-ocr page 1-

StWlK

UITGAVE VAN HET ZEISTER HtSTORISCH GENOOTSCHAP

UITGAVE VAN HET ZEISTER HISTORISCH GENOOTSCHAP

De oorlogsmonumenten
van Zeist

R.P.M. Rhoen

En verder;

- Uit onze collectie gelicht

- Jaarverskig 2004

: I

2005
I II

%. -

-ocr page 2-



				*Inhoudsopgave* De oorlogsmonumenten in Zeist ........................3 Jaarverslag 2004...............................52 Uit onze collectie gelicht (1): Schilderij landhuis Pavia............58 Uit onze collectie gelicht (2): De voorzittershamer..............61 Mededelingen van het bestuur.........................64 Opgave nieuwe donateurs...........................66 Dit jaar is het zestig jaar geleden dat Monumenten kennen altijJ voor en tegen- de Tweede Wereldoorlog eindigde. standers. Zie maar in Wageningen waar niet Een reden voor de rcdacric om in iedereen het nieuwe oorlogsmonumenr, het een dubbelnummer aandacht te schenken 'Vrijheidsvuur', bejubeld. In de ogen van de aan de vele oorlogsmonumenten in de regenstanders een fallus. gemeentc Zeisr. Net als vrede zijn ook de monumenten Na de oorlog zag Zeist nict direct hoe kwetshaar. Zeker de grocne monumenten: haar joodse medehurgers geleden hadden. drie vrijheidsbomen zijn in de afgelopen Na mecrdan vijftig jaar, in2ooi, isdit gemis decennia gewoonweg gekapt. vorm gegeven in een monument. Het monument op de fusilladeplaats aan Zeist kent 21 oorlogsmonumenten, maar de Soestdijkerweg isdankzij de zorgen van geen monument voor haar Canadese bevrij- een particulier gered. Triesr is her feit dat ders, de Polar Bears. Velen van die jonge het Monument voor de gevallenen in het mannen zijn inmiddels overleden, zonder Walkartpark regelmarig re lijden heeft van dat ze ooit geeerd zijn met een 'Bevrijders- vandal isme. monumenr'.
		Seijst Bulletin ter bevordering van de kennis van de geschiedenis van Zeist ISSN 1383-2867 Verschijnt 4x per jaar. Jaargang 35, nummer 1+2. Mei 2005. Drukwerk: Gregorius, Zeist. REDACTIECOMMISSIE J.LVerbeek, voorzitter. H.J. Kater, R.P.M. Rhoen, mw. Fl. deVrijer, redacteuren. F.Th.H. Ruys, vormgever (C.J.A. van Wessel, beeldbewerking). REDACTtEADRES VOOR KOPIJ Postadres: Postbus 342,3700 AH Zeist E-mail: info@zeist-historie.nl De richtlijnen voor de auteurs zijn via de bovenvermelde adressen verkrijgbaar. POSTADRES Aanmeldingen van nieuwe donateurs en adreswijzigingen kunnen schriftelijk worden gemeld via Postbus 342, 3700 AH Zeist en via het e-mailadres:info@zeist-histo- rie.nl. Giro 384 03 83 WEBSITE www.zeist-historie.nl DEADLINE Bijdragen en mededelingen voor nummer 3 van 2005: 15 juni 2005.

-ocr page 3-


Wm	� *	I; ...

^Jsnr\|	■ fw	«
	Jk	i

^!M

mmusap

jj"wCS-^#

Op 7 mei 1945 werd Zeist door de geallieerde militairen bevrijd. Op Het Rond en in de Dorpsstraten werden ze door een bfije menigte opgewacht.

FOTOGEMEENTEARCHIEF ZEIST, 1945

Direct na de bevrijding in mei
1945 werden in Nederland tal-
rijke monumentencommissies
in het leven geroepen voor het
oprichten van gedenktekens
ter herinnering aan de oorlog,
de bevrijding, het verzet, de
gefusilleerden, de gesneuvel-
den enz.

De oorlogsmonumenten in Zeist

Zorg voor de kwaliteit

Geschrokken door deze uitbarsting
van gedenktekens, vaak meer spontaan
dan artistiek verantwoord, verzocht de
Nederiandse Kring van Beeldhouwers
in juni 1945 het Militair Gezag een
voorlopig verbod tot het oprichten van
oorlogsmonumenten af te kondigen. Het

Nat it >naal Instituut verzocht in een circu-
laire van juni 1945 de gemeentebesturen
alle plannen aangaande het oprichten
van gedenktekens ter kennis te hren-
gen van het Nationaal Instituut en ze te
toetsen aan de richtlijnen, zoals die door
hem waren opgesteld. De Grote Advies-
Commissie der Iliegaliteit richtte zich op

R.P.M, RHOEN

-ocr page 4-



	OORLOGSMONUMENTEN IN ZEIST - R.P.M. RHOEN

		twee monumenten opgericht. De eerste nationale feestdag na de bevrijding was de verjaardag van prins Bernhard op 29 juni. Op deze dag werd in Zeist de eerste Dodenherdenking gehouden. Er werd een bijeenkomst gehouden in het Walkartpark, waar een eenvoudig, meer dan manshoog, houten kruis als voorlo- pig monument was opgesteld. Het eerste derinitieve oorlogsgedenkteken werd in Den Holder opgericht. Het staat op de hoek van de Dolderseweg en de Herten- laaivWest. De behoefte aan oorlogsmonumenten na 1945 vormde een uitdaging voor de beeldhouwkunst. Voor die tijd stond de beeldhouwkunst in dienst van de architectuur. De Nederlandse Kring van Beeldhouwers organiseerde in het najaar van 1946 in het Stedelijk Museum te Amsterdam de tentoonstelling 'Monu- menten'. Het was een tentoonstelling van ontwerpen naar aanleiding van een prijsvraag voor een monument ter herinnering aan de tien verzetsmensen
13 juli van dat jaar tot de gemeentebe- sturen met het verzoek om in kennis te worden gesteld van atle plannen die er dienaangaande bestonden betreffende de illegaliteit. Bij Koninklijk Besluit van 15 oktober 1945 (Staatsblad nr. F 231) werd het ver- boden om ooriogs- of vredesgedenktekens op te richten, te plaatsen of aan te bren- gen op openbare of van de openbare weg af zichtbare plaatsen, zonder goedkeuring van het ontwerp door de minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschap- pen. In twee circulaires, een van 23 april 1946 en de ander van 29 januari 1948, vestigde de Utrechtse commissaris van de Koningin de aandacht op dit KB, omdat het voorkwam dat autoriteiten in een of andere vorm bijdroegen tot de totstand- koming van gedenktekens, die in strijd met de wettelijke bepalingen werden opgericht. Voordat de overheid regulerend ging optreden, waren in de gemeente Zeist al
				Van de auteur R.P.M. Rhoen (1951) is gemeente- archivaris van Zeist en lid van de redactiecommissies van het tijd schrift Oud-Utrecht en Seijst. Over de geschiedenis van Zeist zijn van zijn hand verschillende boeken versche- nen en publiceert hij regelmatig in diverse tijdschriften en op websites.

			uit Renesse (gemeente Schouwen-Dui- veland) die op 10 december 1944 door de bezetter waren gefusilleerd. Om een :o duidelijk mogelijk beeld te geven van de kundigheden van de beeldhouwers, werden 00k ontwerpen voor monumen- ten geexposeerd, die buiten het verband van de prijsvraag waren gemaakt. De tentoonstelling was niet zonder betekenis. Vakbekwame beeldhouwers kwamen in contact met gemeentebesturen en plaat- selijke oprichtingscomites.

-ocr page 5-



			OORLOGSMONUMENTEN IN ZEIST - R.P.M. RHOEN

De oorlogsmonumenten die tussen 1945 en 1950 in de provincie Utrechr geplaatst werden, zijn - behalve in de vorm van een zuit of metselwerk - alle figuratieve beel- den of beeldgroepen. Voorbeeldenhiervan in Zeist zijn het Zeist-monument op het sportveld aan de Dijnselburgerlaan (zuil), de Bevrijdingsbank aan de Dolderseweg, hoek Hertenlaan-West (metselwerk) en het Monument voor de gevallenen in het Walkartpark (figuratiefbeeld). Het is opvallend dat de oorlogsmo- numenten die in de vorige eeuw werden opgericht tot stand zijn gekomen op ini- tiatief van particulieren, verenigingen en comites en door hen 00k de kosten werden gedragen. Een uitzondering is het houten kruis op de hoek van de Dolderseweg en de Willem Arntszlaan in Den Dolder. Dit is in 1970 in opdracht van de gemeente geplaatst. De oprichting van de laatste twee oor- logsmonumenten, het joods monument (2001) en het Indie-gedenkteken (2002),
	werd in handen van het gemeentehestuur gelegd. Onduidelijk is wie in juni 1945 het ini- tiatief genomen heeft voor het oprichten van een voorlopig gedenkteken in het Walkartpark. Niet altijd een monument Op diverse plaatsen in ons land zijn oorlogsmonumenten opgericht ter her- innering aan omgekomen personeel. Een voorbeeld is het gedenkraam aan de Mamixstraat 317 in Amsterdam. Dit gehrandschitderd glas-in-Ioodraam werd in 1946 onthuld ter herdenking van het omgekomen personeel van de gemeente- lijke sociale dienst van Amsterdam. In de oorlog is 00k personeel van de gemeente Zeist om het leven gekomen, te weten A.G.J. Elskamp (1895-1944), E.F. la House (1919-1944), EC. Jutte (1919-1945), C Keiser (1916-1945), JR. deMildt (1924- 1944), J. Pomstra (1923-1944), J. Schep (1898-1945), A.O.H.Tellegen(i907-i943), F. Viola (1918-1945) en W. van Wijk (1913- 1945). Zij waren werkzaam bij verschil-
		lende gemeentelijke diensten. In 1947 was er een verzoek van de heer P.A. van der Werff, zelf werkzaam op het gemeente- huis, om voor hen een monument op te richten. Wethouder Dijkema vroeg in de vergadering van burgemeester en wethou- ders op 18 oktober 1947 het oordeel over het aanbrengen van een plaquette in het gemeentehuis ter herdenking van de in de bezettingsjaren om het leven gekomen gemeenteambtenaren. De gemeentesecre- taris besprak deze aangelegenheid met de diensthoofden, die op hun beurt hierover het personeel hoorden. Op 7 februari 1948 decide de gemeentesecretaris aan burgemeester en wethouders mee dat er voor het verzoek van Van der Werff geen steun te vinden was. Er werd hierbij geen motivatie gegeven. Het gemeentehestuur heeft verder geen stappen ondernomen en zich bij deze beslissing neergelegd. Op meerdere plekken is ons land waar mensen door de bezetter werden gefusil- leerd zijn monumenten opgericht zoals in onze gemeente aan de Soestdijker-



				j

-ocr page 6-



	OORLOGSMONUMENTEN IN ZEIST - R.P.M, RHOEN

		loop van de avond van 4 mei 1945 vlak na elkaar op dezelfde pick in de bossen bij Austerlitz door een commando van de SD waarvan 00k Nederlandcrs deel uitmaak- ten, doodgeschoten. Dat gebeurde aan de rand van een speciaal daartoe gegraven kuil, die direct na de executie met aarde werd dichtgegooid. Hun lijken werden pas op 30 mei van dat jaar gevonden. Enige vorm van proces is aan deze fusillade niet voorai gegaan. De broers Schaafsma waren eind april T945 gearresteerd, omdat zij verdachr werden van 'terroristische' handelingen.¹Arie was aangesloren bij de Nederlandse Binnenlandse Strijdkrachten. Waar- schijnlijk was Klaas dat 00k. Van Rijn- ders is hekend dat hij lid van het verzet was. Na hun arrestatie werden de broers Schaafsma opgesloten in de kelder van Huize Cattenbroeck aan de Koppelweg. Omstreeks half april had het commando van de Sicherheitsdienst dat voor hun dood verantwoordelijk was, zijn intrek in dat pand genomen. Voorai Klaas is rijdens de verhoren zwaar mishandeld.	Rijnders ligt op het Nederlands ereveld Loenen te Apeldoorn, vak E, grat nummer 1301, begraven en de broers Schaafsma op de Nicuwe Algemene Begraafplaats te Zeist, vak C, graf nummer 1472. Bijna had de gemeente Zeist een natio- naal herdcnkingsmonument binnen zijn grenzen gehad. De Stichting Nederlandse Slachtoffers Japanse Vrouwenkampen vroeg op 27 augustus 1971 aan burge- meester en wethouders medewerking te verlenen om te komen tot de oprichting van een monument ter nagedachtenis aan de gevallenen in japanse kampen. De gemeente gaf te kennen haar mede- werking te willen verlenen. Het plantsoen op de hoek van de Boulevard en de Ver- lengde Slotlaan werd als een geschikte locatie aangewezen. In oktober ltet de Stichting Nederlandse Slachtoffers Japanse Vrouwenkampen weten dat het gemeentebestuur waar het monument oorspronkelijk zou worden opgericht, onverwacht een plaats voor het monu- ment had aangeboden. Nog in 1971 werd
Vrouw met draperie' van Charles Weddepohl wordt ten onrechte wel eens aangemerkt als oorlogsmonument. foto ft h. ruys. 1992

weg, waar op 5 april 1945 tien tnannen werden gefusilleerd. Dat geldt niet voor elke fusil ladeplaats in Zeist. H.E. Rijnders {1885-1945) en de broers A. Schaafsma (1914-1945) en K. Schaafsma (1922-1945), alle drie inwoners van Zeist, werden in de

-ocr page 7-



					OORLOGSMONUMENTEN IN ZEIST - R.P.M. RHOEN

her monument in Apeldoorn door konin- gin Juliana onthuld. Sinds 1985 staat het monument in Arnhem. Naast het raadhuis aan Het Rond staat sinds 1954 het beeld 'Vrouw met draperie' van Charles Weddepohl (1902-1076). Ten onrechte wordt wel eens aangenomen dat dit heeld een oorlogsmonument zou zijn, Inventarisatie Het Nationaal Comite 4 en 5 mei nodigde in 2001 de colleges van burge- meesrer en wethouders uit deel te nemen aan het project 'Nationale Website Oor- logsmonumenten'. Met dit nationale project werd voor het eerst een digitaal overzicht samengesteld van alle oorlogs- monumenten en herdenkingen die daarbij worden georganiseerd ter nagedachtenis aan alien - burgers en mititairen - die in het Koninkrijk der Nederlanden, of waar 00k ter wereld, zijn omgekomen sinds het uithreken van de Tvveede Wereldoorlog, in oorlogssituaties en bij vredesmissies. In Nederland zijn er meer dan tweedui-
		Adres ;^y http://w1wtf.oorlog5monumenten.nl

			Nationaal Comite 4 en 5 mei

	zend oorlogsmonumenten, maar tot dan bestond er geen nationaal overzicht van deze monumenten. Gebleken was dat de kennis over de monumenten gering was, niet alleen bij jongeren maar ook bij vol- wassenen. Het verzoek gericht aan het college van burgemeester en wethouders van Zeist kwam voor de beantwoording bij het Gemeentearchief Zeist binnen. Twintig oorlogsmonumenten waren ons bekend. Alleen hadden wij van een aantal de gevraagde gegevens niet paraat. Een uit- voerig onderzoek werd uitgevoerd en de oorlogsmonumenten in loco opgenomen. In 2002 werd nog een oorlogsmonument onthuld. Daarmee kwam het totale aantal Op 21. Velen zijn er zich niet van bewust dat
				Zeist zo rijk is aan oorlogsmonumenten. Het gemeentebestuur schreef in 1969 aan de commissaris van de Koningin dat in de gemeente twee (!) verzetsmonumen- ten stonden, in het Walkartpark en aan de Soestdijkerweg. In Sta een ogenblik sti!...(Kampen 1980) worden maar vier monumenten genoemd en in Oorlogsmo- numenten in de Provincie Utrecht (Stichtse Monumenten Reeks, Utrecht 1995) staan onder Zeist slechts zeven monumenten verm eld. Op de website www.ooriogsmonumen- ten.nl staan in het kort de gegevens van de oorlogsmonumenten van Zeist ver- meld. Als herinnering aan de oorlog en aan de bevrijding werden in 1945/1946 op verschillende locaties vier bomen geplant.

-ocr page 8-



	OORLOGSMONUMENTEN IN ZEIST- R.P.M. RHOEN

			ders. Canada had het grootste contingent manschappen vooronze bevrijding gele- verd. Daarna droeg hij de boom over aan het gemeentebestuur. Daarbij sprak hij de hoop uit dat het stukje grond waarop de herinneringsboom was geplant en dat al jaren op het uitbreidingsplan als plant- soen stond aangegeven, 00k als zodanig zou worden ingericht. Na hem voerden wethouder Dijkema het woord en de heer De Graaf, voorzitter van Auster- litz Belang. De muziekvereniging Erica speelde het Canadese en het Nederlandse volkslied. De hoop die Vlastuin koesterde dat de boom de herinnering aan de Canadese bevrijders zou bewaren, duurde niet lang. Trecies 25 jaar heeft de Bevrijdingsboom er mogen staan. Bij de reconstructie in 1971 van het kruispunt Austerlitzeweg - Oude Postweg moest de boom verdwij- nen. Waarschijnlijk was niemand er zich van bewust dat het hier om een monu- mentale boom ging, een monument ter herinnering aan de bevrijding.
		De keuze van de boomsoort was niet zo moeilijk: een acer sacharum oftewel een Canadese suikeresdoorn. De keuze lag voor de hand, want de bladvorm, meer bekend als maple leaf, was het embleem dat op de Canadese militaire voertuigen stond en op de Canadese vlag. Nog geen maand later, op 15 januari 1946, kreeg de floraliavereniging de gewenste ver- gunning. De boom ter herinnering aan de Cana- dese bevrijders werd 'pas' op 16 maart geplant. In de begin maart gehouden bestuursvergadering werd die datum vast- gesteld. In aanwezigheid van wethouder Dijkema, het bestuur van de vereniging Austerlitz Belang en vele belangstellen- den werd de boom door enkele scholieren geplant. De plechtigheid begon om 16.00 uur. De voorzitter van de floraliavereniging, G. Vlastuin, in het dagelijks leven hoofd van de openbare lagere school in Aus- terlitz, sprak in zijn toespraak de hoop uit dat de boom lang de herinnering zou blijven bewaren aan de Canadese bevrij-
Drie homen zijn helaas gekapt. Mogelijk door onwetendheid. De gegevens over deze monumenten kan men op de website met vinden; evenals van het voorlopige monument in het Walkartpark. In deze puhlicatie hebben wij de monu- menten uitvoerig beschreven en zijn wij dieper ingegaan op gebeurtenissen die aanleiding hebben gegeven voor de oprichting van bepaalde monumenten. AUSTERLITZSEWEG, HOEK OUDE POSTWEG Bevrijdingsboom 16 MAART 1946 In de jaarvergadering van de floralia- vereniging Austerlitz die eind december 1945 gehouden werd, werd het plan opge- vat in Austerlitz een herinneringsboom te planten als dank aan Canada. Gedacht werd aan de plek waar de Austerlitzeweg en de Oude Postweg samen komen. Het perceel waar men de boom wilde planten was eigendom van de gemeente Zeist. Het bestuur vroeg in een brief van 19 decem- ber 1945 aan het college van burgemeester en wethouders hiervoor zijn toestemming.

-ocr page 9-



			OORLOGSMONUMENTEN IN ZEIST - R.P.M. RHOEN

	A. Schaafsma K. Schaafsma W. Schmidt A. Stramrood Onder de namen staat op de plaquette een verwijzing naar de bijbeltekst Open- baring 14:13 'En ik hoorde een stem uit den hemel zeggen: Schrijf, zalig de doden, die in den Here sterven, van nu aan. Ja, zegt de Geest, dat zij rusten van hun moei- ten, want hun werken volgen hen na.' Diezelfde avond werd 00k in de geretor- meerde Oosterkerk aan de Woudenberg- seweg een soortgelijke dienst gehouden. Voor het aanbrengen van een gedenk- steen in beide kerken was een speciale commissie in het leven geroepen. DiJNSELBURGERLAAN, SPORTTERREIN VOETBALVERENIGING ZEIST Zeist-monument 1 JUNi1946 Frans Viola, Kees van de Water, Piet Jutte en Joop Verbeek. Deze jongens
		waren lid van de voetbalvereniging Zeist. Zij zijn in de Tweede Wereldoorlog om het leven gekomen. Het bestuur van de voet- balvereniging liet een eenvoudig maar wel stijlvol gedenktekenen oprichten. Het Architectenbureau Becker-Henrar uit Zeist maakte het ontwerp, dat door de beeldhouwer Maarten Leendert Pauw (1912-1966), een oud-Zeistenaar, werd uit- gevoerd. Het was een tijd van schaarste aan bouwmaterialen. De levering van de stenen door de firma Hagens werd dan 00k zeer op prijs gesteld. Ene T. van Ee zorgde voor het metselwerk. Het monu- ment stond waarschijnlijk in een plant- soen dat door een ijzeren hekwerk was omgeven, want bij de onthulling werden ene heer Van Dijk (Oderata) bedankt voor den tuinaanleg en ene heer v.d. Flier voor het smidswerk. De voorzitter van de vereniging, J.J.M. Truijens, onthulde op 1 juni 1946 het monument in aanwezig- heid van familieleden van de omgekomen spelers. Oorspronkelijk stond het monument
BERGWEG 92A, GEREFORMEERDE KERK Plaquette (Bergwegkerk) 4 MEI1950 Ter gelegenheid van de Dodenherden- king werd op donderdagavond 4 mei 1950 in de gerefbrmeerde Bergwegkerk, 00k wel Noorderkerk genoemd, een herdenkings- dienst gehouden. Die dienst werd geleid door ds. J. Gillehaard. De tekst van zijn preek is in drukvorm verschenen en als bijlage bij deze publicatie opgenomen. Tij- dens die bijeenkomst werd door de heren Gaastra en Van der Linde een witmar- meren plaquette van 80 x 50 cm (h x b) onthuld met daarop de namen van de c imgekomen gemeenteleden. J.F, Barends A. Bijl A.GJ. Elskamp W.J. de Gooijer ]. Grootendorst K. de Mildt J.R.deUUt H. van Oel J. Pomstra

-ocr page 10-

OORLOGSMONUMENTEN IN ZEIST - R.P.M. RHOEN

bij hct voetbalveld op de Koeburg aan de
Driebergseweg. In 1976 nam de vereni-
ginghaarnieuwe sportaccommodatie aan
de Dijnselburgerlaan in Huis ter Heide in
gebruik. Het 'Zeist-monument' werd toen
overgebracht naar de Dijnselburgerlaan
en kreeg daar een nieuwe plaats dichtbij
het verenigingsgebouw.

Het monument heeft de vorm van een
zuil die bekroond wordt met een kopstuk
en met daarop een kunstwerk in de vorm
van een vlam. Op de zuil is een plaquette
aangebracbt. Hierop staat 'Frans Viola
- Kees v.d. Water - Joop Verbeek - Piet
Jutte. Zij vielen voor de vrijheid van ons
vaderland. 1940 - 1945' en op het kopstuk
staat 'Ter nagedachtenis'. De 1,20 m hoge
zuil is gemaakt van baksteen. De andere
onderdelen van het monument zijn van
cementmortel. De andere maten van de
zuil zijn: 48 x 47 cm (breedte x diepte),

Het Zeist-monument op het sportterrein
aan de Dijnselburgerlaan.

FOTOG.C.M.RUIJS, 2004

g/f/KHZZFRF.


		^^^^W
iil^H/lB	.. ■	!■**»-■
J-Jjj ii^'-^Arv^ \_t
i	M
" .'-�, ^?-+~j ,.'.j^'*
^*UiJ-J3	Rl
hhh	4.

-ocr page 11-



van het kopstuk 18 x 58 x 57 cm (hoogte x breedte x diepte) en van de vlam: 42 x 28 x 28 cm (hoogte x breedte x diepte). Voor het begin van de eerste thuis- wedstrijd hij de aanvang van de jaarlijkse voetbalcompetitie vvorden hij het monu- ment de omgekomen spelers en de in het afgelopen jaar overleden leden van de vereniging herdacht. DOLDERSEWEG 148, STATIONSGEBOUW NS-monument 17 SEPTEMBER 1945 Den Dolder en Bosch en Duin waren als gevolg van bombardementen op het nabij gelegen vliegveld Soesterberg zwaar beschadigd. Geen wonder dat de bewo- ners van Den Dolder en Bosch en Duin op de dag dat er een einde kwam aan de oorlog feest wilden vieren. Op maandag 7 mei 1945, de dag van de bevrijding, ver- zamelden de bewoners van de heide zwaar getrotren plaatsen zich om 14.00 uur bij het NS-station in Den Dolder. Het spoor- wegpersoneel was in uniform aanwezig.
	warn Het stationsgebouw van Den Dolder,
		FOTO GEMEENTEARCHIEF ZEIST, 1981


	De heer Van Renswouw sprak namens het spoorwegpersoneel, dat menigmaat in de schuilplaats een goed heenkomen moest zoeken en herdacht ploegbaas Bee- renstein.² Hij dankte de dorpsgenoten voor hun betoonde stilzwijgendheid en verleende inwtming en dankte de directie voor de medewerking. Het NS monument en de NS-plaquette bij het stationsgebouw van Den Dolder. FOTO G.CM. RUUS, 2004


			13

-ocr page 12-



	OORLOGSMONUMENTEN IN ZEIST - R.P.M. RHOEN

			De maker van het monument is Hendrik Goos (1886- 1980) uit Den Dolder, zelf wegwerker bij de N.S. DOLDERSEWEG 14SA, STATIONSGEBOUW NS-plaquette VOOR 1955 Ter herinnering aan de omgekomen spoorwegmensen hangt op :o'n 110 stati- ons in Nederland een bronzen plaquette. Den Dolder is een van deze stations. De plaquette is een ontwerp van ir. H.G.J. Schilling. De koperen plaat van 40 x 60 cm (h x b) is tegen de buitengevel beves- tigd, vlakbij het monument dat aan de spoorwegstaking van 1944-1945 herin- nert. In Den Dolder staat hierop: '1940- 1945 Ter nagedachtenis aan de gevallen Pierre M. Rods'. De inSoest woonachtige N.S.'er Pierre Maurice Rods kwam op 8 maart 1944 op zestigjarige leeftijd bij een bombardement om het leven. Onder de naam is een afbeelding van een gevleugd wiel, een oud symbool van de Neder- landse Spoorwegen, aangebracht.
Namens bet Comite tot Opbouw van Den Dolder en Bosch en Duin herdacht de heer Klooster de gevallenen van de eerste oorlogsdagen, waaronder mannen nit deze omgeving waren. Mede door de spoorwegstaking kwam aan de onder- drukking een einde. Klooster hracht hulde aan het spoorwegpersoneel, aan de koningin en het vaderland. Onder het zingen van het volkslied werd daarna de vlag gehesen. Hiermee werd het teken gegeven voor het begin van de feestelijk- heden. In het slotwoord bedankte Van Rens- wouw voor de grote opkomst en sprak hij de hoop uit dat de spoorwegen weer spoedig hun oude taak zouden kunnen vervullen. Tien dagen later was er bij het NS-sta- tion in Den Dolder weer een bijeenkomst. Nu om te herdenken dat een jaar daar- voor de spoorwegstaking was uitgebroken. Op last van de Nederlandse regering in Londen brak op 17 September 1944 een staking uit onder het personeel van de
		Nederlandse Spoorwegen. Door het treinvervoer te ontregelen, hoopte men het Duitse leger in de problemen te bren- gen en zo de opmars van de geallieerden te ondersteunen. De spoorwegstaking duurde tot aan het eind van de oorlog. Ter herinnering aan deze spoorwegsta- king werd op 17 September 1945 bij het station in Den Dolder een monument onthuld. De onthulting vond plaats in aanwezigheid van het personeel van de NS en verschillende inwoners van Den Dolder en Bosch en Duin. Cd. Wielsma, haltechet van de NS in Den Dolder, hield een toespraak, waarna hij de gedenksteen onthulde. Mevrouw Wielsma legde een boeket oranje bloemen op de steen. Op het monument dat van natuursteen is gemaakt, staat de tekst: 'Ter herinnering aan de spoorwegstaking van 18 September 1944 tot 8 mei 1945'- Het is niet groot, 22 x 42 x 21 cm (h x b x d) met een sokkel van 5 cm, maar het getuigt van de moed van N.S.'ers die het aan durfden om te staken. De steen is geplaatst in het plant- soen aan de kop van het stationsgebouw.

-ocr page 13-



			OORLOGSMONUMENTEN IN ZEIST ■ R.P.M. RHOEN

	men deze schone orngeving heeft gekend, komt men wel zeer onder den indruk. [...] Wanneer men de ravage te Bosch en Dwn daarbij voegt en de vcrnieling van de terreinen aan den Dolderschenweg, heel het karnpeerterrein "De Zonnebioem' is practisch vernietigd, overziet, komt een sterk verdriet bij u op.' Dezelfde kranr schrijft een jaar later, op 11 mei 1946, 'Het Herstel in vollen gang. Een gang door de Hertenlaan te den Dolder laat u alle indrukken van de laatste jaren opnieuw beleven. Aan het begin een slagboom en een wirwar van prikkeldraad. Militair terrein! Streng verboden toegang! Sehrik niet, lezer, men kan vrij passeeren, het Zijn slechts resten uit een minder aangename periode, waarvan deze laan als geen andere de sporen vertoont. [...]' Tijdens de regering van koningin Wil- helmina vierde men Koninginnedag op 31 augustus. De eerste verjaardag van koningin Wiihelmina in een hevrijd Nederland werd tevens als Bevrijdingsdag	gevierd. Het was Den Dolder dar met een tweedaags feest op donderdag 30 augus- tus de feestelijkheden rond den verjaardag van de koningin opende. Het lijkt zoveel jaar na de oorlog normaal dat men na de bevrijding feest vierde. In die tijd lag dat in de maatschap- pij toch anders. In het ZeisterNieuwsblad van 4 September 1945 kan men lezen hoe burgemeester Visser over dit vraagstuk dacht. 'Het was Zeist's eerste burger, die ons deed gevoelen, dat er twee groeperingen menschen te onderseheiden zijn. En wel een grootere groep, die voor feestelijkhe- den zijn, na een grannie van vijf lange jaren en een kleinere groep, die zegt, dat thans, nu de wonden van smart en t'erlies nog niet geheeld zijn, de tijd van uitbun- dige vreugde noglangnietgekomen is. Het is echter niet aan ons, of beter gezegd, aan den mensch, am te beoordeelen, wie van de twee gelijk heeft. Zeker is echter, dat we hen, die voor de vrijheid, waarvan wij thans genieten, hun leven offerden,
DOLDERSEWEG, HOEK HERTENLAAN-WEST Bevrijdingsbank 30 AUGUSTUS 1945 DOLDERSEWEG, HOEK HERTENLAAN-WEST Vrijheidsboom 30 AUGUSTUS 1945 In een artikel in de Zcister Post van 12 mei 1945 wordt een beeld gegeven van de door de oorlog 20 zwaar getroffen plaatsen Den Dolder en Bosch en Duin. Men schrijft: 'Wij zijn in de afgelopen week in de gelegenheid geweest de orngeving van de jarenlang afgesloten Hertenlaan op te nemen en de schade van nabij te zien. Eerlijk gezegd leek het ons of wij een slag' veld bezochten. Geen huis was meer heel, alle tuinen verwoest en de bomtrechters hodden een gapende omvang aangenomen als even zo vele vers gestagen wonden. Enorm is hier de verwoesting van het natunr.se/100n. De praehtige heide-paden naar Soest zijn vernietigd, het praehtige bos van de Hertenlaan gesloopt en de artistieke hoekjes weggeslagen. Wanneer

-ocr page 14-



			OORLOGSMONUMENTEN IN ZEIST - R.P.M. RHOEN

		nu en nooit mogen vergeten. Viert men feest, dan zal men dit doen in het teeken van de dankbaarheid voor de eindelijke vrijheid, de uitemdelijke verlossing.' Door het Comite tot opbouw van Den Dolder en Bosch en Duin en de Oranjevereniging te Den Dolder werd uit dankbaarheid en vreugde over de hevrijding van Nederland, de terugkeer van koningin Wilhetmina en de weder- ophouw van het zwaar getroffen Den Dolder, op de hoek van de Dolderseweg en de Hertenlaan-West een monumen- tale bank geplaatst. Hiervoor had men aan het gemeentebestuur op 19 juli 1945 toestemming gevraagd. In de rugleuning van de bank is een plaquette gemetseld, waarop te lezen staat 'Ter herinnering aan de bevrijding van ons land, 5 Mei 1945'. Op een kleinere gedenksteen aan de linkerkant staat 'Aangeboden door de bewoners van Den Dolder en Bosch en Duin aan de gemeente Zeist, 30 Augus- tus 1945'. Op die dag werd het monument

-ocr page 15-



			OORLOGSMONUMENTEN IN ZEIST - R.P.M, RHOEN

aan het gemeentebestuur in de persoon van de burgemeester overgedragen. In het besluit van 28 juli 1945 waarbij het gemeentebestuur de schenking van de hank aanvaardde, staat 'dat deze bank een sieraad zal vormen in die omgeving. Het monument is gemaakt van natuursteen, baksteen en chamotte. De bank loopt aan beide zijden trapsgewijs omlaag. Het breedste punt is 4,95 m, het hoogste 1,55 m en het laagste 58 cm. Aan weerszijde is een plantenhak gemetseld. De bakken zijn 30 cm hoog, 1,30 m breed en 95 cm diep. Het zitgedeelte is helaas vervangen door een klein bankjc. Schijnbaar werd dit oorlogsmonument in latere jaren nict meer als een bevrij- dingsmonument gezien en alleen als een van de veie zitbanken in de gemeente beschouwd. Toch zijn in Nederland op diverse plaatsen oorlogs-, verzets- en hevrijdingsmonumenten opgericht in de vorm van een zitbank. Onder andere is dat gebeurd in Abcoude, Almere, Axel, Barchem, Beemster, Bergambacht, Dalf-
	sen, Leiden, Loenen (U.)» Neede, Norg, Santpoort, Schellinkhout, Varsseveld, Vriezenveen, Westdongeradeel en Zwolle. In Sta een ogenblik stii.. .(Kampen 1980) mist men dit bevrijdingsmonument in Den Dolder. Sinds op 1 September 1898 tet gele- genheid van de troonsbestijging van koningin Wilhelmina op het toenmalige marktplein aan de Voorheuvel de Wil- helminaboom werd geplant, zijn meerdere Oranjebomen gevolgd. Naast de Oranje- bomen kennen wij Vrijheidsbomen, die ons aan de hcrwonnen vrijheid herin- neren. Na de ovcrdracht van de Bevrijdings- bank plantten burgemeester Visser en mevrouw Visser in het plantsoen een Vrijheidshoom. Gelet op de feestdag waarop de boomplanting gebeurde, mag men deze boom 00k een Oranjeboom noemen. De Oranje-Vrijheidsboom aan de Dol- derseweg is in een onbewaakt ogenblik gerooid. Wat voor soort boom het was, is niet bekend.
		DOLDERSEWEG, HOEK WILL EM ARNTSZLAAN Gedenkkruis EIND APRIL 1970 In het plantsoen op de hoek van de Dolderseweg en de Willem Arntszlaan in Den Dolder staat een manshoog houten kruis. Dit is het oorlogsmonument van Den Dolder. Het werd in 1970 in opdracht van de gemeente vervaardigd en eind april geplaatst. Het monument werd niet ofheieel onthuld- Tijdens de Dodenher- denking in dat jaar legde het Oranjeco- mite Den Dolder er voor het eerst een krans. Een plechtigheid die sindsdien elk jaar plaats vindt. De reden voor de oprichting van dit oorlogsmonument is gelegen in het feit dat men eind jaren zestig van de vorige eeuw vond dat het monument voor de tien gef'usilleerde mannen aan de Soes- tijkerweg, waar tot die tijd de jaarlijkse Dodenherdenking plaats vond, te ver buiten het dorp lag. De belangstelling voor deelname aan de Stille Tocht naar die plaats werd steeds geringer. Men hoopte met een monument in het centrum van

-ocr page 16-



		het dorp meer mensen te stimuleren aan de plechtigheid deel te nemen. Het is een sober gedenkkruis, gemaakt van tropisch hardhout Azobe, met als enig opschritt '1940-1945'. Het monu- ment heeft de vorm van een Latijns kruis, geplaatst op een lage sokkel gemaakt van zwerfkeien. De sokket is slechts 30 cm hoog, 50 cm breed en 65 cm diep. Het kruis is 1,85 m hoog en 1,15 m breed. De dikte van de kruisbalken bedraagt 14x8 cm (breedte x diepte).

			Het Gedenkkruis te Den Dolder. FOTO GEMEENTEARCHIEFZEIST

-ocr page 17-



			OORLOGSMONUMENTEN IN ZEIST - R.P.M. RHOEN

	de Zeister Post in zijn verslag op 8 mei. Van het Slot ging de tocht naar het Jacob van Lennepplein. Daar werd een volks- zangdemonstratie gehouden. Vandaar liep men verder naar de Jacob Catslaan voor de boomplanting. 'De te planten eik [zalj blijvend herin- neren aan onze vreugde en dankbaarheid, terwiji het in het Walkartpark te plaatsen monument in de toekomst zed terugwijzen op hen die vielen.\ aldus de voorzitter van de Oranjevereniging Zeist, J. Schilling, bij de planting. Burgemeester Visser viel de eer te beurt deze eik, een quercus robur fastigiata, te planten en water te geven. Het Konmklijk Zeister Harmonie Muziekgezelschap luisterde de plechtig- heid muzikaal op. De Vrijheidsboom - men sprak toen over een Herinneringsboom - werd, de woorden van de voorzitter van de Oran- jevereniging ten spijt, na 1980 gekapt.
		SOESTDIJKERWEG 6 Gedenkkruis (1) 1947; (2) 1948-1970; (3) NA 1970 Op donderdag 5 april 1945 omstreeks 7.30 uur belde een Duitse militair het poli- tiebureau in Zeist met de mededeling dat op de Soestdijkerweg ter hoogte van het perceel nummer 8 tien mannen waren doodgeschoten. Hij gaf opdracht maat- regelen te nemen voor het vervoer van de lijken. Toen de politie bij de genoemde plaats aankwam, vond zij op de verhoogde berm, ongeveer vijftien meter vanaf de Soestdijkerweg tien dode mannen liggen. Zij voelden toen al koud aan. In de boerderij op het adres Soestdij- kerweg 8 woonde Hendrik Hilhorst. Hij verklaarde dat die morgen omstreeks 6.30 uur een autobus uit de richting van Utrecht was komen aanrijden en dat die vlakbij zijn boerderij was gestopt. Eerst stapten militairen van de Duitse Wehr- macht uit en daarna de tien mannen in burger. Die tien mannen moesten zich in de berm in een rij opstellen. Tien of meer Duitse militairen vormden een executie-
OUDE ARNHEMSEWEG, HOEK i. CATSLAAN Vrijheidsboom (Sionskerk) 5 MEI 1946 Het programma voor de viering van de eerste officiele Bevrijdingsdag op 5 mei 1946, in dat jaar viel deze dag op een zondag, was opgesteld door de Oranje- vereniging en de Nederlandse Jeugdge- meenschap. Op het programma stond een wandeltocht door Zeist en de planting van een bevrijdingsboom in het plantsoen aan de Oude Arnhemseweg bij de split- sing van de Jacob Catslaan. In 1952 ver- rees vlakbij dit plantsoen de hervormde Sionskerk. Om 2 uur 's middags vertrok men vanaf het Slot. De deelname aan de wandeltocht was groot. 'Een kilometer lang was de Zeister Jeugd vertegenewoor- digd in alle groepen, behoudens de Geref. Jeugd, die afzijdig bleef, terwiji daarentegen de niet aangesloten R.K, jeugdbeweging <wel was vertegenwoordigd naast tal van padvin- dersgroepen, de A.J.C.-ers etc., voorop zelfs de pupillen van het Blinden Instituut "Barti- meues", voor wie dit meegaan in de optocht een heerlijk evenement beteekende.\ aldus

-ocr page 18-



		OORLOGSMONUMENTEN IN ZEIST- R.P.M. RHOEN peloton, dat na het in het Duits gegeven commando 'feuer' op die mannen begon te schieten. De tien vielen op de grond, waarna vier mannen nog door een van de Duitse militairen een genadeschot kregen. Vervoigens stapten de militairen weer in de bus en reden weg. Volgens een rapport van 6 april van een ondergrondse inlich- tingendienst was er niet alleen sprake van een autobus, maar reed voor die bus ook nog een personenauto. Beide voertuigen zouden het laantje naar de boerderij van Hilhorst op gereden zijn.³ De lijken werden overgebracht naar het lijkenhuis van de Nieuwe Algemene Begraafplaats aan de Woudenbergseweg. Daar werd een onderzoek ingesteld naar de identi- teit van de doodgeschoten mannen. Op zes lijken vond men een persoonsbewijs of een bewijs van Nederlanderschap. Op verzoek van de gemeentepolitie van Zeist verstrekte de Sicherheitspolizei te Het Gedenkkruis op de fusilladeplaats aan de Soestdijkerweg. FOTO GEMEENTEARCHIEF ZEIST.

