/

ONDERZOEKINGEN NAAR DE WIJZIGINGEN
IN HET KIEMGEHALTE VAN IN STERIEL
VAATWERK GEWONNEN MELK

UNIVERSITEITSBIBLIOTHEEK UTBECHT

3627 5349

V • •■ ■ \' f • * •/

/

• j» - - "r
■ f.".

■■ -If-,.\' , . •• ■ - V\'\' ■ ■ v.J. -- , ci.

. . . ^ \' v.l." s.

ONDERZOEKINGEN NAAR DE WIJZIGINGEN
IN HET KIEMGEHALTE VAN IN STERIEL
VAATWERK GEWONNEN MELK

PROEFSCHRIFT TER VERKRIJGING VAN
DEN GRAAD VAN DOCTOR IN DE VEE-
ARTSENIJKUNDE AAN DE VEEARTSENIJ.
KUNDIGE HOOGESCHOOL TE UTRECHT, OP
GEZAG VAN DEN RECTOR MAGNIFICUS
Dr. J. H. HARTOG, VOLGENS BF^LUIT VAN
DEN SENAAT DER VEEARTSENIJKUNDIGE
HOOGESCHOOL, TE VERDEDIGEN TEGEN
DE BEDENKINGEN VAN DEN SENAAT OP
DONDERDAG 14 MEI 1925, DES NAMIDDAGS
VIER UUR, DOOR WILLEM TREFFERS,
GEBOREN TE OOSTERHOUT.

DIEÄOEiNEESKUNDE
UlTvECHT

dmükkkwj J. VAN BÜKKHOVKN • Utsbcmt. Amstwium, Dek IUao

Aan mijn Vader
en de nagedachtenis mijner Moeder.
Aan Betsie de Regt,

Bij de voltooiing van mijn proefschrift is het mij een
aangename \'plicht, U, Hoogleeraren onzer Hoogescliool, har-
telijk dank te zeggen voor het genoten onderwijs.

Inzonderheid U, Hooggeleerde Van Oyen, hooggeachte
Promotor, dank ik ten zeerste zoowel voor de aanwijzing
van het in dit proefschrift behandelde onderwerp, als voor
de hulp en steun, mij voortdurend hij de bewerking ervan
verleend. Aan üw groote bereidwilligheid en helder inzicht
dank ik voor een niet gering deel, dat ik dit werk kon.
voleindigen.

Hooggeleerde Schornagel, ü dank ik voor de welwil-
lendheid mij een plaats in Uwe af deeling af te staan om te
werken.

Zeergeleerde Clarenburo, ontvang mijn dank voor de
van U ondervonden, zeer gewaardeerde samenwerking tijdens
mijn verblijf te Utrecht.

Ten slotte dank ik den Heer Den Boer, Directeur van
de Melkinrichting dc Vooruitgang ie Rotterdam, voor de
mij zoo welvnllend geschonken gelegenheid om aan het
laboratorium van zijn inrichting werkzaam te zijn.

mwr^.

A-

m

mr

INHOUD.

HOOFDSTUK I.

Inleiding.

HOOFDSTUK II.
Literatuur .................................. 5

§ 1. Kiemgehalte bij het verlaten van den uier.

§ 2. Herkomst van de infecteerende kiemen.

§ 3. Groei dor aanwezige kiemen.

§ 4. Eenige beschouwingen naar aanleiding van de literatuur.

HOOFDSTUK III.
Eigen onderzoek ............................ 2C

§ i. Methode van onderzoek.
§ 2. Sterelisatie van vaatwerk.

HOOFDSTUK IV.
Melk bewaard bij temperaturen van 7—12° C. 33

§ 1. Versehe melk bg 7° Celsius.

§ 2. Houdbaarheid van by 7° Celsius bewaarde melk.

§ 3. BcRchoiiwingen.

§ 4. Veracho molk b« 12® Celsius.

§ 5. Houdbaarheid van by 12\' Celsius bewaarde melk.

HOOFDSTUK V.
Melk bewaard bij temperaturen van 15—30° C. 76

§ 1. Molk by lö on 18° Celsius.
§ 2. Molk by 30° Celsius.

§ 3. Houdbaarheid van do molk, dio by 30° Celsius werd
bewaard en daarna op verschillondo wyze gekoeld.

HOOFDSTUK VI............. 9(>

§ 1. Toepassing in do praktyk.
§ 2. Slotbeschouwingen.
§ 3. Conclusioe.

Literatuuropgaven .......................... 101

^wmmm\'

HOOFDSTUK I.

INLEIDING.

De gevaren voor de gezondheid van den mensch,
speciaal die van kinderen, verbonden aan het gebruik
van rauwe raarktmelk eenerzijds en de voordeden, welke
gepaard gaan met het gebruik van rauwe melk ander-
zijds, hebben reeds sinds jaren naar middelen doen
zoeken om melk te produceeren, welke, rauw genuttigd,
niet de nadeelen, doch wel de voordeelen van dit dierlijk
voedingsproduct bezit.

Het eenvoudigste middel om de gevaren, welke dc
melk uit een bacteriologisch oogpunt oplevert, te ont-
zeilen is wel de melk te koken. Koken brengt echter voor
velen het bezwaar van den kooksmaak mee, terwijl boven-
dien de hierbij plaats hebbende omzettingen voor kinde-
ren en zieken een bezwaar kunnen zijn.

Op vele manieren heeft men getracht aan deze bezwa-
ren tegemoet te komen. Hooge temperaturen werden o. a.
toegepast in den vorm van pasteuriseeren, sterilisecron
en bioriseeren. De bezwaren, aan deze bewerkingen ver-
bonden, zijn in dc laatste jaren meermalen in tijdschriften
uiteengezet. Vooral verdienen zij geen aanbeveling, waar
het gaat om het conserveeren van melk gedurende korten
tijd b.v. 1 a 2 etmalen. Voor conserveeren voor langen
duur moet men wel over deze bezwaren heen stappen.

In de moderne voedingsleer tocli wordt groote waarde
toegekend aan de vitaminen, waarvan er zijn, die niet
bestand zijn tegen een verhitting bij herhaling. Worden
dus hooge temperaturen reeds vóór \'t bereiken van den
consument toegepast, dan zal bij de bereiding van ver-
schillende spijzen de voedingswaarde zeer achteruitgaan.

In de tropen ondervindt men \'t bezwaar hiervan op
de volgende wijze. De melk wordt als regel één keer
daags aan huis bezorgd. Om deze nu tot de volgende
levering goed te houden is een herhaald koken, Ie direkt
bij de levering en vervolgens om de 12 uur noodig. Het
komt dan ook meestal voor, dat de melk 3-maal gekook-t
wordt. De levering geschiedt gewoonlijk op een zoodanig
uur, dat het te laat is voor \'t laatste en te vroeg voor \'t

eerstvolgend gebruik.

Chemische middelen zijn in talrijke soorten beproefd
om melk te conserveeren. Zij hebben echter weinig toe-
passing gevonden.

Bij al deze bewerkingen kan men echter niet meer

spreken van rauwe melk.

De eenige vorm, waarin tot voor kort voor de con-
sumptie geschikte rauwe melk in den handel kwam, is
de modelmelk. Een der moeilijkste vraagstukken, die bij
de productie hiervan op te lossen zijn, is dat van het
kiemgehalte der melk. Behalve voor een zuiver, onver-
valscht, niet verontreinigd, in chemische samenstelling
zoo hoog mogelijk staand product, moest gezorgd worden
voor bactericele onschadelijkheid.

Dc nadeelen uit bacterieel oogpunt kunnen van ver-
schillenden aard zijn: Ie specifieke ziekte ver\\s\'ekkcnde

kiemen; 2e kiemen, die in de melk ongewenschte omzet-
tingenteweegbrengen; 3e te groote absolute rijkdom aan
kiemen, welke, op zichzelf onschuldig, in groote hoeveel-
heden darmstoornissen kunnen veroorzaken.

Ten einde in deze opzichten zijn doel te bereiken heeft
men de z.g. modelboerderijen opgericht.

De inrichting hiervan is van dien aard, dat de prijs
van deze melk zeer hoog is geworden, en deze melk dus
buiten het bereik blijft van velen, die er anders een
nuttig gebruik van zouden kunnen maken.

Men is dan ook gaan zoeken naar de mogelijkheid
om langs eenvoudigen weg melk te produceeren, welke
rauw genuttigd zou kunnen worden, welke dus behalve
andere bovengenoemde eigenschappen, een laag kiem-
gehalte bezit. Een machtig hulpmiddel hierbij heeft men
gevonden in de toepassing van lage temperaturen. Do
invloed van lage temperaturen op den groei van bacte-
riën in melk is door verschillende onderzoekers nagegaan
op verschillende manieren. De meeste onderzoekingen
zijn echter reeds vrij lang geleden gedaan. Het kwam
mij daarom wenschelijk voor dit nog eens te doen en
daarbij speciaal na to gaan, welke behandeling vanaf
\'t melken tot het bereiken van den consument uit bacteri-
ologisch oogpunt do meest betrouwbare is.

Do nieuwe methode van bacterietellen, de z.g. kleine
plaatmethode van Frost, zooals die nader is uitgewerkt
door Dr. A. Clauenburq, opende daarbij do mogelijk-
boid om vele onderzoekingen in korten tijd en in klein
bestek to doen.

Er dient op gewezen to worden, dat dit onderzoek

uitsluitend bedoelt te zoeken naar methoden om kiem-
arme melk te leveren, afgezien van andere aan melk, die
voor menschelijk voedsel moet dienen, te stellen eischen.

