\'f

et onderzoek naar de geestesgesteldheid met
behulp van platen, toegepast bij den Javaan

C. F. ENGELHARD.

Kï-\'

Unfversheit Utrecht
BIBUOTHEEK CENTRUM UITKOF,

; ■; ^ s-

HET ONDERZOEK NAAR DE GEESTESGESTELDHEID MET
BEHULP VAN INLATEN, TOEGEPAST BIJ DEN JAVAAN.

(MEl)EDEELINü UIT HET DOOKGANGSHUIS VOOR INLANDSCHE KRANKZINNIGEN"

TE SOERAKARTA).

Druk van Eduard Udo. — Leiden.

RIJKSUNIVERSITEIT TE UTRECHT

2448 813 6

/^^r f

Het onderzoek naar de geestesgesteldheid met
behulp van platen, toegepast bij den Javaan

(MEDEDEELING UIT HET DOORGANGSHUIS VOOR
INLANDSCHE KRANKZINNIGEN TE SOERAKARTA).

PROEFSCHRIFT TER VERKRIJGING VAN DEN
GRAAD VAN DOCTOR IN DE GENEESKUNDE AAN
DE RIJKSUNIVERSITEIT TE UTRECHT, OP GEZAG
VAN DEN RECTOR-MAGNIFICUS Mr. J. C. NABER,
HOOGLEERAAR IN DE FACULTEIT DER RECHTSGE-
LEERDHEID, VOLGENS BESLUIT VAN DEN SENAAT
DER UNIVERSITEIT, TEGEN DE BEDENKINGEN
VAN DE FACULTEIT DER GENEESKUNDE TE
VERDEDIGEN OP DINSDAG 13 MAART 1923,
DES NAMIDDAGS TE 4 UUR,
DOOR

CHRISTIAAN FRli^DERlK ENGP]LHARÜ,

aOüVKHNKMKNTSAHTS BIJ HRT KRANKZINNIGKNWKZKN IN NKDKRLANnSCH-INDlft,

GEBOREN TE DEN HELDER.

Univarsftslt Utrecht
BIBUOTHEEK CENTRUM UmiOF \'

LEIDEN — EDUARD UDO — 1Ö23.

______r - i v»\' .\'I-, \'.\'-vT\'\' -r f. r^ i \'

{jr f l : :f\'T\'H■ u;-\'^ ^

. f-Jfi^ f ■:>\'-] »Î \'«\'■\'"

r, V - ii

VOORWOORD.

Pc laatste drie jnar lich il: op Java de leiding geluid van
het doorgangshuis voor hüandsche krankzinnigen te Soerakarta.
Dit amht tvas mij een rijke hron van nieuwe ervaring. Over
het doel der inrichting cn de vraag in hoeverre dat doel werd
bereikt, zoomede over de vormen van psychosen, die ik er waar-
tuim, hoop ik binnenkort elders iets mede te deelen. Wat zich
al aan^toiuls deed gevoelen, was het volledig gebrek aan onder-
zoekingen hij normalen, waaraan de resultaten hij zieken zouden
kunnen worden getoetst. Over de presto,tics van het ongeschoolde
verstand iveten ivij nog zeer weinig. Het is mijn bedoeling in
dit proefschrift, althans voor een bepaalde onderzoekingsmethode,
daarover eenig licM te doen opgaan. Dat ik daarvoor juist in
de eerste plaats het onderzoek met platen koos, heeft zijn
bijzondere reden. Het komt omdat ik dc.stijds in de kliniek van
mijn betreurden leermeester Heilbronner dat onderzoek zoo ten
volle heJ) Iceren op prijs stellen, en het dus al spoedig ook hij
mijn Javaanschc patiënten ging toepassen. Met welk gevolg moge
in deze verhandeling blijken.

Dat Gij, hooggeleerde Winklcr, II bereid verklaardet mijn
promotor te zijn en daartoe dit werk hebt willen aanvaarden,
stemt mij zeer dankbaar. Van Uw vriendelijke welwillendheid
en van Vw meesterschap op het gebied ^caar ook mijn arbeids-
veld ligt, heb ik wederom een diepen indruk ontvangen.

Het doet mij leed bij deze gelegenheid enkelen van hen, aan
wie ik mijn geneeskundige opleiding verschuldigd ben, niet meer
fcr^ig te zien. In de eerste plaats geldt dit professor lIcill)roniicr,
hy men ik na mijn artsexamen ecnige jaren assistent was, uit
welken tijd ik kostelijke herinneringen met mij draag. Ik heb
getracht in Indic mijn arbeid te verrichten in Zijn geest. — Maar
ook de hoogleeraren Taliiui en Pckclhariii}? zijn niet meer. Het

zij mij vergund hier aan de nagedachtenis van deze mannen
een ivoord te wijden van eerbiedige huUU.

Behalve mijn leermeesters der ütrechtsche hoogeschool gedenk
ik hier gaarne professor van Loghem en zijn mededocenten van
de af deeling Tropische Hygiëne van het Koloniaal Instituut te
Amsterdam., die mij vóór mijn vertrek naar Ned. Indië eenig
inzicht gaven in de hygiënische vraagstukken van die streken.

Wat meer in het hijzonder dit proefschrift betreft, past mij
een woord van dank aan mijn vader voor zijn warme belang-
stelling en vele goede wenken, en aan mijn schoonvader professor
Knappert te Leiden, ivien tijd noch moeite te veel was om een
(\'oor Duitsche studieboeken vertroebeld taalgevoel weer eeniger-
mate te zuiveren. Voorts aan professor Hazcu, eveneens te Leiden,
voor zijn voorlichting bij het verklaren van eenige namen; zoo
ook aan mijn Javaanschen schrijver Soekirnian, die mij zoo trouw
en onvermoeid ter zijde stond. Den uitgevers Blankwaardt en
Schoonhoven te Rijswijk en E. J. lirill te Leiden mijn dank voor
het leenen van cliché\'s en hun toestemming eenige afbeeldiyigen
te reproduceeren.

Be rust en tijd voor dit soort onderzoekingen dank ik mijn
vrouw. Zij, die de moeilijkheden van het leven eener Ilollandsche
vrouw in een Indische binnenplaats kennen, zullen begrijpen, dat
ik de vruchten van mijn arbeid aan haar wensch op te dragen.

INHOUD.

Inleiding............

HOOFDSTUK 1.

liet onderzoek by ongeschoolde desamensehen ....
§ 1. Keuze der proefpersonen en methode van onder

zoek.................

§ 2. De Resultaten.............

A. Serie I. (Gekleurde enkelvoudige afbcel

dingen).........

R. Serie H. (Ongekleurde enkelvoudige af
beeldingen).......

C. Serie III. (Ointrekfiguren)......

D. Serie IV. (Eenvoudige tafereelen; het hei

kennen van handelingen) . .

E. Serie V. (Samengestelde tafereelen)

HOOFDSTUK II.

liet onderzoek bij meer ontwikkelde Javanen......129

IIOOFDSTUK Hl.

Gevolgtrekkingen voor de kliniek. Pathologische reacties
by geesteszieken. Slotbeschouwing.........

1 S I

Samenvatting..................

Stollingen.................

^ / .- .O ^

ii--.."

J

rr . - ■ , :

INLEIDING.

Het laten noemen van prentjes geldt algemeen als een
van de dankbaarste onderzoekingsmethoden, omdat men daarbij
gelegenheid heeft zich over tal van psychische functies een
oordeel te vormen.

Zoo is het bv. al dadelyk van belang er zich rekenschap van
te geven, Avelke houding de proefpersoon daarby aanneemt.
Toont hy belangstelling voor hetgeen men hem voorlegt, of
staat hy er onverschillig of zelfs onwillig tegenover? Kortom
welke gemoedsgcsteUlheid kenmerkt hem daarby?

Schynt de wil goed, dan luidt vei-der de vraag, of de p.j).
in staat is zich behoorlyk te concentreeren, en zoo ja, of zyn
aandacht dan door de taak die men hem heeft gesteld, blyvend
wordt geboeid, dan wel weer telkens wordt afgeleid. Een kwestie
dus van de opmerkzaamheid.

Vervolgens komt aan de oi-de op welke wijze hy de opdracht
nUvoeri: geeft hy dadelyk een samenvatting, of blyft het
slechts een o])sommen van venschillende details? In hel laatste
geval: vertoont hy daarl)y de gave des onderscheids, zoodat hy
zich bepaalt tot hetgeen werkelyk belangrijk is, of verdiept hy
zich in allerlei onbcteckenende kleinigheden? Is hy per slot van
vekening hi staat het beeld te herkennen of van een samen-
gcstelder tafereel den eigenlijken zin te begrijpen, of schiet zyn
opvallings- en comhinalicvcrmogcn daarvoor tekort?

I\'hv dan hoe is het met den reactietijd en mei hei vinden van
de woorden? Moet Juen erg trekken voor er een antwoord komt,
moet de p.p. cr lang op turen vóór hy zyn oordeel gereed heeft,
on ko.st het hem nu)eitc het juiste woord te vinden, of looi)t
\'lat alles vlot van stapel?

Ceeft de manier van uitdrukken daarbij nog stof tot oi)mcr-
kingen? Hoe is het bv. met den zinsbouw? l<]n kenmerken de
beschrijvingen zich misschien nog door iets bijzonders?

l

Houdt hij dan voorts het doel wel voldoende in het oog?
Beschouwt hij op een gegeven oogenblik de opgave terecht als
volbracht, of vindt liij bij geval ook aanleiding over hetgeen
hij gezien heeft door te pi-aten en er een of andere l)izarre
opmerking of ideeënvluehtig betoog aan vast te knoopen?

En hoe is het tenslotte met zyn geheugen? Is hy eenigen
tijd later in staat zich nog een en ander van de proef te her-
inneren, hetzij spontaan hetzij door vragen aangespoord? En ni
het laatste geval, toont hij zich dan voldoende bestand tegen
suggestie of confabuleert hy er al spoedig lustig op los?

Men ziet dat inderdaad by het bekyken van een prentje, hoe
eenvoudig dat ook schijnt, al dadelijk de gehecle psychische
persoonlykheid in het spel komt, zoodat het resultaat daarvan
onder invloed staat van allerlei omstandigheden; en hoewel
die zich ook in een gewoon gesprek natuurlyk voortdurend doen
gelden, wordt hun analyse by deze methode juist door de wel-
omschrevenheid van de taak in hooge mate vergemakkelijkt.

Ik herinner hier bv. aan het onderzoek van Heilbronner by
een eclamptica waarbij zich langs dezen weg duidelyk het
aantoonen, dat een van de hoofdkenmerken van het ziektebeeld
daar bestond in een stoornis van het combinatievermogen. Zoo
ook aan dat van Bonhoeffer by alkoholdeliranten==) waarby
voor den dag kwam, dat deze ook afbeeldingen van de meest
alledaagsche voorwerpen soms zoo algeheel verkeerd opvatten,
dat zelfs niet meer kan worden nagegaan waar de fout^ sehui t.
In andere gevallen gelukt dat echter nog wel, en daarby blykt
dan dat men by deze verkeerde antwoorden drie verschillende

soorten kan onderscheiden.

Bij de eerste laat de patiënt zich blykbaar misleiden door
een uiterlijke gelijkenis; bv. als hy een korenaar „een denne-
appel" noemt. , , i

Een andere maal lijkt het meer, of hy slechts een onderdeel
heeft gezien, bv. als hy tegen een strijkijzer „handvat" zegt.

1) Ilcilbronnov. Stvdini ührr rinc clchmplischc Psiichosr. MoimtHHchrift
für Psycliiatrio ii. Neurologie, Hd. XVII, M. 441 ff.

ï) Bonhoeffer, Dir al:ntni (}cisfri>l:ronl:hciten der (,ewohnhnts1nnkrr.

Fisolier, .Tona 1001, S. 2G ff.

Vaak is dan een eenvoudige aansporing wat beter op te letten
voldoende oni hem de fout te doen herstellen.

Daar naast bestaat er echter nog een 3c groep, waarby het
verkeerde antwoord niet op een uiterlpe maar op een innerlijke
(jelijkcnis berust. Wanneer iemand een potlood „een schrijver"
noemt, of een pyp lak „een stempel", dan bewyst dit, dat hy
de afbeelding in ieder geval moet hebben herkend, doch dat hij
daarna toch nog weer is afgedwaald, waardoor er in plaats van
den eigenlijken naam een typisch ideeënvluchtig product te voor-
schyn kwam. Soms heeft men hier slechts met „versprekingen"
te doen, zoodat de patiënt een oogenblik later desnoods uit zijn
herinnering zich zelf nog kan verbeteren, llerhaaldelyk komt het
echter ook voor, dat als men hem het plaatje nog eens weer in
handen geeft, hy daarop allerlei byzonderheden gaat aanwyzen,
overeenkomstig zyn verkeerde benaming, waaruit mon wel moet
opmaken dat hy het op dat oogenblik werkelyk zoo ziet — een
verschynsel dat door Polet^) met den naam van retroactieve
iUusioneering der waarncmini/ werd betiteld.

De oorzaak van dit alles was hier een „bewustzynsstoornis"
in den zin van lUeuler-), zich uitende onder meer in ecu
onsameuhangenden, min of nuu-r ideeëuvluchtigc gedachten-
gang van een sterk hallucinatorisch karakter, en een zich
inoeilyk meer kunnen coneentreeren.

Hoe ingewikkeld de verhoudingen echter zyn, blykt wel
daaruit, dat men in gevallen waar het psychische gestel toch
kennelyk geheel anders is dan by den delirant, soms woordelijk
dezelfde antwoorden ontvangt.

Voor een deel dier gevallen ligt tlit onmiddellyk voor do
hand. Zoo komen een onvei-mogen om zich op iets te coneen-
treeren en de vei-regaande onverschilligheid, zooals wy die by
lyders aan dementia praccox soms aantreffen, ten opzichte van
het resultaat van een proef als deze, natuurlyk vrywel overeen
uit, vooral wanneer die onverschilligheid een negativistiseh
kaï-akter krygt in den geest van (ianser. belangwekkend zyn

1) Polct, Uijdragc tot dr xumptomotolopiv der rpilrplischc hnvin^tcwis-
stoornissen. Proofschrift Uticcht 1011, blz. 156.

•■2) liloulcr, Lvhrhnch der rnychiatric, 2o Auflagc, 1918, S. 80.

in dit verband de uitkomsten van Polet die normale personen
tot kunstmatige paraphatikei\'s kon maken door hun opdracht
te geven, de afbeeldingen een naam te geven, zoo dwaas
mogelijk; hij kreeg dan precies dezelfde ideeënvhichtige
producten te hooren als Bonhoeffer by zijn deliranten.

Minder voor de hand ligt, dat — zooals Polet -) o.a. bij zyn
epileptikers kon aantoonen — zoowel de fouten berustende
op een uiterlijke of op een iimerlijke gelijkenis, als die waarbij
men alleen rekening hield met een onderdeel, óók uitsluitend
het gevolg kunnen zyn van een stoornis by het vinden van
de woorden.

Vooi- de juiste verklaring van zulke uitingen is men dus
aangewezen op de andere verschijnselen. Heel veel bezwaar
levert dat meestal niet op. Een epileptiker die naar een woord
zoekt en plotseling, tot zyn eigen verbazing en ergernis, er met
een voor den dag komt, dat geheel en al vei-keci-d is, biedt
natuurlijk een volmaakt ander beeld dan een onverschillige
praecox, die maar zegt wat hem toevallig voor den mond komt;
en die op zijn beurt is ook al weer niet te verwarren met den
delirant. Maar bovendien komen er gewoonlyk, naast deze
gemeenschappcUike, ook andere reacties voor den dag van
een meei- soortelijk karakter. Zoo bv. by den delirant de
hallucinatorische commentaren; bij den praecoxlyder de bizar-
schizophrene déraillementen wanneer er een complex wordt
„aangesneden" 3), of in de zwaardere gevallen die welke
wyzen op een blijven hangen aan details en bijkomstige zins-
indrukken, en een onvermogen om zich een samenvattend
oordeel te vormen; by de amnestisch-aphasischen ten slotte de
eigenaardige nieuwe woorden en woordverminkingen, die bij het
zoeken van den naam zich onwillekeurig in het bewustzyn

naar voren dringen®).

:^raakt men de opgave moeilijker door afbeeldingen te kiezen

1) T.a.p. l)lz. 157.

•2) T.o.i). l>lz. vlfj.

3) Bleuler, Dcmeniia praecox. Handbuch der Psychiatrie, Aschaffenburt;.
ion, S. (58.

4) Penon, Oude gcsHcht.ihcwoncr.\'i. ProefHchrift Utrecht lOl."?, blz. 37 vlg.

5) Polet, t. a. p. blz. 129—130.

van wat niindci- allcdaagsche voorwerpen of door een sanien-
gestclder tafereel te laten uitleggen, dan komen al deze
verschillen natuurlyk nog beter uit, zoo ook de lichtere stoor-
nissen die by de proefneming in haar eenvoudigsten vorm nog
verborgen waren gebleven. Intusschen doet zich daarby altyd
het bezAvaar voor, waar de grens ligt van het werkelyk
pathologische. Zoo is het bv. een klein kunstje om by volkomen
normale personen een amnestisehe aphasie aan te toonen, als
men er maar voor zorgt prentjes uit te zoeken van dingen,
die hun in het dagelyksch leven weinig te pas komen. En ook
het al of niet kunnen vatten van een bepaalden samenhang,
staat natuurlyk in nauw verband met het algemeen geestelyk
peil van den proefpersoon.

