DE INVLOED VAN HET CHRISTENDOM
OP DE ROMEINSCHE WETGEVING TEN
OPZICHTE VAN DE ZORG VOOR HET KIND

ir. -■^. r^:...\' . ■. . — .Mil II, .....

" - ■ ■■ "cpr:.,, : ■

DE INVLOED VAN HET CHRISTENDOM
OP DE ROMEINSCHE WETGEVING TEN
OPZICHTE VAN DE ZORG VOOR HET KIND

Ha ^^ .i-

DE INVLOED VAN HET CHRISTENDOM
OP DE ROMEINSCHE WETGEVING TEN
OPZICHTE VAN DE ZORG VOOR HET KIND

PROEFSCHRIFT TER VERKRIJGING VAN DEN GRAAD
VAN DOCTOR IN DE GODGELEERDHEID AAN DE
RIJKS-UNIVERSITEIT TE UTRECHT. OP GEZAG VAN
DEN RECTOR-MAGNIFICUS DR H. F. NIERSTRASZ,
HOOGLEERAAR IN DE FACULTEIT DER WIS-EN NA-
TUURKUNDE. VOLGENS BESLUIT VAN DEN SENAAT
DER UNIVERSITEIT, TEGEN DE BEDENKINGEN VAN
DE FACULTEIT DER GODGELEERDHEID TE VER-
DEDIGEN OP VRIJDAG 12 DECEMBER 1924 DES NAMID-
DAGS 4 UUR. DOOR GUSTAV THEODORE TOBIAS
KIKILLUS, GEBOREN TE MOSSELBAAI (ZUID-AFRIKA)

Dat dit my gcgee is om my studies tot hiertoe te kon voort-
set, het ek in die eerste plaas te dank aan die liefde en trou
van God onse Vader in Jesus Kristus, onse Heer, in Wie S\'n
diens ek hoop te bestee die meerdere kennis en ondervinding
wat dit my voorreg was hier op te doen.

Myn hartelikste dank vir die aangename en leersame kol-
leges van u hooggeleerde en hooggeagte professore, dr, O fa-
fa in k, dr. H, Vi SS eher, dr. S1 o t e m ak e r de Bruine,
en dr, O V i n k,

Veral moet ek u, hooggeleerde en seergeagte promotor,
prof, dr. J, A, C r am e r, my dank betuig vir die wetenskap-
pelike en tog simpatieke en vriendelike wys, waarop u my
ingelei het en voortgehelp het in my teologiese studies, my
leiding gegee het by die samestelling van my proefskrif en
my hierin veral laat sien het die noodsaaklikheid van tot die
faronne te gaan, en my gefaring het tot die punt waar ek van-
dag staan, Met vrymoedigheid kon ek steeds my teologiese
en geestelike moeilikhede met u bespreek, wetende dat u
nie alleen professor maar ook vriend is vir u studente.

Die beamptes aan die uniwersiteits-biblioteek is ek ver-
skuldig vir hulle vriendelikheid en bereidwiligheid, en ek
wil hier graag die name noem van die heer Bongertman
en die heer van Bockel,

Vir raad en belangstelling is ek u, geagte prof. Pont, baie
\'dankbaar, en deur middel van u as voorsitter wil ek my
hartelikste dank betuig aan die lede vari die Nederlandsche
Zuid-Afrikaansche Vereeniging aan wie ek en so baie afri-
kaners soveel te danke het bji. in sake geldelike onder-
steuning en aanraking met die grote en edele wat Nederland
gepresteer het op so velerlei gebied.

Die Nederlandse Regering is ek veel verskuldig en bly ek
dankbaar vir hulp op velerlei gebied en by name vir gelde-
like ondersteuning in die vorm van beurse.

Daar is dierbare gesinne by wie ons altyd welkom is en
wie vir ons \'n ware toevlugsoord in die vreemde is, In enkele
woorde kan ons nie weergee wat hulle vir ons beteken het en
nog beteken; en daarom in kort bedank ons by name veral
u, geagte Heer en Mevr. Ver moot en en u, geagte Jhr,
en Mevr. BeelaertsvanBlokland, u, Mnr, en Mevr.
v a n K u i p e r s, en die baie ander egte en hegte nederlandse
vriendc,

My verblyf in Nederland en aan die uniwersiteit in Utrecht
het my in sekere opsigte \'n nuwe mens gemaak met \'n nuwe
uitkyk op die lewe, en hiervoor is ek nie ondankbaar. Klein
maar dapper en degelik het ek Nederland gevind; my strewe
is hierdie ideaal ook tot die myne te maak.

Eindelik die afrikaanse broers en susters alhier is my wer-
kelik broers en susters gewees, en terwyl ek u my hartelikste
dank toeken vir al u liefde en hulp, wens ek u \'n voorspoedige
loopbaan hier, cn \'n spoedige terugkeer naar ons eie liewe

-u:

^ . ... . J

. , ij; \' :

HOOFDSTUK L Die invloed van die kristendom op die romeinse
wetgewing ten opsigte van die waarde van die

SXÜV o:b shv t\'f^bv-e^ .ti; ; "

. - . .... ... • ; . ■ ; /
cauï baut çlÈ ft«^ I«;\'""- ^ ^ftiTÄ^\'-\'OCM: \'

Die kind is vandaag orals op die voorgrond en vyrord van
alle kante bestudeer en gewaardeer soos nooit tevore; die
grote onverskilligheid omtrent sy belange in vroeëre tye soek
hulle tans te vergoed deur \'n intensiewere studie van hom
en van sy geestelike en liggamelike ontwikkeling; hulle wil
die kind tot sy reg laat kom, so moontlik hom \'n billike kans
gee in die lewensstryd; die plaas wat hy in die maatskappy
beklee of moet beklee wil hulle beter peil, en deur die studie
van hom wil hulle die volwassene soveel beter verstaan en
help, Onse tyd is soseer betrokke in die belange van die kind
dat hulle dit self genoem het: die eeu van die kind,.

Hierdie belangstelling in die kind was in die grieks-romeinse
heidense wereld niet te vind nie. Wel kry ons in die gedigte
van Homerus skone beskrywinge van ouertrots en kinder-
lewe; maar Haar mate die ou grieke almeer hulle primitiewe
beskawing verruil het vir die meer ingewikkelde beskawing
van \'n drukke stadslewe, vind ons ook mirider hoë waardering
van die kind,

Vir vele was hy enkel \'n middel tot vermaak en tydverdryf,
selfs van spot, by wie geen wysheidslesse te leer is; hy be-
hoor ook liefs by die vroue, en nie by die manne nie, dan
eers nadat hy manne jare bereik het.
LycuJg^\'om ^^^ weer beskou as van waarde alleen omdat

1 —15, ii.p! W \'n toekomstige burger vir die staat is, op die oomblik wel
de Republ" ^^^ ^^^^ ^^ miskien later; dan kon hy

tom. 3,7,16] nieer of minder goed gevolg sy plaas as \'n enkele steen
P- 1333. inneem in die grote staatsgebou, cn also regverdiging gee vir
sy bestaan.

Vir ander weer had die kind waarde alleen as middel tot
voortplanting van sy geslag en tot waarneming van sekere

\'f

nie, tog kry ons enkele klare gevalle by historiesie, as ook
sekere aanduidinge by die wysgere. Wat die eigenlike wet-
gewers betref, wil ons die sekerste van hulle opnoem,
Lycurïtom. . Plutarchus, sou Lykurchus in Sparta omtrent die

1. 15, lil jaar 800 voor Kristus die vader alle mag oor sy kind ontsê
• het, die staat alleen had mag oor hom; die staat wou alleen
van die beste, kragtigste manne gedien wees. Daarom werd
so \'n kindjie kort na sy geboorte voor \'n raad van oue manne
gebring om deur hulle ondersog te word; was hy gesond en
sterk van liggaam dan werd hy goedgekeur; was hy swak of
vermink, dan werd hy geneem naar \'n steile berg Apothetae
\'n deel van die Taygetus, en daar gelaat om van honger of
^^ deur verskeurende diere te sterf,

P^lX^t Eweëens leer Plato, In die geval van honde, perde en der-
gn. 1,\' p! gelike, sê hy, teel mens alleen van die beste om so die beste
ras te kry; die sleggeteelde word weggedaan, uitgeroei; en
net so moet dit ook in die geval van kinders wees. Dog naar
sy gevoelens word hierdie reël versuim, en hy meen dat dit
jammer is, want hierdeur word ook swakke en siekelike kiri-
Ibid 5 grootgebring, en dit verhinder die menseras om tot vol-

toln.\' 1," p\' "™aking te kom. Daarom raai hy aan dat die staat die kinders
334. van sterke, gesonde ouers moet neem en in \'n opvoedings-
gestig moet plaas om daar deur verpleegsters opgevoed te
word, in een of ander afgesonderde deel van die stad, sodat
die ouers, en veral die moeders nie hulle kan sien of besoek
nie. Die kroos van ondeugdelike, siekelike mense, of kinders
wat gebrekkig gebore is, moet hulle op \'n geheime en af-
P °4, a!\'""\' öesonderde plek verberg om daar te sterf. En dit skyn, vol-
gens Plato se eie verklaring, dat hierdie gewoonte algemeen
was; en dit nie alleen in Athene en in die omgewing nie, maar
mSS\'h Griekeland, Ook latere skrywers as Posidippus

hiervan, Thebe alleen maak \'n prysenswaardige uit-
196. sondering op hierdie reël.

Aelianus: Deur \'n regverdige en mensliewende wet straf sy die weg-
l\' èooi van \'n kindjie met die dood. Waar die ouers baie arm is,
p\'. 64. " \' en so \'n kindjie nie kan opvoed nie, daar veroorloof sy die
ouers om hulle kindjie naar die magistraat te neem; hy moet
die kleintjie dan teen \'n nominale prys verkoop, waardeur
die kind dan die eiendom word van die koper, maar onder
verstandhouding dat dit nie beskou word as \'n slaaf nie, maar
as \'n kind, en dat dit dan ook as \'n eie kind grootgebring word;
die nominale prys sou dan maar eigenlik alleen daartoe dien
Zumpt: om die nuwe vader van sy reg op sy nuwe kind te verseker.
Ueber den Jntussen sy gesê, dat die betroubaarheid van hierdie mede-
\' \' deling in twyfel getrek word deur skrywers van naam, as in
stryd met die toenmalige griekse gees.

Ook teen die vernietiging van die orig eb ore vrug het sover
ons weet geen wet by die grieke bestaan nie. Tot die pleë
van hierdie misdaad het heelwat oorsake bygedra. Die land
Aristoteles: was arm en kon nie veel mense dra nie; daarom ook was dit
fb strewe om die stadsbevolking te bepaal by \'n seker ge-

2, p\'. \'l3°Ó5". tal en dit nie daarbo te laat gaan nie, soos b.v. in die geval
lib. 16, Massalië en Istrië en Heraklea.

1°3?5, ^ Daarby kom nog die valse hoogmoed, wat ouerpligte vrees,
Polybius: en die traagheid wat dit versuim, albei die gevolg van \'n ge-
Reliquiaelib. maksugtige lewe; \'n sisteem van tweekindergesinne word
weldra die reël, of liewer nog van éénkindgesinne, en dit slegs
Hesiod: opdat daar tenminste \'n erfgenaam is. Veel mense wat wel
Dks!^cg. getrou het, het gesorg om helemaal geen kinders te kry nie,
454, p. 169. gjj .^j^g daarby nog te lui om kinders van andere aante neem
Ion?reg.349, en die te versorg. Baie andere weer wou helemaal nie trou
1546 genot van die huwelikslewe smaak.

Polybius, Teen hierdie misdrywe was daar geen wetgewing riie, en
ReHquiac,^^ Griekeland moes vir haar lawwe gemaksug swaar boet; want
^ ten gevolge hiervan het haar bevolking skrikwekkend af-
geneem en het sy \'n prooi geword van armoede aan mense
en van elke invallende krygsmag.

Dat hulle so ongeërg die ongebore vrug vernietig het, was
deels ook te wyt aan toenmalige spekulasies omtrent die

waarde van die fetus. Was dit \'n lewende wese of
Phiiosoph:\' ^ in utero sit animal? Plato meen van ja, omdat

p- 1108. \' \'ndeel van die moederlyf is net soos vrugte deel is van
die tak; maar as die vrugte ryp is dan val dit af. Ook Empe-
Sie ook- ontken dat die fetus \'n lewende wese is; dit is wel

Rcpubl.7,15. begin eers asem haal na die geboorte, Diogenes het weer
geleer dat diere en ook mense gebore word sonder siel, ina-
nimata, maar dan in warmte; onmiddellik na die ge-

boorte van die dier of mens trek die warmte die lug van buite
in die longe; hierdie lug noem hy anima. Ook Hierophilus
meen dat eers na die geboorte en nadat die vrug lug ingeasem
het, dit \'ri animal is. Hieruit blyk dat die meerderheid van
opienie oorhei naar die beskouing dat die ongebore vrug geen
aanspraak kan maak op die eer van \'n menselike wese te
wees nie.

Ons het al te vore gewys dat die verkoop van kinders in
biesondere gevalle veroorloof was in Thebe, maar dit het
De\'^Amor andere griekse stede plaas gevind, Plutarchus sê dat

^oclisScript, arme in Athene hulle kinders liefs nie wou groot brin\'g
1. P. nie. om op die wyse te voorkom dat hulle dan as hulle groot
is gebrek sou ly, hulle het hulle of weggegooi of hulle ver-
koop; hierdie laaste het veral plaasgevind waar die skuld-
eisers teen alle menslike gevoel in, en vergetende die be-
vïa^Slonis tydsomstandighede, met alle geweld hulle wins soek

8. tom. ], ^n te kry; en daar was geen wet om hierdie verkoop van
P- 101. kinders teen te gaan nie, Solon het egter enige maatreëls

Dat hierdie minagting van die kind kon bestaan en voort-
duur is onder andere ook toe te skryf aan die laë beskouing
van die huwelik wat by vele filosofe en wetgevers gang-

Vita Lycurg Lycurgus het toegelaat dat jonge sterke manrie by jonge
9: p. 58. vroue van oue maime kom om so \'n kragtige kroos te ver-

Plato- Re- wek, Hierdie selfde raai Plato aan in sy ideale staat, en dit
publ. 5, 9, as beloning vir goeie dienste deur die jonge manne aan die
staat gedaan. En eweeens leer Aristoteles. Die hoë beskouing
van die huwelik, dat dit bestaan uit weersydse liefde en
waardering, was so te sê onbekend, en indien dit voorgekom
het was dit maar selde; die reël was dit stellig nie, anders sou
Demosthenes nie kon sê het: vroue het ons om vir ons in die
huis tc sorg, maar minnaressc hou ons aan vir ons vermaak.

Nog \'n rede of twee moet genoem word waarom die kind
so min by die grieke getel hct. Die eerste meen ons is dat
hulle maar eenvoudig hierin die voorbeeld van hulle gode en
godinne gevolg hei By hierdie denkbeeldige wesens het mens
tevergeefs gesoek naar huiselike lewe, kuisheid, gehoorsaam-
heid aan ouers, of liefde jeens kinders. Voorbedde lê voor die

waaraan die grieke veral skuldig was en wat deur grieke en
romeine albei genoem werd: griekse liefde; ck bedoel die
paederastie, of die sedelike misbruik van jongens deur ouere
manne. Hierdie misdryf het ontstaan in Kreta, was daar deur
die wet erken, maar het die ontvolking van daardie vroeer
so digbevolkte eiland veroorsaak. Dit het toen Sparta binnc-
gedring, het daar die mode geword, sodat dit selfs \'n skande
geag werd vir \'n jonge man om hom nie hieraan toe te gee
Zumpt: nie; Sparta het ook die bittere vrug hiervan gepluk, want dit
Ueber den ^^^ ^ccl bygcdra tot haar verswakking en val, Ewe verderfe-
Stónd S.H- ^^^ ^p ji^ ^^ Athene: af-

By die romeine het die vrou en dus ook die kind nhoere
posiesic beklee, maar hier had die vader \'n onbeperkte mag,
\'n mag van dood en lewe: potestas vitae necisque, waarvan
later meer volledig sal word behandel.

Na die verowering van Griekeland en die Ooste het daar
ontstaan naar Rome \'n geweldige toestroming van oosterse
weelde en van oosterse en griekse ondeugde; dit het daartoe

gelei dat dieselfde sedelike misbruike wat in Griekeland
geheers het, en hierdie land tot \'rival gebring het, ook te
Rome pos begin vat en weldra net so welig, dog op uitge-
strekter skaal, gewroetel het in die wereldstad.

Keisers as Augustus en ander het dapper daarteen tekeer
gegaan deur jtniddel van die wetgewing, maar nie deur hulle
eie voorbeeld nie; en dus werd daar ook nie veel sukses ge-
oes nie. Die heidense godsdienste was ten enemaal onmagtig,
het miskien eerder tot verergering van die toestand bygedra.

Die griekse filosofie was oorgebring naar Rome en het daar
vaste voet gekry, Veral die stoïsynse leer het veel gedaan om
die geletterde deel van die volk die goeie en edele voor te hou
in \'ntyd van algemene selfsug. Seneka, één van die be-
&Skhte vertegenwoordigers van hierdie skool, het veral

ook die slawe is onse broere, want in hulle gees is hulle nie
Ibid. slaaf maar vry soos ons, Epiktetus het geleer dat ons almal

.181—182. kinders van God is, en daarom moet ons met geduld die be-
proewinge Gods dra; hy vorder menseliefde en broederliefde,
barmhartigheid en geduld, en hy ywer teen egbreuk. Maar
by dit alles het die kind nog nie tot sy reg gekom nie, want
steeds nog werd hy beskou enkel as deel van die staat, en
dus gehelp en beskerm alleen maar in sover as hy tot nut sou
wees vir die staat, Selfs werd die griekse beskouinge oor die
ongebore vrug, as deel van die moeder en nie as afsonderlik
wese in homself, deur die romeine goedgekeur en in die wette
opgeneem, soos Ulpianus getuig in nota 13 en 14 agter.

Die kristelike leer kom toe in en het \'n gehele omwenteling
veroorsaak in die beskouing oor die kind. Die Heer Kristus
IS self as \'n kindeke gebore geword en het also die staat van
kind geheilig, soos Hy ook die van jongeling en van man ge-
daan het. Hy het die kinders tot Hom genooi, hulle aan-
geneem en geseën; hulle gesindheid aanbeveel vir Sy disie-
pele; die hoë waarde wat hulle voor God Almagtig besit, het
Hy op onbetwistbare wyse verkondig, en die kinders tot die
saad van die kerk gemaak, deur hulle te vereer met die eer-

ste martelaarskap. Die kind is \'n menslike wese, het \'n per-
soonlikheid presies soos \'n volwassene, en is net so dierbaar
in die oog van God as hy. Meer nog, soos met \'n volwassene,
so ook staan daar vir die kind net één van twee te wag; met
God te leef en te sterf en also die ewige geluksaligheid te
beerf, of aan die ander kant, sonder God hier te leef en Hom
hierna ook te moet ontbeer.

Dit was die bedoeling van die eerste kristenpredikers om
veral die oneindige waarde van dit kindersiel voor God vir
die mense te laat verstaan; dit het hulle gedaan deur woord
en geskrif en barmhartigheidswerk; en hoewel hulle aari die
begin die oorgrote meerderheid teen hulle had, het hulle vol-
hard om die publieke opienie te vorm naar hulle beskouing.

Hierin het die stoïsynse leer hulle ook al te hulp gekom;
maar oor die algemeen was dit tog maar steeds nuwe grond
wat hulle moes braak, grond begroei met allerlei vooroordele
en verkeerde opvatting.

Maar juis in hulle volharding hierin het hulle getoon dat dit
hulle erns was en dat hulle dit by die regte eind had; \'n kriste-
like godsdiens waar met die kind nie rekening gehou word
Origen:con- nie, is nie die egte nie. Wat Celsus hulle tot skande wou dui,
lib dat hulle ingang soek te kry by die kinders en die vroue

en die ongeletterdes vir hulle leer omtrent die liefde van
God en die saligheid van die mens — dit was juist hulle roem,
en daarin wou hulle volhard. En dit was nie vergeefs nie, Hoe
meer die kristelike kerk hom uitbrei, hoe meer ook werd die
kristelike beskouing van die kind bekend en gewaardeer, cn
hoe sterker ook die publieke opienie ten gunste hiervan.

Die direkte inwerking op die romeinse wetgewing moes
egter nog lang uitbly, veral solang die kerk nog vervolg werd
en haar leer afgekeur en teengewerk werd. Dis wel moontlik
dat op indirekte wys die kerk tog bygedra het tot die humane
wetgewing van keiser Alexander en andere, as mens in ag
neem dat reeds onder Domitianus (81—96) die kristendom
deurgedring het tot die konsulêre stand, b.v. Flavius Clemcns
cn Flavia Domitilla; dat hierdie invloed duideliker te bespeur

is aan die hof van Commodus (180—192), veral in die per-
soon van Marcia, sy eggenoot; dat Epiktetus wie s\'n invloed
groot was as sedeleraar, en Galen die beroemde medikus,
gunstig geoordeel het oor die kristene; dat Julia Mammaea
die keiserin-moeder van Alexander, en hyself (222—249) die
kristene baie goedgesind was; dat Filippus die Arabier (244—
248) selfs \'n kristen genoem is; en ook is dit nie onmoontlik
dat selfs die bittere vervolger Diokletianus (284—305) in\'direk
van die kristene geleer het en in sy wetgewing beinvloed is
deur \'n leer wat in sy tyd tot alle dele en stände van sy ryk
deurgedring het, en wat 8 jaar na sy dood erken sou word
van staatswege — Konstantyn s\'n edik van Milaan — as reli-
gio licita naas die ander godsdienste üï die romeinse ryk,

Selfs nadat die ryk kristelik verklaar is deur die troon-
bestyging van Konstantyn 325 as alleenheerser, was die kriste-
like inwerking op die romeinse wetgewing nie dadelik te be-
speur nie, Konstantyn moes voorsigtig stuur tussen, enersyds,
die leer van die kerk wat hy aangedaan was, en andersyds
die romeinse wetgewing wat reeds in \'n sekere mate \'n soliede
Hggaam gevorm het, en die bekwaamste uitleggers waarvan
byna uitsluitend heidene was. Ook moes hy dikwels afsien
van \'n ideële wetgewing om hom aan te pas by die benarde
tyds- en landsomstandighede, en van twee euwels die miiï-
dere kies.

Hoewel die kerk eers van staatswege deur Konstantyn die
Grote erken werd, was sy vóór die tyd al druk besig om haar
algemeen gesag te laat geld op haar gemeentelede en deur
hulle op die publiek; hoewel hier moet gesê word dat die
kerk aan die begin meer besorg was om haar lede suiwer te
hou van die besmetting met die wereld. Hierdie gelding van
haar gesag het sy soek te weeg te bring veral deur middel
van sinodes.

Die eerste waarvan ons weet is die konsielie van Ancyra
m Galatië 314; dit was maar \'n prowinsiale sinode en by-
gewoon deur nie veel meer dan \'n dosyn biskoppe. \'n Ander
werd gehou te Neo-Caesarea in Pontus omtrent 315, dus nie

ver van die eerste nie. \'n Derde te Gangra ook in Pontus mis-
kien in 330. Hierdie drie was prowinsiale sinödes en het ge-
soek om reëlinge te maak vir die kerke in hulle omgewing;
veel van hierdie reëls of kanones het later ook wyer gesag
gekry en is in oorspronkelike of veranderde vorm op die lys
van meer bekende en meer algemene konsielies opgeneem,
In 325 werd te Nicea in Klein Asië nie ver van Konstati-
nopel en onder voorsitterskap van keiser Konstantyn self die
eerste algemene sinode gehou. Die kanones van hierdie sinode
het algemene erkenning erlang oor die hele kristelike kerk,
met enkele uitsonderinge, en het in die kerk gegeid presies
soos die rykswette in die publieke lewe; die kerk self was
\'n soliede liggaam met eie wetgewing naas die staat; en juis
deur haar solidariteit het haar wette en kanones almeer ook
grote invloed uitgeoefen nie alleen op die kerklede nie, maar
ook op die wysiging van die staatswette, soos ons later hoop
aan te wys. Ook het invloedryke kristenskrywers en staats-
manne soos Lactantius e.a. deur hulle invloed op die keisers
en op hulle omgewing veel kon bydra om die kristelike wet-
gewing naar kristelike ideale te doen verander.

Ons sien dus dat die wetgewing in die romeinse ryk in
\'n sekere mate drie fases deurgemaak het: 1) die suiwer
heidense, 2) die heidense wetgewing onder kristelike invloed,
3) die kristelike wetgewing.

Die doel wat ons ons voorhou is om na te gaan wat die in-
vloed van die kristendom was op die romeinse wetgewing ten
opsigte;

Die saak van die erfreg as ook van die reg van buiten-
egtelike kinders laat ons buiten beskouing.

Die notas het ek deurlopende sywers gegee om dit gemak-
kelik te maak daarheen terug te verwys.

Die invloed van die kristendom op die romeinse wctéewingi
ten opsigte van die waarde van die ongebore vrug-

Aan die begin van die romeinse geskiedenis hoor ons byna
niks van die gebruik van afdryfmiddels nie, ewe min as wat
ons hoor van egskeidinge. Die ongekunstelde lewe van die
OU romeine het die ongebore vrug ongehinder gelaat; daarby
was hulle bly as daar nuwe burgers, mannelike en vrouelike,
vir die staat gebore werd. 1) Dit was toen en deels ook later
\'n eer om n grote kroos te hê. Daarom ook verneem ons van
geen wette teen hierdie euwel in daardie tyd nie.

Met die krygsveroweringe in die Ooste en die instroming
van oosterse weelde en gemak, en as gevolg van die almeer
artifisieel worde van die lewe, het hierdie kwaad ook spoedig
sy intrek geneem in Rome, en het daar baie aanhangers ge-
kry, la) Die censor of opsigter van die publieke sede werd
mag gegee om die vader wat hieraan skuldig is te straf of te
laat straf. Dit was veral die geval in die tyd van Augustus,
\'n keiser wat sy bes gedaan het om die ryk vir verval te be-
waar deur kinderteelt aan te moedig en deur die huwelik
tog weer op \'n respektabele hoogte te bring deur middel van
sy huweliks wette. Met die keisertyd tog het hierdie misdryf
\'n grote omvang bereik, was iets helemaal alledaags geword;
vroue en mans het hulle diens aangebie om \'n aanstaande
moeder van haar ongewenste vrug te bevry; dit het \'n vaste
en erkende bedryf geword; allerlei middels, allerlei kunste

1) V o i g t, 12 Tabulae, 2, p, 243.
la) P a u I y Real Encys sub voce: Abortio, 1. S, 107.
1) P1 a u t u s ; Mil, Glor, 3, 1, 110, tom, 3, p, 40: At Ilia laus est, magno
in genere et in divitiis maxumîs liberos hominum educate, generi monu-
mentum et sibi.

werd hiertoe aangewend, slegte en slegtere, Vroue het daar-
teen opgesien om moeders te word en dit nogal uit pure
ydelheid; 3) hulle was bang dat hulle hulle liggamelike skoon-
heid hiervoor sou moet prys gee; die sug naar leë bewonde-
ring vir uiterlike mooiheid het by hulle versmoor die eer vaiï
moeder te wees en die geluk van moederliefde te smaak. 4)
Andere van die vroue wou nie vir hulle mans kinders skenk
nie, want hulle wis, dat wat hulle sou ter wereld bring, tog
nie kinders van hulle eie mans was, maar basterkinders, ge-
hore uit ontugtige omgang met slawe en andere.

Maar genoemde misdryf werd nie altoos straffeloos be-
gaan nie; 5) dikwels moes sulk \'n ongelukkige vrou dit ont-
geld met haar lewe; die dood van haar aanstaande suigeling
bewerk ook tegelykertyd haar eie dood. Dit was in die oë
van baie van die edelste geeste van daardie tyd \'n verdiende
loon; hulle het nie meegegaan met die nuwe misbruike nie,
maar wou die oorspronkelike hoë sede bewaar. Sulke wrede
handelswys verwag mens nie by diere nie; 6) selfs nie by die
wrede leeus en tiere nie; te groter skande dan vir \'ntere
vrou en vir \'nman wat skuldig is aan die moord van hulle

Nunc uterum vitiat quae vult formosa videri,
Raraque in hoc aevo est, quae velit esse parens,

Gaude, Infclix, atque ipse bibendura
porrige quidquid erit; nam si distendere vellet
et vexare uterum pueris salientibus esses
Aethiopis fortasse pater; mox decolor heres
impleret tabulas nunquam tibi mane videndus.

At tenerae faciunt (perdere fetus), sed non impune, puellae;
saepe, suos utero quae necat, ipsa perit,
ipsa peril ferturque toro resoluta capillos,
et clamant „Merito" qui modo cumque vident,

Hoc nequc in Armcniis tigres facere latebris,
Perdere nec foetus ausa laena suos.

kind, gebore of ongebore. 7) Daarom het sommige van hulle
dit ook in sterke bewoordinge afgekeur as iets wat die pu-
blieke veragting en afsku en haat waardig is. 8) Aan die
ander kant, die vroue wat hulle by die goeie ou gewoontes
en verhewene sedes gehou het, en wat groots was om onder
haar hart die edele las van \'n ongebore kind te dra, vir die
het hulle ook lof gehad en het hulle tot n navolgenswaardige
voorbeeld vir ander voorgehou.

Maar die skrywe van sulke edele geeste kon nie veel daar-
toe bydra om die bestaande kwaad te verminder nie; dit was
te diep gewortel in die volkskarakter en lewensbeskouing,
en vele dinge het daartoe bygedra om die kwaad eerder te
versterk dan te verminder. Ons hoef net te wys op enkele
feite.

Dis oorbekend dat die lewe te Rome in die keisertyd \'n top-
punt van weelderigheid bereik het soos miskien nooit tevore
of daarna; die sug naar selfgenot en selfbehaging was die één
doel waarnaar die meeste gestreef het en waarvoor hulle
ook alles opgeoffer het; hoog en laag het hieraan gely; die
verkwisting vari geld aan eetmale, dure villas, slawe, spele
en dergelike, was ongehoor; die hoë stände het die voortou
geneem, en het gewillige navolgers gevind in die res van die

Pleraeque istae prodigiosae mulieres fontera illum sanctissimum cor-
poris, generis humani educatorem, arefacere et extinguere cum periculo,
quoque aversi corruptique lactis, tanquam pulchritudinis sibi insignia
devenustet; quod quidem faciunt eadem vecordia, qua quibusdam commen-
ticiis fraudibus nituntur, ut foetus quoque ipsi in corpore suo concepti
aboriantur, ne aequor illud ventris irrugetur ac de gravitate oneris et
labore partus fatiscat; quod cum sit publica detestatio communique odio
dignum,

Non tc, bene in antiqua et severa institutam domo, periculosa etiam
probis peioris detorsit imitatio, Nunquam te fecundidatis tuae, quasi ex-
probraret aetatem, puduit, Nunquam more aliarum, quibus annis commen-
datio ex forma petitur, tumescentem uterum abscondisti quasi indecens
onus, nee intra viscera tua conceptas spes liberorum elisisti.

volk; hiermee het soos altoos gepaar gegaan onverskilligheid
omtrent sedelike gedrag, en \'n grote minagting vir die huwe-
liksbande; 9) die voorste manne het hierin die voorbeeld ge-
gee; Maecenas het sy vrou gedurig verander; Cato het sy
vrou aan sy vriend Hortensius gegee en na sy dood het hy
haar weer terug geneem; Cicero het sy vrou Terentia laat
gaan omdat hy \'nnuwe bruidskat begeer het; andere het
hulle vroue laat gaan om andere nietige redene of om hele-
maal geen rede.

Die vrou het hierdie les dan ook perfek van die manne
geleer; hulle ook het op egskeiding gedwing waar dit nie
nodig was nie, en het van man verander, net so veel as die
mans hulle vrouens gewissel het; ons lees van \'nvrou wat
ag mans had in vyf jaar; \'n ander had twee en twintig mans
altesaam; die vroue het die jare gereken nie naar die con-
suls nie, maar naar hulle verskillende eggenote. 10) In één
jaar alleen was daar drie duisend egskeidings hangende in
Rome; by die hoëre klasse het hulle getrou enkel uit wins-
sug, om die rykdom van die meisie; vroue uit die hoëre stand
om aanklag weëns stuprum of adulterum te voorkom het
hulle name laat stel op die lys van prostitues deur die aediles
opgestel. Gemeng swem en baai was kenmerkend vir hierdie
tyd, en werd in\' die hand gewerk deur dat die keisers self
öan ingerig het tot \'nlukse badplaas; die paederastie was
n mgewortelde kwaad; geen vrou het gewaag om op straat
te gaan sonder deur \'n slaaf vergesel te wees: dit was \'n tyd
van nasionaal sedeverval. Weëns dit alles kon die ongebore
vrug onmoontlik heilig geag en behandel word.

Daarby kom dat waar die rykdom so opgehoop werd, daar
ook baie en bittere armoede gely werd deur die armere
asse, en menige vrou het geen ander uitweg gesien in tye

Die heersende wreedheid van daardie tyd het ook bygedra
om maar \'n geringe waarde te laat heg aan die menselewe.
Die swaardgevegte werd aangemoedig deur die leiers in die
land, en deur hulle gegee by elke geleentheid van publieke
vreugde; H) somtyds werd soveel as 1600, somtyds selfs tot
10000 manne gebruik om teen mekaar te veg; en dan was dit
\'n geveg tot die dood, sodat honderde op een dag in gruwelike
smart moes omkom, om te voldoen aan die wrede behaagsug
van die verwende toeskouers; hulle het dit nie eens ontsien
om ook eetmale met sulke bloedtonele op te luister nie. Selfs
vroue het aktiewe deel geneem aan hierdie wrede spele;
terwyl die kinders hulle ouers vlytig nagemaak het iri hulle
spulletjies. Die waarde en die heiligheid van die menselike

Hierby kom nog dat die romeine hulle by die griekse iilo-
sofe aan gesluit het in hulle waardering van die ongebore
vrug. 12) Ons het al in die inleiding die gevoelens van hierdie
filosofe weergegee; die gevoelens is nie alleen deur die ro-
meinse wysgere en volk oorgeneem nie, maar is ook m die

12) Plut ar. De plac, phil, p, 1108, An foetus sit animal, Plato ammal
esse censet quia et moveatur in utero et alatur, Stoici, partem ventris
esse, non animal, utque fructus. qui stirpium sunt, ubi maturuere,
defluunt, ita rem quoque habere de foetu, Empedocles foctum non esse
quidem animal, spiritum tarnen praeditum in utero; primam autem ani-
malis respirationem fieri, quum partu edit decedente humore qm est in
foetu, et in exhausti locum succedente in vasa reservata aere externo,
Diogenes inanimata nasci animalia, sed cum calore; et insitum calorem
simul atque natum est animal, animam in pulmones attrahere. Hierophilus
naturalem foetui in utero, non animalem motum permittit, motusque
causam edit nervos; animalia autem tum demum fieri, quum ex utero

En ook op pag, IUI, Quantum tempus ad formandum in utero animalis
foctum requiratur. Empedocles hominum membro incipere conformari ait
die trigesima sexta, pcrfici mcmbra die undequinquagcsima, Aesclepiades
masculorum quod sint calidissima initium vigesimae sextae diei defert,
nonnullis etiam maturius ponit; perfici autem mcmbra intra diem quin-
quagesimam.

wette opgeneem en also bekragtig. 13) So getuig Papinianus
dat die ongebore vrug nie met reg \'n mens genoem kan word
nie; en 14) Ulpianus sê dat die ongebore vrug deel is van die
vrou of van haar ingewande; eers na die geboorte, dit wil
sê as die vrug losgeraak is van die vrou, dan het haar man
reg daarop as vader om daarmee te doen naar goedvinde;
maar voor die geboorte kan die vrou daarmee doen soos sy
wil, want dis tog ndeel van haar.