-ocr page 19-



			OORLOGSMONUMENTEN IN ZEIST - R.P.M. RHOEN

Utrecht, die kantoor hield op de Malie- baan 74, een opgave van de tien stand- rechterlijk doodgeschoten mannen. De meeste lijken werden door naaste fami- lieleden of anderen die hen goed gekend hadden, geidentificeerd. Het waren: - Antonius Cornells Jozef Brinkhorst, geboren te De Bilt op 22 augustus 1908, wonende te Utrecht - Johannes Hendrikus Brinkhof, gebo- ren te De Bilt op 8 juni 1895, wonende te Utrecht - Gerrit Dekker, geboren te Utrecht op 17 mei 1926, wonende te Utrecht - Antonie van der Hoek, geboren te 's-Gravenhage op 23 december 1897, wonende te Maarssen - Johannes Jonk, geboren te Leiden op 23 fehruari 1895, wonende te Leiden - Hendrikus Kemp, geboren te Haar- lemmermeer op 7 juni 1910, wonende te Amsterdam - Henri Johan Koningsberger, geboren te Blokzijl op 11 fehruari 1924, wonende te Amsterdam - Jan Kouw, geboren te Asperen op 25	juni 1892, wonende te Leerdam - Hendrik Willem Loddema, geboren te Haarlemmermeer op 21 augustus 1913, wonende te Nieuwer Amstel - Rinke Vos, geboren te Amsterdam op 24 januari 1922, wonende te Amster- dam Een dokter van de G.G. & G.D. voerde de doodsschouw uit en gaf als doodsoor- zaak op van: Antonius Cornelis Jozef Brinkhorst 'schotw^rond linker ooghoek, schotwond door de keel', Johannes Hen- drikus Brinkhof 'schotwond rechter ooghoek', Gerrit Dekker 'schotwond rechter ooghoek', Antonie van der Hoek 'schotwond door de neus', Johannes Jonk 'schedel verbrijzeld', Hendrikus Kemp 'schotwond rechter voorhoofd', Henri Johan Koningsberger 'schotwond boven linker oog, schotwond rechter mondhoek, schotwond rechter voorhoofd', Jan Kouw 'schotwond rechter oog, schotwond rech- ter oor', Hendrik Willem Loddema 'schot- wond rechter oog, schotwond linker oor' en Rinke Vos 'schotwond rechter wang, schotwond linker halsslagader'.	De officier van justitie verleende op 10 april toestemming om hen te begraven. Natuurlijk dringt zich de vraag op waarom die tien mannen 's morgens vroeg op 5 april 1945 standrechterlijk werden geexecuteerd. Volgens de rap- porteur van de ondergrondse inlichtin- gendienst was de executie vermoedelijk bedoeld als represaillemaatregel voor een overval op twee ss'ers een week eerder in die omgeving. Een ss'er werd daarbij gedood en de ander zwaar gewond. Boer Hilhorst had 00k het vermoeden dat de executie iets met die aanslag te maken had. Hij spreekt echter slechts over een gewonde ss'er en met over een gedode ss'er. De Duitse Weermacht heeft toen in de omgeving van zijn boerderij een onderzoek ingesteld. In een rapport van 9 april van de reeds genoemde inlichtin- gendienst wordt 00k slechts gesproken over een Duitse militair die gewond was geraakt bij een aanslag in de nacht van 27 of 28 maart. Daarentegen wordt later in het proces tegen W.BF. Lages, waarin deze

-ocr page 20-



	OORLOGSMONUMENTEN IN ZEIST- R.P.M. RHOEN

fusillade ter sprake kwam, gesproken over 'enige leden van de Duitse weermacht'.⁴De militair commissar is voor Utrecht (oost), majoor Mr. E. van de Weijer, meldde begin juli 1945 aan de chef staf van het militair gezag in Den Haag dat de tien mannen waren terechtgesteld als represaille tegen mijnenleggen en een gevecht van de bs (Binnenlandse Strijd- krachten) tegen de ss. Verder staat in het rapport van 9 april dat de aanslag plaats had ter hoogte van de boerderij van Hilhorst. Diezelfde nacht nog was de Duitse Weermacht druk in de weer geweest de vermoedelijke daders op te sporen en had daarom grondig onderzoek gedaan in de buurt waar de gewonde militair gevonden was. Of dat onderzoek iets opgeleverd heeft, is niet bekend geworden. Vreemd genoeg wordt in dat rapport gesproken over een geslo- ten vrachtwagen. In datzelfde rapport wordt 00k gezegd dat de tien mannen op het fietspad stonden toen ze werden doodgeschoten en dat hun iijken over- gebracht werden naar het lijkenhuisje		van de Willem Arntszhoeve. Hetgeen onjuistheden zijn. Volgens het rapport zouden de Iijken tot 12.30 uur op de fusil- ladeplaats zijn blijven liggen, voordat zij werden weggebracht. De rapporteur was wel goed op de hoogte van de identiteit van de slachtoffers. De aanslag op 27 of 28 maart 1945 I^snooit opgeeist. Sinds 1953 wordt beweerd dat de tien mannen werden gefusilleerd als repre- saille voor de aanslag op Rauter op 6 maart 1945.⁵ Als tegenmaatregel voor die aanslag bij Woeste Hoeve hebben de Duitsers direct 263 personen gefusilleerd. Hun namen zijn bekend en op die lijst staan niet de namen van de aan de Soest- dijkerweg gefusilleerde mannen.⁶ Dat er een maand later nog eens tien mannen werden gefusilleerd als represaille lijkt onwaarschijnlijk. Een ander argument dat daar 00k tegen pleit is een proces- verbaal dat als bewijsstuk heeft gediend in het proces tegen Lages. Hierin wordt de volgende verklaring gegeven voor de
			fusillade aan de Soestdijkerweg; 'Uit een ingesteld onderzoek is gebleken, dat deze personen die zich alien als gevan- genen bonden [sic] in de Duitse gevange- nis te Utrecht, als represaillemaatregel zijn gefusilleerd, omdat ter plaatse een aanslag was gepleegd op enige leden van de Duitse weermacht'¹ Een verdere bevestiging hiervan is te vinden in: j. van Miert (red.), Een gewone stad in een bijzondere tijd: Utrecht iq^o- 1945 (Utrecht 1995), waarin op biz. 272 wordt vermeldt dat er op 5 april 1945 tien gevangenen uit het Huis van Bewaring werden gefusilleerd als represaille voor een aanslag op leden van de Weermacht. De namen van alle op 5 april 1945 aan de Soestdijkerweg gefusilleerde personen zijn vermeld op de 'Erelijst van namen van hen die voor het Vaderland gevallen zijn', welke neergelegd is in het gebouw van de Tweede Kamer aan het Binnenhof in 's Gravenhage. Slechts van een vier- tal van hen is iets bekend over illegale

-ocr page 21-



			OORLOGSMONUMENTEN IN ZEIST - R.P.M. RHOEN

activiteiten. Antonie van der Hoek hielp onderduikers en was lid van de Binnen- landse Strijdkrachten (BS). Hij behoorde ook tot de KP-sabotageploeg Maarssen. Op 19 maart 1945 werd hij in Ter Aa gear- resteerd, terwijl hij een sten in zijn bezit had. Johannes Jonk verschaftte hulp aan ondergedoken joden en andere onder- duikers en haalde wapendepots van de bezetter leeg. Op 10 februari 1945 werd hij in Scherpenzeel gearresteerd. Henri Johan Koningsberger deed in 1943 een mislukte poging naar Engeland te ont- snappen, waarna hij in 1943/1944 vier maanden in een Franse gevangenis ver- bleef. Hij nam deel aan het OD-werk. Hij werd op 23 maart 1945 te Amsterdam gearresteerd. Zijn vader, dominee J.C. Koningsberger, heeft de Duitsers toen hij nog in het Huis van Bewaring aan het Kleine-Gartmanplantsoen in Amsterdam zat, losgeld betaald om hem vrij te kopen. Ds. Koningsberger kon het bericht van de dood van zijn zoon dan ook niet geloven.⁸Rinke Vos dook tijdens zijn verlof na een periode van tewerkstelling in Duitsland	onder. Op verschillende plaatsen en stre- ken en telkens met andere personen ver- richtte hij veel en zwaar illegaal werk. Zijn arrestatie had plaats te Amsterdam op 14 februari 1945. In 1947 werd op de plaats waar de tien mannen standrechterlijk waren neerge- schoten ter herinnering een houten kruis geplaatst. Later, wanneer is niet bekend maar in ieder geval voor 1961, werd het vervangen door een kruis dat gemaakt was van gewapend beton. De maker van dat kruis was Hendrik Goos uit Den Dolder, die ook het monument ter herin- nering aan de spoorwegstaking van 1944- 1945 gemaakt heeft. Op initiatief van O. Schoemaker, die aan de Soestdijkerweg woonde, werd na 1970 het oude kruis vervangen door een hardstenen kruis met een plaquette met de namen van de geexecuteerden en hun geboortedata. Leunde deze oorspronkelijk tegen het kruis, tegenwoordig ligt hij er plat voor. Het kruis is op een sokkel van 30 x 45 x 39 cm (h x h x d) geplaatst. Het kruis is	1,55 m hoog en heeft een breedte van 95 cm. De grootte van de plaquette is 65 x 65 cm. Een plek van 1,78 x 1,45 m is door een rand van bakstenen gemarkeerd. Op het kruis staat de datum van de executie aangegeven '15.4.1945' en op de sokket staat de tekst 'Standvastig is gebleven mijn hart in tegenspoed'. In 1969 werd vanuit Den Dolder de laatste Stille Omgang op 4 mei naar deze plaats gehouden. Door de Oranje- vereniging Den Dolder werden in de jaren daarvoor alle bekende nabestaanden uitgenodigd, maar aan deze uitnodiging werd door hen nimmer gevolg gegeven. In verband met de verminderde belang- stelling van de bewoners van Den Dolder voor de herdenking van de gevallenen op deze plek, die op ongeveer een uur lopen van Den Dolder ligt, stelde de Oranje- vereniging Den Dolder aan het gemeen- tebestuur voor het monument naar het plantsoen op de hoek van de Dolderseweg en de Willem Arntszlaan te verplaatsen. Een tweede argument dat de Oranjever-

-ocr page 22-

OORLOGSMONUMENTEN IN ZEIST - R.P.M. RHOEN

men zijn. Vlug zetten ze het toestel op het
hekje terwijl Big Ben juist z'n dreunende
negen slagen laat hooren. Even stilte en
dan: "His Majesty the King!" Langzaam,
nadrukkelijk klinkt de stem des konings.
Hij zegt, dat de strijd nu beslist is, hij
spreekt van de dapperheid van zijn sol-
daten, van het uithoudingsvermogen der
burgers, van de hulp der bondgenooten,
hij herdenkt de gevallenen. [...]'

VRIJHEIDSPLEIN

Vrijheidsmonument

5 MEI 1995

De viering van vijftig jaar bevrijding
vormde voor het Zeister 5 Mei Comite
aanleiding om een herdenkingsmonu-
ment op te richten. De opdracht voor het
vervaardigen van het monument werd in
September 1994 aan de Zeister beeldende
kunstenaar Henri (Han) van den Bosch
(1935) verstrekt. Het beeld van Van den
Bosch stelt een vogel voor die zich ver-
lost uit een gebroken wildklem en zo een
nieuwe toekomst tegemoet gaat. De ont-
hulling vond plaats op 5 mei 1995 en werd

eniging aandroeg, was dat de eigenaar
van de boerderij in de oorlog 'fout' was.
De Nationale Federatieve Raad van het
voormalig verzet, afdeling Zeist, was tegen
het verplaatsen van het monument. De
aarde was daar gedrenkt met het bloed
van de geexecuteerden. Het gemeente-
bestuur hesloot niet op het verzoek van
de Oranjevereniging in te gaan maar in
het plantsoen aan de Dolderseweg, hoek
Willem Arntszlaan een eenvoudig houten
kruis te plaatsen.

De vraag wie de juridische eigenaar van
het monument was, werd in 1969/1970 niet
gesteld. Het monument staat op ongeveer
35 m van de openbare weg op een oprit.
De drie successievelijke monumenten
werden door particulieren geplaatst. De
gemeente nam alleen in 1961 de zorg voor
het onderhoud op zich.

Tot eind 1961 werd het monument
door Hendrik Goos onderhouden. Op
zijn verzoek werd het onderhoud door
de gemeente overgenomen. Vanaf 1970
raakte het monument in verval. In 1973

klaagde de weduwe van een van de gefu-
silleerde mannen, mw. H.W. Loddema-
Meijer, over de verwaarlozing. In 1987
werd het monument op verzoek door de
gemeente opgeknapt. In dat jaar werd
het door de prot.-chr. Hazenboschschool
geadopteerd. In 2002 is de adoptie door
de r.-k. basisschool De Kameieon, locatie
Den Dolder, aan de Dokter J.C. Boswij-
klaan 10, overgenomen.

Nu de jaarlijkse Dodenherdenking in
Den Dolder niet meer aan de Soestdij-
kerweg plaats vindt, betekent niet dat
dit monument door de samenleving is
vergeten. Het Zeister Comite 4 en 5 mei
brengt op 5 april (dag van de fusillade)
of op 4 mei (Dodenherdenking) samen
met leerlingen van de basissehool die het
monument geadopteerd heeft, een bezoek
aan deze plek, waarbij de doden worden
herdacht.

UTRECHTSEWEG 67

Buitenplaats Ma Retraite
Vrijheidsboom

1945 (VERMOEDELiJK)

Op het eiland in de vijver voor Ma
Retraite aan de Utrechtseweg, nummer
67, staat een treurwilg, aangeduid met
de Latijnse naam salix sepulcralis tristis.
Volgens een overzicht van Zeister her-
denkingsbomen uit 1980 zou het een
vrijheidsboom zijn, waarvan de aanbieder
onbekend is. Mogelijk is het een initia-
tief geweest van de wijkvereniging van
de Dichtersbuurt. De belangenvereniging
voor de woonwijk Ma Retraite-Velheim
werd op 4 September 1945 opgericht. De
eerste voorzitter was de heer Truijens en
penningmeester de heer Korstanje, de
inttiatiefnemer.

Over deze vrijheidsboom is verder niets
bekend.

Bij de bevrijding namen Britse soldaten
hun intrek op Ma Retraite. Buurtbewo-
ners konden via hun radio de toespraak
van koning Georg VI volgen. De Zeister

De Vrijheidsboom op het eilandje in de vijver voor Ma Retraite aan de Utrechtseweg.

FOTO G.C.M. RUIJS, 2004

het zijhek van "Ma Retraite". Een groepje
Britsche soldaten van de Royal Engineers
staat er omheen; buiten 't hek zijn wat
Nederlandsche burgers saamgeloopen. De
Tommies begrijpen waarvoor we geko-

Post schrijft: 'Royal Engineers. 9 Mei 1945.
Tesselschadelaan, omstreeks 9 uur n.m.
Aan een lage tak van een lindeboom, een
tak met teer jong groen, lichtend in de
avondzon, hangt een luidspreker, vlak bij

-ocr page 23-

OORLOGSMONUMENTEN IN ZEIST - R.P.M. RHOEN

VRIJHEIDSPLEIN

Vrijheidsmonument

5 MEI 1995

Tot eind 1961 werd het monument
door Hendrik Goos onderhouden. Op
zijn verzoek werd het onderhoud door
de gemeente overgenomen. Vanaf 1970
raakte het monument in verval. In 1973

UTRECHTSEWEG 67

Buitenplaats Ma Retraite
Vrijheidsboom

1945 (VERMOEDELiJK)

Over deze vrijheidsboom is verder niets
bekend.

Bij de bevrijding namen Britse soldaten
hun intrek op Ma Retraite. Buurtbewo-
ners konden via hun radio de toespraak
van koning Georg VI volgen. De Zeister

De Vrijheidsboom op het eilandje in de vijver voor Ma Retraite aan de Utrechtseweg.

FOTO G.C.M. RUIJS, 2004

het zijhek van "Ma Retraite". Een groepje
Britsche soldaten van de Royal Engineers
staat er omheen; buiten 't hek zijn wat
Nederlandsche burgers saamgeloopen. De
Tommies begrijpen waarvoor we geko-

-ocr page 24-



			OORLOGSMONUMENTEN IN ZEIST- R.P.M. RHOEN

		verricht door burgemeester Boekhoven. Het bronzen beeld is geplaatst op een marmeren zuil. In messing letters staat op de zuil '1945 - vrijheid - 1995'. Het monument dat de naam draagt van Vrij- heid staat in een plantsoen op het Vrij- heidsplein. De spanwijdte van de vogel is 1,70 m. De hoogte van het beeld is 1,00 m en het heeft een diepte van 70 cm. De sokkel waarop het beeld is geplaatst, is 2,45 m hoog; breedte en diepte bedragen 40 cm. Sinds de plaatsing is het beeld 'geadop- teerd' door de winkeliersvereniging van het nabijgelegen Winkelcentrum Vrij- heidsplein.

	Het Vrijheidsmonument in 1995 geplaatst op het Vrijheidsplein. foto m. slootweg, 2004

24

-ocr page 25-



			OORLOGSMONUMENTEN IN ZEIST - R.P.M. RHOEN

	dig, meer dan manshoog, houten kruis als voorlopig monument opgesteld. Het was in 1945 de bedoeling dat er snel een blijvend monument voor de gevallenen zou worden opgericht, maar het liep anders. Het duurde ruim vijf jaar eer het derinitieve monument kon worden onthuld. Voor velen duurde het te lang. Aart Hasselaar uit Driebergen dichtte in het najaar van 1949 de volgende woor- den: Weer was het Zondag, pracht natuur, zelfs heerlijk was de lucht Toen zei ik gauw at tot mijn vrouw, kom, nu ons dorp ontvlucht. Wij zijn toen trouw als echtpaar saam, Vol goeden moed nam Zeist gegaan, Mooi Zeist! Veel schoons geeft gij te aan- schouwen In de natuur, maar 00k Uw pracht gebou- wen. Toch heeft mij op die tocht iets niet vol* daan, Wal elders prijkt, zag ik hier nergens
WALKARTPARK Herdenkingskruis 29 JUNI1945 De verjaardag van prins Bernhard op 29 juni 1945 werd aangegrepen om de gevallenen uit de oorlog te herdenken. Onder meer door een bericht in de Zeister Post van 27 juni 1945 werd de bevolking van Zeist ge'inrormeerd over de eerste Dodenherdenking. ^lOp de verjaardag van Z.K.H. Prins Bernard wordt een plechtigheid in het Walkartpark gehouden ter herdenking van hen, die hun leven lieten voor het Vaderland. De bevolking van Zeist zal er natuurlijk een eer in stellen in zoo groot mogelijke getale aanwezig te zijn. (...) kransen en bloemen te leggen bij een gedenkteeken dat zo.1 warden geplaatst als eerbetoon voor hen die op eenigerlei wijze het slachtoffer werden van terreur die eenige jaren in de lage landen heer* schte.(. ..)De plechtigheid vangtdes mor- gens om 8.30 uur aan.' In het Walkartpark was een eenvou-		staan. Vergeef het mij ... Heb ik hier soms abuis? Ik zag alleen in 't park een groot kaal houten kruis. Moet U voor d'uitkomst van geduld nu dit beleven Dat men Uw helden hier dit kale kruis ging geven? Kom Zeistenaren, kom, rust eerder niet Voordat gij hier of andere plaats een mooier kunstwerk ziet. Het is duidelijk dat Hasselaar - en met hem een groot aantal inwoners van Zeist - meer van Zeist verwachtte dan een houten herdenkingskruis. Toch zou enkele jaren later, na de onthulling van het definitieve monument, een aantal Zeistenaren wensen dat het kruis was blijven staan. Een beeld van een naakt mensriguur werd door hen niet passend geacht in de publieke ruimte van Zeist. Over het onderhoud van het herden- kingskruis werd 00k geklaagd, blijkens een ingezonden bericht in een plaatselijke


				25

-ocr page 26-



	OORLOGSMONUMENTEN IN ZEIST - R.P.M. RHOEIM

			voor de slachtoffers van de Duitse terreur - zowel zij die werden vermoord als gevolg van hun verzet, die de dood vonden in martelkampen in eigen land en daarbui- ten, aan hen die werden neergeschoten bij hun pogen uit de naziklauwen te blijven bij gehouden razzia's enz. - en 00k voor hen die omkwamen tengevolge van bom- bardementen. Het is dan 00k beter te spreken van het Monument voor de gevallenen in plaats van het Verzetsmonument. De burgemeester noemde in de raadsvergadering van 14 tebruari 1946 een aantal van 85 oorlogsslachtoffers. Volgens de ofticiele gegevens waren 22 Zeister ingezetenen gesneuveld, werden vier vermist, waren zes gedood bij de beschieting van een levensmiddelen- transport, waren dertig personen gedood bij bombardementen (waaronder vijftien De onthulling van het Monument voor de gevallenen in het Walkartpark op 4 jufi 1951. FOTO GEMEENTEARCHIEF ZEIST
krant van 31 juli 1950. 'Door oris mooie Walkart-park lopend viel mij tussen at die frisse kleuren van gazons en bloemperken op het viexe uiterlijk van het tijdelijk houten kruis voor de oorlogs- slachtoffers. Kan dit niet smetteloos wit gehouden warden! Zeven jaar vond de Dodenherdenking plaats bij het eenvoudige houten herden- kingskruis. In 1951 was het de laatste keer. Het herdenkingskruis werd verwijderd om plaats te maken voor het Monument voor de gevallenen, waarop zo lang was gewacht.
		WALKARTPARK Monument voor de gevallenen 4 JULI 1951 Een halfjaar na de bevrijding werd in Zeist het Comite Monument voor de Gevallenen opgericht. Het bestuur werd gevormd door Th.j. Berents, voorzitter, P.A. van der Werff, secretaris, mw. H.J. Kroon, penningmeester, en de leden de heren E.C. Baron van Pallandt en A. van Rooyen. Burgemeester Mr. W.A.J. Visser was voorzitter van het erecomite, waarin alle geestelijke en maatschappelijke stro- mingen vertegenwoordigd waren. Het doet was te komen een blijvend monu- ment voor de oorlogsslachtoffers. Met het monument moest de gedachte- nis levend worden gehouden van al diege- nen die door oorlogshandelingen waren gevallen. Het monument was bedoeld voor de Zeistenaren die hun leven lieten tengevolge van de gevechtshandelingen in mei 1940, voor hen die later de strijd hebben voortgezet buiten en binnen onze grenzen, te land, ter zee en in de lucht,

-ocr page 27-

m &j�

v, S

*
^ -1 m

a&.

-ocr page 28-



	OORLOGSMONUMENTEN IN ZEIST - R.P.M. RHOEN

			stervende mannennguur met opgeheven hand voor, de gevallenen voorstellend, tegen een achtergrond van een staande granaat met vlammen rond de voet; aan beide kanten geflankeerd door een leeuw. Een maquette van het monument was te zien in de etalage van de Utrechtsche Apotheek aan de Slotlaan. In de Zeister Post van 6 maart 1946 staat een foto van de maquette. Na negen maanden werd het ontwerp eind 1946 door de Commis- sie voor oorlogs- of vredesgedenktekens in de provincie Utrecht afgewezen. Na deze afwijzing nam het Comite Monument voor de Gevallenen con- tact op met de Nederlandse Kring van Beeldhouwers en de Bond van Neder- landse Architecten over de keuze van een beeldhouwer, die een zodanige naam had verworven, dat aan hem het maken van een ontwerp kon worden toevertrouwd. Na Pauw zijn nog een vijf beeldhouwers en -houwsters met een ontwerp hezig geweest en met hun architecten in Zeist geweest, maar zonder succes. Voor het Comite Monument voor de
invvoners van Zeist), waren acht gefusil- leerd en keerden dertig nog niet uit het buitenland terug. In de Zeisrer Post van 20 februari 1946 daarentegen werd een aantal van 150 genoemd en daarbij waren de vermisten niet gerekend. 'Dat zijn er velen, meer dan men verwachten zou uit ons rustige Zeist, waar toch eigenlijk bijna nook lets gebeurde.', schreef de Zeister Post hierbij. Een overzicht van enkele jaren later noemt 120 omgekomenen. Hieruit blijkt dat in de eerste jaren na de oorlog veel onduidelijkheid bestond omtrent het aantal slachtoffers. Daar schuilt 00k het gevaar in om 'alle' namen van de omge- komen Zeistenaren op het monument te vermelden, zoals verschillende keren door inwoners van Zeist aan het gemeentebe- stuur gevraagd werd. Uit een door ons uitgevoerd onderzoek naar tijdens de Tweede Wereldoorlog gesneuvelde en omgekomen Zeistena- ren, waarbij wij onder Zeistenaar verstaan een ieder die in Zeist is geboren maar 00k degenen die gedurende een deel van hun leven in Zeist hebben gewoond, komen		wij op een aantal van 266. Hierbij zijn de 103 omgekomen joodse burgers niet meegerekend. Het geld voor het monument werd door middel van een grote geldinzameling die op r en 2 maart 1946 werd gehouden, doorde burgerij bij elkaar gebracht. Deze actie werd ondersteund door de Oranje- vereniging Zeist. Er werd ongeveer 20.000 gulden bijeen gebracht (waarde in 2005: 181.957,13 gulden of � 82.568,54). Het ingezamelde bedrag werd veilig en ren- tegevend belegd bij de Incassohank aan de Slotlaan. Het Comite Monument voor de Geval- lenen koos eind februari 1946 het ontwerp van de tekenaar, graveur en beeldhouwer Maarten Leendert (Maarten) Pauw (1912- 1966).⁹ Deze was in Zeist geen onbekende. Van 1923 tot 1939 was hij een inwoner van Zeist. Voor de voetbalvereniging Zeist maakte Pauw in 1946 het monument, dat bij het sportterrein aan de Dijnsel- burgerlaan staat. Zijn ontwerp stelde een

-ocr page 29-



			OORLOGSMONUMENTEN IN ZEIST - R.P.M. RHOEN

		ware grootte. De opdrachtgever kon dan nog opmerkingen maken. Op 18 januari 1951 kwam de steen waaruit het monu- ment werd gehakt vanuit Frankrijk in de steenhouwerij van Wolbers aan. Pas toen kon de beeldhouwer met zijn assistent met hakken beginnen. De onthulling van het monument had op woensdagavond 4 juli 1951 plaats. Het was een indrukwekkende plechtigheid, waaraan het Koninklijk Zeister Harmo- nie Muziekgezelschap en het Zeister Man- nenkoor hun medewerking verleenden. Voordat het beeld dat met de Nederlandse vlag was bedekt, werd onthuld, droeg de voorzitter van het Comite Monument voor de Gevallenen na een korte toe- spraak het monument over het gemeen- tebestuur. Het beeld werd onthuld door mevrouw M.W van Hattem-Peil, moeder van de omgekomen Zeister verzetstrijder Frits Otto van Hattem (1922-1944).¹⁰ Na het zingen van het Wilhelmus voerde de burgemeester het woord. Namens het gemeentebestuur aanvaardde hij het
Gevallenen waren dit grote tegenslagen. Daarbij kwam nog dat het voor de inwo- ners van Zeist te lang ging duren. Het positieve was dat zich in een paar jaar tijd belangrijke prijsdalingen van de beno- digde materialen hadden voorgedaan en dat bij de beeldhouwers een meer bezon- ken oordeel was ontstaan over de vraag hoe zij uitdrukking moesten geven aan hetgeen van hen gevraagd werd. in november 1947 werd de opdracht voor het monument gegeven aan Dirk Johannes (Dirk) Wolbers (1890-1957) uit Den Haag. Het verzetsmonument in Vlaardingen op het Verploegh Chasse- plein dat op 2 augustus 1950 werd ont- huld, is 00k een ontwerp van hem. Dat ontwerp was het Comite Monument voor de Gevallenen reeds op gevallen op de in Amsterdam gehouden tentoonstel- ling 'Monumenten'. Kort nadat Wolbers de opdracht had aangenomen, kreeg hij een verkeersongeluk waardoor hij bijna een jaar niet kon werken. Eind april 1949 was het ontwerp gereed. Het Comite Monument voor de Gevallenen stuurde	het op 16 mei 1949 ter goedkeuring naar de minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen. Bij Koninklijk Besluit van 15 oktober 1945 (Staatsblad nr. F 231) was het namelijk verboden om oor- logs- of vredesgedenktekens op te richten, te plaatsen of aan te brengen op open- bare of van de openbare weg af zichtbare plaatsen, zonder goedkeuring van het ontwerp door de minister van Onder- wijs, Kunsten en Wetenschappen. Op advies van de Commissie voor oorlogs- of vredesgedenktekens in de provincie Utrecht en van de Centrale commissie voor oorlogs- of vredesgedenktekens ver- leende de minister op 31 augustus 1949 zijn goedkeuring. De gemeenteraad besloot in zijn ver- gadering van 19 december 1949 om het monument nadat het was gereedgekomen als schenking te aanvaarden. Tussen de ministeriele goedkeuring en de onthulling zitten nog bijna twee jaar. Eerst werd een maquette gemaakt die ongeveer 20 cm hoog was. Daarna een maquette op ongeveer de helft van de

-ocr page 30-



OORLOGSMONUMENTEN IN ZEIST - R.P.M. RHOEN monument. De plechtigheid werd beslo- ten met kransleggingen en het neerleggen van bloemen. Sindsdien heeft de officiele jaarlijkse Dodenherdenking in Zeist plants bij het Monument voor de gevallenen in het Walkartpark. Het monument bestaat uit een meer dan levensgroot beeld van een naakte jonge man, die de samengevouwen Nederlandse vlag omklemt en met ver- trouwen in de toekomst ziet. Hier wordt de gedachte uitgebeeld, welke in de hezet- tingstijd het verzet bezielde: het vasthou- den aan de nationale eer en de vrijheid, gesymboliseerd door de vlag; de blik op de verre betere toekomst gericht, versterkt door het gebaar van de linkerhand die hij boven de ogen houdt. Het monument is gemaakt van creme getinte kalksteen uit Euville (Frankrijk). Het beeld van de mansfiguur is 2,65 m hoog en 1,20 m breed. De vijfhoekige sokkel waarop het geplaatst is, heeft een hoogte van 1,35 m, een breedte van 1,00 m. De vijfhoek geeft
		Het monument wordt 00k regelmatig beklad of met graffiti bespoten. Z_eifs met hakenkrai- zen. FOTOGEMEENTEARCHIEFZEIST

	zinnebeeldig de periode van vijf jaar aan, welke onder bezetting zijn doorgebracht. Op het voetsfuk staan de jaartallen 1940 en 1945. De vleugels aan weerszijden van de sokkel zijn 65 cm hoog en 3,00 m breed. Op de zijvleugels staan de woorden 'Zij vielen voor onze vrijheid en voor de toekomst onzer kinderen¹ gebeiteld. Deze woorden waren in Zeist alom bekend door een prent van de Zeister kunstenaar Rinze
			Hamstra. Al in een vroeg stadium vond men de huidige plaats van het Monument voor de gevallenen in het Walkartpark, waar in de eerste jaren na de oorlog het voorlo pige monument in de vorm van een kruis stond, de meest geschikte plaats in het centrum van Zeist. Er werden nog zeker twaalf andere plaatsen bekeken, maar

-ocr page 31-



			OORLOGSMONUMENTEN IN ZEIST - R.P.M. RHOEN

al de beeldhouwers die benaderd waren voor het monument met de architecten en het Comite* Monument voorde Geval- lenen waren het unaniem eens over deze plaats. Ook de minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen keurde deze plaats goed. Als reden vverd aangevoerd dat deze plaats in de lengteas van het park ligt, met op de voorgrond een aantal gazons, die omgeven zijn door hoog opgaand gehoomte. Hierdoor wordt het oog van- zelf getrokken naar die plaats, terwijl het beeld, dat uitziet naar de toekomst (in de verte) dan ook werkelijk in 'de verte uit- ziet¹. Bovendien had deze plaats het grote voordeel, dat zij in een rustige omgeving ligt en toch direct aan een belangrijke weg. Mensen die bij het monument de slachfoffers willen herdenken, kunnen dat op die plaats in het park in rust en stilte doen, zonder te worden gehinderd door het verkeer en ongewenste nieuws- gierigheid van passanten. De plaatsing van het beeld op de uit- gekozen plaats, hield wel in dat in het
	Walkartpark enkele wijzigingen aange- bracht moesten worden. De achtergrond moest zodanig worden verzorgd dat het daar achterstaande minder fraaie gebouw werd gemaskeerd, enige paden, waaron- der een uitgang naar de Kerkweg, moes- ten vervallen en een pad moest worden omgelegd. Twee bomen moesten worden gekapt en beplanting verwijderd. Tevens moesten twee zitbanken worden verwij- derd. De kosten van deze werkzaamheden bedroegen 2500 gulden. De kunstenaar heeft het naakte man- nelijke lichaam genomen om zijn artis- tieke ideeen over verzet te verbeelden. In een info van 2 September 1949 staat: ^lhetgeslachtsdeel, dat op de foto's opvalt, zal om elke aanstoot te voorkomen, slechts als "in aanduiding" worden aangegeveri. Dat heeft de beeldhouwer uiteindelijk dus niet gedaan. Het is een man gebleven. In de raadsvergadering van 19 december 1949 waarin de gemeenteraad de schenking van het monument aanvaardde, zei het raads- lid A. Span (a.r.p.) dat het hem getroffen
		dat het een naakte mannentiguur was. Hij kon daar geen begrip voor opbrengen. Hij vroeg het college invloed uit te oefenen zodat het beeld niet een totaal ontklede jongeman zou voorstellen. Na de ont- hulling van het monument barstten de commentaren op het beeld van de naakte man los. Voor- en tegenstanders stuurden brieven naar de plaatselijke kranten en de commotie bereikte de landelijke pers. Dit duurde enkele maanden. Deze discussie werd niet alleen in Zeist gevoerd, maar op meerdere plaatsen in Nederland. Een voorbeeld is Schiedam, waar het gemeentebestuur het beeld van een naakte vrouw van Piet Starreveld afwijst (1947). Zo zijn nog een aantal plaatsen te noemen. Van Han Richters is het Nationaal Bevrijdingsmonument in Wageningen (1951) dat een naakte man- nentiguur voorstelt. Net als Wolbers heeft Richters niet toegegeven aan de druk om het beeld zo te veranderen dat er geen aanstoot aan werd genomen. De normen in de maatschappij ten aanzien van het naakte lichaam zijn de

-ocr page 32-

OORLOGSMONUMENTEN IN ZEIST - R.P.M. RHOEN

OORLOGSMONUMENTEN IN ZEIST- R.P.M. RHOEN

ter Boekhoven in het Walkartpark het

monument voor de omgebrachte joden,
die tussen 1940-1945 in Zeist hebben
gewoond. Met dit monument dat door
de gemeente werd opgericht, wil de
gemeente Zeist de herinnering aan haar
inwoners die tijdens de holocaust werden
omgebracht, levend houden.

Het monument is een ontwerp van de
Amsterdamse kunstenaar Victor Levie
(1955). Het monument, gemaakt van
graniet, heeft de vorm van een poort,
die 2.45 m hoog is en 1.45 m breed. De
dikte van de posten is 30 cm. De deur ont-
breekt, als symbool voor de weggevoerde
bewoners die niet meer thuis gekomen
zijn. Er boven staat 'niet weer j nooit
meer' en op drempel staat 'weggehaald
en vermoord. Zeist 1940-1945'.

Het joodsmonument 'Niet weer. Nooit meer'
in het Walkartpark. In de inzet: de tekst die
op de drempel staat.

F0T0 GEMEENTEARCHIEF ZEIST, 2004.

Op de twee posten staan 102 namen
vermeld van hen die de oorlog niet
hebben overleefd. Het waren:

Raphael Altmann, Martijn Altmann,
Edgard Alvares Correct, Joseph Bannet,
Jeannette, Bannet-Levi, Joseph Bannet,
John Bannet, Rosette Bannet, Jeannette
Bannet, Martinus Barrik Bles, Julius
Bendien, Julius Boas, Hein Boasson,
Bernard van Buuren, Libettha Cahen-
Hartog, Wilhelmina Cauveren-van
Witsen, Elisabeth Cohen, HartogCohen
Kloot, Reisel Dallman'Rakower, Eva van
Dantzig, Ida Dreyfuss-Dreijfuss, Liliane
Drey fuss, Alfred Elias, Henri Elzas,
Elisabeth ElzaS'de Vries, Jaap Elzas,
Henriette Enthoven'Van Lier, Fronica
Frank-Schott, Louis van Gelderen,
Maurits Goudsmit, Sophie Goudsmit-
van den Berg, Tinie Goudsmit, Louise
Goudsmit, Rebecca Garnada-Rimini,
Reintje Hartogs-Soesman, Anna Hecht-
Cohen, Maurits Hegt, Carl Hesdorffer,
Albert Heijmann, Helene Heijmann-
Levy, Selma Hirsch-Sussmann, Martha
Holz'Cunow, Necha Jachcel, Regiene

Jacobs, Lilli Jdger-Heijmann, Minna
Joseph-Benjamin, Edgar Kisch, Edith
Kisch'Siebenschein, Barend Konijn,
Chaskel Kramer, Emma Kramer, Hen-
riette Kramer, HartogKrant, LeonKrat-
zenstein, Joseph Kroon, Leonora Kuijt,
Teophilia Lasker, Karl Lauinger, Hanna
Lauinger, Thomas Lauinger, Andreas
Lauinger, Esther Lelyveld, Margaretha
Levie, Corry de Levie, Johanna Levy,
Kathinka Liebstaedter-Wolf, Bernard
van Lier, Eliazar Marcus, Willem Neu-
kircher, Amalie Obermeijer-Benjamin,
Ludwig Oppenheimer, Henriette van
Ploeg, SamuelPolak, RosaRitter-Norden,
Daniel van Rooijen, Bloeme van Rooijen-
Zeehandelaar, Paula Rosenberger, Laura
Rosenfeld, Isaak Salomon, Emma Salo-
mon-Cohn, Minna Salomon, Bernard
Samuels, Sophia Samuels-Zendijk, Karl
Schlosz, Elizabeth Simons, Margarete
Steiner-Henschel, Julie Stiasny-Rinkel,
Waither Sundheimer, Sara Thalheimer-
Kleemann, Eliazer Tierlier, Engeltje
Tierlier-Zurel, Edo Tierlier, Nico Tier-
lier, Alfred Unger, Jacques Vieijra, Selina

laatste decennia gewijzigd. Niemand
neemt meer aanstoot aan de afbeelding.
Het raadslid Span heeft wel in zoverre
gelijk gekregen dat het monument regel-
matig wordt beschadigd. Voordat de jaar-
lijkse Dodenherdenking gehouden wordt,
wordt het beeld door een medewerker van
de gemeente gei'nspecteerd. Haast ieder
jaar wordt het mannelijk geslachtsdeel
door vandalen van het beeld gehakt,
maar soms ook de neus. De gemeente
heeft een vaste beeldhouwer die het
monument dezelfde dag kan repareren.
Het monument wordt ook regelmatig
beklad of met graffiti hespoten. Zelfs met
hakenkruizen. Op het monument is een
anti-graffitilaag aangebracht, zodat het
vrij snel kan worden schoongemaakt.

WALKARTPARK

'Niet weer. Nooit meer'

23 APRIL 2001

Het Gemeentearchief Zeist nam eind-
jaren tachtig van de vorige eeuw het ini-
tiatief tot het in beeld brengen van de
joodse bevolkingsgroep tijdens de jaren
1940-1945. Uiteindelijk heeft dit geleid
tot de publicatie Zij zochten Adullam in
Zeist. Overzicht van de joodse inwoners
van de gemeente Zeist, 1940-1945 (Zeist
2001). Tijdens de Dodenherdenking in
1989 bracht ds. A. Corporaal als spreker
tijdens de bijeenkomst in de kerk van
de Evangelische Broedergemeente en
in 1995 mw. ds. L.C.J. Reedijk-Boersma
deze gegevens onder de aandacht van
hun gehoor. Beiden pleitten voor een
monument. In de Zeister samenleving
werd de behoefte gevoeld te komen tot
het oprichten van een gedenkteken voor
de omgekomen joodse ingezetenen, het-
geen tot een initiatief uit de gemeenteraad
leidde en deze in zijn vergadering op 10
mei 1995 hiertoe besloot.

Op 23 april 2001 onthulde burgemees-

-ocr page 33-

OORLOGSMONUMENTEN IN ZEIST - R.P.M. RHOEN

OORLOGSMONUMENTEN IN ZEIST- R.P.M. RHOEN

ter Boekhoven in het Walkartpark het

Het joodsmonument 'Niet weer. Nooit meer'
in het Walkartpark. In de inzet: de tekst die
op de drempel staat.

F0T0 GEMEENTEARCHIEF ZEIST, 2004.

Op de twee posten staan 102 namen
vermeld van hen die de oorlog niet
hebben overleefd. Het waren:

WALKARTPARK

'Niet weer. Nooit meer'

23 APRIL 2001

Op 23 april 2001 onthulde burgemees-

-ocr page 34-



■J"

		OORLOGSMONUMENTEN IM ZEIST- R.P.M. RHOEN

	Vijevano, Abraham van West, Sofie Wiener-Biichenbacher, Else Wittenberg, Rebekka Worms, Henri Zondervan, Martha Zurel. Deze namen zijn ontleend aan onze publicatie Zij zochten Adullam in Zeist. Overzicht van de joodse inwoners van de gemeente Zeist, 1940-1945 (Zeist 2001), Het overzicht van de joodse inwoners is tot stand gekomen na een uitgebreid onderzoek van het bevolkingsregister en van twee opgaven die door de bur- gemeester aan de commissaris der pro* vincie Utrecht en Rijksinspectie van de Bevolkingsregisters werden verstrekt. Zoals in ons boek wordt vermeld (p. 18) ontbrak de opgave van 23 juni 1941 in het gemeentearchief. Deze opgave is teruggevonden in een archief dat berust bij Het Utrechts Archief. In maart 2004 ontving het Gemeentearchief Zeist een kopie van de opgave. Uit controle van deze gegevens met de namen vermeld in Zij zochten Adullam in Zeist blijkt dat slechts een naam hieraan behoeft te		worden toegevoegd, waardoor het aantal omgekomen joden op 103 komt. Het gaat om Willy Swart, geboren te Amsterdam op 8 September 1916. Zij woonde van 3 febru- ari 1937 tot 21 mei 1942 in Zeist. Zij was verpleegster in de Willem Arntszhoeve. Op 3 September 1943 is zij in Auschwitz overleden. Na de Stille Tocht langs bet Monu- ment voor de gevallenen gaat de stoet langs het joods monument.
				WALKARTPARK Indie-gedenkteken 23 NOVEMBER 2092 Op initiatief van het Comite Indie- Gedenkteken Zeist, bestaande uit de Indierveterancn Chr. van Tellingen en Joh. Janse, heeft het gemeentebestuur van Zeist een monument opgericht ter herinnering aan de Zeistenaren die tij- dens de jaren 1945-1950 in het voorma- lig Nederlands Oost-Indie zijn gesneuveld en omgekomen. In die jaren werd in deze voormalige Nederlandse kolonie een onafhankelijkheidsstrijdgevoerd. Bovenaan het monument staat onder het gemeentewapen de tekst 'Neder- lands-Indie 1945-1950'; links daarvan een afbeelding van de militaire onder- scheiding Ereteken voor Orde en Vrede en rechts daarvan een embleem samenge- steld uit een helm, zwaard en palmtak. Op het monument staan in twee kolommen de namen van dertien mili- tairen met hun geboortedata en overly- densplaatsen.

-ocr page 35-



			OORLOGSMONUMENTEN IN ZEIST - R.P.M. RHOEN

W. Rous 21-9-1923 /19-11-1945 Batavia A.E. Breel 19-8-1923 / 18-5-1946 Tjilliran J.M. Geill 2-1-1928/5-11-1946 Tjimahi L.H. Hoogland 19-10-1925 / 25-7-1947 Tjireungas A. Bijl 17-11-1926 / 21-8-1947 Soerabaja G. Bakker Ridder mwo 4e kl. 19-4-1924 / 25-9-1947 Tandjoeng-Poera L. Broekman 22-7-1927 / 9-10-1947 Moentjoel J.H. Gijsen 23-6-1912 / 16-1-1948 Tjimahi P.C.L. Hofmeijer 14-3-1925 / 23-5-1948 Kebajoran M.H. Goris 26-4-1925 / 7-6-1948 Tjisaroea S. Amels 26-9-1925 / 24-1-1949 Karang Jhr. G.J.A. Schimmelpenninck 12-3- 1922 / 6-3-1949 Solo J.C.A. Wewer 30-11-1927 / 7-4-1949 Bantoel
	Het Indiemonument in het Walkartpark. Onder deze namentijst staan de woor- den 'Zij gaven hun leven voor Orde en Vrede'. De voet van het monument vermeldt de erevelden waar zij begraven liggen. Het materiaal waar het monument van is gemaakt is graniet van een roest- bruine kleur. De belettering is uitgevoerd
		FOTO GEMEENTEARCHIEFZEiST, 2004. in zilver en de eretekens in goudkleur. Het monument bestaat uit een stele geplaatst op een voet. De afmetingen van de stele zijn 1,40 x 1,60 m (h x b) en van de voet 2,00 x 0,50 m (1 x b). Het monument werd geplaatst door Steenhouwerij Van der Velde uit Zeist.

-ocr page 36-

OORLOGSMONUMENTEN IN ZEIST - R.P.M. RHOEN

Wij willen hier opmerken dat op het
monument de naam van W. Rous staat,
maar deze heeft nooit in de gemeente
Zeist gewoond. Niet vermeld staan daar-
entegen de namen van gesneuvelden die
in Zeist zijn geboren of enige tijd in Zeist
hebben gewoond. Dat zijn:

� J.G. van den Akker, Zeist 24 februari
1900 - Bodjong Gedeh 2 november

1947

� J.H. Bunschoten, Zeist 1 maart 1920

- Padalarang 10 februari 1948

� J. van Druten, Oiemen 23 juli 1924

- Patjet 3 januari 1949

� P.E. Ruijssenaars, Zeist 30 januari
1913 - Soerabaja 10 juti 1947

� M. Schonthaler, Zeist 21 augustus 1922

- Klampok of Kalimenbank 3 novem-
ber 1947

Na de Stille Tocht langs het Monu-
ment voor de gevallenen gaat de stoet
langs het Indie-gedenkteken.