Betrotuvhare resultaten krijgt men dan ook alleen als men
gébruik vuiakt van platen, die eerst aan normale personen uit
hetzelfde milieu behoorlijk zijn getoetst.

Onder dit voorbehoud leent deze methode zich echter by
uitstek om verschillende symptomen op het spoor te komen en
levert daardoor in vele gevallen in een kort bestek een
karakteristiek beeld van den gebeelen toestand.

Ook in de psychologie is dat reeds lang begrepen. Daar heeft
men o.a. dooi\' middel van i)laten getracht, ])roefondervindelyk
verschillende typen te onderscheiden, in de manier waarop
iemand zyn indrukken over iets kenbaar maakt. Dit zyn de
z.g. „Darstellungstyi)en" van Sterneen woord dat zich
wel laat omschryven maar moeilyk laat vertalen.

^len kon de proef hier o]) twee manieren inrichten, nl. de
nienschen aan hel woord laten lerwyl zy de plaat iu)g vóór
7.ich hadden, of eenigen tyd later. Tn het laatste geval leidde
het onderzoek dus tevens op het gebied van do psychologie
van de getuigenis, en aan de spontane verklaring sloot zich
dan gewoonlijk nog een z.g. ,.verhoor" aan. waarby onder meer
werd luigegaan in hoeveri-e de herinnering nog invloed ondei--
giiig van suggestie\'^).

1) w. Stom, IHr diffcrrntielh l\'sychologiv. L(>ii>zi{j; 1911, S. 20:^ ff.

-) Voor (Ic t)i\'troff(>n(lft litcriitiiur rnndplcKo mn\\ Htorn t.a.p. Hihlionni-
pliic E, IV t/in. VII, cii Wliip])1o, Monncl of mental (iiid phi/sical tests.
Haltimorc lOlf), Tl, p. lo, ^o.

Stern merkt op^), dat er bij het opsporen van die typen
zieh bij de verschillende onderzoekers klaarblijkelijk twee
indeelingsprineipes op den voorgrond drongen, die aanvankelijk
niet voldoende nit elkander wei-den gehouden, nl.:

A. dat, welk betrekking heeft op de wijze waarop de p.p.
tegenover zijn taak steUi\'nfj neemt, en

P>. dat, waarbij men ei- mede te rade gaat hoe hy die
intellectueel verwerkt.

Bij het eerste zou men onderscheid kunnen maken tusschen
een snhjectieve en een objectieve houding, al naar gelang de
p.p. neiging vertoont zijn persoonlijke verhouding tot hetgeen
er op de plaat is afgebeeld, en zijn gemoeds-, wils- of fantasie-
reactie daarop tot uiting te brengen, dan Avel van hetgeen hij
ziet slechts een koel en zakelijk relaas te geven.

Men vindt dat nader uitgewerkt bij Bacrwalddie zyn
p.p. een plaat voorlegde die hun van te voren niet bekend en
bovendien niet al te gemakkelijk te begrypen was. liet subjec-
tieve type werd hier tot wat Baerwald noemt het „selbsttätige",
het objectieve tot het „beschrijvende" type.

De „Selbsttätige" kenmerkte zich — zooals met cijfers werd
aangetoond — door de neiging: den samenhang te onderkennen
van het geheel, over hetgeen niet dadelijk begrepen werd be-
schouwingen te houden, critiek uit te oefenen, vergelijkingen
te treffen en sterk den nadruk te leggen op de betrekkingen
tot den eigen persoon. Daarby waren de opvattingen en
conclusies echter lang niet alti,id juist.

Het „beschrijvende" type daarentegen bleef by de zaak en
liet zich niet in met bespiegelingen. Men kon het volgens U.
nog onderverdeelen in het „i)assieve" en het „voorzichtige"
type.

Bij de „passieven" berustte deze houding op een werkelyk
niet anders kunnen; by hen was die „eigene werkzaamheid"
van den geest zoo gering, eenvoudig uit hoofde van hun i)er-

1) T.a.p. S. 208, 211.

2) I^ivonvald, ErprnmcmicUr l.^ittrmichniif/ru ülxr Urtnl.ivnr.sirht mul
Sclbsttätipheil. Zeitschrift für aiiRcwaiKltc Pnycholofjio uiirl i)sycholoKischp
Saimnelforschuiig 1900; aaiigohaald fii bcN])r()k(\'n door Stern l.o.p. S. 211.

soonlyken aanlog. B^ de „voorzichtigcn" daarentegen ontbrak
zy niet, doch werd zij slechts, in verband met de moeilykbeid
van de opdracht, door een scherpe zelfcontrole in bedwang
gebonden. Deze menschen onthielden zich klaarblijkelyk doel-
bewust van een oordeel, omdat zy zich niet zeker van hun
zaak gevoelden. Hun uitlatingen kenmerkten zich daardoor
eenerzijds door veel twyfel en restricties, anderzyds door
weinig fouten.

Tussehen deze beiden in onderscheidde Baerwald dan ten
slotte nog een 3c type, het „harmonische", dat a. h. w. de
combinatie was van het „selbsttätige" en het „voorzichtige".
Deze menschen begonnen met van hetgeen zy zagen een zakelyk
overzicht te geven, om dan door een korte beschouwing of
critiek van eigen oordeel en inzicht naar buiten kond te doen.

Dat in de verschillende wyzen, waarop de indrukken over de
eene of andere i)laat worden weergegeven. be])aalde disposities
tot uiting kuniuMi komen, en dat die zich in beginsel dus langs
dezen weg moeten kunnen laten aautoonen, lydt geen twyfel.
De verhoudingen zyn hier echter nog veel samengestelder
dan bij het psychiatrisch onderzoek, onulat het thans gaat om
dikwyls slechts fyne sehakeeringen in aanleg en eigcnschai)pen,
van een geheel ander kalibei- dan de grovere stoornissen en
defecten van de pathologie. D<> nu)eilykheid ligt daarin, dat
de houding by zulk een proefneming behalve van die eigen-
aardigheden in de dispositie in hooge mate onder invloed slaat:
van den inhoud van de plaat ;

2<\'. van de male waarin de p.p. in .staal is die in zich op
te nemen en te verwerken — waarby dus levens de
schakel wordt gevonden nu>1 het 2\'\' iiuleelingsprincipe
— en

3(\\ van de verhouding tussehen onderzoeker en onderzochte.

Zoo zal men aan nu\'uigeen, die by het bezichtigen van een
willekeui-ige i)hoto van een of ander landschap of stilleven zich
heeft beiiaald tol een bloote oiisonnning van hetgeen hy ziet, met
andere platen — vooral met die van een bepaalde strekking —
wellicht nog allerlei beschouwingen kunnen ontlokken, die men
op grond van de eerste bevinding aanvankelyk misschien in
het geheel niet had verwacht. Kn het laat zich voorzien dat

het op deze wijze van objectief tot „selbsttätig" geworden type
zich dan nog weer onder tal van verschillende vormen zal
voordoen bv.:

in een moraliseerende resp. doceerende, in een sentinienteele
of fantaseerende, of in een egocentrische modificatie,

evenals zij, die zich van meet af aan reeds als zoodanig hadden
ontpopt.

Teneinde aan zulke voorloopig slechts phänomenologische
typen de Averkelijk dispositioneele elementen te kunnen onder-
kennen, moet men zijn menschen dus vooreerst niet slechts één
doch een aantal platen voorleggen, liefst van zeer uiteen,;
loopende sti-ekking. Wanneer een bepaalde p.p. dan ondanks
dat toch iederen keer weer in dezelfde soort beschouwingen
vervalt, onverschillig of het onderwerp die uitlokt, toelaat, of
eigenlijk eerder verbiedt, dan pleit dit natuurlijk stei\'k voor
een uitgespi-oken neiging in die richting, terwijl het harmonische
type — zooals Stern reeds opmerkte — zich daarentegen
juist daai\'door zal kenmerken, dat het zich in zyn uitingen
telkens zooveel mogelyk aan den aard van de afbeelding
aanpast. Daarnaast zal men echter ook aan het en der
bovengenoemde punten zyn aandacht moeten w\\)den. Een
relatief te moeilijke opdracht bv., lokt uit een zekere mate
van vooi-zichtigheid, en de vei-houding tusschen p.p. en onder-
zoeker (student — profes.sor; jonge dame — en een haar
\'interesseerende geneesheer), draagt er natuurUik ook toe b\\i,
dat een l)epaalde maniei- van uiten meer o]) den voorgrond
treedt dan l)ii een andere coiLStellatie yiisschien het geval zou
zyn geweest.

Dit laatste geldt vooral wanneer wy onze i).]). kiezen onder
kinderen, of onder volwassenen die van huis uit tegenover zulk
soort proefnemingen geheel en al vreemd staan, en a fortiori
wanneer men zich als onderzoekei- bevindt tegenover menschen
van een geheel ander ras, met al den aankleve van dien. Het
zwaartepunt is hier echter een weinig verlegd. ]\\roet men er
zich b\\i het onderzoek van menschen van eigen ras. stand en
lecftijd.sklasse voor hoeden te spoedig uit de phänomenologische

1) T.d.p. S. 21:!.

eigeiiaardiglicdeii te besluiten tot wei-kelijk dispositioneele
verschillen, hier dreigt omgekeerd het gevaar, dat men den
invloed der uitwendige omstandigheden zal gaan overschatten,
en uit het oog verliezen dat de psychische persoonlijkheid zelf
toch ook nog een woordje meespreekt.

I.aat zich bv. by Inlanders een verlegen stilzwegen eenerzyds
zeer goed daarmee verklaren, dat de p.p. absohrat niet opge-
wassen is tegen de taak die men hem heeft gesteld;

acht men — zich als Europeaan in een kampong begeveiule —
ä priori een eenigszins Avantrouwende houding ndsschien
»alleszins gewettigd, overwegende dat de menschen natuurlyk
niet zullen begrijpen wat zy van den geheelen opzet van het
onderzoek wel denken moeten;

zou men onverschilligheid of onwilligheid in zoo\'n geval
wellicht daarmee aannemelijk willen maken, dat de ]).p. op
dat oogenblik meent wel wat beters te doen te hebben dan
aan opdrachten te voldoen, waarvan hy de di-aagkracht niet
begrypt,

dan is daar zeker niets tegen, als men dan echter levens
maar bedenken aVü, dat al die verschillende wyzen van stelling-
nemen daar naast, toch mede hun oorzaak vinden in bepaalde
eigenaardigheden van de geestelijke constitutie, liet besef bv.
de een of andere taak niet aan te kunnen, behoeft zich niet
idtyd juist in verlegenheid te uiten, en omgekeerd kan vci-legen-
heid een zoo kenmerkende eigenschap zijn van het karakter,
dat zij ook daar waar de omstandigheden het geenszins uit-
lokken, toch vooi- den dag komt.

Om hier tot klaarheid te komen moet men beginnen er zich
rekenseha]) van te geven, in hoeverre er voor vei-legenheid,
wantrouwen, onwil e.d. werkelijk reden is. Vervolgens zal men
hebben na te gaan welke de gevolgen zyn, wanneei- men daar-
aan tracht tegemoet te komen bv.:
door de oi)gave gemakkelijker te nmken, of
door de menschen van te voren by te brengen dat men niets
kwaads met hen voor heeft, of

door met een in uitzicht gestelde belooning een beroep te
doen op hun belangstelling cn goeden wil.

Voorts kan men vei-gelijkingtui treffen:

eenerzijds met p.p. van dezelfde ethnische groep, doch uit
een milieu waar de voorwaarden voor het onderzoek gunstiger
liggen (dus bv. tussehen menschen uit de desa en stedelingen
die gei-egeld met Europeanen in aanraking komen),

anderzijds met p.p. van een andere ethnische groep onder
soortgelijke verhoudingen (dus bv. tussehen Atjehers en
Javanen),

terwijl men tenslotte in al die gevallen de experimenteele
gegevens natiuirlijk telkens zal toetsen, aan hetgeen er over
de gepostuleerde dispositioneele eigenaardigheid in den dage-
lijkschen omgang met die nienschen eventueel reeds kon
worden aangeteekend.

Of men er langs dezen weg op den duur in zal slagen voor
het stelling nemen tot tests te komen van werkeUjk psycho-
graphischc waarde, moet de toekomst leeren. Tu dit opzicht is
men op het meer omgrensde gebied B — waar men. er slechts
mee te rade gaat hoe de taak intellectueel wordt verwerkt —
uiteraard reeds verder gevorderd.

Tiet onderzoek leerde hier vooreerst, dat men by kinderen
van om en by het jaar in de ontwikkeling van hun begrip voor
afbeeldingen drie stadiën kan onderkennen ^i. In den beginne
zyn de plaatjes vooi- het kind nog niet anders dan mooi ge-
kleurde papiertjes, Avaarnaar het kan grypen en die zich
])rettig laten verscheuren. Niet lang daarna echter gaat het
ze hei-kennen, maar behandelt ze dan eerst nog juist als de
dingen zelf; het is dan bv. voor een prniljc van een kat even
bang als voor het dier in werkelykhoid. lOerst in de 3<\' phase
leei\'t het kind het onderscheid daartusschen, en krygt het be-
fri-ip voor wat Bühler „die Darstellungsfunktion" van de plaat
noemt; het begrip dus dat zulk een plaat slechts een „afbeel-

1) "Wij krijgon in ouzo tiinl hcliocftc aan oen Rood woord voor hot Kii(*c1hp1i(>

test" (zio Cliarivarius in (Ir drornr AinstrulaviVK r van !> Dcmnbcr 1!»22).

Mij dunkt dat do hodoolint; hot liont wordt woerKo>jov(!n door „tootsstcon";
moorvoud „toetsmateriaal" of „tootustukkon"; do proofnomnip; zolf door
„toetsen, toetsing, don toots".

2) A\'gl. K. Bühh\'r. Dir /idxiipc KvIwicMuvt) ilrs Hiiuhs, 2o .\\uflago,
Jona, (Justaf Fisohor 1!>21, S. 147.

ding" is van de Averkelykheid, en deze zóó tracht weer tc
geven dat wy haai- gemakkelijk eruit kunnen herkennen.

Een en ander speelt zich bij onze kinderen — zooals gezegd —
reeds op zeer jeugdigen leeftyd af, zoodat zij al in het tweede
levensjaar de eenvoudige prentjes uit hun eerste prentenboek
opvallend goed weten thuis tc brengen. Het is gebleken, dat
dit in hoofdzaak berust op een herkennen van den omirek (die
zelfs niet eens volledig behoeft te zyn) en dat de lichtverdeeling,
klenr en grootte van het prentje er Aveinig toe doeuM. Ook
hebben verschillende ondei-zoekers er reeds op gewezen, hoe
weinig aandacht zulke kleintjes nog hebben voor de Imjinn
van de ])laatjes. Telkens weer kan men opmerken, hoe zy het
prentenboek, als zy dit toevallig eens verkeerd hebben opge-
slagen, rustig het onderste boven gaan zitten bekyken, zonder
dat dit hun schynt te hinderen, of aan hot herkennen van de

l)rentjes afbreuk doet

Dit alles had betrekking op zeer eenvoudige afbeeldingen.
Vi-aagt men thans hoe hot staat mot het begrijpen van oen
saniengestolder tafereel, dan kan ik hier wyzon oj) de onder-
zoekingen van Rinet en Simon, Bobortag, AViersnui en vele
anderen — zoo bv. laatstelyk nog weer van Nuysink — dio
ons hebben geloerd, (hit dit een stadium is, dat eerst vooi latei-
wordt boi-oikt. Vooraf gaat oen tyd, ilat hot kind sleehls in
staat is een opsovimUuj te geven van hetgeen hel ziet. zonder
evenwol tusschen de voi\'sehillende onderdooien nog verband te
kunnen loggen. Later krygen zy oog voor hetgeen er op de
plaat gebeurt, zoodat zy daar eon hcxvhrijvinu van kunnen geven.
Langzamerhand worden deze bosoln-yvingiMi dan al nn\\iwkeu-
i-igor, byzondorhodon waar

grond gei)laa1st. en ontwikkelt zich het bogrii> voor do onder-

\') W. atorn, /)iV Huhnvldiiiin drv noumn-olmirhmiitiu iit tirr rrstm Kind-
ti\'it. Zeitschrift für nnf;c\\vinitlt«> PHycholoRio uii.1 iisyphnloKtsplio Sivninu\'1-
foiHcluniK, 1 !•()!), S. .JIS.

W. Rfcni, x-t rUnirrl,- Hmn.iformt >i. Zcitsclivift für mijïcwaii.lt«\'

IWholojri,. ,„„1 j,syclmlo;>is.\'lH< SmnmHfoisflmiiu, IWii, S. TiKi.

