EEN ONDERZOEK AANGAANDE DEN
AFVOER VAN HUISHOUDELIJK AFVAL-
WATER IN DE GEMEENTE UTRECHT

(BIJDRAGE TOT DE KENNIS VAN DEN BEERPUT)

N. A. ROOZENDAAL

t

"

Vv^S-

W\':
■ i .

vv.i^

> \'-^vl - ■ ■
. \'. - tij 1 \'"1

: 1.

l:-y:\'y

■S -v X

■ .r • » ^ \' •

.s

EEN ONDERZOEK AANGAANDE DEN
AFVOER VAN HUISHOUDELIJK AFVAL-
WATER IN DE GEMEENTE UTRECHT

(BIJDRAGE TOT DE KENNIS VAN DEN BEERPUT)

RIJKSUNIVERSITEIT UTRECHT

1417 7020

XÄJO\'C. ecJ/\\}r.

EEN ONDERZOEK AANGAANDE DEN
AFVOER VAN HUISHOUDELIJK AFVAL.
WATER IN DE GEMEENTE UTRECHT
(BIJDRAGE TOT DE KENNIS VAN DEN BEERPUT)

PROEFSCHRIFT TER VERKRIJGING VAN DEN
GRAAD VAN DOCTOR IN DE WIS- EN NATUUR-
KUNDE AAN DE RIJKS-UNIVERSITEIT TE UTRECHT.
OP GEZAG VAN DEN RECTOR-MAGNIFICUS
Dr H. F. NIERSTRASZ. HOOGLEERAAR IN DE FACUL-
TEIT DER WIS- EN NATUURKUNDE. VOLGENS
BESLUIT VAN DEN SENAAT DER UNIVERSITEIT,
TEGEN DE BEDENKINGEN VAN DE FACULTEIT
DER WIS- EN NATUURKUNDE TE VERDEDIGEN
OP MAANDAG 10 NOVEMBER 1924. DES NAMID-
DAGS 4 UUR, DOOR NICOLAAS ADRIANUS
ROOZENDAAL, GEBOREN TE ARNHEM

P. DEN BOER

senatus veteranarum typographus et librorum editor

UTRECHT MCMXXIV

\'S»\'

Tî^iÂDÀri ••

. M

Ém

In de eerste plaats zij het mij vergund U, Excellentie,
Minister van Koloniën, mijn dank te betuigen voor de bereid-
willigheid, waarmee Gij mij in de gelegenheid hebt gesteld,
dit proefschrift te bewerken.

U, Hoogleeraren van de Wis- en Natuurkundige faculteit
der Rijks-Universiteit breng ik mijn welgemeenden dank voor
de wijze, waarop Gij tot mijn vorming hebt bijgedragen.

Een bijzonder woord van dank zij U gewijd, Hooggeleerde
de G r a a f f, Hooggeachte Promotor, voor de leiding en den
steun, die ik, inzonderheid bij de bewerking van mijn\' proef-
schrift, van U mocht ontvangen.

Uw belangstelling, die ik in zoo ruime mate mocht onder-
vinden, zal mij steeds in dankbare herinnering blijven.,

Aan U Hooggeleerde S c h o o r 1 ben ik zeer verplicht voor
alles wat Gij gedurende mijn studietijd tot mijn vorming hebt
bijgedragen en voor de welwillendheid waarmede Gij mij in de
gelegenheid hebt gesteld, gedurende het laatste jaar als assis-
tent onder Uw leiding werkzaam te zijn.

U, Zeergeleerde B ij 1, breng ik mijn dank voor de vriende-
lijke wijze, waarop Gij tot het slagen van dit proefschrift hebt
meegewerkt en de groote hulpvaardigheid mij daarbij betoond.

Tenslotte zij het mij vergund mijn erkentelijkheid te be-
tuigen aan de Gezondheidscommissie, voor de eer mij aan-
gedaan, door mij te verzoeken dit onderzoek ter hand te
willen nemen.

Verder betuig ik allen die tot het welslagen van dit proef-
schrift hebben bijgedragen mijn welgemeenden dank.

/ ;

O.--.

^-J.\' Lïial;«\'.\'^.-?« .^sa (is-\' ^H&lr^ sfafe
^â^wer «»|tvï\' ^r.-.i\': -^nohA srr.^f nj\'iià^.

; iff^- ; : - - ■^yj.-.; T- , .A

9}; -vA • ;•; /c j. i: a v\'.. v- V\'r\'î\'^-/.. / ;

.hrfi-jl\'jtl fHi^fi;» l\'tSB \'ïï^;- -i^Jy -b f-o\'^!^^«

i r^îm i-;:";! ; w v,.: r-; >

\' /

■ ! Ä

AAN MIJN OUDERS

EN MIJN AANSTAANDE VROUW

INHOUD.

Inleiding..................

Bouw der bij het onderzoek betrokken putten .... 5
Iets over het wezen der biologische reinigirig en de
samenstelling van huishoudelijk afvalwater . . .

Chemisch onderzoek............

Bacteriologisch onderzoek..........

Conclusies ................

Samenvatting ................

Stellingen...............

m

H\' ■ . . ..\'■ . . . . rjvstyvàO

. . . . .. . . , - . rtwi^Iûh\'^Hrsîi

INLEIDING.

Voor de reiniging van afvalwater zijn voornamelijk in de
laatste tientallen jaren zeer vele methoden aangegeven. Deze
laten zich alle onderbrengen in twee hoofdgroepen n.1, de
mechanisch-physische en de biologische reiniging.

De eerste kan geschieden met of zonder toevoeging van
chemische middelen. De mechanische reiniging zonder toe-
voeging van chemische middelen berust voornamelijk op be-
zinking der zwevende stoffen. Door het aanbrengen van
roosters of dergelijke apparaten kunnen de zwevende be-
standdeelen worden tegengehouden.

In de gemeente Utrecht is bij gemeenteverordening bepaald,
dat alle beerputten voorzien moeten zijn van een dergelijk
rooster.

De chemische klaringsmethoden zijn in haar wezjen niets
anders dan verbeterde bezinkingsmethoden. Men laat hier
n.1, door toevoeging van bepaalde stoffen een neerslag ont-
staan, waardoor alle zwevende materie wordt meegesleept.

Daar bij bovengenoemde methoden in hoofdzaak alleen de
onopgeloste bestanddeelen uit de vloeistof worden verwijderd
en de opgeloste in de vloeistof blijven, volgt hier uit, dat de
rcmiging op deze wijze nooit volkomen kan zijn.

Bij toevoeging van chemische middelen wordt slechts een
gedeelte der opgeloste stoffen eveneens in onoplosbaren vorm
gebracht, maar dit gedeelte is gering.

Bovenstaande methoden hebben daarbij nog een nadeel n.1.
ae vorming van groote hoeveelheden slib. Het is daarbij ge-
bleken, dat de mestwaarde daarvan, niet aan de verwach-
tingen, daaromtrent gekoesterd, beantwoordt, zoodat uit dit
oogpunt geen voordeden aan deze methoden zijn verbonden.

Tegenover deze groep staat nu de biologische reiniging, die,
zooals de naam reeds aanduidt, wordt bereikt door de levens-

verrichtingen van de microflora, die in het afvalwater zelf
voorkomt of daarin wordt gebracht.

De micro-organismen zijn het, die de verontreinigingen van
het water als energiebron gebruiken, waarbij onopgeloste,
zoowel als opgeloste materie wordt vernietigd.

De biologische methoden zijn nu weer te verdeelen in de
natuurlijke en kimstmatige.

Tot de eerstgenoemde!! moet gerekend worden het z,g.
proces der zelfreiniging, hetgeen plaats vindt, als het afval-
water aan zich zelf wordt overgelaten of op een openbaar
water, liefst grooten stroom of zee, wordt afgevoerd.

De toepassingen van dit proces kunnen zich alleen die
gemeenten veroorloven, welke aan een groote rivier met
genoegzame capaciteit gelegen zijn, of aan kleine rivieren met
veel verval, of nabij een zee of meer.

Een andere methode van natuurlijke, biologische reiniging
is het gebruik van bevloeiingsvelden. Al naar gelang de wijze,
waarop dit geschiedt, onderscheidt men weer verschillende
systemen. Alle hebben echter dit met elkander gemeen, dat
groote grondoppervlakten noodig zijn, waarbij nog tevens de
geschiktheid van den grond een groote rol speelt.
Deze bevloeiingsmethode is evenwel zeer kostbaar.
Tegenover deze natuurlijke, biologische reiniging staat de
kunstmatige. Men tracht hierbij het nadeel van het gebruik
van een groot grondoppervlak te ontgaan. Het tot stand
brengen van een dergelijke, kunstmatige reiniging gaat echter
ook met groote onkosten gepaard daar kostbare inrichtingen
zooals septic-tanks, oxydatiebedden, continufilters en dgl.
daarvoor noodig zijn, welke een voortdurend toezicht en
ervaring en een nauwlettende bediening eischen,

Hoe heeft men in de gemeente Utrecht zich de zuivering
van het afvalwater voorgesteld? Bij het stellen van deze
vraag, heb ik alleen het huishoudelijk afvalwater, bestaande
uit faecaliën, urine etc,, en het menagewater (waschwater,
groentewater enz,) op het oog.

