DE TACITEA HISTORIAE ^
C0N8CR1BENDAE EATIONE.

p. s. EVERTS

J ■ \'1

- ■ V ■ ■■ v.-

\' . I - u- i

MV-

\\ . <

DE TACITEA HISTORIAE
CONSCRIBENDAE RATIONE.

Ciï V -

r-.L".. -

^.^cjc^ ^^ ^^

DE TACITEA HISTORIAE
CONSCRIBENDAE RATIONE.

SPECIMEN LITTERARIUM INAUGURALE

QUOD

ANNUENTE SUMMO NUMINE
EX AUCTORITATE RECTORIS MAGNIFICI

J. PH^ SUYLING,

IURIS DOCT. ET IN FACULTATE IURIS PROF. ORD.
AMPLISSIMI SENATUS ACADEMICI CONSENSU
ET

NOBILISSIMAE FACULTATIS LITTERARUM ET PHILOSOPHIAE DECRETO.
PRO GRADU DOCTORATUS
SUMMISQUE IN LITTERARUM DISCIPLINA HONORIBUS ET PRIVILEGIIS
IN ACADEMIA RHENO-TRAIECTINA
RITE ET LEGITIME CONSEQUENDIS. FACULTATIS EXAMINI SUBMITTET

PETRUS SERVATIUS EVERTS

E PAGO SEVÉNUM,
DIE XV MENSIS JANUARII A. MCMXXVI. HORA IV.

KERKRADE,
APUD N. ALBERTS.
MCMXXVI.

aAlMOTBIH AaTÏDAT.aa : Ifl

-^woima aAaiiïöKfmDaKoa

^ ^ " aCÄJO : :

----\' . . ; ■

r\'jTAit^rry Kyvc/Am mn \' -

srrmm WBmw-nmwt-\'^

Si W

PIAE PARENTUM MEMORIAE.

w

■il\'- ■ • " \' •

Iii

. \' ^aAIHöMSM MUTWaSIftq HAi^\' ■^îgîf

K\'.J

\'\'j

■ ï >
V

:

LV-.-
ii\'-

Curriculo academico finem iamiam impositurus facere non
possum quin virorum clarissimorum erga me merita grato agnoscam
animo memorique.

Tibi prae ceteris gratias ago, clarissime Damsté, promotor
honoratissime, qui me iam olim varias huius generis materias
pervagantem animo perquam bcnigno ac sano consilio es pro-
secutus et cum tandem post longi temporis decursum viribus Deo
favente resumptis ea quae inveneram colligere et litteris mandare
satis valerem, singuJari qua es humanitate me meaque excepisti
inque hoe opusculo edendo mihi es opitulatus.

Tum clarissimis viris J, C. Vollgraff f, C, W, Vollgraff,
van Gelder f, Bolkestein, Ovink, Galand, Rutgers van der
Loeff, Hulshof tam pro eruditione qua me instituerunt quam pro
benignitate per totum studiorum meorum tempus mihi exhibita
gratias refero quam maximas.

Neque minus gratum ac reverentem testiflcor animum vobis.
Schrijnen et Beysens, viri aestumatissimi, qui me et sana doctrina
imbuistis et amica benevolentia excipere numquam dubitastis.

-F

non iWrSMâ sjfu/JiKKiaïj misiroôl n»xî8 o»i£a3bs:>s ohl,âtiû3 - ;
îofe30»cee oîÂïg ß^h-^tst »m «i^ts faiîicHOTKP^ilsiii tfanoî^^ al-jp. -mr-\'i^^

toïötnoiq t3i?£ttfiQ »o^ß tfCiJ^ie «fisi-sa ^^^ i ^

miné ar.hüv mile wf.r stn it»p

\'VS-\'\' ,

. .euïfilijrjkjo «s tiiicî ■\'jjrrw^

.W .f X? miv wkntaco\'-\'b

"»I» ftcv arafettrSï «fcoiif&D .ifnivO ,t

tïxq jfltïïj^öïiJéöi £>irp adoiplbii» \'nq ntâi ^oitefoH
ûîicîtd^ Idiat /.îjqra^î mmo^tà œojotbiula auiJoi
■ .■■ ■ . .««atlxtffi œôiJjï m-îlii

.Äi^ov fimcßine -jo^J^j^\'/j :>f<. tliRim »»©«H ;

lap ^Jas^-abs-i^f}»«»» Hiiv n-^fttêa^i

■ .yjwrHüh tj^türpmm yisqryx^ nHn^^-vvn\'^ er-lmfi îlr u.\'^ßii

PROOEMIUM.

Historiae conscribendae methodus atque litterarum disciplinae
antiquis tam graecis quam romanis temporibus numquam quidem
a se alienae fuerunt, aetate vero, qua litterae Graecorum per
totam Orientis regionem et per ipsam Italiam florescebant, iam
ita inter se coaluerunt ut etiam nullo modo separari possent.

Rationem autem, quae inter methodum illam et litterarum
disciplinas aetate hellenistica et hellenistico-romana intercedebat,
nonnulli iam pridem describere conati sunt; immo artem historiae
conscribendae certis legibus circumscriptam esse probaverunt, cum
et de praeceptis ipsis et de modo quo ad usum translata sint.
investigationem instituissent. i)

Incohatum vero melius dixeris opus illorum quam absolutum.
Ast ipsum initium non mediocri laborat difficultate, cum status
quaestionis et investigandi methodus recte sint
concipiendi. De quovis scilicet rerum scriptore atque adeo de
quolibet opere duo videntur investiganda. Non quid singuli auc-
tores ad historiam cognoscendam valeant sed de conscribendae
historiae arte, de legibus, de methodo quas in opere construendo,
in rebus narrandis adhibuerunt, imprimis est investigandum. Quibus
cognitis facilius iam proferetur iudicium de uniuscuiusque operis
genere litterario sive yévei\'^. Methodo atque conscribendi arte
imprimis, non rebus ipsis, quae narrantur, genera illa inter se

») De quibus infra diaputatum est.

») Cf. Ed. Norden. Gercke u. Norden, Einleitung i. d. Altertuniswissen.
schalt. I, 1912. 448; 455-457. n. 6. 7. De «nvestigatione a viris doctis posthae
instituta docuit nosbrevitur E. Howald, Griech. Philologie, iqao à «: o • id
Jahresb. d. Phil. Vereins. XLVII. 3. 168. • o- v , lu..

distinguantur. i) Genus rursum litterarium in partes dividitur, quae
singulae suis legibus et methodo gaudent, ut e. gr. e biographia
eiusque partibus iam satis apparet.-) A partibus igitur earumque
legibus proficiscendum est ei. qui de genere quovis litterario inves-
tigationes instituere velit. Circumscriptis iam et plus minusve
deSnitis cuiusvis generis legibus atque methodo, investigare eum
oportebit num methodus illa et leges in rebus conscribendis ipsi veritati
nocuerint, additis, minutis, translatis rebus quae conscribendi arti
usui fore putarentur. Sed ipsa illa genera, utpote quae nascantur.
floreant, immutentur, fortasse elanguescant, duplici modo sese con-
sideranda nobis exhibent. prout scilicet uniuscuiusque generis condicio
praesens aut totius eorum vitae cursus continuus nobis proponitur.
Unde duplici quoque modo investigatio videtur instituenda: primum
quidem inquirendum est quae ratio intercedat inter eiusdem generis
opera, eodem tempore conscripta, deinde vero, qua ratione opera,
eiusdem quidem generis, variis tarnen temporibus et regionibus con-
scripta, se habere inter se videantur. Quid cuique sit proprium, quid
omnibus sit commune, sive inter aequales sive inter eos, qui prae-
cesscrunt, qui secuti sunt, id est detegendum — quantum fieri potest.

E quibus iam patet ad extremum nequaquam quaerendam esse

•) Cf. tarnen F. Jacoby, Klio. IX. So. sqq. qui utpote historiographiae
praesertim intentus, rebus atque materia imprimis genera distinxisse videtur.
Forsitan rectius distiuxeris inter varia genera historica sensu stnctiore quorum
methcdus cum materia quasi coniuncta putatur, uti e. gr. biographia. et genera
historico-litteraria, quorum methodus ad variam historiae materiam adhibetur
ut genus hellenistico-peripateticum, de quo infra actum est.

Cf. F. L,eo, Die griechisch-römische Biographie. 1901. 146-192
»j De quibus vide quae luculenter digessit R. Heinze, Die gegenwartigen
Aufgaben der Römischen Litteraturge.schichte. Neue Jahrbücher f. d. klass.
\\Uertum u Paedagogik. 1907. 170: „Da aber der antike Historiker im allge-
meinen nicht sowohl Forscher als vielmehr Künsüer ist, so hängt das Urteil
auch über seine sachliche Glaubwürdigkeit oft genug von einer richtigen
Würdigung seiner künstlerischen Tendenzen und der Art ihrer Durchführung,
kurz seiner Technik, ab." - Cui adsentitur K. Witte, Ucber die I\'o"»
Darstellung in Livius\' Geschichtswerk. Rhein. Museum. 1910. 270. sqq., »tqu
haec illis adjungit: „Trotzdem fehlt es bisher vollständig an Monograpme ,
die das ganze Werk eines Historikers auf seine litterarische Form hin analysie ,
die Abweichungen von der historischen Wahrheit herausgestellt, und si ,
soweit künstlerischen Absichten entsprungen, auf bestimmte Gesichtspun
zurückgeführt hätten," — Neque abs re sunt ea, quae attulit R. Laque .
Berl. Phil. Wochenschr. 1908. c. 961, sqq.

cuiusvis generis definitionem. quae simul omnia et singula complec-
tens neque immutari possit neque suppleri, — crescit enim genus,
ergo mutatur, — sed hoc tantummodo agi, ut methodus eius atque
leges, apud varios auctores variisque temporibus obviae, neglectis
quae cuique sint propria, una et continua expositione comprehen-
dantur.

Apud rerum scriptores vero, — ut ad propositum redeam, —
qui aetate hellenistica et hellenistico-romana floruerunt, magis
magisque invaluit prae ceteris historiae conscribendae methodis
genus illud quod e tragoediae componendae praeceptis, a philo-
sophis peripateticis expositis, originem traxit. Quae tamen de
methodo illa rerum scribendarum viri docti nos docuerunt, quamvis
scite prolata, nequaquam absoluta sunt et perfecta. De totius enim
generis indole atque ingenio iudicium absolutissimum proferre non
sunt ausi, quippe qui plerosque auctores, multasque partes cuiusvis
operis neque investigare neque percurrere potuerint.

Quae cum ita sint, haud abs re mihi visum est in rerum
scriptores nonnullos eorumque methodum inquirere, imprimis
quidem in Cornelium Taciturn, de quo quid viri docti
senscrint iam olim diligenter investigaveram. Cuius artem histo-
riae conscribendae et rerum narrandarum atque componendarum
methodum esse affinem generi illi hellenistico-peripatetico satis
quidem constat inter omnes. i) Quae tamen de affinitate illa afFerunt
viri docti, non ita accurate neque satis definite elaborata mihi
videntur. Nil mirum: haud enim parva sunt quae impediunt quo-
minus luculenter et absolutissime haec affinitas nobis exponatur.
Et utrimque quidem res obstant: quae enim generi hellenistico-
peripatetico sunt propria, sive de praeceptis conscribendae historiae
agitur sive de usu, non satis accurate in unum sunt collecta, neque
ex omnibus scriptoribus sunt desumpta, — quantum supersunt

Cf. E. Norden, Einl. I. 1912. 452. „Diese Beispiele .. zeigen die
Richtigkeit der.. Auffassung, dass Tacitus als Künstler der Darstellung nur
im Rahmen der pathetischen Historiographie der hellenistischen Zeit richtig
verstanden werden kann" ; insuper Einl. I. 1923. fasc. 4. 78-79; id., Die antike
Kunstprosa. 1915.\' I. 93- Vide etiam quae de hisce infra in capite secundo
uberius exposita sunt.

dico, cum m^gna ex parte perierint opera eorum. Taciti rursus
ingenio serviunt potius praecepta ilia quam ipse sese iis subicit.
Unde fit ut spiritus quidem et vita illius generis et methodi apud
nostrum magis eluceant, formulae vero et schemata et leges, quae
scholam sapiunt, potius apud scriptores minoris momenti inveniantur.
Insuper de ratione ipsa, quae intercedit inter veritatem historiae
propriam et generis illius praecepta et usum saepius nihil pro certo
statui poterit, cum de rebus a Tacito narratis ceteri rerum scrip-
tores plerumque parum vel nihil memorent.

Quidquid id est, cum viris doctis quorum sententias capite
secundo attuli nequaquam frustra inquisitum iri in illam afRnitatem
et fidem historicam persuasum habeo, etiamsi cuncta et singula
neque investigentur neque perspiciantur. i)

Primo igitur capite de ipso genere hellenistico-peripa-
tetico de legibus eius atque usu agendum mihi videtur, — nequa-
quam sine causa uti e supra dictis apparet, — summatim quidem,
sed ita ut ilia complectar quae variis suis investigationibus viri
docti nos docuerunt, quaeque ipse, pauca quidem et minoris
momenti, de meo adicienda esse putabam.

De modo autem et methodo quo Tacitus narraverit narratio-
nesquecomposuerit capite secundo investigaremihi proposui,
ubi simul eventus meos in unum colligere et rationem inter nostrum
et genus hellenistico-peripateticum intercedentem explanare conabor.

Quomodo vero inter sese habeant praecepta illius generis et
fides historica apud nostrum, denique capite tertio et ultimo
exemplis demonstrandum esse ratus sum.

\') Cf. R. Reitzenstein, Hellenistische Wundererzählungen. 1906. 89. ubi
postquam fusius nos docuit quid de hellenistica historiae conscribendae arte
Cicero senserit, et quomodo earn Sallustius adhibuerit, hisce verbis pergit:
„Es wäre lockend hier auf Tacitus einzugehen, dem man nur dann voll gerecht
wird, wenn man in ihm vom frühesten bis zum letzten Werk den bewussten
Klassizisten sieht." Cf. insuper R. Heinze. Neue Jahrb. 1907. 170: „Glückliche
Verstösse, die kürzlich auf diesem Gebiete gemacht sind, lassen hoffen, dass
die Technik der Erzählung in nächster Zukunft mit in den Vordergrund des
litterar-historischen Interesse treten wird. Und es könnten in der Tat nicht viele
Aufgaben existieren die reizvoller wären als z.B, die, einen Künstler wie Tacitus
zu befragen, mit welchen Mitteln es ihm gelingt den Leser noch heute
unwiderstehlich in den Bann seiner dämonischen Kunst zu zwingen." Kadern
fere invenies testimonia apud eos quos infra capite secundo laudavi.

CAPUT PRIMUM.

DE HISTORIAE CONSCRIBENDAE ARTIS
HELLENISTICO-PERIPATETICAE PRAECEPTIS ET USU.

Quae de h i s t o r i a, de vita, ut ita dicam, ipsius generis
nobis innotuerunt, delineare, quaeque generi qua tali sunt propria,
summatim colligere non iam nimis difficile mihi videtur satisque
sufficit investigationi quam mihi proposui.

Reiecta historiae conscribendae methodo, quae tota ex arte
rhetorica nata ab Isocrate eiusque discipulis, imprimis Ephoro et
Theopompo, originem traxit, 2) hellenisticae aetatis rerum scriptores
plerique nova sibi statuunt praecepta, novaque utuntur methodo

operibus construendis: atque adeo methodum et conscribendi artem,
quae ante Isocratem efflorescere coeperat. denuo colere atque per-
ficere student.

Primus vir doctus quidam peripateticus, Theophrastus ut videtur
vel discipulus eius Praxiphanes, leges ab Aristotele componendis
tragoediis datas, historiographiae iniungens, doctrinam novi con-
scribendi generis elaboravit. i) Unde et peripateticum nomen generi
datum est; idque quidem recte quia hac in re praesertim difFert
a methodo isocratea. Neque opinio eorum qui originem eius ad
historiographiam ionicam, ctesianam scilicet, referunt, in vulgus
probatur, quamquam multum valuisse in nostros methodum ctesianam

non negaverim. ^

. Callisthenes deinde et Duns atque Phylarchus a plerisque,
Cleitarchus nonnumquam, primi haec praecepta ad usum trans-
tulisse dicuntur. 3) Reliqua historia generis ipsius et eorum qui ei

1) Cf. E. Schwartz, Hennes. 44. 492- . P- W. V. 1854. i- v. Duris -
Ch. Gramann, Quaestiones Diodoreae 1907. 21. sqq. ; —P. Scheller, De belle-
nistica historiae conscribendae arte. 1911. 65-71.

») Methodum nostram a Ctesia originem duxisse censent E. Rhode,
Der griech. Roman. 1900. 41 ; P- Wendland, Gercke u. Norden, Einleit.1. 1912.
193-194- 220. Recüus de hac re lam mihi videtur sentire M. Pohlenz, Gercke
u. Norden, Einleit. I. 3. 1924. 106; 126; qui quamquam in methodum nos-
tram multum valuisse putat artem ctesianam, tamen earn tamquam sui
generis a ctesiana discernit. Cui adsentitur. nisi fallor, etikm F, Jacoby. P. W.
XI. i. V. Ktesias et i. v. Kleitarchos. Nee mirum. utputo; cf. apud C. Müller.
Ctesiae eet. fragmenta una cura Historiarum Herodoti libris édita. 1844 : Fragm.
15. de Semiramidis historia servatum ap. Diodor. II. 16-20; Fragm. 29, e
Photii eclogis, c. 10; Fragm. 39*43, de Cyri miuoris historia, servata apud
Plutarch. Vita Artax, 6-15; deinde fragmenta ap. Nicolaum Damascenum
ser\\-ata, in 1. c. t. C. Müller. F. H. Gr. III. p. 343. sqq.: fragm. 7. de Semiramidis
historia; fragm. 10, de Parsoundae et Annari historia; fragm. 12, de Strypgaeo
et Larinia ; fragm, 66 et 68, de Cyri maioris historia ; quae omnia e Ctesia
provenisse testatur F. Jacoby. P. W. XI. i. v. Ktesias. 2063-64, et passim.
Quibus omnibus consideratis ab hac parte liquet rerum scriptorem vere eviden-
tiae studuisse, affectum praesertim ïxnXtj^iv de industria excitasse tam rebus
ipsis, quas narrat, quam dictione et arte dramatica qua narrat et res componit.
Vide quae de illo iam senserunt Demetr. de Elocut. 212-216, et Plutarch.
Artax. ó. Ab altera tamen parte, collato Diodoro XX. i, Ch. Gramann. o. c.
16-30 satis lucide nos docuit methodum nostram ab ipsis peripateticis elaboratam
saltem, — non dico excogitatam, — et a Duride receptam esse.

*l Callisthenem, Duridem Phylarchum proponunt C Wach.smuth, Einl.
544; E. Schwartz, Hermes. 44. 492; id., P. W. i. v. Douris; Ch. Gramann.
o. c. 26. 27; H. Peter, W. u. K. 213-218, Callisthenem imprimis défendit

fuerunt plus minusve affines, fere haec fuit. Artem rhetoricam
valuisse apud omnes rerum scriptores posteriorum temporum satis
superque notum est ; modum vero servaverunt nonnulli, inter quos
praesertim Polybius.^) Contra veritate neglecta affectum, :idl)oç
sive «c-tAtjI»\', excitare conati sunt permulti, inter quos Timaeus,
Philinos, Fabius Pictor. Magis tamen ac praecipue nobis atten-
dendum est ad eos qui narrationibus dramatice componendis et
tragice ornandis affectum excitare conati sunt, quippe qui methodo
hellenistico-peripatetica, nobis investiganda, utantur. Inter quos
primi nominandi sunt, ut iam dixi, Callisthenes 3) et Duris et
Cleitarchus et Phylarchus. 6) Quos secuti sunt apud Romanos

annalistae qui dicuntur posteriores quorum methodus et ars rerum
conscribendarum nobis est conspicua apud Livium^) necnon apud
Dionysium Halicarnassensem. 2) De Sallustii quidem arte discrepant

adhibitam, structuram eius dramaticam universa et singula complectentem
atque omnes res in unam quoddam &Qâixa redigentem, sed eos singulas tantum
scenas multa evidentia descriptas e fonte sua desumpsisse.