•1) Xuysink, Oiv r dr liim l-Sitiuui\'xcln IcKtx roor /S-Jiini/i n (li^OS) r/i
hmm tratirdr voor hil intrlHiirntir ondrrzorl; van nrJioolfinoudr nnriiuilr r»
"cJitcrlijl-e Mndcroi niii r,—1g jmir. ProcfHclirift Utn>(«lil, 10120.

linge verhoudingen: het stadium der verklaring. Ik merk liierbij
op, dat het woord „beschrijving" thans in een anderen zin wordt
gebruikt dan zooeven. Hier beteekent het: inzicht hebben in
de actie van een plaat; de handelingen die daarop worden
afgebeeld, als zoodanig herkennen; hetgeen zich in de
antwoorden onmiddellijk daarin uit, dat het kind werk-
woorden gaat gebruiken. Beschrijven in dezen zin kan dus
zeer wel gepaard gaan met „Selbsttätigkeit"; ja zelfs in het
stadium van het opsommen zal men daarvan eventueel reeds
sporen kunnen waarnemen. Het zou de moeite loonen op deze
wflze speciaal ook de ontwikkeling van het stelling nemen by
kinderen nog eens wat nader te onderzoeken, te meer omdat
men het er algemeen ovoi- eens is, dat j^^i.st het platen zien
voor hen een zeer krachtige prikkel is om zich te uiten, zoodat
zelfs kinderen, die by andere proefnemingen slechts een ver-
legen stilzwijgen bewaren, hier loskomen, waardoor men op het
onverwachtst nog gelegenheid krijgt by hen een blik naar
binnen te slaan.

Deze drie .stadiën in het intellectueel verwerken van een
tafereel: opsonnnen, beschryven. vei-klaren, vinden hun oorzaak
daarin,

If. dat de kinderen eer.st gaandeweg met de techniek van
^ ;5ulk een samengestelder afl)oelding vei-trouwd raken, en

2\'*. dat de algomeene ontwikkeling, die noodig is om —
onafhankelijk van dit inzicht in de techniek — de ver-
schillende ondei\'deelen van de i)laat als zoodanig te
herkennen en in hun onderlinge verhouding te ver-
staan, natiiurlyk eveneens slechts langzamerhand wordt
verkregen.

]\\Ien si)reekt hier daarom terecht van siadicn van geestelijke
rijpheid. En de overweging dat een ])evaltel\\jk kind — onder
overigens dezelfde om.standighedcn — ieder dier stadiën
si)oedigci\' bereiken zal. dan een ander (hit van huis uit dom
is, heeft Binet en Simon er toe gel)raclit deze methode uit te
werken tot een toetssteen voor Inin intelligentie-onderzoek, die
algemeen om zyn doelmatigheid wordt ge])rezen en die sedert
dien in hun systeem dan ook een dei- gewichtigste plaatsen
inneemt.

liet kwam er hier hi hoofdzaak op aau geschikte platen te
vinden. Volgens Binet en Simon moeten er personen op voor-
komen en moet er telkens een bepaalde gedachte in worden
nitgedrukt, terwyl Bobertag daarnaast den nadrnk legde op
de actie, er moet iets op de plaat gebeuren i). Wil men andere
platen gebruiken dan die dooi- hen zyn aangegeven, dan is daar
in beginsel natuurlyk niets tegen; alleen zal men dan telkens
eerst proefondervindelyk by een groot aantal kinderen moeten
nagaan, welke eischen men by de verschillende leeftijdsklassen
daarmee mag stellen. Want niet alleen loopen zoowel inhoud
als technische uitvoering, wat betreft de moeilykheid. van
de eene op de andere plaat zeer lüteen, maar bovendien is men
als ontwikkeld goed geschoold volwassene niet meer in staat
om deze moeilijkheden in ieder bijzonder geval reeds van te
voren te onderkennen en op hun juiste waarde te schatten.

Voorts zal men er zich voor moeten hoeden, de bij kinderen
uit een bepaalde volksklasse gevonden waarden zoo maar
zonder meer over te nemen, als men kinderen te beoordeelen
krygt, die buiten tlic klasse vallen. Want de omstandigheden
zyn dan geenszins gelyk. Hoe meer het kind in de gelegen-
heid is geweest zich in het plaatjes kyken te oefenen en hoe
meer het uit zyn dagelyksche omgeving heeft kunnen leeren,
hoe beter de resultaten zulleii zyn, ook al was de intellectueele
aanleg als zoodanig mi.sschien dezelfde. Aan den anderen kant
is het prentenboek voor de kinderen in be.schaafde landen
een zoo algemeen geliefd en wyd verbreid speelgoed, en is het.
«nulerwijs aldaar o]) een zoo aanschouwelijke leest geschoeid,
dat men geneigd is deze ver.schillen a priori niet al te hoog
aan te slaan.

Het leek my daarom van belang, de gelegenheid die my oj)
•lava werd geboden om den invloed van het milieu op het
i\'csultaat van het platenexi)eriment in zyn volle draagwijdte
te leeren kennen, dankbaar aan 1c grypen. De omstandigheden
Ovaren daartoe inderdaad zeer guastig,

«enerzijds omdat de groot e meerderheid van de thans vol-
wassen landelijke bevolking nog volslagen analfabeet cn er in

\') Vgl. Nuysink t.a.p. hU. 27.

het Iiilandsclie huisgezin van prentenboeken e.d. nog in het
geheel geen sprake is,

anderzijds omdat men den intelleetueelen aanleg van den
Javaan — voor zoover men dien op de scholen reeds heeft
leeren kennen — gewoonlijk zeer gunstig hoort beoordeelen,
zoodat er geen reden is om aan te nemen dat deze, in een vooi-
dit onderzoek belangrijke mate van dien der Westersche
cultuurvolken verschilt.

Tevens zouden ei- daarbij gegevens kunnen Avorden ver-
zameld, over de wijze waarop de Javaan tegenovei- deze en
soortgelijke proefnemingen stelling neemt, terwijl ik mij als
einddoel vooi- oogen stelde na te gaan, in hoeverre het onder-
zoek met platen ook voor een psychiatrische kliniek besteiiul
voor den onontwikkelden desaman, nog waarde heeft.

Temeer bestond hiervoor aanleiding, omdat er tot nog toe
over dit alles — niet alleen Avat betreft den Javaan, maar ook
in het algemeen bij ])rimitieve cultuurtoestanden — slechts
weinig bekend geAvoi-den Avas, en de enkele losse berichten
daaromtrent, aanvulling en verbetering nog zeer van noode
hadden^).

1) Vornchlögc zur pxychologi.ichrn Untersuchung primitiver Menschen. Roi-
lieftc zur Zcit.^chr. f. aiigcwiuidte Psychologie u. i)sycliologi.schc iSanimel-
forschung 19112, Xo. 5, S. SS—89.

HOOFDSTUK 1.
HET ONDERZOEK BIJ ONGESCHOOLDE DESAMENSOHEN.

§ 1. Keuze der proefpersonen en methode van onderzoek.

Als terrein voor inyii onderzoek koos ik, in overleg met den
controleur B. B., het district Sawahan, ± « K.ll. N.W. van
Solo. De bevolking l)e.stond daar vrywel uitsluitend uit land-
bouwers. Er was één .school, een Inlandsche der klasse, die
echter nog geen tien jaar oud was, zoodat de thans volwassen
bevolking daarvan nog niet had geprofiteerd. Bovendien
informeerde ik er bü ieder der proefpersonen altijd nog van
te voren speciaal naar, of zy misscliieu elders in een of anderen
vorm ook schoolonderricht hadden gehad, in welk geval zy
werden uitgeschakeld, evenals zy die wel eens in een bioscoop
kwamen. Zoowel het een als het ander behoorde echter tot
de groote uitzonderingen. AVel togen de meesten een keer of
wat per maand naar de stad 1er pasar, maar gewoonlyk keerden
dan toch allyd tegen deii avond weer iiuiswaurts.

Om een indruk te krygen in hoeverre deze menschen,
iiii.sschien buiten de school om, nog gelegenheid hadden gehad
»iet jilatcn en arbeeldingen vertrouwd te raken, heb ik tezamen
"U\'1 hot inlandsche dist riet.shoofd eenige hunner wonhigen
liezocht. Hier heersciite by de onbemiddelden, waaruit ik myn
p.p. koos, nog overal de grootst, mogelijke eenvoud. Van
portretten, platen of iirenten van welken aard ook — zooals
iiien die by de meer gegoeden, en in ile stad bv. in de kamertjes
van zyn bedienden nog wol eens aantreft —-geen spoor.
Huishoudelijke artikelen, landbouwwerktuigen alles zonder
eenige versiering; ja zelfs de kleeren zooals dal in de Vorsten-
landen gebruikelijk is, slechts effen donker blauw en zonder
de kleurrijke decoratieve bloemen- en vogelmotieven van elders.
Zoo ook van kinder.speelgoed niet aiulers dan hier en daar

een enkel wajangpoppetje van gekleurd bordpapier of hout,
afkomstig van de laatste Sekaten (jaarmarkt). Van de weke-
lijksche tochten naar de stad was in dezen al evemnm veel
heil te verwachten. Buiten de bioscoop — een ook voor den
Javaan overigens zeer geliefde ontspanning — die alleen
\'s avonds speelt en daardoor, zooals gezegd, vrywel alleen
stedelingen trekt, is er te Solo op dit gebied op straat al bitter
weinig te leeren. Want boek- en plaatwinkels, reclameborden
en al wat dies meer zij, zijn daar nog ver te zoeken. Teekenend
was dan ook de opmerking van een der vrouwen, die om zich
te verontschuldigen dat zij er zoo weinig van terecht bracht,
verklaarde dat zij ook van de plaatjes op lucifersdoosjes nooit
iets begrepen had. Blijkbaar was dit het eenige wat zij op
ilhistratief gebied ooit onder oogen liad gehad.

Het onderzoek had plaats in de pendftpfi (= open voorhuis)
van de woning van het districtshoofd, door wiens bemiddeling
ik dan geregeld op het afgesproken uur een eveneens van te
voren vastgesteld aantal menschen gereed vond, die aan de
bovenonjRchreven êischen voldeden. In groote lynen had men
hen dan al ingelicht waar het om te doen was; nl. dat zy
plaatjes zouden moeten noemen, dat er verder niets achter
stak en dat zij vooral niet bang of verlegen moesten zyn. Verder
echter ook niet; meer in het byzonder werd er voor gezorgd,
dat zelfs onze gastheer niet van te voren Avist met welke
prentjes ik dien ochtend zou komen. Ook nam ik natuurlyk
steeds de noodige maatregelen, dat degenen met wie ik gereeil
was, niet meer in aanraking kwamen met hen, die nog zaten
te wachten. Ter aanmoediging en als vergoeding voor den tyd,
dien ik hem uit het werk had gehaald, ontving voorts ieder
der onderzochten by het afscheid ƒ 0.20. De ondervrager was

_ zooals ik dat by dit soort onderzoekingen gewent! was —

niyn Tlollandsch sprekende .lavaanscho klerk, terwyl ik het
onderzoek leidde en het protocol by hield. Toehoorders, die door
hun tegenwoordigheid storend zouden kunnen werken, werden
natuurlyk streng geweerd.

By het stellen van de vragen volgde ik zoo veel niogelyk
een vast schema, opdat de resultaten onderling vergelykhnar
zouden zyn; met dien verstande dat ik by een verkeerd

antwoord steeds door nader uitvragen te weten trachtte te
komen, hoe de fout ontstaan was. Verder werd het zoo ge-
schikt, dat ieder onderzoek niet meer dan een half uur vorderde,
omdat my reeds eerder was gebleken Jat, als men het heel
veel langer liet duren, het de menschen begon te vervelen.

Waar ik aan den anderen kant slechts met een groot aantal
platen de verschillende moeilykheden, die zich aan een onge-
oefenden beschouwer voordoen, op het spoor zou kunnen komen,
leidde dit van zelf tot eeii onderzoek in series, ieder bestaande
uit een 10 tot 15 nummers en telkens weer met andere proef-
personen. Want dat ik met dezelfde groep in een reeks van
zittingen achtereenvolgens al die series zou kunnen doorgaan,
stuitte reeds aanstonds daarop af, dat zy zich zeker niet allen
daartoe beschikbaar zouden hebben gesteld. Bovendien scheen
het echter ook in beginsel beter iederen keer weer een nieuw
stel p.p. te laten komen, onulat andei-s het gevaar dreigde dat
de resultaten by de latere series, door de gaandeweg verkregen
oefening, aau betrouwbaarheid zouden inboeten. Het was dit-
maal immers te doen om den nüchteren kyk van menschen, die
zoo iets werkelyk nog nooit eerder gezien hadden, cn wy zullen
later merken, iioe zelfs binnen de gi-enzen van een en dezelfde
serie door sommigen werd blyk gegeven dat zy, wat eei-st
vreemd cn onoplo.sbaar scheen, langzamerhand reeds beter be-
gonnen te Iceren.

Hy de samenstelling van die series liet ik my leiden,
cencrzyds door theoretische overwegingen, waarby ik »lus
trachtte vast te stellen, of hetgeen ik a priori als moeilyk en
storend voor een juiste opvatting meende te moeten aannierken,
zich in de practyk ook werkelyk als zoodanig deed gelden,
anderzyds door de ervaring tydens het onderzoek opgedaan.
Vooral in den beginne waren fouten daarby niet altyd te
vermyden en merkte ik, i-eeds bezig zynde, dal een of meer
der plaatjes eigenlyk minder geschikt warei\\, ol\' dat de vragen
die ik stalde in een oi\' ander opziclit niet voldeden. (Jewoonlyk
hield ik in zoo\'n geval aanstonds op en begon opjiieuw. lOnkele
tyi)ische staaltjes uit die mislukte proefreeksen zullen niettemin
by de bosjjreking der resultaten toch even onze imndaeht
vragen.

Ook in haar huldigen vorm zijn de series natuurlyk niet
volmaakt. Met name liet de keuze der plaatjes in serie I
achteraf nog al wat te wenschen over. Ik handhaafde haar
evenwel zooals zy nu eenmaal was, omdat ik aan den anderen
kant juist daardoor op een eigenaardigheid in de wyze van
waarnemen een onverwaehten merkwaardigen kyk had ge-
kregen.

Het aantal p.p. bedroeg hier in totaal 100, verdeeld over
5 series, ieder bestaande uit 10 mannen en 10 vrouwen.

§ 2. De Resultaten.

A. Serie I.

(Gekleurde enkelvoudige afbeeldingen). (Bijlage .1).

Ik wilde zoo eenvoudig mogelijk beginnen en koos dus voor
myn eerste proef reeks een aantal gekleurde afbeeldingen van
dieren en voorwerpen, waarvan zich liet verwachten dat men
ze in werkelykheid herhaaldelyk had gezien en goed kende.
Om dat laatste te kunnen controleeren, nam ik van de onder
I_5 afgebeelde diei-en een dood exemplaar en van de af-
beeldingen G, 8, 10, 11, 12 en 15 het voorwerp in natura, ter
vergelyking mee. Voor N". 7 en 9 was dat niet noodig; die
hadden wy op het landelyk erf van onzen gastheer onmiddellyk
by de hand; terwyl wat N". 13 betreft het ondei-zoek plaats
had aan een tafel precies als daar staat afgebeeld. Van den
stoel (N". 14) moet ik toegeven, dat deze in zyn afwerking
nog al wat verschilt van dien welken men in Indië gewoonlyk
aantreft^). Ik had echter niet de be.schikking over een beteren,
omdat ik naar gekleurde afbeeldingen van specifiek Indische
voorwei-pen, die in natuurgetrouwheid konden wedyveren met
deze feitelyk llollandsche — zy waren geknipt uit de indertyd

1) Do gowono (losaniiiii bozh ntooloji noch tafol» oii lipl of zil ojt do
baleh-balcli of op zyn matje. Hij ziot dio voorworpen oclilcr dagelyks in do
woning van zijn moor gogoodc rju^gonootcn; do «toolon dan oohtor gewoonl\\jk
met oon rug on zitting van govloohton matwerk.

te Meppel uitgegeven Ten Brink\'s Nieuwe Prenten — tevergeefs
heb gezocht.

Omtrent de wyze van ondervraging bij deze serie het volgende:
Nadat ik eerst den p.p. ook zelf nog eens op het hart had
gedrukt niet verlegen of bang te zyn en, met het oog op de
hem in uitzicht gestelde belooning, vooral goed zijn best te
doen, kreeg deze vervolgens de uitgeknipte prentjes — ieder
afzonderlyk geplakt op een passend stuk wit karton — één
voor één in de hand, met het verzoek te zeggen wat het
voorstelde.

Kwam er geen reactie, dan vroeg ik vervolgens waar het
O}) leek, waardoor niet zelden een laatste aarzeling werd over-
wonnen en het juiste antwoord alsnog voor den dag kwam.
Soms gaf deze aansporing echter ook aanleiding tot typiselie
vergissingen, van welke dan natuurlyk telkens getracht werd
na te gaan, hoe zy waren ontstaan.