Tot nu toe worden de faecaliën gedeeltelijk op beerputten
zonder overstort afgevoerd, welke putten geregeld moeten

worden gereinigd, terwijl een ander gedeelte geloosd wordt
op putten met overstort op het gemeenteriool.

Tevens komt nog voor het tonnenstelsel en het direct loozen!

Het menagewater mag tot nu toe niet op den put geloosd
worden, maar wordt direkt op het gemeenteriool afgevoerd.
Vanuit het riool komt het afvalwater onmiddellijk, zonder
eenige verdere reiniging te hebben ondergaan, op de grachten.

Hoewel des nachts een flinke spuiïng kan plaats vinden, is
toch in de toekomst te verwachten, dat op deze wijze niet aan
een hinderlijke, en uit hygiënisch oogpunt schadelijke veront-
reiniging van de openbare wateren kan worden ontkomen.

Mocht in de toekomst deze verontreiniging een feit zijn
geworden, dan zou de gemeente zich genoodzaakt zien een
deugdelijker wijze van reiniging en afvoer toe te passen zooals:

Ie aanleggen van bevloeiïngsvelden;

2e het toepassen van kunstmatige reiniging;

3c het afvoeren naar de Zuiderzee, hetgeen met het oog op
de drooglegging daarvan, moeilijkheden met zich zou
brengen; misschien in de toekomst onmogelijk zal blijken,

4c het afvoeren naar rivieren met genoegzame capaciteit.

Het kan bezwaarlijk anders, of men zal in Utrecht eens
komen te staan voor de vraag, op welke wijze het rioolvocht
djent te worden afgevoerd, omdat reeds nu hier en daar, voor-
al in buurten, waar geen of weinig stroom in de openbare
wateren (lees open riolen) is, de vervuiling zich doet gelden.

Men zal zich dus reeds thans ernstig hebben af te vragen,

op welke wijze men dit rioleeringsvraagstuk wenscht op te
lossen,

Hiêr iiebben wij ons slechts met de navolgende vragen bezig
te houden, welke geen verband met toekomstplannen houden,
maar reeds thans van belang zijn bij den aanleg der rioleering.

Ie is het mogelijk, om tegelijkertijd met de faecaliën ook
het menagewater op den beerput af te voeren, zonder
dat dit laatste een nadeelige werking uitoefent op de, in
deze putten plaats vindende, gedeeltelijke reiniging?

2e wordt het menagewater in den beerput gemineraliseerd
en wel in voldoende mate?

3c welk putsysteem voldoet het beste?

Ten aanzien van de laatste vraag zij opgemerkt, dat hierbij
tevens gelet dient te worden op de prestaties van het systeem
in vergelijking met de, aan den aanleg daarvan, verbonden
kosten.

In het hierachter volgende heb ik mij tot taak gesteld, deze
vragen tot oplossing te brengen.

BOUW DER BIJ HET ONDERZOEK BETROKKEN

PUTTEN.

Het was in 1860 de Fransche ingenieur Mouras, die het
eerst waarnam, dat een waterdichte bak, waarin voortdurend
faecaliën en spoelwater afgevoerd werden en waaruit geregeld
afloop van de vloeistof plaats vond, zelfs na maanden lang
gebruik niet geledigd behoefde te worden. Tevens constateerde
hij, dat de hoeveelheid onopgeloste organische stof, welke in
den bak aanwezig was, veel geringer was dan de totaal inge-
brachte hoeveelheid. Ze vermeerderde bijna niet, niettegen-
staande de vloeistof, die uit den afloop stroomde, zeer weinig
vaste bestanddeelen bevatte. Tegenjkertijd werd door hem gas-
vorming waargenomen, Mouras stelde dus vast, dat de onop-
geloste stoffen, met een voldoende hoeveelheid water in een
geheel gesloten bak gebracht, veranderden in een weinig
troebele, bruinachtig gekleurde, faecaalriekende vloeistof en
in gassen.

De z.g, „fosse Mouras" vond echter in Frankrijk zeer weinig
waardcering, als middel voor reiniging van afvalwater van
huishoudelijkcn oorsprong.

In 1895, dus ruim 30 jaar nadat Mouras zijn ontdekking
deed, bouwde Camcron, een ingenieur te Exeter in Engeland,
een installatie, die in beginsel veel overeenkwam met de
■Josse Mouras", Dit procédé maakte in Engeland wel opgang.

Door hel betere inzicht, dat omtrent de proeven in rot-
kelders of septic-tanks verkregen werd, zijn veranderingen en
verbeteringen in den bouw van den oorspronkelijken bak aan-
gebracht, die dienden om het meest nuttige effect van de
werkende tank te bereiken.

De beerput heeft zich tot nu toe echter nog niet in de
belangstelling van vele onderzoekers mogen verheugen en aan
zijn werking werd niet veel aandacht geschonken.

Men vergenoegde zich hier meer op theoretische beschou-
wingen en op de analogie met de septic-tanks.

Toch is in den laatsten tijd de populariteit van den beerput
in verschillend landen, o,a, Duitschland, zeer toegenomen,

In dit hoofdstuk worden de bij het onderzoek betrokken
putten aan een nadere beschouwing onderworpen, waarbij het
echter niet in de bedoeling ligt de voor- en nadeelen uit bouw-
kundig oogpvmt bekeken, te behandelen. Daartoe wordt ver-
wezen naar het op dit gebied meest uitgebreide, Nederlandsche
handboek „Rioleering van huis en erf", waarin de voor- en
nadeelen der meest uiteenloopende systemen aan een grondige
bespreking worden onderworpen.

De volgende systemen, in Utrecht als proef in gebruik
gesteld, werden onderzocht:
Ie, systeem Utrecht;
2e, „ Enschede;
3e, „ de Man,

Voor de nadere constructie en uitleg wordt van elk dezer
systemen een teekening bijgevoegd,

Ie, systeem Utrecht.

Dit systeem bestaat uit een cementen cylinder, waarvan de
hoogte = 1,48 M, en de straal van het grondvlak 1,06 M, is.
Het geheel is afgesloten met een cementen deksel.

Bij I" bevindt zich de inlaat, die op gelijke hoogte met het
vloeistofniveau (N") is aangebracht. Bij U" is de uitlaat, welke
zich dus onder het vloeistofniveau bevindt. Bij G" is een
opening aangebracht, waardoor de zich ontwikkelende gassen
kunnen ontwijken.

Alvorens het water den put verlaat, passeert het bij r" nog
een rooster, waar de eventueele, grove bestanddeelen worden
tegengehouden,

2e, systeem Enschede.

Het onderscheid tusschen dit systeem en bovenstaand is
o, a. dit, dat zoowel in- als uitlaat (1\' en U\') zich een eind
onder het vloeistofniveau (N\') bevinden, terwijl verder een

0\'J5T£Ln LnöCUEDt

s ooORSnCSL O „S-;- ■,

r|

r==4r

WUAftT

DL /^AAI

ontgassingsbuis G\' is aangebracht. Afmetingen zijn verder
dezelfde als bij het systeem Utrecht,

3e. systeem de Man.

Dit systeem verschilt in vele opzichten van beide eerst-
genoemden. Het bestaat lut een cementen bak, waarvan de
hoogte 1,48 M,, breedte 2,28 M, en diepte 1,67 M,, afgesloten
met een uit drie deelen bestaand cementen deksel.

Zoowel in- als uitlaat (!"\' en U\'") reiken onder het vloei-
stofniveau, Verder zijn drie tusschenschotten S\', S" en S\'"
aangebracht, waardoor het water gedwongen is in een bepaalde
richting te stroomen, waarbij men de zekerheid heeft, dat de
geheele put doorloopen wordt. Voordat het water uitstroomt,
passeert het eerst bij F een filter, waarin als filtermateriaal
stukjes cokes zijn aangebracht.

Nadat het water den uitlaat gepasseerd is, komt het, bij alle
systemen, in de z,g, controle-putten (alleen bij de putten, welke
voor dit onderzoek geconstrueerd waren, aanwezig, om het
nemen van watermonsters te vergemakkelijken), vanwaar het
- verder gebracht wordt op het gemeenteriool. Vanuit het riool
wordt het water op de Vecht afgevoerd.

LITTERATUUR.
Visser, Riolecring van huis en erf.

IETS OVER HET WEZEN DER BIOLOGISCHE REINIGING
EN DE SAMENSTELLING VAN HUISHOUDELIJK
AFVALWATER.

Om een vluchtig beeld te schetsen van het verloop der af-
valwaterzuivering moge hier eenige der voornaamste pro-
cessen worden aangeduid, die in de biologische reiniging een
belangrijke rol spelen.