Cf. E. Norden, Einl. I. 4. 35, (1923): „die schönen Geschichten von
den Horatius.. Lucretia, Verginia, Coriolanus und Camillus, Curtius Decius
lesen wir bei Livius, Dionysius und Plutarchus in der Prägung dieser jüng-
sten Annalisten. Dass sie einzelne Züge aus Ennius und die wenig existierenden
fabulae praetextae übernahmen, kann vielleicht zugegeben werden, aber das
trat ganz zurück hinter der freien Ausschmückung im pathetisch theatra-
lischen Stil der hellenistischen Historiographie. Für jeden der diese Manier
kennt ist es handgreiflich, — untersucht unter diesem Gesichtspunkt ist es
noch nicht, — durch Cicero Brutus 41, ist es direct bezeugt." Cf. id., Ennius
und Vergilius. 157-158, ubi Livio Diodonim atque Trogum adiungit. De ipso
Livio vide insuper W. Soltau, Die Anfänge der Römischen Geschichtschreibung

1909. 98: „Die ganze Darstellung (der Geschichte des Porsenna) des Livius
liest sich wie ein Drama, oder wie ein mit Dialogen ausgestatteter Roman".
id. 127-131. Quae de hisce sentit W. Soltau, e fabulis praetextis scilicet provenisse
ea, quae apud Livium inveniuntur, acerrime impugnantur ab Ed, Norden,
Einl. I. 4, 1923. 35, ab E. Schwartz, Hermes. 35. 128. ab R. Klotz, Philol.
Wochenschrift. 1923. im ; neque mihi ipsi probanda videntur. Cum enim ars
illa historiae conscribendae, apud Livium conspicua, facile una cum materia
rerum narrandarum, e fontibus, annalistis scilicet romanis, provenisse putanda
sit, explicatio longius et e causis parum notis petenda non est. — De arte
dramatica apud Livium in narrationibus continuis atque perfectis obvia
(Einzelerzählungen) eiusque affinitate cum arte Vergiliana egit K. Witte.
Ueber die Form der Darstellung in Livius\' Geschichtswerk, Rhein. Museum.

1910. 270 sqq., praesertim 273-274, sqq. ; de Tacito eiusque arte conscribendi
in narrationibus brevioribus cum liviana collata vide p. 418-419. Artem autem
livianam in illis narrationibus, ut putat vir cl. p. 417-418, affinem quidem
esse cum hellenistica historiae conscribendae arte, doctrinam tamen helle-
nisticam Livio non fuisse cognitam neque ab eo adhibitam, nusquam, rationibus
allatis, probare conatus est. — E narrationibus Hvianis, quas perlustravi,
imprimis hae mihi videntur dignae, quae accuraiius investigentur: in libro
primo cap. 9-13; 22-26; 46-48; 57-6o. De ceteris vide W. Soltau, o. c. 40-41,
54-58, 98, 105-106, 108-109; M. Egger, Dénis d\'Halicarnasse. 1902. 264-284
et qui nuper de arte eius egit, W. Kroll, Studien z. Verständniss d. Röm.
Litteratur. 1924. 351-369, imprimis 352. sqq., ubi de componendi arte libro
secundo obvia disputavit

\') Cf. M. Egger. o. c. 268: „Les faits (l\'histoire de Coriolan) sont donc
encore exposés en détail par l\'historien grec de manière dramatique et oratoire
tandisque l\'historien latin reste sobre de discours et se borne aux faits
principaux." Qui nonnullis narrationibus livianis et dionysianis inter se collatis
artem et structuram dramaticam apud Livium obviam minoris quam par est
pretii aestimat, de arte vero dionysiana adhuc nimis alte iudicare mihi videtur.

auctores, de liviana brcviter iam egi p. 8, adnot. 1. De Vergilii
vero Aeneidos methodi et artis affinitate cum historiographia helle-
nistico-peripatetica satis convenit inter plures, -) necnon de Trogo
a lustino nobis servato, de Curtio Rufo, de Nicoiao Dama-

sceno. 1) In Flavium losephum vero altius videtur inquirendum. -)
necnon in C. Plinium Caecilium Secundum, quamquam et ipsi
genus peripateticum non fuit incognitum ut iam satis appacet. 3)
Quibus adnumerandus est ipse Tacitus, ut patet ex iis quae capite
secundo a me exposita sunt.

Praecepta illius historiographiae atque doctrina cogno-
scuntur e testimoniis, quae, dispersa quidem et saepius obiter allata,
apud auctores \'antiquos complures inveniuntur, praesertim apud
Polybium, Duridem, Dionysium Halicarnassensem, Diodorum Sicu-
lum, Ciceronem, Quintilianum, Flavium losephum. Taciturn. C.
Plinium C. Secundum, Lucianum. Minimeque spernenda sunt quae
didiceris investigando modum quo ipsi historiographi. quantum

supersunt opera eorum. — praecepta ilia ad usum transtulerint.

Primus quidem, — ut omittam quae E. Schwartz iam olim
protulit, — R. Reitzenstein fusius de doctrina ipsa, apud Ciceroaem
in Ep. ad fam. V. 12. obvia, disseruit. Postquam vero Ch. Gra-
mann de origine eius et propagatione et R. Laqueur de praeceptis
a Trogo ad usum translatis nos docuerunt nonnulla, P. Scheller
testimonia quae de ea praesertim apud Polybium, Dionysium
Halicarnassensem. Diodorum Siculum. Ciceronem extant, digessit
atque in unum quoddam corpus redegit, nee non H. Peter de
singulis quibusque auctoribus, de fide eorum una cum methodo
atque arte disseruit. Deinde cum P. Jakob, C. Lauckner accuratius
iam nos docuissent ipsam methodum. investigando quomodo doc-
trinae praeceptis nonnulli auctores steterint. E. Norden historiam
generis atque ingenium breviter delineavit. Neque spernenda sunt
quae deinceps E. Schneider et E. Will de praeceptis ad usum
translatis congesserunt, minime vero quae R. Heinze apud ipsum
Vergilium iam olim inventa demonstravit. Quae iam P. Scheller
et R. Heinze de praeceptis atque usu digesserant, sibi adsumens
F. Lillge, Plinii quibusdam epistulis pertractatis. vetera accuratius
digessit. nova veteribus adiunx\'it, methodum. qua investigatio sit
instituenda. inquirendo explanavit. Quibus addenda sunt quae nuper
F. Jacoby de methodo et arte Cleitarchi rerum scriptoris. W. Kroll
de historiographia curtiana ac liviana collegerunt digesseruntque.

Quae vero de hisce viri docti protulerunt, recensere et —
quantum necesse est — in iudicium vocare, in unum deinde
complecti atque augere, adiectis scilicet quae e Taciti, Plinii
C. Secundi, losephi scriptis collegi, neque abs re esse putabam,
neque ad consilium quod mihi proposueram, non necessarium.

Primum quidem constat methodum nostram quam maxime
praeceptis artis rhetoricae et historiographiae hellenisticae in genere
esse affinem.

Materiam nempe sibi acquirat rerum scriptor pulchram, mag-
nam, i) necnon iucundam, utilem ; delectet historia atque prosit
legenti. 2) Argumentum atque adeo totius materiae dispositio sit

una atque perfecta, vel sua natura vel arte rerum scriptoris.
Narrationis ipsius compositio et nexus sit perspicua atque continua. -)
neque a symmetria aliéna. 3) Laudationes et vituperationes,
orationes, descriptiones 6) inserendae sunt.

Prae ceteris tamen animum advertas, quaeso, ad id quod huic
gcncri magis proprium est, quo ab Isocratea historiographia im-
primis differt : affectum excitât, êxJiXrj^iv scilicet vel nâ^oç,
et t/eov et (pößov. i). Quod finem hune sibi proponunt vel denuo
intcndunt rerum scriptores % praesertim e praeceptis, ab Aristotele
tragoediae datis atque a Theophrasto vel Praxiphane historio-
graphiae impositis, defluxisse putatur. Attamen non ipsius Aristotelis
auctoritati sed potius ingenio eorum qui historias legebant, impu-
tandum est quod tam cito tamque diligenter a plerisque auctoribus
irethodus ilia exculta est. Sed et rhetoricae artis praecepta multum
hac in re apud illos valuisse nemo negabit, cum et ars ipsa rhetorica
affectuum excitationem qua erat, 3) cumque et rhetoris et rerum
scriptoris institutio atque officium sint eadem, et ambo praecepta
ad ridonouav et doauanxbv ôitjyrjjua excolendum data historiam
conscribentes ante oculos haberent. 5) Nequaquam tamen historio-
graphi ad unum omnes methodum quam dixi, secuti sunt, cum
imprimis ipse Polybius ne artem coleret diminuta veritate omnino
respueret, aliique scholae praecepta secuti verbotenus saltem vera

se narraturos profiterentur.

Ad affectum, txnkvj^iv sive :iàdoç, excitandum iuvat ipsius argu-
mcnti natura ; quapropter vide etiam quae supra de materia pulchra.

n Cf Dionys. de Thuc. c. 15. Polyb. II. 56. 7-lo "bi de Phylarcho agit;
VII 71 sqq : XV. 34. 1-4 ; quo tamen sensu verba eius intellegenda smt
ips^ nos\'docet IV. aS. 5 ; XII. 25. h. 3 ; XII. 28 a. 9. XIL 25. a. 5. XV 36.

1-7. Insuper vide Plutarch. Alex 75; id., Themist. 32; Pencl. 28 ; Cicero

Ep V. 12. Flav. los. B. I. pr. 4. - Quae praecepta quomodo ad usum smt
translata a Duride, Trogo, Nicolao, Phylarcho, Cleitarcho, nos docent v. a.
quorum opera laudavi supra p. 11-12. adn. i.
\') Cf. infra p. 15. adn. 3.

Cf R Volckmann, Die Rhetorik der Griechen u. Römer. 1885. 273. fq<?-
« Cf\' Cicero. Orat. 111. 15. 62. II. 12. 51: id., de Orat. II. 9. 36. öum"
lian. Inst. II. 4. X. I. 31; quae omnia e fontibus graecis defluxisse monere vix

"""" S.\'de Auct. ad. Her. II. 2: 11. 31 ; IV. 50 51. 55- Cicero, de

Orat. III. 53. "2. 11. 45 189. id. Orat. 37- if: et 38, 131; id., 1«
104; II. 9 29. Quintilian. Inst. VI. I. 1-13. VI. 2. 32; VI. 9- 30- et 52 ^^\'
3 61. Arltot Rhet. III. 2. et ii; Vide insuper quae ea de «
Volckmann. o. c. 163. - Quod ad ^ea^ar.^Jv J.,,-,,.a attinet \'

I. 27. Auct. a. H. I. 8. Quintilian. Inst. II.. 4. necnon W. Schmiut, i^e

Jahrb. XIII. (1904.) 472.

magna, iucunda sunt dicta. Sed insuper eandem ob causam varie-
tatcs et simul necessitas fortunae, eventus inopinati, neginèisiat,
naoâào^a. naoaKoya. 1) deorum in res humanas impulsus, oracula,
vindicta. portenta divina,^) necnon et vómfia ^ag^aoiy.d, nagoiuiai,
ahia diligenter describuntur. Praeterea modus ipse narrandi evidentia
sua llvdgysin) ïii:ih]kiv petit, Ueov vel cpó^ov excitât sive cum ea
quae cveniunt describuntur, sive cum homines et ea quae agunt et
sentiunt vel sentire se profitentur. Quamobrem ad mentis condiciones
et cnimi afFectus, ad causas psychologicas potius quam ad res ipsas
scriptores illi intendunt, ideoque etiam homines qui rebus gerendis
praefuerunt tamquam dramatis personas in scenam producunt. Ubi
et quid res gestae in animum dramatis personae valeant, quid rursus
haec contra agat, attente considérant. Deinde cum ad rem gerendam
in scenam prodit persona quae primas partes agit, expressis verbis
habitum corporis animique eius describunt, vel agentem vel loquen-
tem, qualis sit, ostendunt. Ea vero, quae fiunt, maiore evidentia
atque afFectuum excitatione nonnumquam narrant cum, quae ipsi
rerum gestarum testes sentiunt et agunt, nobis ante oculos ponunt.
Ad quem finem attingendum etiam apte adhiberi laudationem, vitu-
perationem, orationem, descriptionem, de quibus supra locutus sum,
satis ex se intellegetur.

Praecipue tamen cum materiam digerunt atque
componunt, artis dramaticae praeceptis obse-
c u t i, animum legentium alliciunt, expectationem excitant, metum
inculcant, spem accendunt, misericordiam movent; id quod poetae
tragico necnon rerum scriptori hellenistico-peripatetico proprium est.

\') Cf. Cicero ad fam. V. 12. Polyb. XV. 34. 1-3 ; XV. 36. 1-13 ; XVI.
iS. 2-3; Flav. los. Arch. pr. 2.3; VIIl. 15. 6; XIII. 12. 7; XVIII. 6, 11 ;
XVIII. 5. 3 ; XIX. 6. I ; — Quomodo Duns, Phylarchus, Pompeius Trogus,
Plinius, Flav. losephus, Nicolaus Damascenus hoc et ea quae sequuntur
praecepta observaverint nos docent v. d. quorum opera supra p. IM2 adn. i.
laudavi.

■) Cf. Polyb. 11. 56. 7 ; XVI. n et 12. 9 : et locos, quos attuli adn. praec. ;
Flav. los. B. I. VI. 5. 3 Î VI. 3.4 ; VII. 5. i- Arch. IX. 10. 2 ; X. lo. 6. XIV. 7. 2.

«) Cf. P. Scheller, o. c. 68-71. R. Heinze: Vergils E.T. 467. Quae metho-
dus neque prioribus saeculis fuit plane incognita, raro tamen data opera
exemplo poetac tragici adhibita esse videtur: cf. C. Wachsmuth. o. c. 506.
543, H, Fohl: Tragische Kunst bei Herodot. 1913. passim. F. M. Cornford :
Thucydides Mythistoricus. 1907. 129. sqq. H. Peter. W. u. K. 115-116; 234.

Inde fit ut data occasione universa historiographiae
etartis rhetoricae element a, quae singula iam perse-
cutus sum. — unitatem, symmetriam, continuitatem, modum narrandi.
alia dico. — ad dramaticam rerum gestarumcom-
positionem et c o n s t r u c t i o n e m efficiendam ad
tragoediae finem attingendum deliberate adhibeantur.

Ad hanc igitur methodum dramaticae artis affinem et praecepta
eius ad usum a rerum scriptoribus translata praesertim animum
intendamus necesse est.

Antiquis iam temporibus, — graeco-romana dico. -- illud
historiographiae genus vocatum est êeatQMÓv, rgayixór, ôoàua
fiéya, illa res conscribendi via ac ratio èmzQaycpôeîv. i) Quomodo
autem artis dramaticae praecepta ab historiographis ad usum trans-
lata sint. nonnisi in universum brevibus verbis nos docent scrip-
tores antiqui, finem tragoediae scilicet peti, neov et (poßor excitari
vel summatim nà&oç et êxnXtj^iv, cum magna evidentia ^leQtnémai
describuntur. Cicero tantum. Ep. ad fam. V. 12, plura atque
uberiora nos docuit. Collatis tamen praeceptis. ab Aristotele in
suo de arte poëtica libro datis. multa perspicua fiunt quae nonnisi
obiter dicta et quasi adumbrata apud posteros inveniuntur. Quo
fit ut — quod maioris est momenti, — facilius atque uberius inves-
tigari possit quomodo rerum scriptores, huius generis praeceptis
obsecuti, ipsam materiam construxerint composuerintque. Quam-
quam difficultates haud parvas obstare quivis agnoscit. Non enim
ipsa opera rerum scriptorum huius aetatis hellenisticae, sed eorum
qui sua ex eis hauserunt, vel qui eos secuti eundem conscribendi
modum imitari conati sunt, nobis remanent. Attamen, quamvis non
in omnium horum methodum conscribendi adhuc accurate in-
vestigaverint viri docti, nihilominus, inter se collatis quae hinc

Apud rhetores quoque et philosophos invenitur: cf. I. Bruns: Das litt.
Porträt der Griechen. I896. 579*583 et saq. (de Aeschinis orationibus): U.
Diels ap. E. Norden, Einl. 1912. I. 452 Piatonis dialogi«.); Th. Bacher,
Drainat. Komposition der Plat Republik. Mil. Progr. Augsburg. 1869-74-75.

\') Cf. Polyb. II. 16. 14; 11.56,7-10; VII. 7.1- Plutarch. Alex. 75 : Them.
3a : Pericl. a8 ; Artax. 6, Pelop. 34. Demetr. 53. Diodor. Sic. XIX. 8. 4 ; XX. 43. 7-

inde iam eruerunt, summatim hoe nostrae doctrinae praeceptum
praecipuum explanari iam posse existimo. i)

Materiam requirunt magnam, pulchram, iucundam, argumentum
unum, perspicuum ; ut tamquam ipsa tragoedia sXsov et qyößov
excitet postulant. Structura quoque atque materiae compositio sit
velut Ccöov unum, perfectum, vivum, organis instructum. Initium
igitur atque totius historiae decursus itemque finis accurate indi-
centur. 2) Ab initio usque ad finem historia sive actio cum evidentia
repraesentetur, procedat impulsis impellentibus utrisque („in actie
en reactie"), causis cum efFectibus, effectibus cum causis diligenter
contextis („streng oorzakelijk verband"). Magis ac magis varie-
tatibus fortunae crescat nostra expectatio, cum dramatis personam
primas partes agentem intuemur, summa dubitatione haereamus
anxii, donec quae iamiam futura erant subito mutantur et retar-

\') Praeter quos laudavi p. 11-12. adn. r. cf. U. v. Wilamowitz, Gescb.d.
Griech, Litt, praes. 171; E. Nordeti, Ennius u. Vergilius. 7-S ; Th. Birt, Kritik
u. Hermeneutik. 174 ; C, Saunders, The class. Weekly. XV. 3. 17 ; et quos infra
attuli locos Aristotelis artis poeticae.

\') Cf. Aristot. a. p. (ree. Christ) 1449. b. cap. VL : „eany ovy xgaytpd/a
fti\'^fjotc ngd^ewg anovôaiaç xai xsXelaç ftsysâoç ixovat]{,.. Sgcórtrnv xai où
ôi\'ànayytliaç, ô i\' s liov x at <p ó ß ov jiegat\'rovaa it]v tö5v xotovxcDv na&)]fiâx(av
xâôagatv. id., 1450. b. cap. VII: „ xtXxai ôt ilfiTv xfjv xgay^)âiat> xeisi\'aç
xai 5Xt]ç }xçâ(twe ttrat ftifttjaiy izovotjç xi ftiytdot... Slov ôs saxiy xà s^oy
ÔQxrjv xal fiiaoy xai xs}.svxtjv ... (I4SI. • • wors ôsT, ., Sx^iy fiiv fiiys&oi, xovxo
dè evavyojixor tirai.,, id., 1451. a. cap, VIII ,. ZP^} ovy,, xai xôy /ivdov,
Inti ngâiewç n(fit]ai( ioxi, fiiàc xt tirât xat xavxtjç SXt]ç xai x à ft i g t] ovi\'t-
ox ara t xûiy ngayfiâxcûv ovxcoç, waxe /texaxiâtfiérov xtrôe /ttgove t} àipaigov/ttrov
(!ta(pdgtaâai xai xtrtîaûat x6 ^ioy,"

\') Cf. Arist. a. p. 1455. cap, XVII. „ôtî Se xovç ftvâove ovrtaxtirat xai
xjj Xitti à}itgyâCia&at Sxt fiàXtaxa ngo ófifidxcor xtOifierov — oCrtu yàg ny
iragyéaxaxa ôgûiv ôiontg aag\'avtote ytyyôfttvoç xoTf ngatxofityoït tvgtaxoi xà

:igi.ioy.....— voa Si ôvraxôy xai xoîe axvftaotv ovrantgyaCôfttt-ov. ni9arw-

xaxoi yàg àrcà tjjff avtijs qpvatme ol iv ror; Ttàûtaiy tlaty xai x»\'/taiyti J Z"/"*Cô/in\'oç
xai x\'\'Xe:tairtt 6 igyiZôftsroi àXt^ôivûxaxa.^\'\' id., 1450. a. cap. VI. „/ityiaxoy Ôi
xoîixoDr iaùy t)xâ>y v-r p a y /< ó r w v ovaxaat(. 1} yào xgayqtdia ftiftTjoig iaxtr
ovx àrûgcô.tcûy àUà npdf»£Uf.. ; id , 145a. a. cap. X: „raCra dt ôet (se. n»a-
yrwgianôç vel .itgtnîttta) yi\'rtaâat if avxrjç x f/ç avaxdaecûe rav ftvOcv, tZaxt
ix xwy nQoytytvt](tirû)V avußairtiv ij if avriyx»;? »; xaxà xà ilxàc ytyviaOai tavta.