Volgde er echter ook dan nog geen antwoord, of was dit
verkeerd geweest, dan haalde ik het tc voorschyn

in natura, en word dit dan wèl goed genoemd, dan vroeg
ik verder of er tusschen dit en het ])rentjc ook gclykenis be-
stond. Dat in deze laatste vraag een zekere suggestie ligt
opgesloten, laat zich niet ontkennen. Hieraan werd tegemoet
gekomen door er uitdrukkelyk op te wyzen dat zy, als zy geen
gclykenis zagen, gerust „neen" konden zeggen. Bovendien
werd met een eenvoudig „ja" geen genoegen genomen. Ik liet
lil zoo\'n geval altyd zooveel niogelyk de oiiderdcclcn op de
plaat aanwyzen, en leende deze zich daarvoor niet, dan werd
als men zich eerst had vergist — daar nog eens in het
hyzonder aldus de aandacht oi) gevestigd: „straks zei je het
^oeh anders; hoe is het nu, wat stelt de plaat voor? is het

......... of een.........V\' Bracliten zy van dat aanwyzen van

onderdeclcn niets terecht, of kwamen zy — wat zich ook
— verder doorvragen weer op hun eerste

verklaring terug, dan was daarmee bewezen dat dc identificatie
toch niet erg van liarto was gegaan, llerhaaldelyk kwam het
lïouwciLs ook voor, dat men van meet af nan de gelykenis
verwierp, hetgeen dan natuurlyk aanleiding gaf te vragen
waarin het verschil dan wel bestond.

Op deze wijze gelukte het herhaaldelijk een betrouwbaren

, voorwerp .
indruk te krijgen, of men achteraf — nadat ik het

natura had laten zien - de afbeelding daarvan nu óók her-
kende, en zoo niet, waar de moeilijkheden scholen. Natuurlijk
bleef \'dat echter ook wel eens onzeker, met name als al dat
verder doorvragen de menschen zichtbaar ongeduldig of on-
willig maakte, in welk geval ik maar liever afbrak en een
ander prentje nam om den moed er in te houden. Overbodig
te zeggen dat wü steeds, ook by de dwaaste antwoorden, den
noodigen ernst bewaarden, hoewel het nu en dan ook best
eens een grapje kon lijden, cn wij hun een goedkeurende op-
merking, aanmoediging of berisping, waar dit Avenschelyk
scheen, natuurlijk ook niet onthielden.

Ik acht het noodig dit alles zoo in byzondcrheden te ver-
melden, vooreerst omdat onze p.p. zich — zooals nog nader zal
Ijlyken — niet kenmerkten door groote breedsprakigheid. Oing
het goed dan gaven zij antwoord op de vraag, maar meer ook
niet. Op toelichtende beschouwingen, een hardop zich reken-
schap geven en een in gepast zelfvertrouwen spontaan ver-
dedigen van eigen meening, waaruit zich eventueel al van zelf
het een en ander zou kunnen laten afleiden, viel niet tc
rekenen. Ik moest de menschen met recht „uitvragen", cn het
is by zulk een onderzoek dus inderdaad zaak, dat men van
te voren nauwkeurig overweegt, wat men te weten wil zien te
komen en welke vragen mei\\ daartoe moet stellen, en zich daar
dan ook stipt aan te houden. Want anders is er achteraf mei
de uitkomsten niet veel te beginnen, omdat men dan de over-
tuiging mist dat zy, wier antwoord tc wenschcn had overge-
laten doch die men niet volledig aan dat uitvragingsprocédé
had onderworpen, het ook werkelyk niet beter hadden ge-
weten. Voorts bleek het resultaat in hooge mate afhankelyk
van den gemoedstoestand waarin het onderzoek den p.]). bracht.
Verlangt men optimale waarden, dan komt het er dus o]) aan
die stemming tydig tc voelen, teneinde haar zooveel mogelyk
in gunstige banen te kunnen leiden.

IToe „natuurgetrouw" een afbeelding ook zyn mag, toch
Ijjjjft er — als men tenminsfc cenigszins grootere voorwerpen

kiest — theoretisch altijd nog één struikelblok over, nl. dat
zy de werkelijkheid slechts op verkleinde schaal weergeeft.
Erg waarschijnlijk is het niet, dat het kleiner-zyn als zoodanig
de herkenning zou bemoeilijken. Want aan een wisselende
grootte van de dingen, al naar gelang zij verder of dichter by
zyn, zyn wy van jongsaf gewend. Ja zelfs hebben wü er een
belangrijk hulpmiddel aau, om den afstand tot de voorwerpen
te schatten. Aan den anderen kant laat zich echter toch wel
verwachten, dat de verkleinde afmetingen menschen, die nooit
eerder plaatjes gezien hebben, oiuniddellyk zullen opvallen en
misschien ook van het noemen zullen terughouden, juist
omdat de grootte van het afgebeelde voorwerp dan zoo in
het geheel niet klopt met den afstand waarop zy het bezien.

liet is met het oog daarop, dat ik voor de eerste zes nummers
van deze serie afbeeldingen koos, die ook wat de afmetingen
beti-eft, zeer na overeenkwamen met tie werkelijkheid.

Staat J leert nu echter al dadelyk, dat er behalve dat ver-
schil in grootte nog andere moeilijkheden geweest moeten zyn,
die aan de juiste herkenning in den weg hebben ge.staan;
want naar verhouding waren de antwoorden by 1 t/m. (>
niet beter maar juist slechter dan by de volgende (vgl. de
beide totaalkolommen). Zy die. wijzende oj) ry 4, mochten
ineenen dat dit tenminste voor een deel «laaraan zon te wyten
dat men met sommige der afgebeelde voorwerpen, in
bet bijzonder met de insecten, niet bekend was, hebben gelyk
wat betreft het hangslot en den hamer. Achteraf is my ge-
bleken dat in casu deze laatste in den hier gekozen vorm door
Iandl)()uwei-s slechts zelden wordt gebruikt. Eén vrouw kende
hem naar het scheen zelfs in het geheel niet, en noemde de
afbeelding een kris. Twee andere vrouwen (van ry 1) hadden
»locite nu\'t het vinden van het woord; zij kcniden den naam
•>U!t noenuMi jnaar wel voordoen hoe men hem moest gebruiken,
\'^at werd natuurlyk toch als gerekend. Ook in rij 2 gc-
f<<bie<lde dat n(H>inen van het voorwerp in natura by tien man
vrouwen zóó aarzelend, dat het aanvankelijk niet
»erkennen van tIe afbeelding daar wel in hoofdzaak er het
gevolg van zal zyn geweest, dat zy het nauwelüks kenden. Voor
^ P twee andfic vrouwen van die ry gold dat evenwel niet.

STAAT 1.

Paard.

Bijl.

Zaag.

Tafel.

Stoel.

antwoord.

M. Vr.

1, Afbeelding -I

2. Afbeelding —

in natura

identificatie
daarna

a. Afbeelding —

in natura

identificatie

daarna —of?

4. Afbeelding —
in natura —

— ni. 1 vr.

10 10 10 10 lO\'lO

90 m. 1)0 vr.

zoodat de moeilykheid daar elders moet worden gezocht.
Misschien dus wel in het verschil in grootte, maar uit te maken
was dat in dit geval niet. Ook het niet herkeiuien en niet
identificeeren van de vrouw in ry 3 had een andere oorzaak,
waarop ik straks nog terugkom.

Dit dus toegegeven, zy hier echter onmiddellyk bygcvoegd,
dat voor de insecten de verhoudingen toch eenigszins anders
waren. De soorten die ik koos, komen in de desa zoo veel-
vuldig voor. dat ei- geen twyfel aan was of ieder had ze her-
haaldelyk gezien; achteraf gaven zy dat trouwens ook allen
toe. Maar men had zo gezien op ccn andere wyzc en in een
andere omgevinij dan waarin ik ze vertoonde. Den .s])rinkhaan
had men zien springen, de spin in haar web, de by in de
vlucht; maar blykbaar nooit zoo van dichtby, dood en onbe-
wegelyk. Toen ik het vyftal van ry 4, dat met verbaasde
blikken naar een doode boschmier had zitten kyken zonder te
kunnen zeggen, wat dat nu wel voor een beest k\'on zyn, by
den boom bracht waar deze diertjes in levende lyve op en af
klommen, was alle twyfel ineens verdwenen en konden zy er
zich alleen nog maar voor schamen, dat zy dat niet eerder
hadden geweten. Van zes landbouwers wien ik oen doode mug
voorlegde — liet insect dat iedereen in Indië kent, omdat hel
iedereen i)laagt — was er 66n die na lang Avikken en wegen
het voor een mier hield, en een ander die meende dat het een
vHeg was. Maar zulk een doode mug maakt zoo in de hand
dan ook oen geheel andoren indruk dan de levende <lio ons
«avonds om de ooron gonst, en daar komt hot voor deze
onontwikkelde menschen blykbaar op aan.

Hoe begrypelyk dit nu achteraf mag zyn, tocli acht ik deze
ei\'varmg van gewicht, »)mdat zy er oj) wyst Imo ook de monsch
\'liiigen, waaraan hy nooit moer in hol byzonder zyn aandacht
heeft besteed, slechts horkont als zy zich o]) de gewone natuur-
•Üke wyzo aan hem voordoen. Do gezichtsindruk vnn hot ding
op zich zelf is nu ochtor van zulk oen onopzottolyko waar-
\'lenung onder do gewone allednagsohe verhoudingen lang niet
\'^\'Uld juist de karaktcristiekslo. \\\'oor do mier is dal naast
een vagen algemconen indruk van don vorm veeleer haar
«\'iRenaardigo wyzo van voortl)cweging, voor de mug het gonzend

geluid in de avonduren, voor de bij het zoemend rondzweven
boven een bloem, voor de spin het web Avaarin zij zich verschuilt
in een donkeren hoek van het vertrek enz. enz. Het wezenlijk
kenmerkende valt dus niet alleen soms buiten de optische sfeer,
Avaarin zich ons onderzoek bcAveegt, maar ligt bovendien soms
meer in bijomstandigheden van tijd en ruimte, in de geheele
„entourage", dan in het voorAvei-p zelf. ]\\[.a.Av. ook de mensch
neemt onder omstandigheden Avaar in complexen, die ver buiten
de grenzen van het begi\'ipsbepalende bestanddeel uitgaan, zoo-
dat dit laatste niet meer Avordt herkend als men het uit die
omgeving losmaakt.

Ik zeg, dit is niet zonder gcAvicht, omdat men avcI eens ge-
meend heeft, dat dit Avaarnemen in complexen meer in het
bijzonder\' eigen zou zyn aan de dieren. terAvyl de mensch de
dingen als zoodanig, geisoleerd, zou zien. Zoo zouden bv. byen
hun korf niet maai\' zoo dadelyk kunnen terugvinden, ook als
men dezen slechts 1 Meter verplaatst, omdat zy hem niet
afzonderlijk zich inprenten, maar samen met de geheele om-
geving. Het gevolg daarvan is, dat zy eerst terugkomen oj)
de plek Avaar hij vroeger stond, om vandaar eerst langzaam
zoekend Aveer op het goede spoor te komen M. Daarnaast ver-
zamelde Buytendyk echter talryke voorbeelden Avaaruit l)lykt.
dat zich„,door oefening en voor zoover de aard van het voedsel,
de nestbouAv en andere levensfuncties dit meebrengen", by
dieren uit deze com])lexAvaarnomingen een Avaarnemcn van de
dingen zelf, een vornnvaarneming, kan ontAvikkelen. Do ervaring
bij onze onontAvikkelde dosalioden o])gedaan, overbrugt do
kloof thans ook van do andere zydo; inderdaad schynt er in
dit ()i)zicht tusschen mensch en dier geen prinoii)icol doch slechts
een (juantitaticf verschil te bestaan.

Quantitatiof oohtor naar twee richtingen. In do eerste i)laats
zóó, dat hot inkrhui)on dor c<)mi)lexeii tot oj) dc dingen zelf
bij don mensch veel verder gaat, omdat door zyn meer ont-

1) Vpl. Volkolt, Uehcr die Vomtcllunflni drr Tiere, I^ipzi^ u. Merlin 1!M4;
iiniiKclmalil door nuytciidijk, ruycholooir der dieren, lluarlrni Krvcii Hohn,
]920, luiofdsUik IV.

2) r. a. p.

wikkeld gecstelyk leven gaandeweg een veel grooter aantal
dingen beteekenis voor hem krijgen, ook buiten hun natuurlijk
vei-band. Aan den anderen kant zijn er aanwijzingen, dat deze
„beteekenis" van de dingen bij dieren vaak rechtstreeks in den
aanleg is gegeven, terwyl z\\] bij don menseh het produet schijnt
te zijn telkens weei* van de individuceU ervaring. Ik denk hier
bv. aan de graafwa^spen die — zooals P\'abre M dat heeft be-
schi-even — hun pi-ooi Aveten te verlannnen door een steek juist
in den zenuwknoop, een handeling zóó doelmatig maar ook zóó
gecompliceerd, dat men moeilijk kan aannemen dat zy werkelijk
door ieder dier opnieuw van meet af aan zou zyn aangeleerd.
Dat overigens de ervaring aan zulke vei-richtingeu toch niet
geheel en al vreemd blyft. bewyzen waarnemingen als die van
DahP), die een springspin CAttus arcuatus) kon leeren, vliegen
uit den weg te gaan, door haar cenige nmlen een vlieg, in
teri)entijn gedoopt, aan te bieden.

Tot welk een actief-zich-oriënteeren zich dat ontwikkelt by
hoogere dieren en vooral ook 1)ij den menseh, blykt het best
als men hen tijdens dat lecri)roces gadeslaat, dat is in de i)rille
jeugd by het .spel. Alontessori heeft duidelijk aangetoond met
welk een spontane en onverflauwde belangstelling het kind er
daarbij oj) uit is, de dingen goed met al zyn zintuigen te leeren
kennen, opdat het ze later van elkander zal weten te onder-
scheiden

Thans kom ik tot ry 2 en tot hen dus, die de diertjes
5Jclf w(M doch de teekening er vnn niet hadden herkend, of
althans ])as achteraf. In het geheel ge.sehiedde dat -10 maal;
Ifi keer verklaarde men eenvoudig het niet te weten. 24 maal
\'\'•oi men het fout, liet hier volgend staatje geeft — aange-
vuld met nog enkele tyi^i.sche antwoorden uit de oj) blz. 17
bedoelde vóóri)roeven — van deze foiiten een overzicht.

O Fnhro, J!r( Irvrn tlrr iiwr/ni: erdcn en prwoontr» <lrr inscolcn. .\\in-
»tordnm; nanpohnnld door Hiiytoiidyk, t.iup. hlz, 1(»0 vl^j.
2) AnnRoIinnld door Huylcndijk (. a. ;>. Idz. 70—SO,

•\') Zio ook Oroos, IHr Spirlr drr Tirrr, Jcnn l!l()7; nnnRrlmald door Buyton-
h\\r.. 189 vlKif.

STAAT IJ.

werd aangezien voor:

1. de spin

2. de bij . .

4. de mier .

a. een zoetwaterkrab.

a. een vlinder.

b. een krekel.

a. een sprinkhaan.

1). een kakkerlak.

c. een boktor.

d. een duizendpoot.

e. een schorpioen.

f. een aap.

g. een hert.

a. een schorpioen.

1). een duizendpoot.

c. een schaatsenrijder
(insect).

Totaal . . .

Er zyn er enkelen onder, die den indruk nmken alsof men
zoo maar wat zeide, omdat er daar tusschen titel en prentje
moeilyk meer eenig verband valt te ontdekken (2 b, 3f).
Anderen die door hun oppervlakkige gclykenis nognmals aan-
tooncn, hoe vaag en onzeker aan sommigen dezer men.schen
vorm en uiterlyk van dieren, waarmee zy toch dagelyks in
aanraking kwamen, nog voor den geest stonden (3 a, 3 b). AVeer
anderen waar men, mede als gevolg daan-an, te veel aandacht
had geschonken aan een detail en nu maar iets genoeni<i had,
waaraan dat deed denken (la, 2a, 3c, 3e, 3g).

Nu lag dat laatste echter voor ccn deel stellig aan de

I) Uit hetz.clfdo iniliou, doch niot van drac »oriß.

prentjes. ]\\Iet name geven die van de bij en den veenmol om
didactische redenen de details veel duidelijker te zien dan een
terloopsche beschonwing van het dier zelf. Zoo werkten de
achtersprieten van den veenmol, die in werkelijkheid minder in
het oog vallen omdat zij gCAvoonlijk wat kleiner zijn en ook
dichter bij elkander staan, kennelijk misleidend en herinnerden
daardoor te veel aan andere dieren bij wie zulk soort uit-
steeksels inderdaad den geheelen habitus beheerschen. Aan de
critiekloosheid waai-mec men, omdat die sprieten eenige ge-
lijkenis vertoonden met een gewei, onder voorbijzien van alle
verdere onderdeden nu maar aanstonds besloot, dat het geheel
dan wel een hert zou zijn (3g), doet dat natuurlijk niets af.
Trouwens zulke onbekookte conelusic.s werden bij verder na-
vragen gewoonlijk niet verdedigd en niet zelden spontaan weer
tei\'uggenomen. Anders was dat bij de bij. Dc uitgespreide
vleugels, zooals men die by het dier hetzü dood of levend
feitelijk nooit waarneemt, trokken zoodanig de aandacht, dat
I) mannen ook achteraf — nadat zy origineel cn teekening met
elkander hadden kuinien vergelijken — stellig verklaarden,
dat het prentje zeker geen by kon voorstellen, omdat de vleugels
er geheel anders uitzagen dan in werkelijkheid; zy hielden dan
ook vast aan hun oorspronkelijke mccning dat het een vlinder
was. Waarop by dc (»verigen uit die groc]) de identificatie
afstuitte, werd niet duidelijk; wat het verschil was kondon zy
niet zeggen, maar hetzelfde was hot niet. Do prentjes waren
dus eigenlijk wat al te fraai en dit ton koste van do natuur-
getrouwheid.