Voor een dergelijk onderzoek is het in het algemeen
noodig na te gaan:

Ie. of melk reeds vóór \'t verlaten van het dierlijk
lichaam bacteriën bevat;

2e. waar de herkomst ligt der bacteriën, die in melk
aangetroffen worden;

3e. hoe de vermeerdering der bacteriën in de melk
plaats vindt.

Eerst hierna zal het mogelijk zijn te beginnen met de
productie van melk, die zoo weinig mogelijk kiemen be-
vat en te trachten dit kiemgehalte zoo laag mogelijk te
houden gedurende de periode van de productie tot aan
de aflevering aan den consument en zoo mogelijk ook
tijdens het verblijf bij den consument tot aan de consum\'p-
tie. De melk moet m. a. w. eenige houdbaarheid bezitten
tegenover de verschillende omstandigheden, waarin zij
bij verschillende consumenten komt te verkeeren.

HOOFDSTUK II.

LITERATUUR.
§ 1. Kiemgehalte van mdk bij het verlaten van den uier.

Dat melk bij de afscheiding uit den uier geen bacterie-
vrij produkt is, dat m. a. w. alle later in melk gevonden
micro-organismen niet uit bronnen, buiten den uier ge-
legen, afkomstig zijn, mag tegenwoordig wel als een
algemeen erkend feit beschouwd worden. Nadat M. Klim-
mer (33) in 1902 beweerd had, dat onder aseptische
voorzorgen gemolken ezelinnen-, geiten- en koemelk steriel
is, heeft A. Lux (5) in 1903 nogmaals de resultaten van
vroegere onderzoekers als Schulz, Larsen, Barthel,
CoNN, Freudenreich en anderen bevestigd. Lux onder-
zocht ook het gehalte aan bacteriën van de eerste en latere
stralen en vond, dat de eerste straal niet de meest ge-
infecteerde is. Hij meent, dat de kiemrijkdom van een
bepaalden melkstraal afhangt van den melkgang, waaruit
deze afkomstig is. Een opstijgende infectie van uit het
tepelkanaal spreekt hij tegen. Ten slotte merkt hij op,
dat do opgaven van het kiemcijfer van melk na totaal
uitmelken per koe zeer uiteenloopt, vooral als de melk
reeds eenigen tijd in vaatwerk verbleven heeft.

In tegenspraak met de boven weergegeven meening van
Lux kwam in 1900 Dr. Dheil Düren (36) tot de con-

clusie, dat, waar cysterne en tepelkanaal altijd bacteriën
bevatten, de bacteriën in den uier door de tepelopening
zijn binnengekomen. Volgens hem bevinden zich in \'t
klierweefsel van den uier zeer weinig bacteriën en bezit
dit klierweefsel een sterk bacteriedoodende kracht. Hij
zegt, dat de eerste melkstraal \'t rijkst aan bacteriën is.

Van veel belang bij \'t zoeken naar middelen om kiem-
arme melk te verkrijgen, zijn m.i. de weinig bekende
onderzoekingen van Dr. R. Bukri (22), in 1921 gepubli-
ceerd, welke hierop neerkomen : \'t Bacteriegehalte van
aseptisch gewonnen melk uit een zelfde kwartier blijft
maanden en jarenlang vrijwel constant. Constant is ook
de kwaliteit, d.w.z. \'t aantal soorten en de onderlinge
verhouding. Burri onderscheidt kiemarme melk met
minder dan 10 kiemen per c.c. en matig-rijke melk met
meerdere honderden tot enkele duizenden kiemen per
c.c. De kwartieren van denzelfden uier loopen in bacterieel
opzicht zeer uiteen. Dit constant zijn van \'t kwartier
vergemakkelijkt \'t opsporen van zieke koeien door ge-
regeld onderzoek van kwartiermelk. De uitscheiding van
bacteriën uit gezonde uiers gaat gepaard met die van
groeibelemmerende stoffen en cellen (meest witte bloed-
cellen), waarvan de hoeveelheid parallel gaat aan \'t
aantal kiemen. Er bestaat een evenredig verband tus-
schen de hoeveelheid bacteriën en de hoeveelheid groei-
belemmerende stoffen, noodig om hen in bedwang te
houden. De bacterie-infectie van een gezond uierkwar-
tier, die de oorzaak is van het kiemgehalte van aseptisch
gewonnen melk, is feitelijk een zeer lichte, chronische,
bacterieele ontsteking, die als normaal beschouwd wordt.

Dit is de eenige dergelijke uitspraak, door mij in de
literatuur aangetroffen en wel de moeite waard aan
nader uitgebreid onderzoek onderworpen te worden.
Voor de productie van kiemarme melk zou hierop kunnen
steunen een onderzoek van de hiervoor te gebruiken
runderen op het bacteriegehalte hunner melk. Daarna
kan men die met een laag gehalte voor dit doel bestem-
men.

§ 2. Herkomst der bacteriën, waarmee de melk na het
verlaten van den uier geïnfecteerd wordt.

Lux was van meening, dat niet alle in de melk aange-
troffen bacteriën afkomstig zijn uit den uier.

De verontreiniging tijdens het melken onderzocht hij
door Ie uit elk kwartier den derden straal te onderzoeken
en hieruit een gemiddelde te berekenen; 2e na \'t melken
de mengmelk te onderzoeken; 3e dit laatste te herhalen
een uur na afloop van het melken. Hij verkreeg respec-
tievelijk de getallen 2440, 071ö, 21789 bij zijn eerste
proef en 2440, 4998, ontelbaar bij zijn tweede proef.
De verklaring bleef hij schuldig.

Een merkwaardige uitspraak met betrekking tot de
in melk voorkomende bacteriën is in 1903 gedaan door
Bartel (34) en luidt als volgt: De bacteriën, die in
stalluclit, versch gemolken melk en in den uier aangetrof-
fen worden, zijn slechts gewone luchtbacteriën en hebben
in \'t algemeen niet den minsten invloed op de melk.
Daarom zijn zij voor het praktische melkbedrijf volkomen
zonder belang.

Als voornaamste bron van infectie der melk beschouwt
Koning (42) een in de melk vallenden bacterieregen uit
de stallucht en van de huid van de koe. Hij onderzocht
hiertoe in verschillende stallen en in denzelfden stal op
verschillende plaatsen het bacteriegehalte der lucht, ook
in de weide. Ook onderzocht hij melk, welke in een open
schaal in een stal geplaatst was. De infectie, welke van
uit de lucht plaats had, door invallende bacteriën, achtte
hij van zeer groot belang, in tegenstelling met de door
hem ook aangehaalde resultaten, waartoe Bartel ge-
komen was. Koning spreekt van een bacteriënregen, die
in den stal plaats vindt. De infectie, hierdoor ontstaan,
te voorkomen door gebruik van overdekte emmers, acht
hij een der voornaamste voorzorgsmaatregelen. Ook
noemt hij \'t van belang de melkemmers uit te stoomen.

In verband met de herkomst der bacteriën deed
Seibold (7) in 1910 onderzoekingen naar de beste me-
thode voor het verkrijgen van kiemvrije melk door te
melken onder aseptische cautelen, als afwasschen van
den uier met zeep, desinfectie met 60% alcohol, melken
met een melkbuisje enz. Hij besluit, dat kiemvrije melk
alleen in sommige gevallen door middel van een melk-
buisje te krijgen is.

Campbell (26) zocht verband tusschen aanwezigheid
van vuil en bacteriën. Volgens hem geeft de vuilbepaling
geen recht tot een conclusie omtrent aantal en soort van
bacteriën en is dus alléén geen criterium voor den hy-
giënischen toestand van de melk.

Orla Jensen (12) zegt in zijn werk van 1913, dat het
bacteriologisch karakter van melk in de eerste plaats

afhangt van de zorgvuldige wijze, waarop melk gewonnen
is en van de gebruikte stroo- en voederstoffen.

Rühle en Kulp (27) onderzochten den invloed van
stallucht op de melk en besloten, dat de stallucht is een
der bacteriebronnen, die den minsten invloed op \'t kiem-
gehalte der melk hebben.

Een factor, waaraan in de tot nu toe aangehaalde
onderzoekingen nagenoeg geen aandacht is besteed, en,
die blijkens den jongsten stand van deze wetenschap
toch van fundamenteel belang is bij de winning van
kiemarme melk, is die der sterilisatie van het vaatwerk.
Het is wel merkwaardig, dat het belang hiervan zoo
langzaam is doorgedrongen en tot toepassing gebracht,
daar het beginsel wel reeds lang bekend is.

Zoo wijst P. Sommerfeld (45) in zijn Handbuch der
Milclikunde van 1909 er op, dat Backhaus, Appel,
Russel en Harrison in de jaren 1899 tot 1902 reeds
aantoonden, dat het bacteriecijfer in gesteriliseerd vaat-
werk veel lager (tot 1/C) was dan in niet-gesteriliseerd
vaatwerk. Wel hebben verschillende onderzoekers hun
proeven genomen in gesteriliseerde kolven of flesschen,
doch de fout, voortkomend uit niet-steriele nielkuten-
siliën, is gebleven. Zoo heeft Orla Jensen (12) melk
bewaard in steriele flesschen bij 0° C. Na 24 uur nam hij
een daling waarvan 84.000 op Ö2.000, na 48 uur een stij-
ging. Bij temperaturen boven 10° C. constateerde hij een
sterkere stijging. Hij concludeerde, dat bij 0° C. de ver-
meerdering slechts korten tijd wordt tegengehouden. Hij
ging echter niet uit van steriel gemolken melk. De hooge
getallen, waar hij mee werkte, zijn hiervoor reeds een

bewijs. Overigens is hij in overeenstemming met de ver-
melde resultaten van Chambers en Mixsell, terwijl
misschien in de uitspraak van Luxwolda, dat sommige
bacteriën, uit vuil afkomstig, zich bij lage temperaturen
blijven vermeerderen, een verklaring te vinden is.