\') Arist. a. p. 1452- b. 1453. a- cap. XIII. de dramatis persona, primas
agenti partes, qui affectum excitât, id., Rhet A. 11, 1371. b.

dato quidem cursu in contrarium vertuntur: et quiescentibus quae
impellerent impellerenturque. nihil iam expectatur ultra, i) Ne sit
simplex ac recta via, qua pergitur. sed tortuosa. ut per „varios
actus" ad finem res tendant. „Actus" ipsi ex variis quasi seems
(„Auftritt") concrescant, quae ipsae quoque unum et perfectum

• argumentum in se continent.

Quae omnia facillime efficies, si ad unam dramatis personam
eamque praecipuam omnia quae fiunt référés vel si pauci pro omni-
bus rem gerent. Ingenium atque animi motus prodat ilia suis
ipsius verbis sola vel potius cum aliis sibi adversantibus, eo
praesertim tempore quo in summam expectationem eorum quae
futura sunt sumus adducti. 2) Hinc etiam, cum permulti iique
universi in scenam prodeunt. quae singuli dicunt aguntque nobis
ante oculos ponantur. Unum atque perfectum argumentum effîciant
ea quae narrantur. non casu quodam et fortuito, sed ex ipsarum
dramatis personarum vel multitudinis cuiusdam conglobatae ingenio
atque impulsu. Quid sentiant, respuant, desiderent. sive naturae
suae motibus acti sive ab aliis compulsi. scrutetur poeta ac rerum
scriptor. 3) Portentis et oraculis^) quae futura sunt adumbret.
gradatione et antithesi sermonis et dictionis ornatu expectationem
augeatS) neque eam minui patiatur evidentia maiori describens,
quae ante ipsam ;teQmexEiav accidunt, iamiam futura sunt. Conver^
sionem vero rerum et finem deorum impulsu vel viribus naturae vel
fato vel dramatis personarum culpa C) brevi subséquentes paucis

verbis tantum delineet, ne mora inutilis, cum iam quae futura sint
intellexerimus, nos taedio affidat.

Ex ipsius rei natura patet illam materiae disponendae methodum
non semper neque ad omnes res gestas narrandas adhiberi posse.
Ut materiam totius historiae utpote natura sua variam ac saepe
male cohaerentem rerum scriptor in unum atque perfectum argu-
mentum disponeret, iam ipse Aristoteles nequaquam est passus, i)
Igitur et res ipsa nos monet et fides, quam narrationi eorum tri-
buturi sumus, requirit ut investigemus, quomodo rerum scriptores
methodo illi obsecuti unitati argumenti studuerint.

Revera historia universalis sua natura, annalistico praesertim
schemate conscripta, modico corpore concludi non potest, non est
unum quoddam argumentum perfectum et tamquam er oib^ia et
C(woi\' coalitum. Cum vero arte et ingenio scriptor hanc unitatem
construere conatur, vix est dubium quin multa quae proferre de-
buisset, reticeat et fidem legitimam nonnumquam violet. Attamen
singulas partes sive maioris sive minoris momenti historiae cuiusdam
universalis, imprimis autem opus modicum quod tractat materiam
simplicem — monographiam dico, — tali modo construi et disponi
posse facile intellegemus. 2) Quae de historia universali et mono-
graphia — de methodo scilicet ac praecpptis utriusque ^ inter se
discrepantibus sunt prolata, parum recte dicta mihi videntur et iam
satis sunt refutata. 3) Fortasse addere licet, non tantum praecepta
„unius personae et argumenti", sed etiam totam dramatica com-
ponendi arte methodum facilius in tale corpus modicum Evavvomov
construendum adhiberi posse. Eo autem magis admiratione digna
mihi videtur quae apud Taciturn invenitur structura, qua tanti
ambitus materiam eadem saepius methodo et in partes dispositam
elaboravit et simul uno corpore conclusam composuit.

\') Arist., a. p. 1459 ^ap. XXIll.

\') Ipsas partes operis vel libri saepius esse dispositas m unum quoddam
corpus nos docent Th. Birt, Kritik u. Hermeneutik, 173-174. ^77- l8i. 19S;
R. Reitzenstein, H. W. 90; R. Laqueur, B. Ph. W. 1908. 961.

*) Cf. P. Scheller, o. c. 79-82, qui recte, ut mihi videtur, disputavit contra
ea, quae R. Reitzenstein, H. VV. 84. sqq., aliique protulerunt. Cui nuperrime
assensus est M. Pohlenz, Einleit. I (1924). 3. 127.

CAPUT SECUNDUM.

PRAEFATIO.

Modum narrandi atque res gestas disponendi et construendi in
Taciti Annalium et Historiarum libris obvium „dramaticum" esse
et „tragicum" iterum atque iterum repetere non desierunt qui vel
obiter de nostri rerum conscribendarum arte locuti sunt. Pauci vero,
methodum eius perscrutati, nos docuerunt eum, suo quidem usum
ingenio, certis tamen artis praeceptis obsequi non dedignatum esse.

Jam olim ut pauds quae de hisce sunt prolata complectar
^ F. Süvern^) utriusque operis universam rerum structuram esse
dramaticam, tragoediae instar compositam, nos monuit, necnon res
maioris momenti, quamvis in libris plerisque dispersas et annalistico
narrandi modo disiunctas, in unum tamen corpus esse redactas, eo
quod tamquam unius viri vita et viribus et ingenio continerentur.
Insuper singulorum vitae enarrationum plerasque partes breviores,
et ipsas in se unum et perfectum argumentum complectentes,
dramatica structura compositas et tragice ornatas esse memoravit
easque paucis delineavit.

Deinde, multis annis post, F. Leo 2) quaedam a F, Süvern
obiter dicta fusius elaboravit. Attamen pro re nata et ipse deli-
neavit potius quam descripsit, quomodo historia uniuscuiusque
imperatoris dramatica structura et tragoediae more composita sit.
De personarum vero, quae prodeunt, mutua actione, ut ita loquar,
et reactione, de scenis singulis arte constructis, de singulis dramatis

personis in sccnam prodeuntibus, de affectuum excitatione — sive
Ttado!; .vel ehoç vel (pó^oQ est sive ïxnXri^ig, — gradatione et anti-
thesi, JïEQiTiETEiq, y.axaaxQocpfi quaesita breviter tantum egit.

Necnon F. Vianey^) eodem fere tempore addidit quaedam,
minimeque spernenda, iis quae de „scena" et „actibus", constructis,
de dictionis et elocutionis illecebris adhibitis iam olim innotuerunt.
Crebrius et fusius dehinc de variis illis artis tragicae praeceptis
permulti mentionem fecerunt. Neque tamen H. Peter, neque E.
Norden, G. Boissier, C. Bretschneider nova protulerunt. 2) E. Bacha^)
vero, de ceteris narrationibus continuis in se unis atque perfectis, de
structura dramatica modo tantum generali agens, unam ex istis fusius
tractavit, historiam scilicet Tacfarinatis, „histoire en morceaux
détachés et méthodiquement composés d\'un drame en quatre actes."

Praesertim vero R. Reitzenstein nobis demonstravit viam, qua
ea quae singula maleque cohaerentia ab aliis fuerant allata, expo-
sitione continua in unum quoddam corpus colligenda essent et cum iis,
quae prioribus posterioribusque rerum scriptoribus sunt propria, con-
ferri possent, unde in toto historiographiae generis decursu methodo
illi locus suus assignaretur. Doctrinam enim et methodum historio-
graphiae hellenisticae peripateticae apud Ciceronem in Epist. ad fam.
V. 12. obviam, simul quomodo Sallustius praeceptis illius doctrinae
steterit -- ut ipse autumat nobis ostendit, artemque apud
Taciturn conspicuam illi doctrinae esse affinem paucis innuit. Ab
aliis doctrinam hanc deinde accuratius esse delineatam et descriptam
iam antea diximus. De Taciti vero arte egit fusius E. Courbaud, 5)

plura eaque maioris momenti addens iis, quae iam F. Vianey,
H. Peter, M. Cl. Bowaert^) nos docuerunt. Quamquam enim
rationem, quae inter Tacitum et historiographos hellenistico-
peripateticos intercedit, non tractavit, structuram tamen in libris
Historiarum obviam luculenter delineavit et distincte indicavit
quomodo scenas singulas composuerit, dictionis et elocutionis
illecebris adhibitis finem sibi proprium attigerit. Epistolas quasdam
eadem fere structura et arte a Plinio minore esse dispositas et
conscriptas fusius ostendit, uti iam memoravi, F. Lillge. Sed
postquam methodum hellenistico-peripateticam esse adhibitam —
dramatis scilicet vel tragoediae instar eas esse compositas et in
partes distributas, finem etiam tragoediae, affectuum scilicet exci-
tationem, esse quaesitum — satis luculenter exposuit, non intem-
pestive monuit ipsas epistulas esse conscriptas ut Taciti Historiarum
libris insererentur, neque immerito eiusdem generis narrationes
nonnullas breviores apud ipsum Tacitum extare suspicatus est. -)

Historiographiam igitur taciteam — ut quae exposui conclu-
dendo complectar — non tantum „dramaticam" esse dicendam sed
libros etiam Historiarum atque Annalium e narrationibus maioris
ambitus, tragica structura compositis, vitam singulorum imperatorum
complectentibus, constare, omnibus persuasum est. E brevioribus
rursus narrationibus, annalistico tamen narrandi modo disiunctis,
etiam ipsas maioris ambitus narrationes esse compositas, uti e. g. e
Germanici et Seiani historiis vitam Tiberii, plus semel multi
monuerunt. Mentionem deinde iam fecerunt nonnulli paucisque
delineaverunt narrationes quasdam breviores, easque continuas et

perfectas, more longiorum historiarum dramatice constructas et
tragice ornatas. Scenas etiam singulas, secundum eadem artis
praecepta dispositas, apud nostrum haud raro occurrere non fugit
eos, qui investigationem paulo diligentiorem instituerunt. Desideratur
tamen hucusque, quam R. Heinze (p. 4. adn. 1.) postulavit expo-
sitio atque explicatio.

Quapropter illae breviores narrationes continuae atque per-
tectae, de quibus tertio loco mentionem feci, mihi videntur prae
ceteris dignae, quae altius investigentur. Sunt enim parum notae
atque, quantum scio, ab aliis non tractatae ; sunt cognitu faciliores,
ut Evavvomai, praesertim si in partes dividuntur divisaeque altius
perspiciuntur. Neque enim partes totius structurae dramaticae
propriae ibidem nimis sunt imminutae vel plane evanuerunt, ut
saepius fit in narrationibus quae e singula tantum scena constant.
Neque rursus partes earum nimis sunt dispersae atque disiunctae,
ut in narrationibus maioris ambitus et annalistico narrandi modo
abruptis, in quibus praeterea exhibendae erant res gestae maioris
momenti, facta ut ita dicam historica, omnibus nota, ideoque ad
dramaticam rerum structuram componendam saepius parum apta.

Ad finem igitur, quem mihi proposui, investigatio huius generis
narrationum prae ceteris prodesse videtur. i) Quia tamen mihi
imprimis libros annalium perlegenti eius modi numerus satis magnus
occurrit, paucas easque, ut reor, praecipuas elegi ex iis quae in
libris annalium primo et secundo sunt obviae, de ceteris, si res
prospéré successerit, postea acturus.

Sunt autem quae sequuntur: I. 16-30; 31-44; 63-68. II.
8-25 ; 27-32.

») Cf. R. Reitzenstein, o. c. 89-90: „Aber wer die schwere Aufgabe
unternehmen wollte ihn (Tacitus) als Künstler zu würdigen, müßte die Grup-
pierung des Stoffes innerhalb den einzeln Abschnitte verfolgen und mit Sallusts
und Cicero\'s Theorien vergleichen." — De huiusmodi generis narrationibus
vide insuper: K. Witte, o. c. 272-273, 418-19 ; Th. Birt, Krit. u. Herm. 1913,
173.4,177, tSi ; F. Süvern, o. c. 107 ; F. Lillge, o. c. 230. adn, 5, 290. adn. 2 ; 229.

- 24 ^
A.

PANNONICARUM LEGIONUM SEDITIO.

(ANN. I. 16-30.)

Quamquam rerum structura, in hac narratione perspicua, illi
quae sequitur narrationi satis affinis, iam olim legentium animos
in se converterat, hue usque non altius et accurate investigata est. i)
Quam si quis paulo diligentius perscrutatur, nequaquam eum latere
potest, illam totam e quinque partibus praecipuis
constare.

Quarum pars prima complectitur capita 16-19; quibus
narrantur quae geruntur die primo 2) in castris Blaesi, a militibus
seditiosis et ab ipso Blaeso. Seditio coalescit, erumpit. Magis
magisque crescit periculum, cum subito res convertuntur. Dubii
tamen haerent animi legentium, metu futurorum erecti.

Pars secunda complectitur capita 20-23 ; quibus narrantur
quae geruntur die secundo, in castris Blaesi, a militibus atque
Blaeso. Denuo seditionis incendium erumpit iam altius atque latius.
In maius crescit periculum, cum subito paululum imminuitur. —
Vix tamen ullus legentium dubitat quin graviora instent.

Pars tertia complectitur capita 24-27 ; in quibus narrantur
ea, quae geruntur die tertio, in castris Blaesi, a militibus et Druso,
Tertio iam seditio erumpit, vel potius, latius diffusa perrumpit
omnia. Summum iam adest periculum. Subito tamen vis militum
vi repellitur atque ad tempus aliquatenus coercita est.

Pars quarta complectitur caput 28, quo narrantur ea, quae
geruntur nocte insequenti, in castris Blaesi, a Druso et militibus.
Seditionis fastigium una cum eius conversione describuntur.

M Cf. W. Liebenara, N. Jahrb. für Philol. u. Paedag. 1891. torn. i43 ;
734. E, Racha, o. c. 287-291 ; qui taiuen structuram organicam et totius
narrationis nexum causaleni paruni perspexit. — Structuram narratiopum
illarum esse affinem illi dispositioni, quam in epistulis suis nonnumquam
C. Plinius adhibuit, nonnisi paucis innuit F. Lillge, o. c. 230. adn. 5. Methodus
vero, quam v. d. investigationi adhibuit, saepius nobis profuit.

Agitur utique de rebus gestis. quae in historiae decursu alicuius
momenti sunt, non de iis quae praecedunt, quaeque sequuntur totius narra-
tionis summam, quibusque quasi paululum removendis ab ipso rerum scriptore
tempus non assignatur.

Pars quinta complectitur capita 29-30 ; quibus descri-
buntur, quae geruntur die quarto in castris Blaesi, a Druso et
militibus. Decrescit iam seditio atque mox evanescit.

Partes illae praecipuae rursus coaluerunt e partibus minoris
ambitus, quae et ipsae continent rerum gestarum quoddam corpus
unum atque perfectum, quamquam intime nexu causali coniunctae sunt
cum eiusdem generis partibus, quae praecedunt quaeque sequuntur,
In nostra quae sequitur divisione atque descriptione partes
illae indicabuntur signis suis, scilicet 1. 2, etc., et, cum subdivi-
duntur: 1), 2), etc.

Constant rursus illae partes minoris ambitus ex elementis
d u o b u s, inter se intime connexis, impulsu scilicet et repulsu
(„actie en reactie") sive singulae personae sive turbae conglobatae
sive virium naturae vel fortunae, quae in historiae decursum aliquid
valent. Indicabuntur ilia quoque elementa notis suis, scilicet a, b,
et, cum subdividuntur : « et

Quamquam divisiones illae et subdivisiones non ad unam
omnes eadem perspicuitate factae sunt, tamen vix est quod moneam
eas ad finem nostrum attingendum satis superque sufficere.

DIVISIO. 1)

(c. 10. 32-1.) Exordium quod res gestas earumque causas summatim
adumbrat.

I.

{16. 1-6.) 1. a. „Castris aestivis .. solita munia." Blaesus
disciplinam non curat,
b. „Eo principio. . aspernari." Inde animus
rebellis cordibus militum se inscrit.
{W. 6-18. 19.) 2. a. „Erat in castris.. hostcm aspici." Per-
cennius milites ad seditionem impellit.
a. „Is imperitos .. congrcgarc."
p. „Postrema .. hostcm aspici."

\') Cf. Taciti libr. Ab Exc. d. Aug. ed. 5a. Hnlm-Andresen. 1918.

b. „Astrepebat vulgus.. sedes forct" Inde
tumultus erumpit.

{18, 19^19. 2.) 3. 1). a. „Properantibus Blaesus... adcelerabo."

Blaesus rebellibus occurrit.

b. „Aggerebaiur.. adcreverat." Milites con-
tra persévérant.

a. „Cum tandem . .peroicacia victi." Blaesus
vero instat.

h, „.. inceptum omisere." Unde milites opere
desistunt.

2) a. „Blaesus ... mandata dar ent" Blaesus
animos eorum emollire conatur.

b. „Adclamavere .. provenissent." Milites,
animis lenitis, sibi quaedam paciscuntur.

{19. 2-5.) é. a. „Profecto iuvene..." Filius Blaesi lega-
tione fungens proficiscitur,

b. „ .. . modicum otium .. ohtinuissenV\'
Animus tamen superbus et rebellis militum
remanet.

{20.) Perspicuitatis causa quaedam de seditione Nauporti exorta
narrationi quae sequitur praemittuntur.

II.

{21. 18-19.) 1. a. „Horum adventu .. " Manipuli tumul-
tuantes castra Blaesi intrant.

b. „redintcgratur... populabantur." Inde
renovatur seditio.

{21. 19-30.) 2. a. „Blaesus ... parebaiur." Blaesus se iis
opponit.

b. „nu obniti.. miscent." Rebellantium vires
augentur.

a. „Illi obniti.. permovcrent."

„Adcurritur.. miscent."

{22. 3U23. 25.) 3. 1) a. „Flagrantior... concivit" Cum ubique

flagrat seditio, unus e multis turbam ad
vim inferendam impellit.

b. „pars militum .. efmiderenUir" lam
manus inferunt.
2) a. „Ac ni.. peniotuisset." Mendacem esse
qui eos excitaverat interim pernotuit.
b. „ .. haut multum .. ingenium." Unde
aliquatenus tumultus imminuitur.
a. Legati periculo eximuntur.
ß. Tribuni et praefecti tamen depelluntur,
y. bona eorum diripiuntur, centurio
quidam interficitur.
(23. 25-29.) 4. a. „Quin ipsae.. iuentur." Rebelles inter
se manus conserunt.
b. „7ii miles . • interiecissct" Intercedentibus
commilitonibus quies aliquatenus ad tempus
redit.

[24. 30-4.) Perspicuitatis causa Drusus. a Tiberio missus, antequam
in scenam prodit, memoratur.

m.

{24. 4-7.) 1. a. „Druso propinquanti.." Drusus advenit.

b. „ .. quasi per .. propiores". Milites ei
obvii veniunt animo habituque rebelli.
{25^26.) 2. 1) a. „Posiquam introiit.." Drusus intrat.

b. .. portas .. circumveniunty Milites
vim parant.

2) a. „Stabat Drusus.. poscens." Drusus con-

tionem incipit.
b. „nu.. terrebantque." Milites, incerti,

varie se gerunt.

3) a. „ Tandem .. par esset:\' Drusus responsum

incertum récitât,
b. „Responsum .. haberentur." Inde milites
irati maiora exigunt.

a. „Responsum .. perfcrrct:\'
ß. „Is., habereniur."

4) a. „Adea.. obtenderet. " Drususquicquam
pro certo statuere récusât,
b. „clamore... arhttrio esse" Illi, magis
magisque efFerati, eum increpant.

(27.) 3. a. „Postremo deserunt.. iaciunt,\'^ Minantur,
impetum faciunt in Lentulum.
a. „Postremo .. aspernari."

„Nee multo post.. repetentem ...
circii msistun U iaciun t. \' \'
b. . iamque.. proiecttis est" Vi vim re-
pellente protectus est.

IV.