Wenden wy ons thans tot het gedeelte van do serie mot
afbeeldingen o]) verkleinde schaal, dan valt vooreerst op, dat
het aantal vergissingen in verhouding tot het niet herkennen
zonder meer, hier veel kleiner is dan zooo.ven (vgl. staat 11
en 111). Inderdaad beschikte men by deze huishoudelijke voor-
worpen uiteraard over een veel kleiner vcrgclykingsmaterianl.
dan toen ik myn voorhooldon nog koos uit de vooral in Indiö
zoo rijke insectenwereld.

! a, een pan.

I b. een soort vingerkom.

: c. een mosselschelp.

d. een tj aping (rond In-
landsch hoofddeksel
gemaakt van bamboe).

Totaal . . . .

Een vergissing die op een oppervlakkige lütei\'Ujke gelijkenis
berust, vinden wij in het woord „vlag" voor „bijl". Dit werd
niet verbeterd, zoodat wij wel moeten aannemen, dat in de oogen
van dezen man het prentje inderdaad het meest leek op een
vlag. "Waar dat aan lag, aan het verschil in grootte, de fraaiere
afwerking, het verschil in kleur (het voorwerp zelf was oud
en verroe.st), is niet opgelost. Een typiseli voorbeeld van het
absurd verwerken van een detail levert ons verder de naam
olifant voor ti-ekpot. Dit werd evenwel later, nadat het voor-
Averp zelf was vertoond, Aveer hersteld.

De man die den trekpot een waterketel noenule. had klaar-
blijkelijk geen rekening gehouden iiu\'t de witte kleur en had
zich daai-bij slechts laten leiden door een oppervlakkige gelijkenis
in den v oi\'m. Het bleek nl. dat hij een Jcopcvcv waterketel be-
doelde, en toen ik hem na de correctie vroeg waarom hy eerst
„tjèret" had gezegd, wees hy op de tuit en deksel. Dat

1) Uit liotzolMo milieu, doch iiiot van dczo Rorio.

(In dit stantjo zijn, cvonnls in lict voriRO. nllcon .lo antwoordon opR.-
noinon van lien, die de v..(.nv(.ri>(>n zclf wM lierkondon ; dus van ry \'2 on .\'{).

abstraheereii van de klein-, zoo ook het verkeerd beoordeeleii
daarvan, omdat niet Averd begrepen dat de donkere partijen
door den teekenaar slechts waren aangebracht om den bol-
ronden vorm Aveer te geven, kAvam bij dit prentje meer voor.
Men maakt in het Solo\'sehe onderscheid tusschen een porong
en een tehco. Onder „porong" verstaat men een Avit porseleinen
trekpot, gewoonlyk van een Avat hooger en slanker model dan
dat van de teekening. Een „tehco" is laag en buikig en gemaakt
van roodbruin of ZAvart aardoAverk. Er Avaren er nu verschei-
denen die tegen de teekening „tehco" zeiden, en die dat ook
later nog volhielden toen ik hun hel voorAverp zelf, dat Avat
hooger was en dat zy zonder uitzondering „porong" noemden,
reeds had laten zien. Aan 7 mannen en 3 vrouAven vroeg ik
vervolgens Avat vooi- klem- die tehco dan avcI had. Behalve één
die geen antAvoord wist te geven, Avaren er twee die zeiden:
wit. Dezen hadden dus indei-daad slechts geoordeeld naar den
vorm. Zoo ook zes anderen, die respcctievelyk ten antwoord
gaven: zAvart en wit (1), groen (1), blauw (1) en grys (3), want
dorgelyke tehco\'s zyn er evenmin. Bovendien herkenden dezen
de kleur echter ook niet, evcinnin als N". 10 die zwart had
gezegd. Deze laatste vertelde feitelyk niet anders, dan hoe het
moest zyn als het eon echte tehco geweest Avare, terwyl do
overigen slechts Avoorgavon wat zy zagen, zonder de ware
beteokonis daarvan to doorgronden.

Wy komen hiei-mode wederom op een bolangryk ]mnt. In
werkelykhoid ziet men de voorwerpen natuurlyk ook in alle
schakeoringen van licht on donker; nienuind zal zich daardoor
van de wys laten brengen; men merkt het zelfs niet meer.
•langdurige ervaring heeft ons hier geloerd hot wozenlyke van
het onwczonlyko te onderscheiden on rekening te houden mot
<le omstaiulighodon waaronder do waarnoming i)laats liooft.
Maar juist door die lange ervaring go.so.hiodt dat — zooals
gezegd — tenslotte volkomen onbewust, liet éérste wat ons
l)ii oen waanu\'ming gowoonlyk bewust woi-dt, is feitelyk dus
i\'ceds (!on klaar afgerond oordeel, waarvan wy achteraf zelfs
niet meer kunnen nagaan hoe wy er toe gekomen zijn. Wy
weten avoI wal, maar niet meer hoe wy hof zien; dit laatste
moet ons oj) de teekenles weer van meet af aan worden by-

gebracht. Toen ik dus bij dezen trekpot door mijn vragen de
aandacht van de menschen op de beschaduwde donkere partyen
vestigde, wisten zij niet wat deze te beduiden liadden en gaven
hun primairen indruk weer zonder meer.

Op deze wijze Avordt het tevens begrijpelijk hoe men by de
tafel de gelijkenis tusschen de teekemng en het voorwerp zelf
kon blyven loochenen, omdat het hier „recht" en op de
teekening immers „juist scheef" was (staat I ry 3, vr. 1), en
bij het bord hier „rond" en daar „ovaal" (idem 2 m. en 1 vr,).
Weliswaar had men die voorwerpen in werkelijkheid natuurlyk
herhaaldelijk in precies denzelfden stand gezien, maar blykbaar
waren de toen verkregen indrukken voor sommigen toch niet
karakteristiek genoeg geweest, om de voorstelling die men er
zich meer in het algemeen,- o. a. ook met den tastzin, van had
gemaakt, te kunnen wijzigen. Anders gezegd: dc vorm die de
voorioerpcn in onze voorstelling liehhen, komt hij onontwikkelde
lieden niet (dtijd overeen met hun z.g. „natuurgetrouwe" perspec-
tivische afheelding, zoodat hei ook niet altijd gelukt met deze
laatste de herinnering aan zulk een voorwerp aunstoiuls ivakker
te roepen. ]\\len kan daar van te voren moeilyk een peil op
trekken, want zooals uit staat 1 en lil blykt, waren er toch ook
vei-scheidenen die dc teekening wèl herkenden, of voor zoo ver
al niet, by het bord dan toch wèl zagen dat liet iets ronds
moest verbeelden (3 a, b en d).

Een overzicht waarom de identificatie in de verschillende
gevallen van ry 3 achterwege bleef, geeft het staatje dat thans
volgt (zie staat IV).

Het bevat dc redenen die de p.p. zelf daarvoor aanvoerden,
en men vindt er dus in de eerste plaats in terug wat hierboven
reeds ter .sprake kwam (zie N°. 3, (i en 7 a). Uitlatingen als
die onder 1, 5 en 7 b en c lyken wat gezocht. Want het was
er hier niet om te doen allerlei kleinere en grootere verschillen
aan te wyzen, maar wel om dc vraag te beantwoorden wat dc
teekening meer bepaaldelyk moest voorstellen. En dat men
dat nu werkelyk bv. by den sprinkhaan niet zou weten alleen
wegens die gele vlekjes, is weinig aannemclyk. Waar.schynlyk
waren er nog wel andere redenen voor, welke evcinyel den
]).p. zelf ontgingen of die zy althans niet onder woorden konden

STAAT lY.

werd niet geidentifieeerd
omdat:

de teekening gele vlekjes
en zwarte strepen ver-
toonde, die het beest zelf
miste.

op de teekening het lijf
grooter was.

de stand van de vleugels
niet overeenkwam.

de teekening iets grooter
was dan het dier in werke-
lijkheid.

de teekening geel en glad
en het voorwerp zelf zwart
was.

de teekening scheel\', ejj de
tafel zelf recht was.

a. de teekening ovaal en 2 m. 1 vr.

het bord zelf rond was.
l). het op de teekening 1 m.

dieper was.
e. het op de teekening 1 m.
blauw en geel en in
werkelijkheid wit was. \'

Tot^uvl . . . . : 15

brengen. Zoo bv. het ver.schil in grootte, hoewel er uit dezen
staat weinig van blykt, dat dit in de j)ractyk werkelyk een
inocilykheid van beteekenis uitmaakt. ]k kan hier slechts
wyzen oj) N®. 2 en 4, waarby nog zy aangctcekend dat er onder
iien, die de identificatie wèl maakten (ry 2), nog drie waren
die de.soiidanks toch evenzeer op zulk ecu verschil in grootte

de aandacht meenden te moeten vestigen (nl. één bij den
sprinkhaan, één bij de mier, en één bij het l)ord). Dat dit
betrekkelijk nog zoo vaak plaats vond bij het eerste gedeelte
van deze serie, waar ik er inmiers op uit was geweest ook in
dit opzicht dc natuurlijke verhoudingen zoo getrouw mogelyk
na te bootsen, is zeker geen toeval maar vindt zijn oorzaak
daarin, dat vele insecten in onze voorstelling juist door hun
specifieke grootte in hooge nmte worden gekenmerkt.

Alles te zamen vormde het aantal van hen dat voor hun
niet-herkeimen een reden wist aan te voei-en, nog niet de helft
van het totaal in rij 3, nl. slechts 15 van de 37. De meesten
bepaalden zich tot de verklaring dat het niet hetzelfde was,
maar dat zij niet konden zeggen waar het ver.schil nu eigenlyk
in lag. Eén vrouw scheen door de taak waarvoor zy zich gesteld
zag en misschien ook door de geheele .situatie zoodanig ver-
stard, dat zij na eenige vergeefschc pogingen — waarby alleen
het paard en dan nog .slechts aarzelend Averd hei-kend — zich
verder tot de .stereotype reactie bepaalde: dat dil (het vooi-
werp in natura) gemaakt werd „door dc mciischen hier in
de desa", en dat (het prentje) „door het gouvernement", en
dat ze daarom van het eerste wèl kon zeggen wat het was,
maar van het tweede niet.

Dit brengt ons van zelf op dc houdiufj van de p.]). tydens
het onderzoek en op hun wyze van rcageeren. Aan goeden wil
ontbrak het hun gewoonlyk niet. Alleen de laatstgenoemde
vrouw toonde zich tegen het eind ietwat kregel en wilde zich
kennelyk geen moeite meer geven voor iets, waarvan zy nu
eenmaal meende geen verstand te hebben. De houding van de
anderen kenmerkte zich in hoofdzaak en vrywel algemeen door
een groote nuitc van bescheidenheid en gebi-ek aan zelfver-
trouwen. Vooral onder de vrouwen waren er verscheidenen,
die vóór dat het nog goed en wel begonnen was, al dadelyk
verklaarden dat zy maar domme dc.samenschen waren, die nog
nooit zoo iets gezien hadden. Sommigen herhaalden dat telkens
by ieder prentje nog eens weer opnieuw of begoinu-n altyd
eerst stelselmatig met een „mbotten mengertos" (= ik begryp
het niet), wat by verder doorvragen dan echter gewoonlyk
nog al mee viel. Typisch waren ook reacties als: „hier iii de

desa hebben wig die dingen niet", hetgeen er op wgst hoe de
gezichtskring van deze eenvoudige lieden zich inderdaad nog
vrywel beperkt tot de desa waarin zy geboren zyn. En het
stemt lichtelijk comisch als men volwassen menschen by een
oogenschynlijk toch zoo gemakkelijk te herkennen plaatje als
bv. het 7c, nog heel schuchterkens, zich als het ware by voor-
baat reeds verontschuldigend, hoort verklaren, dat men dat
in hun desa een paard pleegt te noemen. Niet zelden week die
beschroomdheid nog tydens het onderzoek; sommigen kregen
er zelfs plezier in en lachten om hun eigen vergissingen. Älaar
tot critische beschouwingen, bv. over de uitvoering van de
plaatjes om zoodoende hun onkunde te verontschuldigen, of
zelfs maar tot een spontaan toelichten van Imn verkeerde op-
vatting, kwam het toch nog zoo goed als nooit, liet eenige
dat ik daaromtrent kon aanteckenen, heb ik op blz. 31—32 reeds
vermeld.

Dat deze gemoedsgesteldheid in meer of mindere nuite invloed
heeft gehad op de resultaten, cn wel in ongunstigen zin, lydt
geen twyfel. Omgekeerd werkt verkeerd antwoorden uiteraard
gewoonlijk ook ul weer niet bevorderend op het zelfvertrouwen,
lien voorbeeld van den circulus vitiosus die er op die manier
kan ontstaan, vindt men in de vrouw, aangehaald op blz. 32.
Men overschatte de beteckenis van ilien wcderzydschen invloed
echter niet. Ik heb zoowol in deze als in dc volgende series
nienschen gezien, die zonder blikken of blozen den grootst
niogelyken onzin zaten tc verkondigen, en anderen die ondanks
al hun verontschuldigingen cn nederig getuigen van eigen
domheid, by het opmaken van dc balans ten slotte toch met
een heel aardig resultaat voor den dag kwamen, lict vry groot
individueel verschil in het aantal leactics, zooals het hier
volgend staatje dat aangeeft, is dan ook in geen geval een-
voudig to verklaren uil een verschil in de genuMHlsgesteldheid
«lezer mcnsclicn.

Integendeel, ik heb er niy niet alleen hier, maar ook in het
verder verloop van dit onderzoek, dikwyls over verbaasd, hoe
<le re.sultaten van den een cn den ander zoo enorm uiteen
konden loopcn, zonder dat daar een invloed van het milieu of
van het door hel onderzoek verwekte affect v(x)r aan.sp rakel ijk

ü

STAAT V.
Aantal prentjes: 15.

Gemiddeld:

12.3

Gemiddeld:

8.3

was te .stellen. Terwyl soniiiiigen er onmiddellijk den juist en
kijk op hadden, waren er ook die ondanks ernstige pogingen
er vrijwel niets van terecht hraehten. liet ligt voor de hand
om dit verschil in vaardigheid hij de/e eerste serie — waar
het nog slechts te doen was om het herkennen van afbeeldingen
telkens van één enkel voorwerp — meer in het bijzonder in
verband te brengen met een meer, of minder ontwikkeld teeken-
talent. Want om iets goed te kunnen weergeven, moet men zich
vó()r alles een heldei-e klare voorstelling kunnen maken, hoe
het voorwerp onder bepaalde omstandigheden zich optisch aan
ons vooi\'doet, en nu)et men zich voorts voldoende kunnen los-
maken van hetgeen men uit anderen hoofde van de dingeii weet.
ICn wij hebben nu gezien, hoe zoowel het een als het ander bü
onze p.p. inderdaad nog al eens wat,te wensehen overliet.

Of het groote verschil tusschen mannen en vrouwen in dit
staatje (vgl. ook staat 1), werkelijk de uiting is van een verschil
in geestestoestand, zal in den loop van liet verdere onderzoek nog

nader moeten blyken. Voorloopig was liet aantal onzer p.p. en
dat der aan hen voorgelegde prentjes nog te klein, om het
toeval in dezen met eenige zekerheid te kunnen uitsluiten.

B. Serie II.

(Ongekleurde enkelvoudige afbeeldingen), (Bijlage 2)

De 2i\' serie moest Avat moeilyker zyn, daarom koos ik ditmaal
ongekleurde afbeeldingen. Want hoewel ik by de vorige reeks
voorbeelden kon geven, hoe er by de beoordeeling somtyds met
de kleur in het geheel geen rekening werd gehoudeii en het
in hoofdzaak scheen aan te komen op den vonn, zoo gold dat
daar natuurlyk geen algemeenen regel. Kr zyn dingen genoog
— bv. sneeuw, .steenkool, bloed — die vóór alles en in de eerste
plaats worden gekenmerkt door huii kleur, en ieder beginnend
photograaf doet op zyn beurt weer de ontnuchtei-ende ervaring
op, hoe een fraai landschap op de plaat soms al zyii bekoring
heeft verloren on hoe bloemen en planten door het verlies van
de kleur zóó kunnen worden verminkt, dat zy haast niet moer
te herkennen zyn.