Augustus het probeer om die vernietiging van die onge-
bore vrug teen te gaan deur middel van sy huwelikswette, 15)
In die jaar 18 v, K. passeer hy die lex Julia de Maritandis
Ordinibus waardeur die mense verbode was om ongehu te
bly; die senaat gee sy toestemming, maar die volk was so
daarteen dat hy die saak maar daar moes laat; alleen die

13) D i g, 35, 2, ad leg, Falcid, leg, 9. L p, 508, Papinianus: In Falcidia
placuit ut fructus postea percepti, qui maturi mortis tempore fuerunt,
augeant hereditatis aestimationem fundi nomine qui videtur in illo tempore
fuisse pretiosior, L) Circa ventrem ancillae nulla temporis admissa dis-
tinctio est nec immerito quia partus nondum editus, homo non recte
fuisse dicitur.

14) D i g, 25, 4, De ventre inspicien. lex L I, Ulpianus: Ex hoe rescripto
evidentissime apparet senatus consulto de liberis agnoscendis locum non
habuisse, si mulier dissimularet se praegnatem vel etiam negaret vel
immerito; partus enim antequam edatur, mulieris portio est vel viscerum.
Post editum plane partum a muliere jam potest maritus jure suo filium
per interdictum desiderare aut exhiberi sibi aut ducere permittere,

So ook Gravina: p. 46, Nota: Matcmorum porro viscerum latens onus,
infantem nondum editum, hominem; imo animal esse, negant jurisconsulti;
idem Stoici putasse dicuntur Plutarcho,

En ook p. 47: Et Pap inianus ait, beneficio affici hominem, hominis inte-
resse, Hominem porro in fructu esse jurisconsulti negarunt; quanam
ratione ducti, nisi quod natura omnes verum fructus, hominis causa,
comparaverit? Quod est a Stoicis, qui cetera hominum causa nata esse
cebant. Dc foetu etiam, qui est in utero matris, jurisconsulti nostri
Proxime, atque Stoici existimarunt: non enim animal, sed portionem
ventris matemi; plerique illum dixerunt, inter quos Ulpianus ait: Partus
enun antequam edatur, mulieris portio est, vel viscerum. Quam senten-
tiam Stoicis tributam sclmus,

wet De Pudicitia kon hy deurdwing, waardeur hy strenge
strawwe dreig teen egbreuk en ongeoorloofde omgang met
vrygebore meisies. Maar Augustus wou sy plan deurset: die
romeinse burgery tc vermeerder deur middel van die wet-
gewing; die wet sou hy nie te niet doen, maar hy sou die
mense \'nkans gee van één jaar; hy het intussen die wet ver-
sag en in die jaar 9 n, K. dit laat deurgaan as die lex Papia
Poppaea; beide konsuls wat die wet onderteken het was
egteloos en kinderloos; die wet het geeis dat alle hubare
manne tot sestig jaar en alle hubare vroue tot vyftig )aar in
die huwelik moes tree, Strawwe werd tocgepas op egtelose
en kinderlose mans bo 25 jaar, en op vroue bo 20 jaar; 16)
terwyl aan die ander kant spesiale voorregte toegeken werd
aan gehudes wat kinders had, hoe meer kinders hoe groter
voorregte, veral in die vorm van staatsonderhoud, reg tot
erfenis aanvaar, bywoning van die publieke spele, verkry van
ampte, verkry van vryheid, cn dergelike. n) Hierdie wet:
Papia Poppaea, het \'ntamelike goeie invloed gehad om die
huwelikskue romeine te dwing om te trou en kinders te teel,
en het so die begeerte tot gebruik van afdryfmiddele eniger-
mate teen gegaan.

Die eerste wet sover as ons weet wat teen die gebruik van
afdryfmiddele gemunt was, was \'n uitbreiding van die lex
Cornelia de sicariis et vcneficis. Dit word getuig deur 18) Mar-

18) D i g, 48, 8, 3, 1 en 2: Ad leg, Corneliam de sic, et vcnef. p. 801,
Marcianus: Eiusdem legis Corneliae de sicariis et veneficis capite quinto,
qui venenum necandi hominis causa fecerit vel vendiderit vel habuerit,
plectitur. Eiusdem legis adficitur, qui in publicum mala medicamenta
vendiderit vel hominis necandi causa habuerit. Adjectio autem ista

Veneni mali" ostendit esse quaedam, et non mala venena. Ergo nomen
medium est et tam id quod ad sanandum, quam id. quod ad occidendum
paratum est. continet sed et id quod amatorium appellatur; sed hoc solum
notatur in ea lege, quod hominis necandi causa habet. Sed ex senatus-
consulto medicamentum ad conceptionem dédit, ex quo ea quae acceperat
decesserit.

cianüs wat sê dat nie alleen die mense strafbaar is wat gif
maak of verkoop of besit met die doel om ander te dood nie,
maar dat die wet uitgebrei werd om ook sulke te straf wat
amatorimn of liefdedrank toedien, of drank teen voorkoming
van bevrugtiging of tot afdryf van die vrug,

19) Ook sê Ulpianus in die tyd van Caracalla, dat volgens
wet \'n vrou wat skuldig is opsettelik die ongebore vrug te
verwyder, veroordeel word tot ballingskap. 20) Dit word deur
sommige beskou as die eerste romeinse wet teen aborsie-
pleeg. Miskien is dit dieselfde wet in veranderde vorm wat
volgens 21) Marcianus deur die keisers Severus en Antoninus
gemaak was, waardeur hulle vroue aan hierdie misdaad skul-
dig veroordeel tot \'ntydelike ballingskap, want, sê hulle, dit
is nie reg, maar onwaardig en onregverdig, dat \'nvrou on-
gestraf haar man van kinders sou beroof; want volgens hier-
die wet het die gehude man reg op die ongebore vrug as
\'n aanstaande kind van hom; 22) daarom is ook net \'n gehude
vrou, of \'n geskeie vrou wat swanger is en wat aan hierdie
misdaad skuldig is, strafbaar deur die wet; \'n ongehude vrou
daarentegen mag met die ongebore vrug doen naar verkiese.
Soos die wette onder 18 en 19 val onder die wat handel oor
moordenaars en gifmengers, so val 21 onder die extraordi-
naria crimina, buitengewone misdade,

23) Paulus haal aan \'n wet waardeur mense, skuldig aan die
toedien van drank tot die voorkoming van bevrugtiging, al
was die niet kwalik bedoel, maar enkel om die siegte voor-

19) D i g, 48, 8, 8, Ad leg, Corn, de sic, et venef, p, 802, Ulpianus: Si
mulierem visceribus suis vim intulisse, quo partum abigcret, constituerit,
eam in exilium praeses provinciae exiget,

21) Dig. 47, 11, 4, Dc cxtraor, criminibus, p, 787, Marcianus: Divus
Severus et Antonius rescripserunt eam quac data opera abcgit, a pracsido
>n temporale exilium dandam; indignum enim videri potest impune eam
maritum libcris fraudasse,

23) Dig, 48, 19, 38. 5. p. 817. Ad leg. Cor, de sic, et ven,: Paulus: Qui
abortionis aut amatorium poculum dant etsi dolo non faciunt, tarnen quia

beeld, veroordeel word tot verbanning, die van laëre rang
om te werk in die myne, die van hoëre rang tot verlies van
\'n deel van hulle besit en om te woon op \'n eensame eiland.
Sterf die man of vrou aan wie die drank toegedien was, dan
word die drankmengers met die dood gestraf.

Die poging van 24) \'n vrou om aborsie te pleeg en also die
man van kinders te beroof, was geldige rede vir die man om
egskeiding te eis, maar die vrou kon nie van moord beskuldig
word nie, daar die ongebore vrug nie as \'n mens betrag werd
nie, maar slegs as deel van die vrou, soos ons gewys het

Dit is sover as wat die heidense romeinse wet gekom het
in die waardering van die ongebore vrug; en selfs die skone
frases van humanitariese skrywers as Seneca: Dum inter
homines sumus, colamus humanitatem, (De Ira, ad fin,) of van
Terentius: Homo sum, himiani nihil a me alienum puto, (Heaut
ent. 1. 1. 126) het nie veel kon teweeg bring om die kleine on-
gebore tot sy reg te laat kom nie; en dit is vat ons verwag
as ons sien dat Chremes die spreker van die laaste seer be-
kende uitdrukking ook dieselfde man is wat \'n beetjie verder
in die toneelstuk bevel gee om \'npasgebore kindjie op die
straat wegtegooi. Deur die wetsbesluite, deur die geskrifte
van die filosofe, deur die voorbeeld wat die toneel voorgehou
het, deur die publieke opienie was die kleine ongebore alle
reg ontsê, en was hy oorgelewer aan die willekeur van sy
moeder, wat hom in die lewe kon hou of kon vernietig. Dit
het \'n sterkere krag gevra as voorgenoemdes om wet en pu-
blieke opienie in sy guns te verander, en die krag het hom
weldra geopenbaar as die kristelike godsdiens.

In die Oue Testament word nêrens melding gemaak van
van aborsie; dit skyn onbekend te gewees het by die jode.
Hulle het die ongebore vrug as \'n lewende wese beskou soos

mali cxempli rcs est, humiliorcs in metallum, honestiorcs in insulam amissa
parte bonorum relcgantur, quodsi co (ex hoe) muiier aut homo perierit,
summo supplicio adficiuntur.

ons lees in Genesis 25 vers 21. Hierdie geskiedenis van Jakob
en Esau word ook aangehaal in Hosea 12,4 en in Rom, 9,10;
terwyl ons dieselfde beskouing vind in Lukas 1 vers 35, 41, 44,
Miskien kan die uitdrukking „sonder natuurlike liefde" Rom.
1.31, deels ook sien op die gebrek aan waardering deur ouers
van die ongebore vrug» In elk geval die joodse beskouing is
oorgeneem geword deur die kristelike skrywers en met reg;
en in hierdie skrywers het die ongebore kind sy grote vol-
hardende pleitbesorgers gekry, Hulle het hulle meermale be-
roep op genoemde geboorte van Esau en Jakob; Lukas 1.35
het ook \'n kragtige stoot gegee in die goeie rigting, want die
ontvangenis van die Messias deur die maag Maria was steeds
\'n goddelike wonder in die oë van die ou kerkvaders.

Waar by die griekse en latere romeinse wysgere dit \'n hinke
was op twee gedagtes, \'n onsekerheid of die fetus mens was
of nie, daar het by die kristenskrywers geen die minste twy-
fel bestaan nie, Hulle wou nie saamgaan met die leer van 25)
Aristoteles as sou die foetus aan die begin van sy bestaan
enkel vegetaries wees, daarna \'n dierlike siel ontvang en eers
na veertig of vyftig daë \'n redelike siel hê, en as sou dit min-
der sleg wees die foetus vóór die veertigste dag te vernietig
dan daarna.

25) Aristot, De Republica 7, 15 Tom, 2. p. 1334. At ratio et mens
nobis sunt naturae finis, quarc ad has oportet ortum nostri et consuetu-
dinis meditationem atque exercitationem parare. Deinde quemadmodum
animus et corpus duo sunt, sic et animi duas partes esse videmus, unam
rationis expertem, alteram rationis participem, Et duos harum partium
habitus, quorum alter appetitus, alter est mens, Ut autem corpus animo
origine prius est, sic et pars animi rationis expers parte rationis participe
prior est.

26) Lactantius, de Opificio Dei, 2, par. 12. tom. 2 p. 44. Quodsi
recte cum virili mixtum sit, utraque concreta et simul coagulata informari;
et primum quidem cor hominis effingi, quodsi eo sit et vita omnis et
sapientia; denique totum opus quadragesimo die consummari.

omtrent die veertigste dag voltooi is. Maar van die 27) begin
is dit \'n werk van Gods hand, direk na die bevrugting is dit
met \'n siel begiftig, en dit behoef nie te wag volgens sommige
filosofe, tot by die geboorte en die aanraking met die buitelug
om besiel te word nie; so nietig as dit is 28) is dit die oorsprong
van die toekomstige mens, 29) Reeds die wet van Moses het
met passende straf die man vergeld wat \'n swangere vrou
so slaan dat haar ongebore kindjie daaraan beswyk, Ex, 21
v, 22, want in die ongebore vrug bestaan reeds die begin van
\'n menselike wese, wat nou al reeds onderworpe is aan die
toestand van dood en lewe. En hierdie wese ontvang nie sy
siel 30) eers by die geboorte soos die Stoisyne en ook selfs

27) L a c t a n t. De opH, Dei, lib, 2 par, 17 tom. 2 p, 56, Sicut enim hoe
nescio, ita illud scio. Anima ergo non est aer ore conceptus, quia multo
prius gignitur anima quam concepi aer ore possit, Non enim post partum
insinuatur in corpus, ut quibusdam philosophis videtur, sed post con-
ceptum protinus, cum fetum in utero necessitas divina formavit, quia
adeo vivit intra viscera genetricis, ut et incremento augeatur et crebris
pulsibus gestiat emicare, Denique abortum fieri necesse est si fuerit
animal intus extinctum, Ceterae definitionis partes eo spectant ut illis
novem mensibus quibus in utero fuimus, mortui fuisse videamur. Nulla
ergo ex his tribus vera sententia est,

28) Minuc, Felix, Octav, 30 p, 53. Sunt quae in ipsis visceribus
medicamentis epotis, originem hominis extinguant et parricidium faciant
antequam pariant,

29) T e r t u 11, De anima 37 tom, 2 p, 617. Nam et Mosei lex tunc
aborsus reum talionibus judicat cum jam hominis est causa, cum jam illi
vitae et mortis status deputatur, cum et fato jam inscribitur, etsi adhuc
in matre vivendo cum matre plurimum communicat sortem,

30) T e r t u 11, De anima, 25, tom, 3, p. 595, Nulla interest professoribus
veritatis de adversariis ejus, maxume tam audacibus quam sunt primo
isti, qui praesumant, non in utero concipi animam, nec cum carnis figu-
latione compingi atque produci, sed effuso jam partu nondum vivo infanti
extrinsecus imprimi, Ceterum semen ex concubitu mulieribus locris seque-
stratum motusque naturali vegetatum compinguescere in solam substan-
tiam carnis; eam editam, et de uteri furnace fumantem et calore solutam,
ut ferrum ignitum et ibidem frigidae immersum, ita aeris rigore percussum
et vim animalem rapere et vocalem sonum reddere. Hoc Stoici cum
Aenesidemo et ipse interdum Plato (Phaedo) cum dicit perinde animam

Plato beweer, maar is daar van die begin af, Sover daarvan-
daan dat n moeder daarmee kan doen wat sy wil, is 31) die
ongebore vrug \'n skepping uit Gods hand wat onder die sorg
staan van die Skepper en 32) bewaak word detir Sy engele
en deur hulle versorg word tot sy geboorte. Dus dit is
\'n lewende, \'n menselike wese, \'n skepping uit Gods hand,
\'n mens nie alleen in vorm nie, maar ook in dade; en hier-
voor beroep 33) Tertullianus hom op die geskiedenis van
Jakob en Esau wat tog voor hulle geboorte onderlinge stryd
gevoer het.

Op hierdie wys het die apologete getrag die ongebore vrug
as mens die publiek voor te hou; en uitgaande van hierdie
standpunt het hulle hulle ten seerste beywer om die ongebore
vrug te beskerm teen vernietiging. As dit in sy wese reeds

extraneam alias et extorrem uteri prima adspiratione, nascentis infantis
adduci, sicut expiratione novissima educi.

En verder p, 597: De qua sceleris necessitate (kind in baarmoeder dood
om die lewe van die moeder te red) nee dubitat, credo, Hecesius, jam
natis animam superducens cx aeris frigidi pulsu, quia et ipsum vocabulum
animal penes Graecos dc refrigoratione respondens,

31) Athenagoras, SuppHcio pro Christ, cap, 30, par. 1, p, 115,
Et qui mulieres medicamentis abortivis utentes, homines occidcre ct
rationem reddituras Deo dicimus, qua vos ratione jugulabimus quemquam?
Non enim eiusdem est, foctum in utero animans esse ideoque curam
eius a Deo suscipi existimarc, et postquam in lucem editus est, intcrficere,

32) Tc r t u 11. De anima, 47 tom, 2 p, 617. Omnem autem hominis in
utero screndi, strucndi, fingendi paraturam aliqua utique potestas divinac
voluntatis ministra modulatur, quacunque illam rationem agitare sortita,
naec aestimando etiam superstitie romana deam finxit Alemonam alendi
in utero fetus, et Nonam et Decimam a solicitoribus mensibus, et Par-

ulam, quae partum gubernet, et Lucinam quae producat in lucem, Nos
officia divina angelos credimus,

ClemensAlex. Strom, Lib 5 tom, 2. p, 701, Idem quos et Scriptura
abemus parvulorum ac minimorum angelos, qui Deum ipsum videant et
iigentem illam vigilcmquc curam, quae a praesidibus ac titularibus
angelis in nos derivatur.

33) T e r t u 11, de anima, par, 26, p. 598: Jam non animal solummodo
Probantur infantum, sed et pugnae.

\'n mens is, dan is die vernietiging daarvan 34) moord, en niks
minder nie, hoe versagtend die heidene ook daaroor mag oor-
deel. Op hierdie voetstuk het die kristelike skrywers gebly,
en hulle poginge en stryd was nie ydel nie.

Toen die kerk hom begin uitbrei, werd die behoefte ook
gevoel om die kerkelike standpunt teenoor die verskillende
misbruike en b.n, ook teen die gebruik van afdryfmiddele
duidelik aan die lig te stel en te handhaaf. Dit het gebeur
veral op verskillende sinodes. Dog vroeër reeds werd \'n ge-
skrif iri die lig gegee, wat voorgee \'n samenvatting te wees
van die oorgelewerde apostoliese leer, en wat heet die Apo-
stoliese Constitutiones; hierdie boek of ten minste die groot-
ste deel daarvan het waarskynlik verskyn die eind van die
tweede eeu, of \'n beetjie later, en het grote agting verwerf
en invloed uitgeoefen op die kristelike kerk.

35) Daar word op ondubbelsinnige wys geleer: u sal u kind
nie vernietig deur aborsie te veroorsaak nie, nog sal u om
die lewe bring wat aan u gebore is, want alles wat geskape
of gevorm is en \'n siel van God ontvang het, indien dit om die
lewe gebring word, sal God wreek, as dit onregverdig ver-
nietig is, Exod. 21 V. 28 (Septuag,). En byna in dieselfde
woorde stel \'n nog vroeëre 36) skrywer dit: u sal u kind nie

34) M i n u c. Felix, Octav, 30, p, 53, Sunt quae in ipsis visceribus
mcdicamentis epotis, originem futuri hominis extinguant, et parricidium
faciant antequam pariant.

Athenagoras, Supplic, pro Chris, cap, 30, p, 115, Et qui mulieres
medicamentis abortivis utentes, homines occidere et ratione reddituras
Deo dicimus,

T e r t u 11. Apolog, tom, I, p, 143, Nobis vero homicidio semel inter-
dicto, etiam conceptum utero, dum adhuc sanguis in hominem delibatur,
dissolvere non licet; homicidii festinatio est prohibere nasci, Nee refert
natam quis eripiat animam, an nascentem disturbet; homo est et qui est
futurus, enim fructus omnis jam in semine est,

35) Apost, Constit. 7, 3. p. 200: ov tpovsvoetg xgxvov aov rpêogcf ovSs
TS ysvvrj&sv anoxxsvei? Tiäv yaQ to èCeixoviafj.erov, yvxv^ Xixßov naoa deov,
ipovevêev, èvStxrj&Tjanai, ddiKCOS dvaiQS&ev.

36) Barnabas Epis, 19. p. 45: ov (poveiêeig xexvov aov èv (f&oQr}, ov6e
:itaXiv yevvrj&e, dveieis.

Duo viae, p. 97: óv qpoysvasis tsxvov iv qpêogd, évSs ysvvtjêsr djtoxtsviie-

vernietig deur aborsie te veroorsaak nie, nog om die lewe
bring wat u gebore is.

Van hierdie hoë waarde van die ongebore vrug uitgaande
het die kerk deur middel van haar sinodes en korisielies
probeer om hierdie misdaad op kragtige wyse teen te gaan
in haar midde, want jammer om te sê, ook onder die lede
van die kerk was hierdie heidense gebruik deurgedring, hoe-
wel maar in enkele gevalle, terwyl dit in die heidenwereld
iets algemeens was. En so vind ons dat die sinode van 37)
Elvira gehou in die jaar 313, verorden dat \'nvrou wat haar
skuldig maak aan hierdie misdaad, veral as dit verbonde
gaan met ontug, haar lewe lang van die avondmaal en van
die kerklike gemeenskap sal uitgesluit wees; want sy het
\'n dubbele gruwel begaan,

\'n Volgende sinode, die van 38) Ancyra in die jaar 314, het
haar afkeuring net so skerp hierteen uitgespreek, het erken
dat die ou gebruik, — dus ook nog vóór die besluite van El-
vira, — so \'n skuldige veroordeel het om tot haar dood toe
buiten die gemeente gesluit te wees; maar mensliewende
oorweginge het die sinode daartoe gebring om die vonnis te
verkort tot \'n tienjarige boetedoening.
Hiermee kom ooreen die uitspraak van 39) Basilius, dat

37) Concil, Elibertanum can, 63, Hard, tom. 1 p, 257: Si qua
muher per adulterium, absente marito conceperit, idquc post facinus
acciderit; placuit neque in fide dandum esse communionem; co quod
gcminaverit scelus,

38) Concil, Ancyranum can, 21 Hard. tom, 1, p, 280: De mulie-
nbus quae fornicantur et partus suos necant; sed et de his quae agunt
U\' e, festinant abortivum facere) secum, ut utero conceptos excutiant;
antiqua quidem definitio est, usque ad exitium vitae eas ab ecclesia
removeri, Humanius autem nunc definimus ut eius decem annorum
tempus poenitentiae tribuatur,

39) Basil, Epist, 188, Canonica I tom, 3 p, 271: Quae de industria
oetum corrupit, caedis poenas luit. De formato autem aut informi sub-
^ \'us non inquirimus. Hic enim non id modo quod nasciturum erat, vindi-
ca ur, sed etiam illa ipsa, quae sibi insidias paravit quoniam ut plurimum
n ereunt in eiusmodi incoeptis mulieres, Huc autem accedit, et foetus
>n eritus, caedes altera, saltem si concilii eorum qui haec audent, ratio

wie aborsie veroorsaak in haarseif n tienjarige boete sal
doen; die man of vrou is \'n moordenaar (es) wat \'n filtrum of
drank toedien, waardeur die persoon wat dit inneem sterf;
so ook hulle wat medisyne inneem om aborsie te veroorsaak;
so ook hulle wat op die hoofweg moord begaan, Hy stel die
vernietiging van die ongebore vrug gelyk met moord begaan
op die hoofweg, d.w.s. met die moord van \'n volwassene, of
die moord van \'n vrou deur haar man met \'n byl.

Die bogenoemde uitsprake en oordelinge werd versag deur
die tweede canon van die sinode van 40) Lerida 524, wat sê
dat wie sy kind, in egbreuk verkry, soek te dood, \'t sy nog
in die moederlyf of na die geboorte, sal eers na sewe jaar
tot die avondmaal toegelaat word, en sal sy ganse lewe deur
moet rou bedryf en ootmoed toon; maar die daad bly gelyk
met moord, soos bevestig word deur die konsielie van Trulla
op haar 41) 91 kanon,.

habetur. Oportet autem non ad obitum usque poenitentiam earum extcn-
dere, sed decem quidem annorum mensuram accipiant, definiatur autem
curatio non tempore, sed poenitenUae modo,

Basil. Canon, 8, p. 273, Qui ob iracundiam securi adversus uxorcm
suam usus est, est homicida.... Atque etiamsi quis propter aliquam
aliam causam curiosum pharmacum miscuerit et interfeccrit, id pro
voluntario ducimus, ut saepe faciunt mulieres, quae quibusdam incanta-
tionibus et amuletis ad sui amorem aliquos attrahere conatur, dantque
eius pharmaca mcntibus tenebras offundentia. Hae ergo si interfecerint
etiamsi aliud volentes, aliud fecerint, tamen propter curiosum et prohibi-
tum opus inter voluntaries homicidas reputantur, Itaque et quae praebent
pharmaca abortum scientia, si et ipsae homicidae, sicut et quae vcnena
foetum necantia accipiunt. Haec quidem hue usque.

40) C o n c i 1, II e r d e n s c 524, Hard, tom, 2, p, 1064. can, 2: Hi vero
qui male conceptos cx adulterio fetus vel editos necare studuerint, vel
in uteris matrum potionibus aliquibus colliserint in utroque sexu adul-
teris, post septem annorum curricula, communio tribuatur; ita tamen ut
omni tempore viae suae, fletibus et humilitati insistant. Si vero clerici
fuerint, officium eius ministrandi recuperare non liceat; attamen in choro
psallentium a tempore receptae communionis intersint,

41) Concilium Quinisextum sive in Trull am 706. Hard,
tom. 3, p, 1694. can, 91: Eas quae dant abortionem facienda medicamenta
et quae foetus necantia venena accipiunt, homicidae poenis subjecimus.

En deurgaans word die gifmengers en giftoedieners met
die doel om aborsie by \'nvrou teweeg te bring geiykop ge-
oordeel met die ongelukkige moeder self of somtyds nog
swaarder gestraf, Sulke veroordeel die sinode van 38) An-
cyra in haar 21ste kanon tot tien jaar idtsluiting en boetedoen;
terwyl die sinode van 42) Lerida vasstel dat gifmengers avond-
maal sal ontvang alleen op hulle sterfbed, al het hulle ge-
durende hulle hele lewe rou bedryf,

Konstantyn die grote was nie lang keiser van die romeinse
wereldryk nie of hy begin uitkyk vir \'n geleë plek waar hy
\'nnuwe hoofstad bou; hierdie plek het hy gevind in Bysah-
tium, wat hy toen naar homself herdoop in Konstantinopel,
en wat hy in die jaar 43) 330 ingewy het. Die hele regerings-
masienerie het hy van Rome hierheen verskuif, en voortaan
het die romeinse keisers pal in die nuwe stad gewoon en
uiters selde die ou hoofstad besoek. Die eigenlike heer in
Rome het toen geword vir die meeste tyd die biskop van
hierdie stad, wat nou ook begin heet papa of pous.

Een van Konstantyn se kragtigste opvolgers Theodosius I
het omtrent 385 \'n deel van die bestaande romeinse wette
laat reël, onnodige weg laat val, en ander bygevoeg; hierdie
samestelling heet die kodex Theodosianus, Ander half eeu
later het die magtige keiser Justinianus aan sekere van sy
wetgeleerde o.a. Trebonius opgedra om die hele romeinse
wetgewing na te gaan, die fundamentele wette af te sonder,
en \'n noukeurige sortering te maak van die tienduisende reg-
sprake deur beroemde regsgeleerdes in vorige tye; daarby
het hy ook nuwe wette gevoeg, In hierdie Corpus juris civilis
bestaande uit Codex Justinianeus, Digeste, Instituties, Novel-
lae, vind ons nie eigenlik wette na Konstantyn se tyd wat
gaan oor die teweegbring van aborsie nie. Dit lyk asof die

42) Concil, Herd e n. Hard, tom, 3, p, 1064, can, 2: Ipsis veneficis
exitu tantum, si facinora sua omni tempore vitae suae defleverint,

lewe in die nuwe wereldstad so weelderig was. dat daar me
kans was vir die oosterse keisers om \'n strenge wetgewmg
in hierdie saak toe te pas nie, en dat "e tevrede was met
die heidense romeinse wetgewing vóór die tyd van Konstan-
tyn Dis ook moontlik dat die invloed van die kerk m Kon-
s antinopel en in die Ooste kragtig genoeg was om sonder
die hulp van gewysigde staatswette genoemde misbruik suk-
s^svol Ln te gaan; maar dit lyk nie waarskynlyk me; meer
waarskynlik is dit dat die oosterse kerk deur haar inwendige
godsdienstige twiste haar invloed op die staatsregering en
Latswetgewing verloor het. dat die volk as geheel ook maar
slegs in naam kristene was, en dat dus Justmianus teen hier-
die misdryf nie kragtig kon of wou optree nie hoewel soos
ons later sal sien hy tog in ander opsigte die belange van die

Wil ons \'nkragtige uitwerking van die kerk op die staats-
wette sien dan moet ons weg van Konstantinopel en naar die
Weste, naar Italië, en die lande noord en wes daarvan,

44) Reeds in die tyd van Theodosius omtrent die jaar 400
het Italië die eerste aanvalle ondervind van die weswaarts
dringende barbaarse of halfbarbaarse volkere, die begm van
die grote volkverskuiwinge. Volke soos die Wes- en die
Oosgote werd voortgedryf deur die oritelbare massas Hunne,
of deur die Vandale; het van Oos Europa weswaarts voort-
gedring tot Italië. Frankryk. Spanje en Afrika, waar hulle
ryke gestig het; of andere soos die Burgondiers, die Ala-
manne, die Franke en Bajuvariers het weer in n suidelike
rigting hulle togte voortgeset, en nadat hulle tot stilstand
gekom het benoorde die Alpe het hulle ook vorstendomme
gestig wat later tot beroemde ryke gegroei het. Die Longo-
barde het selfs tot besuide die Alpe gegaan en so te se die
hele gebied van Italië behalwe die suidelike eind onder hulle

gote, die Vandale en Burgondiers al helemaal of deels ge-
kersten, maar ariaans; terwyl die Franke tot die roomse
kerk behoor het. Die Alemanne en die Hunne was heidens,
en het eers later die kristelike leer aangeneem. Die Wesgote
het tot stilstand gekom in Spanje; hier het hulle \'n sterk
romeinse beskawing gevind wat hulle dan ook grotendeels
self aangeneem het; die 45) romeinse wetgewing het hulle in
sekere mate hulle toegeëien, maar daarby het ook hulle eie
wetgewing en die invloed van die kerk \'n kragtige invloed
gehad; dit sien ons in die reeks van wette opgestel deur
die 46) Wesgotiese vors Theodorikus te Tolosa in die jaar 504.

Dieselfde kragtige kerkelike invloed op die romeinse of
verbaster-romeinse wetgewing vind ons in die wette van die
frankiese vorste Chlodevik of Lodewyk, Childebert en Chlo-
tar, wat byeengesamel is deur Karei die Grote in die jaar
798; en insgeliks is dit te merk in die Capitularia van Karei
self en van sy seun Lodewyk.

Die Alemanne het hulle gevestig in en te rioorde van Swit-
serland; die Bajuvari naas hulle, naar die ooste, in wat van-
daag nog heet Bavarie of Beiere, Hulle wette het hulle veelal
gekry van die Franke deur middel van die frankiese koning
Theodorikus,

Die Longobarde se wette is opgestel of byeengebring
deur hulle vors Rotharis, \'n ariaan en \'n liefhebber van reg,
\'O jaar na hulle verowering van Italië; sy werk werd voort-
geset deur sy opvolgers Grimaldus en Luitprandus.

Hierdie volkere dan, vers van hulle rondswervinge, fris en
lewendig in hulle jeugdige krag en ernstig en opreg in hulle
aanname van die kristelike godsdiens, het kans gesien om
m hulle wetgewing die stryd aan te gord teen die onreg die
ongebore vrug aangedaan,

45)Lex romana Wisigothorum. p. 2. In hoe corporc conti-
»entur Uges sive species juris de Theodosiano et diversis libris electac
® sicut praeceptum est explanate, anno 22 regnante domino Alarico
rege, anno 506; te Tolosa.

Die toedien van drankmiddels om aborsie te veroorsaak
het hulle gestraf of met 47) stokslaë tot tweehonderd toe,
of met verlies van persoonlike vryheid of 48) met geldboete.
Somtyds het hulle onderskeid gemaak of die ongebore vrug
\'n 49) jongetjie of \'n meisie was; en ook of 50) die vrug nog me

47) Lex Wisigothorum, 6. tit. 3. De excutientibus partum horai-
num lex I p, 126, Si quis mulieri praegnanti ad aborsum aut pro necando
infante dederit occidatur: et raulier quae potionem ad avorsum facere
quaesivit, si ancilla est. 200 flagella suscipiat; si ingenua. careat dignitate
personae et cui jusserimus, servitura tradatur,

LexBajuvarioruni, tit. 7 ,18, p. 416: De avorso per potionem
facto: Si qua muiier alü potionem dederit, ut avorsum faceret, si ancilla
est 200 flagella suscipiat; et si ingenua, careat Ubertate, servitio deputanda

Lex Wisigoth, 6 tit, 3, lex, 3, p, 126: Si ingenua muher mgenuam
avortare fecerit. Si muiier ingenua per aliquam violentiam aut occasionem
ingenuae partum excusserit, aut ex hoe débilitasse cognosci sicut et
ingenii superioris dampni poena mulctetur, Sie nota 50,

Lex 4. p, 127: Si ingenuus ancillae partum effuderit. Si ingenuus ancillam
avorsum fecerit pati 20 solidos domino ancillae cogatur inferre,

Lex 5 p, 127: Si servus ancillae ingenuae partum excusserit. Si servus
ingenuae partum excusserit, 200 flagellis publice verberetur et tradatur

49) Leges Alamannorum c, 91, p, 387: De eo qui mulieri prae-
gnanti abortivum fecerit. Si quis mulieri praegnanti abortivum fecerit, ita
ut jam cognosci possit, utrum vir an femina fuit: si vir debuit esse cum
12 sol. componat; si autem foemina cum 24. Si neutrum cognosci potest,
et jam non fuit formatus in lineamenta corporis, cum 12 sol, componat;
si amplius requiratur, cum sacramentalis suis se idoniet,

50) Lex Wisigoth, 6, tit, 3, lex 2, p. 126: Si ingenuus ingenuam
avortare fecerit. Si quis mulierem gravidam perçussent quocunque ictu,
aut per aliquam occasionem mulierem ingenuam avortare fecerit, et
exinde mortua fuerit, pro homicidio puniatur. Si autem tanlummodo

volmaak was in vorm dan wel, 51) Ook het hulle straf toe-
gedien waar aborsie veroorsaak werd deur mishandeling of
slaan van die vrou,
52) Die Wesgote het nog ergere strawwe opgelê dan geld-

partus excutiatur et muiier in nulla debilitate fuerit, et ingenuus ingenuae
hoc intulisse cognoscitur, si formatam infantem extinxit 250 sol. reddat;
si vero informem 100 sol. pro facto restituât.

L e g e s A 1 a m a n, c, 77, p, 383: De eo qui gravidae mulieri natum
interfecerit. Si qua mulier gravida fuerit, et per factum alterius infans
natus mortuus fuerit, aut si vivus natus, et octo dies non vivit, cui impu-
tatum fuerit, 40 sol, solvat.