WOUDENBERGSEWEG 44, GEREF. KERK

Plaquette (Oosterkerk)

4 MEE1950

D. Baan
L. Edelman
J. de Graaf
J.P. Keller
L. Knol
W. Koudijs
M. Netelenbos
N. Netelenbos
J.C. van Reenen
J. Stomp
C. Stomp
J. Stomp
G. Terpstra
H. de Vries

*TER GEDACHTENIS*

1940

1950

6. BAAN

t. edelman
j. m ohaaf
j, p. kelles

L, KNOL
W. KOUDIJS
M. NETELENBOS
N. NETELENBOS
J.C.VAN REENEN
J. STOMP

a stomp

J. STOMP

& TERPST8A d

&2>bvhus *

₍OPENBA8lNGEN 14:t3_fl

Deze namen herinneren aan de
gemeenteleden van de gereformeerde
Oosterkerk die door hun deelname aan
het verzet tegen de Duitse bezetter of als
gevolg van oorlogsgebeurtenissen om het
leven zijn gekomen. Hun namen staan op
een soortgelijke wit marmeren gedenk-
tafel als in de Bergwegkerk. Boven de

namen staat 'Ter gedachtenis 1940 1950'
en onder de namen 'Openbaringen 14:13'
als verwijzing naar een bijbeltekst. De
plaquette werd op 4 mei 1950 onthuld.
De plaquettes werden op initiatief van
de Commissie, benoemd voor het aan-
brengen van een gedenksteen in beide
kerkgebouwen, aangebracht.

-ocr page 37-



	Het grafmonument op de Nieuwe Algemene Begraafplaats voor 8 van de op 5 april 1945 gefusilleerde mannen. foto gemeentearchief zeist.

		van hen op 11 april werden begraven. J .H. Brinkhof en A.C. Brinkhof werden niet in Zeist begraven. Hun stoffelijk over- schot rust nu op het Ereveld in Loenen. In opdracht van de nabestaanden van de acht die in Zeist werden begra- ven, ontwierp de Zeister architect Leen- dert Gerrit (Leo) Visser (1910-1991) een gemeenschappelijk grafmonument. De	uitvoering was opgedragen aan de ftrma Van Tellingen uit Zeist. Op vrijdagmiddag 5 april 1946, een jaar na de fusillade, werd het monu- ment in aanwezigheid van de familiele- den onthuld. Sprekers waren ds. J.G.W. Goedhart, Untenant A. Bos namens de Gemeenschap van Oud Illegale Werkers, P.A. van der Werff namens de burge-
WOUDENBERGSEWEG 468-508 Grafmonument voor acht gefusilleerden 5 APRIL 1946 De lijken van de op 5 april 1945 aan de Soestdijkerweg gefusilleerde groep van tien mannen, werden overgebracht naar de Nieuwe Algemene Begraafplaats aan de Woudenbergseweg, waar de meeste



				37

-ocr page 38-



	OORLOGSMONUMENTEN IN ZEIST - R.P.M. RHOEN

		� H.W. Loddema geb. 21-8-1913 te Haar- lemmermeer. Hij gaf alles en vroeg nooit. Ruwe bolster. Gouden hart. Rust zacht lieve Henk, � Hier rust Rinke Vos geb. 2i-i-'22 te Adam. Zijn jong leven werd afgesne- den maar opgevangen door de liefde Gods en gedragen naar jezus Chris- tus. � Hier rust onze lieve jongen Harry Koningsberger geb. 11-2-1924 IXXXI Meer dan zijn leven, had hij zijn vader- landlieflXXI Op elke grafsteen is boven de tekst een afbeelding aangebracht, zoals een davids- ster en een boot. Daardoor dragen deze qua vorm identieke stenen een persoon- lijk karakter. Als materiaal voor de grafstenen en de afdekplaten koos de ontwerper Fou- rion-natuursteen, een vrij zachte natuur- steensoort. Door de keuze van de poreuze kalksteen uit het Franse Fourion, moesten de grafstenen in 1997 worden vervangen. De in relief uitgehakte tekst brokkelde	langzaam af. De nieuwe grafstenen zijn van een weerbestendiger soort natuur- steen gemaakt, dat door de Oorlogsgra- venstichting meer wordt gebruikt. De grafstenen zijn 1,40 m hoog, 54 cm breed en 8 cm dik. Door middel van een muur van paarsrode handvormstenen zijn de grafstenen met elkaar verbonden. Hierin is links het symbool van hun offer weergegeven in de woorden 'voor God, Vorstin en Vaderland' en rechts de datum waarop zij werden gedood. De muur schermt het graf aan beide kanten af. Het monument heeft daardoor een totale breedte van 11,20 m en is het 3,50 m diep. Bij het oorlogsmonument in Zeist, dat onderhouden wordt in opdracht van de Nederlandse Oorlogsgravenstichting, wordt een herdenkingsbijeenkomst gehouden op 4 mei. De gemeente legt kransen. Het monument is geadopteerd door de r.-k. basisschool De Kameleon- locatie Zeist, aan de Gerrit Jan van der Veenlaan 2.
meester van Zeist, de heer Vos namens de nabestaanden en als laatste ds. Kuit- man. De plechtigheid werd besloten met het bidden van het Onze Vader, waarna de familie bloemen bij bet graf van hun dierbare legde. Het monument bestaat uit acht graf- stenen (steles) met daarop de teksten (v.l.n.r.): � Hier rust in vrede onze lieve man en vader serg.-majoor Antonie van der Hoek, geboren 23-i2-'97 te 's-Graven- hage � Hendricus Kemp geb. 7-6-1910 Jong gestorven weinig geleden - vroeg gestorven - vroeg bij God. Rust zacht lieve Rikus � G. Dekker geb. 17-5-1926 Laten wij hopen wat wij willen, maar dragen wat wij krijgen. � Hier rust Johannes Jonk geb. 23-2- '95 te Leiden. Die als dapper illegaal werker van zijn leven werd beroofd. � Hier rust onze lieve man en vader Jan Kouw geb. 25-6-92 te Asperen. Hij is verlost, God heeft hem welgedaan.

-ocr page 39-

OORLOGSMONUMENTEN IN ZEIST - R.P.M. RHOEN

12 cm (h x b x d). De grootte van het graf
is 1,40 x 2,14 m (b x I).

De later in de oorlog omgekomen geal-
lieerde militairen zijn in Amersfoort op de
begraafplaats De Rusthof begraven.

Het onderhoud van militaire graven
werd in januari 1941 opgedragen aan de
gemeentehesturen. De kosten van het
onderhoud kwamen ten laste van het

Rijk. In September van hetzelfde jaar

plaatste het departement van Defensie op
militaire graven uniforme eikenhouten
kruizen. In vroeger jaren stonden er op
het graf van Percy en Clark twee houten
kruisjes naast de grafsteen.

Bij het oorlogsmonument in Zeist, dat
onderhouden wordt in opdracht van de
Nederlandse Oorlogsgravensticbting,
wordt een herdenkingsbijeenkomst
gehouden op 4 mei. De gemeente legt
kransen.

WOUDEN8ERGSEWEG 46B-5GB

Monument voor
Britse Piloten

1940 / 1942

Tijdens een luchtgevecht boven Zeist
op 27 juni 1940 tussen Britse en Duitse
vliegtuigen werd een Brits vliegtuig
neergeschoten. Twee Britse militairen
kwamen daarbij om het leven. Een derde
inzittende van het vliegtuig bracht het er
levend af. De omgekomen bemannings-
leden werden op 29 juni begraven op de
Nieuwe Algemene Begraafplaats (graf C,
nummers 1105 en 1106).

De grafsteen is geplaatst tussen eind
juni i94oenmei 1942. Nadat in 1942 hun
identiteit bekend werd, is de inscriptie op
de grafsteen aangevuld met hun namen.
Nu staat er 'O valiant hearts, who to your
glory came. Pilote officer R. A. Percy. Ser-
geant A.M. Clark. Died for their country
June 27th 1940'.

De staande grafsteen gemaakt van
natuursteen is 80 x 51 x 8 cm (h x b x d)
en geplaatst op een sokkel van 23 x 62 x

Het graf monument voor de Britse piloten Percy en Clark.

FOTO GEMEENTEARCHIEF ZEIST

-ocr page 40-



	OORLOGSMONUMENTEN IN ZEIST- R.P.M. RHOEN

WOUDENBERGSEWEG 56-58 SPORTCENTRUM Monument voor gevallen KNVB-Bondsleden OVERGEBRACHT IN 1974 VAN UIT DEN HAAG De Koninklijke Nederlandse Voetbal Bond, gehuisvest in Den Haag, kocht in 1959 de buitenplaats Djimath aan de Woudenbergseweg voor de oprichting van een eigen sportcentrum. In 1961 vverd begonnen met de aanleg van de sportvel- den en in 1963 met het gebouwencom- plex. Het nieuwe KNVB-sportcentrum werd op 16 September 1965 officieel door prins Bernhard geopend. Op 29 maart 1971 werd een nieuw logies- annex admi- nistratiegebouw in gebruik genomen en op 25 april 1974 werd het nieuwe bonds- bureau betrokken. Bij de verhuizing uit Den Haag werd 00k het oorlogsgedenkte- ken uit het bondsbureau meegenomen en kreeg het een plaats in sporthal. Het monument bevat vijf bronzen kasten, waarin de namen zijn gegoten van 2212 omgekomen bondsleden. Op de deur van de eerste kast is het oorlogsmonster uitgebeeld, dat de doeipalen vernietigt,
		Het Monument voor gevallen KNVB-Bondsleden in de hal het KNVB-sportcentrum. Boven de geopende kasten. Rechts met gesloten deuren. foto g.c.m. ruijs, 2004

		zinnebeeld van het verbod van de bezet- ters cm de voetbalsport te beoefenen. Op de deur van de tweede kast staat het	wegvoeren van de voetballers om in zware gevangenschap onder martelingen en wreedheden het leven te laten. De derde

-ocr page 41-



			OORLOGSMONUMENTEN IN ZEIST - R.P.M. RHOEN

kast vertoont het embleem van de bond. Op de deur van de vierde kast is afgebeeld een dodenakker met op de achtergrond	het eeuwige vuur, symbool van de vele kerkhoven, waar de talloze treurenden hun nabestaanden in liefde en smart	herdenken en op de vijfde een symbool van de bevrijding, de herrijzenis van de zelfstandigheid van het vaderland, tevens

-ocr page 42-



	OORLOGSMONUMENTEN IN ZEIST - R.P.M. RHOEN

getemperde vreugde, dat alle smart, alle lijden niet voor niets is geweest. Boven dc kasten staat '1940 - in memoriam - 1945'. Onder de kasten hangt een pla- quette met het opschrift 'Bij herdenking 60-jarig bestaan k.n.v.b. aangeboden doorde aangesloten verenigingen. 1889 10 december 1949'- De uitbeelding van het eeuwige vuur, een schaal waarop knvb staat met een vlam, is mi onder het monu- ment bevestigd, maar oorspronkelijk hing dit onderdeel van het monument boven de kasten en de tekst 'in memoriam'. Het			oorlog waren omgekomen. Erevoorzitter en sportpionier Willem J.H. Mulier ont- hulde het monument. Het zeer smaakvolle en kosthaar uit- gevoerde monument kreeg een plaats in de bestuurskamer van het bondsbureau aan de Van de Spiegelstraat 21 in Den Haag. In het jaarverslag over het seizoen 1949-1950 schreef het bestuur: 'Eerlang, als er een Bondsbureau karat, dat geheel aan de tegenwoordig eisen voldoet, zed dit monument een meer opvallende plaats krij- gen, waarbij wij denken aan de haV Het
		monument is ongeveer 2x3 meter groot. Het monument is ontworpen en vervaar- digd door de tirma Bosma en Florack te Amsterdam. De herdenkingsplechtigheid en de onthulling daarbij van het monument ter ere van de in de oorlog en door de Duit.se terreur gevallen bondsleden was het hoofdmoment van dc viering van het zestigjarig bestaan. De herdenkingsplech- tigheid vond plaats in het Concertgebouw aan de Van Baerlestraat te Amsterdam op 10 december 1949. Nabestaanden van de omgekomen voetbalters waren in de gelegenheid gesteld om daarbij aanwezig te zijn. De plechtigheid werd opgeluisterd door een concert van het Concertge- bouworkest onder leiding van Eduard van Reinum. De voorzitter van de commissie tot aanbieding van een huldeblijk namens de aangesloten verenigingen, de heer J.M. Koolhaas, bood het monument aan het bestuur van de knvb aan. Het was de wens van het bestuur om een gedenkplaat in het Bondsgebouw aan te brengen ter nagedachtenis aan alle leden, die in de

-ocr page 43-

-ocr page 44-

OORLOGSMONUMENTEN IN ZEIST - R.P.M. RHOEN

ZINZENDORFLAAN, BEGRAAFPLAATS

Plaquette Evangelische
Broedergemeente

DATUM ONTHULLING ONBEKEND

Tegen de muur op de begraafplaats van
de Evangelische Broedergemeente aan de
kant van het Zusterplein is een hardste-
nen plaquette bevestigd met daarop de
namen van twee leden van de Evangeli-
sche Broedergemeente.

De tekst op de steen luidt: 'Ter herin-
nering aan Paul Oscar Martin, geboren 27
jan. 1900 te Zeist, overleden in gevangen-
schap 19 maart 1943 te Singapore en John
Otto Arkes, geboren 19 febr. 1920 te Zeist,
gefusilleerd 26 sept. 1944 te Amsterdam'.
Arkes werd gefusilleerd als represaille
voor de aanslag op de Weteringschans.
De Kerkeraad van de Broedergemeente
heeft op voorstel van H.B. Arkes, een
broer van de omgekomen j.O. Arkes, de
plaquette kort na de oorlog laten aanbretv
gen. H.B. Arkes was de rentmeester van
de Evangelische Broedergemeente. Het
werk werd uitgevoerd door Steenhouwe-

W ■-

TER HERINNERING AAN
PAUL OSCAR MARTIN

GEBOREN 27 JAN. 1900 TE ZEIST

OVERLEDEN IN GEVANGENSCHAP

19 MAART 1943 TE SINGAPORE

JOHN OTTO ARKES

GEBOREN 19 FEBR.192Q TE ZEIST

GEFUSILLEERD 26 SEPT. 1944

TE AMSTERDAM

Ptaquette op de begraafplaats aan de Zinzendorflaan voor twee elders omgekomen leden
van de Broedergemeente. foto m. slootweg, 2004

rij Van der Velde uit Zeist. Passend in de
sobere stijl van de Broedergemeente liet
men een plechtige onthulling achterwege.
Wei werden in de eerste jaren door het

plaatselijk 4 en 5 mei comite tijdens de
Dodenherdenking bloemen bij het monu-
ment gelegd.

-ocr page 45-



				OORLOGSMONUMENTEN IN ZEIST - R.P.M. RHOEN

Bronnen - Archief der gemeente Zeist, 1906-1945, inven- tarisnummers 1588 en 1621; Gemeentearchief Zeist - Archief der gemeente Zeist, 1946-1965, inventa- risnummers 4, 5, 1029, 1565, 1584 en 1585; Gemeentearchief Zeist Archief van de gemeente Zeist, 1966-1975, dos- siemummers 9939 (-1.853.1 Monumenten en gedenktekens, 1966/1975) en 10162 (-1.855.2 Herdenking van de nationale bevrijdingsdag, 1969/1975); Gemeentearchief Zeist Archief van de Dienst Openbare Werken, dos- siernummers 3712 (-1.776.11 Algemene begraafplaatsen - algemeen), 1584 (-1.853.1 Oorlogsgedenktekenen) en 2777 (-1.855.34 Sportvelden Dijnselburg); Gemeentearchief Zeist - Archief der gemeente Zeist, dossiernummer 15816 (-1.853.1 Oorlogsmonumenten en -gedenktekens. 1986/-); PG Middelen, afdeling D.I.V. - Archief van de gemeente Zeist, dossiernummer PRO 4446 (-1.853.3 Oorlogsmonument. Oprich- ting joods herdenkingsteken in het Walkartpark. 2000/2001); PG Middelen, afdeling D.I.V. - Archief van de gemeente Zeist, dossiernum- mer PRO 6572 (-1.853.3 Oorlogsmonument. Oprichting Indie-gedenkteken in het Walkartpark. 2003/-); PG Middelen, afdeling D.I.V. BWT-archief, dossiernummers BWT 9949 (- 1.733.21 Walkartpark. Poffertjeskraam en onder- komen plantsoenendienst. 1963/-), BWT 12661 {-1.733.21 Walkartpark. Joods herdenkingsmo- nument). 2001/-) en BWT 13218 (-1.733.21 Walkartpark. Indie-monument). 2003/-); PG Mid- delen, afdeling D.I.V. - Archief van de Koninklijke Nederlandse Voet- balbond, 1889-1996 (1997), inv.nrs. 272 (Jaar- verslag over het bondsjaar 1949/1950) en 697		ISportkroniek. officieel orgaan van de Koninklijke Nederlandse Voetbalbond, 1949 juli 04 - decem- ber 27; 48e jrg. no's 27-52); Het Nationaal Archief te Den Haag Collectie oorlogsdocumentatte van het Gemeen- tearchief Zeist W. Hoebink, Charles Weddepohl (1902-1976). Beeldhouwer in de gemeente Maartensdijk. St. Maerten. Nr. 22 (2001) p.4-39 R.P.M. Rhoen, Een vergeten bevrijdingsmonu- ment. Seyst. Nr. 1 (1992) p. 10-14 R.P.M. Rhoen, Zij zochten Aduliam in Zeist. Over- zicht van de joodse inwoners van de gemeente Zeist, 1940-1945. Zeist 2001 Wim Ramaker, Sta een ogenblik stil..., Kampen 1980 Plaatselijke kranten
			Annemiek Bal, Het Zeister verzet. De geschiede- nis van Zeist in bezettingstijd, Rotterdam 2000, p. 119. Henk Berends, Woeste Hoeve 8 maart 1945. Kampen 1995, aldaar biz. 17-26. Doc I Lages, map b stuk 19; NIOD. Noord in de oorlog. Herinneringen en belevenis- sen van mensen uit Amsterdam boven het IJ, 1940-1945, (Amsterdam 1980), aldaar biz. 114- 118. Samen met architect J.G. Becker ontwierp M.L. Pauw het oorlogsmonument op het Raadhuisplein in Doom, zijn geboorteplaats. Het monument werd op 3 mei 1948 onthuld. Voigens de plaatselijke krant zou mw. Van Hattem-Peil haar man en haar zoon in en door de oorlog hebben verloren. Mw. Van Hattem is nadat zij zich op 24 november 1936 in Zeist had geves- tigd, op 23 januari 1939 van haar man, Frans Simon van Hattem, gescheiden. Haar ex-echt- genoot heeft niet in Zeist gewoond. Zijn naam komt niet voor in het Slachtofferregister van de Oorlogsgravenstichting. Aan de juistheid van het krantenbericht. moet dan ook worden getwijfeld. Woonde van 1939 tot 1946 in Zeist.

	Noten De data die A. Bal geeft in noot 67 behorende bij hoofdstuk 4 (1943) van Het Zeister verzet. De geschiedenis van Zeist in Bezettingstijd (Rotter- dam 1999) zijn niet alle jitist. Beerenstein komt niet voor in het bevolkingsre- gister van de gemeente Zeist. Evenmin komt hij voor in het Slachtofferregister van de Oorlogsgra- venstichting. De vader van een van de gefusilleerde mannen ontmoette kort na de oorlog in Koeala Loem- poer op Malakka een Nederlander die verklaarde ooggetuige te zijn geweest van de fusillade van zijn zoon, omdat hij op dat moment ondergedo- ken was op de boerderij van Hilhorst, in Noord in de oorlog. Herinneringen en belevenissen van mensen uit Amsterdam boven bet U, 1940-1945, (Amsterdam 1980). aldaar biz. 118. ⁴ Doc I Lages, map b stuk 19; NIOD.

-ocr page 46-



	BIJLAGE 1 j OORLOGSMONUMENTEN IN ZEIST - R.P.M. RHOEN

		*Bijlage 1*

De tekst van de dienst op 4 mei 1950 ter gelegenheid van de Dodenherdenking geleid door ds. J. Gillebaard. Thema: Ter gedachtenis aan hen die vielen 19401950. 'Geliefde gemeente, Op deze nationale rouwdag, waarop wij met heel ons volk terugdenken aan de jaren van leed en van verschrikking, is het ons een diep- gevoelde behoefte als gemeente aan deze plaats samen te komen. Aan deze plaats, waar wij het heeld in onze gedachten terugroepen van hen, die uit ons midden het leven lieten voorde zaak van vrijheid en recht. Zij waren in bijzondere zin van de onzen, en nog zien wij hen, zoals zij onder ons in- en uitgingen: allemaal jonge levens, voor wie op aarde een schone toe- komst scheen weggelegd. Zij hehoorden tot onze kring, het grote huisgezin der
			kerk - en wij waren aan hen verbonden door een Doop, een geloof, een Heere! Wanneer ik hun namen noem, doe ik dat niet om elkander het hart week te maken. Ook niet om hun heeld te veri- dealiseren of om aan hun nagedachtenis een meer dan betamelijke eer te hrengen. Maar dan doe ik dat uit het oogpunt van verschuldigde dankbaarheid voor wat zij geweest zijn en gedaan hebhen. En zo noem ik - uit deze wijk: Jan Barends, Arie Bijl, Anton Elskamp, Wim de Gooyer, Jan Grotendorst, Karel de Mildt, Jan de Mildt, Henk van Oel, Jaap Pomstra, Arie Schaafsma, Klaas Schaaf- sma, Wim Schmidt, Arnold Stramrood. Ik hoorde een stem uit den heme!, die tot mij zeide: Schrijf: Zalig zijn de doden, die in den Heere sterven, van nu aan. Ja, zegt de Geest, opdat zij rusten mogen van hun arbeid - en hun werken volgen hen. In dit Woord uit Openbaring 14:13
				gaat het over onzen doden - dan: over hun werken. Eerst over hen zelf - en let wel, dan is het niet een stem van beneden, die spreekt - niet een stem van beklag - maar een stem uit den hemel, die een Godde- lijke boodschap overbrengt. En die God- delijke boodschap luidt, dat zalig zijn de doden, die in den Heere sterven. Het gaat hier alzo over degenen, die in den Heere sterven, d.i. in de gemeenschap met Hem, in de saamverbondenheid met Hem. Zij, die zo sterven - zalig zijn zij van nu aan! Zalig zijn zij - zij zinken niet weg, zij verkommeren niet, zij zwerven niet rond, zonder vaste woonplaats - zij verkeren ook niet in een schimmemvereld - zalig zijn zij, zij beerven de zaligheid, die hun hereid is voor de grondlegging der wereld, en die Jezus voor hen verwierf door zijn offer en kruis, zaligheid, waarin geen zonde bezoe-

-ocr page 47-



		BIJLAGE 1 \| OORLOGSMONUMENTEN IN ZEIST - R.P.M. RHOEN

delt of schuld benauwt, maar waarin het leven volkomen wordt vrijgemaakt en de blijdschap alsdan onbepaald, door het licht dat van Gods aanzicht straalt, ten hoogsten toppunt stijgt. Zaligheid, niet af te meten, vreugd, die alle smart ver- bant.....geen oog zag zulks en geen oor hoorde het en het klom in geen mensen- hart op, wat God bereid heeft dien Hem liefhebben... De zin van deze samenkomst, broeders en zusters, is allereerst gelegen in deze troostende verzekering. Ik denk aan dege- nen, die in de nauwste betrekking staan met hen, die van ons gingen - gij zijt niet gebaat met stemmen van beneden. Gij hebt behoefte aan de stem uit den Hemel! Gij hebt behoefte aan de boodschap van den Verhoogden Heere. En die kent beter dan wie ook de stille droefheid. Die weet, dat al zijn er jaren verlopen, nog altijd daar is die wond, die o zo gemakkelijk weer opengaat, dat leed over het verlies van wat een mens zo intens kan hebben liergehad, die verbor- gen strijd om altijd goed te keuren wat
	God beschikte... Hij kent de tranen, die een ander niet zag, de hunkering naar wat voor goed voorbij is. En Hij is het, die vanavond ook Zijn hand legt op het moede hoofd en zegt: zalig zijn de doden, die in den Heere sterven van nu aan. De omstandigheden, waaronder zij stierven, waren wel verschillend, gelijk ook verschillend geweest zijn de plaatsen en de oorzaken - maarde vijand heeft wel hun lichamen kunnen treffen, maar niet hun zielen. Hun ziel was veilig in Jezus' handen. Voorzover wij van de meesten van hen met onfeilbare zekerheid weten en van anderen met een beroep op Gods barmhartigheid geloven, bracht hun het sterven geen verlies - maar winst.....Jezus was bij hen in het uur van hun dood..... en Hij voerde hen het leven in..... Zalig zijn de doden, die in den Heere sterven, van nu aan. Dat is het, wat de Heere schenkt. Schenkt in zijn genade. En dan is het wel heerlijk te weten, dat er geweest zijn, die in hun laatste dagen hebben kunnen zingen van: 'Een vaste Burcht is onze God, een Toevlucht voor		de Zijnen'.....en anderen, die het beleden hebben: 'Dan ga ik op tot Gods altaren, tot God, mijn God, de Bron van vreugd'- maar, broeders en zusters, al zouden we het niet weten, wie zal zeggen, waarmee de Heere de zijnen weet te troosten en hen zijn vrede en vrijspraak kan doen genieten? En Hij is het, die Zijn kinde- ren, na kortstondig ongeneugt, eindeloos verheugt. Zalig zijn de doden, die in den Heer sterven, van nu aan. Zo dan, vertroost elkander met deze woorden! Want dan zullen zij altijd bij den Heere wezen. En dan spreekt dit Woord ook over hun werken. Wij gaan die werken, die soms heel dappere werken, niet ophemelen.. ..maar wel zien we die werken in het licht van het Woord Gods! Ook in dit opzicht is er onderling verschil geweest, maar wat zij gedaan hebben, hebben zij gedaan in de dienst van het Vaderland, dat zo deerlijk mishandeld en geknecht werd. En hetzij zij stonden in militaire dienst of activis-

-ocr page 48-



	BIJLAGE 1 I OORLOGSMONUMENTEN IN ZEIST - R.P.M. RHOEN

		de tot kon zijn, die zij eens hiervoor te betalen hadden. Hoevelen van de jon- gens van het Verzet hebben hun werk gedaan in biddende afhankelijkheid. En bij hoevelen is hun eigen innerlijk leven in de diepte gerijpt en is het bewustzijn gegroeid, dat zij in leven en sterven, des Heeren warenl Hun werken - zij zullen ten dele bekend blijven, ten dele ook onbekend blijven - maar.. ..en dit is onze troost..... hun werken volgen met hen, komcn achter hen aan, hebben betekenis voor de eeuwigheid, blijven bij God in eeu- wige gedachtenis. De Heere vergeet hun werken niet en de arbeid der liefde, die zij aan Zijn Naam hebben bewezen. De Heere gedenkt en beloont. En zo zullen ook wij gedenken! Een jonger geslacht zal het moeten weten, welke werken verricht en welke offers gebracht zijn. Want mee daaraan hebben wij te danken onze vrijheid, het behoud van onze cultuur, de vrijheid ook van onze godsdienst. Mee daardoor zijn wij vandaag wat wij zijn. Ontzaglijk veel
ten waren in het geheimzinnige leger van het Verzet - zij gaven zich voor het arme, gehavende Vaderland. En zij hebben onderkend allereerst de geestelijke nood van dat Vaderland - de verschrikking, dat dat Vaderland gees- telijk werd gewurgd. Toen men ons niet paaien kon met toze leuzen en schijnbaar welwillende gestes, zette men ons volk de bespijkerde laarzen op de nek en wilde men, in een tomeloze nazifixeringsdrift alles uitroeien wat ons dierbaar en heilig was. Toen heeft dit jonge geslacht zich aan- gegord tot de heilige ooriog! Toen heeft de gemeente het edelste in dit geslacht doen opwaken! En zij hebben zich ingezet voor de hoogste goederen, die een volk bezit. Wie spreekt van avontuur, van de stem van het opbruisende bloed, van de zucht naar sensatie - zou schandelijk miskennen de nobele drijfveren, de diepste zieleroer- selen, de geloofsovergave, de volharding in een vaak zenuwslopende worsteling. En zij waren het zich bewust, hoe hoog			heeft ons volk te danken aan de moed, de dapperheid, de beslistheid, de geloofsijver van zo vele jongeren en ouderen. Van die alien, die door het geloof het eigendom des Heeren waren, zeggen wij: Zij hebben de goede strijd gestreden, Zij hebben - hoe jong zij ook waren - de loop voleindigd, zij hebben het geloof behouden. Voorts is hun weggelegd de kroon der rechtvaardigheid, die de Heere, de Rechtvaardige Reenter hun in Zijn dag schenken zal! Wij blijven hen gedenken. Wij willen ons telkens weer aan hen en aan hun werk doen herinneren. Het is daarom, dat wij de gedenkplaat hier aan- brengen. Op deze plaats van wit marmer staat: "Ter Gedachtenis' daaronder: 1940 - 1950. Dan volgen de namen. En onderaan staat: Qpenbaring 14:13. Terwijl nu het orgel spelen zal de melodie van Gezang 174 en denk dan voor u zelf m.n. aan het 4e vers van

-ocr page 49-



		BIJLAGE 1 I OORLOGSMONUMENTEN IN ZEIST - R.P.M. RHOEN

dat gezang: Eenmaal als de stonde slaat, Dat dit lichaam sterven goat, Als mijn ziel uit d' aardse woon Opklimt tot des Rechters troon - Ruts der eeuwen - in Uw schoot Berg mijn ziel voor den dood. Terwijl het orgel dit spelen zal, verzoek ik de broeders Gaastra en Van der Linde de pieteitsvolle daad van de onthulling Ce verrichten. Nadat de vlag, die de gedenkplaat bedekte, langzaam was weggeschoven: Deze steen zij een blijvende herinne- ring en een bezielende aansporing. Deze namen staan in steen - zij mogen ook staan in het hart der gemeente. Het belangrijkste is, als onze namen - ook onze namen - geschreven staan in het boek des levens! Dan kunnen wij, zelfs te midden van onze tranen zingen: Jezus is mijn Toeverlaat, Hij, mijn Heiland, is't leven. Zou ik dan niet aan Gods rood Mij blijmoedig overgeven,	Schoon der graven lange nacht Huiv'rend soms wordt ingewacht? Als mijn lichaam zinkt in a" aard! -t Is mijn vast geloofsvertrouwen - Btijft mij een gebouw bewaard En 't geloven wordt aanschouiven; 'k Zal aan 't stofder aard ontvlien. En dan eeuwig Jezus zien. Gezang 26:1, 5. Nadat deze verzen gezongen waren, en deze dienst met het uitspreken van de zegen een einde genomen had, schreed de schare aan de gedenksteen voorbij.

-ocr page 50-

BIJLAGE 2 j OORLOGSMONUMENTEN IN ZEIST - R.P.M. RHOEN


*Bijl*	*age*	2	Oorlogsmonumenten in de provincie Utrecht
Gemeente	Plaats	Adres	Onthulting	Gemeente	Plaats	Adres	OnthulHng
Abcoude	Baambrugge	Rijksstraatweg/ C.P, v.d.	Leestraat	Bunnik	Bunnik	Laan van Beverweerd	1946
Amerongen	Amerongen	Nieuwe Algemene Begraafplaats 1947		Bunnik	Bunnik	Rhijnauwenselaan	1946
Amerongen	Overberg	Haarweg		Bunschoten	Spakenburg	Spuistraat	1951
Amersfoort	Amersfoort	Voor de 'Zonnehof'	1962	DeBrlt	Bilthoven	Soestdijkseweg Zuid	1958
Amersfoort	Amersfoort	Leusderweg	1994	De Bill	Bilthoven	Stationsgebouw
Amersfoort	Amersfoort	Westsingel 43	1995	De Bilt	Bilthoven	Soestdijkseweg Zuid	2003
Amersfoort	Amersfoort	Stationsstraat	1993	De Bilt	Westbroek	Bij N.H. kerk
Amersfoort	Amersfoort	Hooglandseweg		De Ronde Venen	Mijdrecht	Raadhuisplein	1995
Amersfoort	Amersfoort	Soesterweg		De Ronde Venen	Mijdrecht	Dorpsstraat	1945
Amersfoort	Amersfoort	Brabantsestraat		De Ronde Venen	Wilnis	Koningin Julianastraat	1943
Amersfoort	Amersfoort	Dorresteinseweg	1950	De Ronde Venen	Wilnis		2003
Amersfoort	Amersfoort	Drieringensteeg	1949	De Ronde Venen	Wilnis	Raadhuisstraat	1986
Amersfoort	Amersfoort	Van Asch van Wijkstraat	1977	Doom	Doom
Amersfoort	Amersfoort	Groen van Prinsterenlaan	1946	Doom	Doom	Raadhuisplein	1948
Amersfoort	Amersfoort	Appelweg	1946	Doom	Doom	Bij het BNMO-Centrum
Amersfoort	Amersfoort	Barchman Wuytierslaan	1946	Drieb.-Rijsenburg	Driebergen	Traay	1980
Amersfoort	Amersfoort	Prinses Marijkelaan		Drieb.-Rijsenburg	Driebergen	Hoofdstraat	1948
Amersfoort	Amersfoort	Schothorsterlaan	1946	Drieb.-Rijsenburg	Driebergen	Stationsgebouw
Amersfoort	Amersfoort	Onze Lieve Vrouwentoren	1954	Eemnes	Eemnes	Plantsoen	1987
Amersfoort	Amersfoort	Lageweg/ Spechtstraat		Houten	Houten
Amersfoort	Amersfoort	Stationsstraat		Houten	Houten	Plein	1995
Amersfoort	Amersfoort	Stationsstraat		Houten	Schalkwijk	Jonkheer Ramweg	1948
Amersfoort	Amersfoort	Van Randwijcklaan		Usselstein	Usselstein	Utrechtsestraat	1995
Amersfoort	Hoogiand			Usselstein	Usselstein	Utrechtsestraat	1975
Amersfoort	Hoogland	Hamseweg	1946	Leersum	Leersum	Rijksstraatweg	1948
Baarn	Baarn	Gerrit van der Veenlaan	1947	Leusden	Achterveld	Jan van Arkelweg	1970
Baarn	Baarn	Stationsplein	1947	Leusden	Achterveld	In 'Ons Gebouw'	1989
Baarn	Baarn	Julianalaan		Leusden	Achterveld	Tuin achter Huize Sint Joseph	1945-'55/^,85
Baarn	Lage Vuursche Groot Drakenstein		1959	Leusden	Achterveld	Koningin Julianaweg	1965
Breukelen	Breukelen	Tinus de Witplantsoen	2000	Leusden	Achterveld	Bij de Sint Jozefkerk	1990
Breukelen	Breukelen	Tinus de Witplantsoen		Leusden	Leusden	Dodeweg
Breukelen	Breukelen	Tinus de Witplantsoen	2001	Leusden	Leusden	Appelweg
Breukelen	Kockengen	Kerkplein		Leusden	Leusden	Appelweg	1962
	2000			Leusden	Leusden	Dodeweg

-ocr page 51-

BULAGE 2 | OORLOGSMONUMENTEN IN ZEIST ■ R.P.M. RHOEN


Leusden	Leusden	Dodeweg	1947
Leusden	Leusden	Bij het Jannetjesdal	1954
Leusden	Leusden
Leusden	Leusden	Appelweg	1972
Leusden	Leusden	Appelweg	1962
Leusden	Leusden	Israelitische begraafplaats	1955
Leusden	Leusden	Dodeweg	1982
Leusden	Leusden	Asschatterkade	1946
Leusden	Leusden	In de Sint Jozefkerk	1990
Leusden	Leusden	In kasteel Stoutenburg	1988
Leusden	Leusden	Dodeweg	1941
Leusden	Leusden	Dodeweg
Leusden	Leusden	Appelweg	1953
Leusden	Leusden	Dodeweg	1948
Loenen	Loenen	Park Leeuwendijk
Loenen	Loenen	Gemeentehuis
Loenen	Vreeland	Boerenlaantje
Lopik	Benschop	Benedeneind Zuidzijde	1945
Lopik	Jaarsveld	Lekdijk Oost	1985
Lopik	Lopik	Dorpstraat	1948
Maarn	Maarn	Raadhuisplein	1949
Maarn	Maarn	Stationsgebouw	1969
Maarn	Maarssen	Diependaalsedijk	1949
Montfoort	Montfoort
Nieuwegein	Jutphaas	Nedereindseweg	1949
Oudewaler	Oudewater	Waardsedijk	1945
Renswoude	Renswoude	Dorpsstraat	1946
Rhenen	Rhenen	Veendaalse straatweg
Rhenen	Rhenen	Grebbeweg	1952
Rhenen	Rhenen	Stationsgebouw	1969
Rhenen	Rhenen	Bij het gemeentehuis	1948
Soest	Soest	Ir. Menkolaan	1954
Soest	Soesterberg	Vliegbasis Soesterberg	1946
Soest	Soesterberg	Verlengde Paltzerweg	1953?
Soest	Soesterberg	Kampweg	1984
Utrecht	Utrecht	Janskerkhof	1960
Utrecht	Utrecht	Wilhelminapark	1968
Utrecht	Utrecht	Tolsteeg	1947
Utrecht	Utrecht	Moreelsepark	1949

Utrecht
Utrecht
Utrecht
Utrecht
Utrecht
Utrecht
Utrecht
Utrecht
Utrecht
Utrecht
Utrecht
Utrecht
Utrecht
Utrecht
Utrecht
Utrecht

Prins Bernhardpletn

1949
1969

Utrecht
Utrecht
Utrecht
Utrecht
Utrecht
Utrecht
Utrecht
Utrecht
Utrecht
Utrecht
Utrecht
Utrecht
Utrecht
Utrecht
Utrecht
Utrecht
deNS
Utrecht
Utrecht
Utrecht
Utrecht

Utrecht

Veenendaal

Vianen

Wijk bij Duurstede

WijkbfjDuurstede

Wijk bij Duurstede

Woerden

Woudenberg

Wou den berg

Tolsteeg

Nicolaas Beetsstraat 1947

Herculesplein 1957

Kon. Wilheminalaan / Anne Frankplein 1960
Fort De Bitt 1949

Catharijnekade 1946

Oudegracht 1948

1969
Zandpad 1948

In de hal van het Centraal Station 1948

In het derde hoofdadministratiegebouw van

Utrecht Neude 1948

Utrecht Domplein 1949

Utrecht Maliesingel 1946
Utrecht Provinciehuis Achter Sint Pieter 200;

in 1995 o verge brae fit naar Provinciekantoor Rijnsweerd 1950

Utrecht Academiegebouw 1951

Vleuten Bottenstetnweg 1949
De Meern Prins Wiilem Alexander Plantsoen

Veenendaal Stationsplein 1951

Vianen Buitenlandpoort 1950

W./DuurstedeSingel 1958

W./DuurstedeSteenstraat 1994

W./DuurstedeWijkersloot 1947

Kamerik Burg. Breenplantsoen 1955

Woerden Meeuwenlaan 1954

Woerden Stationsgebouw 1969
Woudenberg

Woudenberg Voorstraat 1947

Bronnen

- www.oorlogsmonumenten.nl; uitdraai 18 oktober 2004,

- Wim Rameker, Sta een ogenblik stil..., Kampen 1980

-ocr page 52-



		JAARVERSLAG 2004

ALGEMEEN Het bestuur is zeer verheugd dat de nieuwe huisvesting is gerealiseerd. Op 8 mei heeft de heer WJ.M. den Heijer, wethouder van Ruimtelijke ordening, Kunst en Cuituur van de gemeente Zeist het pand aan de Middellaan 6 officieel geopend . Hoewel het een nieuw pand betreft is de plaats historisch. De naam Middellaan herinnert immers aan de aanleg van de bossen voor het Slot. Bijzonder is we! dat het foto- en knipselarchief en de boekencollectie ein- delijk goed kunnen worden beheerd en gearchiveerd. Er is tevens een begin gemaakt met de digitalisering van de
	bestanden. Dit om het vinden van de stukken voor de bezoe- kers te kunnen vergemak- keiijken. Belangrijk voor het conserveren is de klimaat- beheersing, die in een van de depots is gerealiseerd.. Konden voorheen bezoekers alleen op dinsdag morgen en de eerste zaterdag van de maand terecht in de kamer in het Slot, nu zijn ze op dinsdag - en op elke zaterdagmorgen welkom. Het bestuur weet zich gedragen door vele vrij- willigers die het mogelijke maken de historie van Zeist levend te houden. Vooral in de tijd van de verhuizing is hun betrokkenheid gebleken. In 2004 is er ook een begin gemaakt met het nadenken		over de betrokkenheid van jongeren bij de geschiedenis van Zeist. Hiervoor is een notitie opgesteld met de titel: Zeister Historisch Genoot- schap en school. BESTUUR Na het vertrek van Van Gruns- ven in 2003 wordt mevrouw F. de Vrijer tot voorzitter benoemd. Zij blijft ook secre- taris tot de komst van de heer H.A. Moolenaar per 1 Septem- ber. Tevens wordt mevrouw K. Veenland - Heineman aan- gesteld tot conservator en R.H.M. van Ingen tot systeem- beheerder. De heer P.Tol heeft na jaren- lange betrokkenheid geen
				herbenoeming aanvaard. Het bestuur is hem zeer erkente- lijk voor ztjn trouwe en nauw- gezette inbreng. De commissie Archief en Beheer krijgt twee nieuwe leden: mw. M.Veltman en mw. E.Janssens. DONATEURS Het aantal donateurs schom- melt rond de 750. Er hebben zich in 2004 44 nieuwe dona- teurs gemeld. Toch is door het vergrijzende bestand het aantal donateurs wat vermin- derd. De afmeldingen zijn voorna- melijk te wijten aan overlijden of vertrek uit Zeist.

-ocr page 53-



FINANCIEN Door de verhuizing is het jaar 2004 een bijzonder jaar geweest. Er zijn extra kosten gemaakt. Toch is er een posi- tief resultaat. Dit zal onder- gebracht worden bij de post reserveringen, nodig voor toe- komstige extra uitgaven, zoals het jubileumjaar 2006. Met het oog op de verhuizing zijn subsidieverzoeken ingediend bij en gehonoreerd door het Rabobankprojectfonds (t.b.v. de automatisering) en het Prins Bernhardfonds (t.b.v. de klimatologische archivering). De verrekening over de begro- ting van 2004 geeft een bedrag van �26.956,- PUBLIC RELATIONS FONDSENWERVING De verhuizing van onze loca-
	tie in de Van de Poll-kamer in Slot Zeist naar de Middel- laan is uiteraard goed publi- citair begeleid. Enerzijds om medewerkers en donateurs op de hoogte stellen, ken- baar te maken dat het gaat om plannen die veel om het lijf hebben, dat het gaat om een grootse krachtinspanning van een relatief klein groepje mensen, anderzijds moet ook de "buitenwacht" gei'nfor- meerd worden. Ook de tijde- lijke sluiting moet uiteraard bekend worden gemaakt. Al met a I kan worden gecon- cludeerd dat de Zeister pers enthousiast heeft meege- werkt om onze doelstellingen te halen. Ook na de opening is er uiter- aard hard gewerkt om het adres van de nieuwe locatie "onder de mensen" te bren- gen. Daarnaast hebben de
		fifmproductie rondom de oude stationslocatie en de zoek- tocht naar romans waarin Zeist wordt genoemd veel publiciteit opgeleverd. Voorts is met veel succes een eigen website (www.zeist-his- torie.nl) gelanceerd. ARCHIEF EN COLLECTIES Het jaar 2004 heeft in het teken gestaan van de ver- huizing van het Slot naar de Middellaan en het digitali- seren van de gegevens van de verschillende collecties. De voorbereidingen voor de verhuizing zijn reeds gestart voordat de heer J.P Molenaar voorzitter van de commissie is geworden. In het eerste kwartaal van 2004 is de Van de Poll- kamer in het Slot gesloten
			voor bezoekers omdat toen boeken schoongemaakt zijn en alle collecties ingepakt. Een aantal leden van andere commissies hebben hierbij de helpende hand geboden. Op 3 maart 2004 vindt de verhuizing plaats. Daarna moeten alle collecties weer op hun nieuwe plaats worden opgeborgen. Op 24 april gaan deuren van het nieuwe pand voor het eerst open voor de vele vrijwilligers. Hun inzet is van onschatbare waarde. Gelijktijdig met het inpakken en het weer opnieuw inrichten is de digitalisering versneld aangepakt. Hierdoor is het mogelijk om reeds bij de ope- ning van het pand de biblio- theek en de prentbriefkaarten verzameling met een nieuw zoeksysteem te benaderen. Vanaf 27 april zijn de bezoe- kers weer van harte welkom.