Toch was het niet alleen daaraan toe te sehryven, dat de
uitslag hier nog zoo veel .slochtor was dan zooeven, zóó dat
bel aantal reacties van ry 1 (vgl. staat I en V[) daalde van
ruim ^ lol nog geen g. Daaraan was mede .schuld, dat ik
thans — de mooilykhedon reeds boter voorziende — den
ïiienschen doelbewust ook nog eenige andere valstrikken had
uitgezet. Daarentegen lag hel ditnuial zeker niet aan hel niet
bekend zyn mol hetgeen was afgebeeld. Want ik heb hier
l<uiuien putton nit hot bekende werk van Moyor: Ken blik
\'Ji hel Javaauschc volkslrvrn \'), on zooals blykt uil staat VI
^vas er alleen by de sirihtloos slechts één vrouw, die ook het
voorwerj) zelf niet thuis kon brengen -). Van enkele afboel-

\') UilRopovon in 2 doolon hy K.J. Hrill. I.i<iilcn.

i) Voor (Ion hv.or tlic do .Iiivnanwlu« dcsii niet uit. ciKcn iinnHchouwinj; kont,
hot volgcndo:

pl. .O Rcoft hot typo woor oon gowoon InlnndHoh huiH inct «m\'ii banihoo-

wiind (Ml oon ilnk van alnng-nliing.
!>!■ (5 Htoli oon kontinigan voor; oe» uitgchuld houten blok dat nion by

dingen (de hond, de kat, het juk) had ik het origineel, hoewel
die in de desa veelvuldig genoeg voorkomen, helaas met altijd
by de hand. Hier moest ik dus — als het plaatje niet dadelyk
werd herkend — in stede van het laten noemen van het
voorwerp in natura, de menschen langs den acustischen weg
op het idee zien te brengen. Om echter ook nu niet het slacht-
offer te worden van een zonder overtuiging maar ja-zeggen,
werd er natuurlijk op gelet, hen by het stellen van de vraag
of het ndsschien op dit of dat ook leek, werkelyk een keus
te laten doen. Wy noemden dus niet altyd dadelyk den juisten
naam, maar eerst zoo nu en dan een paar verkeerde. Overigens
geschiedde het onderzoek precies op dezelfde wyze als by de
vorige serie.

Het biedt een voordeel met een gemakkelijk nummer te be-
ginnen. Op die manier wordt niet alleen het zelfvertrouwen
der menschen bevorderd, maar is ook de ondei-zoeker beter
dan anders in staat spoedig een indruk ervan te krygen, hoeveel
men by een bepaalden p.p. op rekening zal moeten stellen van
examenstupor en hoeveel op een werkelyk niet beter kunnen.
Nu geeft bv. by dieren de zuivere profielteekening, dc details
waar het op aan komt, veelal het best weer. Dat blykt o.a. uit

icdor wakorsliuisjo vindt opgcliangon, on waarop in roatiI van nood
vorschillendc sifjnsilen bv. van moord, diefstal, l)nind enz. wordon
pc.\'^laRcn, zoodat ieder direct weet wat er Raande i«.
pl. 7 if» het juk, zooals men dat hij do ofwenspannen oj) den we^ ook al weer

dagelyks in gel)niik ziot.
pl. S een koperen .sirihdooH, verdeeld in hokjes voor de verwhillende ingre-
diënten.

pl. 9 een iiouten lilok, waarin do ryst door Htanij>|\'n wonlt ontholsterd. Men
heeft daarvan verschillende modellen; sommige zyn meer vierkant
en staan nog weer op een onderstel,
pl. 10 dc pipisan, een wrijfsteen, in ieder Inlandscli huiHhoudon aanwezig om

dc bijspijzen van de rijst fyn te wryvcn.
pl. 11 en 12 geven weer hoo de Inlander zyn pofjo kookt ; by pl. 11 meer in
het bijz<mder zyn ryst. Aliw grof roodl)niin pottenbakkerswerk, be-
halve de kegelvormige bamboemand (koekoesan) waarin do ryst wordt
g<>daan, en do bamboewaaier (ilir) waarmede het houtskooUnuir in
het komfoor (anglo) wordt aangewakkerd. De aanlen kookpan van
pl. 12 heet: koewali; de deksel: kèkeb, en het watervat waarin de
koekoesan wordt geplaatst: dandang.

STAAT

co

bet feit dat kinderen — die de dingen, zooals bekend is, niet
plegen te teekenen zooals zij die op een gegeven oogenblik zien,
maar meer schematisch, naar hetgeen zij van die dingen weten
en naar hetgeen er hun het meest aan is opgevallen — dieren
(als honden, paarden, vogels e. d.) nagenoeg altijd afbeelden
van ter zijde Daarom koos ik als eerste prentje een pi-ofiel-
tcekening van het in Tndië algemeen verbreide rijstvogeltje.
De uitkomst beantAvoordde aan de verAvachting, hoewel toch
één man begon met te zeggen dat het een kip Avas^). Treffend
is m dit verband de tegenstelling met het 2« en 3« prentje, waar
men de dieren oogenschynlijk toch eveneens in een zeei-
typischen, hoewel niet in dien z.g. „orthoscopischen" stand
ziet Aveergegeven, en Avaar dan ook aanstonds ongeveei- de helft
het juiste antAvoord moest schuldig blyA\'en (zie staat VI). In
plaats daan-an kAvamen er daarentegen Avecr A\'crgissingen door
een vage gelijkenis en associaties aan een of ander detail, zooals bv.
de zAvarte en Avitte vlekken die de menschen aan een geit, en de
kAvi.spelende staart die hen aan een slang herinnerden. TrouAvens
.--•taat VII geeft daarvan nog talrijke andere vooi\'bceldon.

Als het leven en de bcAveging en de geAvone omgeving ont-
breken, als de andere zintuigen zAvijgcn en men alleen is
aangCAvezcn oj) de oi)tische verschijning en dan nog oj) ver-
kleinde schaal en slechts in een zeer bepaalden stand, hoe
„natuurlijk" de teekenaar dien ook gekozen meent te hebben,
dan AVordt de herkenning der dingen voor c)ngcoel\'cnden dus
blijkbaar zeer moeilijk. Dat Avij ons dat nauwelijks meer
kunnen indenken, komt omdat Avy aan dc bij ons gebruikelijke
manier van afbeelden lui eenmaal van jongs af gewend zijn.
Natuurlijk heeft dit systeem zijn zeer deugdelijke gronden, liet
heeft inderdaad alles voor, de dingen weei- te geven uit de
richting Avaarin men ze gcAvoonlyk ziet; d.i. eenigszins van
boven, omdat de groote mcei-dcrheid van onze gebruik.s-
voorAverjien zich — in verband met de plaats van onze handen
ten opzichte van hot hoofd — doorloopend oj) een niveau be-
vindt, een eindAveogs bonoden het horizontale blikveld. Vooits

1) Vgl. Bühlnr, t.a.p. $ } 22 oii 23,

2) Dn gpwone mictio wns: „oen vok«>1"; ilnt lufii ook dc soort niiiiRnf,
hlccf uitzondering.

teekeiit men ze terecht gaarne ietAvat van terzyde, omdat er
op die manier het meest van het voorwerp te zieu komt, wat
op zijn beurt de herkenning bevordert. Maar met dit al blyft
het een systeem van beperkte strekking, dat de werkelijkheid
slechts uit een zeer bepaalden hoek weergeeft, en dus af-
beeldingen levert ganschelük niet in overeenstennning met den
futuristischen chaos van indrukken, die de dingen zelf by ons
wekken. De moeilykheden die een buitenstaander, die het
systeem niet kent, aanvankelyk ondervindt, kan men wellicht
het best, hoewel in het overdrevene, navoelen als men zelf
eens plaatjes bekykt van voorwerpen nu eens niet uit de
gewone, maar bv. uit verticale richting gezien, zooals de
redactie van het „Leven" die niet lang geleden haar lezers
als prijsraadsel heeft voorgelegd, en zooals de waarnemers in
vliegtuigen ze ons thans dagelyks leveren.

Eén van die moeilykheden ligt, zooals wy dat by de eerste
.serie reeds konden vaststellen, in het perspcdicf: clat nuMi
de dingen die men „recht" weet, ..scheef" ziet. Hier by de
2<\' serie bleek dit nog eens weer by do sirihdoos (2 m.) en
by de .pipisan (1 m.). Aangenomen dat men inderdaad niet
meer weet hoe nien do dingen in werkelijkheid nu eigonlyk
/.iet, eisoht het tooh nog oenigo nadere verklaring, waaron»
dat „sehceve" by de teo.kening nu plotseling do herkenning
/.OU verhinderen, terwyl men mot het voorwerp zelf, in den-
zelfden stand opgesteld, niet de minste nu)oito heeft. De oorzaak
daarvan is deze, dat de roden die do ]).]). voor zyn niet her-
kennen opgeeft, niet do eigonlyko of althans niet do oenigo
i-eden is. :^Ion moet zich dal zóó voorstellen, dat hot herkonnon
van plaatjes voor don ongeoefende oon geheel nieuw en — zooals
H\'y bezig zyn aan te toonen — bovendien een zoor moeilijk
probleem is, waarvoor hy al zyn aandacht noodig hooft. Daar-
door vallen hem vooreerst vaak nlierlei byzonderheden op <Uo
oiLS vrywel voorbygaan, terwyl hy dan voorts om zich oen
oordeel te vormen wat hy nu eigonlyk ziel, uiteraard zyn
waarnemingen zal gaan toetsen aan de voonstolling, die hy zich
i» hei ah/rmcdi van de dingen gonmakt hoeft, en niet si)ooiaal
nan hot opti.seho horinnoringsboold van den stand, dien wy
voor onze teokeningon i)logen te gebruiken.

STAAl Vil.

VERiMOEDELIJKE OORZAAK:

oen geit............

een zwarte aap; een geraamte van een

beest.............

een marmot...........

een kat ............

een slang............

een olifant,...........

een i)aard, een loo])end paard . . . .

een hond. ...»........

een zwarte aap
een tijger . .

een ton .........

een bloemi)ot v(van aardewerk) .
een zinken kwispedoor (paidon)
een bamboemandje (tjeting •\'\'))

een rasp.........

een desa])o()rt (kroen®)) . . .

bloemen............

een si)riiikh!ian.........

roet.............

een bamboemand met deksel (loiiong\'\'))

een rystwan (tampah®)) ......

een berg............

een kruik.......

een olielampje.....

een ])iek.......

een schop])er.....

een hangklok.....

een zuigsjieen . . . . .

een veerbalans.....

oen steencn huis, oen bnig
een I<juropoe.sohe hoer . .

Oppervlakkige uitei4yke gelijkenis,
l^e witte en zwarte vlekken.

I^edoelde den kleinen hond; wist den grooten hond niet thuis te brengen.

Idem.

Oppervlakkige uiterlijke gelijkenis.

^Vees op den staart.

Zag den staart vooi- de slurf aan.

i^edoelde den kleinen hond; wist den grooten hond niet thuis te brengen.

Oppervlakkige uiterlijke gelijkenis.

Idem.
Idem.

oppervlakkige uiterlijke gelijkenis.

Idem.
Idem.
Idem.

, Idem on dc glimmende lichtstrepen,

ces O]) de glimmende lichtstrepen.

^y^\'es naar den rand van het dak.
\'Je vorm van dc daklijsten,
^^a^e algemecne indruk,
^\'ppervlakkige uiterlijke goUjkonis.
Idem.
Idem.

Oppervlakkige uiterlijke gelijkenis.

r, Idem.

het touw aan voor de pit.,
"et, touw.

lïo.r\'Tl"\'\'^\'^\'\'- gelijkenis.

Om"^ 1 \' "\'\'\'^•\'^^\'•»ien het gewicht of don .slinger.
l\'Pevvlakkige uiterlijke golijkonis.

Hel .1 j^iei"-

Otm J^ "iis.sohicn een bainboobrttggotje van boven gezien.
I>ei\'vlakkige uiterlijke golijkoni.s.

__Transporteeren .

\') "Werd later spontaan vcrljotcrd.
. \') Uit hetzelfde milieu, doch niet van doze serie.
\') Zio dc platen 1 t/m. O hehoorende by dezen staat.

STAA^

2. den hond .

3. de kat . .

4. het ghis

5. liet huis

f). het alarinhlok
(kentongan) .

een marmot.......

een kat ........

een slang........

een olifant,.......

een paard, een looi)end i)aard

een hond.........

een zwarte aap
een tyger . .

een ton .........

een bloempot v(van aardewerk) .
een zinken kwispedoor (paidon)
een bamboemandje (tjeting •\'\'))

een rasp.........

een desa])oort (kroen®)) . . .

bloemen . , .
een .sj)rinkh}uin
roet . . . .

een bamboemand met deksel (tenong"))

een rystwan (tampah\'"\')) ......

een berg............

een kruik.......

een ()liclami).ie.....

een ])iek.......

een schei)i)er.....

een hangklok.....

een zuig.speen . . . . .

oen veerbalans.....

oen steenen huis, oon bnig
oen I\'iUropee.sohe hoer . .

VERMOEDELIJKE OORZAAK:

Oppervlakkige uitei\'lyke gelijkenis.

witte en zwarte vlekken.
^5edoelde den kleinen hond; wist den grooten hond niet thuis te brengen.

Idem.

Oppervlakkige uiterlijke gelijkenis.

^Vees op den staart.

Zag den staart voor de slurf aan.

bedoelde den kleinen hond; wist den grooten hond niet thuis te brengen.

Oppervlakkige uiterlijke gelükenis.

Idem.
Idem.

Oppervlakkige uiterlijke gelijkeni.s.

Idem.
Idem.
Idem.

, Idem en de glimmende liehtstrcpen.

^ces O)) de glimmende liehtstrcpen.

^y^\'es naar den rand van het dak.
"je vorm van de daklijsten,
^^age algemeene indruk.
"PPorvlakkige uiterlijke geUjkoni.s.
Idem.
Idem.

Oppervlakkige uiterlijke gelijkenis.

y Idem.

^«gen het touw aan voor de i)it..
touw.

Oppc

I PP0ry al<kig(, uiterlijke gelijkenis.
On, , \' \'"i^sohien het gewicht of
\'\'l\'crvlakkigo uiterlijke gelijkenis.

^^edo Iflem.

Onn"^ \'"\'f<«<\'hicn een bamboebruggetje van boven gezien.
»l>«>\'vlakkigo uiterlijke golijkoni.s.

Transporteeren .

\') Werd luier «pontajin vcrlH}tcr<],

\') Uit hetzelfde milieu, doch niet van deze serie.

\') Zio de pinten 1 t/m. O hehooronde by dezen stunt.

43

VERMOEDELIJKE OORZAAK :

Per transport . .

een schaar
een mier.
een horloge

een l)ank.

cen pennenstandaard......

een rek voor de hatikkerij (gawangan -)

cen kai)stok..........

een desai)oort (kroen -)).....

rails van een trein.......

a. een rek om borden en kopjes t)p te zetten

b. een stookplaats (jiawon\'^)).....

c. een stecnen huis

d. een ploeg.......

e. een i)latte houten schepleiiel

a. een houten hamer . . .

, 1 i op straat......

b. een paal ,

\' I op een dak......

e. de sehooi\'steen van een suikerfabriek .

d. een kalki)otje van een sirihstel . . .

; / a. een vlinder.

10. den wrijfsteen \\ b.
(pipisan).

Totaal . .

Oppervlakkige uiterlijke gelijkenis.
Idem.

Wees op het touw; dat was de ketting.

Oppervlakkige uiterlijke gelijkenis.

Idem.
Idem.
Idem.
Idem.
Idem.

scheidingswanden tusschen de hokjes herinnerden aan i)lanken.
Hield de teekening 90° gedraaid; zag de hokjes aan voor de openingen

oni de potten oj) Ie i)Iaatsen.
Hield de teekening 45° gedraaid; de hokjes herinnei-den aan kamers;
wees den langen bak aan als het dak.
schaduw was het i)loegijzer.
^^\'ees op de schaduw.

Op|)ervlakkige uiterlijke gelijkenis.

op (!(.„ .stam])cr.
Idem.
^ Idem.

Oppervlijkkige uiterlijke gelijkenis; perseveratie van |tl. H.

\'^Pl\'ervlakkige uiterlijke gelijkenis, waarbij nien de .scliaiUiw voor een der

vleugels aanziig.
^^1\'poi-vlakkige uiterlijl-e gelijkenis; jjerseveratie van i)l. !).

\'\'^«•haduw was: hel lemmet; hel onderstuk: de greep, en daar boven:
^^ seheede.

Nfhaduw was: het lemmet; het platte b(»venstuk: de kerfplank; de
roller: een rasp.

\') Uit liotzclfdc milieu, doch niet vnn deze sprit\'.
\') Zio do pinten 1 t/m. G behoorcnde liü dezen Htnat.

d. oen jiloofr.......

O. oen i)latte houten sohoploi)el

a. oen houten hamer , . .

, 1 \\ op straat......

b. eon paal i ,

\' I op een dak......

dc schoorsteen van eon suikorfabriok .

O.

d. oen kalki)otjo van oen sirihslol .
/ a. eon vlinder........

oen rijstblok,
c. oen mos . .
(1. eon mos .