Lex Bajuvor, tit, 7, lex, 21, p, 417: De debilitate avorsi. Si vero
ancilla a quacunque persona debilitata fuerit ut avorsum fecerit, si adhuc
vivus non fuit cum 4 sol, componat. Si autem jam vivus 10 sol, componat,
ancillae domino reformentur,

1. Si quis mulieri ictu quolibet avorum fecerit, si mulier fuerit tan quam
homicida teneatur,

2. Si autem tantum partus extinguitur, si adhuc partus vivus non fuit,
Weregeldum persolvat 20 sol, componat,

4. Si avorsum fecerit, inprimis 12 sol, cogatur exsolvere, deinde ipse ct
Posteri sui per singulos annos, id est, autumnos singulos sol. usque in
septimam proquinquitatcm de patre in filio,

Caroli Magni Captularia lib, 6, lex 12, p. 142: Si rixati fuerint
homines et percusserit quis mulierem pregnantem et abortivum feccrit,
si ipsa vixerit, subjacebit damno quantum expetierit maritus mulieris
et arbitri judicaverint,

52) L e x W i s i g 0 t h, 6. tit. 3. Lex 7, p, 127: De his qui filios suos
aut natos in utero necant. Nihil est eorum pravitate deterius, qui pietatis
"nmemores filiorum suorum necatores existunt. Quorum quia vitium per
Provincias regni nostri sic inolevisse narratur, ut tam viri quam feminae
sceleris huius auctores esse repperiantur, Ideo hanc licentiam prohibentes

ecernimus: ut seu libera seu ancilla natum filium filiamve necaverit,
adhuc in utero habens, aut potionem ad avorsum accepcrit, aut

quo quocunque modo extinguere partum suum praesumpserit, mox
provinciae judex aut territorii ut tale factum rcppererit, non solum opera-
^ricem criminis huius publica morte condemnet; aut si vitae reservare

uerit, omnem visionem oculorum, eius non moretur extinguere, Sed
»am si maritum eius talia jussisse vel permisisse patuerit, eundem etiam
^indictae simili subdere non recuset.

boete — wcregeldum — of tweehonderd houe met die stok,
of berowing van persoonÜke vryheid, Hulle vors het gevind
dat die moord van kinders n ware vloek geword het onder
die volk, waaraan beide manne en vroue skuldig was; en
onder moord het hy gereken nie alleen die van kindertjies
na hulle geboorte, maar ook van die ongebore vrug deur
afdryfmiddels, Sulke wat hieraan skuldig was het hy ver-
oordeel om gedood te word in die publiek; en in geval die
regters hierdie vonnis te streng vind kon hulle dit versag

Wat vir die ou kerkvaders en die latere gelowiges die erg-
ste was van die vernietiging van die ongebore vrug, was dat
hierdie mens, met nsiel presies soos \'n geborene of \'n vol-
wassene, ongedoop die dood moes in. Dit was vroeër alge-
meen die geloof dat die doop as handeling die dopeling van
alle sonde reinig; onder ander noem ons 53) Clemens v^
Alexandrie wat sê: as ons gedoop word, word ons verlig,
verlig synde word ons tot kinders van God, kinders van God
synde word ons volmaak, volmaak synde word ons on-
sterfelik.

54) En Basilius die Grote leer dat die doop nlewend-
makende genade is wat oris sterfelike natuur verander in
n onsterfelike. Hulle het dus gemeen dat deur die doop van

xovxo xai nsQi ntxas, wv ysyovsv vjioygarpr) 6 xvqio;. ßamt^onevot <pcoxiCone&a,
(pmxi^ofiBvoi icoTioiovfis&a, vionotovfisvoi releiovfie^a,xsXEtovfisvm dva&avaxi^ofie&a.
"iyco", (pt]mv, s\'ma, &eoi èaxs xai vtoi vrpiaxov navxss."

Justinus Martyr. Quacstiones et respons, tom. 3. par. 2, p. 77:
Quaes. 56: Si morientes infantes nec laudem nec vituperium habent ex
operum: equod in resurrectione discrimen inter eos qui ab aUis baptizati
egerunt et eos qui non baptizati nihil pariter egerunt?

Responsio: Hoe discrimen est inter baptizatos et non baptizatos quod
baptizati bono baptismo adjuncta consequantur; bona autem baptismo
adjuncto consequantur per fidem eorum qui illos ad baptismum offerunt.

54) Basil Magnus, de Spirit Sanct. 112. tom, 3. p. 23: Baptismus
vivifica gratia, p. 278: Ex immortali vita ad immortalem natura nostra

\'n pasgeborene sy ewige geluksaligheid verseker was; aan
die ander kant was daar dan ook die verskrikkelike vrees
dat \'n ongedoopte \'t sy gebore of ongebore vir altoos in die
ewige ellende sou verkeer, Hoe gruwelik dan van ouers om
hulle ongebore kinders deur aborsie te vernietig, en also
ongedoop hulle te stort in eindelose wee, Nie soseer was die
kerkvaders daaroor bekommer dat die pasgebore kinders en
ongebore vrug sterf, maar dat hulle ongedoop sterf,. Hiervan
het ons \'n geval by die 55) Saliers, waar die ongedoopte kind
gelyk gestel word met die ongebore vrug, \'n Nog vreemder
geval lewer die wette van die 56) Bajuvariers: vir kinders wat
in die baarmoeder gesterf het sonder deel te hê aan die her-
skeppende krag van die doop en wat dus volgens hulle ewige
straf ondergaan, moet \'n dagelikse kompensasie gedaan word-
Also het die landswette onder invloed van die kerk nie
alleen gesorg sover hulle kon vir die veiligheid vari die on-
gebore vrug, en van die pasgebore kind in hierdie lewe nie,
maar het ook probeer in liefdevolle vrees om hulle besker-
mende sorg uit te strek tot die hiernamaals.

tale indumentum en Tertullianus Adv, Marcionem 1, c, 28, tom. 2, p, 81:
Signât igitur hominem, nunquam apud sc resignatum, lavat hominem,
nunquam apud se coinquinatum, et in hoe totum salutis sacramentum
camem mergit exsortem salutis?

5, Si quis infantem in ventris matris suae aut natum antequam nomen
habeat, infra 8 occiderit, 4 den,, qui faciunt sol, 100 culpabilis judicetur.

56) Lex Bajuvorum tit, 7, lex, 20, p, 417: De diuturna compositione
Qolore parentum, Propterea diuturnam judicaverunt antecessores nostri
compositionem et judices postquam religio Christianitatis inolevit in
niundo. Quia diuturnam, postquam incarnationem suscepit anima, quamvis

nativitatis lucem minime pervenisset, patitur poenam, quia sine sacra-
Jnento regenerationis abortivo modo tradita est ad inferos.

Wat ons direk tref in die romeinse geskiedenis en wet is
die grote mag wat deur die wet toegeken was aan die vader.
57) Dit was die strewe reeds van die vroegste romemse wet-
gewers om strenge tug en stipte gehoorsaamheid aan \'slands
wette op die bevolking af te dwing; en dit sou hulle die ge-
makkeliks bereik deur hierdie strenge tug reeds tuis toe te
pas en die kinders daar op te voed om die ouers onderdanig
te wees en te vrees. Merkwaardig ook dat die enigste deug
wat Virgilius by uitstek aan Aeneas, die vermeende stigter
van die romeinse volk toegeken het, was piëteit, of eerbied
vir sy ouers.

Die uiterlike betoning van eerbied vir die ou mense deur
die jongere was in Rome byna nie minder sterk as eertyds

aan die vader toegeken, en dit so lang as die vader of die kind
leef; hy had reg om hom in die tronk te gooi, of te gésel of
hom geboei te laat werk op sy plaas, of selfs om hom te
dood.. Aan hierdie mag het hy egter \'n beperking gestel deur
\'n wet 59) wat gebie het dat die romeine al hulle manhelike

58) Dionys, Halicar, Antiq. Roman, 2, par, 26, 27, p. 89: Romulus
omnem potestatcm in Hlium patri concessit, idque per totum vitae tempus
sive eum carcere includere sive verberare sive vinctum ad opera rustica

Justin, Ins tit, 4, 8. 7, p, 53: Sed veteres quidem haec injuria et
in filiis familias masculis et feminis admiserunt; welk „injuria" Murner
p, 167 verklaar deur „kastyde ol dood",

59) Dionys, Halicar. Ant, Roman, 2, 25. p, 88: Necessitatem im-
posuit Romulus civibus omnem virilem prolem educare et filias primo-
genitas, necare vero nullum fetum triennio minorem, nisi natum mutilum
aut monstrum statim post partum.

kinders moes in die lewe behou en opvoed as hulle gesond
en sterk was, asook die eersgebore dogter; ook het hy hulle
verbie om enige kind dood te maak vóór die ouderdom van
drie jaar, behalwe gebrekkige of misvormde kinders wat
direk na hulle geboorte moes vernietig word. Die 60) genade-
tyd van drie jaar was miskien voorgeskryf in die hoop dat
gedurende hierdie tyd die ouerliefde vir die kind so sou groei
dat dit na die drie jaar die met die dood gedreigde kind as
van self sou behou,

61) Wou so \'n vader ander goedgeskape kindere (meisies)
weggooi of doodmaak dan moes hy eers die toestemming
hiervoor kry van vyf van sy bure. Die term „gebrekkige"
of „misvormde" kinders moet tamelik wyd opgevat word as
insluitende 62): misgeboorte, kinders in dieregestalte, twee
kinders aaneen gebore, \'n androgienus, of ook \'n normaal
gevormde kind gebore uit \'nvestaal, of uit bloedskande, of
uit iemaiid wat \'n gruwelike daad gepleeg het, soos b.v. \'n ver-
raaier van priesterlike geheime, \'n onkuise Vestaalse maag,
\'n ouermoordenaar, die moordenaar van \'n gas en dergelike.
Al hierdie is uit die aard der saak gedoem tot die dood on-
middelik na hulle geboorte.

Die eerste wet van Romulus, nota 58 is opgeneem in die
latere Twaalf Tafels 63) maar nie die wet onder nota 59 nie;
sodat die vadermag, patria potestas, onbeperk gebly het, en

61) D i O n y s. H a 1 i c a r. Ant. Roman. 2, 25, p. 88: Necessitatem im-
Posuit Romulus civibus omnem virilem prolem educare et filias primo-
gemtas, necare vero nullum fetum triennio minorem, nisi natum mutilum
hib partum, quos a parcntibus exponi non pro-
co " eos prius ostenderent quinque vicinis proximis iique id
^ mprobassent; in eos vero, qui legibus istis non obtemporarent, poenas

Uit cum alias tum hanc, bona eorum pro parte dimida publicari.
omd t d van hierdie wet word deur Voigt e.a. in twijfel getrek

a die bepaling „ostenderent quinque vicinis proximis etc," in strijd
wees met die vadermag,

^^ir\'n kindjie gebore werd, dan besluit die vader of dit in
die lewe sou bly en in die famielie opgeneem word, dan of
dit maar uit die weg sou geruim word, Gee die vader sy toe-
stemming tot die eerste dan werd die nawelstreng van die
pasgebore gebind en hy werd versorg; wou die vader die
tweede 64) dan werd die nawelstreng ongebonde gelaat, en
op hierdie wys werd die dood van die kleintjie veroorsaak.
Of die kind werd op enige ander wys van kant gemaak.

Die mag van dood en lewe wat die vader oor sy kmders
gevoer het was die voorwerp van roem by romemse skry-
wers- 65) hierdie potestas vitae necisque is eigen aan die
romeinse burgers; geen ander volk kon hom beroem op sulke
huiselike en vaderlike geweld. En hierdie mag het me alleen
gestrek oor eie kinders gesprote uit wettelike eg, 66) maar

Die patria potestas het egter met die tyd twee rigtmge
ingeloop, 67) Aan die begin had die vader alles te sê oor sy
kiLers, of hierdie nog klein was, dan of hulle volwasse was;
maar met die tyd het die wetgewing verskil wat betref die

civium romanorum est; fere nulli alii sunt hommes qui ^^ ^^^
habent potestatem. qualem nos habemus, Idque divus
quod proposuit de his qui sibi liberisque suis ab eo ^-f
petebant. significavit, Nec me praeterit Galatarum gentem credere m

\';^VGi\'Td:\'Papinianus 8. I p. 578: Cum patri lex regia dederit in
fiUui viae nedsque potestatem quod bonum fuit lege comprehendi. ut
potestas fieret etiam filiam occidendi, velis mihi rescnbere.

oor hulle in die begin van die romeinse geskiedenis, was on-
beperk, 68) Hy kon sy volwasse seun in die tronk gooi, of
gésel of verkoop of geboei op sy plaas laat werk of selfs om
die lewe bring; dit het nie saak gemaak of die seun self
\'n vader was van kinders nie, \'n man wat homself onderhou,
69) wat \'n hoë betrekking in die staat beklee, of in die leër
of wat ook al; 70) sy verdienste, al wat hy besit, kan sy vader
beslag op lê sonder enige aarseling; van sy geboorte tot sy
dood had hy nooit die minste hoop of uitsig om van hierdie
knellende, wrede, onregverdige slawerny verlos te word nie,
Selfs as sy vader hom 71) verkoop het aan iemand anders tot
slaaf, dan kori hy hom as hy sy vryheid teruggekry het, weer
terug eis; ten spyte van die verkoop en verkrege vryheid
had die vader sy mag oor hom behou; \'n tweede keer kon
hy hom verkoop en eweeens hom terugeis sodra hy sy vry-
heid verkry het, Eers as hy hom die derde keer verkoop het,
dan verloor hy sy vadermag oor hom, en die seun hoewel
slaaf van \'n ander of miskien vrye was tog eindelik vry van
die knellende bande van die vadermag, 72) Die onbillikheid

69) Justin. Instit. I. 12, 4, p, 7 en ewcëens Just. Cod. 12, 3, 5, par, 4
p. 455: Filius familias si militaverit vel si senator vel consul fuerit, factus
manet in patris potestate. Militia enim vel consularia dignitas patris
potcstate filium non libérât,

71) Dionys. Halicar, 2, 27, p, 89: Etiam vcndere filium Romulus
patri; quin etiam hoc necessit patri ut usque ad tertiam venditionem per
niium adquireret; post tertiam venditionem liberabatur filius a patre,

Girard, XII Tabulae, 4, 2, p. 13: Si pater filium ter duvit filius a
patre liber esto,

Girard Vlpian Regulae, 10, 1, p. 467: Liberi parentum potestate
libérant emancipatione id est si posteaquam mancipati fuerint, manumissi
sunt, Sed filius quidem ter mancipatus, ter manumissus sui juris fit; id
enim lex XII Tabul, jubet his verbis: Si pater filium ter venum duit,
filius a patre liber esto,

72) Dionys, H a 1 i c. Ant- Rom, 2, 27, p. 88: Nihil deterritus quod
homines hanc potestatem patri concessum crudilem essent judicaturi et
graviorem quam naturalis affectus pateretur. Et quod maxime aliquis

hiervan het nie onopgemerk gebly nie. dat deur die wet m
Rome aan die vader sulke onverantwoordelike mag en ge-
weld toegestaan word as wat die tiranne in die ou griekse
state nooit op aanspraak kon maak; en dat deur die reg van
driemaal verkoop die romeinse kind op \'nlaëre peil gestel
werd as \'n gewoiïe slaaf, wat deur eenmaal verkoop totaal
vry was van die mag van sy vorige meester.

Die enige andere wys waarop \'n volwasse kind kon hoop
om vry te word behalwe driemaal deur sy vader verkoop tc
word was 73) om te hoop op die dood van sy vader; maar
dan het hy nog onder die mag vari sy grootvader gestaan
ingeval die nog geleef het, 74) Of hy kon bevry word deur
sy vader dit so ondragclik te maak dat hy hom sy hms cn
guns ontsê en hom vir \'n balling, \'ri verstotene verklaar; sy
vryheid kon hy verkry alleen teen die dure prys van die

in dissoluta Graccorum disciplina eductus ut acerbum ct tyrannum miretur
hoe quoque patri concessit ut usque ad tertiam venditionem ex f.ho
quaestum faceret. data patri in filium majore potestate quam dommo m
Lncipio. Nam si servus semcl venditus et demde hbertatem adep us m
posterum sui juris est; at filius a patre mancipatus, si hberatus fucnt
Ldibat in potestatcm patris, et iterum mancipatus et hberatus fuent
donatus servus patris ut ante ficbat; sed post tertiam demum venditionem

juris fiunt. Morte autem avi nepotes ita demum sui juris fiunt. si post
mortem avi in potestate patris futuri non sunt, vélut si monentc avo
pater eorum aut etiam decessit aut de potestate dimissus est; nam si
Lrtis avi tempore pater eorum in potestate eius sit. mortuo avo m

intcrdictum sit, patria potestas tollitur, quia peregrinus fit is cm aqua et
igni interdictum est; neque autem peregrinus civem romanam, neque
civis romanus peregrinum in potestate habere potest,

75) Dionys Halic. Ant. Rom. 2. 27. p. 89: E legibus Numae, m
quibus etiam haec est scripta: si pater filio permiserit uxorem ducere
quae ex legibus particeps sit et sacrorum et bonorum, patn non amphus
jus esse filium vendendi.

waardeur aan die vader die mag ontneem werd sy seun te
verkoop as die \'n wettelike huwelik aangegaan het met ver-
lof van sy vader. Dog al die ander onbevoeghede en kwel-
linge het nog van krag gebly,

Met die loop vari tyd het hierdie onnatuurlike verhouding
hom eniger mate geskik; die willekeurige toepassing van die
doodstraf deur die huisregter op sy kind het al seidener ge-
word; vroeër nog het die volk \'n Brutus dit nie kwalik geneem
dat hy sy twee volwasse seuns had om die lewe laat bring;
maar die publieke opienie het almeer verlig geword, en hoe-
wel die reg de jure bestaan het, werd dit werkelik maar
selde toegepas.

Die keiserskap van Augustus het n grote stoot gegee om
die oordrewe vadermag in onguns te bring 76) want die pri-
vate jurisdiktie kon moeilik saamgaan met die keiserlike
mag, 77) Reeds vóór Augustus se tyd is die vadermag al onder
toesig van die publieke reg gestel,

78) In die jaar 702 Aug, het die lex Pompeia de parricidiis
die doodstraf deur die vader verbie, asook die reg van die
moeder om haar seun of dogter om die lewe te bring; terwyl

76) Gibbon, Deel, and Fall, vol, 4, p. 42, sê met die oog hierop: „A
private jurisdiction is repugnant to the spirit of monarchy" en

De Meysenbug, De chris, relig, p, 46: Verum non inde demum a
Constantini sed ab Augusti jam tempore potestas ilia minus severior est
cffectaj cuius rei causam Gibbon in eo sitam contendit quod privata
jurisdictio cum monarchico imperio haud bene conpingi possit, cui sen-
tentiae quis non assentiret libenter? Itaque post Augustum patri nullo
amplius jurisdictio in liberos competiit sed coram judice tantum agere
adversus eos potuit; si quod contra rcvercntiam ipsi debitam aut aliud
quidquam turpe ac prohibitum fecissent,

78) Dig, 48, 9, 1, p, 802: Marcianus: Lege Pompeia de parricidiis cave-
lur ut si quis patrem, matrem, avum, aviam, fratrcm, sororem, patruelem,
matruelem, etc, uxorem, etc, occiderit cuiusve dolo halo id factum erit,
ut poena ca teneatur quae est legis Corneliae de sicariis, Sed et mater
quae filium filiamve occiderit, eius legis poena adficitur, ct avus qui
nepotem occiderit. Et praeterea qui emit venenum ut patri daret quamvis
non potuerit dare.

die 79) lex Cornelia de sicariis et veneficis omtrent dieselfde
tyd bepaal het dat wie n ander dood of opsettelik die oorsaak
is van sy dood, verban sal word, of aan die kruis sal geheg
word of onthoof word of die wilde diere voorgewerp word.
80) Selfs die poging tot moord hoewel die misluk het, moet
gcstraf word, Tog blyk dit dat die vader nog in sekere mate
aanspraak kon maak op die lewe van sy volwasse kind, In
Augustus se tyd het \'nman Erixo genaamd sy seun dood-
geslaan; die volk was woedend en wou hom verskeur; maar
Augustus het hom gespaar want hy had binne sy vaderlike
regte gehande!, 81) Ook het \'n vader in die tyd van Hadrianus
sy seun op jag om die lewe gebring omdat hy \'n skanddaad
begaan het. Hadrianus het hom toen naar \'n eiland verban,
want, sê hy, die vader het sy kind gedood meer volgens die
reg van \'n rower dan van \'n vader; die vadermag behoor te
bestaart uit liefde en reg en nie uit wreedheid nie.

Tog het die potestas vitae necisque bly bestaan, want
82) Papinianus erken dat die vader volgens wet geoorloof is

-^^^j^Girrrd, Pauli sententiae, 23, 1, p. 445: Lex Cornelia poenam
deportationis infligit ei qui hominem occiderit eiusve rei causa furtive
faciendi cum telo fuerit et qui venenum hominis necandi causa habuerit,
vendiderit, paraverit, falsum testimonium dixerit, quo quis periret mor-
tisve causam praestiterit. Ob quae omnia facinora in honestiores poena
capitis vindicari placuit, humiliores vero in crucem tolluntur aut bestiis
objiciuntur. Homicida est qui aliquo genere teli hominem occidit mortisve

80) Girard, Pauli Sent, 23. 1, 3, p. 445: Qui hommem Occident ali-
quando absolvitur et qui non occidit ut homicida damnatur; concilium
enim uniuscuiusque non factum puniendum est,

81) Justin. Digest, 48, 9. 5, p. 803: De lege Pompeia de parnc, J^lar-
cianus: Divus Hadrianus fertur cum in venatione fÜium suum quidam
necaverat qui novercam adulterabat, in insulam deportasse quod latronis
magis quam patris jure eum interfecit: nam patria potestas in pietate

82) Girard, Papinianus, Coli. 7, 1, p. 578: Quaerebatur an pater
emancipatam filiam jure patris accusare possit. Respond!: occidendi
quidem facultatem lex tribuit eam filiam, quam habet m potestatem aut
quae eo auctore in manum convenit, sed accusare jure patris ne quidem
emancipatam filiam pater prohibetur.

sy dogter om die lewe te bring; alleen oor \'n geëmansipeerde
dogter het hy geen vadermag nie. 65) Gaius in omtrent die-
selfde tyd roem die geweldige mag wat die romeinse vader
het oor sy kinders, iets waarop selfs 65) Hadrianüs gewys het
en die gelyke waarvan nêrens onder andere volkere te vind
was. 83) En ook Paulus in dieselfde tyd erken die reg van
ouers om hulle kinders om die lewe te bring.

Dog in apder opsigte het verligting gekom vir die volwasse
kind. Vir eers het hy die reg gekry 84) om self eiendom te be-
sit en sy eie sake te reël, libera administratio peculii, en is
dit 85) sy vader verbode om hierdie somaar willekeurig hom
te onteien; hoewel die keiser Alexander 227 die vader die
reg toeken sy volwasse kind te gésel as hy dit nodig ag.

86) \'n Ander wet het die vader die mag ontneem die seun
tot egskeiding te dwing, 86) en het die seun reg gegee om
\'n klag in te dien by die prefek van die stad of by die praeses

83) Jus tin. Dig, 28, 2, 11, p, 274: Paulus: In suis heredibus evidcntius
apparet continuationera dominii eo rem producerc ut nulla videatur here-
ditas fuisse quasi olim hi domini essent qui etiam vivo patre quoddam
modo domini existimantur, Unde etiam filius familias appellatur sicut
pater familias sola nota hac adjecta per quam distinguitur genitor ab eo
qui genitus est. Itaque post mortem patris non hereditatem percipere
videntur sed magis liberam bonorum administrationem consequuntur, Hac
ex causa licet non sint heredes instituti domini sunt; nec obstat quod
licet eos exheredare quos et occidere licebat.

Hierop laat Zumpt volg. S, 69: er hätte sie töten können und kann sie
noch fortwährend enterben; dies hindert aber doch nicht dass sie da er
sie nicht getötet hat, und wenn er sie nicht enterbt, sein natürlichen
Successoren sind. Das Töten erwachsener Kinder war damals schon nicht
mehr in der Gewalt des Vaters, Tog erken Paulus die reg tot moord toe
„mit gänzlicher Beseitigung der Zwölf Taf",

85) Codex Justinian, 8, 47, 3, p, 357, De patr, potestate: Alex-
ander;Si filius tuus in potestate tua est, res acquisitas tibi alienare non
potuit; quem si pietatem patri debitam non agnoscit castigate jure patriae
potestatis non prohiberis, artiore remidio usurus, si in pari contumacia
perseveraverit, eumque praesidi provinciae oblaturus dicturo sententiam
quam tu quoque dici volueris, ann. 227,

provinciae en het 87) die vader vermaan om \'nkind nie
somaar op eie gesag te dood nie, maar \'n aanklag in te dien
by die prefek of by die praeses provinciae; en dan kon hy
dit doen met hulle toestemming. 88) Ook as die vader sy mag
misbruik oor sy kinders dan kon hulle vari regswee hulle
emansipasie cis van die potestas parentis; die vader het nou
mag oor die kind nie soseer kragtens sy vaderskap as om
die nut van die kind.

Konstantyn het in die jaar 318 die wet Pompeia de parri-
cidiis nota 78 bekragtig en 89) nuwe strawwe gedreig by die
oortreding daarvan; die ouer wat sy kind of die kind wat sy
ouer vermoor sal nie met die swaard of met vuur gedood word
nie, maar sal in \'n sak gesteek word waarin \'ri slang, \'n hond,
\'n aap en \'n haan as passende geselskap gedaan is cn sal dan
in die sec of in \'n rivier gcwerp word om daar te verdrink.
Hierdie wet het Theodosius in sy kodex opgeneem en ook
90) Justinianus met enkele veranderinge. Die mag van lewe

87) Justinian, Digest, 48, 8, 2, Ulpian, p, 801, Inauditura filium pater
occidere non potest sed accusare eum apud praelectum praesidemve
provinciae debet,

89) Justinian, Codex, 9, 17, 1, p, 379, en God, Theodos, lex 9 titel 5,
Imper, Constantinus ad Verinum vicariam Africae, Si quis in parentis
aut filii aut omnino adfectionis eius quae nuncupatione parricidii conti-
netur fata properaverit, sive dam sive palam id fuerit enisus poena
parricidii punietur, neque gladio neque ignibus neque ulla alia sollemni
poena subjugetur, sed insutus culleo et inter eius ferales angustias com-
prehensus serpentium contuberniis misceatur et ut regionis qualitas tulerit
vel in vicinum mare vel in amnem projiciatur ut omni elementorum usu
vivus carere incipiat, ut ei coelum superstiti, terra mortuo auferatur,

90) Justinian, Instit. 4, 18, 6, p. 57: Alia deinde lex asperrimum
crimen nova poena persequitur, quae Pompeia de parricidiis vocatur qua
cavet ut, si quis parentis aut filii aut omnino adfectionis eius quae nun-
cupatione parricidii continetur, fata proparaverit, sive dam sive palam
id ausus fuerit, nec non is, cuius dolo malo id factum est, vel conscius
criminis existit, licet extraneus sit, poena parricidii punietur, et neque
gladio neque ignibus neque ulla alia sollemni poena subicietur, sed insutur

en dood jus vitae necisque het 91) Konstantyn die ouers ten
enemale ontneem, hoewel Justinianus 150 jaar later nog maar
sover was om te verorden dat die volwasse kind nog steeds
onder die vadermag bly 92) tensy hy in die patriesiese rarig
opgeneem is of vooraanstaande poste beklee soos 93) biskop
of staatsminister; dan alleen was hy vry van die vaderdwang.

Wat die onvolwasse, die infantes en veral die pasgebore
kinders betref, hulle lewe het nie hoog gegeid by die romeine
nie. Ons het al gewys op die mag wat Romulus die vader toe-
geken het oor sy kind, nota 58, selfs om die kind die lewe te
ontneem, Hierdie reg werd bevestig deur die Twaalf Tafels
en het gegeid tot die tyd van 94) Cicero en is later deur
95) Seneca goedgekeur,. Wel het die Twaalf Tafels toegelaat
enkel die moord van liberi deformi, maar hierdie mag het die
ouers in die loop van die tyd toegepas op alle pasgebore kin-

culleo cum cane et gallo gallinaceo et vipera et simia et inter eius ferales
angustias comprehensus, secundum quod regionis etc, soos bo,

91) Justinian, Digesta, 8, 46, 10, p, 358: Constantinus: Libertati a
majoribus tantum inpensum est ut patribus, quibus jus vitae in liberos
necisque potestas olim erat permissa, eripere libertatem non liceret.
anno 323,

92) Justin, Cod, 12, 3, 5, p, 454: Imp, Justinianus: Sancimus viros
excelsos patricios quos in huiusmodi dignitatis apicem augusta majestas
rettulerit ilico ab imperialibus codicillis praestatis, patres familias effici
ac potestate liberari paterna, ne videantur, qui a nobis loco patris hono-

94) C i c e r o, de Legibus, lib, 3, cap, 8, p. 229: Deinde cum esset cito
necatos tanquam ex XII Tabulis insignis ad defermitatem puer, brevi
tempore nescio quo pacte recreatus multeque taetrior et feedior rena-
tus est,

95) Seneca, de Ira, 1, 15, tom, 1, p, 46: Quid enim est cur oderim
eum cui tum maxime presum, cum ilium sibi eripio? Num quis membra
sua tunc edit, cum abscidit? Non est ilia ira sed curatio misera, Rabidos
effligimus canes et trucem et immansuetum bovem eccidimus et merbidis
peceribus, ne gregem polluant, ferrum demittimus, Portentoses fetus
extinguimus, libérés queque si debiles menstrosique editi sunt, mergimus,
Nec ira sed ratio est a sanis inutilia secernere.

ders 96) wat hulle \'n oorlas geskyn het of waaraan hulle \'n af-
keer had. Die moord van kleine kinders was iets algemeens
te Rome in die tweede en eerste eeu voor Kristus en die eeu
daarna, 97) Apuleius vertel as iets heel jgewoons dat \'ri vader
op die punt om op reis te gaan vir sy vrou beveel dat as die
kindjie wat sal gebore word \'njongetjie is, sy hom moet be-
waar en opvoed, maar as dit \'n meisie is sy haar maar dadelik
uit die weg moet ruim, \'n Meisie werd gebore; die moeder
gee haar toen aan die burin om te bewaar; en toen haar man
terug kom sê sy vir hom dat dit \'n meisie was, wat gebore
was, en dat sy haar maar so van kant gemaak het; waarmee
haar man in sy skik was, 98) Tacitus prys die germane en die
jode vir hulle eienaardige en lofwaardige gewoonte om hulle
kinders nie dood te maak nie, soos die romeine gewoon is te
doen. Hy sê dat hierdie twee volke dit selfs as \'n misdaad,
\'n sonde beskou, en hy meen dat die romeine wel goeie wette
mag hê, maar in die goeie sede uit die tyd van Romulus af-
komstig kom hulle te kort by hierdie twee volke; 99) hoeveel
te meer dan staan die gruwelike romeinse sede van Tacitus
se tyd benede die van die germane en jode.

Die vader het veral hierdie mag van hom toegepas op kin-
ders wat hy meen of wat hy weet oneg te wees. In die begin

96) G. Nood t, Julius Paulus, p, 348: Sed integros quoque qui paren-
tibus oneri futuri viderentur vel eis ob sexum aut conjugis odium aut
aliquod omen aut aliter displicernt, exponi, abjici aut necari passi sunt.

97) Apuleius, Metamorphoseon, lib. 10, 23, p, 196: Maritum habuit
cuius pater peregre proficiscens mandavit uxori suae, matri eiusdem
juvenis -quod enim sarcina praegnationis oneratam eam relinquebat, ut
si sexus sequioris edidisset foetum, protinus quod esset editum necaretur.
At illa prae absentia mariti natam puellam insita matribus pietate prae-
venta descivit ab obsequio mariti, eamque prodidit vicinis alumnandam,
regressoque jam marito natam necatamque nuntiavit.

98) Tacitus, Germania, 19. p. 638; Numerum liberorum finire aut
quemquam ex agnatis necare flagitium habetur, plusque ibi boni mores
valent, quam alibi bonae leges.

Tacitus Histor, 5, 13 (geen pag.) sê omtrent die jode; nam et necare
quemquam ex agnatis nefas,

van die 100) derde eeu na Kristus is aan die vader die mag
grotendeels weggeneem om te oordeel of die kind eg of oneg
is; om sy oordeel van onegtheid te staaf moes hy regsgronde
aangee en die ook bewys; en waar die vader miskien twyfel
koester omtrent die egtheid van die kind, daar het die moeder
die reg gekry om die egtheid vas te stel, 95) Seneka erken
openlik dat in sy tyd dit die gewoonte was om pasgebore
kindertjies wat swak of sieklik of misvorm was dadelik maar
te verdrink. Dit beveel hy aan as die redelikste handelwys
in sulke gevalle, want dit tog is onse handelwys ook met
dolle honde en ander kwaadaardige beeste, Hierdeur erken
hy ook die absolute mag van die vader oor die lewe van sy
pasgebore kleintjie, want wie dan die 101) vader alleen sou
besluit wat sieklik en wat misvorm was?

102) Wallon is nie seker wanneer vir die eerste keer die
mag van dood en lewe oor die kind aan die vader ontneem
is. Die geval van Hadrianüs nota 81 handel oor \'n volwasse
kind en dit is byna seker dat sy vonnis oor die vader uit-
gespreek nie dieselfde sou gewees het nie, waar \'n pasgebore
kind gedood werd. Of die lex Pompeia de parricidiis nota 78
en die lex Comelia de sicariis nota 79 ook die moord van
pasgebore kinders bedoel het is nie seker nie; uitsprake as
die van Papinianus 82, Paulus 83, Gaius 65, pleit hierteen.
En ook die wet by Ulpianus nota 87, sien nouliks op pas-
gebore kinders, maar eerder op mondige kinders of in elk
geval kinders wat al redelik kan oordeel. Dus lyk dit of vir
die beskerming van die lewe van pasgebore en van onmon-
dige kinders nie veel gedaan is vóór Konstantyn se tyd nie.,

Hierdie oordeel kom ooreen met die uitspraak van die ou
kerkvaders en veral waar hulle dit het teen die heidense
romeine dat die hulle kinders so ongeërg opoffer of laat op-
offer aan die afgode.

Veral is dit Tertullianus wat hulle openlik dit verwyt.
103) Tot die tyd van Tiberius, sê hy, het hulle openlik hulle
kinders deur die vuur laat gaan, met die gevolg dat Tiberius
baie van die sonnepriesters het laat kruisig; dog hierdie straf
het nie gehelp nie, want selfs in sy eie tyd doen hulle dit
nog. 104) Selfs in Rome, sê hy, word nog steeds vir Jupiter
bloedige offerandes gegee, waarmee hy bedoel die ellendige
offers wat deur die bloeddorstige spele om die lewe kom.

105) Aan die bloedige opoffering van hulle kinders is skul-
dig hoog en laag, selfs die regters, opreg en streng, voor wie
die kristene so dikwels moes verskyn om die valse aanklag
te verantwoord van hulle eie kinders op te offer. 106) Dog die

103) Ter tuil. Apolog, 9, tom, 1, p, 143: Haec quo magis refutavcrim,
a nobis fieri ostendam partim in aperto, partim in occulto, per quod
forsitan et de nobis credidistis. Infantes penes Africam Saturno immo-
labantur palam usque ad proconsulatum Tiberii, qui eosdem sacerdotes in
eisdem arboribus templi sui obumbratricibus scelerum votivis crucibus
exposuit, teste militia patriae nostrae quae ad ipsum munus illi pro-
consuli functa est, sed et nunc in occulto perseveratur hoe sacrum facinus,

104) Ter tuil, Scorpiace, 7, tom, 1, p. 514; Sed enim Scytharum Dia-
nam aut Gallorum Mercurium aut Afrorum Saturnum hominum victima
placare apud saeculum licuit, et Latio ad hodiernum Jovi media in urbe
humanus sanguis ingustatur, nec quisquam retractat aut non ratione
praesumit aliqua aut inaestimabile dei sui voluntate.