-ocr page 54-



	TENTOONSTEL- UNGSCOMMISSIE De verhuizing De tentoonstellingscom- missie heeft een actieve rol gespeeld bij de verhuizing. Het verpakken en uitpak- ken van de coliectie is o.a. haar zorg. De fotocoflectie is volgens de aanbevelingen, verwoord in het collectieplan 2003, opgeborgen in zuurvrije dozen. De tweede fase (foto's in meiinexhoezen) moet nog uitgevoerd worden. De ten- toonsteiHngscommissie heeft toegezegd betrokken te willen blijven bij de zorg voor de col- iectie. De voorzitter van de commissie is tevens tot con- servator benoemd. Dit om een goed overzicht van de col- iectie en zorgvuldige bewaring te waarborgen.
Tot eind december zijn er ca 100 bezoekers geweest. Tweederde van hen bezoekt de coliectie op dinsdag en een derde op zaterdag. De commissieleden zijn naast het helpen van bezoekers druk geweest met het bijhouden van het persberichten archief (ca. 1800 per jaar), de biblio- theek, het digitaliseren van de foto - en kaartenverzameling en het rubriceren van de vele geschonken objecten, waar- aan door gebrek aan rnens- kracht weinig was gedaan. Ook in 2004 is er van diverse personen en instellingen materiaal voor het archief ont- vangen. Daarvoor is de com- missie zeer dankbaar.
		Oude Begraafplaats Andy Smith heeft in 2004 zijn lidmaatschap van de Werk- groep Oude Begraafplaats gecontinueerd. Als bestuurs- lid vertegenwoordigt hij sarnen met Flora de Vrijer het ZHG in de in 2002 opgerichte stichting Oude Algemene Begraafplaats. De tentoon- stellingscommissie heeft een conceptplan (mei 2004) opge- steld voor een vaste expositie in het poortgebouw. Op basis van dit plan is verder gewerkt aan dit project, dat waar- schijnlijk in 2005 in uitvoering gaat. Erf goed Heuvelrug Bereikbaar Karen Veenland heeft op uit- nodiging van het Erfgoedhuis Utrecht de stichti ng verte- genwoordigd in het project Erfgoed Heuvelrug Bereik-
			baar. Als thema is gekozen 19-toen. Het is begin 2005 nog niet duidelijk of en welke invulling Zeist (gemeente, openbare bibliotheek, ZHG) aan dit thema zal geven. *Publiekshal* De luchtfoto's van de ten- toonstelling EEN OVERZICHT (in 2003) zijn bijna het hele jaar 2004 te bezichtigen in de Publiekshal van de gemeente Zeist aan Slotlaan 6. Het panorama 'St. Joseph' heeft daar de eerste maanden ook geha ngen. De f ototentoon- stelling is door het publiek en door de medewerkers van de gemeente Zeist goed ont- vangen. Afgesproken is om in 2005 weer te exposeren. Zeist Zilver Werken/ Zllvercomite Het uitgebreide onderzoek

-ocr page 55-



in de collectie naar objec- ted foto's en archiefstukken m.b.t. de zilverindustrie heeft geresulteerd in een beschei- den bruikleen op de tentoon- stelling Zeist Zilver Werken, die van 12 december 2004 tot en met 13 maart 2005 in Slot Zeist te zien is. Karen Veenland heeft het Zeister Historisch Genoot- schap vertegenwoordigd in het Zilvercomite, waarin de initiatiefnemers van de ten- toonstelling, de heren J. en H. Steenbeek, en de heer W. Buis (namens het Gilde), de heer A. Campman (antiquair), de heer R.PM. Rhoen (gemeente- archivaris), de heer M.A. van Rhijn en de heer P Ebbenhout (R.K. woningbouwvereniging) zitting hebben. Het Zilver- comite heeft als klankbord gefungeerd voor de organisa- toren van de tentoonstelling:
	mevrouw A. Brander, de heren D. Bouma en M. Ruis van Slot Zeist en gastconservatrice mevrouw A. Krekel. Tevens heeft het Zilvercomite het initiatief genomen tot de oprichting van een stichting met als doel het vestigen van een zilverkamer (museum) in Zeist. Voor het ZHG is het in 2004 te vroeg om zich sta- tutair te binden aan dit initi- atief. *Openbare Bibliotheek* In december 2004 heeft de tentoonstellingscommissie twee vitrines ingericht in de Openbare Bibliotheek met brochures, foto's en een pla- quette, die betrekking hebben op de Zeister Zilverindustrie. *Wand Middellaan* De tentoonstellingscommis- sie buigt zich samen met Flora	de Vrijer over een presentatie van de collectie op de oost- wand in de Middellaan 6. *Collectie Utrecht* Sinds het najaar 2004 zijn enkele prenten en tekeningen uit de collectie van het ZHG opgenomen in het Provinciaal Digitale Museum: www.col- lectieutrecht.nl. De tentoon- stellingscommissie heeft de selectie van het beeldmateri- aal en de beschrijvingen bege- leid. Samenwerking met de Toets en de Essentie De financiele afhandeling van de tentoonstelling EEN OVER- ZICHT (najaar 2003) vond plaats in 2004. De samen- werking met de Toets en de Essentie heeft in 2004 geen vervolg gekregen, omdat de tentoonstellingscommissie zich	in het begin van het jaar niet wilde binden. Vanwege de ver- huizing heeft het vinden van een gezamenlijk thema en voldoende financien boven- dien meer voorbereidingstijd nodig. LEZINGEN De heer WJ.M. den Heijer, wethouder van Zetst, heeft op 29 September 2004 een lezing gehouden over "De Liefde". Deze lezing is gehou- den in de Thomaskerk aan de Oranje Nassaulaan. Naaraan- leiding van de publicatie van de gemeente Zeist "Kunst in de openbare ruimte in Zeist", heeft de heer Den Heijer de aanwezigen meegenomen op een virtuele wandeling langs beelden, parken en monu- menten. De heer G. Schutte, voormalig lid van de Tweede

-ocr page 56-

AUDIOVISUELE
COMMISSIES

Kamer, heeft op 3 november
2004 een lezing gehouden
met a!s titel "Van redding
door bezuiniging tot leefbaar
Zeist". De subtitel is: ander-
halve eeuw politieke partijvor-
ming in Nederland en Zeist.
Deze lezing is gehouden in
de kantine van het Openbaar
Zeister Lyceum op het land-
goed Schoonoord van de Blik-
kenburgerlaan.

EXCURSIE

In samenwerking met het
Utrechts Landschap is er op
19 mei een excursie georgani-
seerd naar de Blauwe Kamer
in Wageningen. Het prachtige
natuur gebied is bezocht.
Vooraf heeft de heer Lugt-
meier een lezing gehouden.
Aansluitend is er een boot-
tocht op de Neder Rijn met de
schuit: De Blauwe Bever.

bosch en die op de Steynlaan,
op koninginnedag bij het Slot
Zeist en op de histohsche dag
waarop 200 jaar Austerlitz is
gevierd.

In het oog springt de aanwe-
zigheid bij het tienjarig jubi-
leum van het nieuwe Figi op
12 december.

Dat deze activiteit door de
bezoekers op prijs wordt
gesteld blijkt wel uit de goede
reacties en de werving van
nieuwe donateurs.

Huizen, winkels en bedrijfs-

panden die op de nominatie

staan gesloopt te worden, zijn

gefotografeerd.

De gegevens worden opgesla-

gen in de data base en gear-

chiveerd.

Ook in 2004 is er verder
gewerkt aan de film over het
stationsgebied in het centrum

van Zeist. Tevens zijn er door
deeigenfotografen reportages
gemaakt, zoals bij de officiele
opening van het nieuwe pand
aan de Middellaan. Ook is er
een rapportage gemaakt van
de Oude Algemene Begraaf-
piaats aan de Bergweg.

SEIJST

Ook in 2004 zijn er vier num-
mers van het blad verschenen.
leder nummer kent een eigen
accent. Het eerste nummer
heeft artikelen over het land-
schap rondom Slot Zeist. Het
tweede nummer gaat in op de
Keizerlijke, koninklijke en vor-
stelijke bezoeken aan Zeist.
Het is een lange periode van
10 juli 1672 tot 17 december
2003. Het derde nummer is
een speciaalnummerter gele-
genheid van Open Monumen-
tendag 2004. Thema: Merck

Het Zeister Historisch Genoot-
schap heeft inmiddels een
goede traditie ontwikkeld
door in het voor - en najaar
een film - en dia voorstelling
te houden in het Figi thea-
ter. Ook op koninginnedag is
er in de ochtend een film uit
de geschiedenis van Zeist te
zien. Het motto voor dit jaar
is: 'Een feest van herkenning
". Deze voorstelling wordt
gepresenteerd in samenwer-
king met het Oranje comite.
De voorstellingen worden tra-
ditioneel goed bezocht.

Het ZHG is, waar mogelijk,
aanwezig met een kraam met
boeken, videobanden en pro-
motiemateriaal. Dit jaar is dit
het geval op de braderieen
van het winkelcentrum Kerke-

-ocr page 57-

toch hoe sterck. Het behan-
delt Austerlitz - het kamp en
het dorp. Dit nummer bevat
tevens twee wandelrouters.
Bijzonder is dat er naar een
dergelijk nummer grote vraag
is. Het vierde nummer gaat
in op 80 jaar ADO, speelgoed
met een doel

TEN SLOTTE

Het bestuur kan haar werk
ntet doen zonder de vele
vrijwilligers. Vooral door de
verhuizing, de nieuwe inheri-
ting en de digitalisering is er
veel extra werk verzet. Ook
het bijhouden van het knip-
selarchief, het fotograferen
van Zeist en de aanwezigheid
bij bijzondere evenementen
vraagt de nodige inzet. Daar
wil het bestuur haar bijzon-
dere dank uitspreken naar
alle betrokkenen.

De dank gaat ook uit naar
de donateurs, de gemeente
Zeist, voor de jaarlijkse sub-
sidie, de directies van Figi en
het Openbaar Zeister Lyceum,
de plaatselijke media. Bijzon-
der dank is verschuldigd aan
het Rabobankprojectfonds en
het Prins Bernhard fonds, die
het mede mogelijk hebben
gemaakt dat de collectie
zo'n goed onderkomen heeft
gekregen.

Alle genoemde betrokkenen
maken het mogelijk dat het
bestuur de doelstelfing "het
bevorderen en verbreiden van
de kennis omtrent de geschie-
denis van Zeist en wat daar-
mee verband houdt, alsmede
het aankweken van belang-
stelling daarvoor in ruime
kring" handen en voeten kan
geven.

Namens het bestuur,
Arie Moolenaar, secretaris

SAMENSTELLING BESTUUR

PER 31 DECEMBER 2004

Voorzitter:

Secretaris:

Penningmeester:

Mevr. Fl. de Vrijer
H.A. Moolenaar
J.H. Heimel

De commissievoorzitters:

Audiovisuele collecties: A.J. de Groot

Archief en Collecties: J.P Molenaar

Lezingen en Excursies: A. Steensma

Public relations, sponsoring: R.E. vanGemeren

Redactie Bulletin Seijst: J.L. Verbeek

Tentoonstellingen en

conservator: Mevr. K. Veenland-Heineman

-ocr page 58-

UIT DE COLLECTIE GELICHT 111 - N. BOUCHER

Uit de collectie gelicht (1)

Schilderij landhuis Pavia

In deze nieuwe rubriek worden
twee bijzondere object uit de
rijke, veelzijdige collectie van
het Zeister Historisch Genoot*
schap besproken.
Nelleriek Boucher, lid van
de tentoonstellingscommis'
sie, schrijft over het grootste
schilderij in ons depot en Fred
Steensma over de voorzitters-
hamer van de Oranjevereniging
Zeist.

NELLERIEK BOUCHER

Onlangs kreeg onze stichting weer de
heschikking over ten schilderij, dat ooit
in bruikleen is gegeven aan de vorige eige-
naars van her huis Pavia. Nu her schilderij
weer 'thuis' is, is een korte toelichting op
zijn plaats.

Het schilderij toont de buitenplaats

Landhuis Pavia, olieverf op doek, r.o. gesigneerd J.Schwartze en gedateerd 1869. Niet zicht-
baar op de foto is de fraaie, vergulde schilderijlijst.

-ocr page 59-



			UIT DE COLLECTIE GELICHT (1) - N. BOUCHER

Pavia - de enige buitenplaats aan de Laan van Beek en Royen - gebouvvd "in de achtertuin" van het huis Hoog Beek en Royen aan de Driebergseweg. Pavia werd rond i860 gebouwd voor het echtpaar Pauw van Wield re cht-Voombergh. Aletta Cornelia Anna (1828-1913) was de middelste dochter van Albert Voom- bergh en Agnes van Loon, die kort na 1825 de buitenplaats Hoog Beek en Royen hadden gesticht. Vanaf 1830 bracht de familie Voombergh met hun drie doch- ters de zomers in Zeist door. Toen Anna 23 jaar was, in 1851, stierf baar vader. In 1855 trouwde ze met Mr. Mattieu Christiaan Hendrik ridder Pauw van Wieldrecht (1816-1895). In i860 of 1861 vond de afsplitsing plaats van het terrein van Hoog Beek en Royen ten behoeve van de aanleg van een nieuwe buitenplaats. Het jonge paar woonde op Sparrenheuvel naast Hoog Beek en Royen tot Pavia rond 1863 was voltooid. Rond het huis werd een fraai park in Engelse landschapsstijl aangelegd door J. Copijn. Op ons schitderij is de toestand zes jaar	na de aanleg weergegeven. In 1868 lieten Anna en haar man zich portretteren door J. G. Schwartze. Het is bijzonder dat zij hem daarna 00k de opdracht gaven voor een portret van hun nieuwe, prachtige buitenplaats. Johann Georg Schwartze (1814-1874) was in Amsterdam geboren. Als kind woonde hij in de VS., in Philadelphia. Zijn opleidingstijd bracht hij dan 00k door in Boston, daarna in Dusseldorf, waarna hij zich in 1846 in Amsterdam vestigde. Zijn vaatdigheid in het portretschilderen gaf hem in zijn tijd een redelijke bekendheid: in vele Nederlandse musea kan men werk van zijn hand aantreffen. Ook toen al was hij geen onbekende van de familie, want ter gelegenheid van het 25-jarig huwelijk van het echtpaar Voombergh-Van Loon portretteerde hij de drie dochters Anna, Constance en Henriette in 1846 ten voeten uit. Johann Georg was de vader en de leraar van de nu veel bekendere Therese van Duyl- Schwartze.
		johann G. Schwartze schilderde Pavia van de zuidkant, zoals het over de slin- gervijvergezien, stralend afstak tegen het groen van het nieuwe park. Opvallend is de kleur van het gepleisterde pand: een lichte oranjeroze gevel met bruin raam- hout (kozijnen en roeden). Duidelijk is de veranda te onderscheiden (de huidige serre is pas in 1913 toegevoegd). Het dak van de driekantige uitbouw wordt bekroond met een z.g. piron. De huidige, kleinere bekroning met windwijzet ver- vangt het origineel. Op de hoeken ziet men sierschaien staan, die nu verdwenen zijn. Na de dood van haar man bleef Anna tot haar overlijden in.1913 op Pavia wonen. Omdat zij haar deel van de Zeister bossen had opengesteld voor het publiek werd er in 1916 ter harer nagedachtenis een bank geplaatst bij de hertenkamp. De terreinen rond Pavia zijn sinds 1984 eigendom van de stichting Het Utrechts Landschap. Het huis met het park, waarin de duiventil en de brug karakteristieke

-ocr page 60-

UIT DE COLLECTIE GELICHT (1) - N. BOUCHER

elementen vormen, is in iyyo. aangewezen
ills beschermde buitenplaats. Zo kunnen
we hopelijk tot in lengte van jaren genie-
ten van Jit prachtige huis, dat 136 jaar
geleden zo fraai werd afgebeeld door J.G.
Schwartze.

�

Bronnen en literatuur

De auteur heett inzage gehad in her
onderzoek naar de houwgeschiedenis
van Pavia, dat t.b.v. de verbouwing en
restauratie is gedaan door het Bureau voor
Bouvvhistorie en Architectuurgeschiede-
nis te Utrecht in 2004.

- R. Blijdenstein. Zeist, Groei en Bouw; Huis ter
Heide. Lyceumkwartier en Austerlitz, Zeist.
1984.

C.L. van Groningen. De Utrechtse Heuvelrug.
De Stichtse Lustwarande, Buitens in het groen,
Zwolle/Zeist. 1999.

Hoog Beek en Royen. Korte geschiedenis van een
buitenplaats. uitgegeven t.g.v. de Manifestatie
Historisch Interieur 2001 en de Open Monumen-
tendag 2001 door F. van Lanschot Bankiers N.V.
en het Zeister Historisch Genootschap Van de
Pollstichting. 2001.

Litho van Pavia. door P.J. Lutgers in 1869 uitgegeven.

COLLECTIE ZHG

-ocr page 61-



				UIT DE COLLECTIE GELICHT (2) - F. STEENSMA

		Uit de collectie gelicht (2)

	*De Voorzittershamer*

			FRED STEENSMA

Deze tweede keer vragen we uw aan- dacht voor een voorwerp dat bijzonder goed past hij de viering, dit jaar, van het zilveren regeringsjuhileum van Koningin Beatrix t.w. de presidentshamer van de vroegere Oranjevereniging in Zeist. Deze hamer is in 1990 (80 jaar na de oprichting) door haar laatste voorzitter, de heer Jan Dijkstra, voor onbepaalde tijd in bruik- leen afgestaan aan het Zeister Historisch Genootschap- De voorzitters van het hui- dige Oranje Comite Zeist hebben vanaf dit moment de activiteiten ten behoeve van o.m. Koninginnedag voorgezeten zonder hamer! In de bruikleenovereenkomst staat onder andere vermeld dat omstreeks het jaar 1938 aan de Oranjevereniging een voorzittershamer ter hand werd gesteld,

					61

-ocr page 62-



	UlT DE COLLECTIE GELICHT (2) ■ F, STEENSMA

ontworpen door de hccr G.J. Reran, voor- zien van vier ingelegde plaatjes - ieder voorstelfende het wapen van Zeist - met zilveren heslag (de letters O en V) aan twee zijden en een zilveren kroon. Een en ander samengevat door zwart ebbenhout en ivoor (:ie afbeeldingen). In het verslag van 31 oktober 1990 van de Oranjevereniging lezen we: de voor* zittershamer heeft een zodanige waarde dat hij in bruikleen is gegeven aan de v.d. Poll Stichting om deze toe te voegen aan haar curiosa. Tijdens de tentoonstelling "Zeist Zilver Werken" (december '04 - maart 05) in het Slot Zeist werd 00k aandacht besteed aan producten van Gerritsen - Van Kempen uit de 'medaillefabriek', waar sportprijzen, medailles, presidentshamers, troffels, diri- geerstokken, enz. vverden vervaardigd. De voorzittershamer van de Zeist is, in afwij- king van het op ruime schaal gemaakte standaardproduct, een uniek exemplaar re noemen. Uniek om meer dan een reden: in		193S werd prinses Beatrix geboren, maar tevens werd het 40-jarig regeringsjubi- leum van Koningin Wilhelniina gevierd. Ter gelegenheid hiervan heett het bestuur van de Oranjevereniging Zeist, waarvan Anton van Kempen (directeur van Ger- ritsen- Van Kempen) 00k dee! uitmaakte, deze hamer laten ontwerpen door Gustav Beran en aan de toenmalige voorzitter aangeboden. De waardering voor de gebeurtenissen in 1938 vanwege ons Koningshuis was in Zeist bijzonder groot. Ter gelegenheid van de geboorte van prinses Beatrix werd een fonds ingesteld, waarvan de baten bestemd waren voor blijvende versierin- gen in Zeist. Omdat voor het ontwerpen hiervan 00k Gustav Beran werd gevraagd, is een korte vermelding hiervan naar mijn mening op zijn plaats. In vrij korte tijd verrees als ecrste ver- siering in augustus 1938 t.g.v. het rege- ringsjubtleum van H.M. Wilhelmina, de ons alien zo vertrouwde vlaggenmast met kroon op Het Rond. De vlaggenmast is 20 m hoog. Om	de mast zijn spiraalsgewijs 45 vlaggen bevestigd. De vlaggen zijn elk 5 m. lang, eenbanig en beurtelings rood, wit, blauw en oranje. De kroon (00k aangebracht op de voorzittershamer) in de top van de vlaggenmast is hoogstwaarschijnlijk ver- vaardigd door de modelleur/zilversmid van Gerritsen-Van Kempen, de heer M. v.d. Sluis. In augustus 1938 werd de gigantische mast geplaatst in het plantsoentje tussen Hotel Hermitage en het Postkantoor. Reeds van verre een buitengewoon fraaie aanblik. Het bestuur van de Oranjever- eniging Zeist heeft de mast met kroon en toebehoren in mei 1939 aan de gemeente Zeist aangeboden in de overtuiging dat de Zeister bevolking de mast zou beschou- wen als een hulde aan het Koningshuis en als uiting van haar nationale gevoelens. De gemeente Zeist besloot op r juni 1939 deze schenking in dank te aanvaarden. In 2005 '^s deze mast in Zeist voor de 67c keer op hetzelfde plekje opgericht als een uiting van feestelijk meeleven bij de

-ocr page 63-



viering van Koninginnedag, het zilveren regeringsjubileum van Koningin Beatrix en misschien wel de geboorte van het tweede kind van on:e troonopvolger. Een wcx>rd van dank voor de 'bewaarders' van beide unieke voorvverpen is hier zeker op :ijn plaats. Fred Steensma is voorzitter Oranje Comite Zeist, tevens bestuurslid van hetZHG.

		63

	^^■iHn^ana

-ocr page 64-



	MEDEDELINGEN VAN HET BESTUUR

		voland in 1968 bestemd voor indu- strie. De Oostvaardersplassen was het laagste en dus natste deel van Zuidelijk Flevoland. Daarom werd er gewacht met de definitieve invulling. In die periode greep de natuur haar kans. Nu is de Oostvaardersplas- sen het grootste aaneengesloten moerasgebied van Nederiand met, ook internationaal gezien, een zeer waardevolle flora en fauna. Dit natuurgebied ligt tussen Lelystad en Almere, waar zomin mogelijk door de mens wordt ingegrepen. Onder invloed van neerslag en verdamping blijft de waterstand op peil. Ganzen o.m. zorgen er voor dat het moerasgebied (3600 ha) niet dicht- groeit. In het droge deel (2000 ha) verblijven honderden grote grazers (heckrunderen, konikpaarden en edelherten). *Programma* 09.00 Vertrek bus (parkeerplaats Zinzendorflaan) naar Lelystad.	10.00 Ontvangst in Bezoekerscen- trum: koffie/thee + Flevoschelp met aansluitend een inleiding met beeldmateriaal over het natuurge- bied door de boswachter. 11.00 Wandeling in en buiten het Bezoekerscentrum met o.m. voge- lobservaties. 12.00 Gezamenlijke lunch 13.00 Gemotoriseerde "bolderkar- tocht" o.l.v. de boswachter door een deel van dit unieke gebied. 15.00 Vertrek naar Zeist 16.00 Aankomst Zinzendorflaan Het maximaal aantal deelnemers is vastgesteld op 40 personen. Dit heeft te maken met de beperkte accommodatie en het aantal zit- plaatsen in de overdekte bolderkar. De kosten, inclusief vervoeren lunch bedragen � 35,- p.p. te voldoen na bericht van plaatsing. De toewijzing gebeurt in volgorde van aanmelding.
UITNODIGING voor de Voorjaars- excursie voor donateurs van net Zeister Historisch Genootschap op vrijdag 20 mei 2005 naar de Oostvaardersplassen. Kennismaken met dit unieke natuur- gebied is volgens ons een wens van velen, die nu gerealiseerd kan worden. Echter, de ontvangstmoge- lijkheid voor een groep is vastgesteld op maximaal 40 personen. Mocht er meer belangstelling bestaan dan wordt deze dagexcursie herhaald in het vroege najaar. Oostvaardersplassen .... natuurlijk (ont)spannend De Oostvaardersplassen, in eigen- dom en beheer van Staatsbosbe- heer, is toevallig ontstaan door gebeurtenissen uit het recente ver- leden. Dit gebied van 5600 ha was enkeie decennia geleden nog water en bij de inpoldering van Zuidelijk Fle-

-ocr page 65-



		Cfi .1 I MEDEDELINGEN VAN HET BESTUUR » e o *Aattmeldingsstrook* 7

Ondergetekende..................(naam) ........(voorletters) Ad res .................. Postcode .................. Woonplaats .................. Telefoon .................. Wil graag alleen / met een introduce deelnemen aan de excursie op 20 mei Hij / zij 0 kan alleen op 20 mei 0 heeft geen voorkeur voor 20 mei of de najaarsexcursie

	Handtekening

Wilt u deze strook opsturen naar/bezorgen bij Mevr. R. Hofman-Roggeveen, Nelson Mandelalaan 24, 3707 KM Zeist, tel. 030-6920561

			65

-ocr page 66-



		Bezoekadres: Mddellaan 6, Zeist, (030) 691 63 88 P Zeister Historisch Genootschap Van de Poll Stichting Ook u kunt donateur worden van het Zeister Historisch Genootschap. Donateurs ontvangen 4 maal per jaar ons blad Seijst. De minimum bijdrage is �16,50 per jaar. Meld u aan per post of e-mail en vermeld daarbij uw naam en voorletters, adres, postcode en woonplaats. Zeister Historisch Genootschap Van de Poll Stichting Postbus 342 , 3700 AH Zeist e-mail: info@zeist-historie.nl Wacht met betalen tot u een bevestiging en een acceptgiro heeft ontvangen.
				*Donateurs* Aantal per 15 april: 786 DeheerCJ.BIauw...........................UTRECHT De heerG.J.Schutte............................ZEIST Familie H.Schut...............................ZEIST DeheerG.T.N.deLeeuw.........................ZEIST Oe beerToine van Hunnik.........................ZEIST De heer j. van Ekeren...........................ZEIST Mevrouw Olga Janssen..........................ZEIST Mevrouw E.B. Locher-Scholten.....................ZEIST De heer M.H. Baltus............................ZEIST De heer P.H.van Overbeek........................ZEIST Mevrouw A. van Amersfoort-ftoep...................ZEIST De heer Side Vries.........................ENSCHEDE Mevrouw LW.S. v/eggelers........................ZEIST De heer GAM. Aldus...........................ZEIST DeheerA.W. Stramrood.........................ZEIST De heer J.R.F.Th. Groesbeek.......................ZEIST De heer B. Lutje Berenbroek......................ZEIST De heer D.S. Geursen...........................ZEIST De heer J.B. deWinter...........................ZEIST DeheerJ.M.A. Haijer...........................ZEIST DeheerM.W. Keyzer...........................ZEIST DeheerJ. Okhuijsen............................ZEIST WevrouwS. Odijtt..............................ZEIST De heer P. Hendriksma..........................ZEIST

-ocr page 67-

Speciaat themanummer ter gelegenheid van Open Monumentendag 2005


	JITGAVE VAN HET ZEISTER HISTORISCH GEN00TSCHAP
			if
	ir '		jCALVUIS 1

			HH I

Overzicht van deelnemende kerkgebouwen
en gebouwen voor gebofsbijeenkomsten


	Wk **


■MRMI
^	*■v3S**
1 Jj

		�gg -IT*
raBj
1" 1M

Monumenten
van Zeist

2005-111

-ocr page 68-



		*Inhoudsopgave* Ten geleide..................................69 Voorwoord...................................70 Inleiding....................................71 Kerken van Zeist................................40 Programma Open Monumentendag......................96 Mededelingen van het bestuur........................100 In verband met het themanummer Open Monumentdag is de rubriek Vit de collectie gelicht' in dit nummer komen te vervailen.
	Bulletin ter bevordering van de kermis van de geschiedenis van Zeist ISSN 1383-2867 Verschijnt 4x per jaar. Jaargang 35, nummer 3. September 2005. Drukwerk: Gregorius, Zeist REDACTIECOMMISS1E J.L. Verbeek, voorzitter. H.J. Kater, R.P.M. Rhoen, mw. Fl. de Vrijer, redacteuren. F.Th.H. Ruys, vormgever {C.J.A. van Wessel, beeldbewerking).


REDACTIEADRES VOOR KOPIJ Postadres: Postbus 342,3700 AH Zeist E-mail: info@zeist-historie.nl De richtiijnen voor de auteurs zijn via de bovenvermelde adressen verkrijgbaar. POSTADRES Aanmeldingen van nieuwe donateurs en adreswijzigingen kunnen schriftelijk worden gemeld via Postbus 342, 3700 AH Zeist en via het e-mailadres:info@zeist-hisb> rie.nl. Giro 384 03 83 WEBSITE www.zeist-historie.nl DEADLINE Bijdragen en mededelingen voor nummer 1 van 2006: 15december2005.
		Reeds in de vroege Middelceuwen heeft op de plek van de Oude Kerk een houten kerk gestaan, die in de loop van de twaalfde eeuw door een stenen romaanse kerk is vcr- vangen. Over deze en nog veel andcre kerkgebou- wen voor geloofssamenkomsten in Zeist gaat het in deze uitgave.
			Qr-TOCOP VODOLLn Z ■ -^■■vX^C../. DE.R MED. HEW/GEM TE ZEIST. OQt"iTeCT�n 3M.D0i» 0133.�flTBaaum

-ocr page 69-

OPEN MONUMENTENDAG 2005

Het is inmiddels een jaarlijkse traditie geworden om nummer III van Seijst te wijden
aan Open Monumentendag. Het is de uitgelezen mogelijkheid om in kort bestek
van interessante delen van de rijke Zeister historie kennis te nemen.

Eendeel van het vuordit nummer uehruikte matenaai isatkomstig uit on:e archieven
en kan voor u, de lezers, misschien een aanleiding zijn om ook eens persoonlijk kennis te
nemen van ons 'rijk' bezit, daarvoor bent u van harte welkom aan de Middellaan 6.

Maar allereerst kunt u genieten van de combinatie van lezen over en bezoeken van
de kerkgebouwen en gebouwen voor geloofsbijeenkomsten, die op 10 en n September
hun deuren geopend hebben, maar ook van de inhoud daarachter.

namens het bestuur van het Zeister Historisch Genootschap,
Flora de Vrijer, voorzitter

Ciemeente Zcisi

fe^Gilde

Zeist

-ocr page 70-

VOORWOORD I OPEN MONUMENTENDAG 2005

Voorwoord

De officiele opening van Open Monumentendag Zeist
vindt plaats in de Walkartkerk waar ook de resultaten
van de fotowedstrijd voor de jeugd te bewonderen zijn, die
op deze manier betrokken is bij de bijzondere gebouwen
in haar omgeving. Het is alleszins de moeite waard op
10 September te zien hoe zij jongeren 'hun' monument
in beeld gebracht hebben.

Voor het eerst is het in de gemeente Zeist mogelijk
om niet alleen op zaterdag, maar ook op zondag
aan Open Monumentendag deel te nemen. Op 10 en
ii September 2005 staan de deuren van vele kerken
en religieuze gebouwen voor iedereen wagenwijd open.
Een uitermate mooie gelegenheid om kennis te nemen
van de religieuze cultuur in onze gemeente. Niet alleen
in Zeist, maar ook in Den Dolder kunt u juweeltjes van
kerkelijke en religieuze bouwkunst bewonderen.

Ik wens u alien een prettige en leerzame Open Monumen-
tendag 2005 toe waarbij deze uitgave van Zeister Historisch
Genootschap Van de Poll Stichting uw leidraad is.

Dit alles is mogelijk door de inzet van een vaste groep mensen
die vanuit de Commissie Open Monumentendag in staat is elk
jaar vele vrijwilligers met hart voor historie en cultuur te enthou-
siasmeren. Prachtig is het dat door vrijwillige samenwerking van
verschillende organisaties iets dergelijks tot stand komt.

W.J.M. den Heijer,

wethouder Cultuur van de gemeente Zeist

-ocr page 71-



		INLEIDiNG \| OPEN MONUMENTENDAG 2005

	Dit boekwerkje geeft in grote lijnen een beschrijving van elk opengesteld gebouw. Wie meer wil zien, weten en ervaren wordt van harte uitgenodigd door de gemeente Zeist te trekken en zijn eigen 'bedevaart' te maken. U bent vrij in het kiezen van uw route en een andere volgorde aan te houden dan in het boekje. In het programma vindt u de openingstijden van de deelnemende gebouwen. Namens de Commissie Open Monumentendag Zeist wens ik u een boeiende tocht langs de Open Monumenten van dit jaar, drs. Ria Efdee Commissie Open Monumentendag Zeist Mary Bier, Het Gilde Zeist Ria Efdee, historica en publiciste Wilma Jongerius, VVV-Zeist Ronald van Gemeren, gemeente Zeist Fieke Laan, gemeente Zeist Pierre Rhoen, gemeentearchivaris Zeist Cor Verboom, Het Gilde Zeist
*Inleiding* Open Monumentendag 2005 staat in het teken van religie. De gemeente Zeist is gezegend met een brede schakering aan geloofsgemeenschappen die voor een boeiende inhoud van het thema zorgt. Er is voor gekozen zoveel mogelijk kerkgebouwen en gebouwen voor geloofssamenkomsten open te stellen. Daarbij heeft de opvatting dat een dergelijk gebouw, oud of Jong, meestal een monumentaal karakter heeft, een belangrijke rol gespeeld. Vele kerkgenootschappen en geloofsgemeenschappen zijn bereid in het weekend van 10 en n September 2005 hun deuren open te stellen. Zij hebben zelf met hun vele vrijwilligers voor de invulling van de programmes in eigen huis zorggedragen. De commissie Open Monumentendag Zeist is alien zeer erken- telijk voor de welwillende en cooperatieve opstelllng waardoor het brede publiek in de gelegenheid wordt gesteld niet alleen de buitenkanten van de gebouwen te bewonderen, maar 00k het interieur te bezichtigen.

-ocr page 72-

KERKEN VAN ZEIST | OPEN MONUMENTENDAG 2005

schenkkan is een cadeau uit 1751. In 1820
zijn door Geertruida van Dam nog twee
ovale schalen geschonken.

De torenhaan van de Nieuwe Kerk in 1990
in Voorthulzen. zhg van de poll stichting

1909 is de klankkleur aangepast aan de
smaak van de tijd. Bij de restauratie in
1977 is het orgel weer zoveel mogelijk in
de oude staat teruggebracht.

Vanouds is altijd in de kerk begraven.
De graven in de kerk werden afgedekt met
stenen voorzien van een registrarienum-
mer. Enkele exemplaren zijn bewaard
gebleven. Een bijzondere steen is die van
Lodewijk Adriaan, graaf van Nassau, op 4
maart 1742 in Den Haag overleden.

In de loop der tijden hebben verschii-
lende notabelen voorwerpen aan de
kerk geschonken. Een daarvan is de in
1855 ontvangen statenbijbel met zilve-
ren beslag. Deze bijbel heeft zijn plaats
tip de koperen lessenaar van de kansel.
De onderdelen van het avondmaalsstel
dateren uit verschillende jaren. Twee
wapenbekers zijn in 1694 door graaf
Willem van Nassau-Odijk geschonken.
Twee andere zilveren wapenbekers zijn
in 1835 door jonkheer Jan Elias Huijde-
coper en zijn vrouw gegeven. De zilveren

niet door. In het begin van de twintigste
eeuw besloot de kerkvoogdij een tweede
kerk, de Nieuwe Kerk, aan de Boulevard

te bouwen.

De door Kamperdijk ontworpen kerk
was geheel bepleisterd. Toen in 1920 het
schip werd afgebikt, plantte de gemeente
Zeist kltmop tegen de toren om het ver-
schil in uiterlijk te verdoezelen. Deze is
in de jaren tachtig van de vorige eeuw
verwijderd. In 1936 is de houten balu-
strade rond het dak vervangen door een
ijzeren constructie waarbij de pinakels in
beton werden uitgevoerd. Oorspronkelijk
waren ze van terracotta en zijn in 1869
door ijzeren exemplaren vervangen. Het
schip van de kerk rust op bundelpijlers.
De zijbeuken zijn van galerijen voorzien.
Het kruisribgewelf is van hout en met
stuc bewerkt. Het interieur van de kerk
oogt door haar witte uiterlijk erg licht.
De koperen kronen maken het beeld
voornaam. Boven de kansel staat op de
galerij een prachtig orgel dat in 1843 door
de Utrechtse firma J. Batz is gebouwd. In

De Oude Kerk

van het aantal kerkgangers. Aangezien de
bestaande kerk 00k tamelijk bouwvallig
was geworden besloot de kerkenraad een
nieuw godshuis te bouwen. Na een ont-
werpwedstrijd kreeg architect N.j. Kam-
perdijk uit Utrecht de ontwerpopdracht.
De bouw van de driebeukige kerk begon
in april 1841 met de sloop van de oude
kerk. Alleen de toren, in bezit van de
gemeente Zeist, bleef gehandhaafd. Wei
werd deze van een omgang met kantelen
vtxirzien. Tijdens de houw konden de gelo-
vigen de kerk van de Broedergemeente
gebruiken. Op 3 September 1843 werd de
kerk in gebruik genomen. Latere plannen
om een grotere kerk voor de steeds maar
groeiende gemeente te bouwen gingen

IE DORPSSTRAAT 1. ZEIST

In de naam Oude Kerk ligt al besloten
dat het hier om de oudste kerk van
Zeist gaat. Toch dateert deze naamge-
ving pas uit 1927 toen in Zeist een tweede
Nedertandse Hervormde kerk in gebruik
werd genomen. Reeds in de vroege Mid-
deleeuwen heeft op de plek van de Oude
Kerk een houten kerk gestaan, die in
de loop van de twaalfde eeuw door een
stenen romaanse kerk is vervangen. Deze
is in de veertiende eeuw vernieuwd en
uitgebreid. Pas in de eerste helft van
de negentiende eeuw was er opnieuw
behoefte aan uitbreiding wegens groei

Interieur van de Oude Kerk met galerijen
het Batzorgel in 1965.

ONTMCBP KOBLENZ KEOKGEDOIW
DEB MED hEBW GEM TC ZEIST.

QQCWtTECTEH 3 M WK*> EH 33 m.STOflaLEH.

Links: De Oude Kerk is gebouwd in de stiji
van de Engelse neogotiek. Rechts: Ont-
werp van de Nieuwe Kerk uit 1924. Door
dat het latere wijkgebouw nog ontbreekt
is de structuur van de kerk goed zichtbaar.

ZHG VAN DE POLL STICHTING

-ocr page 73-

KERKEN VAN ZEIST | OPEN MONUMENTENDAG 2005

schenkkan is een cadeau uit 1751. In 1820
zijn door Geertruida van Dam nog twee
ovale schalen geschonken.

De torenhaan van de Nieuwe Kerk in 1990
in Voorthulzen. zhg van de poll stichting

1909 is de klankkleur aangepast aan de
smaak van de tijd. Bij de restauratie in
1977 is het orgel weer zoveel mogelijk in
de oude staat teruggebracht.

niet door. In het begin van de twintigste
eeuw besloot de kerkvoogdij een tweede
kerk, de Nieuwe Kerk, aan de Boulevard

te bouwen.

De Oude Kerk

IE DORPSSTRAAT 1. ZEIST

Interieur van de Oude Kerk met galerijen
het Batzorgel in 1965.

ONTMCBP KOBLENZ KEOKGEDOIW
DEB MED hEBW GEM TC ZEIST.

QQCWtTECTEH 3 M WK*> EH 33 m.STOflaLEH.

ZHG VAN DE POLL STICHTING

-ocr page 74-



		KERKEN VAN ZEIST \| OPEN MONUMENTENDAG 2005

	Broederkerk ZUSTERPLEIN. ZEIST Sinds 1745 is de Broedergemeente in Zeist gevestigd. Eerst werkten de leden vanuit het door de Amsterdamse koopman Cornelis Schellinger gekochte Slot Zeist. Later zijn op de bijbehorende gronden voor het Slot een hroeder- en een zusterhuis evenals particuliere woonhui- zen en een kerk gebouwd. De eerste leden van de Zeister Broedergemeente waren afkomstig uit Herrnhut waar in 1722 op het landgoed van graaf Von Zinzendorf een gemeente was gesttcht. Daarom zijn zij 00k lang met de naam Herrnhutters aangeduid. Daarvandaan trokken in 1732 zendelingen naar Amsterdam van wie een deel in Zeist terechtkwam. De eerste tijd werd de oranjerie van het Slot voor de kerkdiensten gebruikt.
			De eerste steen van de Broederkerk is 9 oktober 1766 gelegd. Op 20 oktober 1768 is de door Moritz von Schweinitz ont- worpen kerk aan het Zusterplein in Zeist ingewijd. Het exterieur lijkt enigszins op een woonhuis, zoals 00k kerken van de Broedergemeente elders in Europa. Links en rechts van de grote middendeur liggen de toegangen voor de Broeder- en Zuster- zijde van de zaal. De dakruiter met luid-
				De Broederkerk aan het Zusterplein omstreeks 1900 onderscheidt zich slechts door de klokkenstoel van de aanliggende woonhuizen. zhg van de poll stichting



Het interieur van de Broederkerk omstreeks 1932 met het orgel en een van de twee bij- zondere kachels. zhg van de poll stichting

-ocr page 75-



			KERKEN VAN ZEIST I OPEN MONUMENTENDAG 2005

					-
		Walkartkerk KERKWEG 19, ZEIST Het kerkje aan de Kerkweg in Zeist dateert uit 1873 en is gebouwd op grond die oorspronkelijk bij de buiten- plaats Veelzigt hoorde. Het is op Eerste Kerstdag 1873 in gebruik genomen. Pas in 1907 kwam het in handen van de Nederlandse Protestanten Bond - nu 'Vrijzinnige Geloofsgemeenschap de n pb' geheten - die het nog steeds bezit. Deze Bond is in 1870 ontstaan uit moderne en vrijzinnige stromingen in de protestantse kerken. De afdeling Zeist-Driebergen is op 25 februari 1907 opgericht. Oorspronkelijk is het kerkje door de Vereniging van Vrije Gerefbrmeerden Het kerkje van de Nederlandse Protestan- ten Bond zoals het er in 1916 uitzag. De voorgevel met zogenaamde speklagen is later door de nieuwe raampartij boven de ingang drastisch gewijzigd. Bovendien is de kerk van een witte plelsterlaag voorzien. ZHG VAN DE POLL STICHTING
klok is pas in 1854 aangebracht. Reden hiervoor was dat in de achttiende eeuw de kerken, geen deei uitmakende van de Nederlandse Hervormde Kerk, niet al te zeer geaccentueerd mochten worden. De leden van de Broedergemeente noemen hun kerk 'gemeentezaal'. Het interieur is hedoeld om een sfeer van een 'huiskamer van de gemeente' te creeren. Preekstoel en altaar ontbreken. De gemeente zit niet in de lengte van de zaal, maar in de breedte. De voorganger neemt plaats achter een met een kleed bedekte tafel. Mannen en vrouwen zitten gescheiden. De mannen, vanuit de predi- kant gezien, bezetten de linkerkant van de kerkzaal, de vrouwen de rechterkant. In het interieur overheerst de kleur van de vreugde: wit. Ook de twee uit midden negentiende eeuw daterende grote kera- mische kachels uit de fabriek van Martin aan de Lageweg zijn wit. Het allereerste orgel was een Friederici- orgel, afkomstig uit Gera in Saksen. Het	stond Dp de gaierij boven de mannenkant van de zaal, dezelfde plaats als van het huidige Batz-orgel dat uit 1883 dateert en door Witte, schoonzoon van Batz, uit Utrecht gebouwd is. Het nieuwe orgel is op verzoek van de toenmalige oudsten- raad zo gebouwd dat het klavier aan de zijkant zit, waardoor de organist gemak- kelijker de directie van het kerkkoor kon uitvoeren. In de jaren zestig van de vorige eeuw is het orgel in belangrijke mate gerestaureerd. Het barokkarakter van het oude orgel is er toen ingebracht. Bij de restauratie van 2005 door de firma Van Vulpen in Utrecht is het orgel weer in de oorspronkelijke staat teruggebracht.