Deze processen zijn, wanneer men het geheele reinigings-
vraagstuk overziet, in twee afdeelingen onder te brengen n.1.:

I. De anaërobe processen, welke in den rotkelder plaats
grijpen en ons dus voornamelijk interesseeren.

De omzettingen in den beerput n.1. vinden onder anaërobe
omstandigheden plaats. De putten zijn daartoe gesloten, ter-
wijl tevens door de vorming van een z.g, schuimlaag van zeer
vaste consistentie voor afsluiting van zuurstof gezorgd wordt.

Van de anaërobe processen, die plaats vinden, zijn de vol-
gende te noemen:

Ie de methaangisiing.

Dit is het proces, waarbij als meest kenmerkend product
moerasgas (C HJ ontstaat. Het wordt veroorzaakt o.a. door
twee soorten microben n.1. de methaan-sarcine en de methaan-
bacil, welke cellulose, maar ook eiwitten en vetzure zouten
tot meer eenvoudig samengestelde verbindingen doen uiteen-
vallen, terwijl bovendien een ander deel als gas ontwijkt.

2c waterstofgisting.

Hierbij dient als voedsel cellulose, welke door bepaalde
anaërobe bacteriën o.a. den waterstof-bacil wordt omgezet in
kooldioxyde, vetzuren, vooral azijnzuur en boterzuur, en
waterstof.

3e sulfaatreductie.

Deze geschiedt door micro-organismen, die in staat zijn de
zuurstof der zwavelzure zouten over te dragen op organische
stof, onder ontwikkeling van zwavelwaterstof. Het is het Spi-
rillum desulfuricans van Beyerinck, dat hierbij de voornaamste
plaats inneemt.

4e, eiwitrotting.

Hieronder verstaat men de ontleding der eiwitachtige stof-
fen door rottingsbacteriën. Zeer vele soorten zijn hiertoe te
rekenen, welke een aëroob, micro-aëroob of een anaëroob
karakter vertoonen. De meest op den voorgrond tredende en
wellicht de meest specifieke der rottingsorganismen is de an-
aërobe Bacillus putrificus Bienstock, maar ook het Bacterium
Proteus vulgaris is voor eiwitrotting een belangrijke micro-
aërobe bacterie.

Zij breken de zeer gecompliceerde eiwitten af tot lagere
producten zooals: aminozuren, aminen, vetzuren, phenolen,
indol, skatol, mercaptanen, enz.

Een belangrijk deel van de stikstof van het eiwit komt
daarbij vrij als ammoniak. De zwavel ontwijkt grootendeels
als zwavelwaterstof.

5e, boterzure gisting.

Deze geschiedt door bacteriën, die in staat zijn suiker-
achtige stoffen in boterzuur om te zetten, terwijl de oneigen-
lijke boterzuurorganismen uit eiwitten dit zuur doen ontstaan.

6c. denitriUcatie.

Hieronder wordt verstaan het overdragen van de zuurstof
der salpeterzure zouten op organische stof. Het is dus een
proces, waarbij, analoog aan de sulfaatreductie, de organische
stof in tegenwoordigheid van salpeterzure zouten direkt door
bacteriën wordt geoxydeerd.

De stikstof komt daarbij in hoofdzaak als zoodanig vrij..

H. de aërobe processen.

Hoewel deze processen voor een onderzoek, dat zich

slechts bezighoudt met de bestudeering der beteekenis van
de beerputwerking, niet van belang zijn, is het toch wensche-
lijk deze hier zeer terloops te noemen, daar deze omzettingen
zich meer of minder sterk afspelen in de openbare wateren,
waarop het afvalwater geloosd wordt.

Ze zijn te verdeelen in de volgende rubrieken:

Ie, de ureumsplitsing.

Deze geschiedt door obligaat-aërobe micro-organismen; zij
bestaat uit de omzetting van het ureum in ammoniumcar-
bonaat,

2e, nitrificatie.

Waaronder verstaan wordt de oxydatie van ammoniak-
zouten tot salpeterzure zouten. Het is een echt aëroob proces
en geschiedt in twee phasen: allereerst zetten bepaalde mi-
croben de ammoniakzouten om in salpeterigzure zouten,
terwijl andere organismen deze verder in salpeterzure zouten
veranderen.

3c. oxydatie.

Hieronder wordt verstaan het verbruik van organische stof
door oxydeerende bacteriën, die in staat zijn dadelijk de zuur-
stof der lucht op organische stof over te dragen.

Indien nu deze processen alle niaast en achter elkaar ver-
loopen, laat zich het resultaat daarvan gemakkelijk afleiden,
n.1. dat zij gezamenlijk leiden tot de vernietiging van de orga-
nische stof.

Organisch materiaal wordt dan omgezet in anorganisch,
zoodat het geheel der biologische reiniging is samen te vatten
als een mineraliseeren.

Het meegedeelde geeft eenig inzicht in de processen der
zelfreiniging van water en afvalwater, welke in werkelijkheid
echter zeer veel gecompliceerder zijn, daar het aantal micro-
biologische omzettingen veel grooter is, dan hier is geschetst,
terwijl bovendien ook hoogere organismen hierbij nog een
voorname rol blijken te spelen.

Het proces is, zooals reeds werd opgemerkt, een zeer lang-

zaam verloopend^ Wil de reiniging op deze wijze praktisch
plaats vinden, m-a.w. wil men een biologische reiniging be-
reiken, dan dient zij versneld te worden. Daartoe kan men óf
het geheele proces oxydatief d.w.z, aëroob laten verloopen,
óf wel men kari de beide phasen anaëroob en aëroob scheiden,
waarbij beide beter tot haar recht komen.

Het zal nj. aan de werking der microben ten goede komen,
indien deze scheiding tot stand komt.

Dit wordt nu bij het inschakelen van een beerput voor het
afvoeren van het faecaal- en menagewater uit de huishouding
bereikt. Het water komt nJ. in den put, ook wel genaamd
rotkeider of septic-tank, waar, onder uitsluiting van licht en
I lucht, de anaërobe processen zich ongestoord kunnen afspelen.

Laat men huishoudelijk afvalwater met zijn onopgeloste
stoffen, b.v. faecaliën, keukenafval, plantaardige en dierlijke
vezels enz,, längeren tijd in een dergelijken rotkeider, dan
spelen al de bovengenoemde, anaërobe processen zich af.
Door de hierbij zich ontwikkelende gassen, waterstof,
methaan, stikstof en kooldioxyde, worden de vaste deeltjes
naar de oppervlakte gevoerd, maar zinken, nadat het aan-
hechtende gas losgelaten heeft, weer gedeeltelijk naar den
bodem.

Zoodoende vormen zich langzamerhand drie lagen in den
rotkeider of beerput, waarin de ontleding plaats vindt, n,l.
een onderste, sliblaag, bestaande uit de specifiek zwaardere
stoffen, een middellaag, bestaande uit het water met de daarin
kolloidaal en werkelijk opgeloste bestanddeelen, benevens de
zwevende stoffen en een uit specifiek lichtere stoffen samen-
gestelde bovenlaag, de reeds genoemde schuimlaag.

Even wil ik de aandacht vestigen op die slib- en schuim-
laag, Onderzoekt men n,l, langen tijd dergelijke rotkelders,
dan blijkt, dat de sliblaag niet merkbaar in dikte toeneemt,
terwijl daarentegen de schuimlaag belangrijke afmetingen kan
aannemen.

Welke aannemelijke oorzaken zijn hiervoor aan te voeren?

De organische stoffen van de sliblaag, n,l, de onopgeloste,
gaan door bovengenoemde processen in oplossing, waaruit dus

de afname in dikte kan worden afgeleid. Tevens worden door
de gassen de fijnere slibdeeltjes mede omhoog gevoerd en
blijven daar gedeeltelijk drijven. Deze twee feiten dragen er
dus toe bij, om de sliblaag in dikte te doen afnemen, terwijl
laatstgenoemd feit oorzaak is van de diktetoename der
schuimlaag.

Ook de middellaag verandert door de verschillende om-
zettingen voortdurend van samenstelling, Kolloidaal opgeloste
stoffen worden uitgevlokt. De werkelijk opgeloste stoffen gaan
in ontleding en verlaten gedeeltelijk als gassen de vloeistof.
Zoo ook een gedeelte der kolloidaal opgeloste stoffen. De
hoeveelheid opgeloste stof neemt dus hierdoor af. Hier tegen-
over staat, dat door de processen, die zich in\' het slib afspelen,
onoplosbare materie in oplossing geraakt, hetzij in werkelijke
of kolloidale oplossing, waarbij in het slib stoffen achterblijven,
die tegen verdere ontleding zeer bestand zijn. Door deze
laatstgenoemde processen, die niet te onderschatten zijn,
neemt de hoeveelheid opgeloste stof dus aanmerkelijk toe,
hetgeen ook uit de later volgende analyses zal blijken.

Welke zijn nu in \'t algemeen de waargenomen resultaten
van de septic-tankwerking? Gedurende welken tijd moet het
afvalwater in den rotkeider verblijven, om een genoegzame
reiniging te ondergaan? Ten aanzien van beide vragen kan
eïgenlijk hetzelfde gezegd worden n.1. dat dit geheel afhan-
kelijk is van den aard van het afvalwater. Toch wil ik hier
even de uitspraak van C 1 e m e s h a vermelden, die voor de
tropen een verblijf van drie dagen voldoende acht.