{28) „\'Noctem minacem .. lenivit" Expressis verbis Tteomézeia
indicatur.

{28. 14-24.) 1. 1) a. „nam luna.. Ianguescere."Lnna\\angmscit.

b. ,Jd miles.. maerere." Inde milites incerti,
dubii, anxii haerent.

2) a. „Postquam .. tenebris .. " Luna evanescit.
b. „ . .ut sunt.. lamentantur." Inde milites
desperant.

{28. 24-9.) 2. 1) a. „Utendum . . recipias". Cazsat dzspzmnt^s
aggreditur,

a. ipse et per suos centuriones.
b. „commotis .. suspectis^\\ Milites ancipites
haerent, in meliora inclinant.

2) a. „ .. tironem . . dissociant^ Centuriones
eos dissociant,
b. ., Turn redire.. referunt." Singuli disci-
plinam ferre non iam recusant.

V.

{2d. 10-16.) 1. a. „Drusus. • exciperet." Drusus metum in-
tendit, spem offert,
b. „Orantibus . ■ mittuniur\'\' Milites, iam
devicti, ut legati mittantur, orant.

{29. 16-23) 2. a. „Ccrtahim.. auctoribus." QnicwmDmso
erant, poenas poscunt.
h. „Promptum .. iubctP Drusus asperiora
iis infligere imperat.

{30.) 3. a. „Turn .. praevenit." Poena noxiis inflicta,
formido irae coelestis militum animos con-
vertunt.

b. „Et Drustis.. rediit." Quo facto Drusus
profectus est.

Ut magis perspicua fiant quae iam exposui quaeque adhuc
expositione indigent, describam accuratius structuram et modum
narrandi in historia seditionis obvia. Iterum atque iterum eadem
repetere necesse erit cum quinque narrationes nostrae singulae
describentur. Fusius tamen agam de prioribus, deinceps vero
pauca verba ad explananda quae de ceteris sentio, sufficient.
Simul breviter postea complecti quae digessi haud abs re erit, ne
lector benevolus grana inter paleas quaerat.

I.

1. Expressis verbis narratio, quae incohatur, ab ea quae
praecedit secernitur, eodemque modo paucis praemissis initium eius
indicatur : „Hic status crat cum ... eo principio." Quae singuli
gerunt, una scena colliguntur („habe h an tur.. lasciv irc ..
asper nar i.") et describuntur ita ut animus in rem convertatur
et affectus, expectatio sc., excitetur: „lasciv ire., miles.,
discordare.. pessimi... aures praebere.\'\' Iam inde ab initio
dramatis personae, quae primas partes agunt, legatus scilicet et
milites, simul in scenam prodeunt, altera ab altera movetur.

2. Crescit vero actio dramatica et arctius iam nodus ille quem
drama requirit connectitur, cum unus e multis, seditionis concitator
Percennius, exsurgit. Antequam apparet — simul ne narrationis

\') De scena sive descriptione, fr. gall, „tableau"\', cf. K. Courbaud, o. c. I2i
sqq. Notandum est, hac expositione „scenam" idem veile ac scenam descriptam,
fr. gall, „tableau", („schildering, tafereel") a scena, dramaticae structurae parte
qüadam fr. gall, „scène", germ. „Auftritt" discrepantem, et narrationi pro-
gredienti vel „actioni" oppositam.

ordo postea turbaretur — ingenium eius et animus accurate et
expressis verbis delineatur, unde animo erectiore expectemus quae
futura sint. „Procax\'\' dicitur et „doctus.contra quem nihil
valent milites „imperiti.. amhigenies.. nocturnis colloquiis.

Describit adhuc narrator et pingit scenam, perficit eam, quam
incohavit {„impel lere., congreg a r Minoris enim sunt
momenti quae geruntur, sunt parum conspicua lenteque perficiuntur,
Desunt qui impellant ad agendum, qui repellantur. Mentis condicio,
animus rebellis depingendus est. Etiam tum, cum Percennius, tem-
poris momento aptissimo usus, seditiose milites alloquitur, scena
potius depingitur, quam quae geruntur repraesentantur. Eadem
scena comprehenduntur quae contra agit multitudo conglobata.
Scenam enim depinxerat rerum scriptor, ut patet e modo infinitivo
historico, e tempore imperfecto descriptivo, e participiis, quibus
usus est. Simul tamen dramaticam structuram nequaquam neglexit;
ubi describit etiam narrat. Crescit enim animus rebellis, im-

Oratione obliqua ea quae Percennius promit, narrationi inserentur.
Necinirum: aptior enim est ad scenam depingendam quam oratio recta quae
vividae et dramaticae rerum narrationi magis convenit, Praeterea initio
rebellionis attenuandus videtur tenor narrationis ut suo tempore violentius,
oratione recta repraesentari possint quae erumpunt. Non esse distingueudum
hoe loco — ut fieri solet — inter orationem rectam, qua rerum scriptor
orationem ut suam nobis proponit, et obliquam qua simpliciter refert aliéna,
collatis quse sequuntur orationibus satis ex se patet. —

Animum et mentis condicionem ipsius oratoris delineat oratio, cum
irridendo milites concitat: confer quaeso, quae de ingenio eius expressis verbis
iam fuerunt prolata (^jprocax lingua . . miscere noetus doctus .. histrionali
studio . ,"), cum modo quo nunc loquitur („in modum servorum , . alio voce
eosdem labores . . trahi adhuc . . per nomen agrorum . . decern assibu» . . aesti-
mari \'\') Oratorem doctum et simul eos quos alloquitur significat oratio, cum
praesertim quae ad finem suum attingendum sunt apta proférât. Breviter
enim difficultates tractat, brevissime „honestum", cum „ignavia" potius esse
f.peccatum" dicit Latissime vero quam sit utilis seditio exponit. De misera
eorum condicione fusius agit, rationem habet laesae eorum dignitatis {„in
modum servorum . . ausuros . . ignavia . ."), respicit religionem {yprecibus vel
ormis.. ignavia peccatnm . .") et invidiam (.,non obtrectari a se.,"). Denique
post tantam rationum copiam uno verbo festive eos accendens orationi finem
imponit.

Cf. quae modo generali de Tacito agens et in maius sua augens
iam olim protulit M. Claeys Bovvaert, o. c. iii: „Zijn (Tacitus\') schilderingen
gaan steeds met handeling gepaard." 115 : „de handeling gaat tafereelsgewijze
vooruit. Maar ook het omgekeerde is waar : elk tafereel is niet zoozeer

pellèntibus qui impelluntur, imprimis vero instigante Percennio,
uno e multis. Simul de quibus querantur, quid sentiant milites,
contionante Percennio dramatice repraesentatur et singulari evi-
dentia exhibetur, cum singuli ipsi agentes inducuntur, non descri-
buntur (,,.. hi.. notas, Uli canitiem .. plurimi.. tegmina ..
corpus exprobrantes:\').

De industria pinxerat nobis poeta oxrjvT^v (achtergrond), pro qua
res maioris momenti quae instant distincte ac perspicue exhibebuntur.
Ubi enim animus rebellis ad agendum impulit, non amplius depingit
scriptor sed tantum narrat, perfecto tempore historico usus, ut simul
quieti priori opponeret turbam magis magisque dramatice commotam
(„... eo furoris venére.. .")• Tum vocabulo „posircmó" narratio-
nem quae sequitur secernit ab iis quae praecedunt et aliquatenus
retardatam [depulsi) continuât maiore iam evidentia cum, praesenti
tempore historico pro perfecto usus, omissis coniunctionibus singulos
dénotât actus {„vertunt... locant... congerunt... eocstruunt:\').

3. Cum Blaesus advenit, primum inter se collidunt ambae
dramatis personae. Sed depinguntur rursus et describuntur quae
ab utroque geruntur {„increpab at... accrever at..."). Ipsa vero
descriptione animos legentium expectatione erectos devincit scriptor,
cum simul quomodo ingruat certamen mira evidentia repraesentat
{„aggerebatur.. . iam accreverat..."), singulos gestus et verba
Blaesi oratione directa distincte denotans et eo ipso Blaesi ingenium,
ineunte narratione, implicite delineans. Nee mirum; ingravescere
iam periculum et ad fastigium quoddam esse perventurum, rerum
quandam conversionem instate vix quemquam legentium latere puto.
Ipso vocabulo „/am" cum tempore plusquamperfecto coniuncto
âdumbratim nsQinéxEia illa annuntiabatur. Rebus, quae fuerant ante,
perspicue depictis opposita conversio altius legentium animis
inhaerebit. Quae tunc, scena remota, subito inrumpit („cum"
inversion) et distincte ac perspicue nobis enarratur, ita ut ordo
verborum ordini rerum adaptatus legentium animos usque ad finem
devinciat {„cum pervicacia victi... inceptum omiscrc:\\

Ut antea Percennius eos concitaverat, ita nunc Blaesus,

beschrijvend als wel verhalend. Het schildert bijna altijd de voortstuwende
handeling."

aptissimo temporis momento usus, animos rebellantium contione
demulcire conatur i). Quae Blaesus consuluit, breviter et arroganter
a militibus probantur {„adclamavere ... provenissenV), quo mentis
eorum condicio atque animus adhuc rebellis indicatur. Praeterea
cum quae proxime futura sint satis constet et tumultum ad tempus
consedisse manifestum sit, nihil ultra expectatur ceteraque abundant.

4. Hanc narrationis partem tamquam in se unam et perfectam
absolvit rerum scriptor eo modo quo eam incohavit, scenam scilicet
depingens, qua militum mentis condicio post res gestas nobis exhi-
beatur {yprofecto iuvene.. modi cum otium., superb i r e..").
Nequaquam tamen ratio et ipsa seditionis causa sublata est; immo
vero in ipso narrationis fine breviter quae futura sunt adumbrat
poeta, quo animum legentium illuc convertat {^modicum otium ..
s up erbire miles... cetera mandaturi. ..").

Simphciter narrantur ea quae, ab ipsa seditionis nostrae
historia non quidem aliena sed extranea, alibi, Nauporti scilicet,
facta sunt. Perspicuitatis et continuitatis servandae causa inseruntur
hoc loco, inter duas scilicet narrationis partes et quidem ante caput
XXI, cum seditionem ceteroquin iam gliscentem denuo accendant.

II.

1. Descriptione brevi praemissa narratio redintegratae sedi-
tionis incohatur U^vagi... populabantur.").

2. Blaesus denuo prodit, resistit, vim iam adhibet. Milites
vero et ipsi, magis magisque commoti, vim vi repellunt; quae
omnia fusius cum evidentia depinguntur {,,obniii... preiisare ...
ciere. . . clamitantes.. ."j. Mox vero res rebus impellentibus
singuli rebellantium actus, scena remota, praesenti tempore historico

Oratio haec eum exhibet ut multa dicendi arte praeditum, et ingenium
eius accuratiusdefiiiit. Ad animos enim audientium devinciendos quam maxime
est idonea; quippe quae euphemismis culpam niinuere videatur („desideria
tarn nova.. , lyarum in tempore- .: . temptare . . ."). quae de querelis eorum ut
benigne accipiendis ac serio perpendendis loquatur. {„desideria ferenda...
cur contra mor em ...fas... vim meditentur . . ."), quae iam viam qua ad
finem salva disciplina perveniant ostendat, {..decernerent legatoa . . ."), cui post
tot rationes praemeditato et substructo consilio suggest© finis imponatur.

vividê repraesentantur {„cumulant.. obtestantes .. faciunt. ."),
cum simul pari evidentia exhibetur quomodo rerum testes affici-
antur {Jnvidiam misericordiam, metum et iras..."). Qua ratione
rerum scriptor vehementius legentium mentes commovet, mlsericordia
afficit, ut arrecto animo quae futura sint expectent. Quae vero
instant neminem latent. Tota iam turba conglobata tumultuatur.

3. Breviter denuo, initio novae scenae dramaticae, mentis militum
condicio, animus rebellis describitur {„Flagrantior... duces").

Prodit deinde unus e multis, Vibulenus, singulari iam evidentia
notatus (j, Vibulenus.. gregarius miles.. ante tribunal.. allevatus
humeris.. turbatos.. intentas.. et deinde.. fletu, pectus., os ..
manibus verberans . . praeceps .. advolutus . . "). Qui magis
magisque animos audientium exclamationibus potius quam contione
excitât 1). Ipse, ut Percennius, cum prodit, scena fusius descripta depin-
gitur {„adlevatus.. intentus.. incendebat.. verberans.. disiectus..
praeceps.. advolutus.."). Ubi tamen oratione eius concitati
milites adversarios suos vi aggredi parant, narrantur perfecto tempore
historico ea quae deinceps magis magisque commoti milites gerunt
{uconcivit ut..."). Mox evidentia maiore singuli eorum actus
repraesentantur una cum mentis condicione, ^tantum conster-
nationis et invidiae.. pars .. pars.. alii..").

\') Pro re nata siniulque ut mentis audientium condicionem et ipsius
contionatoris ingenium delinearet ac structuram redderet magis dramaticam
non oratione perpetua contionantem sed exclamationibus brevibus acribus
instigantem concitatorem inducit rerum scriptor, et quidem temporis momento
ad impellendos rebelles, ut vim maximam inférant, prae ceteris apto. Clamores
ilH, quamvis ex animo commoto profecti structura adcurata et praemeditata
sunt compositi ingeniumque eorum qui audiunt et ipsius oratoria significant.
Clamat orator vehementer ira commotus quippe qui miles gregarius, Pathetico
affectu et artificifs rhetoricfs niniis utitur, ut mendax et fallax : stilum, quaeso,
nota „fratri vitam . . f ra trein mihi" — iugulavit . . Irucidare", quae verba
poetici sunt coloris; — „cum oscutis . . cum lacrymin" — qnis rtdditV" —
„Reapondet . ." „iubel .," — „., ne hostes quidem . ." quibus ultimis verbis in
modum sententiae clamoribus finem imponit. — Necnon rebus attende : quod
patitur et quidem innocens, quod sui ipsius curam non agit sed utilitatis tantum
communis, ,-rai9of excitât et simul invidiam in Blaesum. Non multis argumentis
allatis audientes commovere conatur, sed paucis iteratis et velut in unum
collectis. Misericordia enim et amore iustitiœ et cura sui commotos ad occisi
fratris vindictam adigit; nee mirum, cum in tanta animi concitatione quam
maxime causae illae valeant.

Simul distinctis verbis TiEoinézEia iam adumbratur {„ac ni..").
Rationibus ac causis agendi allatis {„reperiri.. abnuere.. perno-
tuisset.n non plus-quam-perfecto tempore scriptor utitur sed
imperfecto et quidem modo indicativo ,,aberanf ad veram rerum
condicionem describendam et repraesentandam apto ; simul curat
ut ordo verborum et temporum ordini rerum gestarum adaptatus ad
summam expectationem animum nostrum erigat. et summum pen-
culum una cum rerum conversione nobis exhibeat.

Quamquam periculum decrescit. saevitur in tribunos etlegatos:
paulatim vero magis magisque irae resident. Narrationem igitur
rerum scriptor absolvit, sed ad tempus tantummodo. Cum enim
ipsum describit finem. suggerit quae instant maiora. Quae respon-
deantur ad mandata milites expectant animo commoto et irritabili.
ut ex ipsarum legionum inter se dissensu, dramatice repraesentato.
facile intellegitur.

Perspicuitatis causa, parte quadam narrationis absoluta, expo-
nuntur quae interim alibi sunt gesta. ut melius intellegantur quae
eorum impulsu a nostris iam gerentur. Drusus a Tiberio ad ipsam
tumultus sedem dimittitur.

III.

1 Initio narrationis scriptor rursus describit ac depingit exponens
quomodo Drusus maiore quam Blaesus auctoritate cum rebellibus
confligens statim una cum militibus in scenam prodeat. Ingenium
vero eius paulatim in narrationis decursu, ut res postulant, distinctis
verbis vel implicite nobis exhibet. Iam statim quaedam proprietates
eaeque maximi momenti notantur. constantia scilicet et animus
eius impavidus {.Stabat Drustis.. poscens"). Postea capite 29
additur „rudis dicendi.. nobiUtatc ingenita.. promptum ad
asperiorar Item mentis militum condicio eorumque aspectus
statim delineatur verbis adiectivis et participiis inter se oppo^j
„obviae.. neque laetae .. neque fuïgentes,.. deformt.. contuma-
ciae propiores" Animum legentium iam excitât scriptor, cum
describit quid sentiant itaque adumbrat quae facturi sint.

2. Animum atque vires sibi iam sumunt seditiosi milites,
considerati agunt. Drusum omni celeritate praeveniunt. Scriptor
descriptionis evidentia affectum excitât, metum inculcat, cum ad-
hibet verborum ordinem asyndeticum et praesens historicum tempus
Semant, j\'ubent, circumveniunt"), cum rerum cursum extemplo
inhibet. Tum scena latius iam et maiore evidentia depicta, simul
dramatice constructa evolvitur {„stab at.. poscens.. strep ere.,
trepi dart .\'paveb ant.. terrebant.."). In qua praesertim inter
se opponuntur Drusus constans ac quietus et multitudo conglobata
vehementerque commota. Singuli iam actus singulae animi commu-
tationes timor ira denotantur et simul legentium affectus, metum
imprimis, excitant.

Nec mirum : cum enim iam bis seditio deflagravisset, cavendum
fuit poetae, ne tertio erumpente tumultu animos legentium, defa-
tigatos iam et deceptos, male retineret neve a rebus gestis averteret.
Effecit vero quae intenderat : quemvis legentem mira sua evidentia, vi
etiam dramatica singulari modo commovet, cum iam acrius, utpote viri-
bus auctis et violentiore animorum motu, adversarii inter se confligant.

Quam ob causam etiam res quae deinceps geruntur accelerato
iam cursu et semper sibi instantes praesenti tempore historico
narrantur, neque describendae scenae causa ut fit ante rerum
conversionem interrumpuntur.

Silentibus tandem omnibus Drusus ambiguum Tiberii responsum
récitât. Unus e multis, cuius nomen memoratur, pro omnibus agit,
maiora postulat. Cum Drusus dubia rursus et incerta respondeat,
maiores sibi sumunt spiritus milites et victoriae certi acerbiora
clamitant, eum irrident despiciuntque. Vix quisquam dubitat quin
ad summam vim inferendam iam sint parati ac dispositi. i)

Clamores rebellantium, oratione obliqua relati, non prorsus ad orationis
perpetuae exemplum sunt dispositi. Attamen non carent quadam structura, qua
diversa et parum cohaerentia in unum quoddam argumentum ornate colliguntur.
Suo loco componuntur verba et res, rationes variae disponuntur vel iterantur.
Quod ad elocutionem attinet, primo haec observanda sunt : ad animum rebel-
lantium dramatico modo describendum et detegendum, non ad persuadendum
Druso clamores illi referuntur. Quapropter commata asyndetica, breviter sed
distincte relata, indignationem et irritationem ostendunt, quaestiones iteratae
exacerbationem proferunt, sententiae verbis quaesitis vel asperis et ficta animi
tranquillitate adversarium irrident („cunctis permitti., filios familiarum ..

3. Itato animo ad minas impelluntur ; primo manus intentant
in omnes quos obvios habent inimicos, deinde invadunt in unam
cettam personam, nomine indicatam. Quem ludibrio habent, cui
fugienti coram Druso vim inferunt. — lam inde a scena quam
depinxerat, praesentis tempore historico narrat scriptor, sed initio
lentius et tardius procedit cum ipsius Drusi verba, deinde rebel-
lantium clamores refert. paulatim pergit celerius, quamquam retinet
adhuc narrationis decursum, participiis describens potius quam
narrans {..intentantes... infensi... rogitantes.. •")•

Tum vero ad summum iam tendens periculum asyndetico
praesenti tempore historico utitur {„ingruunt... iaciunt. ")•

Singuli eorum actus denotantur, ordo verborum ordini rerum
&6a^ta.tViT{„deserunt.. iaciunt," et praesertim quae sequuntur usque
ad „protecius est") Hac ratione enim evidentia scilicetdescriptionis
ante ipsam rerum conversionem affectum excitât ut summa iam
animi haesitatione quae futura sint expectemus {Jamque cruentus...
et exitii certus.. .")• Simul vero verbo „iamque" adumbrat rerum
conversionem quae instat et iam distinctius enuntiatam {„adcursu
multitudinis") pro certo denique afiirmat.