				75

-ocr page 76-

KERKEN VAN ZEIST | OPEN MONUMENTENDAG 2005

KERKEN VAN ZEIST | OPEN MONUMENTENDAG 2005

De Citadel

BERGWEG, 6. ZEIST

Sinds 2004 is de Voile Evangelie
Gemeente eigenaar van het gebouw
de Citadel, tot voor kort bekend onder de
naam Calvijn. Van 1931 tot 2004 had de
Vereniging Calvijn het pand in eigendom.
Het doel van deze vereniging was om
het gebouw aan kerkelijke verenigingen
beschikbaar te stellen die er hun kerke-
lijke activiteiten konden ontplooien. Het
was dus geen centrum voor zalenverhuur.
De overkoepelende kerken, voornamelijk
de hervormde kerk, betaalden de exploi-
tatie. Het gebouw, waar vroeger bioscoop
Diligentia zat, is in de loop der jaren ver-
nieuwd en aangepast. In de grote zaal is
in 1965 een wandschildering aangebracht
door Gerrit Neven (1939). De schildering
stelt de zes scheppingsdagen voor.

Interieur van de Citadel, voorheen ge-
bouw Calvijn, met wandschildering van
het scheppingsverhaal door Gerrit Neven.

PETER SCHRODER, 2005

lage ramen voorzien zijn. Bij de opening
in december 1983 door de Zeister burge-
meester drs. H.J. Eijsink sprak de leiding
van het Leger des Heils over 'de mooiste
legerzaal van het hele land'.

Op de begane grond zijn het kantoor,
opvangkamers en ruimtes voor de muziek
en zang. De legerzaal ligt op de eerste ver-
dieping. De zaal heeft een groot podium
en is in verband met de bij de bijeenkom-
sten ten gehore te brengen muziek zo inge-
richt, dat de akoestiek optimaal is. Aan de
wand hangt een indirect verlicht houten
kruis, gemaakt door de directie en leerlin-
gen van de christelijk technische school.
Naast de legerzaal ligt op de tweede etage
de offkierswoning. Het multi-functionele
karakter van het gebouw aan de Weeshui-
slaan past bij de door het Leger des Heils
in woord en daad uitgedragen evangelie
van Jezus Christus.

te kopen, die als dienstencentrum werd
ingericht. Op de bovenverdieping werd
kleding verstrekt. Op zondagen waren
er bijbelklassen en kleuterklassen voor
de jeugd. Een deel van het centrum was
ingericht als nachtopvang.

In de loop van de jaren zeventig van
de vorige eeuw werd duidelijk dat er een
nieuw gebouw zou moeten komen. De
kerkzaal was regelmatig veel te klein.
Met de gemeente werd overlegd over een
plaats in het centrum van Zeist. Uitein-
delijk verrees aan de Weeshuislaan een
nieuw pand, passend in de gemeenteplan-
nen voor de centrum-nieuwbouw tussen
Antonlaan en Voorheuvel. In maart
1983 plaatste de landelijk commandant
van het Leger des Heils, C.A. Verwaal, de
eerste steen. Het pand, naar ontwerp van
H. Stoelhorst, heeft fors ogende gevels uit
baksteen, die van hoge, smalle en brede,

gebouwd, een groepering die zich van
de toenmaligc, aan de Voorheuvel ker-
kende Christelijk Gereformeerde Kerk
(de Afgescheidenen van de Nederlandse
Hervormde Kerk van 1834), had los
gemaakt. De dominee van deze nieuwe
groep, ds. Schaafsma, noemde het kerkje
'Adullam' {toevluchtsoord waar David
zich voor Saul verstopte). In 1894 ver-
kocht deze gemeente, die inmiddels aan
de Torenlaan een onderkomen had, het
kerkje aan de 'Vereniging voor Lager
Onderwijs op Gereformeerde grondslag'.
Toen in 1906 een nieuwe gereformeerde
school aan de Walkartweg verrees, werd
het voormalig kerkgebouw eigendom van
de Nederlandse Stofhestrijdingsmaat-
schappij die het als bewaarplaats voor
stofzuigers gehruikte. In September 1907
verwierf de npb het pand ora het weer
als kerk te gebruiken. Daarvoor is het in
1908 eerst verbouwd.

In 1911 liet de npb een orgel plaat-
sen. Het was niet nieuw, maar overge-
nomen uit de Oud-Katholieke Kerk aan

Leger des Heils

WEESHUiSLAAN 30-32, ZEIST

Reeds op 29 januari 1891 werd in
Zeist een afdeling (korps) van het
Leger des Heils opgericht. Daarvoor, sinds
4 oktober 1890, waren er al samenkom-
sten ten huize van B. Kuus aan de Dijn-
selweg. De eerste heilsoldaten kwamen
bijeen in een oude kippenboerderij die
op de plek stond waar nu de Nieuwe Kerk
aan de Boulevard staat. Later vonden ze
een onderkomen aan de Voorheuvel dat
al snel te klein was. Vervolgens huurde
het Leger des Heils een pand aan de
Emmastraat 6, toen nog Achterheuvel
geheten. Het was het pand waar voor-
heen de societeit Unitas was gevestigd.
In 1910 ging men tot aankoop over. Na
enige decennia werd ook dit pand te
klein. Een oplossing werd gevonden door
in 1969 van schildersbedrijf Mens N.V.
een voormalige werkplaats op de hoek
van de Emmastraat en de Weeshuislaan

Het gebouw van het Leger des Heils aan de
Weeshuislaan. peter Schroder. 2005

de Juffrouw Idastraat in Den Haag. Dit
orgel werd door Rudolf Garrels in 1724
gebouwd. Helaas is niet het hele orgel naar
Zeist gekomen. Het is in 1911 in drieen
gedeeld. Een deel bleef in Den Haag, het
hoofdwerk ging naar de Kleine Kerk in
Vollenhove. Het zogenaamde 'boven-
werk' kwam naar Zeist. De plaatsing van
het orgel was in handen van de firma J.C.
Sanders en zoon uit Utrecht die slechts
enkele wijzigingen aanbrachten. In i960
is het orgel onder supervisie van dr. M.A.
Vente, directeur van het Instituut voor
Muziekwetenschappen van de Rijksuni-
versiteit Utrecht, gereviseerd.

In de loop der tijd heeft de npb het
gebouw aangepast. Ook zijn enkele naast-
gelegen panden aangekocht waarin het
Walkartcentium is gevestigd dat in 1995
geheel gemoderniseerd is.

-ocr page 77-

KERKEN VAN ZEIST | OPEN MONUMENTENDAG 2005

KERKEN VAN ZEIST | OPEN MONUMENTENDAG 2005

De Citadel

BERGWEG, 6. ZEIST

Interieur van de Citadel, voorheen ge-
bouw Calvijn, met wandschildering van
het scheppingsverhaal door Gerrit Neven.

PETER SCHRODER, 2005

lage ramen voorzien zijn. Bij de opening
in december 1983 door de Zeister burge-
meester drs. H.J. Eijsink sprak de leiding
van het Leger des Heils over 'de mooiste
legerzaal van het hele land'.

In 1911 liet de npb een orgel plaat-
sen. Het was niet nieuw, maar overge-
nomen uit de Oud-Katholieke Kerk aan

Leger des Heils

WEESHUiSLAAN 30-32, ZEIST

Het gebouw van het Leger des Heils aan de
Weeshuislaan. peter Schroder. 2005

In de loop der tijd heeft de npb het
gebouw aangepast. Ook zijn enkele naast-
gelegen panden aangekocht waarin het
Walkartcentium is gevestigd dat in 1995
geheel gemoderniseerd is.

-ocr page 78-

KERKEN VAN ZEIST I OPEN MONUMENTENDAG 2005

De Ark

VAN REENENWEG 9. ZEIST

Sinds 1978 heeft de Gereformeerde
Kerk Vrijgemaakt in Zeist de beschik-
king over een eigen kerkgebouw aan de
Van Reenenweg. Oorspronkelijk was het
van de gereformeerde kerk in Zeist. Toen
er in 1920 plannen waren aan de Berg-
weg een gereformeerde kerk te bouwen, is,
tijdens het bijeenbrengen van de nodige
frnancien, gebruik gemaakt van een
houten gebouw dat in 1920 in onderdelen
vanuit Duitsland naar Zeist kwam. Als
in 1931 de Noorderkerk (later omgedoopt
tot Bergwegkerk en nu Noorderlichtkerk
geheten) klaar is, blijft het houten gebouw
dienst doen als vergadercentrum. Tijdens
de mobilisatie in 1939 en 1940 was het
militair tehuis en tijdens de oorlog een
noodziekenhuis.

Het kerkgebouw De Ark- van de Gerefor-
meerde Kerk Vrijgemaakt - heeft de basis van
de houten noodbouw die vanaf 1921 enige
jaren diende als onderkomen voor de ge-
meente van de Noorderkerk. Ook bij de aan-
passingen uit 1996 is dit deel gehandhaafd.

FLORA DE VRUER

firma Reil in Heerde gebouwd en heeft
tien stemmen, verdeeld over twee kla-
vieren. Toch was de kerkelijke gemeente
nog niet echt tevreden. In 1993 begon zij
plannen te maken voor een ingrijpende
vernieuwing die in fasen met inzet van
eigen gemeenteleden is uitgevoerd. De
bouwacttviteiten begonnen in 1996 en
op vrijdag 7 februari 1997 werd de ver-
nieuwde kerk geopend. Aan de voorzijde
is het gebouw uitgebretd met een royale
hal. Aan de zijkanten zijn drie verga-
derzalen, een keuken en sanitaire voor-
zieningen gecreeerd. De kerkzaal is op
aanraden van architect A.J. Braakman
teruggebracht naar het originele concept
uit 1948.

Door ontmanteling van de spanten in
het middenschip vormt dit een geheel
met de zijbeuken. In de kerkzaal zijn de
banken vervangen door stoelen en de
vloer is van licht parket voorzien. Rond
het middenschip zijn de langs de boven-
zijde reeds aanwezige zijpanelen door de
gemeenteleden zelf van een beschildering
in blauwe ttnten voorzien, gebaseerd op

Rehobothkerk

Joubertlaan 5, Zeist

De Rehobothkerk staat op de plants
waar vroeger de christelijke Huis-
houd- en Industrieschool lag, op de hoek
van de Bergweg en de Joubertlaan. Nog
eerder was hier het Rusthuis van de her-
vormde kerk gevestigd. De voorganger van
de Rehobothkerk staat aan de Torenlaan.
De Vereniging van Vrije Gereformeerden
kerkte, nadat zij eerst in 1873 een kerk
aan de Kerkweg (nu Walkartkerk) had
gebouwd, sinds 1884 in een gehuurd
pand aan de Torenlaan. Nadat zij in 1907
met de Ledeboeriaanse Gemeente en de
Gereformeerde Gemeenten onder het
Kruis verder was gegaan onder de naam
Gereformeerde Gemeente, werd daar
een eigen kerk gebouwd. Deze kerk (nu
gebruikt door het Zeister Mannenkoor)
had volgens de gemeenteplannen van
1970 ooit moeten wijken voor parkeer-
ruimte, evenals de school en het speelter-
rein op de hoek van de Torenlaan en de
Jagerlaan.

Na de bevrijding kreeg de gereformeerde
kerk Zeist, naast de reeds bestaande Oos-
terkerk en Noorderkerk, behoefte aan een
derde kerk. Aan de Van Reenenweg werd
grond aangekocht en het houten gebouw
is in 1948 daarheen overgebracht. Het
kreeg eerst de naam Westerkerk en later
Zuiderkerk. Bij de Bergweg verrees een
nieuw jeugdcentrum. In 1965 is in ver-
band met groei van de gemeente door
architect Sj. Wouda uit Utrecht het
kerkinterieur vergroot door de aanbouw
van zijbeuken. Er kwam nieuw, robuust,
donker meubilair. Orgelbouwer E. Leef-
lang uit Apeldoorn bouwde het orgel.

In 1978 is de kerk aan de Van Reenen-
weg door de Gereformeerde Kerk Vrijge-
maakt gekocht die daarvoot een kerkte in
een ruimte aan de Jacob van Lenneplaan
iA, waar nu Van der Velde Natuursteen
is gevestigd. De kerk aan de Van Reenen-
weg is in 1985 verbouwd. De entree werd
verbeterd en het podium achterin de kerk
werd deels opgeofferd voor een nieuwe
kerkenraadskamer. Het orgel is door de

De Rehobothkerk, naast de watertoren
gelegen, valt op door zijn zeven, 19 meter
hoge, torens van baksteen. Het grondplan
is opgebouwd uit seven halve cirkels met
de bedoeling een kerk zonder pilaren te
maken en met vrij zicht op de predikant.
Dat is de architecten ir. T. van Hooger-
vest en ir. P. Warsink gelukt. De licht-
inval in de kerk komt van boven uit de
torens. Deze omvatten het dak dat zich
op 16 meter hoogte bevindt. Tussen de
top van elke toren en het dak is een groot
raam aangebracht. In zes van de absides
zijn op twee etages stoelen geplaatst. De
zevende omvat de kansel, het doopvont
en de avondmaaltafel. In vier abses gaat
een gebogen trap langs de buitenmuur
omhoog naar de eerste verdieping. Op het
balkon van een van de absides is het orgel
geplaatst, gebouwd door de firma Pels en
Van Leeuwen uit Alkmaar. Het heeft 24
stemmen en twee klavieren. De bouw van
de Rehobothkerk is in het voorjaar van
1971 begonnen met het plaatsen van een
herdenkingssteen naast de ingang. Op 1

Een verzameling torens: De Rehobothkerk
en de watertoren. peter schroder, 2005

juni 1972 is de kerk in gebruik genomen
door ds. G.J. van Noort. In de bijgebou-
wen liggen de kerkenraadskamer en een
aantal vergaderlokalen.

-ocr page 79-

KERKEN VAN ZEIST I OPEN MONUMENTENDAG 2005

De Ark

VAN REENENWEG 9. ZEIST

FLORA DE VRUER

Rehobothkerk

Joubertlaan 5, Zeist

Een verzameling torens: De Rehobothkerk
en de watertoren. peter schroder, 2005

juni 1972 is de kerk in gebruik genomen
door ds. G.J. van Noort. In de bijgebou-
wen liggen de kerkenraadskamer en een
aantal vergaderlokalen.

-ocr page 80-

last van de brandweer zijn sommige uit-
gangen verbreed. Ook later zijn er nog
aanpassingen geweest. Zo is in 1987
het liturgisch centrum gemoderniseerd
en heeft een multifunctioneel karakter
gekregen. De pastorie van de kerk is al
vele jaren geleden verkocht omdat de
predikant er niet wilde wonen.

Het door de firma H.W. Flentrop
gebouwde orgel is direct in 1931 in de
spitsboog boven de kansel geplaatst. Het
is in 1963 gerestaureerd. Toen is vooral
de romantische klank er uitgehaald.
Het orgel is door de firma Flentrop uit
Zaandam in 1982 vergroot. Ter herin-
nering aan de oorlogsslachtoffers die tot
de Noorderkerk behoorden is in 1950
een plaquette met hun namen in de kerk
aangebracht. In de kerk hangt een groot
wandkleed met als titel 'Het kerkelijk
jaar'. Het is door vrouwelijke gemeente-
leden gemaakt in de liturgische kleuren
rood, wit, groen en paars, niet alien om de
kerk te verfraaien maar ook om de akoes-
tiek te verbeteren.

dakconstructie in de kcrkzaal doet met
haar spitsbogen denken aan de gotiek. De
vensters in ramen en deuren van de kerk
zijn van glas-in-lood voorzien.

Ter gelegenheid van de ingebruik-
name van de kerk in 1931 schonk een
gemeentelid de katheder en het doop-
vont, gemaakt van GERO-zilver. Ook de
kanselbijbel werd door twee gemeentele-
den geschonken. Na de vernieuwing van
het kerkgebouw in 1962 is deze vervangen
door een kanselbijbel die namens het ver-
jaringsfonds doopleden werd gegeven. In
1962 heeft het oorspronkelijke interieur
van eikenhout een grondige wijziging
ondergaan en is lichter geschilderd. Op

Noorderlichtkerk

BERGWEG 92 A. ZE!ST

Toen de kerk aan de Slotlaan te klein
werd voor de in 1898 gevormde Gerefor-
meerd Kerk van Zeist (voortgekomen uit
een deel van de Afgescheidenen van 1834
en de Dolerendcn uit 1886 die in Neder-
land o.l.v. Abraham Kuyper stonden)
kocht de kerkelijke gemeente in 1920 een
perceel grond aan de Bergweg. Hier werd
in 1921 een houten noodkerk neergezet
die op 6 augustus van dat jaar in gebruik
kwam (zie voor de geschiedenis van dit
gebouw 00k onder de beschrijving van
De Ark). De kerk kreeg de naam Noor-
derkerk. De kerk aan de Slotlaan heette
Oosterkerk. Deze naamgeving kwam
voort uit het feit dat de Gereformeerde
Kerk van Zeist van mening was dat haar
rechtens de kerk aan de Dorpsstraat (de
Oude Kerk dus) toekwam. Deze lag ten
opzichte van de Slotlaan in het westen.

Het duurde bijna tien jaar voordat er
voldoende financien waren om aan de

Bergweg een stenen kerk te bouwen waar-
voor architect B.W. Plooy uit Amersfoort
het ontwerp maakte. Ds. W. Verhoef legde
op 30 September 1930 de eerste steen. Op
20 mei 1931 werd de kerk in gebruik geno-
men. Het noodgebouw is daarna voor de
jeugd ingericht, die in 1955 de beschik-
king kreeg over een fraaie nieuwbouw.
De kerk, sinds 1955 Bergwegkerk en nu
Noorderlichtkerk geheten, is in de stijl
van de Amsterdamse School uit rode
waalsteen opgetrokken. De topgevel met
de ingangspartij heeft een streng symme-
trisch uiterlijk. Het kerkdak is voorzien
van verglaasde dakpannen, terwijl de
32 meter hoge toren met smalle vensters
en een forse top, een leien dak heeft. De
toren kreeg in 1935 een bronzen luidklok.
Helaas hebben de Duitsers deze in 1943
meegenomen. De gemeenteleden brach-
ten na de oorlog geld bijeen voor een
nieuwe klok, die met kerstmis 1948 voor
het eerst luidde. Bij de bouw was er reke-
ning mee gehouden dat er later eventu-
eel nog een galerij in de kerk zou worden
aangebracht. Die is er nooit gekomen. De

Rafaelkerk

VAN TETSLAAN 4. ZEIST

De Christengemeenschap is door een
groep jongeren rond de antroposoof
Rudolf Steiner kort na de Eerste Wereld-
oorlog in 1922 in het Zwitserse Dornach
gesticht. Zij gaat uit van de zeven sacra-
menten en van de persoonlijke vrijheid in
het denken en het omgaan met religieuze
inhoud. In 1926 kwam de eerste Christen-
gemeenschap in Nederland. Zeist volgde
in 1933. Vanaf 1937 hidden de leden van
de Zeister gemeenschap hun mensenwij-
dingsdiensten in de tuinmanswoning van
Huize Veldheim aan het Jan Luyckenlaa-
ntje 1. Door de groei van het aantal leden
nam de behoefte aan een echte kapel toe.

De Noorderkerk (later Bergwegkerk en nu
Noorderlichtkerk genoemd) aan de Bergweg
met rechts de pastorie, een beeld uit 1933.

ZHG VAN DE POLL STICHTING

de alfa en de omega, naar het hijhelwoord
'Ik ben het begin en het einde'. Met de
opening op 7 februari 1997 heeft de kerk
00k de naam 'De Ark' gekregen.

De Gereformeerde Kerk Vrijgemaakt
is in Nederland ontstaan nadat zij zich
middels de Akte van Vrijmaking op n
augustus 1944 onttrokken had aan het
gezag van de synode van de Gerefor-
meerde Kerken.

De leden van de Christengemeen-
schap hebben zelf de eerste
stenen van de wand achter het
altaar gemetseld. Onder de
eerste steen is een oorkonde in-
gemetsetd die begint met: "Hij is
de levende steen, die rust in de
Vader vond. Wij bouwen op Hem,
opdat Hij leve in Zijn gemeente."

ZHG VAN DE POLL STICHTING

-ocr page 81-

dakconstructie in de kcrkzaal doet met
haar spitsbogen denken aan de gotiek. De
vensters in ramen en deuren van de kerk
zijn van glas-in-lood voorzien.

Noorderlichtkerk

BERGWEG 92 A. ZE!ST

Het duurde bijna tien jaar voordat er
voldoende financien waren om aan de

Rafaelkerk

VAN TETSLAAN 4. ZEIST

De Noorderkerk (later Bergwegkerk en nu
Noorderlichtkerk genoemd) aan de Bergweg
met rechts de pastorie, een beeld uit 1933.

ZHG VAN DE POLL STICHTING

de alfa en de omega, naar het hijhelwoord
'Ik ben het begin en het einde'. Met de
opening op 7 februari 1997 heeft de kerk
00k de naam 'De Ark' gekregen.

De Gereformeerde Kerk Vrijgemaakt
is in Nederland ontstaan nadat zij zich
middels de Akte van Vrijmaking op n
augustus 1944 onttrokken had aan het
gezag van de synode van de Gerefor-
meerde Kerken.

ZHG VAN DE POLL STICHTING

-ocr page 82-

KERKEN VAN ZEIST | OPEN MONUMENTENDAG 2005

KERKEN VAN ZEIST I OPEN MONUMENTENDAG 2005

oorspronkelijke vorm roodkoperen cijfers
gemaakt, die gevernist zijn om ze weer-
bestendig te maken. Ook de torenhaan,
een ontwerp van de leraar tekenen van
het Christelijk Lyceum G.S. Stokmans,
kwam met een stormwind op 14 decem-
ber 1964 naar beneden. Daarbij raakte
hij beschadigd. Dominee H. Roelofsen
liet hem herstellen en plaatste hem in de
tuin van de pastorie aan de Eikenlaan.
Door verhuizingen kwam de haan bij zijn
familie terecht. Uiteindelijk belandde hij
in Voorthuizen. Een speurtocht van de
heer G. de Waerdt bracht de haan in 1995
terug. Na restauratie is hij op het eerste
hordes bij de toren geplaatst.

De kerk is in 1993 uitgebreid met een
wijkcentrum ter vervanging van het
aan de Hervormde Verzorgingshuizen
verkochte wijkgebouw Hebron aan de
Savornin Lohmanlaan. Het nieuwe
wijkcentrum heeft de naam 't Lichtpunt
gekregen. In 1981 isde wijkgemeente van
de Nieuwe Kerk met die van de Oude
Kerk samengevoegd.

Het voor toen moderne ontwerp bracht
destijds in de Welstandscommissie en bij
de Bond van Nederlandse Architecten
nogal wat beroering. In de zijmuren van
de kerk zijn lage ramen aangebracht die
de horizontale lijnen in de richting van
de kansel benadrukken. De hoge ramen
in de drie topgevels accentueren de ver-
ticale lijn. Alles is in de zakefijke stijl van
de Amsterdamse School uttgevoerd. De
vloeren zijn vanaf de topgevels aflopend
gemaakt, zodat ieder vrij zicht heeft op
de kansel. De ontwerpers wilden van het
orgelfront en de kansel een geheel maken,
in harmonie met het in- en uitwendige
van het gebouw. Op 30 juni 1927 is de
kerk in gebruik genomen met het plaatsen
van een gedenksteen in het voorportaal
door Geertruida Maria van Tuyll-barones
van Lynden echtgenote van de toenma-
lige burgemeester van Zeist. Het orgel is
een jaar later gekomen. Uiteraard heeft de
kerk inmiddels aanpassingen ondergaan.
Zo zijn in 1981 de cijfers van de vier uur-
werken vervangen. Ze waren van beton en
lieten los. Twee vrijwilligers hebben in de

daar achter gezet als verticaal symbool
van de, vanaf de kansel gebrachte, predi-
king. Het traptorentje aan de buitenzijde
hebben ze bewust als een doorbreking
van de symmetric van het gebouw gezien.

Nieuwe Kerk

BOULEVARD 2A, ZEIST

De hervormde gemeente van Zeist
is in 1915 in drie wijkgemeenten
verdeeld. Later is dat aantal tot negen
gegroeid. In 1914 waren er 00k drie pre-
dikanten aangesteld, zodat op zondag drie
kerkdiensten konden worden gehouden.
Hoewel in 1863 al een fonds was opge-
richt voor de bouw van een tweede kerk,
is er lang getwijfeld of de kerk aan de
Dorpsstraat niet beter kon worden uit-
gebreid om alle gelovigen een plaats bij
de diensten te geven. Wegens de groei
stelde de kerkenraad in 1914 het gebouw
Irene aan de Slotlaan voor kerkdien-
sten beschikbaar voor tien jaar. In 1924
liep dit gebruik ten einde. Nu werd uit
de gemeente een commissie van dertig
personen samengesteld als bouwcommis-
sie voor een nieuwe kerk in het noorden
van Zeist. Haar belangrijkste taak was het
bijeenbrengen van de benodigde gelden.
Een reeds in 1923 aangekocht terrein aan
de Dalweg werd met de beheerders van

Het liefet zag men die in de nabijheid van
het eigen rusthuis Huize Valkenbosch en
van de aan de Burg. Van Tuylllaan gele-
gen Zeister Vrije School verrijzen.

De Christengemeenschap heeft in 1964
de door architect H.N. Hupkes uit Rot-
terdam ontworpen Rafaelkerk aan de Van
Tetslaan in gehruik genomen. Hoewe! het
gehouw eenvoudig is, valt het hijzondere
lijnenspel op. Conform de opvattingen
uit de antroposofte kent het geen scherpe
hoeken. Het grondpian lijkt bijna een
slakkenhuis. De kerkruimte wordt via
een spiralende gang en trap, hedoeld
als voorbereiding tot bezinning, aan de
hoog gelegen achterzijde betreden. De
grijze cementvloer, versierd met gekleurde
steentjes, loopt af in de richting van het
altaar en het spreekgestoelte. Het altaar
uit beton en hout is plastisch vormgege-
ven. Er achter ligt een zeshoekige ruimte
met een wandversiering. Opmerkelijk
is het kleurgebruik dat samen met het
diffuse licht een mystieke indruk wekt.
Behalve de cultuszaal bevat het gebouw
nog andere ruimtes.

de N.V. Schaerweyder bossen geruild voor
een terrein op de hoek van de Boulevard
(toen nog Schaerweijdeparklaan geheten)
en de Verlengde Slotlaan.

De architecten J.M. Paap en J.J. van
Straalcn stond een bouw voor ogen waar-
bij in de klassick protestantse rechthoc-
kige vorm de kansel een echt middelpunt
zou zijn. Ze wilden een kerk van hun
eigen tijd neerzetten en kwamen tot drie
rechthoeken, waarbij op het snijpunt van
de lengteassen de kansel werd geplaatst.
De veertig meter huge toren hebben zij

-ocr page 83-

KERKEN VAN ZEIST | OPEN MONUMENTENDAG 2005

KERKEN VAN ZEIST I OPEN MONUMENTENDAG 2005

Nieuwe Kerk

BOULEVARD 2A, ZEIST

Het liefet zag men die in de nabijheid van
het eigen rusthuis Huize Valkenbosch en
van de aan de Burg. Van Tuylllaan gele-
gen Zeister Vrije School verrijzen.

de N.V. Schaerweyder bossen geruild voor
een terrein op de hoek van de Boulevard
(toen nog Schaerweijdeparklaan geheten)
en de Verlengde Slotlaan.

-ocr page 84-

KERKEN VAN ZEIST | OPEN MONUMENTENDAG 2005

Lutherkapel

WOUOENBERGSEWEG 38. ZEIST

De Evangelisch-Lutherse gemeente
in Zeist is op i april 1932 ontstaan
als riliaalgemeente van Utrecht. De eerste
jaren vonden de diensten op verschil-
lende locaties plaats, zoals een zaal van
de gereformeerde Oosterkerk, de Doops-
gezinde kerk en een zaal van de Breeder-
gemeente. Zelfs maakte men gehruik van
een zaal van de Nieuwe Muziekschool
aan de Henriette van Lyndenlaan en
van de recreatiezaal van de NBM. Toen
de gemeente op 22 juni 1946 zelfstandig
geworden was, streefde zij naar de bouw
van een eigen kerk waarvoor in 1951 een

bouwfonds werd ingericht.

De gemeente kocht een terrein aan
Nooitgedacht, maar slaagde er door een
ingewikkelde grondruil in een perceel aan
de Woudcnbergseweg bij de Krullelaan
te verwerven. De paardenstal van Huize
Favorita moest voor de in 1964 begonnen
kerkbouw worden gesloopt. Opmerkelijk
in het ontwerp van architect J.A. Wen-
tinck uit Den Dolder (tevens de archi-
tect van de kerk aan de Hertenlaan in
Den Dolder) is het les.senaardak dat bij
de ingang een hoogte van ongeveer vier
meter heeft en bij de kansel een hoogte
van ongeveer acht meter. Boven de ingang
van de kerkzaal ligt een galerij voor het

kerkkoor. De banken in de rechthoekige
zaal worden door een breed middenpad
gescheiden, dat naar het liturgisch cen-
trum met altaar, kansel, kruis en doop-
vont leidt. Het kruis tegen de wand achter
het altaar is door de aannemer A.W. Koot
uit Jutphaas aan de kerk geschonken. De
voor de achterwand gebruikte handge-
vormde baksteen oogt levendig, mede
door het strijklicht dat door de raampartij
van de linker gevel valt. Hetzelfde type
steen is aan de buitenzijdc van de kerk
toegepast. Het kerkgebouw is tip zaterdag
27 november 1965 door de houwers aan
de kerkelijke gemeente overgedragen. De
overdracht ging gepaard met het luiden
van de klok in de veertien meter hoge
klokkenstoel die aan de achterzijde van
de kerk staat. Deze is, evenals het kruis
in de kerkzaal, gemaakt van basraleus-
stammen van veertien meter hoog. Onder
de kerkzaal ligt een souterrain met een
gemeentezaal.

Het kerkgebouw van het ApostolischGenoot-
schap oogt eenvoudig. peter Schroder. 2005

De Lutherkapel met het
kenmerkende lessenaar-
dak en de daarachter
oprijzende klokkenstoel
in 1966, kort na de bouw.

ZHG VAN DE POLL STICHTING

-ocr page 85-



			KERKEN VAN ZEIST \| OPEN MONUMENTENDAG 2005

Apostolisch Genootschap GRAAF LODEWUKLAAN 15, ZEIST Op 27 april 1968 heeft het Aposto- lisch Genootschap te Zeist een plaats van samenkomst - het genoot- schap spreekt liever niet over 'kerk'- aan de Graaf Lodewijklaan in de wijk Kerke- hosch in gebruik genomen. Het in 1951 opgerichte Apostolisch Genootschap is voortgekomen uit de begin negentiende eeuw in Engeland ontstane Apostolische heweging. Het genootschap kent geen dogma's. De leden houwen voort op de grondslag die Jezus van Nazareth met zijn woord en
		Thomaskerk ORANJE NASSAULAAN 35 Toen in 1946 de wijk Hoge Dennen- Kerkebosch als een volwaardig deel van de Hervormde Gemeente Zeist werd beschouwd, was er behoefte aan een kerk in de wijk. Na gebruik van een bakkerij en later van een padvindershuis was de gemeente 00k niet echt tevreden met de betrokken Boskapel aan de Laan van Beek en Royen. De gemeente wenste een eigen kerk midden in de wijk. De toen- malige wijkpredikant en de kerkenraad wilden een kerk die niet afgesloten was van de buitenwereld. Een dergelijke kerk is in 1962 gebouwd. Aan de buitenzijde is de constructie van het staalskelet zichtbaar, dat behalve met bewerkt glas, met rode Groninger bak- steen is ingevuld. Aan de binnenzijde is de constructie achter stuc weggewerkt. Vanwege zijn lage bouwvolume wordt de kerk 00k wel 'bungalowkerk' genoemd. Op het grasveld voor de kerk is van
	levenshouding heeft gelegd en voelen een persoonlijk verbond met de Apostel. Het gebouw, ontvvorpen door archi- tect T.C. Bos uit Maasdam, is eenvoudig en ruim opgezet. Het heeft behalve een zaal voor de geioofssamenkomsten 00k diverse vergaderzalen. In de brede hal valt het daglicht door lichtkoepels naar binnen. Vanuit de hal gaat via brede, met natuursteen beklede, traptreden en glazen deuren naar de ruimte voor de geioofssamenkomsten. De ramen in de zaal zijn van een natuurstenen omlijsting voorzien. Er is veel gebruik gemaakt van palissanderhout. In de zaal staat een groot pijporgel. Vanuit de hal gaat een trap naar het souterrain met verschillende zalen. In 1995 is het hele gebouw grondig gereno- veerd en uitgebreid. De laatste jaren is de gemeenschap bezig beeldende kunst in en om het gebouw aan te brengen. Zo staat buiten voor de entree het beeld 'Commu- nicatie' van de in Bunnik woonachtige Italiaanse kunstenaar Luigi Amati.

-ocr page 86-

KERKEN VAN ZEIST | OPEN MONUMENTENDAG 2005

Kapel der Heilige
Engelbewaarders

DRIEBERGSEWEG 7

De zijwanden van de Thomaskerk zijn
gemaakt van, in een houten raamwerk
gevat, bewerkt glas dat voor een zachte
lichtinval zorgt. Er is enige gelijkenis
met de klassieke Japanse architectuur.

ZHG VAN DE POLL STICHTING

maal witte toetsen bij dit orgel zwart zijn
en omgekeerd. Op 24 September 1978 is
een ikoon van de apostel Thomas in de
kerk opgehangen. Het was een geschenk
van de Israelische gemeente Ibillin. De
gemeente, nu bij de pkn (Protestantse
Kerk in Nederland) aangesloten, heeft
voor de naam Thomas gekozen omdat
zij met haar naam wil aangeven, evenals
Thomas, vaak onzeker en twijfelend zijn
belijdenis te volgen: 'Mijn Heer en Mijn
God' (Joh. 20:24-29).

Koninkrijkszaal van
Jehovah's Getuigen

JUUANALAAN 23A, ZEIST

weg. Op zondag konden ze gebruik maken
van het theoriezaaltje van rijschoolhou-
der De Dreu aan de Achterheuvel. In de
loop van 1961 kregen ze een bouwver-
gunning voor een Koninkrijkszaal aan
de Julianalaan. De zaal, ontworpen door
de architect H.J. Meyran te Beverwijk,
is door de eigen leden gebouwd en op
7 maart 1963 geopend. Inmiddels heeft
de gemeente van Jehovah's Getuigen de
Koninkrijkszaal in 1994 een belangrijke
face-lift gegeven. Voor de verbouwing
hebben de Zeister Jehovah's alle financien
bijeengebracht. Samen met geloofsgeno-
ten uit heel Nederland is de verbouwing
uitgevoerd. Niet alleen isde Koninkrijks-
zaal vemieuwd, maar is er 00k een bijzaal
gebouwd.

De Jehovah's Getuigen verwachten
de spoedige wederkomst van Christus
op aarde, maar geloven niet in de chris-
telijke drie-eenheid.

Op 2 oktober 1989 is op de bui-
tenplaats Molenbosch aan de
Driebergseweg de Kapel der Heilige
Engelbewaarders door de aartsbisschop
van de Oud Katholieke Kerk van Utrecht
gewijd. De kapel draagt de naam van de
Heilige Engelbewaarders in de overtui-
ging dat zij de eigenlijke voorzangers zijn
van het Psalmen-gebed. Om de eerbiedige
afstand tot het heilige in ere te houden en
zo vrij mogelijk te zijn van onheilige per-
soonlijkeofnationaleromantiek wordt bij
de zang de volkstaal vermeden. De kleine
kapel, waarin slechts plaats is voor een
tiental mensen, is op initiatief van Ferdi-
nand de Beaufort naast het hoofdgebouw
op de buitenplaats gezet en voor iedereen
toegankelijk. De bouw heeft drie jaar in
beslag genomen. De kapel is voorzien
van een klein torentje waarin een luid-
klok geplaatst kan worden. De windvaan
stelt een bazuinengel voor. Daar waar het

Vlak voor de Tweede Wereldoorlog
was er al een gemeenschap van
Jehovah's Getuigen in Zeist. Ze hadden
nog geen vaste plaats voor hun bijeen-
komsten. Tijdens de oorlog waren hun
activiteiten verboden en kwamen de
ongeveer twintig leden ondergronds
bijeen. Na 1945 zijn de leden een poos
in een zaal in Driebergen bijeengekomen.
Rond i960 hadden ze hun bijeenkomsten
door de week in de school aan de Berg-

houten staanders en balken een kruis-
achtig bouwsel gemaakt dat de functie
van het gebouw onderstreept.

Door een lange gang komt de bezoeker
in de multi-functionele ontmoetingszaal.
Van hieruit betreedt hij de kerkzaal en
valt zijn oog op een gesloten grijze, ruw
met specie bewerkte, wand. Daarvoor ligt
een laag podium van natuursteen waarop
de wit stenen altaartafel staat met het

doopvont en het avondmaalsstel, beide
gemaakt door de pottenbakker Mobach
uit Utrecht. Een preekstoel ontbreekt, er
wordt gebruik gemaakt van een lezenaar.
Boven de ingang van de kerkzaal staat het
orgel dat via een achter grenen planken
weggewerkte wenteltrap te bereiken is. Het
is een een klavier-pijporgel, gebouwd door
de gebroeders Van Vulpen uit Utrecht.
De speeltafel vormt een onderdeel van
het orgelfront. Opmerkelijk is dat de nor-

Het gebouw van de Jehovah's Getuigen
met de Koninkrijkszaal valt nauwelljks
op doordat het een, voormalig. woon-
huis is met een strakke aanbouw er-
achter peter schroder. 2005

-ocr page 87-

KERKEN VAN ZEIST | OPEN MONUMENTENDAG 2005

Kapel der Heilige
Engelbewaarders

DRIEBERGSEWEG 7

De zijwanden van de Thomaskerk zijn
gemaakt van, in een houten raamwerk
gevat, bewerkt glas dat voor een zachte
lichtinval zorgt. Er is enige gelijkenis
met de klassieke Japanse architectuur.

ZHG VAN DE POLL STICHTING

Koninkrijkszaal van
Jehovah's Getuigen

JUUANALAAN 23A, ZEIST

De Jehovah's Getuigen verwachten
de spoedige wederkomst van Christus
op aarde, maar geloven niet in de chris-
telijke drie-eenheid.

houten staanders en balken een kruis-
achtig bouwsel gemaakt dat de functie
van het gebouw onderstreept.

Het gebouw van de Jehovah's Getuigen
met de Koninkrijkszaal valt nauwelljks
op doordat het een, voormalig. woon-
huis is met een strakke aanbouw er-
achter peter schroder. 2005

-ocr page 88-



	St. KERKEN VAN ZEIST \| OPEN MONUMENTENDAG 2005 H e Q W altaar staat is aan de buitenzijde op de daklijst een klein kruis aangehracht. De kapel is aan de buitenzijde in donker- groen met wit en steenrood uitgevoerd. Langs de daklijst zijnde woorden van het credo aangebracht. Het altaar dat, zoals in orthodoxe kerken, klein en vierkant is, staat tegen de muur van het priester- koor en is naar Jeruzalem gericht. Voor het altaar bevinden zich een koorhek en een godslamp. De gebeden worden vanaf de koorlessenaar gelezen. Lezingen en preken gebeuren van de zijkant. De ramen aan de zijkant van het pries- terkoor symboliseren links de Vier Wezens bij de troon Gods en het sacrament van de eucharistie, rechts de vier Aartsenge- len en de andere sacramenten. De overige zes ramen hebben betrekking op de zes mysteries. Links achter in het schip is de Kerstgeheimenis met de Morgenster, uit- gevoerd in de dominerende kleur blauw, de kleur van koning David. Links voor in het schip is de Kruisgeheimenis met het kruis in de kleur paars uitgebeeld.
		Naast en boven de deur wordt de Paas- geheimenis afgebeeld met de verrijzenis, de hemelvaart en de uitstorting van de Heilige Geest. Hier overheerst de kleur goud. Het raam rechts voor in het schip verbeeldt het Missie-geheimenis waar de uitzending van de apostelen is afgebeeld. Hier is rood, de kleur van het vuur toe- gepast. Rechts achter in het schip is het Militia-geheimenis met Michael en het schip der Kerk met Jozua voorgesteld in bruin, de kleur van de eenvoud. Het ven- ster boven het altaar stelt het Paroussia- geheimenis voor met het nederdalende Jeruzalem, waarbij het wit, de kleur van de voleinding domineert. De Oud-Katholieke Kerk beschouwt zich als de voortzetting van de katholieke kerk in Nederland zoals deze door Wil- lebrord is gesticht. Deze kerk is in 1723 ontstaan na een conflict met Rome over de afzetting in 1702 van een, van jan- senisme beschuldigde, aartsbisschop. De vervolgens in 1723 door het kapittel van Utrecht gekozen aartsbisschop werd door
				De Kapel van de Heilige Engelbewaarders op het landgoed Molenbosch oogt als een sprookjeskerk. peter schroder, 2005

			Rome in de ban gedaan. Daarmee was de zelfstandigheid van de Oud-Katholieken een feit. In 1966 is mede door toedoen van kardinaal Alfrink en de Oud-Katho- lieke aartsbisschop Rinkel de verhouding met Rome genormaliseerd. De mis wordt in de Oud-Katholieke kerk in de landstaal gelezen en de priesters kunnen trouwen. Wei wordt het Latijn gehandhaafd voor de gregoriaanse zang tijdcns de diensten. De heer R de Beaufort is sidns enkele jaren diaken in de R.K.-Kerk. Hij leidt tegenwoordig in de door hem gebouwde kabel r.-k. vesperdiensten.