Verschillende onderzoekers hebben zich met het sepUc-tank-
vraagstuk bezig gehouden, waarbij ik echter opmerk, dat zij
steeds de werking van zeer groote septic-tankinrichtingen
hebben bestudeerd. Het zijn vooral de onderzoekingen geweest
van de Royal Commission on Sewage Disposal in Engeland,
^lemesha, de septic-tank commissie in Nederiand, Groene-
^ege, Söhngen, Calmette, Dunbar met zijn medewerkers,
ravre etc,, die zeer veel hebben bijgedragen tot de oplossing
van dit belangrijke en moeilijke vraagstuk.

Ik laat hier enkele uitspraken volgen van onderzoekers,
die aan de hand van zeer vele analyses tot de volgende
conclusies zijn gekomen,

Zahn vermeldt, dat de hoeveelheid gesuspendeerde stof
afneemt met een bedrag van 60 a 10%. Het kalitunpermari-
ganaatverbruik neemt, volgens D u n b a r, af met 30 a 50
In gelijke mate zou het organische stikstofgehalte, volgens
bovengenoemde onderzoekers, afnemen, waarmede gepaard
gaat een toeneming in ongeveer dezelfde mate van het gehalte
aan vrije en saline ammoniak.

Aangaande de samenstelling van huishoudelijk afvalwater
zijn vele gegevens bekend, die echter over \'t algemeen zeer
uiteenloopen, hetgeen ook geen wonder is, waar ieder land
zijn eigen leefwijze heeft en daarmede de samenstelling van
het huishoudelijk afvalwater in de eerste plaats afhankelijk is.

Toch lijkt het mij in verband daarmede niet ongewenscht
enkele dier gegevens te vermelden, waarbij dan tevens die
groote verschillen kunnen worden aangetoond.

De meest betrouwbare gegevens uit Duitschland zijn die
van R e i c h 1 e en T h u m m, die evenals F r ü h 1 i n g hurt
opgaven aan zorgvuldig verzameld materiaal ontleend hebben.
Volgens beide eerstgenoemden nu komt in huishoudelijk
afvalwater, waarbij geen faecalicn worden geloosd 100 gram
en met faecaliën 180 gram vaste stoffen per hoofd en per dag
voor. Uit het laatste gegeven komen zij tot de conclusie, dat
de concentratie van huishoudelijk afvalwater bij een water-
verbruik van 50, 100 resp, 200 L. per dag en per hoofd, is
3600, 1800 resp. 900 mgr. vaste stoffen per L.

Uit de gegevens van F r ü h 1 i n g laten zich onderstaande
tabellen opstellen, welke een beeld vormen van de hoeveel-
heid onopgeloste stof, d, w, z, die materie, welke bij \'t filtreeren
door filtreerpapier teruggehouden wordt. Tevens vermeldt hij
de hoeveelheid opgeloste stof, d. i. de stof, die in het filtraat
aanwezig is, ongeacht de, het filtreerpapier doordringende
suspensies en pseudo-oplossingen, in 1 L. water aanwezig en
welke hoeveelheid van deze stof één persoon jaarlijks levert.

In 1 L. zijn aanwezig in milligrammen

ONOPGELOSTE STOF

OPGELOSTE STOF

In welke verhoudingen de opgeloste stoffen in afvalwater
van verschillende concentraties aanwezig zijn, daarvan geeft
volgens Thumm de volgende tabel een overzicht. Hierbij
gaat hij uit van een waterverbruik van 50, 100 en 200 L, per
ag en per hoofd, waarbij respectievelijk dun, middelmatig en
geconcentreerd afvalwater behooren.

Tabel II.

In 1 L. zijn aanwezig in mgr.

Gesusp. stof
m.Gr, p. L.

Vcrd. rest

tot 500
tot 1000
daar boven

Chloor

tot 100
tot 150
daar boven

Amm. N.

tot 30
tot 50
daar boven

Org. N.

tot 10
tot 30
daar boven

KMn Oi
getal

tot 200
tot 300
daar boven

Vervolgens vermeld ik eenige gegevens uit Engeland en
uitschland, waaruit ten duidelijkste blijkt, dat het verschil
\'n samenstelling in de verschillende steden ontzettend groot is.

L>e eerste tabel betreft huishoudelijk afvalwater, waarbij
geen faecaliën werden geloosd.

In 1 L. zijn aanwezig in mgr.

Hieronder volgen enkele gegevens van huishoudelijk afval-
water, waarop tevens faecaliën werden geloosd.

Tabel IV.

In 1 L. zijn aanwezig in mgr.

Men ziet dus, dat de samenstelling, wat alle bestanddeelen
betreft, zeer veel uiteenloopt. Het totaal stikstofgehalte vari-
eert echter bij de verschillende afvalwatermoiïsters niet veel
of er faecaliën toegevoerd worden, of dat zulks niet geschiedt.

Tenslotte zij hier nog medegedeeld de uitkomsten van een
onderzoek in Amsterdam door de Staatscommissie tegen ver-

ontreiniging van openbare wateren verricht van een put,
waarop 2 perceelen waren aangesloten met een toevoer van
37 L. per hoofd en per dag.

Tabel V, In 1 L, zijn aanwezig in mgr.

Onder de in het afvalwater aanwezige suspensies zijn ook
de vethoudende stoffen te rangschikken, die, al naar gelang
de leefwijze der bevolking, in geringere of grootere mate aan-
wezig kunnen zijn. In verband nu met de langzame vetsplitsing
en met het feit, dat indien veel vet aanwezig is, dit aan de
oppervlakte gaat drijven, is bij vele onderzoekers de gedachte
opgekomen of, indien met de faecaliën menagewater, dat een
hooger vetgehalte heeft, tegelijkertijd wordt geloosd, dit een
nadeehgen invloed op de reiniging zou uitoefenen.

u n b a r en T h u m m o.a. die veel onderzoekingen hebben
verricht op het gebied der afvalwatcrreiniging, raden beiden
aan faecaliën en menagewater afzonderlijk af te voeren, daar
een nadeeligen invloed van het laatste veronderstellen op
de sepiic.tankwerking.

Zij laten het echter bij een veronderstelling, want zij geven
geen gronden aan, waarop deze berust.

V olgens Schreiber komt per hoofd cn per jaar in het
ßerlijnsche afvalwater 6.77 K.G. vet voor.
^ r ü h 1 i n g daarentegen beweert, dat de door Schrei-
er gegeven cijfers te hoog zijn en komt uit zijn waar-
emingen tot de conclusie, dat die hoeveelheid op 2.5—3 K.G.
geschat moet worden.

Wat betreft het aantal bacteriën, dat in huishoudelijk afval-
water voorkomt, zijn niet veel gegevens bekend. De enkele
opgaven, die bekend zijn, loopen daarbij uiteen van 1.5—18
millioen kiemen per c.M®.

Oefent de vloeistof eener septic-tank nog eenigen invloed
uit op pathogene micro-organismen, die er eventueel in kunnen
geraken?

Op dit terrein zijn nog niet veel betrouwbare onderzoekingen
verricht, maar uit de rapporten aan de Royal Commission on
Sewage disposal blijkt, dat deze van een doodende werking
niets heeft kunnen constateeren. Wel was een afzwakking het
gevolg van een verblijf in de septic-tank.

In dit opzicht zou dus aan de septic-tank uit hygiënisch
oogpvmt eenige beteekenis toekomen.

LITTERATUUR.

1, Biologische reiniging van afvalwater. Beknopt overzicht van het
vraagstuk der ...

De Rijksproefinrichting te Tilburg en de aldaar verkregen resultaten.

2, C a 1 m e 11 e. Recherches sur l\'épuration biologique et chimique de»
eaux d\'egouts 1908,

3, Centrale Gezondheidsraad, Verslagen 1904—1912,

4, C 1 e m e s h a, W. W. Sewage disposal in the tropics. 1910.

5, Dunbar, Leitfaden für die Abwasserreinigungsfrage. 1912,

6, Favre, W. Zur Frage der Schlammverzehrung in der Faulkammer.
Ges. Ing. 50, 1907,

7, G r o e n e w e g e, J, De beteekenis der protoioen voor de biologische
reiniging.

Groenewege, J. Bacteriologische onderzoekingen over biologische
reiniging.

Groenewege, J. Biologische reiniging van afvalstoffen. Alg. Ing.
Congres te Batavia. 1920.

8, Royal Commission on Sewage Disposal, Int, Report
1901, Sec. Report 1902. Fifth rep, 1908.

9, Schreiber. Fettserzetzung durch Organismen. Arch. f. Hyg. 41.
Schreiber. Ueber den Fettreichtum der Abwässer und das Ver-
halten des Fettes in Boden des Rieselfeldes Berlins.

10. Verslag van de Staatscommissie tot voorbereiding van maatregelen
legen verontreiniging van openbare wateren.

CHEMISCH ONDERZOEK.