En Apolog, 9, p, 146: Ecce in illa religiosissima urbe Aeneadarum
piorum est Jupiter quidam, quem ludis suis humano sanguine proluunt,
Sed bestiarii, inquitis. Hoe opinor, minus quam hominis? An hoc turpius
quod mali hominis? Certe tamen de homicidio funditur,

105) T e r t u 11, Apolog, 9, p, 146: O Jovem christianum et solum patris
filium de crudelitate! Sed quoniam de infanticidio nihil interest sacro an
arbitrio perpetretur, licet parricidium homicidio intersit, convertar ad
populum, Quot vultis ex his circumstantibus et in christianorum sanguinem
hiantibus, ex ipsis etiam vobis justissimis et severissimis in nos praesidibus
apud conscientias pulsem, qui natos sibi liberos enecent? Siquidem et
de genere necis differt, utique crudelius in aqua spiritum extorquetis,
aut frigori et fami et canibus exponitis: ferro enim non aetas quoque
major optaverit,

106) Ter tuil, Apolog, 9, tom. 1, p, 144: Cum propriis filiis Saturnus
non pepercit extraneis utique non percendo perseverabat, quos quidem

romeine volg hierin maar hulle gode na; Saturnus het nie sy
eie kroos gespaar nie maar het hulle verslind, en sy seun
Jupiter het sy vader hierin gevolg.

So ywerig as wat die apologete die kwaad aangeval het
onder die heidene, het die kerkkonsielies dit bestry in die
boesem van die kerk self. Die Apostol, Konstitutiones nota
35 en die Brief van Barnabas nota 36 het albei daarteen ge-
waarsku; eweëens die konsielie van Ancyra nota 38, wat in
\'n ietwat gewysigde vorm 107) deur die galliese kerk oorge-
neem is, Hierdeur het \'n vrou, wat skuldig aan die moord van
haar kind is, tien jaar boete moes doen eer sy weer in\' die
gemeenskap van die kerk kon opgeneem word, 108) Pous Ha-
driaan I het in die jaar 774 hierdie besluit van Ancyra be-
vestig. 109) Ook in die spaanse kerk het hierdie misdryf welig

ipsi parentes sui offerebant et libentes respondebant et infantibus blan-
diebantur, ne lacrimantes immolarentur. Et tarnen multum homicidio
parricidio differt,

Theophilus ad Autolycum, 3, 3, p, 155: Quis enim non canit Satur-
num filiorura voratorum aut Jovem eius filium Metin absorbentem et
scelerata convivia diis opponentem in quibus Vulcanum quendam claudum
et fabrum perhibent illis ministrare,

107) St, Martini Bracarensis Capitula, Hard, 3, can, 77, p, 399: Si
quis mulier fornicaverit, et infantem qui exinde fuerit natus occiderit;
et quae studuerit abortum facere et quod conceptum est necare, aut
certe ut non concipiat, elaborat, sive ex adulterio sive ex legitime con-
jugio; has tales mulieres nec in morte recipere communionem priores
canones decreverunt. Nos tarnen pro miseracordia, sive tales mulieres
sive conscias scelerum ipsarum, decem annis agere poenitentiam
judicamus,

108) Hadrianus I, Regulae Ancyr, Concil, 774, Hard, 3, p, 2037,
can: 20: Ut feminae quae partus suos ex fornicatione necant decennio
poeniteant,

109) Toledo, Concil, 589, Hard, 3, p, 482, can, 17: Cum multae quae-
relae ad aures sancti concilii deferrentur, inter cetera tantae crudelitatis
est opus nuntiatum quantum ferre confidentium aures sacerdotum non
possent ut in quibusdam Hispaniae partibus filios suos parentes interi-
mant, fornicationis avidi, nescii pietatis, Quibus si tardium est filios
numerosius agere, prius seipsos debent castigare a fornicatione, nam
dum causa propagandae prolis sortiuntur conjugia, hi et parricidio et

«eteel tot spyt van die biskoppe en van die koning Rekared,
ffdaarom op \'n sinode te Toledo, die derde van ie naam,
tn 589 "et die goedkeuring van die koning het die kerk haar
afkeur in baie skerpe bewoordinge te kenne gegee, en het sy
voorgeneem om met die siviele regters saam te werk ten
einde hierdie wrede en gruwelike misdryf u.t

Die kristelike gees deur die gemeen e en d\'»
leiers in hulle geskrifte geopenbaar kon me anders dan n hell-
sah nvloed uitoefen om hulle heen. Daarom s,en ons ook
"afKÓnstantyn die Grote nie lang gewag het om hrerdie ™s-
drywe aan te tas nie. In die jaar 318 het hy Vermus d e goe-
wèrneur van die prowinsie Afrika beveel om flmk op te tree
Teen die opoffer van mense en veral van kinders; H») want
Kn d^t die sonnediens daar nog \'nkwynende lewe gely
Tet ook het hy hom aangespoor om op te tree teen d.e mo^d
van kinders en ander verwante begaan op ander wyse D.e
wet is reeds gegee nota 89 en nota 111. Tot op d.e tyd van

Konstantyn was dit geoorloof om kinders van kant te maak,
hetsy deur direkte moord of deur weggooi.

112) Konstantyn was die eerste wat dit onder die misdaad
van parricidium gestel het, 113) Valentinianus, Valens en Gra-
tianus het in die jaar 374 die saak duideliker gestel deur htdle
skrywe aan Probus prefek van Italië, waarin bepaald genoem
word die infans, en waarin gesê word dat elk wat skuldig is
aan die moord of gepoogde moord ook van \'n klein kindjie,
skuldig sal wees aan moord, en daarnaar gestraf sal word,
d,w.s. teen die prys van sy lewe, 114) Hierdie wet is onjuis
deur Rewardus en ander toegepas op die kinderoffers in
Afrika, waarvan Tertullianus veral veel meld, sie nota 103
en 104; en dit doel op die moord van 115) kleine kinders en
pasgeborenes wat deur hulle ouers om die lewe gebring word
of uit gemaksug en uit traagheid om hulle groot te bring of
om die skande van hulle ontugtige lewe te bedek. Ert so is
eindelik deur middel van 116) hierdie wet op die volhardende

sive dam sive palam, id fuerit enisus neque gladio neque ignibus neque
ulla alia sollemni poena subjugetur, sed insutus culleo.... vel in vicinum
mare vel amnem projiciatur etc, anno, 318,

113) G O t h O f r. Cod, Theod, 9, tit, 14, tom, 3, p, 91; (C o d e x J u s t i n,
ad leg. Cornel, de sicar. 8, 16, 7. p, 379): Impp, Valentin, Valens et Grati-
anus ad Probum: Si quis necandi infantis piaculum adgressus, adgressusve
sit, erit capitale istud malum,

114) Noodt, Julius Paul, p, 362 en Got h of red. Cod, Theodos, 9,
tit, 14, tom, 3, p, 91,

115) Got hof r. Cod, Theodos, 9, tit. 14, tom, 3, p, 91: Porro non inani
ipse ducor conjectura, pertinere hanc legem ad infantes recens natos
quos volgivaga et illicita Venere, sive de vulgo patres sive vulgariae
matres enecare soliti, velandae turpitudinis causa et quidem in ipsamet
urbe Roma, En ook:

Noodt Juli, Paul, p, 363: lê veral nadruk hierop dat infans hier nie
enige kind onder sewe jaar is nie, maar beslis beteken sanguinolentus
seu recens natus,

116) Noodt, Jul, Paul, p, 363: Igitur quod omnes boni et sancti viri
inprimis christiani, etiam multi gentiles non legis, sed officii ac pietatis
esse aestimabant, hoe imperatores de lege 8 tandem ad juris necessitatem

strewe van die kristelike vaders en apologete in sake die
beskerming van die lewe van die pasgebore kind en van\' die
suigeling beloon geword; voortaan staan die pasgebore kind
op dieselfde basis wat betref die waarde van sy lewe as die
volwasse persoon, en mog hy eweëens pleit op die besker-
ming van die wette.

Ook by die germaanse volkere het deur middel deels van
die romeinse wetgewing en deels van die invloed van die
kerk die lewe van die kind \'n juiste waardering gekry.

117) Die wesgote het die wet van Konstantyn de Parricidio
nota 111 en die wet van die drie keisers ad leg. Comel, de
sicariis nota 113 letterlik oorgeneem, en daarby nog \'n ander
gevoeg 118) waarin georden word dat as so \'n skuldige sy toe-
vlug neem tot \'n kerk of altaar hy daar nie veÜig sal wees
nie, maar sal moet oorgelewer word in die hande van die
wraaknemers. Hierdie wet sien egter meer op volwasse en
halfvolwasse kinders dan op suigelinge. \'n Ander wet van
hulle wat bepaald op ongebore en pasgebore kinders be-
trekking het, het ons al gegee onder nota 52 waarin o.a.
gesê word dat wie skuldig is aan die verderfelike misdryf

traxerunt, cum jussurunt, homicidii poena quae tum capitalis erat, puniri
eum qui infantem necaverit. puta, strangulaverit aut elisent; nec hunc
tantum sed etiam qui necare tentaverit, puta quod eum abjecerit in
aquas aut in solitudinem aquis aut fame aut frigore aut ferarum laniatu
consumendum,

118) Lindenbrog. Lex Wisigoth. 4, tit, 5, 18. p, 138: De his qui
proximos sanguinis occiderint: Si pater filium, aut filius patrem, seu
maritus uxorem aut uxor maritum, aut mater filiam aut filia matrem au
frater fratrem. etc, vel quicunque consanguinitate sibi proximum, aut
suo generi copulatum occiderit, morte dampnetur, Quod si propter hoe
homicida ad ecclesiam vel altaria sancta concurrent, in potestatem paren-
tum vel propinquorum occisi tradendus est, ut salva tantum anima, quid-
quid de eo facere voluerint, habeant potestatem. Omnem vero substan-
tiam suam heredibus occisi. juxta legis superioris ordinem, ,ubemus
addici aut etiam fixo, si heredes proximos occisus non reliquerit, socian.
Nam homicida nec facultatibus suis libertatus utetur, etiamsi poenam
mortis evadere mereatur.

van sy kinders te dood vóór hulle geboorte of ook daarna,
gestraf sal word of met die dood of met verlies van die gesig.

119) Ook die Saliers het sware strawwe gelê op die moord
van nkind, hoewel hierdie strawwe, soos meestal by hulle,
die vorm aangeneem het van weregeldum.

120) Ook Karei die Grote het strenge kerkelike strawwe
gelê op ouers wat maar selfs per ongeluk hulle kind in die
bed doodgedruk het of versmoor het, 121) terwyl hy die op-
settelike moord van kindertjies gelyk gestel het met homici-
dium 122) en homicidium het hy gestraf met die dood.

119) Lindenbrog Lex Salica, p, 324, tit, 26: De his qui pucros vel
puellas occiderint vel totonderint,

1, Si quis puerum infra quinque annos crinitum sive incrinitum occi-
derit 23 den, qui faciunt sol, 600 culpabilis judicetur,

5, Si quis infantem in matris suae utero aut natum antequam nomen
habeat, infra 9 noctes occiderit 4 den, qui faciunt sol, 100 culpabilis
judicetur,

6, Si quis puellam ingenuam infra annos antequam infantes possit
habere occiderit, 8 den, qui faciunt sol, 200 culpabilis judicetur,

120) Carol, Capitularia, lib, 7, tit, 297, p, 247: De mulieribus et viris
infantibus opprimentibus quid agendum sit, Mulier quae dormiens filium
suum oppresserit et mortuus fuerit, sex annos poeniteat, duos in pane
et aqua, reliquos quattuor secundum quod sacerdos illos viderit posse,
abstinentiam imponat ciborum,

121) Carol, Capitul, lib, 7, tit, 121, p, 218: De homicidis infantum.
Si quis infantem necaverit, ut homicida teneatur,

122) Carol. Capitull, lib, 7, tit, 183, p, 229: De homicidis quid agen-
dum sit. Dc homicidis ita jussimus observare ut quicunque ausu temerario
alium sine causa occiderit, vitae periculo feriatur, et precio nunquam se
redimere valeat ct si convenerit ut ad compositionem quisque descendat,
\'nullus de parcntibus aut amicis eum quicquam adjuvet, quod si fecerit
suum vuirgeldum omnino componat.

Was dit die gewoonte in Griekeland om kinders, veral
sieklike en verminkte, om die lewe te bring, op \'n veel grotere
skaal vind ons het die weggooi van kinders daar geheers. Ons
het reeds in die inleiding daarop gewys hoe hierdie misdryf
deur die wette van Lykurgus aangemoedig werd; dat dit die
goedkeuring van manne as Plato en Aristoteles had; dat dit
deur vele skrywers later gemeld word, en nooit met afkeur
nie. En net so min kans as wat die ongewenste kindjie in
Griekeland had om deur die vader behou te word en iiï die
bosem van die famielie opgevoed te word, net so min kans

Die geskiedenis van 123) Rome begin met die weggooi van
twee kinders, die tweeling broertjies Romulus en Remus; en
hulle lot sou herhaal word in die geval van ontelbare pas-
gebore kleintjies, en dit nogal in \'n tyd wanneer Rome nie
meer \'n moerassige woesteny is in die nabyheid van Alba
Longa nie, maar die draagster van die wereld beskawing en
haar menens van die wereldhumaniteit ook.

124) Romulus het wel \'n wet gemaak waardeur gebode werd
dat die jongetjies wat gebore word, indien gesond en sterk,
en ten minste die oudste meisie, aan die lewe behou moes

123) Livius, Rer, Roman, tom, 1, lib, 1, 4, p, 9: Vi compressa Vestalis
cum geminum partum edidisset, seu ita rata seu quia deus auctor culpae
honestior erat, Martem incertae stirpes pattern nuncupat, Sed nec dii
nec homines aut ipsam aut stirpem a crudelitate regia vindicant: sacerdos
vincta in custodiam datur pueros in profluentem aquam mitti jubet....
ita velut defuncti regis imperio in proximo adluvie, ubi nunc ficus Rumi-
nalis est pueros exponunt,

word; maar die ander meisiekinders as hulle te veel was vir
vader of moeder, werd eenvoudig van kant gemaak, óf deur
hulle te verwurg, óf hulle in die rivier te verdrink, óf waar
die menslike gevoel \'n beetjie die oorhand had en 125) hulle
hulle hande nie onnodig met kinderbloed wou bevlek —
126) \'n color pietatis — het hulle so \'n kleintjie êrens in \'n bos
of op straat weggegooi om daar in ellende om te kom. So
nou en dan sou so \'n verworpeling deur die een of ander
goeie siel gevind en opgeneem word, \'nlot wat die stigters
van Rome getref het; maar in die meeste gevalle het dit
seker nie so gelukkig afgeloop nie.

Dan is dit nog \'n vraag in hoe ver en vir hoe lang hierdie
wet van Romulus gegeid het; 127) indien daar werkelik so
nwet bestaan het, 128) want hy is in elk geval nie in die
Twaalf Tafels opgeneem nie. Die wet het wel gesorg dat die
vader verseker was van die mag van lewe en dood oor sy
kind; maar na Romulus se tyd is daar geen enkel bewys dat
vir die veiligheid van die kindjie maatreëls getref werd. En
so het die romeinse suigeling sy via crucis gegaan, waarmee
nogal veel gespot is deur latere romeinse skrywers,

In die tyd van Plautus en Terentius was die vondeling
kindjie iets goed bekends op die toneel; die volk was uit
ondervinding gewoon te hoor en sien dat \'n kindjie kort ria
sy geboorte weggegooi word 129) om te sterf. Selfs werd op

125) L a c t a n t i u s, Divin. Institut. 6, 20, tom, 1, p, 558: verum homines,
.ne quod sit facinus quo manus suas non polluant, rudibus adhuc et sim-

Decumo post mense exacto hic peperit filiam,
quoniam reum eius facti nescit qui aiet,
paternum servom sui participât concili,
dat eam puellam ei servo exponendam ad necem.
Is eam projecit; haec puellam sustulit.

die 130) toneel gewys hoe so \'n kindjie wat net pas die lewens-
lig gesien het, deur sy vader wat hom roem op sy mens-
liewendheid maar wat tog geen vaderliefde besit, van 131) die
moederarme weggeskeur word om op straat gelê te word en
daar op die eerste beste wys \'n eind te maak aan sy kort en
ellendig bestaan, 132) Sommige skrywers meen dat dit wesen-
lik nie so erg was as wat hierdie dramatiste dit voorstel nie;
dat dit maar n gewoon deel gevorm het van die intrige van
die toenmalige toneelstuk; dog iets so artifisieel in te vleg in
die stuk sou indruis teen die lewenswerklikheid wat so krag-
tig geskilder word deur hierdie skrywers in hulle toneel-
stukke. Wel word op die toneel die kindjie skielik altoos

My. Sed Davos exit. Mi homo, quid istuc obsecrost?
quo portas puerum? Da. Mysis, nunc opus est tua
mihi ad hanc rem exprompta malitia ac astutia.
My, quid nam incepturus? Da, accipe a me hunc ocius
atque ante nostram januam adpone, My, Obsecro,
humine?

So, Meministin me gravidam et mihi te maximo opere edicere,
si puellam parerem, nolle tolli? Ch. Scio quid feceris;
sustulisti. Sy. Sic est fatum: domna ego, erus damno auctus est.
So. Minume; sed erat hic Corinthia anus haud impura; ei dedi
exponendam. Ch. O Juppiter, tantum esse in animo inscitiam.

Ch, Scilicet equidem istuc factum ignoscam; verum, bostrata,
male docet te mea facilitas multa, sed istuc quidquid est
qua hoe acceptumst causa loquere. So. Ut stultae et misere
omnes sumus,

religiosae, quom exponendam do ilU, de digito anulum
detraho et eum dico ut una cum puella exponeret:
si moreretur, ne expers partis esset de nostris bonis,
Ch, Istuc recte; conservasti te atque illam,
132) L effing we 11. Soc, & priv, Life etc. p. 57: The numerous refe-
rences to exposures in the plays of this period (Terence and Plautus)
however are due rather to the conventional type of plot, which so often
hinged on the loss of a child and the subsequent recognition, than on a

deur iemand gevind en opgevoed; maar of dit steeds ook die
geval was in die werklikheid val te betwyfeU

133) Wat Posidippus van sy tyd gesê het was ook waar in
Rome in die tyd van haar wereldmag en hoogste bloei: elk
een al is hy arm voed tog nog \'n seun op; maar niemand selfs
al is hy ryk denk om \'n dogter groot te bring nie. 134) Hierdie
weggooi van kinders werd beoefen op reuse skaal en hele-
maal ongestraf, 135) want daar was geen wet daarteen nie:
die meeste heidense skrywers maak melding daarvan met
die grootste onverskilligheid: dit het hulle totaal koud ge-
laat; dit werd maar as \'n nietige oortreding beskou, indien
wel \'n oortreding. Die volk had ook hierin soos in vele andere
misdrywe die keisers en hulle satelliete tot voorbeeld.
136) Die keiser Claudius het nie geskroom om te vondeling
te lê, naak en onversorg, so \'n klein dogtertje van nog geen
vyf maande oud nie; en hy het maar gevolg die voorbeeld
van sy meer beroemde voorganger 137) Augustus, wat die-
selfde gedaan het met die kleintjie van sy nig Julia.

Die weggooi van kindertjies sou ook \'nbewys wees van
droefheid; want ons lees dat al die kinders gebore op die

133) Stobaeus, Florileg, tom, 4, 77, p, 178: Quantum vis inopes,
filios tollunt tamen; at filias exponunt etiam divites,

135) Lecky, Hist, of Europ, Morals, 2, p. 10 onseker of daar \'n wet
was teen die weggooi van kinders; Gibbon, Deel, & Fall, 2, p, 28, meen
indien daar \'n wet was dan werd dit nie toegepas nie; terwijl Noodt,
Jul, Paulus, p, 350 sê: Ego non illud amittendum censeo, quod si inter
parentes conveniret de abjiciendo exponendove partu, quia silebant
senatus consulta, non videntur parentes ad eum tollendum alendumve
superioribus senatus consultis jure cogi potuisse, terwijl Zumpt sê dat
daar geen wet daarteen bestaan het nie. S, 68,

136) Suetonius, Divus Claudius: 27, p, 162: Claudiam ex liberto
suo Botere conceptam, quamvis ante quintum mensem devortii natam
alique coeptam exponi tamen ad matris januam et nudam jussit abjeci,

137) Suetonius, Divus Augustus, 65, p, 66: Julias filiam et neptem
omnibus probris contaminatas relegavit, C, et L, in duo viginti mensum
spatio amisit ambos; ...Ex nepte Julia post damnationem editum infan-
tem agnosci aliqui vetuit.

sterfdag van 138) Germanicus, 19 na Kristus, deur hulle ouers
weggooi werd as synde \'nongeluksdag; hoewel die daad van
die ouers seker meer smart vir die kleintjies veroorsaak het
dan die dood van die prins vir die ouers.

Die lot van sulke weggegooide kinders was allertreungs
in alle opsigte. Hulle het omgekom of deur uitputting of
koue; of hulle het \'n hongerdood gesterf; 139) of erger nog,
hulle is verskeur deur voëls en honde en ander diere; of
hulle het in die hande geval van mense wreder nog dan diere.
Die lyde van eersgenoemdes was pynlik maar kort; die van
die laaste wat in die hande van mense geval het was langer
en pynliker. Gewoonlik is hulle bemagtig geword deur speku-
lante wat op die uitkyk was vir sulke verworpe klemtjies.
Hierdie het hulle dan grootgebring en tot allerlei verkeerde
gebruike gestel. 140) Was dit jongetjies, dan werd hulle teen
wil en dank opgelei tot swaardvegters of slawe gemaak of m
huise van ontug gestel; die meisies werd byna uitsluitend
vir laasgenoemde doel grootgemaak. Daar het uit die weg-
gegooide kinders \'n vaste handel in kinders ontstaan; dit was
die gebruik iri Rome dat moeders alle ongewenste suigelinge
naar 141) die Velatrum, die Columna Lactaiia e.a. bring, waar
hulle dan deur die spekulante opgeneem werd vir hulle eie

138) Suetonius, Caligula, 5, p, 120: Quo (Germanicus) defunctus est
die. lapidata sunt templa, subversae deum arae, lares a quibusdam famili-
äres in publicum abjecti, partus conjugum expositi.

139) Quintilianus. Declamatio 306. p. 598: Rarum igitur est ut
expositi vivant. Caducum circa initia animal, homines sumus. Vos ponite
ante oculos puerum statim neglectum, qui mori domi expediret, :nde
nudum corpus, sub coelo, inter feras et volucres,

142) Plinius, 10, 65, p, 221 epistel aan Trajanus klaag by Traianus
oor die uitgebreidheid van die weggooi van kinders in Bithynie en sê
dat hy geen bevel hieromtrent vind in die réglemente van vorige keisers:
Magna, Domine, et ad totam provinciam pertinens quaestio est de

maalreels geneem het teen die weggooi van kinders 143) maar
wat die maatreels was weet ons nie, Hyself was egter be-
kommer oor die grote skaal waarop hierdie misdaad gedryf
werd in Bithynië waar hy goewerneur was, en hy het van
die keiser Trajanus raad gevra hoe om hierteen in te gaan,
144) Die keiser het toen aan die hand gegee dat buitenegte-
like maar vrygebore kindertjies wat weggegooi is en deur
\'n ander opgeneem en grootgebring is nie hierdeur hulle vry-
heid mag verloor nie; dat dit selfs nie nodig is hulle vryheid
terug te koop deur die begane koste vir hulle onderhoud te
vergoed nie, Van die kinders van slawe word nie gemeld nie;

Die misdryf wat Plinius besorg gemaak het in Bithynië het
ook ongehinder gebloei en gegroei in Rome, 145) Daar was

conditione et alimentis eorum, quos vocant threptous in qua ego, auditis
constitutionibus principum, quia nihil inveniebam aut proprium, aut uni-
versale, quod ad Bithynos ferretur, consulendum te existimavi quod
observari velles, Neque enim putavi, posse me in co quod auctoritatem
tuam posccret, exemplis esse contentum, recitabatur autem apud me
edictum, quod dicebatur divi Augusti, ad Annium pertinens; recitatae et
epistolae divi Vespasiani ad Lacedaemonios; et divi Titi ad eosdem,
dein ad Achaeos; et Domitiani ad Avidium Nigrinum et Arminium Broc-
chum, proconsules; item ad Lacedaemonios; quae ideo tibi non nisi, quia
et parum emendata, et quaedam non certae fidei videbantur, et quia
vera et emendata in scriniis tuis esse credebam.

144) Trajanus Plinio, 10, 66: Quaestio ista, quae pertinet ad eos
qui liberi nati expositi, deinde sublati a quibusdam. ct in servitutc cducati
sunt, sacpe tractata est; nec quisquam invenitur in commentariis eorum
principum, qui ante me fuerunt quod ad omnes provincias sit constitutum,
epistolae sane sunt Domitiani ad Avidium Nigrinum et Armenium Broc-
chum, quae fortasse debeant observari; sed inter cas provincias de
quibus rescripsit, non est Bithynia; et ideo nec assertionem denegandam
eis, qui ex eiusmodi caussa in libertatem vindicabuntur, puto neque ipsam
libertatem redimendam pretio alimentorum,

145) Noodt, Jul. Paul, p, 351: Ego non illud amittendum censeo. quod
si inter parentes convenerit de abjicicndo exponendove partu, quia silc-
bant senatus consulta, non videntur parentes ad eum tollendum alen-
dumve senatus consultis jure cogi potuisse.

geen wette om die vader en moeder te dwing so \'n verworpe-
ling terug te neem en op te voed nie. Dit word ook bewys
deur die geval wat 146) Scaevola opnoem: \'n man verstoot sy
eerste vrou en neem \'n ander; die eerste vrou kry \'n kindjie,
maar uit nyd teen die vader gooi sy die kleintjie weg. 147) Dit
neem hierdie regsgeleerde as \'n gewoon geval; hy sê niks van
straf op so \'n handelwyse nie, of dat dit \'n misdaad is nie, cn
148) Paulus se uitspraak „necare videtur" moet nie geneem
word dat die wet die weggooi van \'n kindjie gelykop straf met
kindermoord nie, want Paulus 149) onderwerp oortreders aan
geen straf, ook nie aan die lex Pomp, de parric, nog aan die
lex Cornel, de sicarr. 150) Hy kan dit ook nie, want die wet
het sulke misdadigers nog onder parricidii nog onder homi-
cidii gereken. Integendeel, die wet het selfs nog die moord

146) Digest, 29, de manumisso testamento, p, 618, Scaevola: Uxorem
praegnatem repudiaverat et aliam duxerat; prior enixa filium exposuitj
hic sublatus ab alio educatus est nomine patris vocitatus usque; ad
vitae tempus patris tam ab eo quam a matre, an vivorum numero esset,
ignorabatur; mortuo patre testamentoque eius, quo filius neque here-
didatus neque heres institutus sit, recitato filius et a matre et ab avia
paterna adgnitus hereditatem patris ab intestato quasi legitimus possidet,
Quaesitum est, hi qui testamento libertatem acceperunt utrum libori
an servi sint? Respondit filium quidem nihil praejudicii passum fuisse,
si pater eum ignoravit, et ideo, cum in potestate et ignorantis patris
esset, testamentum non valere,

147) Noodt, Jul, Paul, p, 352: Nulla criminis materni mentio, nulla
accusationis, nulla poenae. Cur ita? Nimirum, quia adhuc licita atque
impunita parenti eo tempore erat expositio.

En p, 351 slot: Veel ander aanhalinge kan gegee word uti possem ad
demonstrandum, post senatus consulta de quibus dixi, adhuc impunitam
atque adeo licitam fuisse infantum et necem et expositionem,

148) Digest, 25, 3, lex 4, p, 330. Paulus: Necare videtur non tantum
is qui partum perfocat, scd is qui abjecit et qui alimonia denegat, et is
qui publicis locis miseracordia causa exponit, quam ipse non habet,

150) Noodt, Jul, Paul, p. 361; Regulis juris licitam parentibus esse
liberorum expositionem, nam et abjicere et perfocare eos, parentibus li-
cere; hoc tamen nolle parentes nisi nimin impios; scilicet, ne vitam tollant
infelici partui.

van pasgebore kinders toegelaat, 151) Paulus het hier die oog
gehad, nie op die juris regulae nie, maar op die juris prae-
cepta, m,aw. hy het gemeen dat die weggooi van \'nkindjie
moreel net so afkeurens waard en strafwaardig is as die
moord van n kind, alleen die wet het nognie daartoe gekom
om hierdie twee misdade ewe strafwaardig te reken nie.

Maar in die derde eeu is hierdie misdryf al deur vele af-
gekeur geword, soos ons soëwe gesien het in die persoon van
Paulus,

Die eerste wetgewing in verband met die weggooi van kin-
ders na die reskrip van Trajanus werd gegee deur die keiser
Alexander 224 152) waarin gesê word dat indien die kind van
\'nslawin weggegooi word deur sy moeder, en deur iemand
anders opgeneem en opgevoed word, die vader van hierdie
kind nie verhinder mag word sy kind terug te eis, op voor-
waarde dat hy op billike wys vergoed die koste deur die
pleegouers vir sy kind gedaan.

153) Ook Diokletianus en Maximinianus het die misbruik
erken as wettig en het teen die weggooi van kinders as sulks
nie ingegaan nie, Ook hulle het die reg van die vader op
\'n vondeling deur \'n ander opgevoed erken op voorwaarde
van billike vergoeding. Verdere wetgewing is daar nie tot die
tyd van Constantyn.

Die kerkvaders het die weggooi van kindertjies as \'n grote
gruwel beskou en het dan ook nie passief daarteenoor ge-

152) Justin, Cod, 8, 51, p, 361: De infantibus cxpositis, Imp,
Alexander Claudio: Si invito vel ignorante te partus ancillae vel adscrip-
titiae tuae expositus est, repetere eum non prohiberis, Sed restitutio eius
si non a Iure vindicaveris, ita fiet ut, si qua in alendo eo vel forte ad dis-
cendum artificium juste consumpta fuerint, restitueris, 224,

153) Justin, Cod, 5, 4, 16, p. 196, Diocletianus et Maximinianus
Rhodoni: Patrem qui filiam exposuit, at nunc adultam sumptibus et
labore tuo factam matrimonio conjungi filio desiderantis favere voto con-
venit. Qui si renitatur, alimentorum solution! in hoe solummodo casu
parère debet.

staan nie. 153a) Wat vir mense is dit wat hulle eie vlees en
bloed, onnosele sieltjies, so koelbloedig vir honde, wilde diere
en voëls kan voorwerp om deur hulle verskeur te word?
154) Mense wat te lui, te gemaksugtig en te weelderig is om
eie kinders groot te bring, hoewel hulle volop tyd en geld het
om te bestee aan skoothondjies en bontgekleurde papegaaie
en manke grappemakers, 155) Sulke mense het geen reg om
te trou en kinders ter wereld te bring nie; hulle is slegter selfs
dan diere, daar die tog sorg vir hulle jong totdat hulle groot
genoeg is om op eie bene te staan; en \'n kind is tog hoër, beter

153a) Minuc. Felix, Octavius, 31, p, 55: Illum jam convenire velim,
qui initiari nos dicit aut credit de caede infantis et sanguine, Putas posse
fieri ut tam molle tam parvulum corpus fata volucrum capiat? ut quis-
quam illum rudem sanguinem novelli et vixdum hominis caedat, fundat,
exhauriat? Nemo hoc potest credere nisi qui possit audire. Vos en^m
video procreatos filios nunc feris et avibus exponere, nunc adstrangulatos
misero mortis genere elidere,

154) Clemens Alex, Paidagog, lib, 3, 4, tom, 1, p, 270: Stahlin,
tom. 1, p. 253: Istae vero effoeminatorum virorum delectantur congres-
sibus; intro autem confluunt cinaedorum turbae lingua effraenatae, cor-
pore \'pariter atque oratione impurae ad ministeria impudica viriles, adul-

audiunt; ipsae vero Thersitas maximi precii ementes, non de conjugibus,
sed de illis se jactant; et modestam quidem viduam, Melitaeo catello longe

quae psittacos et charadrios enutriuntj sed filios quidem domi natos ex-
ponunt, gallinarum autem pullos excipiunt, et quae sunt expertia rationis
iis, quae ratione sunt praedita, praeferunt,

155) Clemens Alex, Stromat, lib, 2, 18, p, 477, Stah: tom 2, p, 163:
Erubescant ergo Graeci et si quis est alius Legem (van Moses) insectarij
cum ea quidem vel in bestias benigna sit, illi autem etiam hominum foetus
exponunt quanquam longe ante et prophetice eorum feritatem Lex per
hoc praeceptum excinderet. Si enim foetus bestiarum a matre separari
prohibet ante lactis effusionem, multo magis in hominibus crudeli et im-
mani menti praeparat remidium, ut etsi naturam, disciplinam certe non
negligant, Hoedis enim et agnis eis impleri permissum est, et aliqua qui-
dem fortasse excusatio ei, qui foctum a matre separat: infantis autem
cxpositionis quaenam causa fuerit? Ab initio enim oportcbat non uxorem
duccre ei, qui non cupiebat procreare liberos, potius quam per voluptatis
intemperantiam filii fieri homicidam.

dan die jong van \'n bok of skaap; 156) want van hulle word
gesê dat hulle engele steeds voor die aangesig van God staan
om hulle te versorg, 157) Maar in hulle lafheid en luiheid laat
die heidene hulle kleintjies op straat, langs die weg, op die
plein, in die bos in die hoop dat miskien die een of ander
barmhartige voorbyganger hom oor so \'n ongelukkige sal
ontferm en hom naar huis neem,

Eri hierdie ywerige pleitbesorgers het ook steeds gewys
op die skade en skande wat veroorsaak word aan die kleine
verworpelinge en die skande wat die hardvogtige ouers en
die volk as geheel hierdeur aankleef,

158) Die heidene meen dat dit nogal prysenswaardig van
hulle is en \'n teken van godsvrug as hulle in stede vari die
kinderjties maar direk te vermoor hulle weggooi; 159) \'n falsa
pietas verhinder hulle skielik om hulle hande met bloed van
die kleintjies te besmet, 159) maar die kinders so weggooi is
\'n allergrootste gruwel \'n maxima impietas in die oog vari God
en kan Hom geensins behaag,

156) Clemens Alex, Stromal, lib, 5, 14, tom, 2, 701, Stah, tom, 2,
p, 386: Idem quos ex Scriptura habemus parvulorum ac minimorum
angelos qui Deum ipsum videant et diligentem illam vigilemque curam,
quae a praesidibus ac tutelaribus angelis in nos derivatur,

157) Tertullianus, Apolog. 9, tom, 1, p, 151: In primis filios ex-
ponitis suscipiendos ab aliqua praetereunte misercordia extranea vel
adoptandos melioribus parentibus emancipatis,

ut dotes earum lucrentur, aut maritos ut adulteris nubant, qui natos ex
se pueros aut strangulant aut si nimium pii fuerint, exponant, qui libi-
dines incestas nec a filia nec sorore nec matre nec sacerdote contineant,

159) Lactantius, Divina institut, lib. 6, 20, tom, 1, p, 558: Ergo
ne illud quidem concedi aliquis existimet, ut recentes natos liceat obli-
dere, quae vel maxima impietas est. Ad vitam enim Deus inspirât animas,
non ad mortem, Verum homines, ne quod sit facinus quo manus suas
non polluant, rudibus adhuc et simplicibus animis abnegant lucem non a
se datam,

deur kou of deur honger of word deur honde en wilde diere
en voëls verskeur, \'n wredere dood dan om maar direk van
kant gemaak te word deur middel van mes of water. En so
hulle hierdie wrede dood ontkom, dan word hulle gespaar
vir \'n wredere lewe met onnoemelike gruwelhede, 161) Hulle
word verkoop of verhuur aan huise van ontug, wat heel waar-
skynlik deur die vaders, broers en ander naverwante van die
ongelukkige meisies besoek word. Oor die skande en die ge-
meenheid hiervan moet ons liewer swyg-

necis differt, utique crudelius in aqua sf^iritum extorquetis aut frigori
aut fami, et canibus exponitis: ferro enim mori aetas quojue major
optaverit,

161) Minuc, Felix, Octav, 31, p, 55, Merito igitur incestum penes
vos saepe deprehenditur, semper admittitur. Etiam nescientes, miseri,
potestis in illicita proruere: dum venerem promisee spargitis, dum pas-
sim liberos seritis, dum etiam domi natos alienae miseracordiae frequen-
tur exponitis, necesse est vos vestras incurrere in filias, in sorores. Sic
incesti copulam nectitis, etiam cum conscientiam non habetis.