88

-ocr page 89-



Moskee DE CLOMP, ZEIST //A In de laatste decen- I jjli&a nia heeft zich in Zeist i een tamelijk grote moslim-gemeenschap gevestigd. De moslims van Marokkaanse afkomst hadden oorspronkelijk een gebedsruimte aan de Graaf Adolflaan. Toen deze ruimte, waarin later de Toneel- federatie een plek kreeg, moest worden verlaten vonden zij een plek in de Andre- asschool. Dat was slechts van korte duur omdat de school onder de stopershamer verdween. De Nederlandse Protestanten Bond verhuurde vervolgens zijn kerk voor een gering hedrag, zodat de gebeds- bijeenkomsten konden doorgaan. In de
	zomer van 1983 slaagde de gemeenschap er in met bijdragen van 127 Marokkaanse gezinnen een eigen pand aan de Oude Arnhemseweg 59a te kopen. Met subsidie van het ministerie van wvc is het pand verbouwd, zodat boven de gebedsdiensten konden worden gehouden en beneden de jeugd een eigen plek had. Naarmate de moslimgemeenschap groeide, werd het verlangen groter een echte moskee te bouwen. Niet alleen Marokkaanse gelovigen sloten zich aan, maar 00k moslims uit Indonesie, Paki- stan, Somalie en Turkije. In het voorjaar van 1993 werden na vier jaar denken en praten de bouwplannen voor een moskee naast de sporthal in De Clomp goedge- De moskee El Moslimen El Motakin is uit rode baksteen opgetrokken. Het interieur bestaat uit eenvoudige bogen. In het mid- den tegen de wand staat de minbar. het preekgestoelte. Links daarvan iigt de mi- hrab, de nis die op Mekka georienteerd is. PETER SCHRODER, 2005
		keurd. De in 1983 opgerichte stichting El Molimien El Mothakien (de moslim die in God gelooft), met als doel mogelijkheden te scheppen voor islam itische bewoners van Zeist om hun geloof en cultuur te kunnen beleven, kon in mei 1993 met de bouw van de moskee beginnen. Het gebouw heeft een oppervlakte van ongeveer 400 vierkante meter. De gebeds- ruimte is ongeveer 300 vierkante meter. In de raampartijen zijn alleen de middel- ste ramen van bogen voorzien zoals in de islamitische architectuur gebruikelijk is. De minaret van 13 meter hoog wordt in verband met de omwonenden niet gebruikt om tot gebed op te roepen. Mannen en vrouwen bidden in de moskee gescheiden. Alleen de mannen betreden de grote gebedsruimte die een



			89

-ocr page 90-



	KERKEN VAN ZEIST I OPEN MONUMENTENDAG 2005

			Buitenplaats Zandbergen kerk van de Zevende-dags Adventisten AMERSFOORTSEWEG 18, HUIS TER HEIDE
grote koepel heeft. In de gebedszaal bevindt ztch de mihrab, de nis die de rich- ting aan geeft waarin Mekka ligt. Daarbij staat ook de minbar (de kansel). In de zaal zijn geen banken of stoelen. Tijdens hun gebed richten de gelovigen zich geknield in de richting van Mekka. De moskee is versierd met motieven zoals in de mos- limwereld gebruikelijk zijn. Afbeeldingen van mcnsen en dieren komen daarin niet voor. Wei zijn in Arabisch sierschrift belangrijke spreuken als versiering aange- bracht. De vrouwen hebben in de moskee een eigen ruimte om te bidden. Verder is er een leslokaal voor kinderen en een vergaderruimte. Ook is er een plek voor het ritucel vvassen en voor het plaatsen van schoeisel, zodat de gelovigen rein zijn als ze de gebedsruimte betreden. Het interieur is erg licht van kleur. Inmiddels is in Zeist begonnen aan de bouw van een tweede moskee die speciaal voor de Turkse gemeenschap is bedoeld. Deze krijgt een plaats aan de C. Vlotlaan in de Verzetswijk.

		De buitenplaats Zandbergen is eind zeventiende en begin achttiende eeuw aangelegd. Het huis, in de Hol- landse Reanaissancestijl gebouwd en waarschijnlijk ontworpen door Jacob van Campen voor jonkheer Jasper Schade van Westrum, heeft twee verdiepingen en een souterrain. De ingangspartij is van een barokke omlijsting met schelp- en plantenmotieven voorzien. Er zijn van het huis twee zichtassen: de ene vanaf de voorgevel over de Amersfoortseweg, de andere vanaf de achtergevel het park in. Uiteraard werd het huis omringd door een aantal bijgebouwen, zoals een oranjerie, een van een ijskelder voorziene water- toren {tot 1976 in gebruik), een aantal arbeiderswoningen en een schapen- en duivenhok. De buitenplaats is meerdere keren van eigenaar gewisseld. In 1896 werd de cacaofabrikant Johannes Bloo- ker eigenaar. Hij heeft na 1900 van de
				De kapel van de Zevende Dags Adventisten is in de voormaligeoranjerievanhetlandgoedZandbergenotv dergebracht.Ophetdakstaat het Pax Christi symbool. PETER SCHRODER, 2005 overplaats een villapark gemaakt, in 1920 voor het eerst Blookerpark genoemd. De latere eigenaar Robert May, bankier in Amsterdam, probeerde het huis weer in de oorspronkelijke stijl terug te brengen, maar dat is niet helemaal gelukt. De bui- tenplaats is in de Tweede Wereldoorlog door de Duitsers gevorderd voor hun luchtmachtofficieren. Na de bevrijding maakten Canadese luchtmachtofficie- ren tot in 1946 van het huis gebruik dat door een bominslag behoorlijk bescha- digd was.

-ocr page 91-

In 1047 is de buitenplaats met opstal-
len aan de Zevende dags-Adventisten ver-
kocht. In het hoofdgebouw zijn kantoren
van de kerkelijke zendings- en hulporga-
nisaties voor de derde wereld gevestigd,
evenals de ledenadministratie en diverse
secretariaten. De kerk bevindt zich in de
oranjerie die oorspronkelijk als theehuis
was gebouwd. De daar ingerichte kapel
is in de jaren zestig aan de noordzijde
voorzien van een consistorie, vestiaire
en galerij. Boven het liturgisch centrum
in de kapel staat bet orgel. Het doopvont
voor de volwassendoop (de adventisten

Hetinterieurvan de kapel vande Zevende Dags-Adventisten
in de voormalige oranjerie van het landgoed Zandbergen.

Het Witte Kerkje aan de Amersfoortseweg met de daarachter gelegen pastorie zoals het er

in 1932 uitzag. zhg van de poll stichting

Het Witte Kerkje

AMERSFOORTSEWEG 47. HUIS TER HEIDE

kennen de kinderdoop niet) bevindt zich
bij het liturgisch centrum.

Het genootschap van de Zevende
dags-Adventisten is in 1863 in Amerika
gevormd tijdens de Amerikaanse bur-
geroorlog. De leden vieren de zevende-
dags sabbat en verwachten de spoedige
wcderkomst van de Heer van de Kerk.
Daarom besteden ze veel aandacht aan
de bijbelboeken Daniel en Openbarin-
gen. Omstreeks 1890 kwam de beweging
naar Nederfand.

Op 31 januari i860 kreeg de Her-
vormde streekgemeente Soesterberg, die
de buurtschappen Soesterberg, Huis ter
Heide en Den Dolder omvatte, een kerk
aan de Amersfoortseweg. Voor de bouw
had de eigenaar van het huis Zandber-
gen een stuk grond geschonken. Bij de
verkoop werd bepaald dat de grond nooit
voor iets anders dan voor een hervormde
kerk mocht worden gebruikt. Het Witte

PETER SCHRODER. 2005

-ocr page 92-

KERKEN VAN ZEIST I OPEN MONUMENTENDAG 2005

gemeente van Soesterberg, sindsdien is
het cen wijkgcmeente van de hervormde
gemeente in Zeist.

In 1856 is begonnen met het inzamelen
van geld voor de bouw. Toen in 1857 van
rijkswege een toezegging kwam voor het
betalen van de helft van het jaarlijkse pre-
dikantensalaris, kon met bouwen worden
begonnen. De kerk is in de zogenaamde
waterstaatstijl opgetrokken in een rond-
boogstijl met classicistische details. Het
gebouw heeft zeven traveeen, waarvan
de drie laatsten de oorspronkelijke pre-
dikantswoning vormen. Pas in 1929 is
er een predikantswoning bijgebouwd en
kon de koster in de woning in het kerk-
gebouw trekken. Op 17 juni 1858 legde de
driejarige Pieter Hendrik de la Court de
eerste steen, die rechts van de ingang in
de westgevel is ingemetseld. Deze wordt
bekroond door een neo-barokke klokken-
toren uit 1915. De oorspronkelijke toren
was achtkantig met rondboogopeningen
en een naaldspits. Ter herinnering aan
de wijziging is boven de toegangsdeur een
steen met het jaartal 1915 ingemetseld.

Maria Christina-kerk

DOLDERSEWEG, DEN DOLDER

Hoewel cr voor 1902 weinig bewo-
ners van de tot het huidige Den Dolder
behorende gronden waren, zouden vol-
gens overlevering de rooms-katholieke
bewoners in Soest, de gereformeerden in
Zeist en de hervormden in Huis ter Heide
hebben gekerkt, totdat de zeepfabrikant
Pleines in zijn pas gebouwde fabriek in
1902 een ruimte als kerkzaal voor de gere-
formeerden en hervormden ter beschik-
king stelde. Daar werd op zondagmiddag
(op zondagmorgen werd er in het Witte
Kcrkje in Huis ter Heide gepreekt) elke

week beurtelings een hervormde en een
gereformeerde dienst gehouden. Vanaf
1915 beschikten de gelovigen, voorna-
melijk werknemers van Pleines en van
de Willem Arntszhoeve in de fabriek
over een heuse kerkzaal met banken,
waar plaats was voor ongeveer zeventig
personen. Deze zaal heeft tot aan de
ingebruikname van de Maria Christina-
kerk op 22 december 1953 voor de her-
vormde gemeenteleden gefunctioneerd.
De fabrieksgebouwen waren toen reeds
in gebruik bij de firma Van Straten en
Boon. De gereformeerden, die onder de
gemeente van de Noorderkerk in Zeist
vielen, hadden op 1 augustus 1929 al de
beschikking over een eigen kerkje aan de
Hertenlaan in Den Dolder, naar ontwerp
van de Dolderse architect J.A.Wentick
(tevens architect van de Lutherkapel
aan de Woudenbergseweg in Zeist). Op
13 maart 1933 werd ze zelfstandig en kreeg

VoorgevelvandeMariaChristina-kerkinl963
gezien vanaf de Plefneslaan te Den Dolder.

HISTORISCHE VERENIGING DEN DOLDER

in 1935 naast de kerk een pastorie.

Voor de hervormden was er in 1923
een Wijkcommissie voor Den Dolder
opgericht. Ondanks de aanwezigheid van
deze commissie groeiden de hervormden
veel langzamer naar een eigen gemeente.
Hoewel voor de Tweede Wereldoorlog
reeds bouwplannen voor een eigen kerk-
gebouw bestonden werden die pas in 1952
werkelijkheid. Reeds op 6 december 1938
werd in verband met de bouwplannen de
Stichting Nederlands Hervormde Kerk te
Den Dolder opgericht, vervolgens was in
1939 door Unilever grond op de hoek
van de Pleineslaan en de Dolderseweg
geschonken en had mevrouw Pleines
reeds de banken en de Statenbijbel uit
de kerkzaal in de fabriek voor de nieuwe
kerk bestemd. Tien jaar na de ingebruik-
name van de nieuwe kerk, in augustus
1962, werd de hervormde gemeente Den
Dolder pas zelfstandig. In 1982 is zij met
de gereformeerde gemeente een samen-
werkingsverband aangegaan en tot de
Samen op Weg gemeente Den Dolder

Boven:lnterieurvanhetWitteKerkjeaandeAmersfoortsewegmethetorgeltegendetorenwand.

HISTORISCHE VERENIGING DEN DOLDER

De klok in de toren is van F. Hemony
en is aanmerkelijk ouder dan de kerk. Zij
dateert namelijk uit 1659.

De kerk is in de Tweede Wereldoorlog
door bommen behoorlijk beschadigd, wat
tot tijdelijke sluiting leidde. Na de bevrij-
ding werden de diensten snel hervat.
Boven het ingangsportaal staat het orgel
dat in een gedempte steenrode kleur
gelakt is en van witte en zwarte accen-
ten voorzien. Recht tegenover het orgel

staat aan de andere zijde van de kerk de
kansel. De kerk wordt verlicht met fraaie
koperen kronen.

Wie ooit het avondmaalsstel aan de
kerk heeft geschonken is niet bekend.
Het is in i860 door ds. Barger te Utrecht
namens een onbekende overhandigd. Het
zilveren doopvont en een koperen kande-
laar zijn op 1 juli 1891 door ridder Pauw
van Wieldrecht gegeven.

-ocr page 93-

KERKEN VAN ZEIST I OPEN MONUMENTENDAG 2005

gemeente van Soesterberg, sindsdien is
het cen wijkgcmeente van de hervormde
gemeente in Zeist.

Maria Christina-kerk

DOLDERSEWEG, DEN DOLDER

VoorgevelvandeMariaChristina-kerkinl963
gezien vanaf de Plefneslaan te Den Dolder.

HISTORISCHE VERENIGING DEN DOLDER

in 1935 naast de kerk een pastorie.

Boven:lnterieurvanhetWitteKerkjeaandeAmersfoortsewegmethetorgeltegendetorenwand.

HISTORISCHE VERENIGING DEN DOLDER

De klok in de toren is van F. Hemony
en is aanmerkelijk ouder dan de kerk. Zij
dateert namelijk uit 1659.

staat aan de andere zijde van de kerk de
kansel. De kerk wordt verlicht met fraaie
koperen kronen.

-ocr page 94-



■,./■■ a

		KERKEN VAN ZEfST \| OPEN MONUMENTENDAG 2005

				betonnen zuiltjes opgemetselde, kanscl aangebracht, die vandaag de dag niet meer als zodanig wordt gebruikt. De pre- dikant staat nu achter de lezenaar. De gemetselde kansel staat symbool voor het stcnen graf van waaruit, na de Opstan- ding, het Woord dat Vlees geworden is wordt verkondigd. In het metselwerk van de kansel is het Byzantijns kruis verwerkt. Het doopvont stond oorspronkelijk op een gemetselde voet, maar in 2004 is gekozen voor een lichter ogend metalen onderstel. Hierdoor is het 00k verplaatsbaar gewor- den. In de rand van de schaal staat de tekst : 'Ik heb u bij uw naam geroepen, gij zijt Mijn'. In 2004 zijn 00k avond- maalstafel en lezenaar van een metalen onderstel voorzien. Zowel in lezenaar als in avondmaalstafel is een vleugelvorm of een paar geopende handen te herkennen. In de absis hangt een klein kruis dat op enige afstand op de muur is geplaatst. Het heeft een groter, staand kruis in 2004 vervangen. Reeds zijn de houten banken voor stoelen ingewisseld om een flexibele inrichting mogelijk te maken en werd de
	geworden. Vanaf dat moment werd de kerk aan de Hertenlaan, totdat zij in 1995 werd verkocht, alleen voor speciale diensten gebruikt. Sinds i mei 2004 is de Maria Christina kerk aangesloten bij de pkn engaatdeSamenOpWegGemeente Den Dolder verder onder de naam Protes- tantse Gemeente Den Dolder. Koningin Juliana had in 1948 reeds toestemming verleend de te bouwen kerk naar haar jongste dochter te noemen. Aangezien ze haar kinderen 20 lang mogelijk uit de schijnwerpers wenste te houden, verleende ze geen toestemming voor een eerste steenlegging door haar dochter. Die taak heeft de heer J.W. de Jong Schouwenburg, die veel voor de totstandkoming van het gebouw had gedaan, op 17 oktober 1953 op zich geno- men. Het ontwerp van architect Scha- ling zit vol symboliek. In 2004 heeft het interieur echter een face-lift ondergaan van de hand van architect Dolf Floors. De bezoeker betreedt de kerk vanaf de zijkant en komt vanuit het portaal, voorzien van		teakhouten deuren, via een zuilengalerij in de uit baksteen opgetrokken gcwelfde kerkzaal, die oorspronkelijk door een blauwe hemel werd overkoepeld. De zui- lengalerij verwijst naar de onderkomens van de eerste christelijke gemeenschappen in Rome: de zuilengalerijen rond de basi- lieken. De kerkzaal is voorzien van fraaie ramen, ontworpen en uitgevoerd door de glazenier Berend Hendriks. De ramen zijn in grijstinten, met hier en daar een kleur, uitgevoerd. In de grote ramen tegenover de zuilengalerij zijn paarsgewijs de twaalf apostelen afgebeeld, ieder met het voor hem kenmerkende voorwerp. De zuilen- galerij heeft vijf ramen met voorstellingen uit het oude testament: vier profeten en de Ark des Verbonds. In de aandachts- wand, opgetrokken uit baksteen met een verzonken ingemetseld duivenmotief als symbool van de Heilige Geest, ligt een kleine witte absis waarin drie ronde ramen: het Lam Gods, de doorboorde hand van Christus met het logos-gebaar en de duif op de regenboog. Naast de absis is een robuuste, op

-ocr page 95-



			KERKEN VAN ZEIST I OPEN MONUMENTENDAG 2005

	� Archtef Zeister Historisch Genootschap Van de Poll Stichting: � Nieuwe Zeister Courant, 3-12-1962; 27-9-1963 4-111963; 23-11-1964; 10-3-1965; 24-3 1965 12-11-1965; 29-11-1965; 12 en 29-11-1965 10-5-1968; 10-1-1969; 8-3-1971; 31-5-1972 26-5-1976; 20 12-1976; 25 9 1978: 31-8-1981 2-10-1981; 14-3-1983; 13-9-1983; 15-5-1991 � Nieuwsbode 29-3-1965:18-11-1982; 13-2-1985: 21-5 1991; 6-10-1991; 8-4-1993; 12-10 1995; 6-2-1997 � Utrechts Nieuwsblad 10-8-1964;12-2-1965; 28-5-1969:8-3-1971; 20-7-1977; 5-12-1983; 15-5-1991; 9-3-1993; 4-2-1997; 16-5-2001; 4- 3-2003 � Zeister Courant 26-9-1928; 29-1-1941 Lfteratuur � Blijdenstein, R, Zeist, Groei en Bouw. Het Slot en omgeving, Zeist, 1983 - idem. Den Dolder en Bosch en Duin, Zeist, 1984 - idem, Huis ter Heide, Lyceumkwartier en Auster- litz, Zeist, 1984 - idem, Utrechtseweg-Drtebergseweg, Zeist, 1984 � Linde, dr. J.M. van der, dr. W. Lutjeharms, dr. J. Meerdink, Zenden, opvoeden, bouwen. Momen- ten van twee eeuwen geschiedenis der Zeister Broedergemeente, Zeist, 1968 � De Nieuwe Kerk, brochure. 1924	� Visser, L. Zeist, Groei en Bouw. De straatnamen van Zeist, Zeist, 1988 Not en 1) Het buurtschap Huis ter Heide werd tot circa 1910 Soesterberg genoemd, niet te verwarren met de naastgelegen piaats Soesterberg. De naam is aan de buurtschap gegeven door de 'Commis- sie tot stichting eener Hervormde Gemeente te soesterberg' bestaande uit de heren J.J. Bos, predikant, mr. P.M. de la Court, eigenaar van de buitenplaats Zandbergen, mr. J.I.D. Nepveu, eigenaar van de buitenpiaats Dijnselburg en L.T. Moesveld, onderwijzer. Deze commissie die zich over de vraag boog welke naam de gemeente moest krijgen kwam op 6 September 1855 voor het eerst bijeen. (informatie P. Rhoen)
vloerbedekking vervangen door tegels. Het orget, geplaatst op een massief gemetselde galerij, dateert uit 1966. Daar- voor hchielp de gemeente zich met een harmonium. Het orgel, met twaalt stem- men verdeeld over twee klavieren, is door de firma Vierdag in Enschede gebouwd. Het is in 1997 gereviseerd. De kerk heeft een bijzonder goede akoestiek - de noord- wand achter het orgel is zigzag uitgebouwd - waardoor nict alien het orgelspel goed klinkt, maar de zaal 00k geschikt is voor muziekuitvoeringen in kleine bezetting. De kerk, met een 15 meter hoge klokken- stoel aan de noordgevel, is middels een gang verbonden met het naastliggende bijgebouw dat verschillende zalen en kamers bevat. Bronnen � Gemeente-archief Zeist: diverse gegevens ver- strekt door de gemeentearchivaris de heer P. Rhoen � Knipselarchief Historische Vereniging Den Dolder: Documentatie over de Maria Christina- kerk en het Kerkje aan de Hertenlaan



				9=>

-ocr page 96-



	PROGRAMMA j OPEN MONUMENTENDAG 2005

	*Programma Open Monumentendag 2005*

			Leger des Heils ⁴ WEESHUISLAAN 30-32, ZEIST 10.30 -15.00 UUR Activiteiten: videopre.sentatie over de werkzaamheden van het Leger des Heils, fototentoonstelling, rondleidingen door het gebouw, muziek. Consumpties verkrijgbaar. De Citadel' BERGWEG 6, ZEIST 10.00 -17.00 UUR Activiteiten: expositie, diverse muziek. Rehobothkerk⁶ JOUBERTLAAN 5. ZEIST 10.00 -16.00 UUR Activiteiten: video over de bijbel, rondlei- dingen over de architectuur en de symbol- iek van de kerk, afwisselend orgelspel en kooroptreden, klassieke muziek dor jonge mensen, diverse artikelen verkrijgbaar. Consumpties verkrijgbaar.	De Ark⁷ VAN REENENWEG 9, ZEIST 10.00 -17.00 UUR Activiteiten: orgelspel. Consumpties verkrijgbaar. Noorderlichtkerk ■ BERGWEG 92A, ZEIST 10.00 -17.00 UUR Activiteiten: orgelspel en korte vesperdi- enst i2.oouur. Rafaelkerk⁹ VAN TETSLAAN 4. ZEIST 10.00 -16.00 UUR Activiteiten: fototentoonstelling over de kerken van de Christcngemeenschap Nieuwe Kerk ¹⁰ BOULEVARD 1, ZEIST 10.00 -16.00 UUR Activiteiten: rondleiding op verzoek, doorlopend orgelspel, verkoop boeken en bijbels. Consumpties verkrijgbaar.
		ZATERDAG 10 SEPTEMBER

Oude Kerk ¹ 1- DORPSSTRAAT, ZEIST 10.00-16.00 UUR Activiteiten: orgeLspel, fototentoonstel- ling, tentoonstelling van voorwerpen behorend bij de eredienst, doopjurk en bijzondere trouwjurk, elk uurrondleiding over de geschiedenis van de Oude Kerk en de vroegere begraafplaats, informatie- materiaal over de kerk. Consumpties verkrijgbaar. Broederkerk² ZUSTERPLEIN 12, ZEIST 10.00 � 17.00 UUR Walkartkerk' KERKWEG 19-23, ZEIST 10.00 -15.00 UUR Activiteiten: rondleiding over de ramen in de kerkzaal. Tentoonstelling monu- menten-fotowedstrijd voor de jeugd.

-ocr page 97-

�

PROGRAMMA I OPEN MONUMENTENDAG 2005

Lutherkapel"

WOUDENBERGSE WEG 38, ZEIST 10.00 -17.00 UUR

Activiteiten: bezichtiging kerkzaal, div-
ers informatiemateriaal beschikbaar.

Apostolisch Genootschap ^u

GR.LODEWIJKLAAN 15, ZEiST 11.00 -16.00 UUR

Activiteiten: fototentoonstelling in het
kader van 75 jaar Apostolisch Genoot-
schap, doorlopend orgelspel, koorzang
en piano met orkest, rondleiding door
het gebouw met uitleg over de aanwezige
kunstobjecten, divers informatiemateri-
aal beschikbaar
Consumpties verkrijgbaar.

Thomaskerk¹³

0RANJE NASSAULN 35, ZEIST 11.00 -16.00 UUR

Activiteiten: tentoonstelling kunstwerken
van de Beeldende Expressie groep, muziek
door het Thomasensemble, sacrale dan-
svormen van n.oo -11.30 en van r2.oo
- 12.30.

Koninkrijkszaal Jehovah's
Getuigen "

JULIANALAAN 23 A, ZEIST 10.00-16.00 UUR

Activiteiten: rondleiding over de bouw en
geschiedenis, fotoboeken ter inzage
Consumpties verkrijgbaar.

Kapel der Heilige
Engelbewaarders "

thema 'getoof en over de historie van de
kerk, uitleg over de gebrandschilderde ra-
men en het liturgisch meubilair, orgelspel,
diverse artikelen verkrijgbaar.
Consumpties verkrijgbaar.

ZONDAG 11 SEPTEMBER

De Citadel �

BERGWEG 6. ZEIST 10.00 -17.00 UUR

Activiteiten: expositie, diverse muziek,
activiteiten voor het hele gezin.
Consumpties verkrijgbaar.

De Ark⁷

VAN REENENWEG 9. ZEIST 9.30 -18.00 UUR

Activiteiten: orgelspel
Consumpties verkrijgbaar.

Lutherkapel"

WOUDENBERGSEWEG 38, ZEIST 10.00 -17.00 UUR

Activiteiten: bezichtiging kerkzaal, divers
informatiemateriaal beschikbaar.

Thomaskerk ^a

0RANJE NASSAULAAN 35. ZEIST 10.00 -16.00 UUR

DRIEBERGSEWEG7.ZEIST

10.00-17.00 UUR

Moskee ¹⁶

DE CLOMP 3103. ZEIST

10.00-12. 00 UUR

Witte kerkje "

AMERSF00RTSEWEG 47, HUIS TER HEIDE

10.00-17.00 UUR

Activiteiten: fototentoonstelling, exposi-

tie gebruiksvoorwerpen, rondleidingen,

orgelspel, verkoop documentatie en ar-

tikelen.

Consumpties verkrijgbaar.

Maria Christinakerk "

D0L0ERSEWEG 123C ZEIST 13.00 -16.00 UUR

Activiteiten: fototentoonstelling op het

-ocr page 98-

PROGRAMMA I OPEN MONUMENTENDAG 2005

Maria Christinakerk²¹

DOLDERSEWEG 123C, ZEIST 13.00 -16.00 UUR

Activiteiten: fototentoonstelling op het
thema 'geloof en over de historie van de
kerk, uitleg over de gebrandschilderde ra-
men en het liturgisch meubilair, orgelspel,
diverse artikelen verkrijgbaar.
Consumpties verkrijgbaar.

Slot Zeist»

NASSAU ODIJKLAAN. ZEIST 13.00 -17.00 UUR

Activiteiten: rondleidingen door slot en
tuin, optreden vertellers.

Activiteiten: tentoonstelling kunstwerken
van de Beeldende Expressie groep, koffie-
concert door het Thomasensemble i i.oo

uur

Kapef der Heilige
Engelbewaarders "

DRIEBERGSEWEG7.ZEIST

10.00-17.00 UUR

Kerkgenootschap der
Zevende Dagsadventisten ¹⁹

ATO0RTSEWEG 18. HUIS/HEIDE 10.00 -16.00 UUR

Activiteiten: fototentoonstelling overde
historie van de kerk en de buitenplaats
Oud-Zandbergen.

Witte kerkje²⁰

A'FOORTSEWEG 47, HUIS/HEIDE 13.00 ■ 17.00 UUR

Activiteiten: fototentoonstelling, exposi-
tie gebruiksvoorwerpen, rondleidingen,
orgelspel, verkoop documentatie en ar-
tikelen. Consumpties verkrijgbaar.

Het huts Zandbergen huisvesttegenwoordig
kantoren van de Zevende Dags-Adventisten.

PETER SCHRODER. 2005

-ocr page 99-

PROGRAMMA I OPEN MONUMENTENDAG 2005

Maria Christinakerk²¹

DOLDERSEWEG 123C, ZEIST 13.00 -16.00 UUR

Slot Zeist»

NASSAU ODIJKLAAN. ZEIST 13.00 -17.00 UUR

Activiteiten: rondleidingen door slot en
tuin, optreden vertellers.

Activiteiten: tentoonstelling kunstwerken
van de Beeldende Expressie groep, koffie-
concert door het Thomasensemble i i.oo

uur

Kapef der Heilige
Engelbewaarders "

DRIEBERGSEWEG7.ZEIST

10.00-17.00 UUR

Kerkgenootschap der
Zevende Dagsadventisten ¹⁹

ATO0RTSEWEG 18. HUIS/HEIDE 10.00 -16.00 UUR

Activiteiten: fototentoonstelling overde
historie van de kerk en de buitenplaats
Oud-Zandbergen.

Witte kerkje²⁰

A'FOORTSEWEG 47, HUIS/HEIDE 13.00 ■ 17.00 UUR

Activiteiten: fototentoonstelling, exposi-
tie gebruiksvoorwerpen, rondleidingen,
orgelspel, verkoop documentatie en ar-
tikelen. Consumpties verkrijgbaar.

Het huts Zandbergen huisvesttegenwoordig
kantoren van de Zevende Dags-Adventisten.

PETER SCHRODER. 2005

-ocr page 100-

MEDEDELINGEN VAN HET BESTUUR

'Mens en Zeist' in Het Slot Zeist.
Deze tentoonstelling wordt gemaakt
door een combinatie van historici,
fotografen en kunstschilders, ofwel
het Zeister Historisch Genootschap,
De Essentie en De Toets.
Openingstijden: dinsdag t/m vrijdag
van 10.00 - 17.00 uur en zaterdag
en zondag van 13.00 -17.00 uur. De
toegang is gratis.

Namens het bestuur
Flora de Vrijer, voorzitter

Nieuwe Donateurs

Aantal perjuni: 814

DeheerA. Dekker.............................ZEIST

De heerW.vanTellingen.........................ZEIST

Mevrouw S.H. den Heijer.........................ZEIST

DeheerRJ.de Jong............................ZEIST

Mevrouw N Zevenhuizen.........................ZEIST

De heer Henri van den Bosch......................ZEIST

Mevrouw W.F. van Veldhuijzen .....................ZEIST

DeheerG. Rijksen............................HAREN

De heer J. Hoogstraaten.........................ZEIST

Mevrouw N.C. Vis.............................ZEIST

Mevrouw E.C.M. Mtiller-Malinka...................ZEIST

De heer E.R Blankestijn.........................ZEIST

De heer J.S. van derVeen........................ZEIST

Uitvaartverzorging vanTellingen BV .................ZEIST

De heer Jan Geytenbeek ........................ZEIST

Oe heer M. Schitders...........................ZEIST

De heer H. van Rees...........................ZEIST

DeheerG. van Roon...........................ZEIST

Mevrouw LA. Bakker-Otterman....................ZEIST

Mevrouw C.J. Truijens-Polman.....................ZEIST

De heer J.M.G, van Kats.........................ZEIST

DeheerH.M.LVisser..........................ZEIST

Oe heer M. Driedonks ..........................ZEIST

De heer AJJ. van Veldhuyzen......................ZEIST

De heer en mevrouw Combee.....................ZEIST

De heer R. Visser........................SOESTERBERG

Mevrouw EJ. Dijk-deMan .......................ZEIST

De heer RF. van Geresteijn.................HUtSTER HEIDE

De heer J. Meijer..............................ZEIST

De heer H. Wanders............................ZEIST

Nieuwsbrief

In September willen we u via een
tweede Nieuwsbrief van onze
komende activiteiten wat breder te
informeren, maar nu alvast dit:

Fllmvoorstellingen

De nieuwe film over de bevrijding in
Zeist, voor het eerst op DVD, is een
enorm succes, tijdens de twee voor-
stellingen op 5 mei jl was de grote
bioscoopzaal in Figi geheel gevuld
en hebben we a! ruim 300 DVD ver-
kocht. Heeft u hem nog niet? Op de
Middellaan 6 is hij te koop.

In het najaar zal de premiere plaats-
vinden van een film over het 'Stati-
onsgebied', historte en heden zullen
in deze film samengevoegd zijn. Via
de nieuwsbrief volgt nadere informa-
tie over de datum, etc.

Tentoonstelling

Van 18 September t/m 2 oktober
2005 is er een tentoonstelling

100

-ocr page 101-



		Het interneringskamp

		L.Visser

	Een rondgang door het dorp Zeist

		Mr. Dr. V.A.M. van der Burg R.P.M. Rhoen

2005-IV

-ocr page 102-



				*Inhoudsopgave* Een rondgang door het dorp Zeist, 1805-1850...............103 Het Interneringskamp Zeist.........................123 Uit onze collectie gelicht (3)..........................131 Mededelingen van het bestuur........................132 Opgave nieuwe donateurs..........................133 Index 2005.................................134 Het Interneringskamp Zeist 123 De huisvesting van de geinterneerde Bel- gische militairen in het Interneringskamp Zeist tijdens de Eerste Werejdoorlog was in de eerste periode niet geweldig. Maar wat is waar van de bewering dat er soldaten gestor- ven zijn door voedselgebrek? Uit onze collectie gelicht 131 Een stukje geschiedenis achter een voorwerp uit de collectie van het zhg. Deze keer de 'ambtsketen' van de burge- meester van Oud-Seyst.
		Bulletin tet bewrdenng van de kennis van de geschiedenis van Zeist ISSN 1383-2867 Verschijnt 4x per jaar. iaafgang 35, nummer 4. December 2005. Drukwerk: Gregorys, Zeist :.;".. REDACTIEC0MMISS1E J.L Verbeek, voorzitter. HJ. Kater, R.P.M. Rhoen, mw. Fl. deVrijer, redacteuren. F.Th.H. Ruys, vormgever (CJA van Wessel, beetdbewerkmg). REDACTIEADRES VGOR KOPU fostadres; Postbus 342,3700 AH Zeist E-mail: info@zeist~historie,ni De richtiijnen voor de auteurs zijo via de bovenvermefde adressen verkrtjgbafr, P0STADRE5 Aanmeldingen van nieuwe donaleurs en adreswijzigingen tormen scbriftelijk wonted geraeld via Postbus 342, 3700 AH Zeist en via bet e-maiiadres:mfo@zeist-histo- fie.nl. Giro 384 03 83 WEBSITE wwvkf.zeist-histori ./... /;�"";:;, DEADLINE* Bijdragen en mededetingen voor nummer 2 van 2006; 15februan2GQ5.

-ocr page 103-

EEN RONDGANG DOOR HET DORP ZEIST, 1805-1850 - MR.DR. V.A.M. VAN DER BURG, R.P.M. RHOEN

Een rondgang door het dorp Zeist, 1805-1850

hun aanverwant Frans Nicolaas van
Bern.

Het geslacht Van Dam en hun aan-
verwant Van Bern (Wijk bij Duurstede
1786-Zeist 1851) waren maire, schout,
burgemeester (1814-1850) en tevens
raadslid . Raadsleden en assessoren (=
wethouders) in deze periode waren: Ruth
Blanken, metselaar, Hendrik Blanken,
metselaar, Evert van den Brinck, schil-
der/timmerman, Egbert van den Broek,
logementhouder , Pieter Hendrik Brou-
wer, fabrikant en lid van de Evangel i-
sche Broedergemeente, Teunis Davelaar,
landbouwer, Cornells van Dijk, landman,
Willem van Dijk, landman, Claus Peter
Fries, smid, Jacob van Kreel, herbergier
in het 'Hof van Holland' aan de Dorps-
straat, Arie Peek, bouwman, Hendrik
van de Poll, koopman, Jan van Rijn,
bouwman, Johannes Cornelis Schadee,
notaris, Arnold van Scherpenzeel, slach-
ter, Jan Smorenburg, bouwman, Dr. Frans

In de eerste helft van de negen-
tiende eeuw veranderde het
karakter van het boerendorp
Zeist. Zeist kende nog een mid-
deleeuwse wegenstructuur. De
bouw van buitenplaatsen langs
de Utrechtse- en Driebergseweg
veranderde het karakter van het
dorp volkomen.
Deze ontwikkeling is bloot-
gelegd door de memories van
successie te bestuderen. Een
nog niet veel geraadpleegde
historische bron.

MR. DR. V.A.M. VAN DER BURG

R.P.M. RHOEN

Frans Nlcolaas van Bern (1786-1851),
burgemeester (1811-1850). Tevens burge-
meester van Driebergen (1816- 1847) en
Sterkenburg (1818 -1850).

TOPOGRAFISCH-HISTORISCHE ATLAS GAZ

Het nog echte boerendorp Zeist op de
Heuvelrug werd in de eerste helft
van de igde eeuw bestuurd door leden
van het schoutengeslacht Van Dam en

-ocr page 104-



		EEN RONDGANG DOOR HET DORP ZEIST, 1805-1850 - MR.DR. V.A.M. VAN DER BURG, R.P.M. RHOEN

				Willem Steengracht van Oostcapellen (1815- 1856), rentenier te 's-Gravenhage en eigenaar te De Bilt van het buiten 'Beerschoten', de burgemeester van Zeist, Frans Nicolaas van Bern (1786-1851), en de erven van Petrus Judocus van Oost- huyse (1763-1818), heer van Rijsenburg ³. De belangrijkste eigenaar te Zeist naar kadastraal inkomen was de sedert 1746 hier gevestigde Evangelische Broederge- meente gevolgd door de Heer van Zeist, Huydecoper. De kadastrale indeling van Zeist in 1832 begon met Den Dolder (sectie A), vervolgens Zeist (sectie B), Wallenburg (sectie C), Austerlitz (sectie D), De Breul (sectie E), Stoetwegen (sectie F), en tenslotte Cattenbroek (sectie G). Het zal niet verbazen gezien de ligging van de gemeente Zeist op de Heuvelrug dat het grootste deel van de oppervlakte in Zeist bestond uit heide- en dennenbossen gevolgd door bouwland en boomgaarden en zgn. hakbossen. De gebouwde eigendommen, verdeeld over 35 tariefklassen, waren merendeels
	Kadastrale indeling van Zeist in 1832.

Adriaan Snellen, arts, Carl Heinrich Wit- helm Verbeek, fabrikant en burgemees- ter van Rijsenburg, Fred(e)rik Verdonk, koopman, Gijsbert Verdonk, koopman, Matthijs Verdonk, koopman, Cornells van Vulpen, landman, en Lambertus (Lammert) van Woudenberg, bouwman. Het overgrote deel van de raadsleden en assessoren behoorde tot de n.h.k., een			enkel lid, zoals vermeld, tot de Evange- lische Broedergemeente en twee pacht- boeren (Smorenburg en Van Rijn) tot de R.-K.-kerk. De heer Van Zeist, Jhr. Jan Elias Huydecoper van Zeist (1798- 1865) (r.n.l.) woonde eerst zomers op Kersbergen en later op het Zeister Slot. Huydecoper moest als grootgrondbezit- ter te Zeist voor laten gaan: Jhr. Johan

-ocr page 105-

De auteurs

Mr.Dr. V.A.M. van der Burg (1945) is
o.a. vice-voorzitter van net bestuur van
het Utrechts Archief sedert 1998 en
oud-voorzitter van het Zeister Historisch
Genootschap Van de Poil-Stichting. Hij
publiceert regelmatig over juridische,
lokaafhistorische en genealogische
onderwerpen en geeft fezingen.

R.P.M. Rhoen (1951) is gemeentearchi-
varis van Zeist en publiceert regelmatig
over de Zeister geschiedenis in uiteen-
lopende tijdschriften zoals Cascade,
maandblad Oud-Utrecht en Seijst. Hij
is lid van de redactie van het tijdschrift
Oud-Utrecht en Seijst.

Katholiek, 2.313 n.h., 50 Gereformeerd,
36 Evangelisch Luthers, 16 Doopsge-
zindheid en 290 Evangelische Broeder-
gemeente op een bevolking van 3.763.
De hervormden kerkten in de Oude
Kerk aan de Dorpsstraat, de leden van de
Broedergemeente aan het Zusterplein, de
gereformeerden (Afgescheidenen in 1834)
hadden een klein kerkgebouw verscholen
aan de Voorheuvel en de bijna 30% r.-k.
bezaten eerst een noodkerkgebouw (1842)
aan de 2* Dorpsstraat en kerkten sedert
1846 aan de Utrechtseweg . De overige
gezindten bezaten in de periode 1805-1850
geen kerkgebouw te Zeist.

Uit een oogpunt van ruimtelijke orde-
ning hetekende de verkoop in en na 1818
van de gronden uit de nalatenschap van
Van Laer het einde van de overheersende
invloed van de Broedergemeente op Zeist
en het begin van de ontwikkeling van de
verkaveling van goederen langs de 'alge-
mene weg: de Arnhemse Zandweg van
Driebergen naar De Btlt' thans bestaande
uit de delen: Driebergseweg, de Dorpsstra-
ten en de Utrechtseweg, sedert het einde

huizen, daaronder de kastelen (Kersber-
gen, Slot Zeist), buitenplaatsen (zoals 'De
Ewijckshoeve' te Den Dolder, het huis
'Zandbergen' aan de Amersfoortseweg
en het huis 'Weltevreden' van burge-
meester F.N. van Bern aan de Utrecht-
seweg), het herenhuis van Godfried
Leonard Walkart⁴ (hoek Het Rond/a*
Dorpsstraat), maar ook de kaarsenfabriek,
lijmfabriek, zeepziederij en zijdetwijnderij
van de Evangelische Broedergemeente, de
molen van Johannes van Altena aan de
Molenweg en de koepel van de Evange-
lische Broedergemeente staande aan de
Lageweg.

Volgens de enquete 1815 was de over-
grote meerderheid van de bevolking (1815:

1717 inwoners) werkzaam in de agrarische
sector: 13 boerenhofsteden, 11 kleine
boerenhofsteden en keuterwoningen en
tenslotte 190 daghuurderswoningen op
een totaal aantal van 290 woonhuizen
inclusiefde kastelen, buitenplaatsen en
herenhuizen. Bij de volkstelling van 1829
telde Zeist 2.477 inwoners, waarvan onge-
veer een derde (295) in de dienstsector
(het aantal dienstboden bedroeg 124),
circa 280 in de agrarische sector waar-
onder 182 dagloners, rond 235 personen
in de ambachtelijke sfeer en ongeveer 75
middenstanders.

De godsdienstige gezindte was in 1849
aan het einde van de hier te bespreken
periode als volgt: 1.053 R.-k., 5 Oud-

-ocr page 106-

EEN RONDGANG DOOR HET DORP ZEIST, 1805-1850 - MR.DR. V.A.M. VAN DER BURG, R.P.M. RHOEN

van de Middeleeuwen de Benedenweg
genoemd ter onderscheiding van de
Bovenweg {de Arnhemse Bovenweg).
In Zeist werd het zomers een drukte van
belang. Amsterdamse kooplieden gingen
toen de Vechtstreek vol was, zich op de
Utrechtse Heuvelrug vestigen. Een lange
rij huitenplaatsen, toen zo karakteris-
tiek voor Zeist langs de Utrechtseweg,
ontstond: Ma Retraite, Schaerweijde,
Welgelegen, Paviljoen, Weltevreden,
Lommerlust, Arendsburg, Veelzigt. De
ridderhofstad Kersbergen was in de i9^Jeeeuw getransformeerd tot een moderne
buitenplaats . Aan de Dorpsstraten; het
buiten van G.L. Walkart, op de hoek van
Het Rond, en Beek en Royen, dat reeds in
de i8^de eeuw werd gebouwd. Aan de Drie-
bergseweg: de Karsseboom Plaats (later
Klein Schoonoord geheten), Hoog Beek
en Royen, Sparrenheuvel, Schoonoord,
Schralenburg (later de Nieuwe of Kleine
Breul geheten), Rijnwijk werd gemoder-
niseerd en De Breul .

Hoewel het karakter van Zeist vooral
's zomers na 1818 veranderde, bleef Zeist

in de periode 1805-1850 voomamelijk te
typeren als een boerendorp met de beslo-
ten gemeenschap van de Hernhutters aan
het Zuster- en Broederplein ter weerszij-
den van het Zeister Slot en met als armste
gedeelte Austerlitz .

In het dorp Zeist zelf hreidt zich de
bewoonde kern achter de Dorpsstra-
ten en de Utrechtseweg langzaam uit:
Nieuw Zeist (Nooitgedacht), Moscovie-
tersheuvel {Voor- en Achterheuvel) en
het Vak (Oude Arnhemseweg achter
het buiten Schaerweijde). Ambachtslie-
den, dagloners en arbeiders gaan daar
bij elkaar wonen. Specialisatie onder de
middenstand komt langzaam op gang: de
kruidenier, de melkboer, de kleermaker,
de bakker, de slager, da schilder, de metse-
laar, de kamerbehanger en de timmerman
verschijnen.