De chemische analyse van afvalwater brengt bij de uit-
voering zooveel moeilijkheden met zich mede, is boven-
dien van zoo groote beteekenis, dat het zijn nut heeft er
eenige woorden aan te wijden. Daar de gevolgde chemische
methoden bij de verschillende onderzoekers veel uiteen-
loopen, wordt het in de meeste gevallen moeielijk, om de op
deze verschillende wijzen verkregen resultaten met elkaar te
vergelijken.

Zooals bekend verandert de samenstelling van het afval-
water en vooral van dat water, dat van huishoudelijken oor-
sprong is, ieder uur van den dag, zoodat het eerst na tal van
analyses op verschillende tijden gemaakt, mogelijk en ook
aan eerst geoorloofd is, conclusies te trekken.

In verband met de te verwachten, snel plaats grijpende om-
zettmgen, is het zaak steeds onder zooveel mogelijk dezelfde
omstandigheden te werken. om eenigszins vergelijkbare uit-
komsten te verkrijgen.

Rekening houdende met den praktischen kant van het
vraagstuk, heb ik mij dan ook beperkt tot het bepalen van
de hieronder te noemen grootheden. De analyses werden alle
van het gefiltreerde water gemaakt, ook dan, wanneer de
hoeveelheid gesuspendeerde stof zeer gering is. De hoeveel-
heid gesuspendeerde stof werd in het laatste geval niet be-
paald, daar het hier steeds gaat om hoeveelheden beneden
50 milligram.

Vervolgens wordt de gevolgde methode vermeld, echter
»n dier voege, dat ze in het kort wordt medegedeeld, of dat de
litteratuur wordt aangeduid.

eventueele voortzetting van het onderzoek zullen dan,
om vergelijkbare uitkomsten te verkrijgen, dezelfde methoden
«unnen worden gevolgd.

De volgende grootheden werden in het onderzoek be-
trokken:

Ie de reaktie;

2e physische grootheden n.1. kleur, reuk enz,;

3e verdampingsrest bij 110® C.;

4e gloeiverlies;

5e chloridegehalte;

6c gesuspendeerde stof;

7e organische stof, uitgedrukt als K Mn O4 getal d,i, het
aantal milligrammen kaliumpermanganaat verbruikt
per liter water;

8e vrije en saline ammonia, d,w,z, de stikstof aanwezig als
vrije ammoniak en als ammoniakzouten;

9c organische stikstof;

lOe nitriet;

11e nitraat;

12c zwavelwaterstof,

Wat het laatste betreft, deze werd alleen dari bepaald, in-
dien een duidelijke zwavelwaterstofreuk viel waar te nemen,

Reaktie: deze, bepaald t,o,v. lakmoes, is steeds zwak al-
kalisch, De effluenten hebben steeds een iets sterker alka-
lische reaktie dan het ruwe water.

Kleur: deze was onder bijna alle omstandigheden geel tot
bruin. Een enkele keer komt een meer grijze tint bij de efflu-
enten voor.

Reuk: in enkele gevallen is deze sterk naar zwavelwater-
stof riekend, maar over het algemeen bezit het water een
zeer specifieke reuk, die moeielijk nader is aan te duiden.
Alleen in afwijkende gevallen zal dan ook de reuk worden
vermeld^

Verdampingsrest hij 110° C.: Op het waterbad worden in
een platinaschaal 500 cc. water tot droog ingedampt. Ver-

volgens wordt in een droogstoof bij 110° C. gedroogd tot con-
stant gewicht, dat in de meeste gevallen na 4 uur bereikt
is. Daarna laat men bekoelen in een zwavelzuurexsicator;
tenslotte wordt zoo snel mogelijk het gewicht bepaald,

Gloeiuerlies: door bovenstaande verdampingsrest gedurende
i 1 uur in den moffeloven te plaatsen en na bekoeling, zoo-
als boven aangegeven, het gewichtsverlies te bepalen. Dit
gewichtsverlies wordt niet alleen veroorzaakt door de aari-
wezige organische stof, daar ook de ammoniumzouten, car-
bonaten enz, geheel of gedeeltelijk ontwijken.

Zoodoende kunnen we in het gloeiverlies geen absolute
maat zien voor de hoeveelheid organische stof. We zullen
straks gelegenheid hebben aan de hand van een grafiek het
gloeiverlies met het kaliumpermangan\'aatgetal te vergelijken.

Chloride: Dit wordt bepaald volgens M o h r, dus met kalium-
chromaat als indikator, met 0,1 N. zilvernitraat oplossing, In
geval de vloeistof alkalisch is, wordt geneutraliseerd met
eenige druppels verdund salpeterzuur. In het tegenoverge-
stelde geval wordt chloridevrij magnesiumoxyde toegevoegd.

Het water wordt als zoodaniig, of na eerst ingedampt te zijn,
m behandeling genomen, al naar gelang de hoeveelheid chlo-
ride, die aanwezig is.

Het chloridcgehalte wordt bepaald, omdat volgens ver-
schillende onderzoekers een groote hoeveelheid chloride
schadelijk werkt op het biologsche reinigingsproces. Hier-
tegenover zij echter vermeld, dat d e G r a a f f bij zijn onder-
zoekingen van afvalwater uit het slachthuis in Leiden, welk
water zeer groote hoeveelheden chloride bevatte, geen
enkelen nadeeligen invloed van dit bestanddeel op het reini-
gwigsproces heeft kunnen constateeren.

Gesuspendeerde stof: Hiertoe wordt minstens 1 liter water
afgefiltreerd. Het filtraat is nooit absoluut helder, altijd min
of meer opalescent. Dit komt door de zeer fijne suspensies,
die in het water aanwezig zijri, welke niet door het filter-

materiaal worden tegengehouden. Na filtratie wordt gedroogd
bij 102° C, tot constant gewicht en vervolgens na bekoeling
gewogen.

Zooals reeds meegedeeld, geven de effluenten steeds zeer
weinig gesuspendeerde stof te zien, uiteenloopend van 50—80
milligram per liter. In enkele gevallen werd ze slechts
bepaald,

Oxydeerbaarheid: De keus van de methode, welke hier ge-
bruikt moet worden is een moeilijke, daar tal van methoden
beschreven zijn, die echter in de meeste gevallen zeer uit-
eenloopende resultaten geven.

Tenslotte werd de methode Winkler toegepast, na
deze met de methode K u b e 1—T ieman en Schulz e—
Trommsdorff te hebben vergeleken. Onderstaande tabel
geeft de bij deze drie methoden verkregen uitkomsten van
eenige monsters aan.

Tabel VI.

Zooals uit de tabel blijkt, geven deze methoden vrij goed
overeenstemmende uitkomsten. De methode W i n k 1 e r werd
gekozen, omdat ze voor een serie-onderzoek het meest ge-
schikt werd bevonden. De oxydatie vond plaats bij kamer-
temperatuur.

Vrije en saline ammoniak: Dit is een der belangrijkste groot-

heden ter beoordeeling van de werking van een septic-tank.
De toeneming nj, van het gehalte aan ammoniakale stikstof
moet noodzakelijkerwijze gepaard gaan met een afneming
van de hoeveelheid organische stikstof. De toeneming wijst
dus op een plaats hebbende of gehad hebbende rotting en is
een zekere maat daarvoor.

De bepaling wordt als volgt uitgevoerd: In een kolf van
600 cc, inhoud, worden 500 cc, afvalwater gedaan, waaraan
toegevoegd worden 10 gram magnesiumoxyde. Vervolgens
wordt na toevoeging van eenig puimsteenpoeder overgedestil-
leerd. Het destillaat wordt opgevangen in een overmaat 0,1
N, zwavelzuuroplossing.

Nadat met behulp van gevoelig lakmoespapier is gecon-
stateerd, dat geen ammonia meer overdestilleert, wordt de
overmaat zuur op dimethylgeel, met behulp van 0,1 N natron-
loogoplossing teruggetitreerd. Uit de verbruikte hoeveelheid
0,1 N, zuur wordt het stikstofgehalte afgeleid en uitgedrukt
als milligrammen stikstof per liter.

De destillatierest wordt gebruikt ter bepaling van de hoe-
veelheid organische stikstof.

Organische stikstof: De destillatierest wordt hiertoe bedeeld
met 100 c,c, van onderstaande oplossing:
8 gram kaliumpermanganaat
200 „ natrium hydroxyde
1000 „ gedestilleerd water
en daarna, als boven aangegeven, verder behandeld,

Nitrieten: deze worden, indien aanwezig, bepaald volgens
de methode G r i e s s - R o m ij n.

Nitraten: hierbij wordt gevolgd de methode Grandval-
L a j O u X met inachtname van de door K o 11 h o f f gegeven

verbeteringen,

Zwavelwaterstof: Hiertoe wordt 0.5 liter water afgedestil-
leerd en het destillaat opgevangen in 0,01 N iodiumoplossing.
Door terugtitratie met 0,01 N. thiosulfaatoplossing wordt het
Ho S berekend.