Tertullian, ad Nationes, 1, 16, tom, 1, p. 338: Respicite igitur
luxuriam inter errores ut ventos fluctuantem si desunt populi quos ad
hoe sceleris incurscii]t lata vada et aspera erroris, Inprimis cum infantes
vestros alienae miseracordiae exponitis aut in adoptionem melioribus
parentibus obliviscimini, quanta materia incesti sumministratur, quanta
occasio casibus aperitur? Plane ex aliqua disciplina severiores aut certo
respectu eiusmodi eventum a libidine temperatis quocunque loco, domi
aut peregre, ut non dispersio seminum et saltus ubique luxuriae nescien-
tibus filios edat, quos aut ipsi postmodum parentes aut alii filii incur-
sent, quando etiam aetatum moderatio libidine exclusa sit. Quotcunque
adulteria, quotcunque stupra, quotcunque publicatae libidinis errores, sive
stativo vel ambulatorio titulo, tot sanguinis mixtiones, tot compagines
generis, tot inde traduces ad incestum, en eweëens Apolog, 9, p, 151.

Justin Martyr, Apolog. 1, 27, tom, 1, p, 195:,Nos autem, ne quem
vexemus aut quidquam impie faciamus, pueros etiam recens natos ex-
ponere hom,inum improborum esse didicimus; primum quidem, quia hos
fere omnes videmus ad stupra non puellas solum, sed etiam masculos
produci, et quemadmodum narrantur antiquï greges boum vel caprarum
vel ovium vel equorum pascentium aluisse, ita nunc et liberos ad turpes
dumtaxat usus ali, ac feminarum pariter et androgynorum et nefanda
patrantium turba ad hoe piaculum apud omnes gentes prostat. Sunt qui
liberos etiam suos et uxores prostituant.

162) Ander weer word deur hulle pleegouders op die wreed-
ste wyse vermink aan arms of nek of bene of rug of die oë
uitgegraaf, en dit alles om te voorkom dat hulle ouers hulle
sal erken, en opdat hulle dan rondgaande die meelye van
ander mense verwek, en also deur bedel grote winste vir
hulle gewetenlose eienaars insameU As die heidene as Seneka
die retor selfs die gruwele aan die weggooi van kinders ver-
bonde nie kan verswyg (al is dit ook maar in \'n opgeskroefde
model pleitrede voor die hof) geen wonder dan dat die kristen
skrywers nie kon en wou swyg nie, maar met woord en daad
gesoek het die euwel teen te gaan, die gruwelikheid waar-
van die heidene wel erken het maar waarteenoor hulle mag-
teloos gestaan het,

Lactantius het heelwat invloed op Konstantyn in hierdie
saak uitgeoefen maar hy was \'n kristelike sedeleraar en geen
wetgewer nie, en kon dus nie soveel goed stig as wat hy
graag wou.

162) Seneka Retor, Controvers, lib, 5, 33, Troplong, p. 58; Debili-
tans expositos: Thema: Quidam expositio debiütabat et debilitatos mendi-
carc cogebat, ac mercedem exigcbat ab eis,

Porcii Latronis: Aestimate, quale sit scelus istius, quo factum est ne
laesi patres liberos suos aut agnoscant, aut recipiant,

Cassii Severi: Huic caeci innitentes baculis vagantur, huic trunca bra-
chia circumferentur, huic convulsi pedum articuli sunt et torti tali; huic
elisa crura, illius inviolatis pedibus cruribusque, femina contudit; aliter
in quemque sa e viens ossifragus iste, alterius brachia amputa t, alterius
enervatî alium distorquet, alium delumbat; alterius diminutas scapulas in
deforme tuber extundit, et risum in crudelitate captat, Produc; agedum,
lamiliam, scmivivam, tremulam, debilem, caecam, mancam, famelicam,

Vibii Galli: Intuemini debilia infelicium, membra, nescio qua tabe con-
sumpta: illi praecisas manus, illi erutos oculos, illi protactos pedes. Quid
exhorrescitis? sic iste miseretur. Tot membra franguntur, ut unum ven-
trem impleant; et, o novum monstrum, integer alitur, debiles alunt.

163) Gothof, Theodosius codex, 5, 7, 1, p, 487: Paratitlon: Expositi
sunt pueri, puellae sive servi sive liberi, projecti de domo, quos pater vel

gevaardig dat vondelinge nie weer mag terug geeis word deur
hulle ouers, nadat hulle deur iemand anders opgeneem en
grootgebring is nie, 164) Hy wou die kind verlos van die vader-
mag of van die mag van die eigenaar wat willens en wetens
so \'n groot onreg kon doen teenoor die kind. Die kind bly
dus besit as vrye of as slaaf van sy pleegouers, Skynbaar is
dit \'n agteruitgang naas die wette van Alexander nota 152
en Diokletianus en Maximinianus nota 153, maar juis hierin
het Konstantyn sy meedoë getoon, want deur die wette van
Alexander en Diokletianus was die pleegouërs van vonde-
linge steeds in onsekerheid omtrent hulle reg oor hulle pleeg-
kinders; die gevolg was dat al weiniger mense dit gewaag
het vondelinge op te neem en op te voed 165) en dus werd die
meeste weggegooide kinders maar aan hulle lot oorgelaat,
en het so op die straat of op die veld omgekom, 166) Die wet
van Konstantyn het dus net soos die wette van die heidense
keisers die weggooi van die kind erken en het dit ongestraf
gelaat, en oris het getuie van heidense skrywers uit sy tyd
dat die misbruik nog van geweldige omvang was b.n, in die
geskrifte van 167) Jul, Firmicus Maternus, wat seer dikwels

dominus reccns natos domo abjecit quique adeo quodammodo ad mortem
expositi sunt, etc,

Imper, Constantin, ad Ablavium: Quicunque puerum vel puellam, pro-
jectam de domo, patris vel domini voluntate scientiaque collegerit ac suis
alimentis ad robur provcxerit, eundem retineat, sub eodem statu quem
apud se recollectum voluerit agitare, hoe est, sive filium sive servum eum
esse malueritj omni repetitionis inquietudine penitus submovenda, eorum
qui servos aut liberos scientes propria voluntate domo recens natos ab-
jecerint, anno 331,

164) Got hof. Cod, Theod, 5, 7, 1, tom, 1, p, 488: Patriae denique
potestatis jus hoe facto adimi voluit Constantinus, non minus quam dominii
jus, si sciente aut volente patre filius expositus fuerit,

166) Noodt, Jul, Paul, cap, 5, opskriff p, 353: Etiam sub christianis
imperatoribus et nominatim sub Constantino fuisse licitam impunitamque
infantum expositionem,

167) Jul, Firm, Maternus, Matheseos lib, 7, p, 2: Is qui natus
fuerit exponeretur, en so twaalf maal.

spreek van kindertjies wat weggegooi word in die water, in
die see, of om deur honde verskeur te word, of om van honger
om te kom,

168) Die eerste wetgewer wat hierdie misdryf vetustum ma-
lum et praevalidum. Noodt p- 335, met alle krag aangetas het
was Valentinianus in 374. 169) Hy het dit as \'n misdryf beskou
gelykstaande met homicidium; indien iemand \'n kindje in
\'n rivier, bos of ander verlate plek weggooi om hom deur kou,
water, honger of verskeurende diere te laat omkom 170) wyl
hy plan had om hom te vermoor, hy word gestraf deur die
168) lex Com, de sicarr, of deur die lex Pompeia de parric.
171) want hierop sien die constituta animadversio; hoewel
ander geleerdes dit gesoek het in strawwe bepaal deur ander
wette. Ook sal iemand wat so min denk van die kinderlewe
om \'n kindjie koelbloedig weg te gooi, alle regte op die ver-
worpeling verbeur.

et a canibus laceratus extinguetur, en veel ander gevalle. Ook p, 4 onder
meer: aut mortui nascentur aut nati a canibus lacerabuntur.... expositus
natus ab alio collectus nutrietur; expositi nutriimtur laqueis servilibus
implicati, so ook p, 5, 6, 8, 10, 14, is qui natus fuerit, non nutrietur, of
exponeretur, dikwels,

168) Noodt, Jul, Paul, cap, 6, opskrif, p, 355: Primos infantum ex-
positionem prohibuisse impp, Valentin, Valens et Gratianus, lex 2, Cod.
de infantis exposiüs,

169) Cod, Just. 9, 8, 51, 2, p, 361: Impp, Valecitinianus, Valens et
Gratianus ad Probum: Unusquisque subolem suam nutriat quod si ex-
ponendam putaverit animadversioni quae constituta est subjacebit. Sed
nec domini nec patronis repetendi aditum relinquimus si ab ipsis expositos
quoddammado ad mortem voluntas miseracordiae amica collegerit; nec
enim dicere suum poterit, quem pereuntem contempsit, anno 374,

170) Noödt, p, 355 verwys nabf lex 15 Corn, de sicarr, Ulpianus,
Dig. p. 802: Nihil interest occidat quis an caussam mortis praebeat,

goeds tot stand gebring nie, kon in elk geval die kwaad nie
uitroei nie, want ook Honorius en Theodosius 412 het 172) ver-
orden dat wie so \'n verworpe kindjie opneem uit barmhartig-
heid dit as sy eie mag beskou; die vader had geen reg meer
daarop; dog die pleegouer moet sy reg deur die plaatselike
biskop laat bekragtig; dit deels met die oog op die geestelike
en liggamelike versorging van die vondeling, wat heurdier
onder die toesig van die kerk kom, waardeur sy lewe en
veiligheid verseker is; deels om die laster van kinderroof te
voorkom. Die straf deur Valentinianus gedreig werd nie al-
toos toegepas nie.

Dog hierby het dit riie gebly nie. Die gees van die kerk,
wat die gees van Kristus, die gees van liefde moet voorstel,
sou in die wette haar invloed laat geld, en in 529 173) het Justi-

172) Cod, The od. Gothofredi, 5, 7, 2, tom, 1, p, 488: Impp, Honorius
ct Theodosius Militio: Nullum dominis vel patronis rcpetendi aditum
relinquimus, si expositos quodammodo ad mortem voluntas miseracordiae
amica collegerit: nec enim dicere suum poterit, quem pereuntem con-
tempsit: si modo testes episcopalis subscriptio fuerit subsecuta, de qua
nulla penitus ad securitatem possit esse cunctatio, 412,

173) Just, Cod, 8, 51, 3, p. 361, Imjp. Justinianus Demostheni: Sanci-
mus nemini licere, sive ab ingenuis genitoribus puer parvulus procreatus
sive a libertina progenie sive servilii condicione maculatus expositus sit,
eum puerum in suum dominium vindicare sive nomine dominii vel adscrip-
titiae sive colonariae condicionis; sed neque his, qui eos nutriendos sustu-
lerunt, licentiam concedi penitus (cum quadam distinctione) eos tollere
et educationem eorum procurare, sive masculi sint sive feminae, ut eos
vel loco libertorum vel loco servorum aut colonorum aut adscripticiorum
habeant. 1) Sed nullo discrimine habito hi, qui ab huiusmodi hominibus
educati sunt, liberi et ingenui appareant et sibi adquirant et in posteri-
tatem suam vel extraneos heredes omnia quae habuerint, quomodo vol-
uerint, transmittant, nulla macula vel servitutis vel adscripticiae aut colo-
nariae condicionis imbuti: nec quasi patronatus jura in rebus eorum his
qui eos susceperunt vel susceperint praetendere concedi, sed in omnem
terram, quae romanae dicioni supposita est, haec obtinere, Neque enim
oportet eos, qui ab initio infantes abegerunt et mortis forte spem circa
eos habuerunt, incertos constitutos, si qui eos susceperunt, hos iterum ad
se revocare conari et servili necessitati subjugare; neque hi qui eos pie-
tatis ratione suadex^e sustulerunt, ferendi sunt denuo suam mutantes sen-

nianus aan Demothenes bevel gegee dat nie alleen sal die
vader wat sy kind te vondeling lê alle regte daarop verloor
nie, maar dat sulke wat so \'n kindjie opneem dit mag doen,
nie uit sug tot vuil gewin, b.v. om so \'n kindjie op te voed tot
slaaf of om hom later te verkoop of mishandel nie, maar
enkel uit die begeerte om goed te doen en aangedrewe deur
sy menselikheidsgevoel en liefde, Hierdie wet het gegeid vir
alle dele van sy ryk,,

174) Daar was egter in die Ooste baie misbruike ontstaan
uit die te vondeling lê van kinders. I74a) Die kerk het haar
intussen flink beywer om sulke verworpene byeen te samel
en op eie onkoste op te voed; of ook die ongewenste klein-
tjies werd voor die kerk neer gelê om dan daar deur die
diakonesse en maagde opgeneem en opgevoed te word; maar
later as die kinders tamelik groot was, dan kom die vroëre
eienaars of ouers om hulle op te eis van die kerk en hulle
tot slawe te maak of te verkoop; hierteen het Justinianus
streng op getree en in 541 het hy 174) die algehele vryheid

tentiam et in servituten! eos retrahentes, licet ab initio huiusmodi cogitati-
onem habentes ad hoe prosiluerint, ne videantur quasi mercimenio con-
tracte ita pietatis officium gerere. Haec conservantibus tam viris claris-
simis praesidibus previnciarum quam viris religiosissimis episcopis, nec
nen officüs praesidalibus et patribus et defensoribus civitatum et omni
civiÜ auxilio, anno 529,

174) Novellae Justin. 153, p. 728, August, Justinian, praefecto
Illyrici: Praefatie: Crimen a sensu humane alienum, et quod ne de barbaris

sanctissimae Thessalonicensium ecclesiae nobis nuntiavit, esse qui infan-
tes ex utero prodeuntes statim abjiciant et in sanctis ccclesiis eos relin-
quant, deinde eesdem pestquam a piis heminibus educationem et alimenta
impetrarint, vindicent, et servos sues esse pronuntient atque cupiant suae
crudelitati hoc addere, ut quos in ipsis vitae primerdiis forti tradiderint,
eos adultes privent libertate. Quoniam igitur eiusmodi indignitas multa
simul complectitur crimina, caedem et calumniam et quaecunque quis in
eiusmodi facinore facile recensuerit, eportebat eos qui haec talia cem-
miterent, vindictam ex legibus statutam non e|ffugere, sed que ceteri
mederatieres fièrent, extremis poenis subici, quippe qui per imprudentiam
actionis sua ipsi crimina deferrent. Quod quidem in posterum custediri

van sulke kleintjies uitgespreek; in alle opsigte sou hulle
voortaan vry wees van vadermag of eienaars regte en ge-
weld. Wie hierdie wet soek te oortree of die oortreding soek
te bevorder sou \'n sware geldstraf opgelê word.

Ook het die kerk in haar konsielies nie onpartydig gestaan
teenoor die weggooi van kinders nie. 175) Die kerkvaders op

jubemus, Quoscunjue igitur eum in modum in ecclesias vel vicis vel aliis
locis abjectos esseprobatum fuerit, eos omnibus modis liberos esse jubemus,
etiamsi actori certa aliqua probatio suppetat, qua dusmodi personam ad
suum dominium pertinere osten)dat. Nam si legibus nostris praeceptum
est ut servi aegrotantes a dominis neglecti et quasi desperata eorum
valetudine a possessionibus curatione digni non habiti omnino in liber-
tatem eripiantur, quo tandem modo eos qui in ipso vitae principio aliorum
hominum pietati relicti atque ab eis enutriti sunt in injustam servitutem
trahi patiemur? Verum his et sanctissimum civitatis Thessalonicensis ar-
chiepiscopum et sanctam Dei ecclesiam ab ipso constitutam e!t gloriam
tuam opem ferre et libertatem vindicate iis sancimus: neve poenas ex
legibus nostris statutas effugiant, qui haec agunt, utpote qui omni humani-
tate et crudelitate referti sint, quae omni homicidio tanto peiot est quanto
miserioribus eum inferunt, Epilogus: quae igitur nobis placuerunt et per
hanc sacram formam declarantur gloria tua et qui pro tempore eundem
magistratum suscepturus est et officium vobis obtemperans ad opus effec-
tumque adducete atque custodite studeat. Etenim poena quinque libtarum
auti imminebit iis qui haec violate temptent aut violate patiantur. 541,

Die misbruik om kindertjies aan die kerk te gee of in kloosters te stel
enkel om ontsla te wees van hulle te versorg, en later as hulle groot is en
kan werk weer terug te eis, het ook elders in die kerk geheers, en is ver-
bode deur die 6de en 7de canon van die sinode van Salz 804, Hefele,
tom, 3, p- 746,

174a) Augustinus, tom. 2, pars 1, epist. 98. Bonifacio episcopo p. 398,
Illud autem nolo te fallat, ut existimes renatus vinculum ex Adam trac-
tum, aliter non posse disrumpi, nisi patvuli ad percipiendum Christi

suis patvuli baptizantur, ab eis oblati, qui illis huiusmodi misetacordiam
ptaebete potuerunt. Aliquando etiam quos crudeliter parentes exposuerunt
nutriendos a quibuslibet, nonnunquam a sactis vitginibus colliguntur, et
ab eis offeruntur ad baptismum,

175) I, Concil, V a s e n s e, 442, Hard, tom, 1, p, 1790, can, 9: De
expositis quia conclamata ab omnibus quaetela processit, eos non miseta-
cordiae jam, sed canibus exponi, quos colligere calumniatum metu, quam-
vis inflexis praeceptis miseracordiae mens humana detrectet; id servan-

die konsielie van Vaison het geklaag oor die baie gevalle van
ongevoeligheid van die kant van ouers, dat hulle hulle pas-
geborene so sonder erg die honde voorgooi; wel was daar
goedhartige kristelike mense wat hulle oor sulke ongelukkige
kinders graag wou ontferm, maar dit tog nie gedaan het nie
uitvrees voor lasterpraatjes, n,l, as sou hulle 176) die kindjie
gesteel het of die vondelinge opneem om hulle op te voed vir
slawe of diensknegte. Die vaders wys op die regte gegee aan
pleegouers deur die 177) wette van Honorius en Theodosius
412 nota 172, en moedig die opname van vondelinge aan. As
iemand \'n weggegooide kindjie gevind het, dan kon hy dit of
heeltemaal aan die kerk gee of dit tydelik die kerk toevertrou,
In die kerk sou dan afgekondig word die vonds van die klein-
tjie; word hy dan nie deur sy ouers of eienaar binn\'e tien dae
opgeeis nie, dan had die barmhartige vinder volle reg op hom
om hom as sy eie kind te beskou, 176) Die valse beskuldigers
van kinderdiefstal sal as moordenaars deur die kerk gestraf
word, 178) Die sinode van Agde 506 het haar by die besluit
van Vaison gehou, 179) Ook te Arles, tweede van die naam,
452, het die vaders dieselfde regte aan die collector toegeken

dum visum est, ut secundum statuta fidelissimorum piisimorum augustissi-
morum principum (n.1, Honorius en Theodosius nota 172, Hefele, 2. 298)
quisquis expositum colligit, ecclesiam contestetur, contestationem colligatj
nihilominus de altario dominico die minister annuntiet, ut sciat ecclesia
expositum esse collectum; ut infra dies decem ab expositionis die expo-
situm recipiat, si quis se comprobaverit agnovisse: collectori pro ipsorum
decem dierum miseracordia, prout maluerit, aut ad praesens ab homine,
aut in perputuum cum Deo gratia persolvenda,

176) Ibid, canon 10: Sane si quis post hanc diligentissimam sancti-
onem expositorum pro ordine collectorum repetitor, vel calumniator
exstiterit, ut homicida ecclesiastica destrictione feriatur,

178) Concil, Agathense, 506, can, 24, Hard, tom, 2, p, 999: De
expositis id observandum quod jamdudum synodus sancta constituit. Op
die marginaal word verwys naar concil, Vasense, can, 9,

179) Concil Arelatense, 2, 452, Hard, tom, 2, p, 777 can. 51: Si
expositos ante ecclesiam uniuscumque fuerit miseratione collectus con-
testationis ponat epistolam; et si is qui collectus est intra decern dies

wat uit barmhartigheid gedrewe is en dieselfde straf van moord
deur die kerk gedreig teen valse beskuldigers, 180) Bonifacius
het eweeens dieselfde regte toegeken aan die opnemer nadat
na die afkondiging in die kerk deur die diaken die kind binne
tien-dae niet teruggevra word nie.

Die leiding deur die kerk gegee is getrou gevolg deur die
barbaarse oornemers van die romeinse wet.

181) Die Wesgotiese wet het verorden dat wie \'n vondeling
uit barmhartigheid opneem met medewete van die vader of
eienaar daarvan, alle reg het op die kindjie, indien n,l.
die kerk die besit deur genoemde collector goedkeur.
182) \'n Latere wet het voorgeskryf dat ingeval die ouers van
die kindjie ontdek is, hulle die kindjie moet terug koop of
\'n slaaf in sy plek gee; versuim hulle een van beide te doen
dan sal hulle hierdie liefdeloosheid met lewenslange verban-
ning boet.

quaesitus agnitusque non fuerit, securus habeat qui colligit. Sane qui post
praedictum tempus calumniator exstiterit, ut homicida, ecclesiastica
districtione damnabitur, sicut patrum sanxit auctoritas,

181) Lex Wisigoth, Roman, p. 146, Epitom. Aegii: Qui expositum
puerum vel puellam sciente domino vel patrono miseracordiae causa
collegerit, in eius dominio permanebit, si tamen contestation! de collec-
tione eius episcopi clericique subscripserint,

182) Lex Wisigoth, lib. 4, tit, 4, De expositis infantibus, p. 87:
lex 1: Si quis puerum aut puellam ubicunque expositum miseracordiae
comtemplatione collegerit, ac nutritus infans a parentibus postmodum
fuerit agnitus; si ingenuorum filius esse dinoscitur, aut servum vicarium
reddant aut precium. Quod si facere fortasse neglexerint, a judice terri-
torii de proprietate parentum expositus redimatur et parentes huius
impietatis auctores exilio perpetuo relegentur. Si vero non habuerint
unde filium redimere possint, pro infantulo serviat, qui projecit et in
libertate maneat propria, quem servavit pietas aliena. Hoc vero facinus
cum ubicunque commissum, judicibus et accusare liceat et dampnare.

183) Leg. Wisigoth. lib, 4, tit, 4, 2, (antiqua): Si servus vel ancilla
consciis vel nesciis dominis projicere videantur infantem. Si servus vel
ancilla, in fraudem fortasse dominorum infantem exposuerint et ipsis

vader deur \'n slaaf weggegooi en deur n ander persoon op-
geneem en grootgemaak word, indien die vader so \'n kind wil
terug hê, moet hy bewys dat die kind weggegooi was sonder
sy medewete, en \'n derde van die onkoste aan die kind bestee
betaal; was dit egter geskied met sy toestemming, dan moes
hy al die onkoste vergoed. 184) \'n Ander ou wet het gesê dat
in geval \'n vader sy vondelingkind wou terug hê, hy één
solidus moes betaal vir elk jaar wat die kind versorg werd
tot die ouderdom van tien jaar; alles daarbo is nie nodig te
betaal nie, want dan sou die kind self deur sy arbeid sy pleeg-
vader vir sy onderhoud betaal het, Weier die vader genoemde
vergoeding te doen, dan bly die kind permanent in die mag
van sy pleegouer.

185) Rogerus koning van Sisielië (i.e. Sisielië en Suid Italië)
het strenge wette gemaak, waardeur hy gelas dat vroue wat
hulle dogters gebruik om deur ontug wins te verdien, of hulle
dogtertjies laat opvoed daartoe, gestraf sal word deur van
hulle neus beroof te word.

insciis infantem projecerint; infans cum fuerit nutritus tertiam partem
pretii nutritor accipiat; ita ut juret aut probet dominus, se quod servi
sui infantem exposuerint, ignorasse. Si vero consciis dominis infans pro-
batur fuisse jactatus, in eius qui nutrivit potestate permaneat,

184) Ibid, tit, 4, 3 (antiqua). Qui a parcntibus infantulum acceperit
nutriendum, quantum mercedis pro nutrione accipiat praemium. Si quis
a parcntibus infantulum acceperit nutriendum, usque ad decem annos,
per singulos annos singulos solidos pretii pro nutrito infante percipiat.
Si vero decimum annum aetatis excesserit, nihil postea mercedis addatur,
quia ipse nutritus est, mercedem suam suo potest compensare servitio,
Quod si hanc summam, qui repetit, dare noluerit, mancipium in nutrientis
potestate permaneat,

185) Constit, Siculorum, lib, 3, tit, 48, p, 818, De matribus suas
filias exponentibus. Rex Rogerus: Matres virgines fiiias prostituentes et
maritalia foedera fugientes ut lenas ipsas prosequimur et nasus eis simi-
liter abscindatur, Castitatem enim suorum viscerum vendere inhumanum
est et crudele, Quod si filia seipsum prostituerit et mater solummodo
consentit, judicis arbitrio relinquatur,

186) Constit, Sic ulo r, lib, 3, tit, 52, p, 819, de lenonibus, Imp,
Fredericus,

vroue wat hulle kuisheid verkoop 18?) hoewel deur die be-
wys van armoede en gebrek die beskuldigde mag afding van
hierdie vreselike straf,

188) Ook Karei die Grote het die besluit van Vaison nota
175, in hierdie saak in sy wette opgeneem in byna dieselfde
woorde, waardeur hy die collector na afkondiging van die
vonds en die versuim van toeeigening deur vader of eienaar,
alle reg toeken op die vondeling, maar altoos met goed-
keuring van die kerk.

187) Constit, Siculor, lib, 3, tit, 53, p, 819, De poena matris Hliam
publice prostituentis. Imp, Fredericus,

188) Carolin, Capitularia, lib, 6, lex 144, p, 157: De expositis
infantibus ac collectione eorum. Si expositus ante ecclesiam cuiuscunque
fuerit miseratione collectus, contestationis ponat epistolam. Et si is qui
collectus est intra decem dies \' quaesitus agnitusque non fuerit, securus
habeat qui collegit. Sane qui post praedictum tempus eius calumniator
exstiterit, ut homicida ecclesiastica districtione damnabitur sicut patrum
sanxit auctoritas.

189) Plutarchus vertel, soos reeds gewys is, dat in Grieke-
land, waar ouers deur hulle skuldeisers gedruk word, geen
wet hulle verhinder om hulle kinders te verkoop nie; en hy
sê dat weer 190) ander, en veral die arme, weier om hulle
kleintjies op te voed uit vrees dat die kinders as hulle groot
word die slawe van ander sal wees, 191) Solon sou die ver-
koop van susters en dogters verbie het behalwe waar hulle
skuldig was aan onkuisheid,

192) Ook in Thebe het die regering om die moord van kin-
dertjies weëns armoede te voorkom, aanbeveel om hulle te
verkoop.

193) Van die mag aan die vader in Rome deur Romulus toe-
geken het ons ook al melding gemaak, \'n\'mag wat die kind

189) Plutarch, Vita Solonis, 13, 6, tom, 1, p, 101; Multi suos liberos
vendere nulla lege obstante aut ob inhumanitatem foeneratorum ab urbe
profugere cogebantur.

190) Plutarch, De amore prolis, Script, Moral, 1, p, 602; Pauperes
enim non alunt liberos, metuentes ne juste deterius educati, serviles et
rudes culturae omniumque bonorum inopes fiant,

^91) Plutarch, Vita Solonis, 23, tom, 1, p, 108; Filias vendere soro-
resque prohibuit nisi quae in stupro deprehenderc essent,

192) Aelianus, Var, Histor, lib 2, cap, 7, tom, 1, p, 64: Lex haec
Thebanorum rectissime et humanissime posita est, ne cui Thebano liceat
infantem exponere, capitas supplicio constituto, verum id extrema pauperi-
tate pater laboret, sive mas sit sive femina infans; jubet lex eum statim
a materno partu ad magistratum cum ipsis fasciis deferre; qui acceptum
alicui tradat levissimo pretio, cum quo pacta et condiciones intercedunt,

ona fide infantem alat, adultumque servi vel ancillae loco habeat, sic
ut pro educationis mercede operas eius percipiat.

tot \'n slaaf en erger maak in die hand van sy vader. 194) Onder
ander by die mag van lewe en dood het die vader ook reg
gehad om sy kind te verkoop en dit tot driemaal toe. Hy kon
hom die cerste keer verkoop en as die seun dan sy vryheid
verwerf het uit dit mag van sy nuwe heer, dari had die vader
reg om weer gehoorsaamheid en onderdanigheid aan sy
vaderlik gesag van sy seim tc eis en hom \'n tweede keer te
verkoop; slaag die seun daarin om deur vlyt en oppassing sy
vryheid weer te verkry, dari had die vader volgens wet die
reg weer gehoorsaamheid van sy seun te vorder en hom
\'n derde keer tc verkoop as slaaf; en eers na die derde ver-
koop verloor hy alle reg op sy kind, 194) Hierdie reg het die
vader bly besit deur die ecue heen en hy het dit ook ter dege
toegepas. Die handel in eie kinders of in die van ander mense
het dan ook \'n groot deel gevorm van die slawehandcl van
daardie tyd.

Dog latere heidense keisers het weldra begin ingryp en
het probeer die kind in bcskerming tc neem. So het 195) An-
toninus beveel dat as \'n vrye moeder, nie \'rislawin nie, bevrug
word en later as slaaf in die mync werk, haar kind so in
slawerny gebore nie slaaf sal wees maar vrye. Dicsclfde
196) keiscr het teen die verkoop van vrygebore kinders op-

194) 12 Tabulae, Voigt, 1, p, 708: Si paterfamilias ter filium venum
duit, a patre filius liber esto,

Girard, Textes, Gaius, 1, 132, p. 243: 12 Tabularum tantum in persona
filii de tribus mancipationibus loquitur his verbis: Si paterfamilias ter
filium venum duit, a patre filius liber esto, Sie ook Gaius, 4, 79, Girard
p, 337 en Ulpian, 10. 1, Girard, p. 467.

195) Cod, Justin, de poenis, 9, 47, 4, p. 391, Antoninus: Si ante
conceptus est puer, de quo libellos dedisti quam mater eius in metallum
daretur, natus condicionis eius est, cuius ante condemnationem mater
eius fuit.

196) C o d, J u s t, de liber, causa 7, 16, 1, p. 301: Antoninus Saturninae:
Rem quidem illicitam et inhonestam admisisse confiteris, quia proponis
filios ingenuos a te venundatos, sed quia factum tuum filios obesse non
debet, adi competentem judicem, si vis, ut causa agatur secundum ordi-
nem juris; anno 210, en Digest. 20, 3, 5, Quae res pignori, p. 264:

getree; hy het hierdie gebruik bestempel as onwettig en
skandelik, en het sy konsul Saturninus 210 beveel om hier-
teen in te gaein, maar nie met geweld nie; waar sulke gevalle
plaasvind, moes hy Hewer gebruik maak van die dienste van
\'n bekwame regter en die saak deur middel van n regsproces
vereffen,

197) Ook sê Paulus omtrent hierdie tyd dat dit volgens wet
strafbaar was vir \'n skuldeiser willens en wetens as borg of
vergoeding vir skuld van \'n\'persoon sy kind tot \'n besit of tot
slaaf te neem. Of hierdie wet bedoel het alleen die kinders
van vrygebore mense is onseker, maar waarskynlik, 198) \'n An-
der wet het die skuldeiser wat hieraan skuldig is met verban-
ning gestraf, en terwyl dit die mogelikheid erken het, dat
ouers hulle kinders weëns groote ellende en gebrek verkoop,
het dit egter die vryheid van die kind gehandhaaf, want die
vryheid van \'nvrye mag nie vir geld verkwansel word nie.
199) Dit was verbode vir \'n vrye man of vrou om self sy vry-
heid te verkoop vir geld, te meer is dit verbode \'n vrye tot
slaaf te verkoop teen sy eie wil,

Paulus; Creditor qui sciens filium familias a parente pignori accepit,
relegatur,

197) G i r a r d, Sent, Pauli, 5, 1, 1, p, 428; Qui contemplatione extremae
necessitatis aut alimentorum gratia filios suos vendiderint, statim ingenui-
tatis eorum non praejudicant; homo enim liber nullo pretio aestimatur.
Idem nec pignori ab his aut fiduciae dari possunt, ex quo facto sciens
creditor deportatur,

198) Cod, J u s t i n, de liber, caus, 7, 16, 6, p, 301; Valerianus et Galli-
enus; Nec si volens scripsisses servum te esse, non liberum, praejudicium
juri tuo aliquid comparasses? Quanto nunc magis cum eam scripturam
dare compulsum te esse testaris?

199) Cod, Justin, de liber. causa, 7, 16, 10, p, 301, Dioclet, et Maxi-
min; Liberos privatis pactis vel actus quacumque administrati ratione non
posse mutata condicione servos fieri certi juris-est, 293,

200) Cod, Justin, de oblig, ct action, 4, 10, 12, p, 134; Dioclet. et
Maximin: Ob aes alienum servire liberos creditoribus jura compelli non
patiuntur, 294,

wetgewing aanigesluit, en het verbie dat \'nvrye kind of man
sy vryheid sal verkoop deur eie doen of deur die van sy
vader, hetsy as vergoeding vir geldelike skuld van sy vader
of wat ook al.

Waar die heidense keisers dus gesorg het vir die behoud
van die vryheid van vrye kinders daar het hulle hulle ook
die lot van slawekinders aangetrek; en hoewel hulle nie kans
gesien het om om met ééri woord die slaaf tot vrye te maak
nie, het hulle in elk geval gesorg 201) dat die kleine kinders
nie van die moeder geskei sal word as sy verkoop word aan
\'n ander heer.

Die handel in kinders was iets so algemeens, en het so
\'n groot deel uitgemaak van die slawehandel oor die alge-
meen, dat die kerkvaders hierteen byna ewe min geskryf
het as teen die slawerny in sy geheel. 202) Wat hulle wel aan-
geval het was die ergelike gewoonte van baie ouers om hulle
eie kinders te verkoop omdat hulle te Itd was om die op te
voed, en terwyl hulle weet dat hulle kinders vir allerlei bose
doeleindes gebruik sou word; en hulle het nie gewag om sulke
hardvogtige ouers geiykop te bestraf met diewe, ontugtiges,
origehoorsame aan ouers.

