Issues for the Registration of
Veterinary Medicines Management Forum.
London (Inl. tel. (0483) 57099, fax (0483)
36424.)

12 Afd. Gelderland KNMvD. Ledenvergade-
ring, rest. \'De Waag\', Doesburg, 20.15 uur.

14—16 Jahresversammlung 1992 der Schwei-
zerischen Vereinigung für Kleintiermedizin,
Lausanne.

19 Afd. Overijssel KNMvD. Ledenvergadering,
Hotel-rest. Hugen, Hellendoom; 20.00 uur.

19 Afd. Zuid-Holland KNMvD (ledenvergade-
ring, Sociëteit Standvastigheid Delft; 20.30
uur

19 Afd. Zeeland KNMvD, ledenvergadering,
Motel Goes, 16.00 uur. \'s Avonds lezing door
drs. A. Heijn.

19—22 International Symposium on Hormone
and Veterinary Drug Residue Analysis, Uni-
versity of Ghent (Belgium). (Inl.: tel. 32 (0)
91218951. Fax: 32 (0) 91205243 (pag. 976).

19—2 225 Jahre Veterinärmedizinsche Univer-
sität Wien (Inl.: tel. 43 222-71155-0, fax.
43 222-7136895.)

19—22 225 Jahre Veterinärmedizinische Uni-
versität Wien (inl. tel. 43222-71155-0, fax
43222-713 6895).

20 Groep Geneeskd v/h Rund KNMvD, weten-
schappelijke bijeenkomst over de gevolgen
van de invoering van het Nieuw Burgelijk
Wetboek voor koopvernietigende verklarin-
gen; 14.00 uur

21 Groep Vet-Homoeopathie KNMvD, Studie-
vergadering over \'Repertorisaties\', Beatrix-
gebouw, Jaarbeursplein, Utrecht; 19.30-
22.30 uur.

21—22 Fachgespräch über Geflügelkrankhei-
ten, Hannover (inl.: tel. (0511) 856-8770/
8778, fax (0511)953-8580).

21 I3e Ned. kampioenschappen Kleiduiven
schieten voor Dierenartsen te Biddinghuizen.
Organisator: Boehringer, Ingelheim, Alk-
maar

24—26 25th International Congress on the His-
tory of Veterinary Medicine, Ankara (inl.
redactiesecretariaat).

26 Klinische Avond georganiseerd door Dierge-
neeskundig Centrum Noord-Nederland,
Congreshotel \'t Voorhuys, De Deel, Emmel-
oord; 20.30 uur

6-7 Schwarzwald - Tierklinik Frühjahrstref-
fen: \'Verhaltenstherapie bei Hund und Katze,
Bad Teinach (pag. 250).

9—12 VIth Internat. Sym|X)sium World As-
soc. of Vet. Laboratory Diagnosticians, Lyon
(inl. drs. G. H. A. Borst, Gez.D. v. D.
Overijssel/Hevoland, tel. 038-282911) (pag.
925).