Diligenter tamen animadvertendum est, vi tantum coactos rebel-
lantes ab inceptis destitisse, atque finem quendam rebus gestis esse
impositum. Ipse nempe animus militum nequaquam est delinitus, sed
quam maxime irritatus, et summa scelera iam instare manifestum est.

IV.

Verbis „noctem minaccm et in scelus erupturam" statim
ab initio scriptor adumbrat violentum quendam finem seditionis
instare et actuum nexum quovis modo vi resolutum iri. Neminem
autem fugit, simul verbis quamvis breviter expressis {„jors lenivit")
totius narrationis conversionem et quidem ante rerum eventum
distincte significari, hac tamen ratione ut expectatio legentium
erigatur potius quam minuatur. Portasse tam clare ea quae futura

fruêtrari soli tum., novum plane.."), ludibrio afficiunt, cum orationi finem
imponunt („an praemia . . poenas esse"). Argumentum vero tribus constat
partibus quarum quaeque iteratur ut magis valeat; adventus Drusi non fuit
necessarius („CMr venisset .. pennitte\'), fides eius non est smcera {„Ttbenus. .
ventures"), responsum ab eo allatum est iniustum {„novum.. arbitno esse. ).

sunt praesignificat hoc consilio ut maxima tzeqitzeteiu a ceteris
rerum conversionibus in prioribus narrationis partibus obviis dis-
tinguatur. Tangit etiam animos legentium oppositio eademque
coniunctio finis tertiae partis, quo praepotentes milites dominantur,
et initii partis quartae, quo subita rerum conversio incohatur.

1. Deficiente luna animos rebelles metus intrat. Singulari iam
evidentia ante totius narrationis solutionem auctor scena depingit
quomodo magis magisque dubii haereant milites. Singulos actus,
singulos animorum motus, prout crescit ac decrescit timor vel ira,
prout cum rebus sibi adversantibus luctantur, repraesentat. i) Por-
tentum occultum, ipsa nox ad metum excitandum iuvant.

Cum vero luna evanescit, animum despondent. Eo ipso rerum
ordo prorsus invertitur. Mentis enim condicio, e qua omnia quae
sunt facta, nascebantur, iam mutatur. Simul velut abiecto penicillo
scriptor praesenti tempore historico narrat, cum distincte ac certo ad
concedendum inclinant milites {„lamentantur\'), culpam profitentur
{„sua facitiora\'X quid sentiant quid facturi sint délibérant.

Una cum portento ipse Caesar cum suis centurionibus se rebus
immiscet. Quae fors incohavit, ut fit, ceterae dramatis personae
perficere conantur, Celeres atque intrepidi, viribus utpote suis
praepotentibus freti, in scenam prodeunt. Magna igitur evidentia
notât scriptor celeritatem qua agunt, praesenti tempore historico
asyndetico usus, ut III, 3. in fine.

\') Cf. III. 2. ubi ingruente seditione eodem modo animorum motus
repraesentat.

\') Ut vehementius affectum excitaret, lunam deficientem claro coelo nunc
magis ac magis splendentem, nunc vero rursus decrescentem, saepius igitur
mutantem induxit poeta his verbis „prout aphndidior obscuriorve ..". Neque
enim ,yOrtae nubes" causa vicissitudinis dicuntur, ut patet e verbis „coelo . .
claro . ." et „postquam", sed hinam plane occultant et obnubilant. Hac enim
ratione factum est ut lunam, quae iam antea identidem periclitabatur, tunc vero
nubibus exortia prorsus evanuit, jjenitus periisse crederent milites. Parum recta
mihi videntur quae ad h. 1. adnotavit v. d. H. Furneaux. The Annals of
Tacitus. 1884.

\') Centuriones aptissimo temporis momento allocutione milites adhuc
haesitantes ac dubios impellentes dramatica evidentia nobis exhibentur, Singula
eorum verba, ut sunt prolata, non in orationem continuam collecta ac disposita,
nobis referuntur. Singulas enim milites hic illic disperses adcunt, breviter vehe-
menter adhortantur suadentminantur. Auditorum animos spectant verba eorum:
nihil sunt nisi quaestiones breves, celeres, iteratae, quae audientes impellunt

lam adumbrantur quae futura sunt; milites, dubii adhuc, ad
meliora inclinant. Maiori rursus evidentia repraesentat scriptor
singula temporis momenta, ut paulatim incohatur, augetur, perficitur
eorum animorum immutatio. saepius retardata ; quam ob rem
vicissim tempore praesenti historico et praesenti infinitivo descrip-
tivo utitur l,commoUs.. suspectis,. dissociant., redire amor"\').
Consilium vero eorum et mentis condicionem, non referens ac
narrans, sed, ut saepius, dramatica evidentia singulos actus deno-
tans scriptor repraesentat : „omittunt.. rejerunt"

Sine dubio res ad finem quendam, nequaquam tamen ultimum,
pervenerunt. Incohata melius quam absoluta eorum mentis immu-
tatio dicitur, cum ea perpendimus quae antea sunt facta. Satis vero
iam patet xaxaaxQoqj-qv instate.

V.

1. Postero die Drusus, ut „rudis dicendi sed nohilitate inge-
nita ac promptus ad asperiora," milites breviter, severe, consilii
certus, victoriae sibi conscius alloquitur, i) quaeque centuriones inco-
haverunt, perfldt. Milites contra, supplices ac vix se esse impetra-
turos quae cupiunt sperantes, rogant ut legati mittantur. Singulis
temporis momentis animum magis magisque demittunt.

2. Breviter et concise consilium centurionum dramatica evi-
dentia repraesentatur. Délibérant in partes divisi. Quorum plerique,
ut ipse Drusus, asperi ingenii, singulis commatibus asyndeticis,
severe affirmantibus, quae sentiunt iubent potius quam suadent.

quidque faciendum sit iis iam suggerunt. Quibus, ut summa ac caput, sen-
tentia imponitur : „vrivatam gratiam . . recipias." Rationes agendi paucas
sed iteratas atque evolutas in unum quasi corpus collectas, ut III. 2, centu-
riones afferunt. De difficultate agunt (yquounque . . Romani capessent"), de
utilitate („gum potius .. recipias") ; de honestate non loquuntur nisi forte
„filium imperatoris" hue pertineat. Sed imprimis ultima eorum ratio notetur :
qua turbam conglobatam disiiciunt, dissipant in temporis discrimine post
rerum conversionem seditionem suis viribus privant, quippe quae valeat tantum
apud muitos in unum collectos {„privatam gratiam..").

\') De commatis asyndeticis parisyllabis quibus scriptor ut alibi hoe loco
utitur, cf. E. Slijper. Een eigenaardigheid van Tacitus zinsbouw. 1918. De
illo artis rhetoricae praecepto ceteroquin satis cognito vide Auct. ad Her.
IV. 20; Cicero. Orator. 66, 221.)

De sententia Drusi atque eius exsecutione paucis agitur : quam
celerrime ad finem totius narrationis auctor properat.

3. Quo in fine, ut in exordio, scenam depingit: plusquam-
perfectum et imperfectum tempus {„auxerat. . durabaf) una cum
verbis oratione obliqua allatis non solum quae aguntur intime inter
se coniungunt, sed etiam cum iis quae praecesserant, quasi eodem
temporis momento peracta, arte connectunt. Ea colliguntur, quae
ad animum militum delineandum et exponendum inserviunt, hac
ratione ut maiori evidentia consilium eorum, plenum obsequium
atque animi conversio exhibeatur, ut brevius simul exponatur totus
rerum decursus. Ipsa rursus scena arte dramatica constructa reprae-
sentat milites délibérantes, culpam suam confitentes : „ .. impios..
castra infausta temerata .. piaculo .Deinde etiam per diversa
temporis momenta ipsi in partes dispersi et inter se oppositi exse-
quuntur quae decreverant: „primum.. dein., nonanus.. mox.\'^
Tam plane ac perfecte consederat animorum motus, ut Drusus,
nihil iam ultra expectans, statim rediret.

Una igitur cum huius ultimae partis fine plene ac perfecte
absolvitur totius narrationis argumentum.

Paucis colligere omnia quae exposui, necessarium duxi, ut ea cla-
rius eluceant quae ipsius structurae ac compositionis magis sunt propria.

Totum narrationis argumentum, in se unum ac perfectum,
in quinque partes, inter se plane distinctas, divisum est.

Quarum tres priores eadem structura sunt compositae hac
quidem ratione ut paucis praemissis certamen inter rebelles ac
duces, magis magisque ingruens, utrisque impellentibus, ad fastigium
quoddam perducatur. Imperant ipsi milites, deflagrat vero ad
horam eorum animus rebellis, inhibetur seditionis cursus.

Illud vero rerum fastigium identidem in maius erigitur,
maiori semper animorum motu tumultus ad summum pervenit ut
ex ipsa dictione et elocutione, ex ipsis rebus gestis, ex ordine
quo ipsae dramatis personae prodeunt, satis liquet.

In singulis etiam partibus certamen tum gravescens tum de-
crescens variorum temporum usu delineatur. In prima parte adhi-
bentur deinceps infinitivi praesentis temporis descriptivi, imperfectum

tempus descriptivum, perfectum tempus historicum, praesens tempus
historicum. Deinde scena depingitur ante rerum conversionem,
verbo „cum" incohatam. Sequuntur perfectum tempus historicum,
mox infinitivus praesens descriptivus.

In secunda parte, 1-2, tempus imperf. descript. et praesens
histor. vicissim adhibentur, mox scena depingitur, post quam series
temporum praes. hist, acceleratum rerum decursum significat. Deinde,
3-4, rursus scena maior ac fusius depicta in qua verba ab ipsis
dramatis personis prolata referuntur, figuris artis rhetoricae ornata
ante rerum gestarum fastigium ; tum tempus descriptivum ac dura-
tivum ante ipsam conversionem. Quam sequitur rursus perfectum
tempus historicum et denique imperfectum descriptivum.

Pars tertia rursus descriptione incohatur, mox vero sequuntur
pleraque tempora praes. hist., tum scena latius depicta evolvitur,
deinde praesens hist., vel vicissim praesens et perfectum historicum
adhibetur, et, cum res iam celerius decurrunt, plura praesentia
historica sequuntur. Rebus vero finem imponit perfectum historicum.

Via autem, qua pergunt rebelles, accurate delineata, paulatim
ducit usque ad fastigium quoddam rerum ; de quo identidem ali-
quantulum descendit ac deflectit, neque ad finem suum ultimum per-
venit. Obsistunt enim vel ipsi qui contra agunt, vel rerum fortuna. Sed
cum deflagrat certamen, in unaquaque narrationis parte identidem
magis praevalent milites, maius semper periculum, maior animorum
motus exsistit, et ea quae futura sunt adumbrantur, ut partes sin-
gulae inter se connectantur. Fastigia certaminis, quae dixi, variis
modis quam maxime animum legentium in se convertunt, praesertim
vero singulari evidentia qua rerum condicio ante conversionem
describitur, atque ipsa antithesi, qua inter se opponuntur quae
ante fuerant quaeque post conversionem sequuntur. Ipsum vero
temporis momentum, quo res convertuntur, expressis verbis notatur :
„cum tandem ac ni;.. iamque."

E totius narrationis structura iam intellegitur quartam partem
necessario alia ratione et modo esse compositam. Initio expressis
verbis quamvis breviter et modo generali una cum certaminis fastigio
rerum conversio annuntiatur. Fusius deinde, ut in prioribus conver-
sionibus, exhibet nobis scriptor quomodo minuatur et rursus augeatur
denique omnes opprimât animorum consternatio.

Magna cum evidentia dramatica rerum structura ipsam con-
versionem ultimam repraesentat; singula temporis momenta memo-
rantur et saepius rerum decursus inhibetur aut iis qui contra agunt
impellentibus acceleratur, ut animo suspenso finem expectemus.
In quinta parte perficiuntur ea quae iam incohata erant: breviter
concise, quibusdam vero temporis momentis notatis, xaxaazQO(pi]
instans atque ingruens nobis repraesentatur.

Iam patet totum narrationis argumentum esse certamen („han-
deling") in se unum et absolutum, cv ooyavixóv, quod non tam rerum
quam animorum motus consistit. Via certa, quamvis tortuosa, pergunt
qui certamen incohant — saepius quidem sed constitutis legibus
inhibiti — et perveniunt usque ad summum paene fastigium, a quo
dechnant et descendunt.

Qui contra agunt, Blaesus, Drusus, singulis rerum conversio-
nibus magis iam viribus privantur, spe destituuntur, cum tandem rebus
iam desperatis miro fortunae auxilio adiuti, subito usque ad
summum potentiae perveniunt.

B.

GERMANICARUM LEGIONUM SEDITIO.

(ANN. I. 31.44.)

Haius seditionis narratio saepius iam animos eorum praesertim
qui historiographiae intenti sunt, in se convertit. Structuram vero
eius raro quisquam nec accurate tractavit ; sed cum ei quae prae-
cedit valde sit affinis, hie illic brevius iam agendum esse puto.

Argumentum totius narrationis quattuor partibus, in se solidis
atque perfectis, constat.

Quarum pars prima agit de iis quae geruntur primo die,2)
in castris aestivis, a militibus et Caecina. Incohatur seditio, paulatim

Cf. quae de iis dicta sunt capite tertio.
\') Quamvis hie illic expressis verbis temporis decursus ab auctore non desig-
natur, e rebus gestis tamen satis patet brevi atque absolute temporis momento,
uno scilicet die, peragi ea quae prae ceteris exhibere intendit rerum scriptor.

crescit. deinde erumpit, castrisque ipsis potiuntur rebelles. Post quae,
cum ad fastigium quoddam pervenit, certamen desinit. Animorum
vero commotio minime residet ; graviora contra imminent.

Pars secunda narrat ea quae geruntur paulo post alio
die in castris iisdem aestivis, a Germanico et militibus. Seditio
rursus erumpit, in maius crescit periculum ita ut ipsi Germanico
immineat, cum subito aliquatenus deminuitur, animique vehementer
commoti paululum leniuntur, hac tamen ratione ut Germanicus ipse
tandem contumeliose vincatur. Novum vero certamen imminere auctor
iam adumbrat commemoratis rebus a Germanico alibi prospéré gestis.

Pars tertia exhibet res quae geruntur die tertio, nocte
insequenti necnon die quarto in castris apud Aram Ubiorum, a
Germanico et militibus. Ubi tertio erumpit seditio, animi militum
iam pridem commoti usque ad summum furorem perveniunt et ipsi
Germanico vim parant, vi eum aggrediuntur, vitam ipsius et lega-
torum petunt, cum tandem, vi depulsi verbisque Germanici sedati,
paululum resident. Anxios tamen quae futura sint expectare
Caesaris amicos pars quarta memorat. In qua exponuntur ea
quae facta sunt in iisdem castris a Germanico et mihtibus. Prae-
valent milites seditiosi adeo ut uxori et filiis Caesaris, timore
correptis, in summo periculi fastigio misere abscedendi consilium
sit, cum subito rebelles, summo eorum periculo et dedecore commoti,
animo demisso convertuntur et paulatim, Germanico adhortante,
plane ab incepto desistunt culpamque confitentur.

Quae supra de prioris narrationis unitate, divisionib«s, sub-
divisionibus dicta sunt, etiam hoc loco valere, nequaquam tamen
iteranda esse puto. Praenotandum tamen est, nonnumquam res
gestas inter se connexas esse hac ratione ut ea quae facta sunt (a),
extrema tantum parte {ß vel y) causali nexu cum iis quae proxime
instant cohaereant. Praeterea quae fiunt, semel vel bis non proprie
nexu causali inter se coniuncta sunt, sed eo ipso quod utriusque
partis rerum condiciones antithetice conferuntur.

DIVISIO.

{31. 8-20.) Praefatio, quae res gestas, rerum condicionem et causas
summatim exponit.

^ 43 -
1.

(31. 10.-32. 32.) 1. a. „Igitur audito .. adscisci imperatores." Ver-
nacula multitudo concitat exercitum.

b. „Nee legatus.. exemerat." Quibus legatus non
resistit.

(32. 32-10.) 2. a. „Repente.. proiciunt." Milites centuriones vi
aggrediuntur.

b. „Septimius .. Cassius .. patefecit:\' S. frustra
resistit, meliore vero fortuna C.

a. „Non tribunus.. obtinuitV Evanuerunt qui
imperabant.

b. „ Vigilias.. partiebantur" Contra ipsi rebelles
sibi suffidunt.

[32. 10-H.) 3. „ld militares .. crederes." Quomodo rerum testes

afflciantur breviter indicatur.

•

(33^34.) Perspicuitatis causa praemittit auctor quaedam de Germa-
nico, mox in scenam prodituro.

II.

{34. 30-35.) 1. 1.) a. „Dehinc.. profectus." Germanicus ad milites
seditiosos se confert.

b. „obvias... velut poenitentia." Qui rebelli
animo obviam ei veniunt.

2.) a. „Postquam .. iniit." Germanicus castra intrat.

b. „dissoni questus .. ostendebant" Animum
offensum iam ostendunt.

a. „adsistentem .. iubct" Disciplinam inculcat.

b. ,tSic melius... responsum" Arroganter se
purgant, recusant.

a. „ Vcxilla praeferri... cohortes..." Ut se
dispergant exigit.

b. Jarde obtemperavere..." Quod vix exse-
quuntur.

a. „ Tuneaveneratione .. discors^ Laudat contra
Germanicus quae olim sunt gesta laudando-
que delenire eos conatur.

h. „Silentio.. audita sunt." Taciti expectant
rebelles.

a. „ Ut seditionem •. rogitans" Increpando, fa-
cunde miserando a seditione eos deterrere
conatur.

b. „Nudant., ostentavere." Exclamant, et cla-
more proferunt quibus gravantur ; eumque
sibi adiungere conantur.

a) „universi.. exprobant.." ß) „mox in-
discretis vocibus..." y) „atrocissimus
veteranorum clamor.." «5) fuere etiam..
ostentavere."

a. „ Tum vero.. desiluit." Quibus ipse resistit.

b. .,Opposuerunt.. regrederetur." At ei milites
minantur.

a. a.) „At ille.. clamitans." Germanicus vero
reclamat,

ß.) „ ... deferehat in pectus" ... sibi manus
iam infert,

b. „ni proximi.. attenuissent." cum subito
amici eius intercedunt.

a. .,Extrema.. acutiorem esse." Cui vero
rebelles irrident, imprimis Calusidius,

b. „Saevum id visum^ cum subito ipsa
irrisione commoti leniuntur.

b. „spatium fuit.. raperetur.\'\' Ab amicis hanc
nanctis occasionem G. removetur.
[3G-S7) 2. a. „Consultatum.. duplicarique." Legati apud
Germanicum consultant,
a.) „nuntiabatur.Annuntiantur quae in-
stant pericula.
ß.) „augebat.Aliunde metus iam augetur.
y.) „at si.Alii contra disserunt, dubii hae-
rent omnes,

uië^tur.cum tandem quae decreverant,
proferunt.

b. „Sensit miles ... flagitavitP Quibus offensi
milites maiora postulant.

a. „missio.. cuiusque." Metu ductus G. partim
morem iis gerit.

b. „non abscessere... donec:\' Maiora tamen
milites postulant.

a, „donec. . persolverenturP Quibus G. deni-
que omnia concedit.

b. ... „primam ac... veherentur:\' Post quae
rebelles victoria elati abeunt.

[38.) Quibus opponitur seditio quae apud milites in regione Chau-
corum orta est.

III.

{39. 6-18.) 1, a. „Interùa ... adeimtr Legati castra intrant.

b. „Duae.. subigunt:\' Quorum adventu exter-
riti in furorem milites aguntur.
a. „pavidos.. inciisant." Suspicantur, accu-
sant imprimis Plancum.
„nocte... subigunty Ipsum Germanicum
vi aggrediuntur rapiuntque vexillum.
{39. 16-24.) 2. a. y. „moxvagi.. impediverat:\'^^cnonXtQoXo^
invadunt.

b. „neque aliud... sese tutabatur." Quos
metuens Plancus aufugere conatur, sed ab
iis petitur,

a. „ac ni.. arcuisset.." cum subito Calpurnius
iis resistit.

b. „rarum .. commaailavisset." Quo facto scelus
ac dedecus praecavetur.

{39. 24-32.) 3. a. „Luce demum. . diwittitJ" Et ipse Germ.

delenire eos conatur, et legatos dimittit.

b. „attonita .. contione." Quibus verbis adducti
milites ad tempus sedantur.