203) Daarom ook het die konsielie van Illiberis 313 besluit
dat elk gelowige wat deel neem aan handel in mense en by

Maximin: Liberos a parentibus neque venditionis neque donationis titulos
neque pignoris jure aut quolibet alio modo, neque sub praetextu ignoran-
tiae accipientis in alium transferri posse manifest! juris est, 294,

201) D i g e s t, 33, 7, 12, 7, p, 469, de instrum, vel instru, leg, Ulpianus:
Uxores quoque et infantes eorum qui supra enumerati sunt, credendum
est in eadem villa agentes voluisse testatorem legato continueri, neque
enim duram separationem injunxisse credendus est,

203) ConciLElibert, 313, Hard, tom, 1, p, 251, can, 12: Mater vel
parens vel quaelibet fidelis si latrocinium exercuerit eo quod alienum
vendiderit corpus vel potius suum, placuit, eos nec in fine accipere
communionem.

name aan handel in sy eie kinders, vir altoos uit die gemeente
sal gesluit wees en selfs nie op sy sterfbed sal opgeneem
word nie.

Waar slegte jare en oorloge woed, daar kom ook gebrek
en ellende en hongersnood, en dan was dit die gewoonte dat
\'n vader by onmag om al sy kinders te voed en groot te bring,
enkele van hulle verkoop om tog wat te ete te hê vir die
orige, So skilder 204) Ambrosius ons die haglike posiesie van

204) Ambrosius, tom, 1, De nabuthe lezraelita, cap, 5, 21—24,
p, 570; Vidi ego pauperum duci, dum cogeretur solvere quod non habebat,
trahi ad carcerem, quida vinum deesset ad mensam potentis; deducere
in auctionem filios suos, ut ad tempus poenam differre posset, Invento
forte aliquo qui in illa necessitate subveniret, redit ad hospitium cum
suis pauper, direpta spectans omnia, nihil sibi ad cibum relictum, in-
gemiscens filiorum famem, dolens quod eos non potius ei qui posset
pascere, vendidisset. Redit ad concilium, vendendi sumit arbitrium,
Compugnabant tamen inopiae injuria, et paternae pietatis gratia; fames
urgebat ad pretium, natura ad officium; commori filiis paratus; quam a
filiis separari, saepe gradum protulit, saepe revocavit, Vicit tamen in eo
necessitas, non voluntas et ipsa concessit pietas necessitati, Consideremus
nunc patriae mentis procellas exaestuantes, quem de liberis prius traderet.
Quem, inquit, vendam priorem? Scio enim quod non satis est unius
pretium ad pastum reliquorum, Hoe solum dives foecunditas ad aerumnam.
Quem offeram? Quem frumenti auctionator libenter adspiciet? Primo-
genitum offeram? Sed primus me patrem vocavit, Hic est major ex filiis,
quem congrue honoro seniorem, Sed juniorem dabo? At istum teneriore
amore complector, Illum erubesco, huius misereor; illius gradum suspiro,
huius aetatem; ille jam sentit aerumnam, iste ignorât; flectit me illius
dolor, huius inscitia. Ad alios me conferam? Ille mihi plus blanditur; iste
plus verecundatur; ille parenti similior, hic utilior; in illo imaginem meam
vendo, in isto spem meam prodo. Me miserum! Non invenio quid faciam,
non habeo quid eligam, Circumvallant me facies calamitatum aerum-
narum chorus,

Ferina haec rabies est, eligere quem tradas. Ferae ipsae cum pericula
imminere proli ac sibi sentiunt, soient eligere quos liberent, non quos
offerant, Quomodo igitur discemam affectumnaturae? Quomodo obliviscar,
quomodo exuam patris mentem? Quomodo filii auctionem constitutam?
Quo sermone paciscar pretium? Quibus tradam manibus in servitutem
filium? Quibus oculis adspiciam servientem? Quibus oculis discedenti vale
dicam? Quibus factum excusem sermonibus? Fili, ego te pro meo cibo

so \'n ongelukkige vader: die honger dryf, die ellende is groot;
één van sy twee kinders moet hy verkoop om homself en die
ander in die lewe te behou; fames urgebat ad pretium, natura
ad officium; hy twyfel welke van die twee te verkoop; sy
hart verbie hom die een en die ander; maar eindelik, na lange
inwendige stryd word die een seun \'n slaaf om te dien, opdat
hy as \'n tweede Josef die lewe van sy vader en van sy broer
sou red.

Die kerk kon dus afkeur en simpatiseer, maar te sterk wou
sy nie optree teen hierdie misbruik nie; en dieselfde het ge-
beur in die wetgewing van die kristenkeisers,

In 329 het Konstantyn twee wette uitgevaardig, één vir
Italië, nota 207, en één vir die prowinsies, nota 208, Hierin

vendidi, Funestior ergo jam pauperis mensa, quam divitis, Ille addicit
alienos, ego meum vendoj ille necessitatem imponit, ego adfero volen-
tatem. Ut sit excusabilior causa, adjiciam: Fili, pro fratribus tuis servies,
ut illis quaerantur alimenta. Et Joseph a fratribus suis in servitutem
venumdatus est, postea et ipsos et patrem pavit, Respondebit et ille:
Sed non eum vendidit pater, at flevit amissum: sed postea etiam ipse
in potestatem divitis venit, et vix potuit liberari, Postea genus eius
diviUis Aegypti multa aetate servivit. Vende me postremo, pater, ea
condicione, ne divites emant,

Haesi, fateor: verum quid faciam? Nullum vendam? Sed dum unum
considero, omnes videbo fame pereuntes. Si unum tradam, quibus oculis
videbo ceteros de mea impietate suspectos, ne alios quoque vendam? Quo
pudore regrediar domum? Quomodo intrabo? Quo habitabo affectu, qui
mihi abnegavi filium, quem non morbus absumsit, non mors abstulit? Qua
conscientia considerabo mensam meam, quam sicut novella olivarum in
circuitu tot filii vestiebant?

206) Gothofred, Cod, Theodos, 1, p, 491: Ut ita patre vel domino
jam ad meliorem fortunam reverso, ad redimendum infantem sive filium
sive servum suum veniente, nulla dubitatio esse possit,

207) Theodos, Cod, Gothof, lib, 5, 8, tom. 1, p. 490, De his qui
sanguinoleiitos emptos vel nutriendos acceperint, Constantinus Italis suis:
Secundum statuta priorum principum si quis sanguine quoque modo
legitime comparaverit vel nutriendum putaverit, obtinendi eius servitii
habeat potestatem (ita ut si quis post seriem annorum ad libertatem eum
répétât, vel servum defendat, eiusdem modi alium praestet, aut pretium

205) moord of weggooi van kinders te voorkom, die verkoop
van kinders, viral pasgeborenes, sanguinolentos, toegelaat;
maar hy het ook in ag geneem die mogelikheid dat met

206) verbeterde tye die van kinders beroofde ouers hulle klein-
tjies weer graag terug sou koop, en hy het beveel dat sulke
kinders nie mag behou word deur hulle eienaars, maar teen
billike vergoeding weer aan hulle ouers moes terug gegee
word, want deur die geldelike vergoeding het die ouers reg,
(causam = potestatem, jus, titulum, Gothofred, tom. 1,
p, 490).Ongelukkig weet ons niks van die wette deur vroere
keisers, statuta priorum principum, gemaak teen die verkoop
van kinders, waarvan in genoemde wet, nota 207, melding
gemaak word nie.

Die ander wet, bedoel vir die prowinsies, bring nog duide-
liker uit dat hierdie twee wette opgestel is enkel met die oog
op die benarde tydsomstandighede, op die heersende ellende
en met die doel om groter kwaad te voorkom. Daarom ook
het die keiser gesorg dat die slawemy waarin so \'n pasgebore
kindjie geraak, nie \'nblywende is maar slegs \'ntydelike, om
hom van groter ellende te red.

quod potest valere exsolvat). Qui enim pretium competens instrumento
confecto dederit, ita debet firmiter possidere ut et distrahendi pro suo
debito causam liberam habeat; poena subjiciendis eis qui contra hanc
legem venire tentaverint, 329,
N,B, „sanguine comparare" est „sanguinolentum emere",
Statuta priorum principum, Gothofred. 1, p, 490, nota B,

208) Cod, Justin, 4, 43, 2, p. 179. De patribus qui filios distraxerunt.
Imp, Constantinus provincialibus suis: SI quis propter nimiam pauper-
tatem egestatemque victus catisa filium filiamve sanguinolentos ven-
diderit, vendiditione in hoe tantummodo casu valente emptor obtincndi
eius servitii habeat facultatem, Liceat autem ipsi qui vendidit vel qui
alienatus est aut cuilibet alii ad ingenuitatem propriam cum repetere,
mede si aut pretium offerat quod potest valere aut mancipium pro huius-
modi praestet, Sardicae 329,

209) Theedes, Cod, lib, 3, 3, tom, 1, p, 295, De patribus qui filios
distraxerunt. Valentinin, Theodosius et Arcadius: Omnes quos parentum

Arcadius \'n verdere stap geneem; hulle het die verkoop van
kinders oor die algemeen veroordeel, maar die moontlikheid
daarvan iri tye van armoede en hongersnood erken. Waar
\'nkind dan deur sy vader weëns gebrek verkoop word om
homself voedsel te verskaf, sal so \'n kleintjie nie \'n 210) duur-
same slawerny ondergaan nie en te eniger tyd as sy vader in
staat is om hom te onderhou en hom terug wil hê, dari mag
hy hom terug vorder sonder geldelike vergoeding; want die
arbeid, hoe weinig ook al, wat die kind vir sy pleegouer ver-
rig het, moet gereken word as voldoende betaling vir sy
onderhoud. Die wet het gewaak oor die kind se vryheid, ook
al was hy in diens van \'n heer,

Hierdie wet skyn verwant te wees aan \'ri andere wet van
Theodosius wat sê 211) dat as iemand gevange geneem word
deur menserowers, hy sy vryheid regtelik nie verloor nie;
word hy deur sy rowers verkoop dan het hy reg sy vryheid
terug te koop of deur \'nsom geld of deur \'nvyfjarige diens,
Mogelik is die wet ook verwant aan \'n wet deur 212) Kon-

miseranda fortuna (paupertatis vel egestatis) in servitutium dum victum
requirunt, addixit, ingenuitati pristinae reformentur; nec sane remune-
rationem precii debet exposcere, cui etiam minimi temporis spatio servi-
tium satisfecit ingenui, Mediolani 391,

210) Gothofred, Theod, Cod, 1, p, 296: Interim quidem in servitio
erant ut haec lex loquitur servique sed servi non manebant,

211) The O dos. Cod, 5, 5, tom, 1, p, 483, De postliminio 2, Honorius
et Theodosius: (Wisigoth, lex p, 144, Epit Aeg,): Captivus nemo teneatur
invitus et si praedator captivum suum vendiderit, captivus emtori pretium
reddat. Quod si pretium non habuerit quinqennio serviat, quo transacto
ingenuitati reddatur,

212) Cod, Theodos, lib, 4, 8, Wisigoth, p, 112, lex 2, De liberal,
causa: Constantinus ad Maximin,; Libertati a majoribus tantum inpensum
est ut patribus quibus jus vitae in liberos necisque potestas permissa est,
eripere libertatem non liceret, Quisquam minor venumdatus actum major
administravit, quoniam minoris emtio scientiam non! obligat, eum ad
libertatem venientem emtionis actusque a majore administrati praescriptio
non tenebit, etc,

P, 114, Interpretatio: Minor venditus, si post 25 aetatis suae annos jam
major effectus servierit aut in rebus emtoris actor aut cuiuslibet rei

stantyn gemaak wat sê dat as iemand \'n vrygebore kind ver-
koop, nie wetende dat dit \'n vrygebore is, die kind sy vryheid
terug mag eis na \'n sekere tyd sonder enige geldelike ver-
goeding.

Dus werd die verkoop van kinders en veral van pasgebore
kleintjies steeds nog deur die wet erken as iets noodwendigs
in tyd vari ellende, en kon sy nie veel meer doen dan enkel
die kind in servitio te beskerm, So vind ons dat met \'n volgen-
de hongersnood \'n — obscoenissimam famem — wat oor die
hele Italië gewoed het, baie mense genoodsaak was hulle
ouers of kinders aan rykere lui te verkoop om op die wyse
\'n gewisse dood te ontkom, 213) Die keiser Valentinianus er-

ordinator fuerit constitutus, quum de ingenuitate sua proclamaverit, sine
praejudicio servitii, quod gesserit audiatur, nec hoe ei praejudicium
generet, quod eius a quo emtus est, domum aut utilitates in annis majo-
ribus positus visus est ordinasse. Hoc etiam de libertis lex haec praecepit
custodiri, ut qui intra 14 annos fuerint manumissi et actum in majore
aetate positi gesserint patronorum, libertati eorum actus non praejudicct
servitutis, sed quum voluerint, suas aut de ingenuitate aut de libertinitate,
intra tempora legibus constituta, proferunt actiones etc,

catus et liberum se esse nesciens fuerit a nutritore distractus, priusquam
30 annorum praejudicio teneatur, potest reclamare et recipere amissam
libertatem,

213) Novellae Valentiniani, 3, tit, 11, Wisigoth, p, 290. De paren-
tibus qui filios per necessitatem distraxerunt, etc.

Imp, Valentinianus, Romae Actio Patricio: Quum diebus omnibus et
momentis studium celsitudinis tuae et sollicitudinem pervigilem circa
utilitatem publicam comprobemus, etiam praesenti insinuatione mon-
strasti, qua nullum pateris benigna et salubri Providentia addictae per
necessitatem ingenuitati praejudicium provenire, Ostendis, non omnia
sinistrae licere fortunae, ut status, quem illa voluit inopia cogente mutari,
ad splendorem suum humanitatis nostrae beneficio reducatur, Notum est,
proxime obscoenissimam famem per totam Italiam desaevisse, coactosque
homines filios et parentes vendere ut discrimen instantis mortis cffugcrent,
Tantum unicuique miseranda macies et letalis pereuntium pallor extorsit,
ut totius, quem natura concessit, amoris obliti, alienare suos, genus
pietatis putarent. Nihil est enim, ad quod non desperatio salutis impellat:
nil turpe, nil vetitum credit esuricns: sola cura est ut qualicunquc sorte

ken dat elkeen liewer as vrye wil sterf dan! in slawerny te
verkeer; hy wou dus dat sulke verkooptes hulle vryheid sal
terug kry op terugbetaling van die kooprys plus \'n vyfde daar-
van. Die laaste is bygevoeg om die koper vergoeding te gee
vir die onderhoud van die deur hom gekogte vrygeborene.

Andere volke het meer of min die voetspoor van die ro-
meine gevolg. Die Wesgote het die wette; post liminio nota
211, de liberaU causa nota 212, en Novella 2 nota 213 van
Valentinianus oorgeneen in hulle wette; terwyl \'n 214) ander
wet van hulle bepaal, dat wanneer \'n eienaar of vader \'n pas-
gebore kindjie verkoop aan iemand anders om op te voed en
te versorg en hy hom later wil terug hê, dit sal geskied, op
voorwaarde dat hy billike vergoeding gee; die koper mag
die in vryheid setting van die deur hom gekoopte kindjie nie
weier op straf deur die wet, 215) Ander wette deur hulle vors

vivatur, Sed iniquum judico, ideo libertatem perire, quia vita non perit,
et agi horrore vilissimae servitutis, ut exitium pudeat evasisse, Cui non
ingenuo mori satis est, quam jugum servile perferre? Illa sunt dulcia quae
praestita non déformant, quae accepisse delectet, quibus uti non turpe sit.
Dici beneficium non potest, si pereat, quod servis pro summa renumera-
tione praestatur. Igitur libero statui, cui specialiter sapientissimi condi-
tores juris legisque voluerunt esse consultum, nullum praejudicium patior
irrogari; renovans statuta majorum, venditionem censeo summoveri, quam
praedicta fames de ingenuis fieri persuasif; ita sane, ut emtor pretium
sub quintae adjectione recipiat, hoe est, ut quinto solido unus addatur,
decimo duo, similiter crescente numero, quamcunque summam venditio
facta désignât. Ita fit ut neque illum rebus afflictis ac desperatis emisse
poeniteat, qui amplius recipiat, quam ad pretium dederat, nec pereat
sub tanta clade distracta libertas,

P. 293, Epit monach; Quicunque ingenuus filium suum per necessitatem
vendiderit emtor, qui 5 solidos dedit, 6 recipiat, si 10, 12 recipiat et
deinceps secundum supra scriptam rationem. Nam si huismodi personas
aut ad extraneas gentes aut trans mare vendiderit quisquis, sex auri
uncias fisco se noverit illaturum,

214) Lex Wisigoth, p, 146. Epit Aeg, Siquis infantem a sanguine
emerit et nutrierit et nutritum dominus vel pater recipere voluerit aut
eiusdem meriti mancipium aut pretium nutritor consequatur. Poenae vero
subjiciendi sunt hi qui contra hanc legem venire tentaverint.

Theodorikus gepromulgeer het bepaal dat wie n vrygebore
steel of verkoop gestraf sal word met slage en verbanning
indien hy van nedrige stand is; of met boete en verbanning
indien van hoëre stand.

216) Ook het hy byna letterlik oorgeneem twee ander wette
van die romeine waarin bepaal werd, in die een, dat as ouers
deur armoede gedryf, hulle kinders verkoop, die kinders
hulle vryheid hierdeur nie sal verloor nie, en in die 217) ander,
dat ouers hulle kinders nie mag uitlewer vir borgtog nie;
doen hulle dit wel, dan word hulle gestraf met verbanning\',
218) Karei die Grote het met die dood gestraf die steel en
die verkoop van mense; 219) die reg tot verkoop van eie dog-
ters as dienaresse het hy erken, alleen mag dit nie wees dat
hulle verkoop word aan \'n vreemde volk nie.

ingenuum coelaverint, vendiderint, vel scientes comparavcrint, humiliores
fustibus caesi in perpetuum dirigantur exilium; honestiores, confiscata
tertia parte bonorum suorum, poenam patiantur nihilominus quinquen-
nalis exilii,

216) Ibid. 99, Parentes qui cogente necessitate filios suos alimen-
torum gratia vendiderint, ingenuitatem eorum non praejudicant; homo
enim liber praetio nullo aestimatur,

217) Ibid, 95. Nec pro pignore filii a parcntibus alicui dari possunt;
et SI sciens creditor ingcnuos pro pignore a parcntibus susceperit, in
exilmm dirigetur. Opéras enim tantum parentes filiorum, quos in potes-
tate habuerint, locarc possunt,

219) 4, Qui vcndiderit filiam suam in famulam. Si quis vcndiderit filiam
®^am in famulam, non egredietur sicut ancillae exire consueverunt. Si

acuerit domino suo cui vendita est dimittat eam liberam; et ad alium
Populum non licet ipsam vendcre.

Publieke en private sorg vir arme en wese vind ons maar
sporadies by die ou volke. Die vorm wat dit gewoonlik aan-
geneem het by die romeine werd vasgestel deur 220) C, Grac-
chus, 123 V. K., in sy lex frumentaris, waardeur hy op staats-
onkoste en uit die staatskure koring teen uitermate laë pryse
aan die arme onder die volk verkoop het, Hierdeur het hy
die guns van die volk gewin. Latere konsuls het sy voorbeeld
gevolg: om stemme van die laëre klasse vir hulle self aan te
werf, sou hulle die volk koring en ander graan teen geringe
prys of heeltemaal gratis laat kry, By die koring of brood
wat op so liberale wyse uitgedeel werd, het hulle weldra
spele gevoeg: swaardgevegte, gevegte teen diere, seegevegte,
en meer.

221) Augustus word geprys vir sy grote liberaliteit wat hy
so dikwels aan die dag gelê het; hy het grote somme geld
onder die arme verdeel, asook koring, dikwels teen laë pryse,
somtyds gratis, Hy is ook die eerste onder die keisers wat
by die uitdeel van graan die kinders iri ag geneem het, viral
die jongetjies.

Maar hierdie onsistematiese uitreiking van geld cn koring
kon op die duur nie veel goeds doen nie, veral waar die volk

221) Seutonius Div, August, par, 41, p, 57: Liberalitäten! omnibus
ordinibus per occasiones frequenter exhibuit____ Congiaria populo fre-
quenter dédit, sed diversae fere summae: modo quadringenos, modo
trecenos, nonnunquam ducenos, quinquagenosque nummos; ac ne minores
quidem pueros praeteriit, quamvis nonnisi ab undecimo aetatis anno
accipere, consuessent, Frumentum quoque in annonae difficultatibus saepe
lae vissimo, interdum nullo pretio.

te lui was om self te werk, en maar steeds gewag het ora be-
dien te word deur konsul of keiser; \'nvolk wat die woord
selfhelp verleer het, en alleen kon uitgil: Panem et circenses.

222) Daarom het die keiser Nerva getrag sy gifte op meer
metodiese en doeltreffende wys te bestee. Wel het hy ge-
teisterde dele van die land tehulp gekom; maar hy het veral
jongetjies en meisies uit behoeftige ouers gebore in Italië
laat spysig op staatskoste, 223) Hierdie sorg vir kinders het hy
gedenk deur medaljes te laat slaan, waarop afgebeeld staan
die keiser, sittende op sy troon en \'n jongetjie en \'n meisie
staande aan weersy naas hom, met die opskrif; Tutela
11 a 1 i a e.

222) S, A, Victor, Vitae Caesarum: Nerva, p, 388: Afflictas civitates
relevavit; puellas puerosque natos parenUbus egestosis, sumptu publico
per Italiae oppida ali jussit,

224) Plinius, Panegyricus, 26, p, 253: Adventante congiarii die obser-
vare principis egressum in publicum, insiderc vias examina infantium
futurusque populus solebat. Labor parentibus erat ostentare parvulos
impositosque cervicibus adulantia verba blandasque voces edocere;
reddebant illi quae monebantur; ac plerique invitis precibus surdas prin-
cipis aures obstrepebant, ignarique quid rogassent, quid non impetrassent
donec plane scirent, diffcrebantur. Tu ne rogari quidem sustinuisti, et
quamquam laetissimum oculis tuis esset conspectu Romanae sobolis im-
pleri, omnes tamen antequam tc vidèrent adircntvc recipi incidi jussisti,

jam inde ab infantia parentem publicum munere educationis cxpcri-
rentur, crescerent de tuo qui cresccrent tibi, alimcntisque tuis ad stipendia
tua pervenerent, tantumquo omnes uni tibi quantum parentibus suis
quisque debcret, Recte, Caesar, quod opem Romani nominis sumptibus
suis suscipis. Nullum est enim magno principe immortalitatemquc merituro
inipendii genus dignius quam quod crogatur in postcro, Locupletcs ad
tollendos liberos ingentia praemia ct parcs pocnac adhortantur, paupcribus
c ucandi una ratio est bonus princcps, Hic fiducia sui procreatos nisi
rga manu fovet, auget, amplectitur, occasum imperii, occasum rei publi-
cae adcelerat frustraque procercs plcbc ncgiccta, ut defectum corpore
^^Put, nutaturumque instabili pondère, tuctur. Facile est conjectare quod
Praeceperis gaudium cum tc parentum libcrorum senum infantium puer-
onim clamor excipcret, Haec prima parvulorum civium vox aures tuas

vir die kiriders op grote skaal voortgeset. Die honger het
sterk geheers onder die laëre klasse in Rome, en baie ouers
het dus nie ontsien om hulle kinders van kant te maak; deur
die grote geskenke van koring en ander graan aan die arme,
het hy die ouers kans gegee om die kirïders te behou, in die
hoop op gereelde ondersteuning deur die keiser, 224a) Hierdie
uitdeling van graan het geskied selfs aan sulkes, wat terwyl
hulle dit ontvang, veroordeel word naar die myne , maar
deur die keiser begenadig word.

In Rome alleen het hy omtrent vyfduisend kinders 225) pueri
puellaeque Ulpiani onderhou. En hiermee was hy nie te-

inbuit, quibus tu daturus alimenta, hoc maximum praestitisti ne rogarent.
Super omnia est tamen quod talis es ut sub te liberos tollere libeat,
expediat. Nemo jam parens filio nisi fragilitatis humanae vices horret, nec
inter insanabiles morbos principis via numeratur. Magnum quidem est
educandi incitamentum tollere liberos in spera alimentorum, in spem
congiariorum; maximo tamen, in spem libertatis, in spem securitatis,
Atque adeo nihU largiatur princeps, dum nihil auferat; non alat dum non
occidat; nec deerunt qui filios concupiscant. Contra largiatur et auferat,
alat et occidat: ne ille etiam brevi tempore effecerit, ut omnes non
posterorum modo sed sui parentumque poeniteat. Quo circa nihil magis
in tua tota liberalitate laudaverim quam quod congiarium das de tuo,
alimento de tuo, neque a te liberi civium ut ferarum catuli, sanguine et
caedibus nutiuntur.

En p. 255, par, 28: Nullam congiario culpam, nullam alimentis crudeli-
tatem redemisti, nec tibi bene faciendi fuit causa ut quae male feceras
impune fecisses. Amor impendio isto, non venia quaesita est populusque
romanus obgligatus a tribunali tuo, non exoratus recessit, Obtulisti enim
congiarium gaudentibus gaudens, securusque securis; quodque antea prin-
cipes ad odium sui leniendum tumentibus plebis animis objectabant, id
tu tam innocens populo dedisti quam populus accepit, Paulo minus, patres
conscript!, quinque milia ingenuorum fuerunt, quçie liberalitas principis
nostri conquisivit, invcnit, adscivit. Hi subsidium bellorum omamentum
pacis publicis sumptibus aluntur, patriamque non ut patriam tantum
verum ut altricem amare condiscunt,

224a) Digest, 34, 1, 11, p, 479, Paulus: Is, cui annua alimenta relicta
fuerant, in metallum damnatus indulgentia principis restitutus est, Res-
pondi cum et praecedentium annorum recte cepisse alimenta et sequen-
tium deberi ei,

vrede; ook die ryke en welgestelde het hy aangemocdig om
eie kinders groot te bring en nie te verwerp nie. 226) Die lof
wat hy verwerf het deur sy milddadigheid en sorg vir arme
en kinders, het sy krygsroem geëwenaar» Sy sorg het uitge-
strek nie alleen tot Rome en haar onriiiddelike omgewing nie,
maar tot geheel Italië, en word bevestig deur 227) inskripsies
uit die jare 101 en 104, deur die tafels van Velleia en medal-
jes met die woorde Alim(enta) Ital(iae), 228) Op die tafels van
die stadjie Velleia lees ons dat die som van 1.100,000 sester-
siee teen vyf prosent rente uitgegee is, welke rente gebruik
werd om maandelks 263 egjongens en 35 egmeisies, as ook
buitenegtelike jongens en meisies ondersteuning te gee.
Quaestores alimentorum het gesorg vir die renteïnning, en
procuratores alimentorum had toesig oor die ganse prowinsie
in hierdie saak, Hierdie kinders was nie almal wese nie; baie
had ook ouers, maar hulle was arm. Jongens werd ondersteun
tot die ouerdom van 18 jaar, en meisies tot 14,

229) Hadrianus het probeer om die goeie werk van sy voor-
ganger voort te set; arme skuldeisers het hy vrygestel, ver-

229) Ael, Spartianus, Hadrianus, tom, I, p, 9: Et ad comprimendam
de se famam, congiarium duplex praesens populo dedit, ternis jam per
singulos aureis se absente divisis. Ad colligendam autem gratiam nihil
Praetermittens, infinitam pecuniam, quae fisco debebatur privatis debi-
toribus in urbe atque Italia, in provincias vero etiam ex reliquis ingentes
summas remisit; syngraphis in foro Divi Trajani, quo magis securitas
omnibus roborarelur, incensis, Damnatorum bona in fiscum privatum
redigi,

vctuit, omni summa in aerario publico recepta, Pueris et puellis,
quibus etiam Trajanus alimenta detulerat, incrementum liberalitatis ad-

a iquantis, multa largitus est, Feminas nonnullas ad sustentandum vitam
sumtibus juvit. Gladiatorium munus per sex dies continuos exhibuit et
«ille feras natali suo edidit.

beurdverklaring vari eiendom het hy verbie, \'n groot getal
van jongens en meisies het hy onderhou en arme vroue en
moeders gespys.

230) Sy opvolger Antoninus Pius 138—161 het sy sorg vir
die volk en veral vir die arme op velerlei wys getoon: hy het
sy swembad gratis vir die publiek oopgestel, het vlyt en
spaarsaamheid aangemoedig, die grote rente op geld ver-
minder; veral het hy die kinders onderhou; ter ere van sy
vrou Faustina het hy gestigte opgerig vir meisies wat hy naar
sy vrou genoem het Faustinianae, 231) Ook het hy en sy op-
volgers Marcus Aurelius en Septimus Severus die volk daar-
op gewys, dat hulle ondersteuning van hulle kinders mag eis,
maar dan moet die ouers vroeër reeds hulle plig teenoor hulle
kinders gedaan het.

230) Julius Capitolinus: Antoninus Pius, tom, 1, par, 7, p, 42:
Virtus Antonini Pii talis fuit, ut esset opulentia sine reprehensione, parsi-
monia sine sordibus.... Balneum quo usus fuisset, sine mercede populo
exhibuit; nec omnino quidquam de vitae privatae qualitate mutavit. Salaria
multis subtraxit, quos otiosos videbat accipere, dicens; Nihil esse sordi-
dius, immo crudelius, quam si rempublicam is arroderet, qui nihil in eam
suo labore conferret, par, 8; Congiarium populo dedit, Puellas alimen-

eorum, qui filios hahebant, repudiavit, Foenus trientarium hoc est, minimis
usuris, exercuit, ut patrimonio suo plurimos adjuvaret,

2, Divi Fratres Celeri: Competens judex a filio te ali jubebit si in ea
facultate est, ut tibi alimenta praestare possit, anno 162,

3, Idem Tatianae; Si competenti judici eum quem te ex Claudio enixam
esse dicis, filium eius esse probaveris, alimenta ei pro modo facultatium
praestari jubebit. Idem, an apud eum educari debeat, aestimabit,

4, Severus et Antoninus: Si patrem tuum officio debito promerueris,
paternam pietatem tibi non denegabit. Quod si sponte non fecerit, aditus
compentens judex alimenta pro modo facultatium praestari tibi jubebit.
Quod si patrem se negabit, quaestionem istam in primis idem judex
examinabit, 197,

232) Jul, Capitolini: Marcus Antonius: p, 75: Novas puellas Faus-
tinianas instituit in honorem uxoris mortuae.

gestorwe vrou gelyksoortige inrigtinge gestig vir arme meisies,
wat hy naar sy vrou genoem het die Nuwe Faustinianae,

233) Hierdie inrigtinge het hulle egter nie in \'n lang en voor-
spoedig bestaan kon verheug nie. Die uitbetalingen vir hulle
was in die tyd van Commodus, sy opvolger, al jare agter, en
Pertinax het dus in 193 die hele saak maar opgehef,

234) Alexander Severus 222—235 het baie verbeteringe
soek aantebring in die toestand van die volk; belastinge en
rente het hy verlaag, die aankoop van plase deur minder-
gegoedes aangemoedig, teen publieke vroue het hy tewerk
gegaan, swembade tot nut van die publiek opgerig, koring en
geld het hy gratis vir die volk uitgedeel; met hierdie doel het
hy ooral graanskure opgerig. Hy was die kristene goedgesind,
wou selfs \'n tempel vir die Heer Kristus bou. Die voetstappe
van sy waardige voorgangers het hy gevolg, en ook hy het in-
rigtinge vir jongens en vir meisies gestig, en hulle naar sy

234) Ael. Lampridius, Alex, Severus, par, 21, p, 271: Condem-
nationes et raras esse jussit, et quae factae fuerant non induisit. Vectigalia
civitatibus ad proprias fabricas deputavit, Foenus publicum trientarium
exercuit, ita ut pauperibus plerisque sine usuris pecunias dederit ad agros
emendos, • reddendas de fructibus.

Par, 26, p, 275: Congiarium populo ter dédit, donativum militibus ter;
carnem populo addidit, Usuras foeneratorum contraxit ad trientes pen-
siones etiam pauperibus consulens.

Par, 24, p, 281: Mulieres infames quarum infinitum numerum deprehen-
derat publicari jussit, exoletis omnibus deportatis; aliquibus etiam nauf-
ragio mersis.

Par, 39, p, 286: Horrea in omnibus regionibus publica fecit, ad quae
conferrent bona ii, qui privatas custodias non haberent.

Par, 42, p, 289: Thermis et suis et veterum frequenter cum populo usus
est, et aestate maxime balneari veste ad Palatium revertens.

Par, 43, p, 290: Christo templum facere voluit eumque inter deos reci-
pere quod et Hadrianüs cogitasse fertur, qui templa in omnibus civitatibus
sine simulacris jusserat fieri. Par, 44: Et discipulos cum annonis pauperum
filios, modo ingenuos, dari jussit. Par. 57, p, 301: Puellas ac pueros
quemadmodum Antoninus Faustinianas instituerai, Mammaeanas ac Mam-
maeanos instituit.

moeder genoem Mammaeani en Mammaeariae. Dis onseker
of hierdie inrigtinge totdie tyd van Konstantyn die Grote bly
bestaan het,

Behalwe van staats- en keisers wege het veel private per-
sone hulle geld en goed bestee aan die onderhoud en opvoe-
ding van arme vroue en kinders,

Pliriius het verstandiger gehandel dan baie van die kon-
suis; in plaas van 235) spele en swaardvegters, het hy b.v. vir
die 236) inwoners van diestad Como 237) 500.000 sestersiee
gegee om met die rente daarvan arme en kinders te help;
236) ook het hy voedsel uitgereik; 238) en waar moontlik het
hy skole opgerig.

239) So het Helvius Basila aan die inwoners van Atina
400,000 sestersiee op rente gegee vir voedsel vir onmondige
kinders; en Caelia Macrina het ter gedagtenis van haar seun
die inwoners van Terracina 1.000,000 sestersiee gelaat tot
onderhoud van 100 kinders van koloniste.,

240) Van hierdie private inrigtinge is dit te betwyfel of
\'n enkele die van Dertig Tirann\'e, 270, oorleef het.

Die prysenwaardige ondememinge kon nie stand hou nie,
want dit het nie uitgegaan van die gevoel van eerbied en

236) Plinius, Epistolae, 1, 8, p, 7: Accedebat his causis quod non
ludos aut gladiatores sed annuos sumptos in alimenta ingenuorum pollice-
bamur, Oculorum porro et aurium voluptatis adeo non egent commen-
datione, ut non tam incitari debeant oratione quam reprimi,

238) Epistolae, 4, 13, p, 76: Aan Tacitus: Proxime cum in patria mea
fui, venit ad me salutandum municipis mei filius praetextatus, Huic ego,
„Stüdes"? inquam, Respondit „Etiam\'". „Ubi"? „Mediolani". „Cur non
hic"? Et pater eius: „Quia nullos hic praeceptores habemus". „Quarc
nullos"? nam vehementer intererat vestra qui patres estis,",,, Atque
adeo ego qui nondum liberos habeo, paratus sum pro republica nostra,
quasi pro filia vel parente, tertiam partem eius quod conferre vobis
placebit dare.

liefde vir die kind, maar enkel uit vrees dat die staat gebrek
sou ly aan burgers weëns kinderarmoede. Toen inwendige
twiste en burgeroorloge begin ontstaan het die inrigtinge al
dadelik in die gedrang geraak en in duie geval; die politieke,
en selfs die algemeen menslike gevoel en belangstelling, was
nie kragtig genoeg om hierdie werk van selfoffering voort te
set; en ons hoor nie weer van sulke gestigte nie tot die tyd
van die kristelike keisers.