Tussen 1815 en 1849 verdubbelt het
inwonertal in Zeist van 1.717 naar 3-763.
Het karakter van de werkgelegenheid van
het boerendorp verschuift van een buiten
de Broedergemeente louter agrarische
samenleving naar diensten ten behoeve

van de buitens en wei- en bouwland met
nog steeds veel schapenteelt ten behoeve
van de mest. Op de heide worden de plag-
gen gesneden ten behoeve van de potstal.
De overheersende protestantse bevolking
drukt een sterk stempel op het dorp even-
als de dames en heren op de buitens ver
afstaand van de gewone, dienstbare man
en vrouw in de zomer voor veel werkgele-
genheid zorgen in het van standsbewust-
zijn doordrongen dorp. In de herenbank
van de Oude Kerk aan de Dorpsstraat
zit de Heer van Zeist met zijn familie
gescheiden van de overige N.H.-kerk-
gangers, waaronder burgemeester RN.
van Bern. Ieders plaats in het dorp Zeist
ligt schijnbaar voor de eeuwigheid vast.
Na de grondwet van 1848 zal dit gaan ver-
anderen en vanaf 1851 krijgt men 00k in
Zeist als burger, zij het nog zeer beperkt
door het censuskiesrecht, het recht om
het gemeentebestuur te kiezen.

De rondgang door het dorp Zeist beoogt
enige historische aspecten te belichten,
die tot dusver onderbelicht zijn gebleven
in de lokale geschiedschrijving.

106

-ocr page 107-



		EEN RONDGANG DOOR HET DORP ZEiST, 1805-1850 - MR.DR. V.A.M. VAN DER BURG, R.P.M. RHOEN

Tapperij 'Van de warme hand' Op de Voorheuvei 1814 De Bovenweg, de Arnhemse Bovenweg en Oud Arnhemseweg, liep door het dorp Zeist langs wat we tegenwoordig de Voor- heuvei noemen. In de tijd van de Bataafse Republiek, Koninkrijk Holland en de inlij- ving van Nederland bij Frankrijk (1795- 1813) heette dit gebied, waar 00k de weg naar Huis ter Heide (de Bergweg) op uit- kwam, 'de Muscoviter HeuveP. Het is niet verwonderlijk dat daar een tapperij (jan van Doom) gevestigd was, zoals 00k blijkt uit de kadastrale atlas van 1832. Naast de tapper woonde 00k zijn zuster Petronella van Doom, naaister van beroep, in dit pand. Deze ongetrouwde juffer maakte 26 januari 1814, des namiddags om half vijf uren bij notaris Mr. J.M. Karsseboom te Zeist haar testament, waarvoor zij na haar dood elf gulden moest betalen. De notaris kwam ten huize van de kennelijk reeds zieke testatrice en beschrijft in het testament haar als volgt:			'Freule' Johanna Adriana (de) Pesters Overleden 'op haar zomerverblijf te Zeist, 14 September 1816 De rijke 'freule' behoorde tot het aan- zienlijke Utrechtse geslacht (de) Pesters dat te Zeist vooral in Cattenbroek veel onroerend goed bezat. Haar broer, jhr. Mr. Willem Nico- laas (de) Pesters, heer van Cattenbroek en Papendorp, (1754-1831), (r.n.l.) deed aangifte van haar goederen in de memorie van successie. Johanna Adri- ana Pesters woonde in de stad Utrecht aan de Brigittenstraat (Wijk A, nr. 1116) en bezat veel onroerend goed in de pro- vincie Utrecht en had veel geld belegd in binnen- en bu.itenlandse obligaties, effecten en hypotheken. Tot haar roerende goederen behoor- den drie koetsen, twee paarden, gouden en zilveren gebruiksvoorwerpen en sie- raden. Tot haar personeel behoorden twee dienstmeiden, een knecht en een koetsier.
	'Petronella van Doom, naaijster van beroep, meerderjarige en ongetrouwde, jonge dochter, woonende onder de Gemeente van Zeyst voornoemd, ten huize van haar broederjan van Doom, tapper, (...) van de warme hand (...) Nummer 197 (...) in een achterkamer- tje, door een vensterraam verlicht, uitzicht hebbende op de weg, in welke kamer men intreedt door een dew, in het woonhuis en die een gedeelte uitmaakt der genoemde wooning, zittende op een leuningstoei, aan den hoard, zijnde gezond van geest, doch zwak van lighaam, zo als dit van mij ondergetekende notaris en getuigen isgebleken.' Petronella van Doom overleed te Zeist 8 april 1814 en blijkens haar memorie van successte bezat zij meer dan duizend gulden. Na aftrek van de lasten, bleef voor haar broer Jan en zus Hendrica van Doom een bedrag van 903 gulden, 10 stuivers en 2 penningen over om te ver- delen. De tapperij 'van de warme hand' bestond nog in 1832.

-ocr page 108-



	EEN RONDGANG DOOR HET DORP ZEIST, 1805-1850 - MR.DR. V.A.M. VAN DER BURG, R.RM. RHOEN

Uit haar nalatenschap verkreeg krach- tens haar testament als prelegaat haar reeds genoemde broer Jhr. W.N. (de) Pesters van Cattenbroek de heerlijk- heid van Papendorp met de hofstede en landen onder Papendorp en Galekop bij de stad Utrecht gelegen, geschat op 11.500 gulden. Deze heerlijkheid was afkomstig uit de familie van haar moeder Godin. Ook de wijnkelder van de 'jonkvrouwe' Johannes van Laer (1775-1816), heer van ZeJSt. PARTICUUER BEZIT
			Pesters mocht er wezen: 278 flessen rode en witte Franse wijn, Duitse wijn en arak. Zij had ook een boekenbezit met een 'Nederduitsche Bijbel met de nieuive psalmen' geschat op een waarde van drie gulden. Het zuiver saldo van haar nala- tenschap bedroeg / 443.000,- ruim. Zij moet een van de rijkste vrouwen van Nederland in 1816 geweest zijn!	baan kregen en de basis werd gelegd voor de omvorming van het boerendorp Zeist tot een gemeente, die sterk kon groeien in inwonertal door de geschapen werk- gelegenheid op de buitens. De trek naar Zeist buiten de leden van de Broederge- meente om kon beginnen. Vandaar dat zijn dood in 1816 en de veiling in 1818 een belangrijk markeringspunt zijn in de ontwikkeling van het dorp Zeist in de io^de eeuw. Tot het onroerend goed van Johannes van Laer (1775-1816) behoorden wonin- gen met stallingen aan de Dorpsstraten, het Huis Beek en Roijen en de daarbij behorende voorliggende bossen, 'strek- kende van de Zeister Dorpsstraat tot aan de gerneene heide' met boswachterswo- ning, een daghuurderswoning aan het begin van de Driebergseweg 'met een stenen duiventoorn, de hofstede Catten- broek met 48 morgen, een perceel wei- land aan de Zeister Vaart (= de Biltse Grift), een huis genaamd 'het Klompje' gelegen aan de Koppeldijk en Zeistervaart en grenzend aan de hofsteden 'de Kleine

		Bij het overlijden van Johannes van Laer (Ebershoffa) 1775-Zeist 1816), Vrijheer van de Hoge Heerlijkheid Zeist (1/92), (ambachts)Heer van Zeist iyg$ ¹² (1816) s De Hernhutter Van Laer had de heer- lijkheid Zeist verkregen van zijn vader J.R. van Laer (1731-1792), sedert 1784 Vrijheer van Zeist. De verkoop van zijn uitgebreide grondenbezit te Zeist betekende, zoals reeds in de Inleiding is aangestipt, in en na 1818 dat voor de ruimtelijke ordening van Zeist nieuwe ontwikkelingen vrij

-ocr page 109-



		EEN RONDGANG DOOR HET DORP ZEIST. 1805-1850 - MR.DR. V.A.M. VAN DER BURG, R.P.M. RHOEN

			Zeist' aan de i^ste Dorpsstraat voor 200 gulden per jaar aan de gemeente Zeist. Uit de memorie van successie blijkt voorts dat rond 1816 reeds meerdere woningen stonden aan de Mauriksteeg {thans Mau- rikstraat) achter de i^s,t'Dorpsstraat. Het zogenaamde 'Voorbosch van Zeijst' strekte zich uit van de Oude Arn~ hemseweg (thans i^stt' en 2^dc Hogeweg en Arnhemse Bovenweg) tot aan de 'gemeene Heijde', onderdeel daarvan was 'de groote Voorlaan van Zeijst' (thans de Slotlaan). Het lage gedeelte van Zeist: Blikken- burg, de hofsteden Stoetwegen, Zomer- dijk en de Bunzing alsmede de hofstede De Breul verhuurd aan Arie Peek en 'de Huizinge genoemd den Preekstoel' (thans Schoonoord) bewoond door vijf gezin* nen, had Van Laer ook in eigendom. Hij zelf woonde met zijn vrouw, Anna Charlotte Beuning, lid van een vooraan- staande Hernhutterfamilie, in een heren- huis op het Ooster- of Broederplein. Zijn beide broers volgden hem op als Heer van Zeist.
Koppel' en 'de Groote Koppel' op een door de Hernhutters ontwikkeld indu- striererrein: een lijmmakerij, oliemolen met knechtswoning en leerlooierij. Daarnaast behoorde tot de boedel onroe- rend goed te Utrecht en Amsterdam en binnen- en buiteniandse effecten. Uit de memorie van successie blijkt ook dat Van Laer vier huurders in het Zeister Slot had: de weduwe van de patriotse secreta- ris van Zeist, Conrad Willem Kelderman (overl. 1792), mevr. Wilhelmina van Vliet (1754-1826), de weduwe Craaijvanger, de Utrechtse hervormde rentenier en oran- gist Mr. Otto van Romondt (1770-1837) en de heer Iddekinge. De brouwerij bij het Slot werd bewoond door Johannes van Dijk en Arie van Rijn. Tot de particuliere nalatenschap van Johannes van Laer behoorden zoals gezien ook het 'van ouds riddermatig of adellijk Slot van Zeijst' met 'den eigendom van de grond der Hooge en Vrije Ambachts- heerlijkheid van Zeist' en de brouwerij, die wordt omschreven als 'De gebouwen (...)	tot een bierbrouwerij en mouterij met annexe stallinge, koetshuis en tuin, woninge (...)'. Het complex bevatte verder 'het ach- terbosch van Zeijst¹ rondom het Slot en de pleinen waarop de gebouwen van de Evangelische Broedergemeente staan, groot 16 morgen, de hofstede Griffen- stein met 44 morgen land verhuurd aan Jan Smorenburg en de woning met schui- tenhuis van de schipper van Zeist aan de Waterigeweg. Ook bijna alle woningen aan de beide Dorpsstraten behoorden tot de uitge- breide bezittingen van Van Laer. De 'windkoorenmolen met huizinge, schuur en berg' gelegen aan de thans zo genoemde Molenweg, had hij verhuurd voor 758 gulden per jaar aan molenaar Johannes van Altena. Achter die molen was een 'schapenhok' gelegen dat omgebouwd was tot daghuurderswoning voor de drie gezinnen van Jan van Rhenen, Hendrik van Nonno en Johannis Grandi, die daar voor tezamen 92 gulden huur per jaar betaalden. De Heer van Zeist, Johannes van Laer, verhuurde 'het rechthuis van



				109

-ocr page 110-

EEN RONDGANG DOOR HET DORP ZEIST. 1805-1850 - MR.DR. V.A.M. VAN DER BURG, R.P.M. RHOEN

De nafatenschap van
Ruth Blanker*

Metselaar (1820) aan de Dorpsstraat

Ruth Blanken 'metselaar', wij zouden
nu zeggen aannemer, was lid van de
gemeenteraad van Zeist (1811, 1813-1821)
en assessor (= wethouder) van 1819-1820.
Hij woonde aan de Dorpsstraat en over-
leed te Zeist 23 September 1820. Uit zijn
eerste huwelijk met Hendrina Verhoesen
had hij een zoon: Hendrik Blanken, die
zijn vader opvolgde als gemeenteraad slid
en gedurende dertig jaar (1821-1851), tot
de totstandkoming van de gemeentewet
van 1851, deel uitmaakte van de raad.
Ook was Hendrik Blanken geruime tijd
assesor (1833-1851).

De aangifte voor de successie van Ruth
Blanken werd gedaan door zijn weduwe
Elisabeth van Brienen. Behalve zijn huis
aan de Dorpsstraat bezat R. Blanken
onroerend goed ^laan den Utrechtschen
Straatweg, nog drie panden aan de Dorps-
straat, 'vier woningen onder een dak (...)

op den zoogenoemde Muscoviterheuvel¹; op
de later zogenoemde Voorheuvel te Zeist
had hij nog een tweetal woningen onder
een dak en twee nieuw aangebouwde
woningen verhuurd. Uit de memorie
van successie krijgen wij ook een indruk
van zijn 'metselaarsaffaire' over de peri-
ode 1817 t/m 1820. In die periode had hij
werk verricht, hetgeen bij zijn overlijden
nog niet betaald was voor onder andere
bouwman Gerrit Smorenburg, timmer-
man Jan Montauban, de Heer Jacob van
Laer, de freule Van Hardenbroek, voor
F.A. Hubert te Austerlitz, aan de Pastorie
der Hervormde Gemeente te Zeist aan de
Dorpsstraat, voor de Heer van Kersbergen,
Taets van Amerongen van Woudenberg,
de bezttter van 'Veelzigt' de heer J.J. van
Ghesel en nog vele anderen. Zijn 'metsel-
affaire' had over de genoemde jaren 1817
t/m 1820 een bedrag van/11.225,08^2 aan
vorderingen vitstaan. Aan stenen, kalk,
hout en metselaarbgereedschap was op
zijn sterfdag ten bedrage van /424,6s
voorhanden. Aan contanten was maar
liefst een bedrag van/2.525,50 in huis.

Ook komen we iets te weten over zijn
schulden aan zijn leveranciers: de brood-
bakker W.F. Buck, de winkelierster van
de Broedergemeente de weduwe Justi,
de heer P.W. Smits voor geleverd laken,
W. Post voor wijn, H. Bloemkemper,
de kleermaker, te Zeist ten bedrage van

/270, I2^[/2 .

Het verbaast niet dat Ruth Blanken
in 1820 een graf in de Oude Kerk krijgt.
Voor 'gekocht graf, gemetselde kelder en
zerk¹ is het hedrag van / 175,- verschul-
digd. Zijn zoon Hendrik Blanken zette 'de
affaire' voort.

Een plaggenhut in Zeist. Door A. Grofman.

1879.C0LLECTIE ZEISTER HISTORISCH GENOOTSCHAP

110

-ocr page 111-



		EEN RONDGANG DOOR HET DORP ZEIST, 1805-1850 - MR.DR. V.A.M. VAN DER BURG, R.P.M. RHOEN

Het 'hutje'van Barend Karelse Dagloner, te Austerlitz (1821) De spreekwoordelijke armoede van de inwoners van Austerlitz komt beeldend naar voren in de memorie van successie van Aaltje Jansen, 'in leven huisvrouw van' Barend Karelse te Austerlitz, over- leden in de gemeente Zeist 6 augustus 1821. De aangifte wordt gedaan door de weduwnaar, Barend Karelse, een dag- loner: een arbeider die zich tegen loon per dag verhuurde. Van de zeven kinde- ren zijn er drie meerderjarig: Johannes Cornelis Karelse, timmerman te Zeist, Barend Karelse, daghuurder te Zeist, en Grietje Karelse huisvrouw van Jan van Barneveld, timmerman te Zeist. Bij de vader wonen nog vier minderjarige kinderen: Leentje, Jacoba, Hanneke en Aaltje Karelse. Het enige bezit bestaat uit: 'een hutje, met acht en twintig roeden, zes en twintig elten en vier en dertig palmen bouwland en mm, staande en geiegen in de Gemeente vanZeijst, in Austerlitz'
	Jan Meijsen, Austerlitz Nog een verklaring over een doodarme inwoner (1821) De schout van Zeist, F.N. van Bern, neemt op 16 november 1821 bij de aan- gifte van successie voor Jan Meijsen, die 2 april 1821 te Austerlitz onder Zeist is overleden, een verklaring gedateerd 25 September 1821 van de R.-K.-pastoor van Rijsenburg (1819-1869), waaronder het gebied van Austerlitz valt, op. Pastoor Adrianus Kortland¹³ zegt over Jan Meijsen: 'is reeds verscheidene jaren, oud, lam en doodarm ten laste geweest van zijn even arme zuster en broeder, door liefde- gaven en aalmoesen van menschenvrienden heb ik zijn ellendig leven tot dien djd nog gerekt (...)'. Hij is te Rijsenburg 'gratis of pro Deo' begraven en van enige nalaten- schap is bij Jan Meijsen geen sprake.
				Earbeiderswoning op Wallenburg, 1950. TOPOGRARSCH-HISTORISCHE ATLAS GAZ

			De Hoeve 'Wallenberg' Wan jean Maurice & Amble (ca. 1747 Lotharingen (FR.)-Zeist 1821) De afkomst van d'Amble is met een waas van geheimzinnigheid omringd. Zeker is dat hij in 1788 op het landgoed 'Houdringe¹ woonde als gouverneur van de zoon van de weduwe Van Westree- nen-Testart en later in Amsterdam ver- toefde in de kringen van de kooplieden en zijn geldschieters ten behoeve van zijn heideontginning onder Zeist: Adriaan, Jan Frederik en Eduard Cornelis Scherff. Het ontginnen van de heide begon rond 1797. Hij huwde Maria (Rietje) Rieser

-ocr page 112-



(1787-1815) 00k genaarnd Van der Kolk. Bij zijn overlijden 'op de Hoeve Wallen- berg' (tegenwoordig heet dit gebied ten onrechte 'Wallenburg') op 20 januari 1821 waren nog drie kinderen in leven: Jean- netje, Mimi en Jean Maurits d Amble. Tot voogden over deze drie minderjarige kin- deren werden de drie genoemde Amster- damse kooplieden aangesteld. Tot de boedel beboorde als enig onroe- rend goed: 'de landhoeve Wallenberg met de gebouwen daarop staande, groot circa 300 morgen of 225 bunders en 200 Neder- landsche roeden, met alle bepootingen en beplantingen en heidevelden daar onder behoorende, staande en gelegen op de Heide ende de jurisdictie van Zeist¹ getaxeerd op 3500 gulden. De meubilaire goederen, klederen en linnen uit de boedel werden op 430 gulden geschat. Tot het passief behoorde een vordering van F.N. van Bern, schout van Zeist, en huiselijke, dood en andere schulden tezamen / 1515,- zodat het zuiver saldo / 2415,- betrof. D'Amble was dus bepaald niet vermogend geworden!
			{Amsterdam 1746-Zeist 1824) , die op 25 december 1815 te Amersfoort in derde echt is gehuwd met Hilletje Canneman (Amsterdam 1775-Maarssen 1855). De Amsterdamse koopman Bouwman over- leed op 16 augustus 1824 op zijn zomerver- blijf. Zijn derde echtgenote was krachtens zijn testament enig erfgenaam. 'Het Buitenverblijf Rhijnsoever met de getimmerten en bestaande in Eene Heere Huizinge met Stalling, Koetshuis, Turn- manswoning, Moestuin en Binnenplaats met Eenige opgaande Boomen en Verdere Houtgewassen en alles ongeveer 2 Bunders en 50 Roeden (...)' werd getaxeerd ten behoeve van de weduwe voor de succes- sie op 9.000 gulden. Het zuiver saldo van de nalatenschap bedroeg/97.555,56 Vi onder het passief bevond zich onder andere 3 gulden kerk- geld aan de Oude Kerk te Zeist te beta- len. Op 9 oktober 1830 overlijdt Gesina Alida van der Gouw op 'Rhijnsoever'. De weduwe Bouwman-Canneman, die mede aangifte van de successie doet, woont dan te Amersfoort.
		Het buitenverblijf Rhijnsoever. Door P.J. Lut gers, 1869.T0P0GRAFISCH-HIST0RISCHEATLASGAZ

	'Rhijnsoever' Buitenverblijf onder Zeist (1824) Aan de 'lage' kant van Zeist stonden drie buitenplaatsen: 'Rhijnwijk' (in het midden van de i9^Je eeuw afgebroken), 'Wulperhorst' en 'Rhijnsoever' aan de Kromme Rijn vlak op de grens met Bunnik onder het zicht van den Ridder- hofstad Rhijnauwen. Aan het in de ig^deeeuw afgebroken buitenverblijf'Rhijns- oever' is de herinnering zo goed ats ver- dwenen. Ter plaatse stond tot 2002/2003 een boerderij, die thans vervangen is door nieuwbouw (2005) in landelijke stijl. Over dit buitenverblijf aan de Kromme Rijn komen we iets te weten uit de memorie van successie opgesteld na het overlijden van Johannes Bouwman

-ocr page 113-



		EEN RONDGANG DOOR HET DORP ZEIST, It

Huize 'Ewijck' Den Dolder (gemeente Zeist) van Daniel Jacobus Gildemeester (1838), aan de Soestdijkerweg 12 . Het landgoed 'de Ewijckshoeve' met het herenhuis 'Ewijck' under Den Dolder behoorde toe aan de Amsterdammer Daniel Jacobus Gildemeester, die het thans nog bestaande herenhuis in 1834 liet bouwen en het landgoed aanzienlijk uitbreidde. D.J. Gildemeester overleed op 18 September 1838 te Kleef (D.) en liet krachtens testamentaire beschikking zijn weduwe Wilhelmina Hermina Anna van der Hulst zijn vermogen na. Bij de aan- gifte van de successie werd de buitenplaats als volgt omschreven; 'Het landgoed Ewijckshoeve met des- zelfs Heerenhuize, Koetshuis en Stalling, tuinmanswoningen eene daghuurderswo-
	ning met de bosschen, gronden, wei- en bouwlanden, heivelden (...) te ^ameneen honderd zcs en zeventig Bunders vijfen veertigRoeden ^even en zeventig ellen (...) alsmede onder de Gemeente Zeist (...) te zamen groot vier honderd Bunders dertig Roeden en dertig ellen (...) belend aan de gemeente Soest, Zeijst en De Bildt'. Dit hele complex werd getaxeerd op /38.574,-. Op dit landgoed werden apart gewaardeerd: 'De opstal van eenjagerS' of portiershuisje, staande aan den Straatweg nabij Den Dolder' voor /350,- en 'De opstal van een daghuurderswoning mede gelegen aan den Straatweg naar De Bildt* op / 500,-. Ook onder de gemeente Zeist behoorde tot het goederencomplex 'De Opstal van eene boerderij met tevens schapenstalle en vier hooibergen voormaals genoemd Stal- lenbergen gelegen aan meergemelde Straat- weg (.. ) zijnde een steenen gebouw met riet gedekt¹ van /3.500,". Op het grondgebied van Soest behoorde de boerderij, genaamd 'het Hooge Huis'tot het landgoed ^lde Ewijcks- hoeve'. Het herenhuis Ewijckshoeve aan de Soestdijkerweg. Door P.J. Lutgers, 1869. TOPOGRAFISCH-HISTORISCHE ATLAS GAZ		In het koetshuis stonden paarden en rijtuigen en op het landgoed bevonden zich 'oranjeboomen', bloemen en de beno- digde tuingereedschappen. D.J. Gilde- meester bezat ook nog twee jachthonden en twee geweten. Alles om het landleven te veraangenamen was dus aanwezig. Uit de posten onder het hoofd 'passief kan men opmaken dat de landgoedeigenaar ter bestrijding van zijn laatste ziekte een hoogleraar en doctor in de medicrjnen te hulp heeft geroepen en dat de nodige medicijnen zijn geleverd. Kennelijk over- leed D.J. Gildemeester 18 September 1838 plotseling te Kleef, waar hij in een nieuw graf begraven werd. Van de nalatenschap van deze mil- jonair heeft zijn vrouw, die hertrouwd was met Adriaan Walraven Fisler en in eerste echt weduwe van 'den Heer (H.) (van) Hoornenburg', slechts kort kunnen genieten. Bij de memorie van successie zit een briefje van een notaris uit Soestdijk gedateerd 4 april 1841, waaruit blijkt dat de weduwe op 'Huize Ewijckshoeve' onder Zeist overleden is.

-ocr page 114-



	EEN RONDGANG DOOR HET DORP ZEIST, 1805-1850 - MR.DR. V.A.M. VAN DER BURG, R.P.M. RHOEN

Fabrikant Zeister Kachels Erich Lauridtsen Norgaard (1840) In het Broederhuis aan net Ooster- plein (= Broederplein) te Zeist overleed 15 augustus 1840 ongehuwd de uit Dene- marken afkomstige 'kagchelfabrikant' Erich Lauridtsen Norgaard slechts 38 jaar oud. Zijn in Jutland (Denemarken) woonachtige broers en zusters Het hij niets na. Krachtens zijn testament was de 'Voorstaander' van het Broederhuis der Het Broeder- en Zusterpleln met omgeving. Door J. Burgin. Collectie Bodel Nijenhuis. Untversiteitsbibliotheek Leiden. inv.nr.P336 N162. TOPOGRAFISCH-HISTORtSCHE ATLAS GAZ
		Evangetische Broedergemeente zijn exe- cuteur-testamentair en Peter Wied van de Hernhutters zijn enige erfgenaam. Met geleend geld van de diaconie van de Evangelische Broedergemeente had hij in 1835 een huis aan de Lageweg ( in de stukken gesitueerd aan het Westerplein, het tegenwoordige Zusterplein) tot fabriek ingericht . Norgaard vervaardigde ter- racotta ornamenten en de beroemde Zeister kachels, die nu nog in de kerk van de Broedergemeente te zien zijn. E.C. Martin (1805-1878), een uit Silezie afkomstige Hernhutter zette het bedrijf na 1840 voort. De keramische fabriek van de aannemer-pottenbakker Martin bleef tot 1958 in functie. Het pand aan de Lageweg staat er nog. De fabriek met inventaris, het meubi- lair, goud en zilver tezamen met de uit- staande vorderingen alsmede de contante gelden van deze ambachtsman beliepen in het totaal een bedrag van ruim 6.000 gulden. Van het oorspronkelijke geleende kapitaal van/ 3.000,- van de diaconie had	Norgaard reeds /1.000,- afgelost. Voor geleverde wijn, hout, ijzer, stenen, manner en zo meer en aan zijn boekhouder, boek- verkoper, de notaris, de dokter, de apo- theker en van dood- en begrafeniskosten was de boedel belast met enige duizenden guldens. Het saldo van zijn nalatenschap bedroeg/3.579,36.


				DehofstedeDePanaandeAmersfoortseweg, circa 1900.topografisch-historische atlas gaz Hofstede De Pan* Boerderij, tapperij en herberg van Gerrit Smorenburg ' in leven kastelein en land- bouwer' aan de Amersfoortsestraat, in huis genummerd 189 (1840).

-ocr page 115-

EEN RONDGANG DOOR HET DORP ZEIST. 1805-1850 - MR.DR. V.A.M. VAN DER BURG, R.P.M. RHOEN

Op 9 augustus 1840 overleed 89 jaar
oud Gerrit Smorenburg die onder Huis
ter Heide een landbouwbedrijf uitoe-
fende en een tapperij had. Zoals wel vaket
voorkwam was de tapperij in de boerderij
gevestigd, die tevens als pleisterplaats en
herherg tip weg naar de stad Amersfoort
dienst deed. De boerenhofstede aan de
Amcrsfoortsestraat ten westen van Huis
ter Heide bestond uit een 'huisinge, schuur
en verdergetimmerte, benevens 89 bunders,
96 roeden en 10 elien boomgaard, bou<w-
en weiland (...) dermenbosch, heide en
driestveiden (...)' en werd gewaardeerd op
10.000 gulden. De hofstede stond bekend
onder de naam 'De Pan'¹⁸.

De sterke drank en wijn werd gele-
verd door de firma Finje en Comp. te
Utrecht en de wijnkoper Van Zijst. Voor
het boerenbedrijf komen we leveranciers
tegen van lijn- en raapkoeken, boekweit,
granen, hooi, hout en aardappelen. Bij de
smid, de wagenmaker, de molenaar, de
broodbakker, de kruidenier, de schoen-
maker, de kleermaker en de timmerman
stond Gerrit Smorenburg in het krijt. Zijn

weduwe en twee van de vijf kinderen
kunnen niet schrijven, zo staat vermeld
onderaan de memorie van successie. Zijn
weduwe, Cornelia Kompeer (Oudewater
1763-Zeist 1844), wordt bij het overlijden
op de Hofstede 'De Pan' , 24 december
1844, aangeduid als herbergierster.

stalhouder, winkelier en slijter in wijnen,
was Gerardus Martinus Liefrink (Utrecht
1810-Zeist 1872), die met ingang van de
gemeentewet van 1851 langdurig lid van
de gemeenteraad (1851-1862 en 1865-1873)
en wethouder (1851-1862 en 1870 -1873)
van Zeist was. Hij woonde laatstelijk aan
de Maurikstraat 6.

De memorie van successie van de op 25
juni 1841 te Zeist overleden Ger(h)ardus
Liefrink omschrijft het Hofvan Holland
aldus: 'een huis, ingerigt tot logement met
schuur, erf en tuin (...)'. Sedert enige jaren
staat het 'Hof van Holland' aan de i^stL'
Dorpsstraat er weer glorieus bij.

De logementhouder

In het 'Hofvan Holland': Ger(h)ardus
Liefrink (1841).

Sedert de Middeleeuwen waren er in
de Dorpsstraat naast de Oude Kerk twee
logementen (herbergen) gevestigd. Het
dichtst bij de Oude Kerk gelegen loge-
ment had de naam 'Hof van Holland'
gekregen. De uit Vorden (Gld.) afkom-
stige Ger(h)ardus Liefrink vestigde zich
in 1823 vanuit Utrecht komende in Zeist
en werd tot zijn dood op 56-jarige leeftijd
logementhouder in het 'Hof van Hol-
land'. Hij was gehuwd met Maria Elisa-
beth Brouwer. Uit dit huwelijk werden
drie kinderen geboren. Een van hen, de

Rijkste vrouw van Zeist

Vrouwe Anna Charlotte Beuning,
weduwe van de Heer van Zeist, Johan-
nes van Laer (1843).

Zoals gezien was haar echtgenoot in
1816 te Zeist overleden en in 1818 was een
deel van zijn Zeister bezittingen geveild.
Hun huwelijk was kinderloos gebleven.

115

-ocr page 116-

.DR. V.A.M. VAN DER BURG, R.P.M. RHOEN_______________________^M

e
o
w

<
met ztjn gezin in een tuinmanswoning op

of nabij het goed woonde.

Op 'het buitengoed Kersbergen' over-
leed 30 januari 1844 Arie Schut, 73 jaar
oud, afkomstig uit Hoogland bij Amers-
foort. Hij was als tuinman in dienst bij de
Heer van Kersbergen (sedert 1829): Joost
baron Taets van Amerongen, Heer van
Woudenberg (1792-1853). Op Kersbergen
stond een tuinmanswoning die Schut met
zijn vrouw bewoonde.

Uit de actief kant van de memorie van
successie blijkt dat hij zijn zoon uit een
eerder huwelijk, Hendrikus Schut, tim-
merman te Utrecht, 150 gulden heeft
geleend. Voorts komt daar de verhouding
tot zijn werkgever uit de verf. Blijkens een
post is vast te stellen dat Arie Schut bij
Taets van Amerongen als tuinman 350
gulden per jaar verdiende. Bij zijn dood
is de baron aan achterstallig salaris nog
/ 87,50 schuldig (een periode van drie
maanden). Voorts blijkt dat de tuinman
kennelijk de aankoop van planten, bomen
en tuingereedschap voorfinancierde:
'wegens gedane voorschotten' is Taets van

EEN RONDGANG DOOR HET DORP ZEIST.

EEN RONDGANG DOOR HET DORP ZEIST, 1805-1850 - MR.DR. V.A.M. VAN DER BURG, R.P.M. RHOEN

gehele i9^dc eeuw en het begin van de 20^5teeeuw geldt dat de begrafeniskosten een
indicatie vormen van de gegoedheid van
de overledene. In dit geval was het bedrag
van/1.202,82.

Een tuinman

'Op het buitengoed Kersbergen': Arie
Schut (1844)

Voor de invoering van het bevol-
kingsregister (1850) ⁿ is het moeilijk
aan gegevens te komen betreffende het
dienstpersoneel op de Zeister kastelen en
buitenplaatsen. Via de legaten in een tes-
tament, een boedelscheiding of memorie
van successie is het soms mogelijk om het
dienstpersoneel van een buitenplaats te
identificeren. Tot de vaste staf van elke
buitenplaats behoorde een tuinman, die

Het kasteel Kersbergen met rechts de
tulnmanswonlng. Tokening door Hendrlk
Spilman naar Jan de Beijer, circa 1750.

TOPOGRAFISCH-HISTORISCHE ATLAS GAZ

Anna Charlotte Beuning overleed 31
oktoher 1843 te Zeist en liet een vermo-
gen van bijn \Vi miljoen gulden na aan
haar nicht te Moskou in Rusland onder
aftrek van legaten aan de overige neven
en nichten Van Laer, Beuning, haar gezel-
schapsdame, mejuf. Adriana Catharine
Frederica Muntendam (Middelburg
1785-Zeist 1873) ¹⁹ en haar zuster, Elisa-
beth Johanna Muntendam (Middelburg
1700-Middelburg 1857), mej. Wilhelmina
Maria van Calker (Zeist 1775-Neuwied
a.d. Rijn 1846 (D.)), werkzaam bij de
Evangelische Broedergemeente te Zeist,
het Armenfonds van de Evangelische
Broedergemeente te Zeist, het Zendeling-
genootschap der Broeder Uniteit, haar
petekinderen, 'in bloedverwantschap
bestaande' en de overige niet in bloed-
verwantschap bestaande ten getale van
zeven resp. veertien mannen en vrouwen,
en aan de zes behoeftige weduwen van de
Broedergemeente tenslotte elk/50,-.

Ook haar personeel werd bedacht: haar
koetsier, vader en zoon Gerrit Uilenbroek
sr. en jr., resp. 43 jaar en 27 jaar in dienst,

haar tuinman Reinier Eggink 23 jaar in
dienst en haar drie dienstboden: Johanna
Christina Becker, Agatha Rietha en
Gerardina Pierson resp. 7, 4 en 3 jaar bij
haar op het huis aan het Broederplein in
dienst.

Haar inboedel bestaande uit 'meubilaire
en andere huishoudelijke goederen, tafel- en
bedlinnen, gemerkt goud en zilver, paarden,
rijtuigen, stal en tuingereedschappen^, werd
gewaardeerd op/12.651,47.

Dekleren en 'lijfstoebehoorenl...) met de
juuielen, goud, zilver en verdere bijjouterien
ten haren lijve en sierade gediend en behoord
hebbende' getaxeerd op / 964,32. Behalve
het woonhuis aan het Broederplein bezit
de weduwe van Johannes van Laer nog
veel onroerend goed te Zeist, waaronder
'Eenhuizinge (...) met stalling en koetshuis,
koepel, terrein van vermaak en water, aan
de Dorpsstraat (...) op den hoek van de Don-
kere Loan (...) terplaatse bevindt zich thans
het gemeentehuis van Zeist en het Walkart-
park . Aan de zijde van de V^te Hogeweg
('den Oude Arnhemseweg) bevindt zich
achter het genoemde perceel een tuin met

zijn zoon, Louis Paul Zocher (1820-1915),
gecontracteerd te hebben. Karel Georg
Zocher (1796-1863), zijn jongere broer,
woonde te Utrecht en legde de tuin van
Blikkenburg (1852) aan.

De betreffende post luidt: Aan den Heer
Zocher, geleverd plantsoen /29,30' . Uit
een andere post blijkt welke couranten
de weduwe las: (Algemeen) Handelsblad
(een Amsterdamse courant, opgericht in
1828) en de Haarlemmer Courant. Aan
klep en andere dorpslasten was / 10,50
verschuldigd. Ook blijkt in 1843 nog een
zilversmid bij de Broedergemeente werk-
zaam te zijn, genaamd Plessing. Voor de

moesgronden en bos.¹

Intussen is te zien dat ook de Donke-
relaan (eerste gedeelte van de huidige
Slotlaan tot aan de Hogeweg) tot haar
onroerend goed te Zeist behoort:

'De Donkere laan met deszelfs zwaar
geboomte, wallenengrachten, strekkende uit
de Dorpsstraat tot den Oude Arn/iemsche-
weg, en zijnde doorsnede van den Wouden-
bergsche Straatweg (...).' Dit geheel wordt
in de memorie van successie gewaardeerd
op / 7.900,-. Men zou op grond van het
Reglement van 4 januari 1826 vastgesteld
door het plaatselijk bestuur van Zeist ²¹menen dat op grond van art. 1 onder io°
de Donkere laan een openbare weg is. Als
dit juist is, gaat het in de memorie van suc-
cessie over de bepoting en beplanting aan
beide zijden van deze weg, een onderdeel
van de Voorlaan naar het Zeister Slot.

Op de lange lijst van schulden onder
het hoofd 'passief komen enige interes-
sante posten voor. Allereerst blijkt de
weduwe Van Laer de tuinarchitect Jan
David Zocher jr. (1791-1870), die in 1850
een samenwerkingsverband aanging met

116

-ocr page 117-

.DR. V.A.M. VAN DER BURG, R.P.M. RHOEN_______________________^M

e
o
w

<
met ztjn gezin in een tuinmanswoning op

of nabij het goed woonde.

EEN RONDGANG DOOR HET DORP ZEIST.

EEN RONDGANG DOOR HET DORP ZEIST, 1805-1850 - MR.DR. V.A.M. VAN DER BURG, R.P.M. RHOEN

gehele i9^dc eeuw en het begin van de 20^5teeeuw geldt dat de begrafeniskosten een
indicatie vormen van de gegoedheid van
de overledene. In dit geval was het bedrag
van/1.202,82.

Een tuinman

'Op het buitengoed Kersbergen': Arie
Schut (1844)

Het kasteel Kersbergen met rechts de
tulnmanswonlng. Tokening door Hendrlk
Spilman naar Jan de Beijer, circa 1750.

TOPOGRAFISCH-HISTORISCHE ATLAS GAZ

Ook haar personeel werd bedacht: haar
koetsier, vader en zoon Gerrit Uilenbroek
sr. en jr., resp. 43 jaar en 27 jaar in dienst,

Haar inboedel bestaande uit 'meubilaire
en andere huishoudelijke goederen, tafel- en
bedlinnen, gemerkt goud en zilver, paarden,
rijtuigen, stal en tuingereedschappen^, werd
gewaardeerd op/12.651,47.

zijn zoon, Louis Paul Zocher (1820-1915),
gecontracteerd te hebben. Karel Georg
Zocher (1796-1863), zijn jongere broer,
woonde te Utrecht en legde de tuin van
Blikkenburg (1852) aan.

moesgronden en bos.¹

Intussen is te zien dat ook de Donke-
relaan (eerste gedeelte van de huidige
Slotlaan tot aan de Hogeweg) tot haar
onroerend goed te Zeist behoort:

116

-ocr page 118-



Amerongen de boedel van Arie Schut nog/ 108,03 schuldtg. Bijzonder is om te zien dat Arie Schut regen de kosten van zijn begrafenis verzekerd is bij 'de begra- fenisbus te Amersfbort'; ten bedrage van /41,5c Dit zijn de begrafeniskosten, die binnen zijn milieu gewoonlijk in die peri- ode wordenbetaald. De aangifte van suc- cessie geschiedt door zijn weduwe Bartje Schijf. Zijn hele vermogen bedraagt: / 687,89 nog geen twee jaarsalarissen als tuinman op Kersbergen. De schipper van Zeist Frank van Arkel (Amsterdam i8og-Zeist 1844). Een van de rechten, die de ambachts- heer van Zeist van 1814- 1848 had, was het aanstellen van een schipper, die de beurtvaart tussen Zeist en Utrecht over de Biltse en Zeister Grift onderhield. De schipper woonde aan de Waterigeweg vlakbij de i^s[e Dorpsstraat te Zeist aan het einde van de zijarm van de Zeister en
			bedrag voor een benoeming mee te tellen. In 1816 wordt Jacobus Van E(c)k (1776- 1856) als schipper van Zeist en huurder van het schuitenhuis aan de Waterigeweg vermeld. Frank van Arkel afkomstig uit Amster- dam trouwde in 1833 met Gijsje van Eck {1809-1846) en werd in 1835 schipper van Zeist. Uit zijn huwelijk werden vijf kin- deren geboren. Het nageslacht van deze schipper van Zeist, die 1 december 1844 op 34 jarige leeftijd zou overlijden, is lang in de vervoerssector te Zeist werkzaam gebleven. De stalhouderij van Teunis van Wijk, die in 1820 te Zeist door hem was opgericht, werd overgenomen door zijn zoon Dirk. Diens kleinzoon Dirk van Arkel (1861-1917) nam de stalhouderij in 1897 over. Hij werd in 1900 hofleverancier met zijn bedrijf gelegen aan de 2^dc Dorps- straat/hoek Laan van Beek en Royen . De naam van de firma Van Arkel werd in 1971 bij de Kamer van Koophandel te Utrecht uitgeschreven. Daarna viel het doekover \Vi eeuw vervoerstraditie.
		De Schipperssloot met de loswal- len aan de Waterigeweg. Aquarel door Norma Labouchere, circa 1898.

	TOPOGRAFISCH-HISTORISCHE ATLAS GAZ Biltse Grift, die daar Hep. Daar te plaatse was tot ongeveer 1950 de haven van Zeist met werf en opslag van de firma Van Ekdom gelegen . Voor zijn aanstelling was de schipper van Zeist in het begin van de i9^de eeuw een bedrag ('recognitie') van 300 gulden verschuldigd, te vergelij- ken met een jaarloon. Kennelijk was de beurtvaart vanuit Zeist via De Bilt naar Utrecht voldoende winstgevend om dit

-ocr page 119-



		EEN RONDGANG DOOR HET DORP ZEIST, 1805-1850 - MR.DR. V.A.M. VAN DER BURG, R.P.M. RHOEN

Grote weldoeners De gehroeders Antonius en Adrianus van Rijn van de hofstede 'Rijnsoever; grote weldoeners van de St. Josephparochie te Zeist (1842). Vanaf 1580 tot 1842 kerkten de katho- lieken uit Zeist in Bunnik. Van de zes kerk- meesters van deze r.-k. statie waren er in de i9^Jc eeuw telkens twee uit Zeist afkom- stig, waar een overwegend uit boeren en kleine middenstanders bestaande katho- lieke gemeenschap was, die ik in 1842, het jaar waarin een r.-k. parochie toegewijd aan St. Joseph werd opgericht schat op 900 a 1000 leden . Een van deze twee kerkmeesters was Hendrik van Rijn (Zeist 1784-Zeist 1846), landbouwer op de hof- stede 'Rijnsoever', juist op de grens van Bunnik en Zeist gelegen. Sedertdien is dit gebied door een grenscorrectie bij Bunnik gekomen. Samen met zijn zuster Gerritje van Rijn en zijn broers Antonie en Arie van Rijn oefende Hendrik van Rijn in een onverdeelde boedel na de dood van zijn ouders daar het boeren-
	bedrijf uit. Kort na de oprichting van de Zeister parochie in 1842 stichtten zijn broers Antonie en Arie van Rijn een fundatie, waaruit jaarlijks de opbrengs- ten de parochie ten goede kwamen. De betrokkenheid van deze twee broers met het wel en wee van de jorige parochie was zo groot dat zij op het r.-k. kerkhof aan de Utrechtseweg nabij de in 1846 gereedge- komen kerk een keldergraf kregen met op de grafsteen een tekst, die Antonius van Rijn 'Groote weldoener van de Parochie van Zeist¹ noemde bij zijn overlijden op 6 april 1877 en van zijn broer, Adrianus, wordt gewaagd 'wiens mildadigheid nict minder denkbaar herdacht zal worden' (overleden Schalkwijk 11 november 1879). Deze toen reeds gebroken grafsteen was in 1979 nog aanwezig. Thans (2005) is deze herinne- ring aan de gebroeders Van Rijn verdwe- nen. Uit de memorie van successie van de te Zeist op 22 maart 1846 op zijn hofstede 'Rijnsoever' overleden Hendrik van Rijn blijkt dat tot de ongedeelde boedel wei- land onder 'Kouwenhoven' behoorde. De		hofstede 'Rijnsoever' huurden de zus en gebroeders Van Rijn van Jhr. Jan Carel Wendel Stick van Linschoten, Heer van Rhijnauwen, Heeswijk en Achthoven (1790-1850) voor 1100 gulden per jaar. De familie Van Rijn was geheel op Bunnik georienteerd: de molenaar, de smid en schoenmaker hadden na de dood van Hendrik van Rijn het nodige van hem te vorderen. Op de boerderij werkten twee 'bouwmansknechten', Wijnand Bos en Arie van Leeuwen. Slotbeschouwing De rondgang in het dorp Zeist tussen 1805 en 1850 laat - niet verwonderlijk voor deze periode in de geschiedenis - een groot verschil in gegoedheid onder de bevolking van het dorp zien. Gegoed- heid en stand waren in die tijd nauw met elkaar verbonden. De armoede was geconcentreerd in Austerlitz. De structuur van Zeist met een boven- en benedenweg kwam geheel overeen met de andere dorpen op de Utrechtse Heu- velrug. Ook de aloude middeleeuwse kerk-

-ocr page 120-

EEN RONDGANG DOOR HET DORP ZEIST, 1805-1850 - MR.DR. V.A.M. VAN DER BURG, R.P.M. RHOEN

De boerdeij Blikkenburg met Net poortge-
bouw van het kasteel. Tekenlng van Hendrik
Spilman naar Jan de Beijer, circa 1750.