- 46 -
IV.

{40. 33-7.) 1. a. „Eo in ineiu .. redderetP Amid cum Germa-
nico consultant,
b. ,,Diu cunctaius .. perpulit." Ab lis compulsus
G. Agrippinam amovet.

a. „aspernantem . . testaretur." Agrippina
vero resistit.

b. „postremo .. perpulit." G. ei persuadet.
{iO. lAl. 25.) 2. a. „Incedehat.. fades." Agrippina cum suis e

castris exit.

b. „gemitusque ...ad Germanicum regressi."
Quarum aspectu animi militum commoventur.
a. „progrediuntur.. triste." Animum adver-
tunt, quaerunt,

„feminas .. externae fidei.^\' mirantur,
y. „pudor.. miseratio .. induebatur." pu-

dore, miseratione, reverentia afBciuntur,
(5. ,,sed.. invidia in Treviros." ac praesertim
invidia.

e. „orant.. regressi-\' Quibus commoti A.
supplicant, ad G. tendunt.
{41. 25A4. 6.) 3. a. „Isque.. vinculum erit." Qui eos allocutus
ut se subdant exigit.
b. „supplices.. traderetur."" Contione commoti
culpam confitentur, poenam rogant ac veniam
et Agrippinae reditum.

a. „Reditum .. exsequerentur." G. vero ut plane
se subiciant poscit.

b. „discurrunt...... excercuit." Cui milites

oboediunt.

{44. 9-23.) 4. 1. „stabant.. invidia erat." Immo ipsi noxios
puniunt.

2. „secuti.. memoria." G. ne rursus commove-
antur praecavet.

3. „centurionatum .. militia." Quaedam vero
militibus indulget : quibus leniti milites se subdunt.

Pauca scriptor praefatur in quibus argumentum memorat ani-
mumque legentium in eo convertit {violentius ... magna spe".)
Rerum condicionem generalem etiam delineat breviter ac simpli-
citer ut intellegantur ea quae futura sunt {yduo apud.. levia munia")
Expresso verbo {Jgitur") initium rerum gestarum indicat et ab iis
quae praecesserant seiungit.

1. Tum statim quomodo a vernacula multitudine omnis exer-
citus magis magisque concitetur scena late depicta ob oculos ponit
(inf. descript. yimpUre\'^ una cum abl. abs. et part, coniunctis).
Animum insuper eorum ofFensum causis allatis ab initio fusius de-
scribit et eo ipso ingenium seductorum exhibet : ^audita....
vernacula multitudo ... nuper... in ur b e.. lasciviae
suetae.. laborum intoleran s." Et cum simul modo generali
maiorem eorum potentiam et victoriam quae instat, adumbrat,
expectationem äuget („ü er 7t a cui a multitudo.. lasciviae suetae
— rudes animos").

Arte rursus dramatica auctor depingit scenam. Quae ad sedi-
tionem impellunt, gestibus et verbis concitatorum repraesentantur
et augentur collatis rebus Pannonicis, cum antithetice illic conci-
tator, unus e multis, in scenam prodiens, hic multitudo fervescens,
aestuans eoque expectationem augens inter se opponuntur. Non
prodit in scenam qui imperii partes agit. Sed etiam id, quod negle-
gitur, auctor rationibus psychologicis allatis accurate exponit, quippe
quod in res gestas multum valeat. Utraque igitur pars iam ab initio
memoratur et ingenium utriusque patet („constantiam exemerat")
Eadem scena descripta omnia colliguntur {^implere.. ibat.. exe-
merat"). Cum actus desunt, mentis enim eorum condicio exhibenda
est, quomodo scilicet paulatim animorum ofFensio crescat.

2. Non ab alio impulsi sed furore correpti ad agendum se
conferunt. Quapropter, scena remota, tempora praesentia historica
asyndetice scriptor adhibet ut maiore iam evidentia repraesentet quae
celerius ac vividius aguntur {„invadunt., mulcant.. proiciunf);
utque etiam illud grave temporis momentum denotet, in quo par-
tium certamen iamiam incohatum iri certo expectatur („erregendes
Moment"). In centuriones enim vi invadunt. Habitus atque mentis
condicio dramatis personarum accurate describuntur; singulorum
actus indicantur ut evidentia descriptionis expectationem augeat,

cum iam discrimcn quoddam instat, Tardius iam contra agunt
centuriones (perf. hist, „flagitaius est.,, patefecit"). Quorum
duo tantum prodeunt, qui nominatim indicantur, quorum singulos
actus antithetice scriptor delineat. Ordine etiam verborum usque
ad fastigium rebellium res perducit, cum primus centurionum
occiditur {„donee ad exitium."). Contra Cassius, vi infensos
perrumpens, non omnino esse deletos qui imperii partes agunt
adumbrat. Cum iam ad horam desint qui contra agant, et ipsi
rebelles certamine desistunt. Iam praevalent et ad finem quendam
res perduxerunt (impf. descript, „partiebantur").

3. Denique, ut unum ac perfectum huius partis argumentum
reddatur, certamine peracto rerum condicionem breviter scriptor
delineat. Atque adeo periculum et metum eorum qui adsunt dra-
matica arte repraesentat, cum testes id quod sentiunt ipsi elo-
quuntur {„militares animos coniectantibus. . .") et hac quidem
ratione ut maiore iam animi commotione graviora, quae instant et
adumbrantur, expectemus et res praesentes cum iis quae futurae
sunt, pars prima scilicet cum secunda, connectantur.

Motu quiescente, cum res nullae geruntur, hoc loco perspi-
cuitatis et continuitatis gratia quaedam auctor inserit ac praenotat
de Germanico, mox in scenam prodituro, ut quare ac quomodo se
rebus immisceat exponat.

Cuius etiam ingenium {„civile ingeniiim, mira comitas, et
diversa a Tiberii sermone vultu arrogantibus et obscuris... —
anxius occultis in se odiis... in G. favor et spes eadem ...
(34) qiianto summae spei propior tanto ... niti...") una cum
Agrippinae animo („paulo commotior... nisi quod castitati...
in bonum vertebat...") expressis verbis vel implicite significat et
legati ingenio opponit, ut simul novum quod instat certamen adumbret.

II.

1. Statim prodeunt rebelles una cum eo qui nomine imperii
eis resistit, post legatum nunc, ut antea Drusus, ipse Germanicus.
Breviter mentis eorum condicionem una cum habitu scriptor delineat
et inter se opponit {„obvias... deiectis, in terram oculis...

velut poenitentiaé\') ut expectationem excitet et metum utque quasi
scena praemissa narrationem incohet. Tum acre surgit certamen,
cum impellunt qui pelluntur, mox vero magis magisque crescenté
motu rebelles praesertim instant atque urgent. Singuli eorum reprae-
sentantur, singulorum actus, gestus, verba, animorum motus iique
crescentes exhibentur, ut ipsorum legentium metus et misericordia
excitetur magnumque instare discrimen mentibus inculcetur. Que-
runtur verbis, gestibus {„questus.. quidam .. alii"), recalcitrant
verbis, actibus {„responsa .. tardl."), animum ostendunt offensum,
iram vix retinent {„silentio .. murmure modico"), acriter iam atque
acerbe Germanicum increpant verbis et actibus {„nudant.. clamor.
vim minantur manusque inferre iam parant, cum interim ipsi
Germanico acerbe irrident {„opposuere.. hortabantur.. obtulit
gladium..").

Ut iam monui, hoe loco evidentiae studet auctor. Multitudinem
dividit, quid singuli agant enumerat {„dissoni questus.. quidam ..
alii.. — prcnsa manu.. curvata senio membra.."), quomodo se
impellant inter se et impellantur exponit, primo fusius ac quietius
depingens, mox iam sibi instans, celeriter commatis asyndeticis
enarrans {„quidam inseruerwit.. ostendebant — discedere iubet..
responsum.. vexilla prof erre.. tarde obtemperavere. .")• Vel ipsum
rebellium silentium» Germanico contionante, acre inter ambos cer-
tamen dénotât. Tum magis magisque Germanici animus commo-
vetur: brevibus commatis asyndetice iuxtapositis inquirendo eos
urget {„ubi modestia .. ubi.. quonam .. quo., rogitans"). Sed etiam
quomodo ira et offensio rebellium qui contra agunt singulis tem-
poris momentis crescant singulari evidentia notatur, cum iam rerum
conversio instet; verba tantum et facta singulorum, quadam gra-
datione disposita, exhibentur {„nudant universi.. mox indiscreti..
veteranorum clamor., fuere qui.:\'). Extremis eorum verbis
certaminis ac periculi fastigium iam adumbratur. Quod duabus
partibus constare videtur, quarum prior (retardationem fortasse eam
dixeris) exhibet, quomodo Germanicus invitus manibus rebellium
ereptus ab amicis scena dimoveatur, altera vero, quomodo Germa-
nicus rebus omnibus perpensis, ut graviora impediat, tandem quae
postulantur concédât. Utraque rursus pars duobus constat momentis,
duplici scilicet rerum conversione.

Cum in prima parte Germanicus. imperio recusato. multitudini

resistens. quasi ad suicidium impellitur. ordine verborum auctor nos

ducit ad summum iam periculi fastigium {„eUtumque deferebat.. ).
Ubi subito res convertuntur {„deferebat ni. .") et quia amid eius
intercedunt et praedpue quia ipse potentiae militum subiectus et
summo affectus dedecore misericordiam eorum movet ; qua paululum
animi leniuntur.

2 Quod sequitur consilium una eaque perfecta scena arte
dramatica auctor componit et evidentia describit. cum smgdi
colloquentes indudt Utitur impf, descript. {„nuniiabatur.. augebat),
oratione obliqua, dein recta; omnia denique vocabulo ^gtiur^

seiungit ab eis quae sequuntur. Gradatione quadam singula dispomt.

tum rebus ipsis {„..parari legates., hastes.... ctvtje
bellum, in ancipiti res publica.tum verbis ac ver-
borum figuris (e. gr: imperf. descript.. orat. obliq.. orat. rect.). et
cum ad summum quoddam disputatio pervenit. descriptione remota
oratione recta personas quae rem agunt repraesentat {„concedentur ).
Qua ratione ipsius Germanici culpam iam imminuit et excusat,
neque incredibile putamus quod sequitur consilium. Rebus desperatis

partim cedit rebellibus Ug^^r placitum

3 Certamen inter Germanicum et rebelles ad finem tendit (perf.
temp. histor.): secundo alterius partis momento Caesar vi coactus
omnia militibus concedit. Ideoque res gestae quam brevissime
absolvuntur. Quae enim contra agit Germanicus. scriptor v.x refert ;
quae decreverat nequaquam enuntiat. Quae milites sentiunt et
respondent, arrogantiam eorum delineans {„sensit., flagitans )
pauds repraesentat. cum Germanicum iterum concessisse narrare
nealegit. Neque quod milites recusant, sed tantum quae contra
agL innuit {„abscessere"), cum etiam Germanicum non concessisse

pecuniam sed tantum persolvisse dénotât {..persolverentur ).

Caedna legiones I et XX spede tantum sedatas ad Aram
Ubiorum dedudt. De ceteris legionibus non iam verba facit scriptor,
de industria quidem. puto. ut scilicet quam maxime unum ac per-
fectum Sit argumentum totius narrationis. De iisdem enim legiombus
narrantur ea quae sequuntur capite 39 et deinceps. . . ^ ^
Rebellium vero mentis condicio. superbia scilicet invicta et
arrogantia. motu quiescente. pauds depinguntur. atque adeo

repraesentantur {„turpi agmine cum .."), Simul alia quae rerum
condicionem dénotant quaeque futura adumbrant, colliguntur.

Nequaquam res gestas ad finem ultimum pervenisse, nequa-
quam esse decertatum iam liquet, cum et ipse Germanicus, olim
ut concederet vi coactus, nunc vero potentia ac viribus auctus,
poenas sumpturus esse putandus sit. rebelles contra maiora certa-
mina instare pro certo expectent (cap. 39: „pavidos et conscientiae
vaecordes..").

Cum iam res nullae geruntur et ad finem quendam narratio
pervenit, perspicuitatis et continuitatis causa hoc loco denuo auctor
inserit et breviter delineat ea quae ab eiusdem legionis militibus
alibi commorantibus insidiose sunt gesta. Haec opponit iis quae
apud ipsum exercitum facta sunt necnon viam parat animumque
disponit ad audienda maiora quae mox milites in castris in quae
reducuntur, apud Aram Ubiorum, gerent, cum simul medium inter
cap. 37 et 39 tempus aptissime fallit.

III.

1. Quo temporis momento rursus seditio oriatur ac res gerantur,
simul quo modo cum illis quae praecesserunt connectantur ea quae
sequuntur breviter et luculenter scriptor notât {„Legati adeunt..
duae^.. hiemabant.ut supra cap. 31: „duae ibi legiones I ct
XX"; cum quibus confer cap. 37: „1 atque XX Caecina...
reduxit"). Legatorum quidem adventus milites impellit. mentis vero
eorum condicio. pavor, metus ac culpae sibi conscius animus verae
sunt causae renovatae seditionis. Perterriti ac lymphati incohant.
pergunt. ad fastigium denique furibundl rem perducunt. Quapropter.
utpote furore correpti, fere soli rebelles res gerunt neque opus
iam est ut a Germanico ad agendum impellantur. Unde etiam ipsa
narrandi methodo celerem ac vehementem et magis magisque
crescentem rerum decursum exhibet scriptor, cum singula commo-
tionis momenta gradatim disposlta suspicionem, iniuriam, vim
commémorât (temp, praes. hist, „adeunt.. subigunt" ; dein asyn-
detice „moliuntur subigunt.. ingerunt.. parant,l\\

2. Qui sequitur in legatos impetus furorls fastigium, Ipsius
scilicet PlancI vitae periculum, iam proximum esse ostendlt.

Breviter tunc descriptive scriptor delineat rerum condicionem
{„amplexus.. tutabatur\'\') ante conversionem, quam vi tantum
peractam expressis verbis („ac ni") dénotât. Quas ambas, conver.
sionem scilicet ac rerum fastigium, paucis antea exhibitas, fusius
deinde antithetice repraesentat {„rarum.. commaculavisset"), ut
affectum, misericordiam praesertim excitet.

3. Dubius haeret Germanicus ; debiliora sunt quae contra agit ;
verbis tantum resistit; quae omnia rerum scriptor compositione
verborum lucide depingit {„luce dent urn, postquam dux et
miles et facta noscehantur..."). Cum vero animum Germa-
nicus resumit, identidem praesens tempus historicum adhibet
{„imperat, recipitque.. aperit.. miseratur.. dimittit"), quam-
quam narratio, longioribus intervallis disiuncta, lente ad finem decurrit.

Ut paulo ante a rebellibus, ita hoc loco ab ipso Germanico
solo res geruntur; quo simul eum iam magis valere adumbratur.

Quemvis vero paulo altius scrutantem nequaquam latere puto,
pauca esse quae Caesar perfecit. Excusat potius quam increpat
{„fatalem diem. . deum ira\'\'), instruit, facunde misericordiam
implorât; quae omnia ingenio eius conveniunt. Attamen, motus
animorum tantum ad tempus residet {„attonita magis quam
quieta..") ; quae vero imminere putantur, patet etiam e cap. 40.
{„eo in metu____ inter furentes et humani iuris violatores.\'\').

IV.

1. Statim ab initio, ut expectationem augeat, misericordiam
auctor excitans maximum adesse periculum arte dramatica demon-
strat, cum tres simul personas in scenam inter se colloquentes
inducit {„arguere omnes ... diu cunctatus aspernantem uxorem
cum .. testaretur.. postremo .. perpulit"), res ipsas gradatione
quadam disponit {„salus sui ipsius .. filius parvulus .. qravida
uxor ... inter furentes .. ".), singula actionis momenta dénotât
(„diu cunctatus... aspernantem uxorem.. postre-
mo... perpulit\'). Quae omnia eadem scena depingit (inf. hist.
arguere, cum orat. obl„ et particip.,,cunctatus... aspernantem ...
amplexus.."), hac tamen ratione ut id quod efficitur perfecto
tempore historico narretur et scenae simul ac deliberationi finem
imponat {„perpulit").

2. Subito in médias incidens res alteram iam scenam delineat
(impf, descript. „tncedebaf cum partie, „gemens" Jamentanies\'\\
et adiect. vel substant. sine verbo Jristes" „fades\'). Agrippinam
cum suis proficiscentem describit. et quidem singulari evidentia
ante ipsam summam rerum conversionem. Affectum excitari, mise-
ricordiam imprimis, non est quod moneam. Rebus ipsis quae
geruntur, habitu et animo quibus indutae dramatis personae indu-
cuntur [„muliehre\'\' „uxor\'\' ,.parvulum sinu" „lamentantes...
coniuges"), expressis etiam verbis {„miserabile") scriptor legentium
animos commovet. Simul rebus, quae antea fuerant, quaeque nunc
sunt per antithesim inter se oppositis {„pro fuga du ci s uxor.,
non florentis.. urbe victa"), iesti\\xm etiam affectu comme-
morato {„nec.. manebanf) augere studet metum ac misericor-
diam. Unde fit ut etiam post impetum in ipsum Germanicum vi
factum scena haec singulari modo animos retineat, non quo
periculum in maius accreverit, sed propter miseram Germanici
condicionem maiore evidentia et afFectuum excitatione exhibitam,
cum eius liberi et uxor miserrime fugientes inducantur. Summa
rerum conversio, certa scilicet animorum commutatio cum rebellium
potentiae fastigio intime connexa ■— quippe ab ipso inducta —
exponitur. i) Sed ubi humillima Agrippinae condicio etiam militum
animos commovet eosque ad agendum excitât, scriptor scenam
absolvit et narrativum tempus resumit {„advertere.") Mira iam
evidentia singula actionis momenta memorans, singulorum actus
indicans ac causas psychologicas ordine requirens {„advertere...
progrediuntut.. pudor.. miseratio.. memoria .. invidia") arte
dramatica (rogant atque respondent aliis alii : „quis .. ? quid.. ?
feminas... externae fidei.") exponit, quomodo paulatim animi
militum convertantur.

Tum quomodo quae decreverant exsequantur breviter ac
simpliciter refert, accelerans tempore praesenti* historico asyndetico
ea quae milites festinant {„orant obsistunt" dein „rediret, mafie-
ret,.. pars.. plurimi").

3. Quae sequitur Germanici oratio sola inter tres suis verbis

\') Cf. etiam II. i „saevmi visum". ») Cf. II. i, ubi seditionem accres-
centem delineat.

relata post certain iam rerum conversionem temporis momento
aptissimo animorum commutationem, iam incohatam, perficit.

Pleraque quae antea protulit quaeque summatim capp. 34, 35,
39 referuntur, etiam hoc loco Caesar inculcat, sed fusius nunc
et uberius, cum quae intendit perficiat. i) Commatis parisyllabis
(5: 10—6: 6—7: 7—10: 10 —), quae brevia et plura asyndetice
congeruntur, auctor evidentia repraesentat plenam quam contio
effecerat seditiosorum conversionem et oboedientiam. Mira iam
celeritate ad finem narrationis festinat. Quae milites loquuntur
faciuntque quaeque Germanicus respondet perstringens, summa
tantum rerum delineat.

4. Duabus tamen scenis fusius descriptis finem toti narrationi
imponit, quibus evidentia et arte quadam dramatica plenam ani-
morum commutationem repraesentat. Ipsi milites puniunt noxios,
centuriones indicant. Post quae expressis verbis, ut olim initium,
nunc etiam finem notât {„stc composites praesentibus. .")•

Unum ac perfectum argumentum in quattuor partes plane inter
se diversas dividitur. Quarum priores tres eadem fere methodo

Prima pars orationis, cui exordium deest, id quod vulgo „utile" dicitur
tractat : „Non mea sed vestra refert Agrippinam abire." Increpat quidem cri-
mina, poenas vero innuit tantum {„militesne appellent.. lulius Quirites vo-
cando .. Augustus vultu exterruit"). Tum subito transitum ad secundam partem
sibi parat, praeter opinionem „bonestum" iam memorans {„egregiam gratiam").
In hac vero parte ipse ad gratiam sibi parandam et exempli causa sortem
suam facunde miseratus, eos ad „honestum" adhortatur allegans easdem
rationes quae ipsorum rebellium animos iam antea commoverant, miseratio
scilicet et pudor, ultionis desiderium, invidia, reverentia. Subito rursus sed
multa arte transit ad conclusionem, non iam adhortans sed suggerens, cum
affirmat quae tantum sperat („quos iam intrat"), videre se dicit quae adhuc
inculcat (^.quorum intueor"), praepotentia fretus iam postulat ea quae sua-
serat („discedite .. dividité").