Wat betref hospitale en siekeverpleging en kinderhuise,
daarvan is in die heidendom niks te vind nie, Oue, afgeleefde
of sieke slawe werd eenvoudig êrens weggelê om te sterf of
op goed geluk deur \'n barmhartige verpleeg te word, wat
egter weinig gebeur het, 231) Ons lees van enkele gevalle
waar medisyne uitgereik werd aan arme sieke, 232) en enkele
wette is gemaak deur heidense keisers waardeur eienaars
verbie is oue of sieke slawe weg te gooi. Dog 233) praktiese
hulp vir sulke ongelukkiges vind ons eers in die tyd van die
kristen keisers waar sulke oue slawe vervoer word naar
xenones, gashuise, of hospitale om daar opgepas en verpleeg
te word,

234) In Israël werd wel die sin vir milddadigheid en per-
soonlike weldoen aangekweck, Ex. 23, 11; Lev. 19, 10; Amos
5, 11; 8, 6; Deutr, 24, 17; Psal. 82, 3, om arme en weduwe en
wees te help en reg te laat geskied. Dog die joodse eksklu-

232) Digest, Qui sine manumisso, 2, p. 635, Modestinus: Servo quem
pro derclicto dominus ob gravcm infirmitatem habuit, ex cdicto divi
Claudii competit libertas,

233) Cod. Justin, dc latina libertate, 7, 6, 13, p, 296: Justinianus;
Sed scimus etiam hoc esse in antiqua Latinitate cx edicto divi Claudii
introductum quod si quis servum suum aegritudine pcriclitantcm sua domo
publice ejeccrit nequc ipse eum procurans ncquc alii eum commendans,
cum erat ei libera facultas, si non ipse ad eius curam sufficeret, in xeno-
nem eum mittere vel quo poterat modo cum adjuvare, huiusmodi servus
in libertate Latina antea morabatur et quem illc moriendum dcrcliquit,
Clus bona iterum cum moreretur, accipicbat.

sivisme het die verwesenliking van die mensliewende ideaal
hierin opgesluit verhinder om tot bloei te kom, het haar be-
perk bijna uitsluitelik tot jodegenote; en selfs die diaspora,
wat middel was om die onderlinge hulp weer aan te spoor,
het dit nie verder kon bring, biuten die ingeslote kring, dan
tot enige proseliete.

Met die inluiding van die nuwe bedeling het die moeder-
gemeente te Jerusalem die saak dadelik op deurslaande wys
soek op te los; Hand, 2, 34 en 44; 4, 32; en Paulus het die
saak groots opgevat en gesistematiseer; hy het steeds op die
hart van sy gemeentes uit die heidene gedruk dat een van
hulle pligte was die arme te gedenk, 1 Kor. 13, 3; Rom, 15,
26; Gal, 2, 10; met hier die doel het hy Igrote kollektes op
tou geset vir die arme gemeente te Jerusalem; maar hy het
ook vermaan dat hulle nie moes vertraag om goed te doen
aan al die broeders, 2 Thes, 3, 13; 1 Thim. 4, 10, en aan alle
behoeftiges in hulle omgewing. En hierdie les het die jonge
kerk uitstekend geleer, In die tweede eeu sien ons reeds die
armesorg in die kerk goed georganiseer; hiertoe het gedien
die vrye gawes van wekelikse en maandelikse bydraë of van
gifte van naturalië by die avondmaal, of kollektes, gewoon
of buitengewoon, of van tiendes of van eerstelinge; 235) almal
ongedwonge, want naar die inspraak van sy hart het elk ge-
gee, 2 Kor, 9, 7, Lyste van arme (matricula) werd in die kerke
gehou om geen arme verby te gaan; veral die weduwe en
wees was die voorwerp van hulle sorg; ook die kleine kin-
dertjies werd nie vergeet nie.

Die eerste duidelike voorskrifte buiten die Nuwe Testa-
ment kry ons in die Apostoliese Konstitutiones, 236) Daar

235) Ter tul, Apolog, 39, tom, 1, p, 258; Modicam unusquisque stipem
menstrua die, vel cum velit, et si modo velit, et si modo possit, apponit;
nam nemo compellitur sed sponte confert,

236) Apostol. Constitutiones 4, 1. p, 114: \'Ogq^avov èe nvot
ysvofisvov 3foioT«avoD ijxoi natdos fj naQ&tvov, xaXov fiev, Iva ris tcöv adelcfcav
ovx èxcov rexvov, nQoaXaßojxsvos xovro èxi] eU fiaiSos tonoy ztjv Se jtaQdtvov
ó èxcov vtov dvva/^erov avrfj xaT( zov yafAov wgats ovyxQoviaai av^ev^j]. tovio

word die grootste deel van boek 4 gewy aan die aanmoediging
om die arme te help, en word aan die hand gegee hoe om
dit bes te doen, Kinderlose kristene word aangeraai om wese
in hulle gesin op te neem; as dit \'n jongen is moet so \'n pleeg-
ouer hom as sy eie seun beskou; is dit \'n meisie dan moet hy
haar opvoed tot \'n eggenote vir sy seun, indien hy \'n seun
het, Veral word die rykes in die gemeente gewaarsku teen
versuim van hulle pligte teenoor die wese. God die Vader
van die wees sal wel ten spyte van sulk versuim die wees
onderhou, maar Hy sal \'n gewisse oordeel oor die nalatige
laat kom, 237) Dit word aanbeveel veral vir die voorgangers
in die kerk, om grote sorg en liefde aan weduwes en wese
te bestee opdat hulle aan niks ontbreek; weesjongens moet
opgelei word tot een of ander vak of bedryf, sodat hulle hier-
deur selfstandig kan wees, selfrespek kan koester, die ander
gemeentelede nie lastig val, of misbruik maak van die liefde
en sorg van die gemeente vir hulle. 238) Is so \'n wees swak
van gestel of jong dan moet die gemeente hom onderhou,
want hy is nie in staat om vir homself te sorg nie, 239) Sulke

yao ol jioiovnsg egyov fxsya ImxsXovciv, oQcpavwv naxegsg vjiaQ^antg, xai .-lapa
©eoD Xrjxpovxai zov fita&ov zi)g èiaxonag xavrt];. el ês Tig xara an\'{^Q(omoEOxeiav
ntQt^tarwv imuoxvroiro jtlovaiog wv ra xrjg ógq^aviag fislt], rov ftsv OQCparov
nQovoiav Jtoirjasxat ó naxtg xwv oQcpavóiv nat XQtxrjs xwv XVQ^*\'-

237) 4. 2: vftEÏg ovv, m èntaxonot., /lEQifivtjaaxs nsnt ti\'is dvaxQoipiïs ainöiy,
fit]ÖBv èXleiTiofxes avzotg, xoTs [uv OQCpavoTs jtaQtxo^\'xeg xa yorecov, xaïe 5s

xa dvdgtöv .... :iqos xovxoh nXetcov, vfiïv iaxco tpgovxig negi xwv sr ógqpavKf,
i^cog aixots fiijdBV èrès>], xfi ftst\' JiaQÖsvq), fiEXQi; uv èk&j] etg (hgav yafiov xai
sxèiözs avxtjv ddeXqxp, t4> Ss jiaiSt xogiyiav, ngos xa xat xsxttjv ix/tadeïr xai
^taxQEqpta&ai ix xrj; ÈmxoQrjyias, Ird óxav ds^tü); xr^v XEXit]v xaxoQ^coajj, xo
xt]vixavxa dvitjxai xai xa \\xijs xtxvi]s rgyakEia Éavxw 3iaQEXEa{}at, éjieoe fitjxExi
fiagvvj] zt]v tcHv aÖElepwv dtvjtoxQixov eI; dvxov ayoJttjv, ttXX\' iavxtp êmxoQtjyfj.
xai yag dlrj&cüs fiaxaQioe iaxtv, ég dv Svva^svog ^0)]&tTv êavxcp fit] ^Xi^n xojiov
^Q<pavov ^Evov xe xai

238) 4. 3, p, 115: <5 /lev yaQ &i fiXixiav ègffayiag ») yrjQovg dxoviav f) voaov
\'XQoanxcoaiy ^ xexv<ov noXvxgofpiav Xafi^avcov, 6 xotovxog ov ftovov ov fie.^itp&i^asxai,
aWa xai ijiatvsihjasxai. Ovaiaarrjaiov yuQ X(p 06<p XEXoytafiErov vno xov Geov.

239) 4, 5, p, 116: JxagatvovfiBv ovv xaïg XIQ^\'^ ÓQ(paroTg fiExa navxog
fo^ov xat naoijg svXa^Eiag (lExaXafi^avEiv xüv avxoïg xoQfjyovftEvcov, xai evxa-
Qiaxsiv T^ 0s(p Tcp dtSovxt xoTg nEivü>ai xQoqrrjv.

Daar word ook sterk gewaarsku teen misbruik maak van
die milddadigheid van die gemeente deur luiaards en be-
driegers wat vir hulle self kan, maar nie wil werk nie. 240) Ook
mag nie allerlei geld vir die onderhoud van weduwes en wese
gebruik word nie, soos b.v. geld van moordenaars, hoereer-
ders, woekeraars, dronkaards, onregvaardiges of dergelike,
maar alleen geld gegee uit liefde en \'n rein hart. 241) As daar
geld nodig is moet dit die gemeente aangesê word en \'n kol-
lekte moet gehou word om die kas te styf.

242) Die wees, omdat hy geen vader of moeder het, het juis
soveel meer reg op die barmhartigheid en liefde van die kerk,
is onder die spesiale sorg van God en is God dierbaar.

Volgens die gees van die Nuwe Testament en van die Apo-
stol. Konstitutiones het die kerk dan ook te werk gegaan.
243) Daarom kon Tertullianus die heidene daarop wys dat die
kristene hulle geld nie verkwis op eetmale of swelgpartye
maar dat hulle dit gebruik om behoeftiges cn oue van daë cn

241) Apos. Constit. 4, 7, p, 119; el Se IniXizioi Sofia, jiQoaayyelke xoXg
adeXfpoTg, xai èf\' avx&v ovkXoyrjv Ttoirjaafievo; êtaxovei xoïs ÓQ<pavoT; xai xaïs
XrjQaig êv dixaioavvij.

242) Clemens Alex.: Quis dives salvetur, 34 tom, 2. p. 955: yegovxas
OeoaefieT; ógqpavovg &eo(pdsïg, XVQ^\'» s^Qa(nr]xi cojthafievag, dvdgag dyojt]] xexoa-
firinEvovg.

243) Tertullianus, Apolog, 39, tom. 1, p, 258: Neque enim pretio
ulla res Dei constat, Etiam si quod arcae genus est, non de honoraria
summa quasi redemptae religionis congregatur. Modicam unusquisque
stipem menstrua die, vel cum velit, et si modo velit, et si modo possit,
apponit; nam nemo compellitur, sed sponte confert, Haec quasi deposita
pietatis sunt. Nam inde non epulis nec potaculis nec ingratiis voratrinis
dispensatur, sed egenis alendis humandisque et pueris ac puellis re ac

maxime dilectionis operatio notam nobis inurit penes quosdam. Vide,
inquiunt, ut invicem se diligantj ipsi enim invicem oderunt; et ut pro
alterutro mori sint parati: ethnici enim ad occidendum alterutrum para-
tiores erunt.

weduwes en wese te ondersteun. Die heidene self tog weet
dit by ondervinding, en moet teen hulle sin die loffelike ge-
tuienis aflê: Kyk tog hoe lief die kristene mekaar het.

Hierdie liefde tot mekaar het ook ander vorme aangeneem
as b.v, gasvryheid teenoor vreemdelinge, troos en verpleging
van siekes, besoek en loskoop van gevangenes, die opneem
en versorging van weggegooide kindertjies, Die liefde het ook
geen geloofs- of nasionale paal of perk geken nie, maar het
elke behoeftige, ellendige heiden inbegryp. 244) Onwillige ge-
tuienis hiervoor is die ontboeseming van die keiser Julianus,
voorvegter van die herstelde heidendom en bittere teen-
stander van die Galileer, aan Arsacius, die heidense hoë-
priester van Galatië. Hy erken hoeveel die heidene aan die
kristene te dank het, aan die mensliewendheid deur hulle
aan vreemdelinge betoon, aan hulle eerbied vir die dode, aan
hulle rein en ingetoë lewenswys, en tegelykertyd sien hy ook
in hoever die heidene hierin te kort skiet, Hy moedig aan die
bou van kostelose losieshuise vir vreemdelinge, soos die kris-
tene het, en gee self \'n grote som geld vir hierdie doel, en om
onder arme en vreemdelinge onder die heidene verdeel te
word; want tot hulle eie skande moet hy beken, dat hulle
heidense arme meer gehelp word deur kristene dan deur
hulle eie geloofsgenote. Hulle moet hulle deur die kristene

244) Juliani Imp. Epistulac p. 113: f\'ifisTs olofis&a raPra a^xftv, oWs
^o^Xsnonev ós jTaiicfra rrjv a&E0xt}xa avy2]v^t]aev t) jisqi tovs ^erovs (pdav&Qoma
>7 mQt toff raq^as löiy vsxqcöv TiQOfiTjdeia xai :ts:tXaafievt] aefivoxr)t xaxa xov fiiov.

P» 114: SevoöoxeTa kxaaxr/v :ïoxiv xaxaaxTjaov nvxva, iv ojioXavacoaiv ot
^eyoi rijs jtag ïjfimv (piXav&Qwmag, ov xwv i)fiszeQcov fiovov, eUAa xat xwv dXXcov
óazts av deti&ij. XQtj/xaxcjv S\' ó&sv evxQOJirjasi^ èiciVEVOijxai ftoi Ttcos\' éxaaxov yag
fnavxov xqioftvqiovs /.lodiovs xaxa ndaav xrjv FaXaxar ixdevaa óo&ijmi aixov
e^axia/iVQtovs olrov ^eaxat, c5v xo Jiffmxov fiEV eis xov; :xsvi]xa; xov; xoTs
teQsvaiv i^vntjQexovfisvov; araXiaxeo&ai <pT]fii XQV^\'^h ra Se dA/la xoT; ^erois xai
f^exotxovoiy imre/^ea^ai naó ^fiwv. \'AtaxQoy yag, sl xwv fiev \'lovSatwy
ovSe slg fiszatxet, xge<povai óe ot Svaae^eïs FaXtXaTot jiqos xoïs êavxwv xat xovs
W^SQOvs, o! öe ^(iextQoi xijs :rcaff rj/iwv sjiixovQias ivSesTg (patyoivxo.
^ P\' 115: Mt) Sr) xa jzaQ t/ixTv ayaOa. napaCijXavy aXXois ^vyxcogovtre^ avxoi xfj
Q<\'-&vfiiq. xaxataxvvwfiev, fiaXXov Se xaxangocofie&a xtjv els xovs ^eovs èvXafietay.

niet laat oortref in goeie werke, maar moet die voortou neem
in \'n godsdienstige lewensswys en in vrygewigheid en gas-
vryheid.

245) Met waarheid kon Tertullianus dan ook sê dat die gifte
aan die heidene tempels gegee selde of ooit die arme ten
bate gekom het; maar die kristene bestee meer geld in wel-
dadigheid op die strate aan heidene, dan wat die heidene
self as gifte aan htdle gode en arme bring. Deur haar kon-
sielies het die kerk ook getrag die leraars en ouers op hulle
pligte te wys teenoor die armes, oue van daë, sieke, die
weduwes en wese, en die kinders oor die algemeen. 246) Die
armes, swakkes en ouë moet geeer word meer dan andere;
247) hulle mag nie onderdruk word deur wie ook al; 248) wie
armes verdruk of van hulle onthou wat hulle regtens toekom
of wat hy beloof het aan hulle oor te maak, is \'n moordenaar,
\'nnecator pauperum, en word gestraf met uitsluiting uit die
kerk, 249) Die biskop was verantwoordelik vir die behoef-

245) Tertullianus, Apol, 42, tom, 1, p. 275: Certe, inquitis (ethnici)
templorum vectigalia cotidie decoquunt; stipes quotusquisque jam jactat?
Non enim sufficimus et hominibus et deis vestris mendicantibus opem
ferre, nec putamus aliis quam petentibus inpertiendum, Denique porrigat
manum Jupiter et accipiat, cum interim plus nostra miseracordia insumit
vicatim quam vestra religio templatim,

246) 4, Gone, C a r t h a g i n, 398, Hard, 1, p, 984, can, 83: Pauperes
et senes ecclesiae plus ceteris honorandi sunt,

247) 4 Toledo, 633, Hefele, 3, p. 83, can, 32; Synode van
A sch aim, Beieren, 748, Hefele 3, p, 601, can, 11; Concil, Tours
567, Hard, 3, p. 366, can. 26: Ut judices aut potentes qui pauperes oppri-
munt, si communiti a pontifice suo se non emendaverint, excommuni-
centur,

248) Cone, Aurelian, 549, Hard, 2, p, 1446, can. 13; Ne cui liceat
res vel facultates ecclesias aut monasteriis vel xenodochiis pro quacunque
eleemosyna cum justitia delegatas retentare, subtrahere vel alicnare.
Quod quisquis fecerit, tanquam necator pauperum, antiquorum canonum
sententiis constrictus, ab ecclesiae limitîbus excludatur, quamdiu ab ipso
ea quae sunt ablata vel retenta reddantur, Sie ook Cone, 5, Arles
554, Hard. 3, p. 328, can, 6,

tiges. 250) Elke gemeente moes vir sy eie arme en sieke sorg.
251) Met die oog dus op hulle ondersteuning moet vlytig en
mildelik aalmoese gegee vk^ord. 252) Daarby moet die afstaan
van tiendes, wat vroeër in gebruik was, en wat verval het
weer die gelowiges ingeskerp word; want hierdie geld is be-
doel nie alleen vir die arme en vir die klems, maar ook vir
loskoping van gevangenes.

Soos die kerk vir die arme, die ouë, e.a, gesorg het, het sy
ook gedaan vir die weduwes en wese. Onder ander het sy
bepaal: 253) hulle mag nie tereg gestel word deur regters,
sonder voorkennis aan die biskop of aartsdiaken gegee;

255) op gerigsdaë moes hulle sake vóór die van ander be-
handel word, want hulle is die swakste; 256) terwyl spesiale

pauperibus vel infirmis qui debilitate faciente non possunt suis manibus
laborare, victum et vestitum in quantum possibilitas habuerit, largiatur,

250) Conc, Turonense, 567, Hard, 3, p. 358, can, 5; Ut unaquaeque
civitas paupcres et egenos incolas alimcntis congruentibus pascat sicun-
dum vires, ut tam vicani presbyteri, quam omnes cives, suum pauperum
pascant; quo fiet, ut ipsi pauperes per civitates alias non vagentur,

251) Conc, Cloveshovc (Engeland) 747, Hefele, 3, p, 566, can, 22;
Conc, Regensburg, 700, Hefele 3, p, 734, can, 8; Quod eleemosyna
quippe necessario ab hoc quotidie fidelibus essent agendae. Eleemosyna
quippe nomen et opus est miseracordiae.

252) Conc. Matisconense, (Maçon) 583, Hard. 3, p. 461, can. 5:
Omnes igitur reliquas fidei sanctae catholicae causas, quas temporis longi-
tudine cognovimus deterioratas fuisse, oportet nos ad statum pristinum

reparetur, et décimas ecclesiasticis famulantibus caerimoniis populus
omnis inferat, quas sacerdotes aut in pauperum usum aut in captivorum
redemptionem praerogantes, suis orationibus pacem populo ac salutem
impétrant.

255) Synod. Verneuil 755, Hefele, 3, p. 590, can. 23. Hard. 3,
P- 1998, can. 23,

256) Conc, Chalcedon 452, Hard, 2, p. 602, can. 3: Sekere priesters
het uit geldgierigheid eiendom van ander gehuur om deur die bestuur
daarvan grote wins te behaal. Dit word hulle verbie, asook om enig iets

Die ouers werd daarop gewys dat hulle eerste en hoogste
plig was die kinders te onderhou en degelik op tc voed; 257) en
die kerk het \'n vervloeking uitgespreek teen sulke ouers wat
uit luiheid of onder die voorwensel van in \'n klooster te wil
gaan, hulle pligte teenoor hulle kinders versuim, Hierdie be-
sluit van die vaders op die sinode van Gangra 325 is later
vernu geword deur 258) pous Hadrianüs I, 774, Ook op \'n latere
sinode dan Gangra t.w. die van 259) Toledo het die vaders
daar ernstig teen gewaarsku dat ouers uit traagheid om vir
hulle kinders te sorg hulle maar liewer van kant maak,

Afgesien van hulp in die vorm van geld en goed, het die
kerk al vroeg haar belangstelling in armes, swakkes en kin-
ders getoon deur hulle in geskikte huise op te neem.

Aan die begin het die kerk van haar lede en veral van die
gegoede geeis om weeskinders in hulle gesin op te neem en
die te versorg as hulle eie kinders; 260) vreemdelinge werd

te doen te hê met sekulêre sake, behalwe wanneer hy wettelik geroep is
tot beskermer van minderjariges, waaraan hy hom dan nie mag onttrek
nie; of tensy die biskop van die stad hom kerkelike sake toevertrou of
onversorgde weduwes en wese en mense wat veral behoefte het aan
kerkelike hulp,

jikrjv el fit] nov tx voficov xaioho els d<p7]Xixcov oTiaQUizijrov èjiiZQOJctjv t) 6 xfj?
jiohco; èmaxoTiog exxktjaiaaxixóöv èniZQeyioi (pQOVXil^eiv Tigayfiaxcov >) ÓQq?avójv
xai XVQ^^ dq)Qovot]xcov xai xcöv ngoacaiioir xdv [ialiaxa xijs ixxktjaiaaxixiji
Seofievcor ^orj§ecas.

257) Conc, Gangrense 325, Hard, 1, p, 538, can. 15: Si quis dereli-
querit proprios filios suos ut eos non alat atque eis secundum pietatem
necessaria non praebuit, sed sub occasione continentiae negligendos puta-
verit, anathema est,

258) Hadrianüs I, Canones, Hard, 3, p, 2039, can, 15: Ut nullus
filios suos neglegat per occasionem continentiae,

360) Conc, Matiscon, 583, Hard, 3, p. 461, can, 11; het die geeste-
likheid aangespoor om hospitaliteit te beoefen en het die kristene ook
daartoe aangemoedig; terwijl can, 13 die biskoppe verbie om honde aan
te hou waardeur miskien die arme afgeskrik word.

ontvang deur die voorganger van die gemeente. Naarmate
die kerk haar grense egter uitbrei en haar lede by duisende
begin reken, veral nadat die keisers begin kristene te word
het en strome van volk met hulle in die kerk meegesleep het,
en toen die slegte tye begin het en jare van hongersnood,
toen moes die versorging en verpleging van arme, kranke en
vondelinge op \'n nuwe wys aangepak word, \'n wys wat vir die
eerste maal in die wereldgeskiedenis te sien was, ek bedoel
die stigting van kranke- en armehuise, van vondelingsoorde
en toevlugsoorde vir vreemdelinge,

Die oorsprong van hierdie stigtinge lê nog deels in die duis-
ter; wat ons wel weet is dat in die vierde eeu daar begin mel-
ding gemaak te word van nosocomia, siekehuise, asceteria,
huise vir askete, monasteria, kloosters, gerontocomia, huise
vir oue van daë, brephotrophia, vondelinghuise, orphano-
trophia, weeshuise, ptochia of ptochotrophia, armehuise,
xena of xenodochia, vreemdelingehuise; en in die vyfde eeu
word hierdie name veelal gevind.

Die vroegste melding hiervan gemaak vind ons miskien in
die besluit van die konsielie van Nicea 325; Kanon 70 handel
oor hospitale wat moet opgerig word in iedere stad, en oor
die keuse van \'n opsiener daarvan en oor sy pligte; dus waar-
skynlik op die inisiatief van Konstantyn of ten minste met sy
goedkeuring, Dat die konsielie die bou van hospitale op so
\'n grote skaal kon aanbeveel het, is bewys genoeg dat daar
al inrigtinge van die aard voor die tyd bestaan het. Die aan-
beveling van Nicea sal seker in baie gevalle opgevolg geword
het, want oorals werd die behoefte hieraan gevoel. Ons lees
nie veel hiervan nie, maar ons kan dit tog stellig besluit uit
die brief van die keiser Julianus aan Arsacius 362, nota 244,
Waarin ons merk hoe \'n grote indruk ten goede die inrigtinge
gemaak het op die heidene, soseer dat Julianus die self wou
namaak, en persoonlik geld daartoe bygedra het. Tien jaar
^ die brief van Julianus het Basilius die Grote, biskop van
aesarea, \'n hospitaal begin op so \'n reuseskaal, dat Elias,
le goewerneur van die prowinsie, daarteen geprotesteer het.

Hy het die uitgawe vir sulk \'n kostelik gebou afgekeur, maar
Basilius het die werk deurgeset. Self meld hy ons me sovee
as wat ons graag daarvan sou wil weet; slegs vier o ses maa
haal hy daarvan in sy geskrifte en briewe aan. 261) Daarmt
verneem ons dat hy van die rentmeester van die Prefek vry-
stelling gevra het van belasting op die hospitaaleiendom, 262) as
ook op die van die hospitaal te Emesa, 263) dat die gebou groot
was en bedoel om vreemdelinge te onthaal, wat op reis is,
asook sieke; dat daar \'n grote personeel was van mediesie,
operateurs, vervoervolk, bewakers, en begeleiders op weg
vir die wat van ver kom; dat vir sommige van die pasiente
ambagte geleer word. 264) Sy vriend Gregorius van Nazianzen

L\'sil. Mag. Opera, tom. 3. epist. 143, Alteri numerario. p 235^
Ne quis dicat damnum ab eo rebus afferri, qm praecationis domum
magnifle extructum erigit Deo nostro et aedes circum illam, aham quidern
Sali specie, etc.... Ecquem injuria afficimus, dum peregnms, sive hac
transeuniïbus. sive medela alique morbum indigentibus hosp^ia con
struimus, atque his necessarium constituimus solatium, aegrorum cura
tores medicos, jumenta. deductores? Quibus necesse fuit et artes ad,un i.
tum quae ad vitam sunt necessariae, tum quae ad honestius vitae insti-
tutum fuenint excogitae, alias rursus aedes adiacienda opera »doneas,

263) Basil. Mag. Opera. tom. 3. epist. 94. Heliae rectori provinciae p. 188:
nXriv el m ß^-ßV^ oixor o^xxr,ßioy f^eyaloneenwi
xareocevaofievoy AraCvoat r,p ©e^ ^^a. neg^ airov olxrto^v .... «^a
6e xaxaywyia xoXs favo.f oïxoSo^ovrxes, xoT; xe xai naooSor im<po,xa>a ,
.a. ror^ n.oj dc^evaav xa. t,v «.ayxa.av xovxo^
naeai^v&iay èyxaUcoyxes xovs voooHOiiom^es, xovs laxgevovxas xa vcoxo^poQa,

ßori&ni^a. f^ XQOV ino xys noXews ngoeXOe, &eaaai xr]r xa.yr,v noXty, xo t^
eTa^e^as xaf^eToy, xo xa.vov rd). ^noavg^a^a, els ra ^

v^r, Se xa. ra dvayxara rar. .\'x«vo. .aga.yeoea.v anox.Oexa., o,ras
äjxooeco^eya, xa. xWf o^x xa. xa. xa.go. cpOoQay

vertel egter dat dit \'nstad in homselwe was, die Nuwe Stad
noem hy dit; dat die kompleks van geboue om die kerk ge-
groepeer was, waar allerlei siekte en kwaal behandel werd,
veral ook die melaatsheid, dat daar verpleeg werd verminktes
en lydendes aan swere; lewende lyke, soos hy sê, wat in die
reël anders ooral in die strate en op die pleine van die stad
rondlê, het hier \'n welkomsoord gevind en \'n kristelike be-
handeling; 265) almeer ook werd die stad verplaas naar die
hospitaal wat \'n grote invloed ten goede uitgerig het, en so
\'n sukses was die onderneming, dat biskoppe in die naburige
dorpe en stede probeer het hierdie goeie voorbeeld te volg
en eweëens vir hulle arme en kranke afsonderlike huise te stig,

266) Hieronymus in \'n brief aan Pammachius haal aan dat
laasgenoemde \'n xenodochium in die hawe van Rome opgerig
het, terwyl hy vertel dat hyself \'n diversorium vir pelgrims
in Bethlehem opgerig het.

Ook Chrysostomus herinner sy hoorders te Constantinopel
dat daar ter plaatse \'n gemeenskappelik gebou deur die kerk
afgesonder is en geheet xenon. Ons lees ook van xenodochia
in Nitrië, Egipte.

Behalwe sulke liefdadigheidsgeboue in Italië, Egipte, Klein
Asië en Palestina, word ook melding gemaak van inrigtinge
in Frankryk en Engeland in die agste en negende eeu, en selfs
vroeër, 267) Die sinode van Orleans 549 spreek van xeno-

<"»/iarof iifhatv, (htoXavvo/ievot ;ioXe(ov, olxiiöv, ayoQÜv, vdarcoy, avTciv xwv
Vdxaxcov, óvo/iaai ftaXXor, i) acofiaai yvwQtCofisvoi.

P\' 819: BaaiXeiov 6e, ol vooovfzte, xai xn t&v igavftaxayy dxt}, >cat »/ Xgiaxov
Hifitjois, ov Xoyqy /irv, ^Qyrp th XeiiQav xadaiQovxof.

Ibid, nota 264, Nec vero civitas quidem ad hunc modum se gerebat,
regio autem atque extema loca non item quin potius omnibus populi
Antistitibus benignitatis erga pauperes et munificentiac certamen com-
mune proposuit,

266) Hieronymus: Epis, 66, par, 11, tom, 1, p, 661: Audio te xens-
dochium in portu fccisse Romano et virgam dc arbore Abraham in Ausonio
Plantassc litore, tu viculum nostrum, id est domum panis (Bethlehem)
compensas. Euge, noster, initia transgredcris.

dochia wat die koning Childebert en sy vrou Ultrogotho in
Lyons en elders gestig het, en tot die oprigting en instand-
houding waarvan baie mense bygedra het,

268) Reeds in die jaar 636 is daar te Verdun, Metz en Maas-
tricht huise vir melaatse opgerig. 269) Fulrad ab van St. Dio-
nysius te Parys het in 777 al sy besit aan hierdie kerk oor-
gemaak tot gebruik vir die priesters, tot onthaal van vreem-
delinge, tot begiftiging van arme, behoeftiges, weduwes en
wese, 270) In Lucca 718 is \'n kerk gebou wat deur die famielie
Lucchesi ryk beskenk werd met xenodochia en n balneum
met \'n priester om vreemdelinge te onthaal, en arme wedu-
wes en wese te help en te troos, 271) In 787 is deur Datheus,
argipresbiter te Milaan, \'n vondelinghuis daar gestig. In die
stigtingsrol sê hy dat daar baie mense in die stad was wat uit
weelderigheid te traag was hulle buitenegtelike kinders groot
te bring, maar hulle eenvoudig in die slote of riviere weg-
gooi; en dit doen hulle met kinders wat selfs nog ongedoop
is, waardeur die kleintjies, ongedoop synde, vir ewig verlöre

res vel facultates ecclesias, aut monasteriis vel xenodochiis, pro qua-
cumque eleemosyna cum justitia delegatas retentare, alienare, atque sub-
trahcre, Quod quisquis fecerit, tanquam necator pauperum, antiquorum
canonum sententiis constrictus ab ecclesiae limitibus excludatur, quamdiu
ab ipso ea quae sunt ablata vel retenta reddantur,

can, 15: De xenodochio vero, quod piissimus rex Childebertus vel jugalis
sua Ultrogotho regina in Lugdunansi urbe inspirante Domino condiderunt,
cuius institutionis ordinem, vel expensae rationem, petentibus ipsis,
manuum nostrarum subscriptione firmavimus. ... Sed dent operam, qua-
liter rei ipsius stabilitas in nullam partem, detrimentum aut diminutionem
aliquam patiatur, providentes intuitu retribuüonis aeternae. ut praepositi
semper strenui ac Deum timentes decedentibus substituantur; et cura
aegrotentium ac numerus vel exceptio perigrinorum, secundum inditam
institutionem, inviolabili semper stabilitate permaneat,

gaan, In hierdie huis sou hy dan al sulke ongewenste kleintjies
opneem. Ons lees ook \'n vers op \'n mosaiek wat gedenk
Datheus se sorg vir arme jongetjies, vir wie hy ook so \'n huis
opgerig het. 272) Ook verneem ons van Galdinus aartsbiskop
van Milaan dat hy in 1168 \'n\'soortgelyke gebou opgerig het,
bedoel vir sieke, swakke, verhongerde, wese en vondelinge.

Veral het die kerk haar besig gehou met die byeensamel
van vondelinge. 273) Met die hoop dat vreemde barmhartig-
heid haar sou ontferm oor hulle kinders, het die heidene dan
ook die kleintjies sonder gewetenswroeging weggegooi; en
die kristene gedrewe deur liefde, en begerig die voorbeeld
van hulle Heer op te volg, het hulle oor die kleine ongeluk-
kige ontferm. 274) Jonge vroue het die strate afgeloop en het
byeengesamel al die kleine verworpelinge, het hulle naar die
kerk geneem om gedoop te word, en hulle in \'n vondelinghuis
gebring, waar hulle die beste versorging en \'n kristelike op-
voeding gekry het. Die staatsregering het in \'n sekere mate
die leiding van die kerk gevolg. 275) In die tyd van Konstantyn
die Grote het Italië in \'n kwade toestand verkeer; sy was uit-
gesuig deur die drukkende belasting, die Annonariae Italiae,
en deur die verwisseling van heersers, deur die burgeroorloge
en veral deur die verwoestinge deur die oorheerser Maxen-
tius daar aangerig, en waardeur die land tot die grootste ar-
"loede gebring werd, 276) Die keiser Konstantyn het dus in

272) Muratori, Dissertazioni sopra Ie Antichita Italiane, No. 37,
tom, 2, p, 390, Die hospitaal was bedoel ad languentium pauperum refec-
tionem et pupillorum nutritionem. Et colligere debeant omnes aegro-
tantes, pauperes et expositos infantes, quos per urbem invenerint, ct ad
ospitale ducere el sufficientcm victum tribuerc,

273) Tertul, Apolog. 9, tom, 1, p, 151: Filios exponitis suscipiendos
ab aliqua practereuntc miscracordia extranea. En ook:

Minuc, Felix, Octavia, 31, p, 55: dum etiam domi natos alicnae
miseracordiae frequenter exponitis,

276) Cod, Theod, lib. 11, tit, 27, tom, 4, p. 197: De alimentis quae
>nopes parentes de publico petcre dcbcnt,

315 aan Ablavius die prefek van Italië beveel dat ouers wat
weëns armoede hulle kinders nie kan voed of kleed nie, en
dus geneig is om hulle te dood of te verkoop of verpag of
weggooi of van honger laat omkom, in hulle gruwelike voor-
neme verhinder moes word deur hulle voedsel en kleding uit
die keiserlike skure en uit die skatkis te gee, 277) Heel waar-
skynlik is die keiser hiertoe aangeraai deur Lactantius, die
beroemde kristen skrywer, wat juis in die tyd leraar was van
Crispus die seun van Konstantyn, en wat omtrent die tyd ook
sy boek, notas 125 en 159, opgestel het, waarin hy aanhaal
van die gruwele deur ouers gepleeg aari hulle kinders.