Het oude gemeentehuis aan de 1''"' Dorps-
straat, circa 1850.

Slot Zeist, 1844.

ILLUSTRATES TOPOGRAFISCH-HISTORISCHE ATLAS GAZ

paden waren in de plattegrond van Zeist
nog heel goed herkenbaar; Waterigeweg
(naar het dorp Bunnik, onderdeel van
de parochie Zeist tot ca. 1200}, Utrecht-
seweg-Kroostweg-Noordweg (naar De
Brink, Kroost, Vinkenbuurt, Lage Grond
en de Blauwe Schorteldoek), Montauban-
straat-Voorheuvel-Bergweg-Prins Alexan-
derweg (naar Huis ter Heide, Den Dolder
en 'Den Berg' (= dorp Soesterberg) en de
Driebergseweg (naar de Breul, Rhijnwijk
en het dorp Driebergen, pas in 1651 een
zelfstandige kerkelijk gemeente).

Van de boerenhofsteden, kleine boe-

renhofsteden, keuterwomngen en dag-
huurderswoningen uit het boerendorp
Zeist zijn thans nog enkele exemplaren
gelegen aan de lage kant van Zeist aan-
wezig. Wij noemen onder het voorma-
lige gerecht Stoetwegen: Zomerdijk, De
Hoef en Stoetwegen en in het voorma-
lige gerecht de Kroost: De Kroost²⁶. Het
agrarische karakter van Zeist, in 1850 nog
overwegend, is nu letterlijk naar de rand
van de gemeentegrens met Bunnik en De
Bilt gedrongen.

De boeren tussen 1805 en 1850 waren
voornamelijk schapenboeren. Zij dreven

vanuit de lage kant van Zeist hun scha-
pen via schapendriften naar de uitge-
strekte, g voornamelijk onbeboste,
heide ri . .ng Amersfoort. In de struo
tuur van het wegenstelsel te Zeist zijn deze
schapendriften thans nog te herkennen:
(a)Koppelweg-Oirschotlaan-Sanatorium-
laan (richting heide Dijnselburg, Huis ter
Heide en Den Dolder); (b) Bunzinglaan-
Heideweg (richting heide Amersfoort);
(c) Odijkerweg-Breullaan (richting heide
Amersfoort). Terwijl in de overige Heu-
velruggemeenten nog schaapskooien te
vinden zijn, is er thans helaas geen restant

120

-ocr page 121-



		EEN RONDGANG DOOR HET DORP ZEIST. 1805-1850 - MR.DR. V.A.M. VAN DER BURG. R.P.M. RHOEN

van een oude schaapskooi, zo karakteris- tiek voor het boerendorp Zeist, meer te bekennen. Weinigen weten nog dat in Zeist onder- zoek werd gedaan ter verbetering van de schapenfokkerij. Alexander Numan (1780-1852) Het in 1835 op de heide ten noorden van de huitenplaats Beukbergen (in de omgeving van het huidige Bosch en Duin) stallen bouwen voor het onder- brengen van de schaapskudden van de Rijksveeartsenijschool, die in Utrecht gevestigd was. Hier experimenteerde Numan met de kruising van verschil- lende schapenrassen. Tot 1850 heeft te Zeist de 'Hoeve der Veeartsenij School' bestaan. Van de periode 1805-1850 bestaan van Zeist weinig afbeeldingen van de beide Dorpsstraten, de Voorheuvel, Maurik- steeg en Nieuw Zeist (= Nooitgedacht), waar de kleine ambachtslieden en dag- huurderswoningen stonden. De voorname buitenplaatsen uit het eerste kwart van de io^dc eeuw gelegen aan de Utrechtse- en Driebergseweg zijn getekend door J.F.M.	Mourot (1803-1847), T. Soeterik (1810- 1833), M.A. van Straaten (1808-na 1863) en A. Verhoesen (1806-1881). De prenten worden uitgegeven door J.B Houtman (1803-1841) uit Utrecht. j.B. Christmeijer schreef in 1837 een lyrische reisbeschrijving ^lHet lustoord tusschen Amstel en Grebbe en eiders in het Sticht van Utrecht¹²⁷- De bewaard geble- ven prenten en de reisbeschrijving geven een beeld van het boerendorp Zeist dat voor het overgrote deel van de toenma- lige bevolking niet tot de werkelijkheid behoorde. Toch is dat beeld van Zeist als de parel van de Stichtse Lustwarande gaan overheersen. De afstammelin- gen van de voormalige Zeister boeren, pachters, dagloners, koetsiers, jagers en tuinlieden weten het beter. De graven bedekt met familiewapen op de Oude Begraafplaats aan de Bergweg houden nog steeds de herinnering levend aan de standsbewuste bewoners van de kastelen en buitenplaatsen te Zeist. De zerken van het dienstpersoneel en de knechten zijn reeds lang verdwenen. Zo is 00k deze		Oude Begraafplaats een Spiegel van het dorp Zeist. Het is goed dat deze uit 1829 daterende begraafplaats met zijn typisch eenvoudig dorpskarakter op de monu- mentenlijst is gezet en als 'groene long' in het thans verstedelijkte Zeist bewaard blijft. De reeds genoemde Christemeijer gaf in 1836 een boekje uit getiteld: 'Lande- lijk Schoon in het Sticht van Utrecht, en in deszelfs omstreken ²⁸. Hierin (biz. 24) bezingt hij Zeist, zoals wij het dorp nog steeds graag zien vanuit het oogpunt van de romantische boswandelaar: 'Gelijk het U bekende, heerlijke bosch van Zeist uitmunt door zijne verschei- denheid van beplanting en groen; door zijne breede, hooggewelfde beukenlanen met die prachtige ingangen over het Slot en Beek en Roijen, en zijne riant aangelegde wandeldreven en vijvers; (...)'. Ook dit aspect van Zeist kreeg steeds meer vorm tussen 1805-1850 en is het beeld buiten Zeist van ons dorp steeds meer gaan beinvloeden.


				1

-ocr page 122-



	EEN RONDGANG DOOR HET DORP ZEIST, 1805-1850 - MR.DR. V.A.M. VAN DER BURG, R.P.M. RHOEN

		Noord, SPOU Utrecht 2004, biz. 152 e.v. ⁴ R.P.M. Rhoen, Een buitenplaats aan Het Rond. De invloed van de Amsterdamse familie Walkart op de stedebouwkundige ontwikkeling van het centrum van Zeist, Seijst 1995 IV, biz. 77 e.v. ⁵ K.W. Galis, De mo/ens van Zeist, Van de Poll-Stich- ting, Zeist 1981. ⁶ Verkorte vragen en antwoorden weergegeven in: R.P.M. Rhoen, Zeist in 1832. Grondgebruik en eigendom. Tekst. Kadastrale atlas, provincie Utrecht 2, 1996, biz. 29-30-31. J.A. de Kok o.f.m., Nederland op de breuklijn Rome-Reformatie. Assen 1964, biz. 350. V.A.M. van der Burg, Uit de geschiedenis van de R.-K. Parochie van de H. Joseph te Zeist (1842- 1900), Bulletin van de Van Poll-Stichting voor de Zeister geschiedenis 9 (1979), biz. 3-19. R.P.M. Rhoen, De nieuwe haven bij Kersbergen, Seysf 1992 IV, biz. 77 e.v. Catharina van Groningen, De Utrechtse Heuvei- rug. De Stichtse lustwarande. Buitens in het groen, De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst, Zwolle/Zeist 1999. Rutger Loenen, Austerlitz. Pyramide, Frans- Bataafs Kamp en Dorp, Uitgeverij Kleine geschie- denis van de Heuvelrug, Driebergen-Rijsenburg 2004. ¹² H.L.Ph. Leeuwenberg, De Bataafse Omwenteling te Zeist in: Nederlandse Historische Bronnen III, Amsterdam 1983. biz. 146 e.v. George Marlet jr. en Gerard Marlet, S;n[ Petrus Banden. Herk en Parochie, Driebergen-Rijsenburg 2003. ¹⁴ Nederland's Patriciaat 82 (1999), biz. 123. ¹⁵ Roland Blijdenstein, Zeist, Groei en Bouw, Den Dolder en Bosch en Duin, Zeist 1984, biz. 263 e.v. ¹⁶ V.A.M. van der Burg en R.P.M. Rhoen, Zeister bedrijven Koninklijk onderscheiden, Seijst 2002
			lll/IV, biz. 74. Tot circa 1910 werd het buurtschap Huis ter Heide Soesterberggenoemd. Ten zuidwesten an de huidige Panweg liep onge- veer parallel een bosweg die tegenover de hof- stede De Pan uitkwam en 00k bekend stond als Panweg. De beschrijvingvan de Panweg in 'Kraals nieuwe groote gids van Zeisf uit 1907 heeft betrekking op deze laatst genoemde Panweg en niet op de huidige. Nederland's Patriciaat 82 (1999), biz. 301. R.P.M. Rhoen, Een buitenplaats aan Het Rond. De invloed van de Amsterdamse farnihe Walkart op de stedebouwkundige ontwikkeling van het centrum van Zeist, Seijst 1995 IV, biz. 77 e.v. L Visser, De Straatnamen van Zeist. Zeist, Groei en Bouw, 2^ao druk, Zeist 1988, biz. 23 en 178- 179. V.A.M. van der Burg, Het dienstpersoneel op de Zeister buitenplaatsen aan de Driebergseweg 1850-1940, Maandbiad Oud-Utrecht 70 (1997), biz. 58 e.v. R.P.M. Rhoen. De nieuwe haven bij Kersbergen, Seijst 1992 IV, biz. 77 e.v. V.A.M. van der Burg en R.P.M. Rhoen, Zeister bedrijven Koninklijk onderscheiden, Seijst 2003 lll/IV, biz. 72, 82, 90, 108, 109, 119. V.A.M. van der Burg, Uit de geschiedenis van de R.-K. Parochie van de H. Joseph te Zeist (1842- 1900), Bulletin van de Van de Poll-Stichting voor de Zeister geschiedenis 9 (1979), biz. 3 e.v. m.n. biz. 4, 9en 11. Boerderijen en erven in Zeist e.o., Speciaal the- manummer ter gelegenheid van Open Monumen- tendag 2003, Seijst 33 (2003-111), biz. 71 e.v. Beide deeltjes werden opnieuw uitgegeven door Repro Holland B.V., Atphen aan den Rijn 1986. Opnieuw uitgegeven door Repro Holland B.V., Alphen aan den Rijn 1986.
Verantwoording Mr.Dr. V.A.M. van der Burg heeft een uitgobreid, systematisch onderzoek vcrricht in de memories van successie betreftende Zeist over de periode 1805- 1850. R.P.M. Rhoen heeft in her gemeen- tearchief Zeist ter voorbereiding van de Kadastrale atlas provincie Utrecht 2, Zeist in 1832. Grondgebruik en eigendom. Tekst, Werkgroep kadastrale atlas pro- vincie Utrecht, Zeist, Historisch Genoot- schap Van de Poll-Stichting 1996, een uitgebreid onderzoek verricht naar Zeist ten tijde van de invoering van het kadas- ter (1816-1835). Van beide onderzoeken is gebruik gemaakt voor deze publicatie. Voetnoten V.A.M. van der Burg, Fragment- genealogie van het schoutengeslacht Van Dam te Zeist. Bul- letin van de Van de Poll-Stichting voor de Zeister Geschiedenis (12) 1982, biz. 10-15. V.A.M. van der Burg en R.P.M. Rhoen, Degemeen- teraad van Zeist 1851-1976, Van de Poll-Stichting, Zeist 1994, biz. 237-238 en biz. 243. V.A.M. van der Burg, Petrus Judocus van Oost- huyse (1763-1818), ontginner, leverancier Bataafse en Franse leger, heer van Rijsenburg, in: Utrechtse biograHeen, De Utrechtse Heuvelrug-

-ocr page 123-

HET INTERNERINGSKAMP ZEIST - L VISSER

Aanleiding tot deze publicatie
was een artikel in het Utrechts
Nieuwsblad van 12 november
2004 over de expositie 200 jaar
Kamp van Zeist in het Militaire
Luchtvaart Museum te Soester-
berg.

Het Interneringskamp Zeist

IjtTKRHKKKWiSKAMF UIJ ZEIST

Cakf db ZEIST

in Kamp I � Cbeinln principal dn Camp 1

Bij de beschrijving van het Interne-
ringskamp Zeist wordt vermeld, dat
er van de Belgische militairen die daar
van 1914 tot 1918 doorbrachten velen
stierven door de harre omstandighe-
den zoals voedselgebrek. Als reactie op
de slechte omstandigheden brak er een
opstand nit, waarbij acht Belgen door
Nederlandse bewakers werden doodge-
schoten.

Het is bekend dat zij daar aanvanke-
lijk onder barre omstandigheden leefden,
maar dat er Belgen stierven door voedsel-
gebrek isniet juist.

Over de omstandigheden in het Kamp,
over de opstand en de hulp die daarna

Kampweg door kamp I

geboden is om het lot van de Belgische
soldaten te verbeteren is mij uit onderzoek
het volgende gebleken.

De omstandigheden

Toen in 1914 het Belgische Leger

door het Duitse leger was verslagen
weken er 30.000 Belgische militairen uit
naarNederland. De Nederlandse regering
wilde neutraal blijven en de Belgische
soldaten werden dus ontwapend, gein-
terneerd en voorlopig ondergebracht in

-ocr page 124-



	"_________________HEJJ^{NTERNERtNGSKAMP} ^ZEIST ■ ^L KISSER_________ w o © m schiet maar'* gaf luitenant Mallinckrodt het bevel een salvo af te vuren. Toen de stenenregen opnieuw begon werd nog tweemaal een salvo afgevuurd. Pas toen namen de opstandelingen de vlucht. Zes en twintig geinterneerden bleken te zijn getroffen, waarvan acht met dodelijke afloop. De commentaren in de pers op de dra- matische gebeuttenissen in Kamp Zeist waren in het algemeen zeer scherp. Het kamerlid PJ. Troelstra interpelleerde de minister van Oorlog N. Bosboom over de gebeurtenissen in Kamp Zeist. Op 2 januari 1915 zond minister het verslag van een door hem ingesteld onderzoek naar de Tweede Kamer. Zijn eindconclu- sie was, dat het aan een tijdig en kracht- dadig ingrijpen, hoe treurig 00k in zijn gevolgen, te danken was dat erger werd voorkomen. Ware anders gehandeld, dan zou ongetwijfeld de geest van verzet zich nog krachtiger hebben ontwikkeld en tot ernstiger ongeregeldheden hebben gege- ven, aldus de minister. Het drama van Zeist had overigens wel
		indruk gemaakt op de publieke opinie. De belangstelling voor het lot van de geinterneerden groeide. Niet alleen in Nederland en Belgie, maar 00k in Scan- dinavie en zelfs in Zuid-Afrika werden hulporganisaties in het leven geroepen. Initiatieven tot lotsverbetering Vanaf begin januari kreeg een aantal geinterneerden van onberispelijk gedrag verlof om zich enkele uren per dag buiten het kamp te begeven. Ze moesten dan elke keer wel de belofte afleggen dat geen ontsnappingspogtng zou worden ondernomen. Later versoepelde deze verlofregeling steeds meer. De meeste geinterneerden mochten zich toen twee- tot viermaal per week binnen een straal van acht kilometer buiten het kamp ophouden. Gehuwde geinterneerden mochten hun families uit Belgie laten overkomen en zich in de omgeving van het kamp vestigen. In korte tijd werden er in Nederland zeven gezinsdorpen of vrouwenkampen gevestigd.


126

-ocr page 125-

HET INTERNERINGSKAMP ZEIST - L. VISSER

afstaan van de terreinen waar het Albert-
dorp was verrezen en waar 100 vrouwen
en 196 kinderen waren ondergebracht.

Op 6 mei 1916 verscheen er een oproep
van mevrouw Luiking in de Weekbode
voor geld en goederen voor het Albert-
dorp. Er was vooral kleding nodig voor
baby's, waarvan er binnen afzienbare tijd
ruim dertig werden verwacht.

Op 29 juli 1916 werden er spullen
gevraagd voor een te houden bazar. Voor
de mannen afvalproducten zoals thee-
lood, capsules en sigarenkistjes om er
gebruiksvoorwerpen van te maken en
voor de vrouwen kleding en stoffen.

Op 21 oktober 1916 was er behoefte aan
kachels, fornuizen en kinderwagens.

Naast het inzamelen van materiele
zaken hebben diverse comite's in Zeist
zich ingezet om ontspanning en vermaak
te brengen in het saaie kampleven.

Met name ds. E.B. Couvee, mw. A.M.
Kuitenbrouwer, jkvr. M. de Pesters en jkvr.
J.M.E. van de Poll hebben zich daarvoor
ingezet.

meldde mevrouw Luiking dat er genoeg
kippen en hokken waren. Er was nog wel
behoefte aan gewone stoelen en bankjes
en aan kleine biggetjes. Ook die zullen er
ongetwijfeld bij haar zijn afgeleverd.

Op 11 September 1915 gaf een Belgisch
harmoniemuziekgezelschap in de tuin
van Hotel Broedergemeente (Hermitage,
LV) een concert waarvan de opbrengst
bestemd was voor de vrouwen van de
geinterneerden. Er was een plan om in
Soesterberg twee barakken te bouwen
met vijftig kamers voor de vrouwen van
de Belgische soldaten.

Op donderdag 2 maart 1916 werd in
Soesterberg op de plaats van de huidige
Meijerij het Albertdorp geopend door
regeringscommissaris F.W. baron van
Tuyll van Serooskerken van Velzen.

Hij bracht hulde aan de initiatiefneem-
ster mevr. Luiking, die op haar beurt de
zeventigjarige ijveraarster, mevr. L.A.E.
van Tuyll van Serooskerken van Vleu-
ten�van Utenhove bedankte voor het
vele dat zij had gedaan. Zij bedankte ook
de heer J. Blooker voor het belangeloos

Ook in Zeist werden er initiatieven
ontwikkeld om het leven van de geinter-
neerden wat meer draagbaar te maken.

Op 21 april 1915 stond er in de Week-
bode voor Zeist, Driebergen en omstre-
ken een verzoek om planten en heesters
bescbikbaar te stellen voor de geinter-
neerde Belgen om hun eentonig verblijf
tot een kleine tuinstad op de heide te
maken, een soort lusthof met perken vol
geuren en kleuren. De planten konden
afgeleverd worden bij mevrouw C.J. Lin-
king - Honig, Stationslaan 4.

In de krant van 1 mei stond een opsom-
ming van alles wat ingeleverd was, waar-
onder een belangrijke zending planten
en heesters van de firma Abbing en 500
zakjes bloemzaad van de firma Turken-
burg. Ook vele particulieren hadden plan-
ten en struiken beschikbaar gesteld.

Inmiddels was er behoefte aan harken,
gieters en kippengaas. Ook aan die verzoe-
ken werd ruimschoots voldaan. Wekelijks
stond er een verslag in de krant van alle
beschikbaar gestelde artikelen en steeds
waren er weer andere wensen. Op 26 juni

127

-ocr page 126-



		HET INTERNER1NGSKAMP ZEIST - L VISSER

	schiet maar' gaf luitenant Mallinckrodt het bevel een salvo af te vuren. Toen de stenenregen opnieuw begon werd nog tweemaal een salvo afgevuurd. Pas toen namen de opstandelingen de vlucht. Zes en twintig gei'nterneerden bleken te zijn getroffen, waarvan acht met dodelijke afloop. De commentaren in de pers op de dra- matische gebeuttenissen in Kamp Zeist waten in het algemeen zeer scherp. Het kamerlid P.J. Troelstra interpelleerde de minister van Oorlog N. Bosboom over de gebeurtenissen in Kamp Zeist. Op 2 januari 1915 zond minister het verslag van een door hem ingesteld onderzoek naar de Tweede Kamer. Zijn eindconclu- sie was, dat het aan een tijdig en kracht- dadig ingrijpen, hoe treurig 00k in zijn gevolgen, te danken was dat erger werd voorkomen. Ware anders gehandeld, dan zou ongetwijfeld de geest van verzet zich nog krachtiger hehben ontwikkeld en tot ernstiger ongeregeldheden hebben gege- ven, aldus de minister. Het drama van Zeist had overigens wel
			indruk gemaakt op de publieke opinie. De belangstelling voor het lot van de gei'nterneerden groeide. Niet alleen in Nederland en Belgie, maar 00k in Scan- dinavie en zelfs in Zuid-Afrika werden hulporganisaties in het leven geroepen. Initiatieven tot lotsverbetering Vanaf begin januari kreeg een aantal gei'nterneerden van onberispelijk gedrag verlof om zich enkele uren per dag buiten het kamp te begeven. Ze moesten dan elke keer wel de belofte afleggen dat geen ontsnappingspoging zou worden ondernomen. Later versoepelde deze verlofregeling steeds meer. De meeste gei'nterneerden mochten zich toen twee- tot viermaal per week binnen een straal van acht kilometer buiten het kamp ophouden. Gehuwde gei'nterneerden mochten hun families uit Belgie laten overkomen en zich in de omgeving van het kamp vestigen. In korte tijd werden er in Nederland zeven gezinsdorpen of vrouwenkampen gevestigd.
				Belgische soldaten in de I^s'" Dorpsstraat.



126

-ocr page 127-

HET INTERNERINGSKAMP ZEIST- L VISSER

afstaan van de terreinen waar het Albert-
dorp was verrezen en waar 100 vrouwen
en 196 kinderen waren ondergebracht.

Op 21 oktober 1916 was er behoefte aan
kachels, fornuizen en kinderwagens.

Naast het inzamelen van materiele
zaken hebben diverse comite's in Zeist
zich ingezet om ontspanning en vermaak
te brengen in het saaie kampleven.

Met name ds. E.B. Couvee\ mw. A.M.
Kuitenbrouwer, jkvr. M. de Pesters en jkvr.
J.M.E. van de Poll hebben zich daarvoor
ingezet.

meldde mevrouw Luiking dat er genoeg
kippen en hokken waren. Er was nog wel
behoefte aan gewone stoelen en bankjes
en aan kleine biggetjes. Ook die zullen er
ongetwijfeld bij haar zijn afgeleverd.

Op 11 September 1915 gaf eenBelgisch
harmoniemuziekgezelschap in de tuin
van Hotel Broedergemeente (Hermitage,
LV) een concert waarvan de opbrengst
bestemd was voor de vrouwen van de
geinterneerden. Er was een plan om in
Soesterberg twee barakken te bouwen
met vijftig kamers voor de vrouwen van
de Belgische soldaten.

Op donderdag 2 maart 1916 werd in
Soesterberg op de plaats van de huidige
Meijerij het Albertdorp geopend door
regeringscommissaris F.W. baron van
Tuyll van Serooskerken van Velzen.

Hij bracht hulde aan de initiatiemeem-
ster mevr. Luiking, die op haar beurt de
zeventigjarige ijveraarster, mevr. L.A.E.
van Tuyll van Serooskerken van Vleu-
ten�van Utenhove bedankte voor het
vele dat zij had gedaan. Zij bedankte ook
de heer J. Blooker voor het belangeloos

Ook in Zeist werden er initiatieven
ontwikkeld om het leven van de geKnter-
neerden wat meer draaghaar te maken.

Op 21 april 1915 stond er in de Week-
bode voor Zeist, Driebergen en omstre-
ken een verzoek om planten en heesters
beschikbaar te stellen voor de geinter-
neerde Belgen om hun eentonig verblijf
tot een kleine tuinstad op de heide te
maken, een soort lusthof met perken vol
geuren en kleuren. De planten konden
afgeleverd worden bij mevrouw C.J. Lin-
king - Honig, Stationslaan 4.

In de krant van 1 mei stond een opsom-
ming van alles wat ingeleverd was, waar-
onder een belangrijke zending planten
en heesters van de firma Abbing en 500
zakjes bloemzaad van de firma Turken-
burg. Ook vele particulieren hadden plan-
ten en struiken beschikbaar gesteld.

Inmiddels was er behoefte aan harken,
gieters en kippengaas. Ook aan die verzoe-
ken werd ruimschoots voldaan. Wekelijks
stond er een verslag in de krant van alle
beschikbaar gestelde artikelen en steeds
waren er weer andere wensen. Op 26 juni

127

-ocr page 128-



		HET INTERNERINGSKAMP ZEIST - L. VISSER

			gedeeld; men noemt het koffie, maar het zou sotns evengoed schotelwater kunnen gedoopt worden; nu dat zijn de soldaten reeds van over ouds ge<wend. De broodjes worden druk aangesproken, ten minste als ze niet te zuur zijn' Hierna komt een verslag van de pro- testen tegen de dagelijkse corveedienst waarna hij vervolgt: 'Op een uurtje is alles afgeloopen, dan is elkeen wie niet voor de schop is uitgekozen vrij te doen wat hij wil. De een ziet men met hout van sigarenbakjes en andere kistjes allerhande aardige voorwerpen vervaardigen b.v. naaikastjes, kaders voor portretten enz. Anderen maken ringen van verschillende modellen van een aluminium lepel, ofwel uit een der laatste nieuwe Hollandsche Guldens of koperen stuivers, 00k het zilverpapier wordt tot ringen gegoten, waarin dan een zilveren dubbeltje den ecusson vervangt. Nog anderen vervaardigen fijne en sterke horlogiekettingen uit een weinigpaarden' hoar. De beenen uit de keuken worden tot blinkens toe effen gemaakt om dan
	Vanaf 1915 waren er 00k verschil- lende initiatieven op het gebied van de educatie. Nederiandse en Belgische burgerco- mites boden de gelegenheid zich te ont- wikkelen door middel van een degelijke basisopleiding en of beroepsopleiding. In het in Belgie gepubliceerde dagboek van Jan Allemeersch, geboren te Moer- kerke op 17 September 1882, soldaat bij bet 4^Je linieregiment, worden die oplei- dingen 00k genoemd. Op 25 augustus 1915 geeft hij de vol- gende beschrijving van het leven in het Kamp: 'Bij het blazen van de reveil, om half zeven, springt een ieder uit zijn bed; de dekens gevouwen, de stroozakken aan de kantgelegd, de hangmatten opgerold. In enkele oogenblikken is de kamer gereed, zijn de vaannen gewassen en zitten ze aan de ontbijttafel; de een heeft een plankje, de ander een bankje en gelukkig hij die zich een klein tafeltje van een paar voeten hoog kon aanschaffen of vervaardigen, van ieder wordt hij benijd. De koffie wordt
				broches, met namen, uit te zagen. De blikjes waarin de gecondenseerde melk in de keuken gebracht wordt, worden zorgvuldig opgeraapt, netjes gekuist en tot uiterst practische drinkbekers vex- vaardigd. Om acht uur beginnen de lessen; behalve gewone herhalingslessen kan men hier 00k Engelsch, Fransch, Vlaamsch, Spaansch, haliaansch en Esperanto leeren. Ook voor deliefhebbers van stenografie,boek' houden, telegrafie met of zonder dxaad, muziek en^. bestaat gelegenheid zich te oefenen onder leiding van ervaren mees- ters. In een beroepsschool houden talrijke leraren zich volledig met het aanleren van alle mogeUjke vakken bezig Men ziet er de werklieden der hout- en metaalnijverheid, evenals kleermakers, schilders, coiffeurs, boom- en bloemkweek, koordendraaiers enz- Tegenwoordig is het getal leeraren tot honderd vijftig geklommen en worden de lessen door zeven duidend der geinter' neerdengevolgd'. Dan volgt een opsomming van spel-


128

-ocr page 129-



			HET INTERNERINGSKAMP ZEIST - L VISSER

		verboden was. Ook voetballen was in het kamp een geiiefde bezigheid en er werden van tijd tot tijd wedstrijden georganiseerd tegen clubs van buiten het kamp. Veel clubs, veelal samengesteld uit diverse buurten van Zeist, zijn er in die tijd te gast geweest'. Door de massate tewerkstelling in Nederlandse bedrijven verlieten steeds meer geinterneerden de kampen. Toen in 1918 geruchten de ronde deden, dat Kamp Harderwijk zou worden overgebracht naar Kamp Zeist verzocht de Harderwijkse middenstand de militaire autoriteiten met klem het kamp te laten voortbestaan. Blijkbaar heeft dat verzoek resultaat gehad, want op 18 augustus 1918 besloot de minister van Ooriog dat het depot Zeist zou worden verenigd met depot Harderwijk. Onmiddellijk na voorlezing van het besluit werd er in Kamp Zeist een ver- gadering belegd. Aan het eind van de bijeenkomst werd besloten een telegram
	schrijft in 'Oud Zeist' over het Interne- ringskamp: 'In de ooriog igi4 - 1918, waar we wonderlijk huiten zijngebleven, kwamen veel Belgen over onze grens en werden ondergebracht in een barakkenkamp in Soesterberg. Drie of vier maal per week kwamen grote groepen een mars maken naar Zeist... De jeugd van Zeist had at vlug door dat ze zich bezig hielden met het maken van rmgen, die gemaakt werden van gesmol- ten zilverpapier, waarvoor door genoemde jongelui uit onze gemeente nogal belang- stelling bestond. Veel relaties werden aangeknoopt om, na het benodigde portie zilverpapier verzameld te hebben, in het bezit te komen van zon begeerde ring.' Al lopende naast de formatie werden zaken gedaan, bijv. door ruiling van siga- retten of andere dingen, waar van Belgi- sche zijde vraag naar was. 'De grootste moeilijkheid was omdejuiste soldaat na enkele dagen terug te vinden omdat ze niet altijd op dezelfde plaats liepen en uittreden uit het gelid voor hun
Een fraaie naaidoos gemaakt in Kamp Zeist en sportmogelijkheden op een daarvoor ingericht sportterrein, waar ongeveer duizend soldaten aan deelnamen. Ten dienste van de driehonderd gymnasten, turners en schermers was een prach- tige turn- en schermzaal beschikbaar. Verder waren er vier muziekkorpsen, een fanfare, twee harmoniekorpsen en een symfonieorkest. Er waren ook bioscoop- voorstellingen en toneeluitvoeringen, waarvoor veel belangstelling bestond. De Zeistenaar Henk van de Heuvel



				129

-ocr page 130-

HET INTERNERINGSKAMP ZEIST - L. VISSER

Bronnen en literatuur

- Archief der gemeente Zeist:

- Weekbode voor Zeist, Driebergen en omstreken,
1914-1918.

- Uit het dagboek van een Moerkerkenaar, geinter-
neerd te Zeist 1914 - 1918 'Rond de Polderto-
rens'

- Heuvel, Henk v.d., Oud Zeist (met persoon-
lijke memoires) vanaf omstreeks 1910 - 1950
- 1960, z.pl., z.j.

- Hendrrckx -van der Avert. M.L.C., De opstand in
het Interneringskamp op 3 december 1914. Een
onderzoek naar de oorzaken en het verloop van
de gebeurtenissen, Amersfoort, 1985

- Vluchten voor "de groote oorlog" Belgen in Neder-
land 1914 - 1918, Spiegel Historiael. Nr. 1 (1989)
p. 2-8

aan de koningin te sturen met het verzoek
haar tussenkomst te verlenen tot herroe-
ping van het besluit tot overplaatsing.

Het heeft niet mogen baten. Vanaf 2
September begon de overplaatsing van de
resterende 4856 geinterneerden van Zeist
naar Harderwijk. Veel tijd om zich aan de
nieuwe omgeving aan te passen hadden
zij niet. Enkele weken later was de oorlog
voorbij.

Omdat Nederland vasthield aan het
principe dat pas onderhandelingen over
vrijlating van de geinterneerden konden
beginnen nadat de wapenstilstand
getekend zou zijn, duurde het nog tot
december 1918 voor de repatriering kon
beginnen

Het vierjarig verblijf van de Belgische
soldaten heeft in Zeist weinig sporen nage-
laten. Af en toen duikt er een naaidoos of
een schilderijlijstje op dat in Kamp Zeist is
gemaakt of komen op een tentoonstelling
de Belgen weer eens in beeld.

Alles overziende kan worden vastge-
steld dat het verblijf in Nederland voor
veel geinterneerden een moeilijke maar

toch vruchtbare tijd is geweest

Een oud-geinterneerde uit Kamp Zeist

heeft dat ooit als volgt verwoord:

'Ten koste van onze stoffelijke verarming

hebben wij een geestelijke verrijking vex-

Een blijvende herinnering aan de Bel-
gische vluchtelingen is het in Amersfoort
gebouwde Belgenmonument.

Het Belgenmonument in Amersfoort.

130

-ocr page 131-

Uit de collectie gelicht (3)

Een andere ambtsketen

als prins Hen-
drik hebben niet
alleen de Tuinbouw-
tentoonstelling bezocht maar 00k Oud-
Seyst. Zij werden daar ontvangen door
de 'Burgemeester van Oud-Seyst' de heer
Matthias Duys. Om zijn tijdelijke status te
benadrukken was er ter gelegenheid van
de tentoonstelling een speciale, koperen,
ambtsketen voor hem gemaakt.

Deze keten bestaat uit 36 schakels en
een ronde penning met een diameter
van 60 mm en een dikte van 3,8 mm.
Aan de voorzijde staan de letters OUD
SEYST. Aan de achterzijde staat geen
tekst vermeld. Deze keten is in 1981 door
een kleinzoon van Matthias Duys aan het
Zeister Historisch Genootschap geschon-
ken. Mattias Duys woonde destijds aan de
Utrechtseweg in huize Nieuweroord thans
Lenteleven geheten.

opgenomen zijn, is de ambtsketen van de
burgemeester van Oud-Seyst.

Toen in 1909 in Zeist op het landgoed
Schoonoord de eerste internationale
Tuinbouwtentoonstelling in
Nederland gehouden werd,
was er 00k toen al de behoefte
om naast de tentoonstelling
andere publiekstrekkers te
kunnen bieden. Dat werd een
kermis en een nagebouwd 17 ^e-
eeuws stadje: Oud-Seyst. In het
decembernummer van Seijst in
1998 werd al over deze tuinbouwtentoon-
stelling geschreven.

Op een van de weilanden ten noorden
van de Blikkenburgervaart en ten oosten
van de Blikkenburgerlaan werden van
hout een twintigtal gebouwen getim-
merd met een duidelijk historische
aanblik. Zowel koningin-moeder Emma

JAN HEIN HEIMEL

In September jl levetde het Zeister His-
torisch Genootschap een bijdrage aan
de tentoonstelling Mens en Zeist, die in
samenwerking met fotogroep
De Bssentie en de schilder- en
tekenclub De Toets in Slot Zeist
werd gehouden. Wij hebben
foto's en objecten laten zien,
die betrekking hebben op de
burgemeesters van Zeist: Van
Van Bern tot Boekhoven.

Een koperen ambtsketen
trok speciale aandacht. JanHein Heimel,
Landgoed Schoonoord-deskundige, ver-
telt over de achtergrond van dit bijzon-
dere object in onze collectie.

Een van de vele bijzondere objecten
die in de loop der jaren in de collectie
van het Zeister Historisch Genootschap

131

-ocr page 132-



	MEDEDELINGEN VAN HET BESTUUR

*Filmvoorstelling* De nieuwe film over het 'Stationsge- bied' in Zeist, is de tweede DVD die wij hebben uitgegeven. De premiere was een groot succes, de Marsman- zaal in Figi was in korte tijd helemaal gevuld en wij hebben diverse men- sen moeten teleurstellen, zij konden er niet meer in. Een tweede voorstel- ling is gegeven in het Lichtpunt bij de Nieuwe Kerk aan de Boulevard. Wij hebben al ruim 200 dvd's ver- kocht. Hebt u deze DVD of die van de Be- vrijding nog niet? Op de Middellaan 6 zijn zij te koop. Lustrum 2006 In 2006 zal ons Genootschap 55jaar bestaan. We willen in dit lustrumjaar aan diverse aspecten van 'de jaren vijftig' aandacht besteden. We gaan een project met scholen uitvoeren, we willen weer een nieuwe film uit- brengen, publicaties in Seijst etc. U hoort hierover verder in 2006.		Maar ook nu weer de vraag, wanneer u materiaal heeft in de vorm van fo- to's en/of films over de jaren vijftig van de twintigste eeuw in Zeist heb- ben wij daar interesse voor. Wij hopen weer op veel reacties. *Zilver~Kamer* De Stichting de Zilver-Kamer is on- langs opgericht. Zij heeft tot doel: 'het tentoonstellen van zilveren en verzilverde voorwerpen, bij voorkeur vervaardigd in de gemeente Zeist, in een daartoe ingerichte ruimte in de gemeente Zeist en voorts al het- geen met een en ander rechtstreeks of zijdeling verband houdt of daar- toe bevorderlijk kan zijn, alles in de ruimste zin des woords'. Via de voorzitter is ons Genootschap bij deze Stichting betrokken. Namens het bestuur, Flora de Vrijer, voorzitter.
			*Nieuwe Donateurs* DeheerA. Dekker ...................ZEIST De heerJAS. Boomgaardt..............ZEIST De heer J.M. Ruijgers..................ZEIST De heer H. Oostland..........NIEUW-VENNEP De heer H.J.D. Beens.........BOSCH EN DUIN Familie van de Kant...................ZEIST De heerA.C. Landzaat.................ZEIST De heerTJ.M. de Goede...............ZEIST De heer F.C. Mensinga.................ZEIST De heer A.C.R van Koten Niekerk.......EMMEN De heer J.F. Moens....................ZEIST De heer K.M. Odijk...................ZEIST De heer A.G. van der Neut..............ZEIST Pavia/ Het behouden huis..............ZEIST De heer C.A. van der Heijden............ZEIST Mevrouw M.B. Zwiep-Hoogendam.........ZEIST De heer U.K. Suvaal..................ZEIST DeheerO.H.A. Jonker.................ZEIST Mevrouw J.J. van Duinkerken-Klijn........ZEIST DeheerA.van Kuijk...................ZEIST De heer C.A. Drogendijk................ZEIST De heer J.C. van Olden............AUSTERLITZ De heer D. Bloemenda!................ZEIST De heer H.C. den Blanken..............ZEIST De heer P. Nijssen....................ZEIST

-ocr page 133-


	MEDEDELINGEN VAN HET BESTUUR	<Si'
	Bezoekadres: Middelhan 6, Zeist, (030) 691 63 88	2005-IV
	U Zeister Historisch Genootschap Van de Poll Stichting
	Ook u kunt donateur worden van het Zeister Historisch Genootschap. Donateurs ontvangen 4 maal per jaar ons blad Seijst. De minimum bijdrage is �16,50 per jaar. Meld u aan per post of e-mail en vermeld daarbij uw naam en voorletters, adres, postcode en woonplaats.
	Zeister Historisch Genootschap Van de Poll Stichting Postbus 342 , 3700 AH Zeist e-mail: info@zeist-historie.nl
	Wacht met betalen tot u een bevestiging en een aeceptgiro heeft
	ontvangen.	U3

De heer C. Knoop....................ZEIST

DeheerTh.Groot.....................ZEIST

De heer J.J. van Gemeren,..............ZEIST

De heer en mevrouw Bos Waaidijk........ZEIST

-ocr page 134-

Inhoudsopgave 2005

Onderwerp............ Auteur

1. Artikelen

De oorlogsmonumenten in Zeist.......... R.RM. Rhoen

Schilderij landhuis Pavia........... Nelleriek Boucher

De voorzittershamer............ Fred Steensma

Kerken in Zeist.............. Ria Efdee

Een rondgang door het dorp Zeist, 1805-1850...... R.RM. Rhoen

Hetlnterneringskamp Zeist........... LVisser

Een andere ambtsketen............ Jan Hein Heimel

2 Verenigingsnieuws

Jaarverslag 2004............. Flora de Vrijer

Mededelingen van het bestuur.......... Flora de Vrijer

3 Diversen

Programma Open Monumentendag 2005.......

Inhoudsopgave 2005............

biz.

nr.


	1-2	3
	1-2	58
	1-2	61
	3	n
	A	103
	4	123
	'1	131

64
100
132

96
134

-ocr page 135-



>/. toMmieen voorspoedig 2006

		til liitill lit.



			ii
	m		ii
	m

-ocr page 136-



		Zeister Historisch Genootsefaap Van de Poll Stichting Het Zeistef Historisch Genootschap Van de Poll SticHting, voorheen de Van de Poll Stichting, is opgericht in 1951. De stichting heeft ten dpel het bevorderen en verbreiden van de kennis omtrent de geschiedenis van Zetst en wat daarmee ver- hand houdt, alsniede het aahkweken van belangstetling daarvoor in ruime kring. De stichting tracht dit doel te bereiken door: ♦ het verzamelen vari platen, kaarten, fate's, films, boeken, documenten, informatiedragers en andere voor- werpen hetrekking hebbende op de geschiedenis van Zeist en wat daarmee verband houdt. ♦ het bewaren, onderhouden en expose- ren van de gevormde collectie; ♦ het uitgeven van geschriften en films; ♦ het organiseren van tentoonstellingen, ledngen, excursies en filmvoorstelHn- gen.

monument kreeg, nadat het was overge-
bracht naar Zeist, een prominente plek in
de inganghal van de sporthal.

Sinds een aantal jaren is het knvb -
sportcentrum verzelfstandigd en wordt
het commercieel geexploiteerd. Het knvb
hotel en de sport- en zalenaccommodatie

- met een capaciteit tot 3.000 personen

- kunnen gehuurd worden voor heurzen,
conferences, cursussen en examens. De
grote hal van de sporthal is voor dat doel
verbouwd tot een bar en lounge. Voor de
mensen die hier gezellig bijeen zijn, vindt
men het monument blijkbaar te confron-
terend. Tegenwoordig gaat het monument
schuil achter een gordijn. Alleen op 4 mei
wordt deze opengeschoven, maar er heeft
geen herdenkingsbijeenkomst plaats.

Dit was in het verleden wel anders.
Toen het monument nog in het bonds-
bureau in Den Haag hing, vond er jaar-
lijks een plechtige herdenking plaats. Zo
werd bijvoorbeeld in 1061 na het spelen
van het Ave Verum van Mozart door de
bondsvoorzitter een herdenkingstoe-
spraak gehouden, waarna hij een krans

aan het monument hechtte, gevolgd door
een kranslegging door een deputatie van
joodse verenigingen. De plechtigheid
werd besloten met het ten gehore brengen
van het slotkoor uit de negende symfonie
van Beethoven.