VERMOEDELIJKE OORZAAK

Oppervlakkige uiterlijke gelijkenis.
Idem.

Wees O]) het touw; dat was de ketting.

Oppervlakkige uiterlijke gelijkenis.

Idem.
Idem.
Idem.
Idem.
Idem.

\'Jo scheidingswanden tusschen do hokjes liorinuordon aan plankon.
•ïiold do tookoning !)0° gedraaid; zag do hokjes aan voor do openingen

om de potten oj) to plaatsen.
Hield do toekoning 45° gedraaid; do hokjes herinnerden aan kamers;
wees den langen bak aan als het dak.
schaduw was hot ploegijzer.
Wees op do schaduw.

Opliorvlnkkige uiterlijke geliikonis.

"^Veos op stamper.
Idem,
Idem.

\'pporvlakkige uitorlijko golijkonis; jiorsovoratio van 1)1. S.

Oppervlakkige uitorlijko gelijkenis, waarbij men de schaduw voor oen dor

vleugels aanzag.
I^Pl)ervlakkige uilorlijko gelijkenis; porsovoratio van pl. 9.
\'\' \'^«■liHduw was: hot lemmet; hot onderstuk: do groep, on daar boven:
schcedo.

schaduw was: hot lomniot; hot platte bovenstuk: do korfplank; do
roller: een rasp.

Totaal. . .!7G(<50)

\') Uit lintzclfilc milieu, doch niet viin deze serie.
\') Zie dc pinten 1 t/ni. G behoorende by dezen stiiat.

Pl. 1. Bamboeiriandje
(tjeting).

Pl. \'), Uek voor <le hatikkerij.
(gawangan)

ri. O. Bamboeinaiul met deksel
(tenong).

Pl. G. Stookplaats
(pawon).

Dat dit inderdaad zoo is, bleek bv. nog zeer fraai uit de
antwoorden bij het 4« prentje. In werkelykheid lierkeimen wy
een glas behalve aan den vorm, aan de doorzichtigheid en aan
de eigenaardige liehtreflexen. IVIaar wij zijn daar al zoo aan
gewoon, dat wij ons daar nauwelyks rekenschap meer van geven,
en in ieder geval niet recht meer weten hoe die liehtreflexen
er nu eigenlijk uitzien; getuige de moeilykheid die iemand
heeft, om een glas behoorlyk weer te geven, tenzy hy zich
speciaal op het teekenen heeft toegelegd. Toen ik nu het
prentje van het glas liet zien, waren er slechts drie van <le
twintig, die bet dadelyk herkenden. De overigen kwamen —
omdat \'het iets nieuws gold — niet heen over de details, of
wisten die althans niet, zooals by het voorwerp in natura,
aanstonds op de juiste wyze te combineeren. Eén Averd door
de overlangsche sti-epen blykbaar herinnerd aan een ra.sp; een
tweede zag —\' zooals hy ons zelf aanwees — er de stylen
in van" een desapoort (ietwat van ter zyde gezien; zie
staat VII pk 2). ^laar de meesten negeerden ze eenvoudig
omdat zy er niet goed raad nu>e wisten, en bepaalden zieh alleen
tot den voi-m. Ja zelfs waren ei- drie (2 m. en 1 vr.) die, nadat
ik hun het glas in natura had laten zien, de gelykenis loochenden
juist van wege die witte strepen, want „die waren er in
werkelykheid niet". Aiuleren, die de identificatie wèl nuiakten,
zagen ze aan voor de bloemen van het glas; weer amlcrcn
konden ze heelemaal niet thuis brengen: dat was nu eenmaal
zoo de teekening. meei- konden zy er niet van zeggen. En zoo
waren er ten slotte slechts twee (beiden mannen), die achteraf
uit zich zelf begrepen dat het de lichtreflcx nu)cst voorstellen.

Natuurlyk hangt het re.sultaat in dezen ook zeer veel af van
de techniek van don toekonaar. Voor gewone illustraties stellen
wij daaraan uiteraai-d im niet zulke heele hooge eischen; als
het er maar een beetje op lykt, is het voor het beoogde doel
dikwyls al voldoende. Daar komt nog by, dat er in die techniek
ongemerkt iu)g heel wat conventie schuilt. Men pleegt dit of
dat nu eenmaal van oudsher zus of zoo af te beelden, en de
geoefende weet al gauw niet beter of dat hoort zoo; hy let
er dan verder niet meer op en staat min of meer verrast, als
een andei-, die dat niet van jongsaf geleerd heeft, zieh aan dio

traditie stoot en er zelfs door op een dwaalspoor wordt geleid.
Fraaie voorbeelden daarvan zagen wy by het S*^" en bij het
10e plaatje, waar de schaduw feitelyk de benaming bepaalde
(staat VU N". 8d cn e; N«. 10a, c, d) O- Opmerkelyk
was daarby tevens hoe de rest van de teekening a. h. w. werd
genegeerd, en hoe wonderlyk de vrouw onder N". 10 d zich
de dingen daar boven elkaar dacht. Het maakt den indruk
alsof men al bly was, als men tenminste iets uit den chaos had
weten thuis tc brengen en zich met het overige dan liefst maar
zoo min mogelyk meer inliet; ook daarvan levert staat VII
nog meer voorbeelden, zie o.a. N". 5 b. Dat cv onder zulke
omstandigheden van een zin voor compositie nog weinig sprake
kan zyn, ligt voor de hand; dat zullen wy trouwens nog nader
onderzoeken by het behandelen der tafcreelen (series IV en V).

Vclc reacties maakten ontegcnzeggelyk een uitcrnuitc kinder-
lijken indruk, l-hi men vraagt zich onwillekeurig af, of al deze
toch reeds volwas-sen monschen — zooals bv. die vrouw die
het juk een n»icr noemde — nu werkelyk zclven in gemoedc
overtuigd waren, dat zy het by het rechte eind hadden. Nu is
dat inderdaad vaak moeilyk uit to maken. Wanneer men ienuind
die iets vóór zich krygt dat hy niet kent, voortdurend aan-
spoort dan tciuiiinstc te zeggen waar het oj) lykt, dreigt on-
tegcnzoggclyk hot gevaar dat hy, om er zich van af tc nuiken,
nmar met een of andere geforcecrdc vergclyking voor den dag
zal komen, waar hy ten slotte zelf niet de nnnstc waarde aan
hecht. Ook by dat aansporen is er dus oen grens, dio men
niet .straffeloos kan ovorschrydon. Maar al doondo looi-t men,
en ik kan dan ook verklaren dat er by dit onderzoek imar
gestreefd is do p.]). alleen nuiar wait aan lo moedigen om Inu»
schroom tc overwinnen, cn moer ook niet. Maar desondanks
hadden vele reacties ook werkelyk voor dc mcnschon slechts
dc waarde van eon vergolyking, die zy bereid waren by do
minste tcgenworping mijnerzijds weer terug te nemen. Dat
nitte zich ook in de wyzc waarop zy hun meening tc kennen
gaven, waarin men op het eerste gezicht zelfs geneigd zou zyn

O T{(ivon<Tipn loocltomlo iiumi hor \'2 X KolykciiiH in>k nrlitrraf juist «ji
fïrond van dio wlmduw, nl. l X \'»y (lo siriluloos on 1 X by ilo pipisiin.

de verschillende stadiën dier zelfverzekerdheid a. h. w. met den
vinger aan te wijjzen. Wanneer iemand vraagt: „is dat een
mier?", klinkt dat stellig minder overtuigd dan wanneer
hij bv. zegt: „net als een mier", of: „dat lijkt wel een mier",
en dat op zijn beurt weer minder dan kortweg: „een mier".
Ik heb er achteraf echter van moeten afzien deze zinswendingen
in mfln staatjes op te nemen, omdat het my bleek, dat men
hier veelal slechts te maken had met gewoontereacties van een
zuiver mechanisch perseveratorisch karakter, die men op grond
daarvan bij de beoordeeling dus toch niet als een objectieven
maatstaf zou mogen aanwenden. Trouwens die heele vraag
kwam er voor ons doel ook weinig op aan. Hoofdzaak Avas,
dat de teekening in al die gevallen niet werd herkend, en het
staatje der vergissingen — of wil men liever het staatje der
vergelijkingen (staat VII) — dient slechts om ons te wyzen
waar de moeilykheden liggen, wat de menschen tot die ver-
gelykingen dreef, en welke reacties men dus ten slotte in dc
kliniek nog als normaal zal hebben te beschouwen.

De reden dat zy zelf met zulk een dikwijls toch wel wat heel
oppervlakkige gclykenis voor den dag durfden komen, ligt naar
mijn meening — behalve in hun, door het lage ])cil hunner
algemeene ontwikkeling, nog weinig critischc geestesgesteldheid
— juist in het feit dat zü nooit eerder prentjes zagen, en deze
dus, zooals gezegd, slechts konden beoordeelen naar de voor-
stelling, die zy zich in het algemeen van dc dingen hadden ge-
maakt. Als iemand het plaatje van de sirihdoos een huis noemt,
de verschillende hokjes voor kamers houdt, en den langen bak
voor het dak (zie staat VII N". 8 c), dan herinnert dat levendig
aan de wijze waarop een kind zich zulk ccn huis zou teekenen.
En wy moeten wel aaiuicmen dat beiden in zoo\'n geval te rade
gaan met dc schematische voorstelling, die voor hen hot begrip
„huis" uitmaakt*).

Er is echter nog een andere reden waarom de antwoorden

1) Mogelijk ÏH — ik heb ecliter ver/.uimd (hiuniiuir (c vragen — dat men dc
naden van den langen bak aanzag voor do daklijsten. .Moeht dit zoo.zün, dun
heeft men hier tevens een fraai voorbcflld van het omkoeren van het pro-
jectievlak tijdens de beoordeeling, \\vaar\\\'an nader sprake is op blz. Cli.

die ik by dit onderzoek kreeg, dikwyls zulk een kinderlyken
indruk maakten. En wel deze, dat men werkelijk soms woorde-
lyk hetzelfde verneemt uit den mond van zijn eigen kiiuleren,
niet alleen by het plaatjes kyken, maar ook als men acht slaat
op de opmerkingen die zij maken over hetgeen zy om zich heen
zien. De moeilykheden, waarvoor de volwassen desaman zich
door oiLs geplaatst zag, ondervindt het Europeesche kind by
zyn eerste prentenboek. Maar in dat stadium zyn ook de dingen
in zyn omgeving zelf hem iu)g in vele opzichten vreenul en
onbegrypelyk. En het gevolg daarvan is dus ook hier dat zy,
het wezen van de zaak niet vattende, aandacht gaan schenken
aau zuiver uiterlyke gelykenissen en aan details, die ons
volwassenen in het geheel niet meer opvallen. Wat men ver-
haalt over kinderhumor — ten onrechte zoo genoemd, omdat
deze uitingen in hun ontstaan niets met humor te nmken hebben
en dus hoogstens humoristisch werken, veelal echter ook alleen
maar (/rappuj zyn\') — geeft daarvan menig staaltje te zien.
ik denk hier i)V. aan een zeker Keesje ilat tydens een zware
bui er zyn vader op wees, dat het daarginds net flikjes regende;
aau een ander die pas koekoi had zien bakken en nu de volle
nuuin ook voor zulk een koek aanzag, en ieder zal uit zyn naaste
omgeving daar soortgelyke voorbeelden aan kunnen toevoegen.

Hiermede is het voonuiam.ste waartoe deze serie aanleiding
gaf wel gezegd. Kest nog iets mee te deelen over den uitslag
by pl. 11 eii 12, die niet in .staat VI en Vil is oi)genon)en,
onulat hy zich daar niet goed voor leende. Myn bedoeling was
ul. hier na te gaan, of men den oiulerlingen stand der afge-
beelde voorwerpen goed begreei). Daarby deed zich nu echter
«Ie moeilykheid voor, dat er bv. by het 11° preiUje slechts
1 man was, die werkelyk alle onderdeden goed wist op te
noemen. Uy alle anderen ontbrak er het een of antler aan, en
Vooral het onderste gedeelte stelde aan hun ontcyferingskunst
blykbaar hooge eischen. Daar werd bv. de rand van de anglo
voor een rystlepel aangezien; de schaduw links, voor het
lirandhout enz. enz. I\'jU één der vrouwen bracht er zelfs

1) VrI. llnzcwinkol, liijdrogc tol dr psycholopir dir liiimorinlni. Loitlon,
Orl)roi>(l(.rs van der Ilook, lU2l!, blz. ;«Ü1 vljj«:-

heelemaa] niets van tereeht en hield het geheel voov een de
pilaren aan den ingang va.x den kraton. By pl- 12 ^ng dal
al niet veel beter. Hier waren er 2 m. en 3 vr. die alle onder-
deelen goed herkenden; 5 m. en 3 vr. maakten fouten en
3 m en 4 vr wisten zelfs voor geen der onderdeelen den auisten
naam te noemen, hoewel dit toch óók voor hen bij de voor-
werpen zelf niet het minste bezwaar opleverde. Als laatste
opdracht verzocht ik hun toen nog, deze voorwerpen nu eens
precies zoo bij elkander te zetten als zy het op de plaat voor
zich zagen. Hoe weinig men echter ook toen nog van die plaat
begreep, blijkt wel daaruit, dat slechts vier der mannen
aanstonds aan deze opdracht konden voldoen. 2 m. en 4 vr.
deden het eerst op alle denkbare manieren verkeerd en begonnen
bv; regelmatig met den kököb (het deksel) er boven op te
zetten, blijkbaar omdat dit nu eenmaal zoo hoorde, en het
dus op de teekening ook wel zoo zou wezen. Na veel moeite
lukte het hun echter toch ook nog. 3 m. en f) vr. daarentegen
moesten liet tenslotte onverrichterzake opgeven, terwyl één der
mannen ci- zelfs in het geheel niet aan wilde beginnen, onulat
het volgens hem nu eennuial niets op elkander leek. Als typisch
voorbeeld hoe een min of meer geschematiseerde techniek door
ongeoefenden dikwyls verkeerd wordt opgevat, vermeld ik hiei-
nog dat men de zwarte schaduw op den kr\'k?i) vrijwel regel-
matig aanzag vooi- een roetvlek.

De houding van de menschen was ditmaal wat vrijmoediger
dan bij de vorige serie, vermoedelijk onulat het langzamerhand
in die desa al bekend geworden was, dat men van dit onder-
vragen niets te duchten had en dat er zelfs nog iets aan viel
te verdienen. Er waren er die zichtbaar hun best deden, do
plaatjes om en om draaiden om er den juisten kyk op te
krijgen, en oen enkele verstoutte zich zelfs van hetgeen hy zag
zich hardop rekenschap te geven. Daartegenover waren er
anderen — met name weer onder de vrouwen — die vrywel by
alles zeiden dat zy het niet wisten en dio al bitter weinig
fantasie ontwikkelden. Kén van haar (N". (5 van staat VIII)
rajikte in den loop van het onderzoek min of meer ont.stomd;
ik vermoed dat de slechte uitslag <laar voor een dool wol bot
gevolg van ziil zyn geweest.

STAAT VIII.
Aantal i)reut.ies: 10.

(ieiniddeltl:

Overigens is hef versehil tus.sehen de heide sexon hier veel
minder uitgespi-oken dan hü de eerste serie. Ik kreeg den
indruk, dal het hier loch wel /eer veel aankwam op de keuze
van de i)rent.ies. Trouwens het ligt voor de hand dat, hoe heter
men een voorwerp kent, hoe meer men hel moet hanleeren en
iu alle standen voor zieh krijgt, de gezichtsindrukken ervan
zich des te scherper zullen inprenten en de kans op ecu juiste
herkenning dus ook groot er zal zijn. Terwijl ik ontwikkelde
Kuroi)eanen hel) ontmoet, die hü pl. 7 (het juk) het antwoord
schuldig moe.sten blijven, omdat zij zoo\'n ding blijkbaar nooit
hadtien gezien los van het comi)lcx: o.ssenspati, waren de
i-esultaten met dit plaatje — tiat ik N. M. speciaal had uitgezocht
"M) van dit waarnemen in complexen nog eens weer een staaltje
tc levereti — in de desa juist opvallend goctl, tenminste by
(Ie mannen (zie staat VI). In Selo daarentegen — een berg-
plaatsje in «len ziulcl tus.sehen dc Mcrbaboe cn do Morapi —

waar in verband met het zware terrein geen ossenkarren meer
gebruikt worden en al het transport per paard gaat, was de
uitkomst weer veel minder. Onder 9 mannen en 8 vrouwen vond
ik er daar van ieder slechts drie, die het prentje herkenden,
terwyl de overigen daar al met ev^n zojid^rlinge vergelykmgen
voor den dag kwamen als hun makkers in de vlakte (vgl.
staat VII 7 c t/m. i).