Sommerfeld [heeft in zijn boven aangehaald werk ook
op andere oorzaken voor bacterieele infectie gewezen.
Zoo haalt hij aan, dat Uhl en Schmelck in 1894 vonden,
dat er een evenredig verband bestaat tusschen het vuil-
gehalte en het bacteriegehalte en zou Backhaus bewezen
hebben, dat de manier van melken van invloed is; bij
strippen zouden meer bacteriën in de melk komen dan
bij melken met de volle hand. Hij gaf voor strippen de
getallen 9000 en 7833 tegen voor melken met de volle
hand 5600 en 7400.

Naar mijn meening is bij de beoordeeling van deze
getallen te veel waarde gehecht aan kleine verschillen,
zoodat de conclusie wel wat voorbarig getrokken is. In
dit opzicht ben ik het geheel eens met Ernst (46), die
in zijn Grundriss der Milchhygiene für Tierärtze wijst
op de z.i. „nur sehr problematischen Wert der Bacterien-
zählungen". Hij geeft bij de oorzaken van de bacterie-
infectie den invloed van gesteriliseerde vaten en van het
kiemgehalte der lucht aan, en wijst verder op het belang
van het afkoelen, dat onder 15° C. moet^^geschieden. De
verschillen in de getallen van Koning, speciaal die,
welke op den achteruitgang in \'t bactericide stadium
moeten wijzen, schrijft Ernst toe aan fouten in de
methode.

G. L. J. Gooren (15), die in 1912 hygiënische onder-

zoekingen over handelsmelk verrichtte en behalve alle
andere zindelijkheidsmaatregelen der modelboerderijen
ook \'t steriliseeren van vaatwerk en flesschen in acht
nam, kwam o. m. tot de conclusie, dat het wenschelijk
en praktisch mogelijk is, dat het bacteriegehalte van
modelmelk niet hooger dan 25.000 is. Hij wilde dus maar
de helft toelaten van het aantal, dat de Codex alimenta-
rius (1) in 1921 als maximum voor modelmelk toelaatbaar
acht. Overigens vindt men de eischen nogal verschillend
opgegeven. Volgens Claypon (13) stelde men in 1910
in Amerika als grens voor „grading mük A\'\' GO.000 kie-
men per c.c. Karl Junggeburth (2) neemt als grens
voor rein gemolken melk 1000 tot 10.000 kiemen en voor
tamelijk zuiver gemolken melk 100.000 kiemen per c.c.
Volgens Louis A. Klein (3) moet „Certified milk" minder
dan 10.000 kiemen per c.c. bevatten. Hetzelfde getal
vindt men opgegeven in \'t werk van Heineman (4). In
Frankrijk onderzochten Renault en Levy (24) melk-
monsters van een modelboerderij 100 K.M. van Parijs
gelegen. De melk was steriel gemolken in gesteriliseerd
vaatwerk. Bij aankomst in \'t laboratorium vonden zij
6 tot 20 duizend kiemen per c.c. De melk was vervoerd
bij een temperatuur van O—9° C. Kufferath (23) zegt,
dat in gepasteuriseerde of gesteriliseerde melk slechts
1 of 2 soorten bacteriën, in rauwe, nseptiscli gewonnen
melk slechts enkele soorten bacteriën mogen voorkomen.
Als maximum geeft hij aan voor rauwe, steriel gemolken
zoowel als voor gesteriliseerde, gepasteuriseerde en andere
tot menschelijk voedsel bestemde melk 50.000 kiemen
per c.c.

In 1921 versclienen de onderzoekingen van Haeding
en Peucha (44) over den invloed van zichtbaar vuil op
het bacteriegehalte van melk. Als bronnen van vuil
noemen zij: de lucht, de utensiliën, den melker en de huid
van de koe. De soorten van vuil, die in de melk geraken,
zijn: stof, voedseldeelen, melkrestanten, haar, huide-
pitheel, bodemvuil, mestdeelen. De infectie van melk
door \'t stof uit de atmospheer beschouwen zij als vrij wel
nihil, tenzij de melk in een open vat eenigen tijd in den
stal blijft staan. Gedurende het melken vormt het lichaam
van de koe een beschermend dak tegen invallend vuil
uit de atmospheer. Daarentegen achten zij een niet-ge-
reinigde huid een voorname bron van infectie. Zij lieten
runderen, die op hun huid sterk vervuild waren, melken
in overdekte emmers met kleine opening en vonden als
gemiddelde 1295 tot 14.000 kiemen per c.c. Hetzelfde
deden zij met open emmers en vonden toen 14.440 tot
18.244 kiemen per c.c.

Bij goed gereinigde runderen vonden zij 7165 en 7117
kiemen in overdekte emmers.

Om te bepalen, welk aantal afkomstig is van de uier-
huid, molken zij monsters melk in steriele buisjes als de
koeien ongeveer half uitgemolken waren, en vonden
hierin gemiddeld 904 kiemen. Het verschil geven zij aan
als afkomstig van de uierhuid. Het komt mij echter niet
juist voor het bij half uitgemolken koeien in een reageer-
buisje gemolken melk gevonden bacteriegetal als het
gemiddelde uit alle melk te beschouwen.

Bovengenoemde getallen toonen echter aan, dat rei-
niging van de huid van belang is. In hun eindconclusies

zeggen de schrijvers, dat uit \'t gehalte aan vuil, dus door
middel van de vuilbepaling geen gevolgtrekking omtrent
\'t bacteriegehalte gemaakt kan worden en dat de invloed
van het zichtbare vuil niet in aanmerking komt tegenover
die van onvoldoend geremigde utensiliën.

Geheel in strijd met de meening van Koning is hun
opvatting omtrent de stallucht. De hierdoor veroorzaakte
infectie zou volgens de oude opvatting samenhangen met
het gehalte aan stof. Stof verdeelen zij in twee soorten:
Ie stofdeeltjes, welke zoo licht zijn, dat zij zweven in
de lucht, 2e de zwaardere, die neervallen. De zwevende
zijn geheel droog en verkeeren daardoor in ongunstige
omstandigheden om bacteriedragers te zijn. Zij halen
hierbij de onderzoekingen aan van Winslow, volgens
welke deze stofdeeltjes met uitzondering van 1 per 1000
steriel zijn. Echter achten zij een goed reinigen der melk-
utensiliën wel van belang, vooral \'t wegnemen van alle
achtergebleven melkrestanten. Zij wijzen er tevens op,
dat deze niet in aanmerking komen voor een hoogeren
vuilgraad bij de vuilbepaling, maar wel voor een ver-
hooging van het bacteriegehalte. Voorts hechten zij groote
waarde aan de huidreiniging der dieren.

§ 3. Groei der bacteriën in melk.

In 1904 publiceerde Conn (10) de resultaten van zijn
onderzoek. Hij zegt, dat na een periode van vermindering
de bacteriën zich sterk gaan vermeerderen. In \'t algemeen
mag men zeggen: iioe langer de melk staat, hoe meer
bacteriën er in zijn. Na zekeren tijd (eenige dagen) treedt

weder een vermindering op. Het aantal wordt echter
sterk beïnvloed door de temperatuur. In melk, die versch
gemolken, 13.000 kiemen bevatte, vond hij:

na 8 uur bij 38° C. 240.000 kiemen,
na 19 uur bij 21° C. 349.000 kiemen,
na 52 uur bij 10° C. 62.000 kiemen.

Bij 10° C. kan melk soms gedurende 40 uur bewaard
worden zonder eenige belangrijke vermeerdering. Bij
5° C. bewaard, behoeft melk na 36 uur niet meer dan
2500 kiemen te bevatten. Indien melk binnen 3 uur na
het melken op deze temperatuur is gezet, mag zij na
2 dagen niet meer dan 1.000.000 a 2.000.000 bacteriën
bevatten. Zijn er meer, dan is niet behoorlijk gekoeld.
CoNN geeft toe, dat er nog andere invloeden op den groei
der bacteriën werken behalve alleen de temperatuur.
Twee monsters melk, onder dezelfde omstandigheden
bewaard, vertoonen vaak zeer uiteenloopende mate van
groei. Voorts wijst Conn op de verschillende mate van
vermeerdering der verschillende soorten van bacteriën.

Grooten invloed op de opvatting omtrent den groei
van bacteriën in melk hebben de in 1904 in het pharma-
ceutisch weekblad gepubliceerde onderzoekingen van
Koning (42) gehad. Hij bestudeerde vooral, wat men
noemt, de bactericide phase der melk, die hij als volgt om-
schrijft: „die periode, waarin het aantal bacteriën vermin-
dert of op het laatst constant blijft". Deze z.g. bactericide
phase is \'t eerst beschreven door Fokker (31) in 1890.
Deze ontdekte, dat gesteriliseerde of gepasteuriseerde
melk, geënt met melkzuurbacteriën of met den micrococcus
van Krueger, sneller coagulcert dan versche melk, welke

daarmee behandeld is en schreef dit toe aan de bacterie-
doodende kracht van versche melk. Als oorzaken voor
de vermindering geeft Koning aan: een verlamming van
de groeikracht door verandering van milieu, een opont-
houd door overgang van sporen in vegetatieven vorm,
en de werking van toxinen in de melk. Hij merkte op,
dat in ongekookte melk eerst een vermindering en daarna
een snel doorgroeien, en in gekookte melk een regelmatig
doorgroeien plaats heeft. Verder vergeleek hij den groei
met dien in bloedserum, waarin hij bij 11° C. eerst daling
en na 30 uur stijging van het aantal bacteriën waarnam.
Hij deed zijn proeven door bewaren van melk onder ver-
schillende omstandigheden inniet-gesteriliseerde flesschen.
In zijn resumé geeft hij o.a. de volgende conclusies:

Ie. melk verkeert, nadat zij de klieren verlaten heeft,
in bactericide phase.