Alvorens over te gaan tot de vermelding der resultaten
bij de analyses verkregen, dienen eerst nog enkele andere
zaken besproken te worden, waartoe o.a. de invloed van de
temperatuur der buitenlucht op die van den putinhoud en
daarmede op het reinigingsproces. Daartoe zijn in de maan-
den October 1923 tot en met Juli 1924 vrij geregeld de ge-
middelde weektemperaturen verzameld van het putwater en
in dezelfde weken de buitenluchttemperaturen.

Onderstaande tabel geeft hiervan een overzicht, terwijl bij-
gaande grafiek een duidelijk beeld van dien temperatuur-
invloed geeft. Gecontroleerd werden één systeem met en één
zonder menagewater, aangeduid door resp. • en O. Tw =
temperatuur van het water. Tb = temperatuur van de
buitenlucht..

Tabel VII.

Uit het medegedeelde blijkt dus, dat er geen direkten in-
vloed van de buitenluchttemperatuur op die van den inhoud
van den beerput kan worden geconstateerd. Dit is ook niet
te verwonderen, want de putten liggen 10—15 cM, onder den
grond, zijn afgedekt met een behoorlijk dik cementen deksel,
terwijl tevens een dikke schuimlaag den inhoud tegen de
invloeden van buiten beschermt.

Grafiek I.

VA

systemen met menagewater komen enkele stijgingen voor,
maar vermoedelijk is dit te danken aan het loozen van
grootere hoeveelheden water van hoogere temperatuur, zoo-
als b,v, waschwater. Tenslotte zouden nog de temperaturen
van de effluenten kunnen worden meegedeeld, maar er wordt
volstaan met te vermelden, dat die temperaturen over het
algemeen gedurende den winter iets beneden die van de put-
vloeistof liggen en in meerdere mate aan den invloed van de
buitenluchttemperatuur onderhevig zijn [gemiddelde buiten-
luchttemperatuur gedurende 1—8 Mei = 8.°9 C. waarbij de
temperatuur aan het effluent 14° C.; 1—8 Juli is Tb = 18,°3
C., terwijl de temp, van het effluent = 16.°3 C,],

De conclusie uit het meegedeelde te trekken is deze, dat
noch \'s winters, wanneer er een lage buitenluchttemperatuur
heerscht, noch \'s zomers wanneer die temperatuur hoog is,
een nadeelige resp, voordeelige invloed op het reinigings-
proces is te verwachten, omdat de temperatuur van het water
vrijwel constant is.

Het volgende tabelletje geeft een overzicht van de per-
ceelen, die in onderzoek genomen zijn, benevens van het aan-
tal bewoners. De systemen worden in de laatste kolom
vermeld. Bij het aantal bewoners is onderscheid gemaakt
tusschen personen boven en beneden den leeftijd van vier

Tabel Vni.

jaar, daar laatstgenoemden zeer zeker niet zooveel afval-
stoffen in den put zullen brengen als eerstgenoemden. De leef-
tijdsgrens van vier jaar is natuurlijk min of meer willekeurig.
Van elk systeem werd dus één perceel in onderzoek ge-
nomen, uitgezonderd van het systeem Utrecht met menage-
water, waarvan bij perceel Ondiep 138—140 bleek, dat de put
niet, door een of andere oorzaak, behoorlijk werkte. Bij het
openen van den put was dan ook de schuimlaag absoluut ver-
dwenen, misschien nooit aanwezig geweest. Ook uit de ana-
lyses van het effluent blijkt, dat met dezen put iets niet in
orde is, zoodat ze voor het verder onderzoek buiten beschou-
wing moest blijven. Wel worden enkele analyses vermeld,
Waaruit de abnormale werking kan blijken.

Met een anderen put van dit systeem werden echter de
navolgende proeven herhaald.

Vervolgens was het gewenscht vast te stellen, gedurende
welken tijd het water in de putten verblijft. Hiertoe werd de
volgende weg ingeslagen. Uit de analyses is gebleken, dat
onder normale omstandigheden nitraten noch nitrietcn in het
ingaande, ruwe water en evenmin in het effluent voorkomen,
^aarom werden oplossingen van kaliumnitraat onder den
inhoud van den put gemengd en thans werd nagegaan, hoeveel
tijd verliep, totdat geen nitriet, door omzetting uit nitraat
ontslaan, meer aantoonbaar was. Experimenteel werd vast-
gesteld, dat nitriet in het afvalwater gebracht slechts zeer
langzaam verder ontleed werd, waarom ik dus meende op
deze wijze het verblijf in den put te mogen bepalen.

Dit alles werd vier maal herhaald en uit de daarbij gevon-
den tijden een gemiddelde afgeleid. Uil deze gemiddelden
Werd in verband met den inhoud der putten de hoeveelheid
water berekend, die per dag afgevoerd wordt. Hieruit liet
zich de hoeveelheid water, die per hoofd en per dag afgevoerd
Wordt, bepalen, waarbij het totaal aantal inwoners in aanmer-
king is genomen.

Uit de gegevens in nevenstaand overzicht vermeld, zijn de
ïn de daaropvolgende tabel genoteerde uitkomsten afgeleid,
waaruit bovenstaande hoeveelheid blijkt.

Thans mogen de uitkomsten van het chemisch onderzoek
Worden vermeld. Een moeilijkheid is hier de monsterneming
van het ruwe water. Daartoe werd aan den inlaat een bak
cvestigd, waar het water in kon stroomen. Door nu op ver-
schillende tijden van den dag uit dien bak monsters van 2.5
Iter te nemen en van deze een mengmonster samen te stellen
Werd eenigszins aan de bezwaren tegemoet gekomen. Door
nemaal per week een dergelijk mengmonster in onderzoek
te nemen, werden gemiddelden verkregen, die wel is waar
geen aanspraak kunnen maken een absoluut juist beeld te
ëeven van het ingaande water, maar waarvan toch gezegd kan
Worden, dat ze eenigszins beantwoorden aan de eischen aan
een dergelijk gemiddelde gesteld.

Het chemisch, zoowel als het bacteriologisch onderzoek,
Werd direkt na monsterneming uitgevoerd en in de meeste
ßevallen denzelfden dag beëindigd. Daar per dag meerdere
analyses gemaakt moesten worden, kwam het een enkele maal
voor, dat een monster een nacht moest overstaan. Dan werden
eenige druppels chloroform als conserveermiddel toegevoegd,
aclat eerst die grootheden, waarop de chloroform invloed kon
uitoefenen, bepaald waren.

De uitkomsten zijn gemiddelden van 3 week-analyses, dus
eigenlijk gemiddelden van 9 mengmonsters. Dit is n.1. het geval

bij de analyses van het ruwe water. Het effluent, dat vrij
constant van samenstelling is, werd 3 keer per week, telkens
op verschillende tijden geanalyseerd, waartoe aan de controle-
putten monsters werden genomen. Het water stroomt hier vrij
geregeld door; slechts een enkele maal was er geen water-
toevoer.

Monsters van het ruwe water werden onderzocht in Februari,
Maart, Juli en Augustus 1924.

Hierbij werden de volgende resultaten verkregen (zie
Tabel XI), welke worden vermeld in mgr. p. L. water aan-

Grafiek II.

KJ
l

Aantal

Bewoners

Water p. hoofd

en

p. DAG in Liters

De effluenten werden aan een onderzoek onderworpen
gedurende October, November, gedeelte van December, Janu-
ari, Maart, Juni en Juli.

Hieronder volgen de bij dit onderzoek verkregen resultaten
(zie Tabel XH en XHI).

Gaan wij thans over tot de bespreking der resultaten aan
de hand van bijgaande grafieken, waarin de voornaamste groot-
heden n,l, verdampingsrest, gloeiverlies, kaliumpermanganaat-
getal, vrije en saline ammonia (als mgr. N p. L.) benevens de
organische stikstof zijn uitgezet.

De grafieken geven de gemiddelden aan van alle analyses,
hierboven vermeld.

Afzonderlijk wil ik nog even vermelden de resultaten van
de analyses gedurende Maart en Juli, toen zoowel van het
ruwe, als van het gereinigde water analyses zijn gemaakt, In
het volgende tabelletje zijn deze uitkomsten naast elkaar ge-
plaatst- Hieruit valt het volgende af te leiden (zie Tabel XIV),

Bij bijna alle systemen een toeneming van verdampingsrest
(uitgez, E • en E O), afneming van gloeiverlies (uitgez, U O
en M waarbij het gloeiverlies\'ongeveer gelijk blijft), ver-
mindering van KMn04 getal (uitgez, U C) en tevens overal
een toeneming van het vrije en sal, ammoniagehalte en vermin-
dering van het organisch stikstofgehalte.
Uit de grafieken blijkt nog het volgende:
De verdampingsrest (graf, II) is bij de effluenten in alle
gevallen grooter dan bij het ruwe water, uitgezonderd het
systeem Enschede met menagewater, waar een geringe af-
neming te constateeren valt. Vermoedelijk zullen in dit geval
veel vluchtige verbindingen bij rotting zijn ontstaan, terwijl
tevens de uitvlokking van kolloidaal opgeloste stoffen mogelijk
grooter zal zijn geweest. Ook is hier de invloed van een moge-
lijk minder juiste monsterneming niet te onderschatten.