C. Skrie III.

(OmtreJifignren; bijlage 3):~

Het laat zich niet ontkennen dat in de vorige series de
kleuren, de schakeering van licht en donker — in het algemeen:
de afwerking van de prentjes — de menschen vaak in de war
bracht, en dat er een sterke neiging bestond de afbeeldingen
slechts te beoordeelen naar de omtrekfiguur, d.i. naar hun
vorm. Achteraf ligt dat trouwens ook Avel voor de hand, omdat
wij met den vorm van de dingen per slot van rekening nog
het best bekend zyn, doordat wy daar behalve optisch, ook
tactiel telkens weer indrukken van ontvangen. Dat stemt in
zooverre dus goed overeen met wat men by jonge kinderen
reeds eerder had opgemerkt (vgl. blz. 11). Aan den anderen
kant beteekent het volstaan met het weergeven van don omtrek
natiuirlyk tevens oen bolangryke schematisooring. liet scheen
dus gcwenscht hiei- bij deze :}<\' serie nog eens wat nader op
in te gaan.

Het onderzoek had ditmaal jilaats te Soekohai\'dja ± 15 K.M.
Z. O. van Solo ten huize van den onderregent, onder overigens
precies dezelfde omstandigheden als te Sawahan — omdat het
tei\' laatstgenoemde plaatse moeilyk word telkens weer het
noodigc aantal menschen beschikbaar te krygen.

Vestigen wy thans eer.st dc aandacht op staat IX t/m. XIi,
dan blykt dat het voor dc herkenning van don trekpot on do
flesch inderdaad vrywel overeen uit kwam, of men alleen don
omtrek toekende, dan wel dc afbeeldingen wat meer uitwerkte.
Dat nam niet weg, dat men by do laatste toch vrywel algemeen
van oordeel was, dat de afgewerkte figuur de werkelykhcid
het best weergaf.

STAAT IX.
Këndi (driiikwaterkruik), pl. la en b.

STAAT X.
F.eii trekpot, pl. 6 a en b.

STAAT Xr.
Ken fleseh, pl. ü a en b.

STAAT XII.
Kop en schotel, pl. 11 a eii b.

\') lOiMi k(.nniu-tj<« l.y «Ion ryHlmiialtü\'1 «l«\' KioontwmiH in Ie tloen.

STAAT XIIT.
Ken gans, pl. 4.

VAN ACHTEREN GEZIEN.

A n t w O O r d.

^ / gans 6 ni. 2 vr.
\' \\ eend - 2

1 I \'

■ \' ] zwaan 3 ni. 1 vr.^
\\ vogel lm. 1 vr./

2. Fouten:

3 Weet geen antwoord |

te geven .... — 4

Totaal .... I 10 10

1-

2. Fouten:

a. een mand om de
ganzen uit te voe-
ren .....

b. een kendi (drink-
waterkruik) . .

e. een aarden i)ot .

d. een ileseh .

e. een (jenever) karaf;

f. een bloernjjot

g. een trekpot . . j

h. een kwispedoor. 1

i. een lamj) • ■ • |
j. een lantaarii ...
k. een schildpad

(blijkbaar van bo-
ven gezien).

3. Weet geen antwoord
te geven ....

Totaal. . . .

STAAT XIV.

Keu man die een kar duwt, resp. naar zieli toe trekt,
pl. 7 a en b.

VAN ACHTEREN GEZIEN.

A n t w o o r d.

1. . . .

ie vraag, wat

dat voor?
......

b. een kar (wagen) .

c. een menseli . . .

d. een auto of een
spoor (wijst op het

wiel).....

een ijzeren wiel .

-e vraag: wat meer?
(O ni. ö vr.)

\'M-......

vraag: wat is dat?
(tle man; 3 ni. 1 vr.)
een man (de koet-
sier ......

vraag: wat doet die

»mn? (ö ni. A vr.)
......

- l\'outcn: zie onder 1.

Keen antwoord te

1

Fouten:

a. een man die op een brug

klimt.......

1). een man die hout draagt
e. een man die op iets
steunt fziet den l)ak van
den wagen aan voor een

boogzaag) .....

il. een man die met de
armen oj) de tatel steunt
(wijst de wielen aan voor
de pooten, en den bak
voor het tafelblad) . .
e. een man . . 2 m. ä vr.
wat doet hij?

1. hij staat voor een
draagstoel ....
II. hij klimt . . .
Ifl. hij houdt zijn ban-1
den op zij en lH)udt |
een stuk hout vast.
IV. hij houdt zijn ban-1
den op zij en houdt I
iets vast . . . .\'
V. hij staat met de ar-
men op zij....
VI. Ik weet het niet .
r. een desaiioort (zio staat
VII .))

g. een ki

h. oen so

3. Weet geen
geven . . ,

Totaal

v/ lii\'-r «iTokciiil n-ii mitwoonl in dm Kc<\'sf van het «inschrift. Hun, dio na ilt\'

dit i,""^\' z\'\'\'" \'■••If fiu»\'irtjo van d"ii iniin luidden neuDenid, wim\'h ik vervolgens

\'"\'rkrl\'i^\'"\'"K: is dal t Kn nadat oj) die manier allen de lieiile luiofddelails luidden
Volgde i,.„ ,1,, vraag.

STAAT XV.
Tafel en stoelen, pl. 2.

a. stoelen

tafel: een gawangan (v/cl. batikkevij, zie C ^

staat VII^))..........

1). stoelen ...........2

tafel: een desapoort (zie staat VIP)) . .

c. stoelen: een rak.......... j

tafel: een deur

3. Weet geen antwoord te geven

Totaal .

STAAT XVI.
Glazen, pl. 9 a.

^TAAT XVI1.
Ecu karbouw, pl. 3 en 5.

VAN TERZIJDE GEZIEN.

! door

Antwoord. l-

: M. I Vr.

( karbouw 3m. 3 v.^
\'i koe . . . 4in. 4 v.^

l karbouw 7 ni. 7 v.;
1. stier . . 1 ni.
\' koe ... 1 ni.

2. Fouten:

a. een varken .
1). een bond . .
c. een krokodil.

3. Weet geen antwoord

te geven . . . . ; — 1

10 10

wat doet bij? bij
ligt.

2. Fouten:

a de kop van een
karbouw, bel lijf
is er niet . . .

3. Weet geen antwoord
te geven ....

Totaal ....

STAAT XVI11.
lOen spoortrein, pl. 12\').

door
M. ; Vr.

l. ..............

2. I\'^outen:

a. een kanon...........

1). de hoorn van een granioi)hoon ....

e. een boom (liggend).......

d. een rui)s (wijst op den rook) ....

e. een desapoort (wijst naar dc 2 voorste
telegraafpalen).........

f. een auto (het voorvlak van de loconu)tief
zou het wiel zijn)........

g. een olifant (de loshangende ketting aan
den voorkant zou de slurf zyn) ....

h. een schip (kan dat niet nader uitloggen) .

3. Weet geen antwoord to geven.....

Totaal......; U)

n llif\'r ltc\\Mrr<lt\'ii I ili-r vmuwfii lu-litcnif, ilat •/.\'(] nooit foii s|iinii hmUlt-n
K<\'zicn. Hü .1(. ovorif,\'»\' nuininorx kwatn <liil nirl lH-ki-nd-zyn met liflK^n <!<•
ivflH\'c\'ldinp; voomtolilc ni(>t voor.

STAAT XIX.
Kinderen die met een bal spelen, pl. 10.

door

A n t w O O r d.

M. Vr.

ic vraag: wat stelt dat voor? (10 m. 10 vr.).

a. kinderen aan het spelen ......

b. menschen, de één staat, de ander knielt,
zij steken de armen vooruit.....

c. stelten...... menschen die de handen voor-
uit steken...........

d. menschen...........

e. net als menschen, maar ik heb het nooit
zoo gezien....... ...

f. het Iflkt op menschen, maar alles is smal .

g. net als stelten...... menschen.....

h. net als een hoofd, net als voeten...... net

als een sprinkhaan........

i. boomen (met takjes).......

j. weet het niet..........

2<- vraag: wat doen zy? ((5 m. (> vr. nl. vraag
d, e, f, g, h).

a. zy .spelen...........

b. zij gooien met iets........

c. zy vragen misschien iets, want zy steken
de lianden vooi-uit........

d. zy steken de armen vooruit en zy knielen,

e. zy steken de armen vooruit.....

f. zy wandelen..........

g. zy staan...........

h. zy springen (nl. de sprinkhaan, 1« vraag h).

30 vraag: waarom steken zy de handen vooruit?
(4 m. 1 vr. nl. 1" vraag b, c; 2<\' vraag d. e).

a. zy .spelen...........

b. misschien wel om eten te vragen . . .
e. weet het niet.........

door

A n t w o o r d.

Vr.

vraag: waarmee spelen (gooien) zy? (5 m.
1 vr. nl. Ic vraag a; 2<\' vraag a, b; vraag a).

a. met een bal..........

b. Aveet het niet..........

5o vraag: wat is dat? (de bal in de hieht; 1 m.
3 vr. nl. vraag e; vraag b).

a. een wieltje (dezelfde van 4<\' vniag b) .

b. een armband..........

e. de maan...........

d. weet het niet..........

STAAT XX.
Zwemmende eenden; eenden op het water, pl. 8.

Ant w o () r d.

30 vraag: op het land of op het water?

(8 ni. 8 vr. nl. l«" vraag a;

2c vraag c, d).

a. op het watar......

1. waar is het Avater? . .

II. de zwarte achtergrond is
het water; de witte strepen
zijn een stuk hont, dat op
het Avater dryft . . . •
III. kan het Avater niet aanAvij-
zen en Aveet niet wat de
Avitte strepen beduiden . .

1). op het land.......— \' — ó

de Avitte strepen z\\jn:

I. het erf.......2

II. een stuk bamboe . . . . —

III. takjes.......1

IV. boomen......1

V. weet het niet............1

c. weet het niet.......—

kan ook niet zeggen wat de
witte strepen nu)etcn voorstel-
len. i

By de köndi was dat anders. Daar Avas het aantal fouten
by dé omtrekfiguur belangryk grooter. Nu zou mon in dit
geval daarvoor nog kunnen aanvoeren, dat de taak by do
uitgewerkte afbeelding ook gemakkolyker was, doordat hel
woord „kfïndi" hen, die de omtrekfiguur al eenmaal haddon
horkend, a. h. av. nog oj) de lippen lag. Dat dergelyke jionsovera-
torisehe momenten op de benaming invloed kunnen oofoiuMi,
hebben wij by de vorige serie inderdaad oen enkele maad
kunnen vaststellen (zie .staat VU N". ?) d en 10 b). Hy staat XII
moet er echter in ieder geval nog iets anders zyn bygekomen,

omdat het verschil teii voordeele van rechts daar veel te groot
is; het lydt wel geen twijfel, dat daai-aan in hoofdzaak de
wyzc van afbeelden bij 11 a — uitsluitend van terzijde, zóó
dat de opening boven in het geheel niet te zien komt —
schuld is.

In het algemeen zal natuurlyk die teekening het gemakkelykst
worden herkend, die de belangrykste details het best weergeeft
(vgl. bv. de kolommen 1. en r. van staat XIII en XIV). Veelal
is dat, zooals reeds eerder werd opgemerkt, de afbeelding van
ter zyde. Dat hangt echter uiteraard geheel af van den vorm,
en zoo zyn er bv. ook tal van voorwerpen, die men beter doet
schuin van boven weer tc geven (zie bv. de tafel in tegen-
stelling met de stoelen by staat XV).

Ilct blyft moeilyk hiervoor algcmeene regels op te stellen.
De veelzydigheid van den menschelykcn geest en de talloozc
mogelykhcden die zich daardoor altyd weer voordoen, maken dat
het dikwyls gan.sch anders uitvalt dan men het had verwacht.
Zelfs by een en denzelfdcn p.p. kan men — ook al heeft men
OJ) dit gebied reeds wat ervai-ing — er van tc voren niet dan
onder groot voorbehoud eenig peil op trekken, welke i)laatjes hy
wèl en welke hy niet zjil herkennen. Zoo wcihI bv. in tegen.stclling
met wat wy nu juist by i)l. II hebben g(>zien, het rechtsche
glas van pl. !)a veel beter herkend dan het middelste (zie
staat XII en X\\\'l); wy moeten wel aannemen dat by dit laatste
het (Ie randversiering was die de nu\'uschen in de war bracht.
Dok bleek dc karbouw (.staat XVII) gemakkelyker te herkennen
van voren gezien dan van tcrzyde, hetgeen er op wyst dat
bii dit dier ile kop met de beide hoorns de voonstelling be-
hcer.scht. Kn één der vrouwen hcrkenilc bv. wel den spoortrein
(staat XVlIl) en niet dc kf-ndi, terwyl er toch geen twyfcl
aan was dat zy de laatste in werkelykheid veel vaker zag dan
de eerste.

•Maar hoe dit zy, teckeningen waarin de begripsbepalende
«letails niet of niet v(»ldocndo tot hun recht komen, worden
<loor den ongeoefende zeker niet herkend, dat bewyzen pl. l
7 b (rechter kolom slaat XIII en XIV) wel zeer duitlelyk.
Overigens kan er, waniu\'cr de karakteristieke lyn nuuir blyft
l^\'waard, heel wat ongestraft worden weggelaten. Ken aardig

voorbeeld daarvan levert pl. 10, die ik geknipt heb uit een
artikel over de teekenmethode van Madame Artus^). By deze
methode wordt er juist op aangestuurd, de kinderen aan al
de dingen om lien heen die karakteristieke lyn te laten op-
merken, en hen op die manier te leei-en datgene, wat vorm
en houding in laatsten aanleg bepaalt, met enkele potlood-
strepen weer te geven (zie staat XIX). Hier waren niet minder
dan 8 m. en 6 vr. die, hoewel sommigen pas na eenige aarzehng,
althans begrepen dat het menschen moesten verbeelden. De
schematische voorstelling van het water op pl. 8==) scheen
daarentegen minder gelukkig. Want zooals staat XX aangeeft
wisten hier slechts 4 m. en 3 vr. de gegolfde witte lijntjes op
de juiste wijze te verklaren.

Merkwaardig is in dezen staat de reactie all op de 3« vraag,
omdat daar tijdens de beoordeeling, het projcctievlak plotsclhig
90° werd omgedraaid (zie de noot op blz. 4(5). lletzclfde zien
wy bij de reactie 2d van staat XIV, waai- men het vierkante
voorvlak van den wagen aanzag voor een tafelblad, en de
strepen van de wielen in het verlengde daarvan voor dc pooten
van de tafel. Dit herinnert wederom sterk aan de nuinier
waarop onze kinderen plegen te teekenen, omdat die immers
eveneens soms verschillende projecties in één compositie ver-
eenigen. Ik wys hier bv. op plaat A van blz. 03, een teekening
van mijn (i-jarig zoontje, waar men den trein van ter zyde, de
spoorbaan van boven, dc stootblokken (SI en S2) en het
locomotievcnhuis (Ij) daarentegen weer van voren ziet weer-
gegeven; kortom elk onderdeel in den vorm, waaronder het
hem voor den geest stond, zonder dat hy daarby rekening hield
met de optische verschijning van het geheeP). Iets dergelijks
geschiedt dus blykbaar ook, wanneer een ongeoefende bezig is
zyn eer.ste prentje te ontcijferen. Tot welke wonderlijke, optisch
volmaakt onmogelijke conclusies dat leiden kan, leert staatXVl

1) L. Artus—Pcrrolot, I.c thsain au xrrricc dr 1\'iduc.olion. Zie lift
iiiaandwhrift Dc vrouw cn lia<ir hui\\, Ifle jaargjuiR, X». 8—11.

•2) IJezc cn (Ic andere «mtrekfigurcn knipte ik uit een «erio tcckenboekjes
Kitdh gambfir van A. .1. H. Heiierp.

3) Vgl. ook Bühler, t.a.p. S. 252—253.

roehtcv kolom 2 b, Avaur men het glas reehts een vierkante
fleseh noemde.

Daartegenover hoorde ik dan echter soms óók weer dingen,

die klaarbl\\)kcl\\ik Inin oorsprong vonden in een zuiver optisch
herinneringsbeeld van een of ander voorwer)), gezien uit een
zoo ongewone richting, dat zich moeilijk liet aannenu\'u, dat
het werkelijk jïiist in dien vorm de voor.stelling van cle
menschen beheersehtc (zie bv. staat IX linker kolom 2e, en
staat XIII rechter kolom 2k). Ik zeg dit evenwel nu<t eenig
voorbehoud, omdat er allerlei milieu-invloeden denkbaar zijn,
die dit laatste eventueel toch nog weer verklaarbaar zomlen
kunnen nmken. Aan den anderen kant kan hel niet verwon-
<lcren, dat, waar bü het zoeken naar een of andere gelijkenis
uiteraard van itllr kanten nmleriaal wordt aangevoerd, de keuze
iu den beginne nog wel eens wat zonderling uitvalt. Trouwens
liot liet zich aantoonen, dat zelfs nog tijdens zulk een eerste
onderzoek men gaandeweg reeds beter leerde schiften. Ik wijs
Iner bv. op het eerste plaatje van de kendi dat ik — omdat het
aanvankelijk zoo dikwijls niet herkend was — aan het eind
van de proef nog eens liet zien. De uitkomst was toen indci-tlaad
veel beter (zie staal IX linker kolom).