2e. Melk, rijk aan bacteriesoorten, vertoont de bacte-
ricide phase minder duidelijk.

3e. Bij melk, die zoo zindelijk mogelijk verkregen is,
blijven de toxinen langer werkzaam.

4e. Sommige bacteriën sterven af tijdens de bacteri-
cide phase.

Se. Door koken gaan de bactericide eigenschappen
verloren.

In verband met afkoeling meent Koning, „dat molk
bij een lage temperatuur in do bactericide phase behouden
kan blijven" en bedoelt hiermede, dat de bactericide phase
door de lage temperatuur wordt verlengd.

In 1900 schreef Orla Jensen (41) over den invloed
van de temperatuur op den groei der bacteriën. Hij vond,

dat bij koeling direct na het melken tot een temperatuur
beneden 10° C. in 24 tot 36 uur geen noemenswaarde
vermeerdering optrad; bij 14 a 15° C. was de vermeerde-
ring gering, bij 20 a 25° C. nam hij na 12 uur een sterke
vermeerdering waar.

In 1907 onderzochten E. H. St. John en M. E. Pen-
nington (38) den groei van bacteriën in versche melk
en in geïnfecteerde, gepasteuriseerde melk. Zij besluiten,
dat, de aantallen bacteriën gedurende de eerste uren
buiten rekening latend, rauwe melk eigenschappen bezit,
die den groei van bacteriën in melk belemmeren, terwijl
deze eigenschappen in verhitte melk verloren gegaan of
verzwakt zijn. De onderzoekingen van Rosenau, Milton
en Mac Coy (39) leidden tot de volgende conclusies: In
rauwe melk vindt afname van het aantal bacteriën na
het melken plaats. Deze duurt bij 37° C. 8 a 10 uur, bij
15° C. langer, doch is dan onduidelijk. Deze vermindering
berust ten deele op agglutinatie; de phagocjrtose door
leucocyten is gering. De kiemdoodende werking is speci-
fiek, lijkt op die van \'t bloed, doch is zwakker. Door be-
vriezen wordt zij niet beïnvloed, door verhitten boven
80° C. wordt zij opgeheven. Het kiemdoodend vermogen
is niet constant, over \'t geheel genomen zwak en komt
als factor voor het verkrijgen van melk met laag kiem-
gehalte niet in aanmerking tegenover zindelijk winnen en
bewaren. Heineman en Glenn (40) onderzochten de
bacteriedoodende kracht ten opzichte van bepaalde bac-
teriën en vonden, dat in rauwe melk geënte bacteriën
(met name typhus, cholera, prodigiosus, pyocyaneus,
staphylococcus en streptococcus) sneller afsterven dan

in op 100° C. verhitte melk. Wordt melk een half uur
op 56° C. verhit, dan vermindert deze werking, bij ver-
hitting op 75° C. wordt zij opgeheven. Zij schreven deze
eigenschap toe aan aanwezigheid van agglutininen.

Heineman (25) toonde in 1915 aan, dat bac. coli,
dysenteriae, typhosus en paratyphosus door 0.6 % melk-
zuur gedood werden.

G. Rühm (37) ontkent de aanwezigheid van specifieke
bactericide stoffen. Deze kunnen volgens hem waarschijn-
lijk uitgesloten worden. Hij zegt: Laat men rein gewonnen,
niet boven 60° C. verhitte melk, rustig staan, dan neemt
het kiemgehalte in de eerste uren, onder sommige om-
standigheden zelfs in de eerste 5 dagen, duidelijk af, wat
waarschijnlijk veroorzaakt wordt door steeds doorgaand
zuur worden, dat de ontwikkeling van vele bacteriesoorten
onmogelijk maakt. Hij verwart dus twee begrippen, n.1.
bactericidie met zuurworden.

Volgens Basenau (47) wijzen de uitkomsten van zijn
in 1923 gedane onderzoekingen niet op het bestaan van
bactericide eigenschappen.

Chambers (20) bewaarde versche koemelk bij 37° C.
en onderzocht deze op bactericidie. Hij verkreeg soms
positieve, soms negatieve resultaten. Het verschijnsel was
het duidelijkst in bacterie-arme monsters.

Een tamelijk uitgebreid onderzoek naar don groei van
bacteriën in melk is in 1911 verricht door W. B. Lux-
wolda (8). Ten einde den groei van verschillende bacterie-
soorten in melk na te gaan, gebruik-te hij bij 90° C. ge-
pasteuriseerde melk, entte deze met cultures en zette
deze bij verschillende temperaturen tusschen 3 en 20° C.

Dan onderzocht hij het aantal kiemen direct, na 24, 48,
72, 96 uren enz. tot 7 maal 24 uur. Hij kwam tot de
conclusie, dat een langdurige koeling den groei der meeste
bacteriën tegengaat. Bacteriën, afkomstig van vuil, mest,
onzuiver water, vermeerderen zich, ondanks de lage
temperatuur. Hij concludeert, dat slechts zeer zindelijk
gewonnen melk in reine vaten na langdurige afkoeling
nog weinig kiemen bevat. Voor bewaren gedurende 2 tot
3 dagen acht hij koeling op 13° C. voldoende, bij 10° C.
zou de melk 7 dagen langer goed blijven. Voor zijn proe-
ven heeft hij eerst getracht steriele, rauwe melk te winnen,
wat hem niet gelukte, waarna hij overging tot 3 dagen
lang dagelijks gedurende 20 minuten bij 90° C. gepasteu-
riseerde melk. Hij kon dus ook niet den invloed der
bactericide phase nagaan. Ook trachtte hij de wissel-
werking van enkele bacteriesoorten onderling na te gaan
en ook den invloed van de veranderingen, in den voedings-
bodem door de eene soort veroorzaakt op de andere
soort bacterie. Het blijft echter m.i. altijd geboden eenige
reserve in acht te nemen,bij het toepassen van de resul-
taten van met gepasteuriseerde, kunstmatig geïnfecteerde
melk genomen proeven op rauwe melk. Bovendien geeft
de kunstmatige enting een bedenkelijk hoog bacterie-
cijfer bij het begin van de proef. Dat een zindelijke be-
handeling en afkoeling van grooten invloed zijn, is echter
door tal van andere onderzoekers ook aangetoond.

In 1908 is door A. Schröder (6) de invloed van afkoelen
der melk op \'t kiemgehalte nagegaan. Hij onderzocht:

Ie. Melk, ongekoeld, bewaard bij 18—22° C. en bij
8—12° C. na 1, 12, 24, 48 uur.

2e. Melk, gekoeld op 4, 10, 15° C. en daarna bewaard
bij 8—12° C. en bij 20—24° C. Deze melk werd
op verschillende manieren gekoeld en onder-
zocht na 1, 12, 24, 48 uur.

3e. Bevroren melk, na zekeren tijd ontdooid en be-
waard bij 22—24° C. gedurende 1, 12, 24 uur

4e. Koud gemolken melk, dus melk gemolken in een
emmer, waar een koelinrichting in bevestigd
is, bewaard bij 16—18° C. gedurende 1, 12, 24,
48 uur.

5e. den invloed van koelen, op verschillende tijden
na \'t melken begonnen.

Hij gaf ten slotte als zijn resultaten aan: Langdurige
koeling gaat de kiem vermeerdering tegen, kort koelen
heeft geen invloed van beteekenis. Bevroren melk heeft
na \'t ontdooien minder kiemen dan te voren. Na \'t ont-
dooien gaat de vermeerdering gewoon haar gang. Koud
melken heeft geen invloed van beteekenis. Eerst bewaren
bij lichaamstemperatuur en daarna afkoelen heeft aan-
zienlijke vermeerdering ten gevolge. In \'t algemeen is
een langdurige koeling op 15° C. voldoende. Het koelen
kan met even gunstig gevolg 3—6 uur na het melken
plaats hebben.

Mixsell (21) is van oordeel, dat conserveeren van melk
door koude slechts gedurende 2 dagen mogelijk is; daarna
zou in ijsmelk kiemvermeerdering, proteolyse en zuur
worden plaats hebben.

Volgens Orla Jensen (12) is bij bewaren de tempera-
tuur de voornaamste invloed op de ontwikkeling der
bacteriën. Hij zegt, dat de micro-organismen niet alleen

onderling om de heerschappij hebben te strijden, doch
ook met de bactericide stoffen. Deze stoffen zijn echter
snel uitgewerkt (na 5—6 uur). Slechts bij lagere tempe-
ratuur blijven zij langer werkzaam. Hij besluit dan, dat
bewaren bij 10° C. de eerste 24 uur een vermindering,
na 48 uur vermeerdering geeft, dus op den duur den
groei niet tegenhoudt. Boven 10° C. is een snelle groei

waar te nemen.

Eievel (32) schrijft, dat \'t bacteriegehalte der melk bij
zuivere winning en doelmatige behandeling binnen zeer
lage grenzen blijft. Het bacteriologisch onderzoek licht
ons dus \'t best in omtrent het rein gewonnen zijn der
melk. Het aantal acht hij echter voor de beoordeel ing
van minder belang dan de soort der kiemen. Toch moeten
wij bij een hoog kiemgehalte van rauwe melk aannemen,
dat zij niet rein gemolken is. Getallen worden hierbij niet
aangegeven. Omtrent het koelen is hij van meening, dat
de uitwerking ervan te gunstiger is, hoe eerder en lager

gekoeld wordt.