Ingenium oratoris delineat scriptor: sui ipsius curam non habet Germa-
nicus ; increpat quidem, non vero punit, immo comiter milites alloquitur et
denique excusat. Cum quibus confer capp. 33-34. Audientium vero ingenium
respexisse scriptorem liquet ex eo quod eaedem sunt rationes quas affert
orator, quaeque militum animos commoverant: miseratio cap. 41: „pudor et
miseratio imperatoriae uxoris" c. 43 „cur enim.. ulcisceretur" ; invidia: c. 41
„invidia in Treviros.." c. 43. ,,Belgarum decus.reverentia c. 41: „patris
Agrippinae Augusti avi memoria, socer Drusus." c. 43 : „tua dive Auguste,. . .
mens, tua, pater Druse, imago ..."

sunt constructae. Quamquam, cum tempus et nexum causalem
respexeris, primam iunges cum secunda, tertiam cum quarta. Via,
qua pergunt qui rem gerunt, in singulis prioribus partibus, impulsis
impellentibus, gradatione continua ad rerum quoddam fastigium
ducit, in unaquaque vero parte altius ascendens. Quibus peractis non
tam animus eorum rebellis quam motus et actio paululum resident.

De singulis partibus pauca. In prima parte parum vel nihil
contra agit ille qui imperat, legatus scilicet. Rerum gestarum fas-
tigium idemque finis nihil est nisi victoria rebellium. Ad ea vero,
quae adumbrantur ut iamiam futura — redintegratum iri scilicet ac
vehementius conflagraturum esse inter ambos proelium, — legentes
animum intendunt. In secunda vero parte is qui imperii vices gerit,
Germanicus, maiore vi sese rebus immiscet, paulatim tamen et ipse
primum vi deinde metu coactus recedit. Hac praesertim parte
magis animos retinere conatur scriptor, dum artius quae geruntur
connectit, maiore evidentia repraesentat, inducta etiam persona
Germanici expectationem auget. Priore contra parte variorum
temporum usu viam quae ad rerum fastigium ducit clarius delineat,
ut supra iam monui.

Tertia autem parte, ut prima, rebelles praesertim rem gerunt,
utpote furore correpti. Vehementius ingruunt, maioribus viribus
nituntur, animo magis irato aguntur. Usque ad summum discrimen
pergunt, cum subito, vi coacti, paululum recedunt et, contione
Germanici leniti, animos aliquatenus remittunt. Post quae iam
distinctius elucent quae futura sunt. Ut in secundae partis fine iam
altius quam in prioris partis exitu res Germanici augentur, ita quae
in tertiae partis fine eveniunt, quamvis aucto periculo laetiorem
iam exitum paululum adumbrant, Quamquam ad finem quendam
res pervenerunt, tamen ad ea, quae futura sunt, legentes magis
iam animos intendunt. Ipse etiam temporis praesentis usus usque ad
finem et ultra retinet expectationem atque auget.

Initio quartae partis summum periculum, totius certaminis
discrimen exhibetur. Non expressis verbis ipsum inter Germanicum
et rebelles proelium dramatica arte scriptor repraesentat, sed
vicisse milites et praevalere adumbrat magis quam describit eo
quod Germanici uxoris miseram condicionem dramatica evidentia
demonstrat. Quibus ipsa summa rerum conversio, dramatica arte

exhibita, per antithesin coniungitur et tamquam effectus cum causa
connectitur. Ut totum certamen animorum fuerat motus, ita etiam
summa rerum conversio tamquam morum äc mentis condicionis immu-
tatio distincte exhibetur. Accurate tamen conversio {nsQinhsia) ab
ipsa perfecta et plena subiectione {xazaaTQO(pi^), totius commotionis
fine, seiungitur. Quae subiectio quomodo post Germanici verba per-
fecta Sit, breviter ac simpliciter et festinanter enarratur, deinde vero
fusius mentis condicio describitur ut narrationi finis imponatur.

Ut supra iam monui de industria scriptor variorum temporum
usu rerum gestarum viam delineat. Describit primum (ante
„perpulit... advertere"), tum tempore praesenti historico imprimis
utitur ; mox, post contionem, perfectum historicum adhibet. Describit
denuo, cum duabus scenis delineatis narrationem ad finem perducit.

Satis iam liquet poetam per unam tantum viam, at satis illam
tortuosam, ad finem nos perducere, dum delineat semperque exhibet
mentis rebellium condicionem et qui ex ea proveniunt actus. Quae
cum ad summum fastigium pervenit, subito, nequaquam vero sine
causa, deflectit, descendit et ad ima nos reducit; dum contra qui
ad miserrimam condicionem redacti vix resistere ausi sunt, usque
ad summam potentiam perfectamque dominationem perveniunt.
De industria etiam ipsa temporis momenta quae rerum conversionem
antecedunt, poeta dénotât, cum rerum condicionem praeviam
accurate describit earumque immutationi opponit, vel expressis
verbis {„ni, ac ni") conversionis momentum memorat.

C.

CAECINAE REDITUS.

(ANN. I. 63-68.)

Hue usque de hac nostra narratione ii qui litterarum arti
intendunt non disputaverunt; historiographi tantum de ea egerunt,
neque idem de fide eius historica et artis ingenio tulerunt iudidum. i)

Quapropter investigationem instituere in compositionem eius et
artem non abs re mihi videtur.

In quattuor partes unum et perfectum argumentum dividitur;
quarum prima complectitur cap. 63. 28^64. In quibus narrantur quae
geruntur die primo, nocte insequenti, die secundo, apud castra
Romana. Caednae milites a Germanis lacessuntur, oppugnantur,
opprimuntur, cum tandem periculo vix eximuntur et anxii quae
futura sint expectant. Ipse vero Caecina, sollidtus sed impavidus,
quae saluti inserviant providens inducitur.

Pars secunda complectitur cap. 65, quo exhibentur quae nocte
secunda, die tertio, nocte insequenti Romanis dum iter confidunt
a Germanis obveniunt. Denuo petuntur, maius iam instat periculum.
cum tandem vix neque illaesi se redpiunt. Mentis ac corporis
eorum condicio miserrima repraesentatur.

Pars tertia constat e cap. 66-67, quibus narratur quomodo
nocte tertia in castris suis Romani timore subito corripiantur, in
fugam se proidant, cum tandem Caecina eos retinet et animos
eorum aliquatenus erigit.

Pars quarta complectitur cap. 68, quo ea describuntur. quae
nocte tertia, die quarto et nocte iam insequenti apud castra
geruntur. Germani nimis iam sibi fidentes tertio in Romanos im-
petum fadunt. Tum vero Romani, animo iam ac viribus resumptis,
e castris erumpunt statimque hostem prosternunt, usque ad summam
audaciam et fiduciam sui extolluntur.

Quae supra cum de prioribus narrationibus egi, iam monui,
hoc loco iteranda mihi non videntur. Notandum vero, auctorem
in secunda parte (II. 3.), cum describit personam quae res gerit,

relinquere eam quae contra agit. Solet enim vel actus vel saltern con-
dicionem agentium inter se opponere (cf. III. 2-IV. 1-IV. 2-IV. 3.).

DIVISIO.

{63, 26-33.) Exordium quod Caecinam per avia et iniqua redeun-

tem repraesentat.

I.

{63, 33-3.) 1. a. „guas turn., anievenisset." Arminins insidias stvuit,

b. „ Caecinae ,, inciperent" . Caecina quomodo se
defendat secum reputat.

{64, 4-12.) 2. a. „Barbari.. occursant," Germani iam aggrediuntur.

b. „miscetur.. clamor." Adcurrunt Romani.

a. „Et cuncta., poterant." Quomodo sehabeantet
Romani

b. „contra., quamvis procul" et Germani, exponitur.

a. „Nox demum. . exemit." Acies romana iam
inclinât, cum

b. nox supervenit eamque a periculo libérât.

{64, ll-l\'i,) 3. a. „Germant . . duplicatus labor." Praepotentes
Germani superbiunt.

b. „quadragesimum ,. secuturos" Caecina contra
sollicitus, non exterritus, quae agenda sint disponit.

II.

{65, 25-32.) 1. a. „Nox.. barbari.. complerent." Germani vic-
toriam sperant.

b. „apud Romanos . . rcpulisse." Romani contra
animum demittunt.

{65, 32-H.) 2. a. „cocpta,. humentia uitrad Romani periculum
iam subeunt.

b. „neque . . prorupit." Arminius contra tempus sibi
opportunum expectat.

a. „sed ut.. aures," Iam deturbantur Romani,

b. „inrumpere .. legiones." cum Arminius impetum
in eos facere iubet.

a. „simul.. ingeritP Aggrediuntur Germani.

b. a. „illi.. iacentes." Romani disiciuntur,

„plurimus.. poterant." opprimuntur.
y. „Caecina .. circumveniehatur." ipse legatus
petitur,

b. „7ii prima .. opposuisset" cum subito hostis
depellitur.

a. „iuvit.. sectantium" Germani proelium derelin-
quunt.

b. „enisae.. solida." Itaque Romani, loco iniquo
egressi, ad tuta et solida perveniunt.

{65. 15-20.) 3. „Neque is .. lamentahantur." Mentis ac corporis
Romanorum miserrima condicio describitur.

III.

{66.) \\. a. a. „Forte equus .. obturbavit." Fortuito perturbantur
Romani.

b. „tanta .. tutior" Inde iam caeco terrore correpti
aufugiunt.

b. a. „Caecina .. nequiret\'^ Frustra primo se iis opponit
legatus,

p. „proiecttis.. viam." cum tandem quae petit obtinet
y. „simul.. docuerunt" a tribunis adiutus.
(67.) 2. Ô. „tunc.. de adversis." Contione primum

e. „equos. . invaderent." deinde exemplo animos
eorum firmat.

IV.

(68. 8-13.) 1. „Haud., sententiis." Mentis condicio apud
Germanos exponitur.

a. „Arminio.. suadente.\'\'^ Quae vult Arminius,

b. „atrociora .. fore." quae contra Inguiomerus
proponit exhibentur.

{68. 13-24.) 2. 1.) a. „Igitur.. prensant." Germani aggrediuntur.

b. „raro.. defixo." Romani contra opportunum
sibi tempus expectant.

a. „postquam.. munimentis" Germani valium
iam ascendunt,

b. „datur.. concinuere." cum subito Romani
undique prorumpunt.

2). a. „Exin... aequos decs" Maiore iam animo
hostem invadunt.
b. „hosti.. excidium" Qui animo parum valido
deturbatur.

a. ,,et paucos . . insecuti" Mentis eius condicio
mutatur.

/5. „Arminius.. Inguiomerus .. vulgus. . per-
mansiV Ubique fugientes caeduntur.
24-26.) 3. „Nocte demum .. habuere." Animus contra

Romanorum invictus est.

Initio, ante ipsum narrationis exordium, Romanarum copiarum
reditus refertur.

Caecina vero cum exercitu suo prae ceteris nominatur, simulque
quae Ventura sunt pericula monitis ducis {„quamquam notis...
pontes longos quam maturrime .. ") et descriptione regionis
insidiis peropportunae {,,angustus.. vastus.. quondam .. agge-
ratus ; cetera limosa .. tenacia ... incerta ;... circum silvae...
acclives") adumbrantur.

I.

1. Statim ab initio narrationis prodit Arminius, expeditus et
velox, pugnae locorum magis gnarus; contra e longinquo ipse
Caecina, consilii incertus, copias suas dispergens. Ingenium et
condicionem utriusque delineans auctor expectationem excitât.

2. Verbis „proelium inciperent" auctor iam adumbrat quae
proxime instant. Tum temporibus praesentibus, per asyndeton
iuxtapositis {Jacessunt, circum grediuntur, occursant"), qua cele-
ritate singulari congrediantur evidenter repraesentat. Pauca et
incerta sunt quae contra agunt Romani. Notandum vero est, hoe
loco non narrari ipsum pugnae decursum, sed — quod magis ad

animos erigendos aptum est, — ipsam regionem aequam aut
iniquam describi, utrosque adversarios inter se conferri, alterum
alteri opponi, hac ratione ut simul pugnae decursus et exitus
dramatica quasi evidentia delineetur et adumbretur, ut expectatio
crescat, ut quae iamiam futura sunt maiora veris putentur. Quo facto
rerum conversio quae sequitur, distinctius iam et clarius conspi-
ciendam se praebet. Postquam enim denuo legentium animos retinuit
{„nox.. inclinantes iam.. adversae") et ipsa verborum collocatione
erexit {„inclinantes.. legiones adversae.. eocemif\'), primum verbis
„demum" et „iam\'\' peripateiam suggerit, deinde verbo „eocemif
pro certo affirmat.

3. Mentis et rerum condicionem apud Germanos et Romanos
quiescente motu describit denuo et inter se opponit. Germani viribus
freti, praepotentes superbiunt, maiora moliuntur {„indefessi.. ne tum
quidem . . quiete ..") ; Romani contra laboribus rebusque adversis
conteruntur {„duplicatus. • labor"). Ipse vero Caecina, dramatica
evidentia consilia sua evolvens, prodit solus e multis ; interritus
ac peritus expectationem auget, aperiendo consilia legentium animos
retinet {„igitur.. secuturum^\') rebusque futuris facit intentos et
sibi devinctos.

Via qua pergunt, qui rem gerunt, distincte delineatur vario-
rum temporum usu : tempora descriptiva primum, dein perfecta,
tum praesentia historica scriptor adhibet. Post quae descriptionem,
ut solet, ante rerum conversionem iniungit, cum ipsa commutatio
perfecto historico enuntiatur. Descriptivis denique temporibus rerum
atque animorum condicionem exhibens narrationi finem imponit.
Quae enim sequuntur tempora perfecta et praesentia iam de rebus
quae futura sunt agunt.

IL

1. Legentium animos rebus agendis auctor immiscet et expec-
tationem auget, dum depingens scenam, in qua utrorumque rerum
condiciones confert, narrationem incohat. Singula enim sive temporis
sive regionis ad metum excitandum apta enumerantur („nox..
resultantis saltus"): imprimis singulorum sive Romanorum sive
Germanorum mentis condicio vel expressis verbis vel implicite ex-

ponitur {„festis epulis ... laeto cantu .. truci sonore .. — invalidi
ignes. . interruptae voces.. passim adiacerent vallo .. oberra-
rent.. insomnes.."); ipso verborum colore poetico augentur in
maius {y,sonor... resulio... oberro . .pervigil,. dira quies", postea
„simul haec.. lapsantes\'). Tum diro omine singulari modo animos
excitât, timorem incutit, cum quae narrat evidenter repraesentat et
ipsum Caecinam commotum inducit.

2. Dein subito qui rem gerunt viri prodeunt {„deseruere").
Arminius nihil agit contra ; quod expressis verbis scriptor nos
docet, ut expectationem augeat et in ipsum Arminium, cum tandem
prodit, magis animum intendamus. Quapropter etiam evidenter
describit miserrimam in qua Romani versantur condicionem et animi
debilitatem qua interim afficiuntur. Arminius contra, victoriae certus,
proelium parat. Primo paucis acre proelii initium auctor narrat
{,^cindit.. ingerif\\ dein illico scenam fusius depingit, ut rerum
conversio quae proxime instat, distincte prioribus opposita, magis
animos percutiat. Magis magisque superant Germani ; ordine ver-
borum {„sustentât... suffosso equo ... dilapsus ... circumvenie-
batur"), singulis verbis, singulis temporis momentis auget expec-
tationem, uniuscuiusque actus delineans. De summis mox rebus
decertant: ipse legatus, unus e multis prodiens proelio se immiscet,
equus eius suffoditur, ipse iam cadit, iam circumvenitur, cum subito
{„m... ") res convertuntur et milites primae legionis proelium
restituunt. Romani iam satis validi hostem repellunt, insidiis evadunt.
Breviter ac simphciter perfecto tempore historico narrantur quae
rebus gestis finem imponunt {„iuvit. .")•

3. Cum utrique quiescunt, in fine narrationis, ut solet, scriptor
scenam depingit („neque is miseriarum finis... (erat.. erant)
lamentabantur.") : rerum condicionem et animum militum reprae-
sentat, non tantum suis verbis, sed etiam dramatica arte et evi-
dentia usus, gestibus et verbis ipsorum militum {„struendum ...
petendum ... dividentes ... lamentabantur\'^), Simul quae instant
miserrima adumbrat et aucta expectatione praesentia cum iis quae
futura sunt, ut solet, connectit („funestas.. tenebras.. unum iam
reliquum diem").

Variorum temporum usu denuo dramaticae historiae decursum
auctor distincte repraesentat, animos retinet. Initio duas scenas

depingit. Sequuntur perfecta tempora „tenuit.. deseruere.. pro-
rupit" Mox vivide iam praesenti tempore narrat quae velociter
geruntur „iubet.. scindit.. ingerif. Tum vero ante conversionem
latam depingit scenam {ydisiccre .. proterere.. poterant.. cir-
cumveniebatur"), et expresso verbo („wz") ipsam indicat peripeteiam.
Post quam breviter tempore perfecto {^^iuvit.. enisae\'\') rebus
gestis finem imponit. Totius vero narrationis ambitum cum sce-
nam describit, concludit.

III.

I. Tertiam partem, ut saepius, auctor incohat, cum sequentem
narrationem praecedenti connectere neglegit. Subito descriptivo
modo {„abruptis vinculis, vagus, territus") narrat equum castris
percurrentem concitasse vehementem conturbationem. Maiora mox
ante rerum vel potius animorum commutationem summam evidenter
depingit: singulari gradatione {„auctoritate, precibus, manu") et
afFectuum excitatione [„proiecttis, miseratione") repraesentat Cae-
cinam, milites retinere conantem. Verbo dénotât, quomodo rerum
testes, milites scilicet, afficiantur {„miseratione\'^). Quae incohatur iam
conversio, eodem vocabulo adumbrat, voce „demum" distinctius
annuntiat, verbis ,, clausit viam" pro certo afflrmat.

Mentis eorum condicio, quam scriptor imprimis curat, cum iam
desperabant subito immutatur, ab imis ascendit et ascendendo simul
rerum condicionem innovât. Breviter eos confirmant centuriones,
fusius eos adhortatur Caecina, temporis momento peropportuno,
statim scilicet post conversionem, primo verbis, i) deinde exemplo
{„eqtios.. invaderent").

Simul quae instant dramatice — Caecinam scilicet contionantem
suaque consilia exponentem inducit, — contione adumbrat animos-
que legentium retinet dum futura cum praesentibus connectit.

In hac quoque narrationis parte — minus tamen perspicue quam
in prioribus — variorum temporum usu viam, qua ascendit quaque

\') Oratio, breviter neque verbis oratoris relata, audientium animo apta
esse videtur. Ut apud desperantes de „salute" primo loquitur. Delineat et
simul probat quam proponit viam {„consilio teinperanda .. manendum., entm-
pendum . . perveniri. . "), breviter adumbrat quae post fugam futura sunt,
fusius vero laeta vincentiumque praemia memorat, cum de adversis plane tacet.

descendit actio, auctor delineat. Paucis modo descriptivo praemis-
sis, perfecto tempore historico quae fiunt narrat {„obturbavW").
Tum ante rerum conversionem latius iam — quasi qui scenam
delineare incohat —, describit quae geruntur. Perfecto tempore
conversionem dénotât {„clausit. . docuere"). Dein vero Caecinam
magis magisque alacri et erecto animo quae instant expectantem
et milites exhortantem inducit praesentibus temporibus {„monet,
memorat, tradit"), quo facilius sibi legentibusque paret transitum
ad ultimam narrationis partem, qua summa iam Romanorum for-
titudo apparet i).

IV.