Sewe jaar later het hy \'risoortgelyke wet gegee aan sy
prefek Menander vir die prowinsies, en veral vir Afrika, waar
daar ook grote ellende en hongersnood geheers het, en waar
die bevolking nog meer dan in Italië gewoon was hulle kin-

lintcis mappis, scripta per omnes civitates Italiae, proponatur lex, quae
parentum manus a parricidio arceat, votumque vertat in melius, OHici-
umque tuum haec cura perstringat. Ut si quis parens adferat subolem.
quam pro paupertate educare non possit nec in alimentis nec in veste
impertienda tardetur, cum cducatio nascentis infantiae moras ferre non
possit! ad quam rem et fiscum nostrum et rem privatam indiscreta jussimus
praeberc obsequia, anno 315,

Tardetur ex fisco videl. vel re privata ut mox dicitur,
Educare: alimenta et vestem complectitur,

278) Cod, Theod. lib, 11, tit, 27, tom, 4, p. 200, Imp, Constantinus
Mcnandro: Provinciales, egestatc victus atque alimoniae inopia labo-
rantes, liberos suos vendere vel obpignorare cognovimus. Quisquis igitur
huiusmodi repperietur qui nulla rei familiaris substantia (ex horreis sub-
stantiam) fultus est. quique liberos suos aegre ac difficile sustentur, per
fiscum nostrum antequam fiat calamitati (vendendi vel oppîgnorandi
necessitate) obnoxius adjuvctur; ita ut proconsules, praesidesque et ratio-
nales per universam Africam habcant potestatcm ct (ut) univcrsis quos
adverterint in egestatc miserabili constitutos, stipem necessariam largian-
tur; atque ex horreis (in quibus condita erat annona publica) substantiam
protinus tribuant competentem. Abhorret enim nostris moribus quemquam
fame confici vel ad indignum facinus prorumpcrc, concedamus, anno 322,

ders te verkoop of om die lewe te bring. 278a) Die arme-
versorging werd deur die keisers in hulle wette erken as
\'n kristelike plig, en die kristene werd deur hulle hiertoe
aangemoedig in woord en voorbeeld.

Uit dit alles sien ons dat gestigte vir arme en vreemdelinge,
sieke en swakke wyd en syd oor die kristenwereld versprei
was; en hoewel aan die begin nie in soveel woorde gesê word
dat wese en vondelinge in hierdie geboue opgeneem is nie,
spreek dit byna vanself dat dit tog die geval was; geboue, so
omvangryk en met so veelledige doel, sou stellig ook ruimte
aangebie het vir wese en vondelinge, soos ons sien later die
geval was met die hospitale van Datheus nota 271 en van
Galdinus nota 272.

Die eerste keer wat die naam brephotrophium, vondeling-
huis, ons teen kom, is iii die wette van Justinianus; 279) maar
dit is die mening van geleerdes dat ons hier te doen het enkel
met \'n nuwe benaming vir \'n oue saak, of dat miskien om-
trent hierdie tyd die vondelinghuis vir die eerste keer \'n af-
sonderlike inrigting gevorm het afgeskei van die tevore al-
omvarigryke hospitaal of vreemdelinghuis as sulks.

Die belangstelling deur Konstantyn getoon in liefdadigheids
inrigtinge is gevolg deur sy opvolgers.

280) Valentinianus en Valens het dit in hulle wette vasgelê,
en die kristene voorgehou, dat as hulle wil beantwoord aan
hulle erebenaming, hulle dan ook hulle bes moet doen die
armes en ongelukkiges te alle tyd te help,

280) T h e O d. Cod, lib. 8, 1, 5, tom, 5, p, 9: Valentinian. et Valens
Secundo: Et Christianos quibus si verus est cultus, adjuvarc pauperes et
positos in necessitatibus volunt.

281) Justin, Cod. 1, 3, 32, 7, p. 23: Leo et Anthymius: Privilegiis
sane singulis quibuscunque sacrossinctis ccclesiis orthodoxae fidei, xeno-
dochiis sive ptochiis jam generaliter quam specialiter attributis perpetui
reservandis, nullis eas earumque sacerdotes aut clericos cuiuslibet.

wette van xenodochia en ptochia, 282) terwyl Justinianus
n lange lys het van monasteria, nosocomia, xenodochia, bre-
photropia, asceteria, gerontocomia, ptochotrophia, orphano-
trophia, die inrigting en beheer waarvan hy persoonlik kennis
geneem het, 283) So \'n brephotrohpium beskryf hy as \'n eer-
biedwaardige plaas of gebou waar suigelinge en kleine kinders

Ook Karei die Grote het in sy wetgewing \'n reeks van be-
sluite opgeneem o.a, 284) vir die arme en behoeftige moet
gesorg word deur die kerk uit liefdegawes haar deur die ge-
meente gegee; 285) die regssake van weduwes en wese en
arme moet eers afgehandel word, daarna die van ander
mense; 286) armes, weduwes en wese is onder die sorg van
God en van die keiser; 287) wie hulle dus molesteer sal deur

282) Novellae, 7, 2, p, 54: Et hoe valere volumus in omni ecclesia
omnique monasterio ct nosocomio et xenodochio et brephotrophio et
asceterio et gerontocomio. En eweeens Novellae 7, 1, p. 52, en
7, 12, p, 62,

284) Carol, Capitul, lib, 5, tit, 221, p. 126: De hospitalitate et cura
pauperum. Ut de hospitalitate et cura pauperum memorcs sitis et propter
quod res ecclesiasticae a fidelibus oblatae et ab ecclesia receptae sint,
et eo modo illas distribuatis, ut ab illo, cui dc his rationem redditun
estis non damnationem, sed aeterni gaudii mercedem accipere mereamini.

285) Ibid, lib, 4, 16, p. 62: De viduis, pupillis et pauperibus: Praecipimus
ut quandocunque in mallum ante comitem viduae pupillae et pauperes
vencrint, primo eorum causa audiatur et difiniatur. Et si testes per se
ad causas suas quaerendas habere non potuerint, vel legem nescierint,
comes illos adjuvet, dando eis talem hominem qui rationem eorum teneat,

286) Ibid, lib, 6, tit. 223, p, 168: De viduis ct orphanis et minus poten-
tibus. Ut viduae et orphani et minus potentes sub Dei defensione et
nostro mundebundo pacem habeant et eorum injustias acquirant.

287) Ibid. lib. 6, tit. 246, p. 170: De potente si pauperem expoliaverit
et non reddiderit ammonente episcopo, ut excommunicetur, Sie ook
lib, 1, 3, p, 23.

die kerk in die ban geslaan word; 188) vondelinge deur ander
opgeneem het onder die toesig van die kerk gestaan. 288) Ons
verneem ook dat hy \'n reeks van xenodochia gebou of herstel
het, waardeur hy sy deel vir die kindertjies gedaan het..

can, 28; Ut Hospitale pauperum extra monasterium sit puellarum,
oportet tamen ut extra, juxta ecclesiam scilicet, in qua presbyteri cum
ministris suis divinum explent officium, sit hospitale pauperum; cui etiam
praesit talis qui et avaritiam oderit et hospitalitatem diligat. Et exceptis
decimis, quae dc ecclesiae villis ibidem conferuntur, de rebus ecclesiae,
prout facultas suppetit, eidem deputetur hospitali, unde pauperes ibidem
recreentur et foveantur, etc, Sed etiam intra monasterium receptaculum,
ubi viduae et paupcrculae tantummodo recipiantur et alantur.

Rein eenvoudig en opreg soos hy geskape is, is die kind,
gelukkig of ongelukkig, \'n speelbal van sy omstandighede;
nolens volens word hy gevorm naar sy omgewing. Gelukkig
dan waar die omgewing gunstig inwerk op sy geestelike kin-
derlike eenvoud en reinheid, maar ongelukkig die kind wat
gedwonge is hom aan te sluit by die laë sedes en gewoontes
van sy ouers, en waaruit hy nie kan ontvlug, nog naar lig-

Die grote sonde by die grieke, die sonde wat Kreta en
Sparta en Atene tot ondergang gesleep het, was die paede-
rastie. In die inleiding het ons reeds genoeg gewys van welk
\'n vloek dit was vir Griekeland, hoe nog hoog nog laag, nog
oud nog jong hieraan onskuldig was.

In Rome het dit nie beter gegaan, hoewel die romeine ver-
standig genoeg was een van die 289) dryfvere tot die pleë van
hierdie misdaad, ek bedoel die naakte oefening van kinders
en jongelinge, 290) bewus af te keur, wyl hulle wis al die ge-
vare wat hiermee gepaar gaan, Tog ten spyte van hierdie
wys besluit het die gruwel van die paederastie voortgewoeker,
totdat eindelik die keisers verplig was maatreëls daarteen
te neem.

Die eerste wet hierteen waarvan ons weet is die 291) lex
Scatinia, wat die misdryf met vrygebore jongens verbie het.

291) Zumpt, Ueber den Stand, S, 40, Dog verdere inligting kan ek
omtrent hierdie wet nie kry nie, nog in Girard, nog in Riccobono en
Baviera: Fontes jur, romani antejustiniani, nog in Justin, Cod, of waar
ook al, f

Die sedelike misbruik van jongens of meisies met geweld werd
gestraf met verbanning of by die ergste gevalle met die dood.
Die kristenvaders kon die saak nie ongestraf daarlaat.
292) Hulle het die heidene steeds voorgehou dat die Wet Gods
leer, mens mag geen ontug pleeg, of overspel doen of jongens
mislei tot seksuele omgang; en 293) niettemin het die romeine
vir hierdie doel byeengesamel jongetjies in getalle soos perde
op die weiveld; en sover daarvandaan dat sulk \'n gruwel af-
gekeur werd, werd dit daarentegen nog met sekere voor-
regte vereer, 294) Die heidene kan niet ontken dat hulle hier-
aan en aan allerlei seksuele misdrywe skuldig is.
295) En dit is te verwag van mense wat gode vereer by wie

292) Barnabas Epist, 19, p, 44: oi jioQVEvaeig, ov fiot^evaeig, ov jiatôo-
q^&OQtjaetç.

293) Tatianus, Pros Hellenas, pav, 28, p, 29: «at jzaiÓEgaaua, fiev vjio
ßuQßaQcov ôi(oxsTa,i, jigoro/xias ôs vjro \'Pcofxaiov fj^icoxat, Traidcov àysXaç cboneg
bijtoiv (poQßadcJv avvaysiQEiv avxoTç miQW/nevcov.

294) Athenagoras, Presbeia peri Christianos, 34, p. 44: ot yag àyogav
axrjaavxEç jtoQVEiaç xai xaxaytùQaç àÙEOfiovç nsTcoirinEvoi xolç veoiç Ttaaijç aîaxQàç
^ôoviîç xai fit]ÔE xâiv ÙQaevmv tpEtôofisroc, agast-Eç èv dgasat xa Ssira xaxEQyaCojuevot,
ôacûv OE/zvoxEQa xat evtiàeaiEQix acùfiaxa, Jiavxoicoç avxa vßgiCovrES, àxifxovvxEç xai
xo jioirjxov xov Oeov xaXov, ovxot ès d ovviaaoty avxoTç xai xovg aqpExsgovg, Xeyovai
Qeovç, sji avxwv wg OEftva xai xû>v Oscov à^ia avxoîvxEg, xavxa fjfiàg Xoi8ogovvxai,
xaxiCov-xeç oi ftoixoi xai jiaiàegaaxM xovg Evvovxovg xai fioroyafwvg.

Theophilus ad Autolycum, 1, 2, p. 8: ôeÎ^ov ovv xai av OEavxov,
eI ovx el jxoixog, eI ovx eï nogvog, eÎ ovx eï x?.sjixr]g . ... eI ovx eI agas-
voxoixrjç, . ... el ov yovEvaiv àjisi&rjg, si ovx xa xsxva, aov ncokEÎg.

maritos ut adulteris nubant, qui natos ex se pueros aut strangulant, aut
si nimium pii fuerint, exponant, qui libidines incestas nec a filia nec
sorore nec matre nec sacerdote contineant,

295) Lactantius, Divin, Institut, lib, 5, 10, tom. I p, 432, Quomodo
libidines cohercebunt qui Jovem, Herculem, Liberum, Apollinem ceteros-
que venerantur, quorum adulteria et stupra in mares et feminas non
tantum doctis nota sunt, scd exprimuntur etiam in theatris atque con-
stanter ut sint omnibus notiora?

die woord kuisheid ongeken is, want van eerste tot laaste
word die heidense gode alles behalwe voorbeeldig voorgestel
in hulle sedelike verhoudinge; 296) hulle onkuise handel en
wandel word op ombeskaamde wys die publiek in die teaters
voorgehou, en so realisties moontlik voorgestel; \'n ander ge-
liefkoosde onderwerp vir die toneel was die onsuiwere ver-
houding tussen manne en vroue; en klein en groot woon die
opvoeringe by. Geen wonder dat alle gevoel vir kuisheid ont-
breek het,

297) Somtyds word jonge kinders van beide geslagte gebruik
om mee te doen op die toneel, b.v, om naak deel te neem aan
die opvoering van \'n stuk as die oordeel van Parys; 298) of
danse word voorgedra deur vroue met ewemin klere aan as
toen hulle gebore was, Gemeng bade en onsedelike skilderye
het ook hulle deel bygedra tot die sedelike bederf van

Vroeëre skrywers soos Cicero, en veral die 299) latere Stoi-
syne, het hierteen protes aangeteken.. Sulke onkuise wesens
kan die gode nie wees nie; maar binne in ons setel n ver-
hewene gees wat \'n noukeurige waarnemer is van onse deugde
en ondeugde, en tewens onse beskermer is. Sonder die gees
n,l. God kan geen volmaak goed mens bestaan nie.

Dog hierdie verhewene gedagtes omtrent die godheid het
die verderwende invloed van die leer omtrent die heidense
gode nie kon keer nie; 300) soos hulle gode was, onrein, on-

296) F r i c d 1 a n d e r. Sittengeschichte Roms 2, S, 443, Zu frecher Ver-
höhnung der Sitte und unzweideutiger unverhüllter Obzonität überbot
offenbar der Mimus die übrigen Possen weit. In die tijd van die Republiek
had hulle nog die Floralia ora dit te verontskuldigj maar daarna me meer

300) Jul, Firmicus, Matheseon, libr, 6, cap, 12, p, 12: Sed et vires
uxores suas ad adulteria venire compellent et alienis complectibus patien-
tiam prostituti pudoris adidicunt.

kuis, so was die volk; en naar hulle handelwys het die volk
hom al te getrou gerig.

301) Reinheid van sede, die by uitstek kristelike deug, maar
deur sommige genoem \'n pes deur Kristus in die wereld ge-
bring, het die vaders, as ook die konsielies gesoek te hand-
haaf. Die kinders is nie uitgesluit uit die strewe naar vol-
making; net soos vir Paulus, 2 Tim. 4, 8 en vir ander gelowige
volwassene Jak, 1, 12; 1 Kor. 9, 25 \'n kroon weggeleg is,
302) so ook vir kinders wat in deug volhard. 303) Daarom word
ouers vermaan hulle hande nie te onttrek aan hulle kinders
nie maar hulle op te voed in die vrese van die Heer, met wys-
heid en strengheid met hulle te werk te gaan, want die troue
vriendelike vaderlike teregwysing sal hulle nie dood nie,
maar sal hulle behou van die bederf. Die raad van Salomo
in hierdie saak moet die ouers ter harte neem: Spreuk, 23, 13;
22, 15; 29, 15; 10, 13; 20, 30; 13, 24; 23, 13; 29, 17; 17, 10; 19, 25.
Hulle moet die kinders leer in die Heilige Skrif 304) waartoe
daar genoeg geleentheid is en hulle kristelike boeke voor-
lees, hulle terug hou van onverantwoordelike vryheid of van
samespan met makkers tot allerlei vermaak, want deur sulke
vermaak raak hulle allig tot ontug; en die ouers moet weet

302) Cl emens Alex, Stromat. 7, 2, tom. 3, p, 48; elat yuQ, elai xa&n:iFQ
èv Tor? aywoi xovs yv/mxoTs, ovxcos öe xat xaxa xtjv ixxXt^atav axetpavot dvÖQMv
te xai Tiatöwv.

303) Apostel, Constit, 4, 11, p, 120: ol fienoi jraxeges Jiatóevexe xa
rexia vjudiy iv Kvqui), kxxQe(pones avxa èv muSaiff xat rovdeatq. xvgtov, xat
Stdaaxovxes avxa imxtjSeiovs xat dg/io^ovaas X\'o Aoj-qo xexvas, Ira ftt] 8iit rz/f
fvxaiQtas axQtjrtaaavxa xat uve.itxt/ii]xa fietvavxa vjio xwv yorecov ngo wgas
aveaews xvxovxa, d(pi]vtaowot xov xaXov, 6to firj evXaßetaOe avxovs èmjtlLtjaaeiv,
^o^TQoytCovxes ai>xa /texa i/ißgtOeias. ov yag d-^oxxevete avxa JiaiSevones, fiaUov
Ss awaexe avxa, xadws fov xat ^oXo/iwv iv xfj ootftq. <pt)at.

ei 7, 12, p. 203: ovx dgels X7]v x^^Q"- «^o rov vtov aov 7) djio xijs
^vyaxQos aov dkk\' ojio reoxtjxos avxwv ètSa^ets avxovg xov <poßov xov Qsov.
^aiSeve yag, (prjat, xov vtov aov, ovxw yag iaxat aot evebiis.

dat God hulle verantwoordelik sal hou vir die siel van hulle
kinders; 305) veral moet die ouers die oog op hulle hou in die
kritieke tyd van hulle lewe, as die hitte en ywer van die harts-
togte begin te ontbrand, en dan veral ook sorg dat hulle nie
in kwade geselskap kom, opdat hulle nie op verkeerde wege
gaan; maar hulle teen ontug bewaar deur hulle as hulle oud
genoeg is in die huwelik te gee. So ook het die Didache en
Barnabas geleer in kort. 306) Onderrig in Gods Woord, en nie
oorringe of ander ydele versiersels is die ware sieraad vir
\'n kind, 307) Eerbied vir die ouderdom moet aangekweek word;
daarom moet die grysaards hulle grysheid, Gods ereteken,
nie verberg; want juis deur hulle gryse hare verwerf hulle
die eerbied van die kinders, 308) Die kristen keisers het dan
ook" oneerbiedigheid, ongehoorsaamheid en ondankbaarheid
van kinders, veral as hulle die mannelike leeftyd bereik het,

309) Die kerk het moeite gedoen om die weggegooide kinder-
tjies byeen te samel; hiertoe het sy vroue, ongetroude of

306) Clemens Alex, Paidagogos, 2. 12, tom, l,p.234: ta Se coxa avxaiç
naga (pvmv (ir, xixgao&co eîç àjtagxt^aiv iXXoßicov xat nXaoxQCov, oixE yag ÔEfXtç
ßtaCea&ai xtjv cpvaiv, nag 6 ßsßovXijxai oixe fiev àXXoç ànecvœv àv elr] xœv <hxcov
xoonoç ek xovç xaxa <pvoiv trjç Axovr]g]xaxaßaiv<ov jioqovç xaxrjxrjoem àXrj&ovi.
è(pûaX.noi ôe vjtoXTjXtfifievot Xoyoj xai wxa eîç aloûr]Oiv ôiaxexgrjfieva Oeiwv àxovax7]v.

307) Clemens, Alex, Paidag, 3, 2, tom, 1, pag, 271: xa^ ixaXtaxa xo yegawv
rrjç f}Xixiaç xai à^ommov ovx èmxctXv.txov, àvaôsixxeov üe vd avyaç xov Geav

308) Justin, Cod, 8, 49, p, 360: De ingratis liberis: Impp, Valcn-
tinianus Valens et Gratianus ad Praetextatums Filios et filias ceterosque
liberos contumaces qui parentes vel acerbitate convicii vel cuiuscumque
atrocis injuriae dolore pulsassent leges emancipatione rescissa damno
libertatis immeritae multare voluerunt, a, 367,

Cod, Theodos, 8, 14, tom, 2, p. 663, herhaal voorgaande wet en
voeg by as interpretatio: Filii emancipati si injuriam gravem patri quae
probari possit intulerint, et convicti fuerint hoc fecisse rescissa eman-
cipatione in familiam revocentur,

weduwes, aangestel. 310) Was dit twyfelagtig of die kindjie
gedoop was, dan het die kerk, volgens die mening van daar-
die tyd, die saligheid van die kind direk verseker deur hom
of haar te laat doop; en vir die ewentuele kristelike op-
voeding het sy gesorg deur geskikte huise en verpleegsters,

311) Die ouers werd ook vermaan hulle kinders van vroeg
af te laat werk en die seuns ambagte of ander eerlik werk
te leer.

312) Was \'n kristen skuldig aan seksuele misdryf teen
jongens of meisies, dan werd hy vir altoos uit die kerk gesluit.

313) Die wesgote het die onsedelike omgang met manne en
jongens vreselik gestraf, 314) en met dieselfde ook besoek die
wat skuldig was aan sodomie.

310) Concil. Carthagin, 5, 401, Hard, tom, 1, p, 988; Placuit de
infanlibus quoties non inveniuntur certissimi testes, qui eos baptizatos
esse si ne dubitatione testentur; neque ipsi sunt per aetatem idonei de
traditis sibi sacramentis respondere: absque ullo scrupulo eos esse bapti-
zandos ne ista trepidatio eos faciat sacramentorum purgatione privari

Inquisitie 16: Dc his qui a parentibus Christianis parvuli derelicti sunt
et utrum baptizati sint non potest inveneri an debeant baptizari, Res-
ponsio: Si nulla extant indicia inter propinquos aut familiares, nulla inter
clericos aut vicinos, quibus hi, de quibus quaeritur, baptizati fuisse
doceantur; agendum est ut renascantur; ne manifeste perçant in quibus
quod non ostendilur gestum ratio non sinit ut videatur itcratim,

312) Conc, Elvira, 306, Hefele, 1, p, 187, can, 71: Dc stupratoribus
puerorum, Stupratoribus puerorum nec in finem dandam esse commu-
nionem.

De masculorum stupris. Non relinquendum est scelus inultum quod
detestandum semper et cxecrabile morum pravitate censetur. Wie skuldig
\'s daaraan, judex evidenter investigaverit, utrosque continuo castrare
procuratet tradcns cos\' pontifici territorii ipsius, ubi id perpetrari contin-
gerit, sequestratim arduae mancipenter detrusioni,

314) Ibid. tit. 5, 9, p, 72: De sodomites qua debeant ultionis sententiae
Pcrcuti, Hiervoor word dieselfde straf tocgemeet as vir die voorgaande wet.

gesorg; 315) hy het die kinders voorgehou dat hulle hulle ouers
moes eer; 316) vondelinge moes, waar onsekerheid bestaan,
sonder enige aarseling gedoop word; 317) van kleins af reeds
moes kinders naar hulle geestelike vermoë onderrig kry in
geestelike sake b.v. in die betekenis van die doop, die avond-
maal en dergelyke. 318) Skole moes opgerig word waar die
jongetjies kon leer lees en skryf, veral die Evangelies, die
Psalme en die Missale. 319)Ook het hy ouers en peetouers op
hulle pligte gewys in verband met die kristelike opvoeding
van die kind.

315) Carol. Capitul. lib. 6, p, 142, 3; De honorando patre et matre.
Honora patrem tuum et matrem tuam ut sis longaevus super terram; en
ook Cap, Aquisgran, 789, Hard, 4, p. 841, c, 89,

316) Carol. Capitul lib, 7, 297, p. 250: De infantum baptismo. Placuit
ut infantes quando non inveniuntur certissimi testes qui eos sine dubi-
tatione baptizatos esse testentur, neque ipsi sunt per aetatem idonei de
traditis sibi sacramentis respondere, absque ullo scrupulo legitimo

baptismatis ministerio quam sancti spiritus dono. Sciendum est omnibus
quod parvuli instituendi sint cum ad intelligibilem aetatem venerint, et
fidei Sacramento et baptismatis mysterio et septiformis gratiae sancti

habendis militibus Christi praeparandis et educandis. Inter nos pari con-
sensu decrevimus ut unusquisque episcoporum in scholis habendis et ad
utilitatem ecclesiae militibus Christi praeparandis et educandis, ab hinc

319) Ibid, lib, 2, 46, p. 42: De eruditione filiorum a parentibus et
patrinis. Ut parentes filios suos et patrini eos quos de fonte lavacn
suscipiunt erudire summopere studeant. Illi quia cos genuere, et eis a
Domino dati sunt. Isti vero quia pro eis fidejussores existunt.

320) Ouers en priesters moes sorg dat die kleintjies so gou
moontlik gekonfirmeer werd. Die presbiter was ook gewaar-
sku om die eugaristie altoos klaar te hê sodat, as daar \'n sieke
of \'nkindjie op sterwe lê, hy hom dit dadelik kan toedien,
opdat die kranke nie sonder kommunie sal sterf nie.

320) Ibid, lib, 6, 174, p, 161: Ut episcopis infantuli ad confirmandum
pracsententur Adnuncient presbyteri populis ut quam citius potuerint
suos infantulos ad confirmandum episcopo praesentare faciant.

Alemannorum Lex, sie Codex Legum Antiquarum.
Ambrosius, Opera, tom, 2, typ, Coignard, Parisiis, 1686,
Apuleius, Metamorphoseon, lib. 11, recens, F. Eyssenhardt, Bero-
lini, 1869,

diretto romano, In Melanges Girard, tom, prem. Paris, 1912,
B a V i e r a, G, en E, R i c c O b O n 0, Fontes juris romani antejustiniani,

Florentinae, 1909,
Burgundorum Lex, sie Codex Legum Antiquarum,
Capitolinus in Scriptores Historiae Augustae pars 2, Societatis

Bipontinae, Biponti, 1787,
Caroli Magni et Ludovici Pii Capitula, lib, 7, coll, Abbate et

Clemens Alexandrinus, Opera, recog, J, Potterum, Oxon. 1715,
Clemens Alexandrinus, Werke, 3 Bände, Otto Stahlin, Leipzig,
1905,

Codex Theodosianus, J, Gothofredus, tom, 7, Lipsiae, 1738,
CodexJustinianussie Corpus juris civilis,

Codex Legum Antiquarum, Fr, Lindenbrogii, Francofurti, 1613.
ConciliorumCollectio. J. Harduinus, Parisiis, 1715, regia maxima,

CorpusJuris Civilis, recog, P, Krueger, Berolini, 1877,
D e M e y s e n b u g, H, 0, Dc christianae rcligionis vi et cffcctu in jus

civile, Gottingae, 1828,
De R h o e r, C, W, De cffcctu rcligionis christianae in jurisprudentiam

Dion Cassius, Vitae Caesanim, Annot. Erasmi, Basil, 1546,
Dionysius Halicarnassensis, Antiquitatum Romanorum, A,

Kicssling, Parisiis, 1886,
Ecumenical Councils, H, Percival, in Nicene and Post-Nicene

Fathers, Oxford, 1900,
Euripides, Opera, L, Parmentier et H, Gregoire, Paris, 1923,
Firmicus, Julius, Astronomicorum libri 8, Aldus Minutius, Vene-
tiis, 1499,

4 Bde, Leipzig, 1910,
Gibbon, E, Decline and Fall of the Roman Empire, 8 vol., new edit,,

romeinsche recht, Gorinchem, 1823,
Girard, P, Textes de Droit Romain, 4 edit, Paris, 1913,
Gothofredus, J, Codex Theodosianus, tom, 7, Lipsiae, 1738,
G r a V i n a, Origines juris civilis, recens S, Mascovius, Lipsiae, 1737,
Gregorius Nazianzenus, Opera, tom, 2, typ, Desaint, Parisiis,
1778,

Haenel, G, sie Wisigothorum, Lex Romana,
Harduinus, Conciliorum Collectio, tom, 12, Parisiis, 1715,
Hastings, Distionary of the Apostolic Church, 2 vol,, Edinburgh, 1915.
Hastings, Encyclopedia of Religion and Ethics, 12 vol., Edinburgh,
1908—1921,

Herzog, Real Encyclopedia, 3 Auflage, Leipzig, 1896.
H e u s s i, K. Kompendium der Kirchengeschichte, 4 Auflage, Tübingen,

Lat., Vindobonae, 1898,
Institutiones Imperiales, Th. Murner, \'s Gravenhage. 1648.
Institutioncs, Just,, sic Codex juris civilis.
I 8 a e u s, Orationes edid, H. Buermann, Berolini, 1893,
Julianus Imperator, Epistulac Leges etc, Bidez ct Cumont,
Paris, 1922.

Justinus Martyr, Opera, recens J. Otto, 3 tom. Jenae, 1842,
Justinianus Codex, sie Corpus juris civilis.
J u V e n a 1 i s, Saturae, A. Weidncr, Leipzig, 1873. , -n -i. ^

Lampridius, Scriptores Historiae Augustae, Societat, Bipontinae,
Bipontae, 1787,

Lecky, History of European Morals, 3 Edition, London, 1913.
Leffingwell, G, W,, Social and private life at Rome in the time of

Terence and Plautus, New York, 1918, Academ, thesis,
Lilly, W, S,, Christianity and Modern Civilization, London, 1903, Hodder
and Stoughton,

Lindenbrogius, Codex Legum Antiquarum, Francofurti, 1613.
L i v i u s, Rerum Romanorum ab urbe condita, C, Alschefski, Berolini,
1841.

Mai thus, On population, 3 vol., 5 edition, London, 1817,
Milman, H, H,, History of Latin Christianity, 6 vol., 2 edit,, London,
1857,

Novellae, sie Corpus juris civilis.
Noodt, G, Opera omnia, Lugdini, Batav, 1713,
Ovidius, Opera omnia, edid, P, Burmannus, Gottingae, 1796,
0 vidi us. Opera omnia, edid, J, Jahn, Lipsiae, 1828,
Pauly, Real Encyclopedie der Classis, Altertümswissensch, Neue Be-
arbeitung; 20 Teile, G, Wissowa, Stuttgart, 1880—1921,
Plutarchus, Scripta Moralia, F. Dubner, Parisiis, 1841,
Plutarchus, Vitae, Th, Doehner, Parisiis, 1846,
Plautus, Comediae quae supersunt, recens, A, Maii, Lipsiac, 1842,
Plautus, Comediae superstites, R, Brunck, Biponti, 1788,
Plato, Staat, 2 Bände, Kritis, u, erklar, Anmerk, W. Engelman, Leipzig,
1881,

Plato, Opera omnia, recog. Baiter, Orelli, Winkelmann; Turici, 1839.
P 1 i n i u s, Epistolarum libri et Panegyricus, recog, H, Keil, Lipsiae, 1886.
P o 1 y b i u s, Historiarum reliquiae, Didot; Parisiis, 1839.
Posidippus, sie Stobacus,

1893, Hodder and Stoughton,
Riccobono, S, L\'influenza del Cristianisimo nella codificazione di

Giustiniano; in Rivista di Scienza, vol, 5, anno, 3, 1919, Bologna,
Riccobono, S, sie Baviera,

S c h m i d, K, A, Paedagogische Encyclopaedie, 2 Auflage, Leipzig, 1883.
S a 1 i c a Lex, sie Codex Legum Antiquarum,

Muller, Vindobonae, 1888,
Seneca (die retor), Orationum et rhetorum sententiae, edid, C, Bursian,
Lipsiae, 1857,

Stobaeus, Florilegium, edid. T. Gaisford, Lipsiae, 1824,
Suetonius Tranquillius, Quae supersunt omnia; recens, C, L,

Roth, Lipsiae, 1858,
T a t i a n i, Oratio ad Graecos et Supplicatio pro Christianos; E. Schwartz,

Texte und Untersuch, Altchrist, Literat,, Leipzig, 1888,
T a c i t i, Opera, edid. Fr, Ritter, Lipsiae, 1864,

Taciti, Historiarum libri, C, D, Fischer, geen paginas, Oxonii, 1910.
Terme et Montfalcon, Histoire des enfants trouves, Paris, 1837.
Terentius, Comoediae, R. Tyrrell, geen paginas, Oxonii, 1910.
Tertullianus, Quae supersunt opera, edid, Fr, Oehler, Lipsiae, 1854,
Theophilus, Libri 3 ad Autolycum, G. Humphry, Cantab. 1872.
T r O p 1 O n g, Influence du Christianisme sur le Droit, Paris, 1855,
Uhlhorn, G, Die christliche Liebestaetigkeit, Stuttgart, 1884.
Uhlhorn, G, Der Kampf des Christentums mit dem Heidentum, 4 Aufl.,
Stuttgart, 1866.

Victor Sextus, Vitae Caesarum, Annot, Erasmi, Basil, 1546,
Voigt, Mor, Roemische Rechtsgeschichte, Leipzig, 1892,
V o i g t, M o r. Die zwölf Tafeln, Leipzig, 1883,

Vorlaender, Geschichte der Philosophie, 6 Auflage, Leipzig, 1921.
W a 11 o n, H, Histoire de 1\'Esclavage dans l\'Antiquité, 2 Edit., Paris, 1879.
Weber Baldamus, Weltgeschichte, 23 Auflage, Leipzig, 1921,
Wisigothorum Lex Romana, instr, G, Haenel, Lipsiae, 1849.
Zumpt, Ueber den Stand der Bevölkung im Altertum, Berlin, 1841,

. \'.V.. ^îlr^i - ■ \' \' \'

Terecht zegt Milman (Latin Christianity, bk, 3, ch. 5, vol. I,
p, 329): The laws which were purely Christian were hardly
more thans accessory aifd supplementary to the vast code
which had accumulated from the days of the Republic through
great lawyers of the Empire, down to Theodosius and Justi-
nian.

De mening van Leffingwell (Social and private life at
Rome in the time of Terence and Plautus, p. 57): The nume-
rous reference to exposures in the plays of this period are
due rather to the conventional type of plot which so often
hinged on the loss of a child and the subsequent recognition
than on any wide-sperad, practice", is slechts ten dele juist.

De israëlitiese opvoeding is ongeschikt en ontoereikend,
wijl zij bijna geheel opgaat in \'t begrip „Tucht" in negatieve
zin, \'n tucht die zoekt het tegenwettelike in het leven en
wezen van de leerling tegen te gaan door straf en vrees voor
straf, maar niet met evenveel ijver het goede door de tucht
van de liefde zoekt aan te kweken.

Al wordt de kinderdoop in het Nieuwe Testament niet met
name genoemd, toch ligt zij geheel in de lijn van de Nieuw-
Testamentiese gedachte.

Uit Gal 3 vers 23—25 blijkt dat Paulus door het woord
ncciSaycoyog te gebruiken, aan de Wet niet in de eerste plaats
\'n opvoedende, veeleer \'n bewarende taak toekent.

Het is onschriftuurlik aan de doop het karakter van Sakra-
ment in de zin van \'n uitwendige genademiddel toe te kennen.

Het is hoog tijd dat de Nederduitse Gereformeerde Kerk
in Zuid-Afrika op krachtige wijze de bevordering van het
godsdienstonderwijs op openbare scholen ter hand neme.

Paulus uitspraak in nota 148 heeft niet de betekenis van
wet maar van aanbeveling.

Het is van groot belang voor aanstaande predikanten ge-
durende de eerste twee jaren van hun studie ingeleid te wor-
den in de beginselen van de paedagogiek.

Terecht komt Baviera (Melanges Girard, brem, tom. Paris
1912, Concetto c limiti dcll\' influenza del Cristiancsimo sul
diritto romano, p. 72) tegen de bewering van Riccobono (L\'in-
flucnza del Cristiancsimo nclla codif. di Giustiniano, in Rivista
di Scienza, vol. quinto, anno tcrzo, 1909, Bologna, p. 125) op
waar laatste zegt: Dacche l\'influcnza del cristiancsimo sul
diritto romano puo esserc rivclata unicamentc per mezzo
delle leggi dcgli impcratori cristiani, c principamente poi con
lo studio critico della compilazione di Giustiniano,

-K:.-........^

ïVSVp::

- ^ ■ ;\'••tV

.f v\'

\'liv\'J^r-


..Vv,-v\'"V\'>\'

	iii

				"V\'V