Dr. W. Grimmer (14) zegt in zijn Leitfaden der Milch-
hygiene, dat melk een voortreflijke voedingsbodem voor
de meeste bacteriën is en wijst op het eerst optredende
bactericide stadium, dat gevolgd wordt door een ver-
meerderingsstadium. Hij haalt onderzoekingen en cijfers
aan van Koning, Backhaus, O. Jensen, e. a. Hij acht
afkoeling op 10° C. door middel van stroomend water
voldoende. De temperatuur moet vervolgens onder 10° C.
gehouden worden. Van groot belang acht hij zoo spoedig
mogelijk na \'t melken af te koelen, waarom hij dan ook
het koudmelken volgens Busch aanbeveelt.

Eeed en Reynolds (28) entten bacteriecultures in
gesteriliseerde melk. Zij bepaalden \'t aantal dagen,
waarna \'t grootste aantal bacteriën bereikt werd; daarna
nam \'t aantal weer af. De bepalingen werden gedaan bij
1°, 13°, 15°, 28° en 35° C. Zij constateerden een door-
gaanden, doch verschillend snellen groei bij lage tempe-
raturen. Evenals bij de onderzoekingen van Luxwolda
werden hier door het pasteuriseeren een deel der biolo-
gische eigenschappen der melk buiten werking gesteld,
zoodat deze onderzoekingen voor ons van minder be-
lang zijn.

§ 4. Eenige beschouwingen naar aanleiding van de
literatuur.

Het doel, dat de meeste genoemde onderzoekers na-
streven, is, gelijk reeds in de inleiding werd aangegeven,
melk te leveren, waarin do biologische eigenschappen be-
houden zijn gebleven; het grootste gevaar zag men hierbij
in het groote bacteriegehalte. Het gevaar, hieraan ver-
bonden, gaf Dr. Hafemann (10) aanleiding tot de uit-
spraak, dat Ie gezonde, betrouwbare melk slechts van
gezonde koeien kan worden verkregen, 2e alle veranderin-
gen (afgezien van vervalschingen), welke de melk na het
verlaten van den uier ondergaat en waardoor zij waarde-
loos, zelfs gevaarlijk voor de gezondheid worden kan,
van bacterieelen oorsprong zijn. Pogingen, om het aantal
kiemen te verlagen met behoud van de biologische eigen-
schappen, zijn o. a. gedaan door Dr. W. Priewe en door
Kiiausen en Barbara. Dr. Prikwe (17) gaf aan: lang-

durige pasteurisatie bij lage temperatuur (63° C.) gevolgd
door laag koelen en direkt transport naar den consument.
Kraus en Barbara (18) ontkiemen melk door schud-
den met dierlijke kool.

Uit de vele boven aangehaalde studies blijkt wel
duidelijk, dat allen erin overeenstemmen, dat melk, ge-
wonnen in steriel vaatwerk, een laag bacteriegehalte
bezit. Deze gedachte heeft geleid tot een systeem van
melkwinning, in ons land bekend als het Stenhouse
Williams-systeem, hetwelk in Engeland het eerst werd
toegepast door Dr. R. Stenhouse Williams in Reading,
en voor ons land weergegeven is in het „Rapport over de
Melkwinning en Melkcontróle onder leiding van Dr. R.
Stenhouse Williams te Reading" door Prof. C. F. van
Oyen (48). Ook daarin leest men: Het onderzoek in
Amerika en Engeland in de laatste jaren had al reeds
uitgewezen, dat de voornaamste bron van bederf voor
melk niet was het bij het melken daarin vallende stof
of vuil, doch de voorwerpen, waarin de melk werd opge-
vangen en bewaard, resp. vervoerd. Het steriliseeren van
alle melkutensiliëh is daarbij tot eersten eisch geworden.
De alzoo geproduceerde melk heeft men genoemd Grade
A melk en het maximum aantal kiemen aanvankelijk
gesteld op 200.000 per c.c."

Dr. R. Stenhouse Williams (43) geeft aan, dat deze
melk gehouden kan worden beneden 10.000 kiemen per
c.c. Toen dit systeem eenigen tijd in werking was, merkte
hij tot zijn verwondering een sterke stijging van het
bacteriegehalte van melk gedurende de maanden Mei tot
September, welke stijging ieder jaar terugkwam. Bij

onderzoek bleek, dat de utensiliën gewasschen werden
zonder bijzondere zorg. De bussen kwamen onvoldoende
gereinigd terug op de boerderij. Nu is het al zeer lastig
melkbussen goed te reinigen, als de melkrestanten reeds
24 uur of langer erin aanwezig zijn, dit wordt echter nog
lastiger, waar vele boerderijen niet over water van goede
kwaliteit voor de reiniging beschikken. In verband hier-
mee wijst hij op \'t nut van coöperatie in het melkbedrijf,
waardoor de boeren en melkhandelaren meer gemeen-
schappelijke belangen krijgen.

Het bleek overal, waar zoo gewerkt werd, dat men in
de melkindustrie het goed reinigen en steriliseeren niet
verstond, en het verspreiden van kennis hieromtrent
bleek noodzakelijk voor verscheidene inrichtingen, welke
bijna alle over stoom beschikten, doch er geen behoorlijk
effect mee wisten te bereiken.

In een artikel in The lancet van September 1921 had
Dr. R. Stenhouse Williams reeds betoogd, dat „unclean
methods of milk production and distrubition were a
source of grave loss to the industry", en verder: ,,In the
light of the results already gained, it is clear that the
problem of its milk supply must be worked out by each
country according to its own needs, since the conditions
at the farms, the times of storage, and consequently of
the age of the milk when distributed and the temperature
conditions to be encountered, vary greatly in different
climates."

Uit de aangehaalde onderzoekingen volgt, dat men
het er wel over eens is, dat de melk reeds in den uier
bacteriën bevat. Omtrent den herkomst der bacteriën,

welke de melk na het verlaten van den uier infecteeren,
heerscht echter wel oneenigheid. Terwijl vroeger algemeen
groote waarde werd toegekend aan invallend vuil en
stof, wordt aan deze factoren tegenwoordig minder in-
vloed toegeschreven, doch een zeer groote invloed toe-
gekend aan het niet-steriel zijn van vaatwerk en fles-
schen. In verband met den groei, beter gezegd, met de
veranderingen, welke in het aantal der aanwezige bacte-
riën optreden, hecht men meer en meer beteekenis aan
de z.g. bactericide phase. Wel vermelden verschillende
schrijvers, die hierover onderzoekingen deden, verschil-
lende uitkomsten en is men het dus nog niet eens over
de juiste beteekenis hiervan.

Vrij algemeen heeft men het nut van de toepassing van
lage temperaturen voor een laag bacteriegehalte ingezien.

Uit de hier in \'t kort weergegeven onderzoekingen
volgt dus wel, dat de voornaamste factoren, welke men
in acht moet nemen voor het verkrijgen van melk met
een laag bacteriegehalte, zijn: steriliteit van het vaatwerk,
de bactericide phase en lage temperaturen.

Hoe men deze het best in combinatie laat samenwer-
ken, heeft men nog niet aangegeven. Het is daarom, dat
dit werk bedoelt te zijn een studie van de verandering
in het aantal kiemen gedurende den tijd tusschen melken
en afleveren bij in steriel vaatwerk gemolken melk, in de
hoop eenig licht te verspreiden over de bactericide phase,
en tevens de meest gewenschte combinatie op te sporen
van de factoren: koelen en afleveren.

Met de boven-aangehaalde uitspraken van Dr. R. Sten-
house Williams zal een ieder zich ongetwijfeld kunnen

vereenigen en het kwam mij daarom dan ook van belang
voor deze kwestie eens voor ons land te onderzoeken.
De nieuwe beginselen waren bij het begin van dit onder-
zoek reeds sedert eenigen tijd in ons land toegepast en
wel bij de winning van de z.g. Puritas melk, welke te
Botterdam verkocht wordt. Het heeft mij dan ook niet
ontbroken aan een gelegenheid, om de in het laboratorium
gedane onderzoekingen, waarbij vanzelfsprekend met
kleine hoeveelheden en met kunstmatig nagebootste toe-
standen werd gewerkt, aan de praktijk te toetsen.

Het belang van deze onderzoekingen betreft echter
niet alleen ons land, doch vooral ook onze Overzeesche
bezittingen. Het tropische klimaat met zijn hooge tem-
peratuur, de enorme afstanden, waarover het vervoer
op vaak primitieve wijze plaats heeft, maken, dat de
factoren voor groote verliezen aanmerkelijk versterkt
worden. Ten einde eenigszins een oordeel te kunnen vor-
men over het belang van de Stenhouse WiLLiAMS-me-
thode voor de tropen, zijn in verscheiden gevallen proe-
ven gedaan met vrij hooge temperaturen. Over do resul-
taten later.

Wat het onderzoek ten slotte een zeer aantrekkelijke
zijde gaf, was de mogelijkheid om het te verrichten vol-
gens een voor ons land geheel nieuwe methode, wat be-
treft de bacteriebepalingen en wel de door Frost uit-
gedachte z.g. Kleine-plaatmethode, voor ons land onder-
zocht en verbeterd door Dr. A. Clarenburo (49).

HOOFDSTUK HL

EIGEN ONDERZOEK.