§ 1 r

" 3

? r

u>
w os

i

s>
Ln v/i

2 w c

Ul O..
k)

S-
5?

cfi

to ^ lO
U> to

vo (>>

l 1 l

to Ul
vo O

2 W c

O O O

KJ vo O»

KJ OJ

vo m
o

s.

sr

o

8 g-

rr

Kleur

Reuk

Verd. rest

Gloeiverlies

Chloride

Gesusp, stop

KMn04 getal

>— to >—
O to VO

sill
1111
I I I

Tabel XIII,

MAART 1924

Het gloeiverlies (graf. Hl) neemt in vier van de zes gevallen
af. De hoeveelheid organische stof neemt dus af, waartegen-
over echter een toeneming van vluchtige stikstofverbindingen
staat, o.a. ammoniumzouten. Bij de systemen de Man met- en
Utrecht zonder menagewater valt eenige toeneming van het
gloeiverlies te constateeren.

Grafiek Hl.

fl^.
zbo

Z50
IkQ
Z3ö
llü
110
100
IDO

no
ito
15D

m

HD
120

Hiertegenover staat een vermindering van het kalium-
permanganaat-getal bij alle systemen, geen enkele uitgezon-
derd, Vergelijkt men de grafiek van kaliumpermanganaat-getal
(graf. IV) en die van het gloeiverlies, dan blijkt, dat het eerste
wel eenig verband houdt met het laatste, daar beide curven
parallel loopen, d.w.z, met een stijging van K Mn O4 getal
gaat een stijging van het gloeiverlies gepaard. De stijging is
echter niet evenredig d,w.z, bij een bepaalde toeneming van
het gloeiverlies met een zeker bedrag, geen toeneming van

K Mn O4 getal met hetzelfde bedrag, m, a. w. er bestaat geen
rechte evenredigheid tusschen deze beide grootheden. Het zou
dan ook verkeerd zijn in één van beide een maat voor de

Grafiek IV.

000

LxJ Sq

370
3bD
350
3t{D
530
320
310
500
200
ifiO
Z70
Zoo
150

130

m
ÏID
200

t
170

15D

hoeveelheid organische stof te willen zien, In de combinatie
van beide heeft men echter twee gegevens, die beter dan één
op zichzelf een inzicht geven in die hoeveelheid.

De hoeveelheid organische stikstof (graf. V) neemt af in alle
gevallen, uitgezonderd het systeem Enschede zonder menage-
water. Hierbij valt een geringe stijging waar te nemen, ver-

Grafiek V.

ORGANISCHE N

li|0
130
UD
UD
100
OD
80

r

bO

moedelijk hieraan te danken, dat een gedeelte van het stikstof-
rijke slib in oplossing gaat, waarbij lagere, organische stikstof-
verbindingen ontstaan, die in kolloidale oplossing gebracht
worden.

De hoeveelheid vrije en saline ammonia neemt bij alle sy-
stemen toe (graf, V),

Hoewel niet direkt behoorend bij het quantitatief chemisch
onderzoek van het afvalwater, wil ik hier toch de resultaten

meedeelen van het onderzoek, ingesteld naar de dikte van de
schuimlaag en de toeneming dier dikte gedurende het onder-
zoek- Dit lijkt mij van belang, omdat hieruit misschien eenig
verschil is te constateeren tusschen de systemen, waar
menagewater op geloosd wordt en die, waarbij dit niet het
geval is.

Bij den aanvang van het onderzoek van het ruwe water
werd daartoe de dikte gemeten, terwijl op het eind, dus in
Augustus zulks weer geschiedde.

Onderstaande tabel geeft hiervan een overzicht.

Tabel XV.

De toeneming is dus bij de systemen met menagewater wel
iets grooter dan bij die zonder, maar dit kan\' evengoed door
toevallige omstandigheden veroorzaakt worden. Het aantal
inwoners is bijv. bij die systemen ook juist het grootst.

Daar met het menagewater meer vetten in den put komen
dan zonder dit, en de vetsplitsing zeer langzaam plaats vindt,
zal dit misschien een nadeeligen invloed op de biologische
werking kunnen uitoefenen, doordat het vet ook andere or-
ganische stoffen insluiten kan, die dan tegen de werking van
de micro-organismen beschermd zullen worden.

Het vet zal zich vanwege zijn laag S. G. het meest aan den
bovenkant der put verzamelen, dus in de schuimlaag.

De organische stoffen zouden daardoor misschien niet
verder in rotting kunnen overgaan.

Om dezen invloed te leeren kennen werd het volgende
nagegaan:

Ie het vetgehalte van de schuimlaag;

2e het gehalte aan organische stikstof van de schuimlaag;

3e gloeiverlies;

4e watergehalte.

Het vetgehalte werd op de volgende wijze bepaald. Een be-
paalde hoeveelheid slib wordt met ontwaterd natriumsulfaat
gemengd en gedroogd. Daarna wordt met petroleum-aether
geëxtraheerd. Het extract zal met uitsluitend bestaan uit vet,
maar tevens uit andere organische stoffen, In het vervolg zal
dan ook niet verder gesproken worden over het vetgehalte,
maar over het P, Ae, extract.

De gevonden cijfers zijn gemiddelden van 3 analyses
van monsters, die op verschillende plaatsen in de laag ge-
nomen zijn.

Tabel XVI.

Hieruit blijkt dus, dat het P. Ae. extract bij de verschillende
systemen uiteenloopt, al naar gelang er menagewater, of geen

menagewater wordt opgeloosd. Dat dit echter op de rotting
in de schuimlaag eenigen invloed heeft, blijkt nergens uit.
Gloeiverlies en organische stikstof ontloopen elkaar niet op
in het oogvallende wijze,

Hoe is het met de quantitatieve samenstelling van het zich
bij de rotting ontwikkelende gas bij de verschillende sy-
stemen? Is er nog verschil te zien bij, en zonder toevoeging
van menagewater?

Hiertoe werd het tankwater met het slib in een gashouder
van 3 Liter gedaan, deze geheel gevuld, zoodat geen zuurstof
kon toetreden en het zich ria verloop van 14 dagen ontwik-
kelde gas, quantitatief geanalyseerd. Het gas bleek te bestaan
uit C Oj, C H4, N2 en Hg, Ook kwamen sporen Hg S voor, maar
die zijn te verwaarloozen.

De gasanalyses gaven de volgende resultaten:

Tabel XVII,

Het gas is dus zeer wisselend van samenstelling, maar bij
de systemen onderling en bij die met en zonder menagewater
is geen in het oogloopend verschil in samenstelling te consta-
teeren. Geen der bestanddeelen is op den voorgrond tredend.
De gasontwikkeling, dus ook het rottingsproces staat schijn-
baar niet onder invloed van het toegevoegde menagewater.

Aan het einde van het overzicht der uitkomsten van het
chemisch onderzoek gekomen zijnde, ga ik over tot de be-
spreking van de uit dit onderzoek te trekken conclusies, om
aan het einde van het volgende hoofdstuk, handelend over
het quantitatief bacteriologisch onderzoek, de eindconclusies
vast te stellen,

Uit het voorgaande dan blijkt:

Ie invloed van het menagewater op de samenstelling van
het effluent is niet te constateeren.

2e de reinigende werking wordt door de aanwezigheid van
het menagewater niet geschaad,

3e de systemen werken alle op dezelfde wijze en in ge-
lijke mate.

LITTERATUUR.

Codex Alimentarius, Afd, „Water",

B a u c h e r, F, L\'Epuration biologique des eaux résiduaires,
Farnsteiner, Buttenberg u, Korn, Leitfaden für die chemische

Untersuchung von Abwässer,
K o 11 h o f f, I. M, Iets over het onderzoek van drinkwater.

BACTERIOLOGISCH ONDERZOEK.

In de eerste plaats is van het water bepaald het aantal bac-
teriën, dat in staat is op bouillon-gelatine en bouillon-agar
koloniën te vormen bij het kweeken onder aërobe omstandig-
heden bij een temperatuur van 15° C, en van 35° C.

Ofschoon het aantal micro-organismen, dat op deze wijze
zijn aanwezigheid verraadt, slechts een gedeelte der werkelijk
aanwezige bacteriën is, heeft de ervaring geleerd, dat men
hierbij uitkomsten verkrijgt, die voor de beoordeeling van den
graad van zelfreiniging eenige beteekenis hebben. Een zich
krachtig ontwikkelende bacterieflora zal n.1. een gunstigen
invloed op de reiniging uitoefenen.

Beter ware het, te kweeken op water-agar en water-gela-
tine, zooals de Waal dit aangeeft, waarbij men dus het
water, dat men onderzoekt, tegelijkertijd als voedingsbodem
invoert, waaraan het voordeel is verbonden, dat de micro-orga-
nismen min of meer blijven in de omgeving, waarin zij oorspron-
kelijk leefden en zoodoende in de voor velen van hen meest
gunstige voorwaarden. Het aantal koloniën, dat op deze
wijze gevormd wordt, is voor betrekkelijk zuivere watermon-
sters het grootst. Voor de praktijk is een dergelijke werkwijze
echter te tijdroovend en tevens zonder groot belang, daar de
micro-organismen, die op deze wijze hun aanwezigheid ver-
raden, meest tot de gemeene waterbacteriën behooren.