§ 1. Methode van mderzoeJc.

а. Monsterneming.

Voor het onderzoek werd steriel gemolken melk ge-
bruikt, d.w.z. zoo steriel en zindelijk mogelijk gewonnen,
echter met dien verstande, dat de daarbij genomen maat-
regelen in de praktijk met geringe middelen in ieder be-
drijf gemakkelijk toegepast kunnen worden. De rechter
lende en flank, benevens de uier werden vóór het melken
met een schoonen handdoek afgewreven, de handen van
den melker gereinigd, de eerste stralen weggemolken en
daarna de volgende opgevangen in een gesteriliseerd
kolfje, dat na afloop gesloten werd met een watteprop.
Daarna werden de monsters naar het laboratorium ge-
bracht, als zoodanig verwerkt of wel hieruit met behulp
van gesteriliseerde pipetten verschillende mengmonsters
samengesteld. Deze werden door schudden zooveel mo-
gelijk gemengd.

б. Behandeling.

De verdere behandeling bestond in het bewaren bij
verschillende temperaturen als onder beschreven. Hierbij
werd begonnen met het gebruik van lage temperaturen
om daarna geregeld over te gaan tot hoogere.

c. Tellen der kiemen.

Voor het bepalen van het kiemgehalte werd gebruik
gemaakt van de z.g. kleine-plaat methode van Feost,
zooals die nader is uitgewerkt door Clarenbürg. Bij
hooge kiemgehalten, bij welke men voor een juiste bepa-
ling met verdunningen behoort te werken, werd dit nage-
laten en volstaan met dit aantal als oneindig (c«) aan te
geven, wat dus feitelijk beteekent, dat deze niet af te lezen
waren. Het zijn gehalten van 800.000 per c.c. en hooger.
De telling geschiedde met behulp van het telraam.

In den beginne werden meest 4 plaatjes tegelijk ge-
maakt en hiernaar \'t aantal kiemen berekend.

De melk, welke verwerkt is, was afkomstig van de
koeien van het Hygiënisch Instituut der Veeartsenij-
kundige Hoogeschool, van den rasveestal der V. H. en
van een hygiënische boerderij in de naaste omgeving van
Utrecht. Zij is steeds onder mijn persoonlijk toezicht ge-
molken.

Algemeen wordt als gunstig voor het bewaren van
melk aangegeven een temperatuur beneden 15° Celcius.
De temperatuur in een koelkamer, waar melk bewaard
wordt, zal in de pralctijk niet absoluut constant zijn. Bij
het opengaan der deur zal warme lucht binnenstroomen
en de temperatuur vcrhoogen. Een op te geven tempera-
tuur zal dus altijd een zeker gemiddelde aangeven.

Als laagste temperatuur is 7° C. genomen, welke
men dus op moet vatten als een temperatuur van 5 tot
9° C. Dc hiermee verkregen resultaten waren in verhou-
ding tot de hoogere temperaturen zeer gunstig, hetgeen
vanzelf leidde tot het nemen van meerdere proeven bij

deze temperatuur. Deze temperatuur werd verkregen
door van de onder te beschrijven broedstoof voor lage
temperaturen de regulateur buiten werking te stellen en
alleen met ijs af te koelen. Werd hierbij de kamertempe-
ratuur, waar de stoof stond, op ongeveer 10 a 15° C. ge-
houden, dan bleef de temperatuur in de stoof vrij con-
stant op 7° C. Dit werd gecontroleerd met een maximum
en minimum thermometer.

Voor de temperaturen boven 10° C., n.1. 12° en 15° C.,
werd de genoemde broedstoof voor lage temperaturen
gebruikt. Deze bestaat uit een kamer, waaromheen een
watercirculatie is, die weer omsloten wordt door een wand
van slecht warmte geleidend materiaal. Boven de kamer
is een ruimte, die met ijs gevuld moet worden. Rechts op
zij is een waterreservoir, dat door gas verwarmd kan
worden. De aanvoer van water is een constant fijn straal-
tje, dat door een horizontale, beweeglijke buis stroomt en
al naar den stand van deze buis het water leidt door een
. van 3 openingen, welke het voeren als volgt: een leidt
over het ijs en daarna in de circulatie (dit veroorzaakt
daling der temperatuur in de stoof); een tweede leidt naar
het warmwaterreservoir en als hierin het water op zekere
hoogte staat door overstorting in de circulatie (dit ver-
oorzaakt stijging der temperatuur in de stoof); een derde
leidt \'t water ongebruikt weg (als de gewenschte tempe-
ratuur bereikt is). De beweging van de horizontale aan-
voerbuis wordt door een veerbeweging overgenomen van
de beweging van een verticale stang, die rust op een cap-
sule, welke in den bovenwand van de kamer is aangebracht.
De capsule bevat een vloeistof, die bij een bepaalde tem-

peratuur kookt en bij lagere vrij sterk inkrimpt. Met de
uitzetting en inkrimping van deze capsule gaat de stang
dus op en neer. Bij te hooge temperatuur veroorzaakt deze
beweging een toevloeiing van water over het ijs, bij te
lage temperatuur een vloeien over \'t warmwaterreservoir.
Door middel van een horizontalen hefboom met een loop-
gewicht regelt men den juisten stand. De capsule kan men
gemakkelijk uitnemen en verwisselen. Voor verschillende
temperaturen heeft men verschillende capsules. Daar
geen capsule voor temperaturen beneden 12° C. te krijgen
waren, werd voor die onder 10° de regulatie buiten wer-
king gesteld, als boven vermeld.

Het bewaren van melk gedurende een of meer etmalen
bij lage temperatuur is voor de prak-tijk van den melk-
handelaar niet voldoende. De melk moet verkocht en
meestentijds hiertoe bij den con^ment bezorgd worden,
is dus aan transport onderhevig. Het is dus van belang
na te gaan, of de bewaarde melk nog gedurende eenigen
tijd de temperatuursverhooging, welke hiermede gepaard
gaat, kan doorstaan.

In ons land vindt dit transport gedurende de morgen-
uren plaats en is dan ook een temperatuur van 18 ä 20° C.
als maximum wel voldoende te achten. In de tropen
vindt het transport ook in de middaguren en soms over
een vrij langen tijdsduur plaats, waarom de invloed van

27° C. ook is nagegaan.

Ten slotte moet ook rekening gehouden worden met
het melken in de weide, wanneer niet direct gekoelä kan
worden, doch eerst eenige uren na het melken bij thuis-
komst op de boerderij. De gevolgen hiervan zijn dezelfde

als bij transport van versche melk bij verschillende tem-
peraturen, terwijl bovendien nog het gedrag bij 30° C.
is nagegaan.

§ 2. Sterilisatie van vaatwerk.

Bij alle door mij genomen proeven werd uitgegaan
van in steriel vaatwerk gemolken melk, m. a. w. van
melk gewonnen volgens de Stenhouse Williams-metho-
de. In totaal werden 72 verschillende monsters onder-
zocht. De aantallen bacteriën in verschen toestand wis-
selden tusschen 40 en 32800 per c.c. Dit laatste getal is
het cijfer van monster II, tabel 1. Het is buitensporig
hoog, wat toegeschreven moet worden aan de onge-
oefendheid in den beginne (waardoor de proef echter
niet leed). Uit de overige, in dit werk genoemde cijfers
blijkt echter wel, dat men met eenige oefening gemakke-
lijk onder 15.000 kan blijven. De grondslag van deze
methode van melkwinning is gelegen in de sterilisatie
der melkutensiliën. Hoewel men algemeene zindelijk-
heidsmaatregelen in den stal niet geheel mag verwaar-
loozen, blijken deze toch van veel minder invloed dan
een behoorlijke sterilisatie van emmers en ander vaat-
werk. Een drietal eenvoudige proeven werden hiervoor
volledigheidshalve verricht in verschillende stallen.

Stal A. Het betreft een paardenstal, waar twee koeien
staan, welke redelijk schoon geliouden worden. Er is geen
groep. De dieren staan op turfmolm. Het plafond is van
hout. Vóór het melken worden de flanken en de uier met
een droge schoone doek afgewreven, en wascht de mei-

ker zijn handen. De melk wordt na het melken door een
wattefilter in een geëmailleerden emmer gegoten. Dit ge-
schiedt in een lokaal naast het stalletje, feitelijk een soort
bergplaats. De reiniging der emmers geschiedt dagelijks
met warm water. Op zekeren dag werd de melk onder-
zocht direkt na het melken. Bacteriëncijfer 391.000 per
c.c. Den volgenden dag werden de emmers en de zeef
in een autoclaaf bij één atmosfeerdruk gesteriliseerd en
daarna werd op de gewone wijze gemolken. Direkt na
afloop hiervan werd onderzoek ingesteld. Het bacterie-
cijfer bedroeg nu 1400 per c.c.

Stal B. Deze is een laag gebouwde groepstal, waar
een twaalftal koeien staan. Er is een houten plafond,
waaraan vele druppels gecondenseerd water hangen. De
koeien staan op stroo. Boven het plafond is de hooi-
bewaarplaats. De koeien zijn vrij zindelijk, hoewel dit
beter kon. De melk wordt in een zinken emmer gemolken
en over een flanellen lap door een kopergaasfilter in een
geëmailleerden emmer overgegoten. Dadelijk na het mel-
ken van drie dieren is de melk onderzocht: bacterie-
cijfer 71.000.

Den volgenden dag werd gesteriliseerd. Dit kon echter
niet zoo volledig plaats vinden, daar de emmers te groot
waren om in de autoclaaf te kunnen. Er werd dus zoo
goed mogelijk gedurende eenige uren gestoomd. Dien dag
werd na het melken derzelfde koeien dc melk onderzocht
en een bacteriecijfer gevonden van 8940.

Stal C. Dit geval betreft feitelijk een combinatie van
een groepstal met een tiental koeien en een paar paarden-
stallen, waar koeien in gezet zijn en waarin dus geen

\' groep is. De reinheid der dieren laat veel te wenschen
over; aan achterhand en uiers kleven veel faecesresten;
de huiden zijn bedekt met stof. Het melken geschiedt
zonder eenige voorzorg in geëmailleerde emmers. Er
wordt niet gezeefd. Den eersten dag wordt direkt na het
melken de mengmelk onderzocht en het bacteriecijfer
bepaald op 1.250.000.

Den volgenden dag werden de emmers behoorlijk ge-
reinigd en goed gesteriliseerd en na het melken het bac-
teriecijfer opnieuw bepaald, ditmaal op 4880.

Meerdere proeven in deze richting werden niet noodig
geoordeeld, daar zij slechts een herhaling en bevestiging
vormen van meermalen in de literatuur te vinden voor-
beelden.

Het spreekt vanzelf, dat deze sterilisatie een hoofd-
vereischte is voor het verkrijgen van kiemarme melk.

Weinig moeite kost het dan om de bacteriën uit vuil,
die volgens Luxwolda zich bij lage temperatuur blijven
vermeerderen,.uit de melk verwijderd te houden. Het is
m. i. vermoedelijk hieraan toe te schrijven, dat van bac-
tericidie bij niet-steriel opgevangen melk zoo weinig te
merken is, gelijk uit de in hoofdstuk III, § 1, beschreven
proeven blijkt.

HOOFDSTUK IV.

MELK BEWAARD BIJ 7 EN 13° C.

§ 1. Yersclie mdk hij 7° C.

Alvorens de proeven met steriel opgevangen melk te
beschrijven, geef ik hier een tweetal proeven weer met
melk, op de gewone wijze gewonnen, waaruit men het
groote aantal kiemen in deze ziet en tevens de onmoge-
lijkheid deze melk bij lage temperatuur te conserveeren.

Melk in niet steriel vaatwerk gemolken, door een niet-sterieh
zeef gefiltreerd in niet-steriden emmer.

Monster I. Dit monster bevatte direkt na het melken
een ontelbare hoeveelheid kiemen ; na 24 uur bewaard
te zijn bij 7° C., was het aantal kiemen sterk vermeer-
derd, hetgeen bleek uit dc veel kleinere koloniën, waar-
mee het veld veel dichter bezaaid was. Om nauwkeuriger
uitkomsten te krijgen, werd daarna melk verdund.
Dit geschiedde met peptonkeukenzout in verdunning
1 : 10 voor versche melk en 1 : 100 voor melk, die
24 uur bij 7° C. bewaard was. Dit gaf als uitkomsten:

Monster A^ersch 24 uur bij T C.

II 224.000 820.000

Behalve het veel grooter aantal bacteriën in versche
melk vond ik dus bij 7° C. een veel sterker groei plaats, dan -
bij in steriel vaatwerk gemolken melk. De hier verwerkte
monsters bevonden zich in gesteriliseerde kolfjes, zoodat
van uit de kolfjes geen infectie van de melk meer plaats
had. Deze uitkomsten stemmen overeen met die van
Koning, die ook met niet-steriel opgevangen melk expe-
rimenteerde, hetgeen afgeleid moet worden uit de groote
getallen, die hij als bacteriecijfers aangeeft, als 68.000,
425.000,107.000enz., Hij nam dan ook geen afname waar,
behalve slechts eens gedurende 16 uur, zelfs bij tempe-
raturen onder 10° C.

Steriel gemolken melk wordt onmiddellijk bewaard bij
7 ° C. In onderstaande tabel is \'t verloop van \'t aantal
kiemen aangegeven. Voor elk monster vindt men eerst
de aantallen kiemen in elk der 4plaatjes aangegeven, daar-
achter de som hiervan, dus het aantal in 4/20 c.c. en
daarachter het aantal per c.c. De tellingen zijn verricht
direct na \'t melken en na 24, 48, 72 uur en later
zelfs na 96 en 7 maal 24 uur.

Tabel I. Versche melk hewaari hij 7° C.

Monster VIII.
plaatje
direkt
na 24 nur
na 48 nur
na 7e nur

Monster IX.
direkt
na 24 uur
na 48 uur
na 72 uur

De volgende r
7 maal 24 uur.

Monster X.
plaatje
direkt
na 24 uur
na 48 uur
na 72 uur
na 96 uur

Monster XI.
direkt
na 24 uur
na 48 uur
na 72 uur
na 96 uur

Monster XII.
direkt
na 24 uur
na 48 uur
na 72 uur
na 96 uur

Monster XIII.

Uit deze tabellen volgt, dat men geen vaste lijn kan
aangeven voor vermeerdering of vermindering van het
aantal kiemen in melk, bewaard bij 7° C. gedurende de
eerste 72 uur. Er vólgt echter ook uit, dat een belangrijke
vermeerdering niet \'plaats heeft. Bij geen der monsters werd
de door den Codex Alimentarius aangegeven grens van
50.000 kiemen per c.c. overschreden. Het onregelmatig
verloop volgt het duidelijkst uit de grafische voorstelling
ervan in fig. 1.

De verschillen in aantallen kiemen zijn voor elk mon-
ster betrekkelijk gering, zóó gering, dat men ze gerust
mag wegcijferen en van een vrij wel constant blijven
kan spreken.

Wanneer men de verschillen nagaat, die vier gelijk-
tijdig gemaakte plaatjes uit hetzelfde monster onder
totaal gelijke omstandigheden geven, dan is het duide-
lijk, dat men aan de verschillen der einduitkomsten
weinig waarde kan hechten voor de beoordeeling der
gedragingen van bacteriën in melk, indien deze verschil-
len niet ernorm groot zijn.

Hoewel dit punt nog niet nader onderzocht is en er.
dus geen bewijzen zijn aan te voeren, in hoeverre de ver-

Sffipcif^ bi^vvcvcto^ ^ ^O. dOcLcXca^iccv^^cA^ -i.rt
O O CC CcvlCc4v.

schillen werkelijke verschillen zijn of het gevolg van
fouten in de methode, kan ik mij voorloopig wel ver-
eenigen met de meening van Dr. Claeenbueg, dat een
verschil van 25 % naar boven of naar beneden als van
geener waarde beschouwd moet worden. ^

Zelfs de 96 uur bewaarde monsters vertoonen nog geen
belangrijken groei. Bij 7 etmalen bewaren zijn er 3 merk-
waardig laag, terwijl twee monsters eenigen groei ver-
toonen.

In de praktijk zal een langer bewaren dan 3 etmalen
niet voorkomen.

§ 2. Houdbaarheid van bij 7° C. bewaarde versche melk.

Ten einde na te gaan, hoe melk, als boven beschreven
bewaard, zich gedraagt bij het transport naar den con-
sument, werd een proef genomen met 5 monsters. Van
deze monsters werd direkt na het melken het aantal kie-
men geteld en dit herhaald na 24, 48 en 72 uur bewaard
te zijn bij T C. Tevens werden direkt en na iedere 24 uur
met een steriele pipet 5 ä 10 c.c. in elke van 2 steriele
reageerbuizen overgedaan, en hiervan één bij 18 a 20° C.
en één bij 27° C. weggezet. Van deze reageerbuisjes wer-
den 3 maal, om de 3 uur, twee plaatjes gemaakt. Tech-
nische bezwaren maakten, dat ik mij met twee plaatjes
bij deze kleine monsters moest tevredenstellen. In totaal
werden hier 4 x 10 = 40 plaatjes per dag gemaakt.
Het zoute veel hulpmiddelen gevergd hebben, om er meer
te maken. De cijfers, verkregen, waar vier plaatjes ge-
maakt zijn, bewijzen echter m. i., dat met 2 zeer goed
volstaan kan worden.

Gelijk uit onderstaande tabel volgt, werden de uitkom-
sten van de eerste 17 monsters weder volkomen bevestigd.

Tabel 2. Versche melk, bewaard bij 7° C.
Monster XVIII.

Elk der getallen, in de kolom „per c.c." van tabel 2,
stelt voor het aantal bateriën in melkmonsters direct na
\'t melken en respect. 24, 48, 72 uur er na, bewaard bij
7° C. Zij vormen elk het uitgangspunt voor 2 proeven,
Ie bewaren bij 18 a 20° C., 2e bij 27° C.

Onderstaande tabellen 3, 4, 5 en 6, A en B geven de
hierbij gevonden aantallen kiemen. Voor de rangschik-
king zijn de gelijksoortige monsters samengenomen.

Tabel 3 A. Versche melk, bewaard bij 18 d 20° C.

>) Dit pracp4rwt l< veronselakt.

Monster XX.
Temperatuur 18 a
Versche melk
na 3 uur
na 6 uur
na 9 uur

Monster XXI.
Temperatuur 18 ä
Versche melk
na 3 uur
na 6 uur
na 9 uur

Monster XXII.
Temperatuur 18 ä
Versche melk
na 3 uur
na 6 uur
na 9 uur

Tahd 3 B. Versche mdk, bewaard bij 27° C.

Monster XVIII.
Temperatuur 27° C.
Versche melk
na 3 uur
na 6 uur
na 9 uur

Monster XIX.
Temperatuur 27° C.
Versche melk
na 3 uur
na 6 uur
na 9 uur

5100
4080
4500
36300

>) DU pracparMt U rcronsclukt.