Wel drage men er zorg voor, steeds den voedingsbodem op
dezelfde wijze te bereiden en ze steeds een zelfde waterstof-
ionenconcentratie te geven. Alleen op deze wijze kan men
onderling vergelijkbare resultaten verwachten.

Vele van de aanwezige bacteriën vinden in het aan organi-
sche stof zoo rijke afvalwater een goede voedingsbodem,
waardoor haar aantal zeer snel toeneemt.

Daarom is het zaak, zoo snel mogelijk na monsterneming de
quantitatieve onderzoekingen te beginnen. Tegenover deze
toeneming staat een voortdurend verdwijnen van die organis-

men, welke in het te onderzoeken water niet de vereischte
levensvoorwaarden vinden en in den strijd om het bestaan ten
ondergaan. Meegesleept door zinkende bestanddeelen, zakken
zij naar den bodem, waar zij weer, nadat zij in ontleding zijn
overgegaan, tot voedsel voor beter bij de samenstelling van
het water passende soorten dienen.

Een andere oorzaak van vermindering van het bacterie-
gehalte is de volgende: de bacteriën worden door een aantal
lagere, dierlijke organismen, zooals protozoën, die in zeer
grooten getale en in velerlei soorten in het water voorkomen,
als voedsel gebruikt. Bij nader onderzoek bleek, dat protozoën
in groote hoeveelheid en in vele soorten aanwezig waren. Het
optreden van deze bacterievernietiging is echter gebonden aan
een bepaalden reinigingsgraad, waarbij het optreden van
bovengenoemde organismen eerst mogelijk is, In den put
schijnt deze nog niet bereikt te worden, daar zooals blijkt
uit de hiernavolgende uitkomsten het bacteriegehalte van de
effluenten hooger is, dan dat van het ruwe water.

Toch dient hier bovengenoemde bacterievernietiging be-
sproken te worden.

Löw en Pettenkofer zagen in de algen de bacterie-
reinigers van het water, H i 1 s u m, die een uitgebreide studie
maakte van de zelfreiniging in een zwembad te Amsterdam,
zag in de afneming van het aantal bacteriën een strijd om het
bestaan dier soorten onderling.

Deze theorieën bevredigen echter geenszins, daar zij de
snelle bacterievermindering niet kunnen verklaren,

Emmerich en Gmund nu vestigden er de aandacht op,
dat protozoën in het algemeen en flagellaten in het bijzonder,
in korten tijd een groot aantal bacteriën kunnen verslinden.

Na hen zijn het Huntemülle r, Stokvis en Swellen-
g r e b e 1 geweest, die overtuigend bewezen, dat die snelle
afneming van het aantal bacteriën te verklaren is, door de
vraatlust der protozoën,

Huntemüller zag, door een bepaalde kleurmethode
toe te passen, onder het microscoop, dat bacteriën in grooten
getale door flagellaten werden opgenomen.

Naar aanleiding van deze en nog vele andere proeven be-
sluit hij:

„Durch diese Versuche und microscopische Befunde ist es
wohl über allen Zweifel festgestellt, dass die Vernichtung der
Bakterien im Wasser nicht durch das Überwuchern imd die
Konkurrenz sonder hauptsächlich auf die Tätigkeit der Pro-
tozoën zurück zu führen ist,"

Door de gecombineerde werking van bacteriën en dierlijke
organismen en door de bezinking, komt het reinigingsproces
voor een zeer groot deel tot stand.

De kweektemperatuur was voor agarplaten 37° C,, voor
gelatineplaten 15°—20° C. Verschillende, in het water voor-
komende bacteriën groeien alleen bij 15°—^20° C, goed, terwijl
de micro-organismen afkomstig uit den darm van mensch en
warmbloedige dieren bij 37° C, hun beste levensvoorwaarden
vinden.

Uit de onderzoekingen van Prescott en Winslow is
gebleken, dat bij zuiver water, de verhouding tusschen het aan-
tal bacteriën, groeiende op gelatine en op agar, ongeveer is als
10 ; 1. Bij sterk verontreinigd water, dus in dit geval, zal die
verhouding ten voordeele van de agar veranderen. Bij dit
onderzoek zal die verhouding t, o. v. agar nog iets gunstiger
worden, omdat hier natuurlijk zeer vele bacteriën uit den
darm van den mensch te verwachten zijn en op agar bij 37° C.
goed worden gekweekt.

Naast het aantal aëroob groeiende organismen, wordt het
aantal anaëroob groeiende bepaald. Daar de werking in den
put onder anaërobe omstandigheden plaats vindt, zal een
groot aantal anaëroob groeiende bacteriën wijzen op een
goede werking van den beerput.

De kweektemperatuur is dezelfde als onder aërobe om-
standigheden, Het kweeken geschiedt in een ruimte gesloten
met een driewegkraan, In de ruimte wordt een bakje met
pyrogallol geplaatst, waarna de platen erin gebracht worden.
Vervolgens wordt hoog geëvacueerd en daarna door middel
van een trechtervormige verwijding, op den kraan aange-

bracht, loog toegevoegd, zonder dat de lucht kan toetreden,

Tenslotte wordt de ruimte geheel met waterstof gevuld,
zoodat men de zekerheid heeft onder anaërobe omstandig-
heden te werken.

Deze bepalingen, onder aërobe en anaërobe omstandig-
heden gedaan, geven het quantitatief bacteriologisch onder-
zoek weer.

Er is bij dit onderzoek niet gelet op het aantal soorten, dat
aanwezig is, daar dit een onderwerp van bespreking op zich
zelf zou kunnen uitmaken, en bovendien zeer veel tijd zou
vereischen, \'k Heb me dan ook bepaald tot het controleeren
van het uiterlijk der koloniën op gelatine, zoowel als op agar
en daaruit meen ik te mogen afleiden, dat het aantal soorten
van micro-organismen van het effluent veel kleiner is, dan van
het ruwe water.

Dit is trouwens niet te verwonderen, wanneer men be-
denkt, dat alleen die micro-organismen, welke zeer bepaalde
omzettingen kunnen bewerkstelligen, in het afvalwater zich
een behoorlijk bestaan verzekerd vinden, terwijl die soorten,
welke deze functies niet bezitten, gedurende het rottings-
proces ten gronde gaan of althans merkbaar op den achter-
grond zullen geraken.

De uitkomsten hier meegedeeld, zijn de gemiddelden van
10 platen, elk van 2 series van 5 platen, op twee achtereen-
volgende dagen en zijn opgegeven als het aantal micro-orga-
nismen per cM^\', oorspronkelijk water aanwezig 1).

Het aantal gelatinevervloeiende micro-organismen wordt
afzonderlijk vermeld, daar dit, bij het vermogen van het water
om eiwitten te splitsen, van belang is.

Tevens is het aantal schimmels onder aërobe omstandig-
heden groeiend genoteerd, Deze bleken in de meeste gevallen
te bestaan uit Penicillium glaucum.

Hieronder volgen de uitkomsten gedurende November,
Januari en Mei van de effluenten der verschillende systemen
verkregen.

1) Het tellen geschiedt voor gelatincplaten na 2 X 24 uren, voor agar-
platen na 3 X 24 uur.

Tabel XVIIL
Straat

en

Huisnummer

November.
Kastanjestraat 36-38

Mahoniestraatl3-15

23-25

Kastanjestraat 28-30
Cypresstraat 2-4
Ka5tanjcstraat.40-42

Utrecht #
Enschede ^
de Man 0
Utrecht O
Enschede O
de Man O
7.250.000
12.200.000
8.000.000
4.300.000
5.500.000
6.300.000
13.700.000
15.000.000
11.000.000
5.300.000
9.250.000
5.000.000

Januari.
Kastanjestraat 36-38

^iahoniestraat 13-15

23-25

Cypresstraat 2-4

Kastanjestraat 40-42

Kastanjestraat 28-30

Utrecht #
Enschede #
de Man %
Enschede O
de Man Q
Utrecht Q
9.000.000
10.000.000
8.000.000
6.250.000
5.800.000
5.300.000
11.700.000
11.200.000
9.000.000
8.000.000
2.300.000
6.400.000

Mei.

Kastanjestraat 36-38
Mahoniestraat 13-15
23-25

Kastanjestraat 28-30
\'^ypresstraat 2-4
KastanJcstraat40-42

Utrecht #
Enschede #
de Man %
Enschede Q
de Man Q
Utrecht Q
9.000.000
17.000.000
11.000.000
6.500.000
7.500.000
7.000.000
15.000.000
22.000.000
13.000.000
11.000.000
12.000.000
10.000.000

In de volgende tabel zijn opgenomen de resultaten van het
quantitatief bacteriologisch onderzoek van het ruwe water

gedurende de maanden Maart, Juni en Juli. waarbij hetzelfde
geldt als bij de voorgaande tabel in meegedeeld.

Tabel XIX.