Bij een temperatuur van 18 a 20° C. vindt dus in
versche melk gedurende de eerste 9 uur geen belangrijke
vermeerdering plaats. Bij 27° C. valt gedurende de eerste
zes uur een daling waar te nemen, na 9 uur is \'t aantal
echter belangrijk gestegen.

Gaan wij thans eerst de 24 uur bij 7° C. gekoelde en
bewaarde melk na.

Tahcl 4 A. Melky 24 uur bewaard bij 7° C.
daarna bij 18 a 20° C.

Monster XVIII. Temperatuur 18 a 20° C.
24 uur bij 7° C. bcw.
daarna na 3 uur 580
bij na O uur 650
18 a 20°C. na 9 uur 600

Monster XIX.
Temperatuur 27° C.
24 uur bij 7° C. bewaard

na 3 uur 240
na 6 uur 1180
na 9 uur 32800

Monster XX.
Temperatuur 27° C.
24 uur bij 7° C. bewaard
daarbij
bij

27° C.

9150
11200

3880 38800
55600 556000

Monster XXI.
Temperatuur 27° C.
24 uur bewaard bij 7° C.
daarna l na 3 uur 700
bij { na G uur 1960
27° C. 1 na 9 uur 36800

Monster XXII.
Temperatuur 27° C.
24 uur bij 7° C. bewaard
daarna na 3 uur 580
bij na ü uur 1100
27° C. na 9 uur 3770

10750
14800
33700

67200 672000

14150
13400

2070 20700
7280 72800

Ook hier heeft bij 18 a 20° C. gedurende 9 uur geen
vermeerdering phiats ineen mate, die tot afkeuring zou
kunnen leiden, bij 27° C. wordt de groei echter na 6 uur
reeds bedenkelijk, na 9 uur zeer aanzienlijk. Wel is na
6 uur de in den Codex alimentarius gestelde grens van
50.000 kiemen per c.c. nog niet bereikt, doch zou deze
gemakkelijk overschreden zijn, indiende begincijfers maar

weinig hooger waren geweest b.v. 20.000 (monster 21 toont
verdrievoudiging, monster 18 toont vervijfvoudiging).

Na 48 uur bij 7° C. bewaard te zijn, krijgen wij de
volgende cijfers:

Tahd 5 A. Melk ,48 uur bewaard bij 7° C. daarna bij

18—20° C.

Monster XVIII.
Temperatuur 18 a 20° C.
Plaatje

48 uur bewaard bij 7° C.
daarna
bij

18 a 20° C.

Monster XIX.
Temperatuur 18 a 20° C.
48 uur bewaard bij 7°C.

daarna
bij

18 a 20° C.

Monster XX.
Temperatuur 18 a 20° C.
48 uur bewaard bij 7° C.

daarna
bij

18 a 20° C.

Monster XXI.
Temperatuur 18 a 20° C.
48 uur bewaard bij 7° C.
daarna na 3 uur
bij na 6 uur
18 a 20° C. I na 9 uur

Monster XXII.
Temperatuur 18 a 20° C.
48 uur bewaard bij 7° C.
daarbij
bij

18a20°C.

Monster XXI.
Temperatuur 18 a 20° C.
72 uur bewaard bij 7° C.
daarna
bij

18 a 20° C.

Monster XXII.
Temperatuur 18 a 20° C.
72 uur bewaard bij 7° C.
daarna
bij

18 a 20° C.

Monster XX.
Temperatuur 27° C.
48 uur bewaard bij 7° C.
daarna
bij

27° C.

Monster XXI.
Temperatuur 27° C.
48 uur bewaard bij 7° C.
daarna I na 3 uur 700
bij na 6 uur 1110
27° C. \' na 9 uur 8500

Monster XXII.
Temperatuur 27° C.
48 uur bewaard bij 7° C.

daarna
bij

27° C.

Monster XVIII.

Temperatuur 18 a 20° C.
72 uur bewaard bij 7° C.
daarna na 3 uur 440
bij na 6 uur 1600
18 a 20° C. na 9 uur 2440

Monster XIX.

Temperatuur 18 a 20°C.
72 uur bewaard bij 7°C.
daarna
bij

18 a 20° C.

Monster XX.

Temperatuur 18 a 20° C.
72 uur bewaard bij 7° C.
daarna
bij

18 a 20° C.

Monster XXI.

Temperatuur 18 a 20° C.
72 uur bewaard bij 7°C.
daarna
bij

18 a 20° C.

Temperatuur 18 a 20° C.
72 uur bewaard bij 7°C.
daarna
bij

18a 20° C.

14550
1430 14300
3660 36600
11680 116800

Tabel 6 B. Melk, bewaard 12 uur bij 7° C., daarna bij 27° C.

Monster XVIII.

Temperatuur 27° C.
72 uur bewaard bij 7° C.

na 3 uur 450 650
na 6 uur 16100 15000
na 9 uur

9200
1100 11000
31100 361000

Monster XIX.

Temperatuur 27° C. ^

72 uur bewaard bij 7° C.
daarna ( na 3 uur 660
bij na 6 uur 16900
27° C. ( na 9 uur

7550

550 1210 12100
24000 40900 409000

Monster XX.

Temporatuur 27° C.
72 uur bewaard bij 7° C.

na 3 uur 800 840
na 6 uur 17600 15900
na 9 uur

13150
1640 16400
33500 335000

veo^c^ cyn net ßnj \'^^Q o^ Cxo/yv^voiJl^ /iHJ 38

toXt^v.

iO Zï II

\'V^yU^C^.àK/\'cecXy tij I8-20^

>0
10 _

10
?0

Sntttval tu33cfim dc twaatHeiniit<j\'»^ (infid van Aet f«ft«M 24 tint

Kcftts» „ „ ». 3

mil

^^^: Z cv. Q^cl^ VCyvyc^ l\'ij dcux^i^ncv

op \'Cx^XAiyy^oxt,-

-z

-me-f^ -Gij. (5. ^nfctua^ tusac^ien 2 tuaam«iniii<jm 3 Mwt.

6,:.

J

24 wut ^i} 7° 9aatvia 27° (5. c^ntetva-C lndacPicn loaatneiningcn -fin-fiâ vaii -fiet tccA^n ^ 24 imt

recfvta „ „

300

50

óo
50

>0
10
3 O

tuit Ui f e. daama Gij 2^0 ^ SluUtoaC aU tovc^u

i.t.t Gij 7° e. aaatita ^i} tf ^„(„var

Temperatuur 27° C.
72 uur bewaard bij 7° C.

na 3 uur 560
na 6 uur 11000
na 9 uur

Monster XXII.

Temperatuur 27° C.
72 uur bewaard bij 7° C.

na 3 uur 920
na 6 uur 13300
na 9 uur

Reeds bij 18—20° C. treedt hier, in enkele gevallen, na
6 uur een vermeerdering op, die boven de 50000 reikt.
Deze melk kan dus bij deze temperatuur hoogstens 3 uur
gegarandeerd worden. Hetzelfde kan men zeggen bij 27°.

In figuur 2 ziet men dit verloop grafisch voorgesteld.
Het dwarsstreepje duidt aan het tijdstip van overbrengen
van 7° C. op de transporttemperaturen.

Hieruit blijkt, dat, hoe langer men melk koel bewaard,
hoe sneller do bacterievermeerdering plaats heeft bij het
overbrengen in een hoogere temperatuur, terwijl vroeger
reeds gebleken is, dat, als men de melk lang genoeg
(96—108 uur) op 7° C. bewaart, men wel eenigen groei
ziet, m. a. w. de groei bij deze lage temperatuur toch
mogelijk is. Er schijnt dus eerst een tegenstand over-
wonnen te moeten worden. Deze tegenstand kan gevormd
worden door verschillende factoren :

Ie. bactericide eigenschappen, zetelende in bepaalde
bestanddeelen der melk;

2e. onderlinge inwerking der verschillende bacterie-
soorten op elkaar;

3e. de werking der lage temperatuur.

Dat deze den groei belemmerende factoren den groei
niet volgens vaste regels beïnvloeden, zoodat b.v. na
een sterke daling weder een regelmatige, min of meer
snelle groei optreedt, blijkt wel uit het vrij wel constant
blijven van het aantal kiemen bij dezelfde temperatuur.

Nog zou het mogelijk zijn, dat deze groeibelemmerende
werking na 24 uur reeds geheel afgeloopen was en de
bacteriën daarna een soort rusttijd doormaken, om dan
plotseling te gaan vermeerderen. Er is geen reden om
aan te nemen, dat de vermindering eerst na eenigen tijd
beginnen zou, daar dan gedurende het eerste etmaal
vermeerdering mogelijk zou zijn. Waar uit de gegeven
cijfers een aanvankelijke groei schijnbaar aanwezig
blijkt te zijn, moet dit worden toegeschreven aan de
reeds door Ernst als „problematisch" geschetste waarde
der cijfers. Gelijk reeds medegedeeld, mag men volgens
Clarenburg aan 25 % verschil in getallen geen waarde
hechten. Dat ook gedurende de eerste 12 uur geen noe-
menswaarde schommelingen plaats hebben, blijkt uit
een proef met zes monsters, bewaard bij 7° C. en om dc
2 uur onderzocht (na flink schudden), waarvan de cijfers
hieronder volgen :

Tabel 7. Melk bewaard bij 1° C.
Monster XXIII (melk uit tepel).

Monster XXVIII.

versch
na 2 uur
na 4 uur
na 6 uur
na 8 uur
na 10 uur
na 12 uur
na 24 uur
31425
17500
24875
25635
26700
22850
18750
17975