1. Initio huius partis auctor describit et dramatica arte simul
adornat scenam in qua rerum et animorum condicionem exhibet,
et rursus Germanos Romanis (p. Ill in fine) opponit. Tum vero
temporibus praesentibus per asyndeton iuxtapositis, alacrem ac
superbum — ante ipsam cladem — Germanorum animum deno-
tantibus, quae gerunt hostes narrantur et cum evidentia repraesen-
tantur. Quibus opponuntur Romani : expectant tempus opportunum
et expectando legentium animos magis retinent {„quasi ob metum
defixo"). Tum et ipsi ad impetum faciendum se accingunt — et
deinde soli iam rem gerunt, ut etiam narrandi modo auctor adum-
brat. Non vero ipsius impetus vim, sed animum et mentis inter
se pugnantium condicionem exhibet, hac ratione ut simul affectum
legentium excitet, ut fluctuent et compatiantur {„tubae cornuaque
cecinere" contra „metu defixo" et „interruptae voces" ; „clamore..
impetii\'.. „exprobrantes").

Romanorum animus et ardor pugnandi subito palam erumpens,
crescens, instantem victoriam iam adumbrat, iam pro certo adnun-
tiat. Itaque statim mira brevitate certaminis discrimen refertur
{,^hostifacile excidium"), neque expressis verbis conversio indicatur.
Tum vero fusius animorum immutatio eiusque causae exponuntur
{„et paucos.. adversus incauti"). Notandum autem est peripa-
teiam — catastrophe proprie dicenda videtur huius partis rerum

\') Cf. quae de usu^ teinporum adnotavimus in Gennanicae seditionis
narratione, p, III. 3.

conversio, expressis verbis non exhiberi hac de causa, quia
iam in parte tertia mentis Romanorum condicio, ad quam imprimis
animum advertit auctor, e maxima debiütate sese erigens, iam
firmior et alacrior evasit, superbia vero qua Germani ante ipsam
cladem se efFerebant retardatio et ironia tragica dicenda est.

Toti denique narrationi paucis verbis finem imponens condicio-
nem corporum sed praesertim mentium militum nonnisi victoriam
cogitantium {„nocte demum .. habuerè\') descriptivo modo dénotât.

Variis utitur in hac quoque parte temporibus. Describit primo
scenam: tum praesentia tempora historica per asyndeton adhibet
{„prensant.. circumfunduntur^\'). Scenam vero ante rerum con-
versionem non depingit, cum potius — ut vidimus -- catastrophe
sit dicenda neque animi legentium ullo modo sint retinendi. Post
quae nonnulla descriptivo modo adicit et perfecto tempore rebus
gestis finem imponit, totam vero narrationem, simul et hanc ultimam
partem animi ac rerum condicionem describendo concludit {„re-
versae.. fatiqaret.. habuere").

Ut paucis quae exposui colligam: unum ac perfectum narra-
tionis argumentum in quattuor dividitur partes quae unum efiiciunt
corpus symmetrice compositum, cum et ipsae pari methodo ac
ratione constructae sint.

In prima parte via qua pergunt qui rem gerunt, mutua deli-
neata actione, ad fastigium quoddam ducit — Germanorum scilicet
praepotentiam, — cum subito, iam instante discrimine, paululum
deflectit. Singulari etiam modo ad mentis agentium condiciones
ubique scriptor attendit cum, ut solent apud nostrum, non vi sed
animi viribus decertent.

Ut in prima parte, ita etiam in secunda rerum processus et
imprimis mentium utrorumque condicio magis magisque ad fastigium
evehuntur. Iam altius nunc ascendunt. Romanorum quidem condicio
fit valde iniqua, Germanorum vero nimis opportuna, cum subito res
Romanae aliquantulum, non vero ut in parte prima, restituuntur,
animus contra militum desperationi est proximus. Itaque quae instant
discrimina legentium animi avide expectant.

Quae tertia in parte Romani gerunt. et imprimis quae sentiunt
statim ab initio ad infima et interitum inclinant. Non ab hoste
exterriti, sed caeco timore correpti in fugam se proiciunt. mer-
mes se hostibus tradituri. cum subito in ipso miseriae fastigio, mise-
ricordia et respectu erga ducem commoti, ad meliora se convertunt
• animumque paulatim resumunt. Mentis utique est conversio. summa
simul et certa. Augetur iam animus, spes et fiducia sui^. verbis et

exemplo duds instigatae, quamquam externa rerum condicio nequa-

quam immutata est.

Immo in quartae partis initio ipsi Germani. praevalidi ac

superbi et victoriae certi, castra aggrediuntur et .rerum decursum
^ victoriam scilicet Romanorum. iam adumbratam, -- retardare
videntur. Tum vero extemplo animus una cum viribus Roi^norum
distincte apparent eosque victuros esse iam liquet. Et Germani
spe et fiducia sui statim plane destituuntur. Romani contra, alacres
viribus et victoria freti, ad summam securitatem et animi fortitu-
dinem perveniunt. __

D.

GERMANICI CAESARIS EXPEDITIO. ANNO XVI FACTA.

(ANN. II. 8-22.)

Quae de hac Germanid expeditione Tadtus narravit, iam
saepius ab historiographis tractata sunt. Attamen de fide ilhus
narrationis historica viri docti varia neque recta tulerunt iudicia
cum. nisi fallor. ipsam nostri auctoris narrandi methodum et
artem vel male intellexerint vel neglexerint i). Quapropter lam

^TT^r priores nominandi mihi videntnr: P. Uoefer, Die Feldzûge d.
) inier y imprimis propter narrationis colorem

di\'îaS\'i .877. P. 5-53. qui evide..iaM

\'retS^lTd^âpUoTpropmm ab evident.» e te^ümonio ..sü«« «cuUnum

magis quae de componendi methodo sentio paucis exponenda mihi
videntur.

Narratio dividitur in partes quinque, quarum

prima exhibet quae die primo apud Visurgim ab Arminio
et Flavo aguntur. Colloquuntur, queruntur, ad manus iamiam
veniunt, cum subito Romani Flavum secum abducentes se reci-
piunt. Maius vero instat certamen.

Secunda vero pars exponit quae apud Visurgim a Germa-
nico praesertim cum Chariovalda et auxiliarium cohortibus contra
Germanos aguntur. Periculum iam crescit, auxilia conciduntur, perit
etiam Chariovalda, cum tandem pars quaedam militum e hostium
manibus eripitur.

Tertia deinde pars repraesentat quae aguntur noctu in
castris Romanorum a Caesare eiusque exercitu. Mentis eorum con-
dicio praesertim exhibetur: pugnandi scilicet eorum animus, mutua
actione auctus, ad fastigium pervenit.

In quarta vero parte enarrat auctor, quomodo primo
ipsi Romani cum Germanis manus conserant. Praemissis contio-
nibus, delineata etiam regione, descripta utriusque aciei ordine
ipsius pugnae decursus repraesentatur, quomodo scilicet, iam ab initio
Germanis iniquus, paulatim in periculum eos inducat. Momento
tantum temporis brevissimo laetior expectatur exitus, cum subito
ac certo victoria in cladem convertitur.

Duces tamen ipsi, acie perrupta, e manibus Romanorum evadunt.

Pars denique q u i n t a refert, quae altero proelio a Romanis
Germanisque aguntur. Ipsa Romanorum victoria eiusque tropae-
um perniciem eis allatura esse videtur. Maius iam instat periculum,

auctor exposuit parum verisimilia vel etiam vix probabilia esse demonstrare
conati sunt. Denique posterioribus adnumerandi sunt H. DellbrÜck, Geschichte
der Kriegskunst II. 1902. 115-132 et G. Kessler, Die Tradition ü. Germa-
nicus. 1905. 43-65, qui falsa esse ac ficta quae Tacitus narrat probasse se
credunt. Cum vero narrationem nostram variis fontibus esse compositam
sagaciter se detexisse contendant, artem litterariam, eidem narrationi con-
struendae adhibitam, parum respexisse videntur. Item F. Knoke, Die Kriegs-
züge des Germanicus i. D. 1922. 346; qui, — ceteroquin plane ab iis discre-
pans, — fidem historicam totius narrationis singulariumque eius partium
pertinacissime defendit. Quomodo de hisce omnibus, collata narrandi methodo
iudicandum sit data occasione exponam.

summum videtur esse discrimen. Sed antequam proelium incohatur.
Germanicum iam praevalere eiusque victoriam instare auctor adum-
brat. Simul tamen retardat catastrophen. atque primo narrando,
deinde describendo ad quoddam fastigium res gestas perducit. Cui
finis, clades scilicet Germanorum miserrima. statim adiungitur.

DIVISIO.

(c. S.) Praefatio. qua narratur quomodo Germanicus ad belli sedem
se conférât.

I.

(c. 9. 24-30.) 1. „Flumen.. interfluebat" Describitur scena.

a. „Eius ... venisset." Arminius prodit et
Caesarem postulat.

b. „postquam.. est." Romani respondent.

a. „ut liceret.. oravit" Arminius colloquium
cum Flavo rogat.

b. „Erat.. salutatur" Flavus prodit.

(c. 9. ^\'10. 19.) 2. 1) a. „qui amotis.. postulat." Arminius rursus

ut amoveantur custodes flagitat.
b. „postquam.. digressi" Qui statim rece-
dunt.

a. „unde... interrogat." Arminius Flavum
interrogat.

b. „illo .. referente." Cui Flavus respondit.

a. „quodnam .. exquirit." Tum rursus Ar-
minius eum adloquitur.

b. „Flavus.. memorat." Cui denuo Flavus
sua exponit.

a. „irridente... pretia." Arminius vero illi

irridet.

2) „Exin diversi ordiuntur,"

a. „hic,. haberi." Flavus ardente iam animo

se defendit.

b. „ille... mallet." Quem vero Arminius
magis magisque opprobriis incendit.

3) a. „paulatim... cohihebanturV In eo iam
est ut manus conserant,
b. „ni.. attinuissetr cum Stertinius intervenit.

a. „plenum .. Flavum." Flavus vero pug-
nam poscit.

b. „cernebatur.. meruisset" Necnon Armi-
nius proelium annuntiat.

II.

{11. 20-25) 1. a. „Postero.. stetitr Germani proelium in-
cohare conantur.
b. „ Caesar.. tramittit.. praefuere."
a. „Stertinius.„Aemilius. ." y. „ Cha-
riovalda .. erupit." Nec Romani pug-
nam detrectant, et auxiliares praemittunt.

{11. 25-34.) 2. a. „Eum .. traxere.. dein .. prottirbanl"
Germani auxiliaribus cum Chariovalda in-
sidias struunt, deturbant, profligant.
b. a. „Chariovalda.. labitur.. drear Auxi-
liares et ipse praesertim Chariovalda
se defendunt, inclinant, cadunt.
/Î. „ceteros.. exemere^ At pauci effugiunt.

III.

{12. 1-7.) 1. a. „Caesar., oppugnationem." Maius iam
certamen Caesari annuntiatur.
b. „habita ... attulere." Qui multitudinem
ingentem parari cognoscit.

{12. 7-13. 30.) 2. 1) „Igitur.. pro ferr ent." Cazsav qxxaea^zTL^ia
sint secum revolvit.
2) „Node.. destinare." Quae decrevit ex-
sequitur.

a. „node.. fama sui." Ipse Caesar testis
est eorum, quae a militibus geruntur.

b. „cum hie.. destinare:\'

a. „cum hie .. mactandusy Pugnandi ar-
dorem ostendunt.

I a. „inter quae... pollicetur." Hostis
praemia offert,
b. „intendit.. destinare.\'\' Quibus in-
censi\'.ipsi proelium poscunt.
3) „ Tertia.. sensere." Tum hostes, vallum ag-
gressi, invictum Romanorum animum cognoscunt.

IV.

(U. 29-15. 19.) 1. a. „Nox ... sisterent." Germanicus auctus
omine milites adhortatur.

b. „orationem. • datum." Animi militum ac-
cenduntur.

{15. 18-28) 2. a. ,,Nec Arminius... servitium" Arminius
contra Germanos instruit.

b. „sic.. poscentes." Instigati et ipsi proelium
poscunt.

{16A7) 3. 1) „sic accensos.. truncos." Pugnae locus
describitur.

a. „campum .. incurrerent." Quomodo hinc
Germani copias disponant,

b. „noster.. adsisteret." hinc Romani, ex-
ponitur.

2) a. Germani proelium incohant.

b. „Stertinius ... adfuturus." Contra quos
Caesar equitem dimittit.

a. „Interea,.. advertere." Portentum quae
futura sint adumbrat.

b. „Exclamat.. numinaV Quod omen ipse
Caesar aucto animo accipit.

a. ,^Simul •. impulit" Tum et Romani in-
sistunt, aggrediuntur.

b. „Mirum dictu". a.„.. ruehanf\'.. Che-
rusci. . . detrudebantur." Germanorum
acies iam inclinât una cum ipsis Cheruscis.

a. „inter quos.. Arminius.. rupturus.A.
vero acerrime instans, fortunam mutaturus
certamen in discrimen adducere conatur,

b. „ni... obiecissent" cum subito auxilia

Romanorum pugnam decernunt.
a. „nisu... dédit" A. vero et I. effugiunt.
„ceteri.. alios" Multitudo vero Germa-
norum occiditur.

{18) 4. Quomodo post victoriam res se habeant et
tropaeum^exstruatur auctor exhibet.

V.

(c. 19.) 1. a. „ea species.. foret." Ipsa tropaei erectio
Germanos ad novum summumque certa-
men impellit.

a. „. . turbant" .. ß. „postremo.. a tergo

foret.

{20-21.) 2. b. „Nihil.. permisit." Caesar contra, vic-
toriae certus, pugnam parat:
a. belli gerendi consilium constituit primo,
ß. deinde exsequitur.

a. „quibus plana .. irrupere." Primo
res prospéré agitur,

b. „quis.. conflictabantur." mox parum
procedunt.

a. „sensit... iubet." Novi sequuntur
impetus,

b. „missae.. deiectis et hostes deici-
untur,

a. „primus Caesar., silvas." cum et

ipse Caesar prae aliis se proelio inmiscet.

b. „collato. .. victoria," Hostes vero
denuo resistunt.

a. „nee minor,. proelium." Mentis ac cor-
poris Germanorum iniqua condicio de-
scribitur.

b. „contra ,. aperiret^ Aequa contra Roma-
norum condicio exhibetur.

a. „imprompto.. deserebat." A. et I. subito
non iam apparent.

b. „ei Germanicus .. castris" Germanicus
contra victor prodit.
(c. 22.) 3. Quomodo post victoriam res se habeant auc-
tor exponit et finem expeditioni esse impo-
situm memorat.

Quae iam supra de praecedentibus narrationibus hoe loco
exposui, etiam de nostra historia valere puto. Mutua actione res
gestas repraesentandas esse sua dispositione narrator nos docet.
Hic illic vero parum distincte nexum causalem indicat, ut e. gr.
III. 2. Nonnumquam, ut IV. 1. 2, antithetice iuxtaponuntur, quae
utrobique aguntur vel etiam in futurum praeparantur. In quinta
vero parte saepius ab una tantum dramatis persona res geruntur,
cum nimirum post summam rerum conversionem Romani, victoriae
certi, longe iam praevaleant.

Ad expectationem excitandam animosque devinciendos auctor
quaedam praefatur de itinere Caesaris in Germaniam, belli sedem.
Exercitum lente ac graviter procedentem describit et ipsa ver-
borum dispositione depingit {„iamque .. advenerat.. praemisso . .
distributis .. ingressus.. precatus .."), cum simul rerum gestarum
progressum respicit {„iam • • cum").

Prospéré primo omnia procedunt. Tum vero ter periculum
semper in maius auctum Romanis imminuisse {„erratum .. hausti
sunt.. defectio a ter go ..") auctor nos docet ut quae in ipsa expe-
ditione futura sunt adumbret animosque legentium recte disponat.

I.

Subito, neglectis quibus transitum sibi pararet, paucis verbis
actionis scenam scriptor delineat {„flumen.. interfluebat"). Tum
statim Arminius, qui primas partes apud hostes agit, prodit et
simul ut ipsum Caesarem et fratrem Flavum, apud Romanos dra-
matis personas praecipuas, convenire sibi liceat petit. Et utriusque,
qui prodit, tam Arminii quam Flavi ingenium atque etiam corporis

habitum, antequam apparent vel in prima saltem apparitione, ex-
pressis verbis vel implicite scriptor exponit {„erat is.. Flavus . .
Tiberio"). Arminii ingenium superbum atque audax et supra iam
denotavit, et implicite per totum hoe colloquium delineat {„unde ..
interrogat.„quodnam proelium .." „irridente.. servitiiprae-
mia" .. „ille fas patriae.. mallet..").

Haec prima pars singulari arte dramatica velut dialogus tra-
goediae proprius constructa est. Mutua semper actione, mira cele-
ritate ad rerum fastigium tendunt qui primas partes agunt. Hinc
nonnisi asyndetis auctor utitur, participiis actionem mutuam dénotât
{„digressi.. referente.. irridente .."). Mox vero dialogum, arden-
tibus iam animis, maiore ambitu verborum delineat et singula eius
momenta indicat {„exin. paulatim . ni.."). Variis insuper tempo-
ribus utitur quibus qua via pergat actio lucide designet. Imperfecto
tempore {„interfluebaf\') describit oxtjv^v. Perfecto historico actio
incohatur (,, adstitit.. oravii"), Arminii vero et Flavi congressum,
in quem prae ceteris auctor intendit, praesenti tempore historico
indicat. Praeterea paulatim, crescente iam expectatione, ipsarum
personarum vel verbis vel gestibus fusius ac maiori evidentia
repraesentatis acrius iam certari suggerit. Tum vero rerum fastigium
paucis verbis {„prolapsi cohibebantur") descriptive refertur et ipsa
conversio expresso verbo {„ni") distincte notatur. Ut initium, ita
etiam finis primae narrationis partis, unum ac quasi perfectum
argumentum complectentis, tamquam scena („tableau") describitur.
Primo verba adiectiva et participia plenum irae armaque pos-
centem" Flavum adumbrant, deinde verba „cernebatur contra..
minitabundus.. denuntians" fusius et accuratius Arminium depin-
gunt. Mentis tamen utriusque condicionem auctor imprimis respicit,
quo simul et expectationem erigat et legentium animos metu afficiat.
Uno tantum verbo explicite ea quae futura sunt — ut solet —
adumbrat. {„proeliumque denuntians\'\').

II.

Paucis verbis rursus scriptor rerum condicionem et actionis
initium exhibet {„postero.. stetit"), quae tamen cum praeceden-
tibus minime connectit, utpote i^Tthjiei studens. Priorem exercitus
partem lente procedentem compositione et ordine verborum depingit

{„Caesar.. Stertinius .. Aemilius.. diducerent."), contra Chario-
valdam erumpentem vividius dénotât atque in eum prae ceteris
iam animos legentium convertit. Et expectationem augens, {„qua
celerrimum.. erupit") ingenium eius audax, a cauta Caesaris
mente diversum, implicite adumbrat. Lente eum Cherusci in insidias
inducunt (part. descript. „simulantes" perf. hist, „traxere", tum
praes. hist. Jrudunf). Tum omni celeritate, firmo et ardenti animo
impetum faciunt in hostem. Praesentia igitur tempora historica
asyndetice iuxtaponuntur, gradatione disposita {„trudunt.. instant..
proturhant"). Mutuam vero actionem velociter decurrentem parti-
cipiis tantum dénotât {„adversos .. cedentibus.. collectosque. .")•
Discrimen iam certaminis instare neminem latet. Ordinem verborum
rerum decursui adaequat, Chariovaldam principem prae ceteris pugnae
intentum ostendit ut expectationem augeat. Tum vero non iam prae-
senti tempore historico utitur, sed scena latius depicta actionem, ad
summum certaminis fastigium festinantem, retardat, et ante ipsam
conversionem rerum condicionem et agentium motus cum evidentia
repraesentat {„sustentata ... hortatus... perfringerent"). Deinde
magis iam legentes retinet {„densissimos irrumpens"), conversionem
adumbrat {^congestis telis. • sujfosso equd\\ cum tandem verbo
„labitur^\' scenam amovens explicite conversionem indicat verbisque
„multi nobilium" magis iam animos misericordia afflcere conatur.

Perfecto tempore historico finem rebus imponit, ut solet {„eoce-
mere"), hac etiam narrationis parte unum ac perfectum argu-
mentum complectens. Ast simul quae futura sunt paucis verbis, ut
videtur, adumbrat : in fine narrationis milites romani praevalent.

Vario temporum usu, — ut iam ostendi, -- quomodo mutua
actio incohetur, crescat, ad summum perveniat ac rursus declinet
et quiescat, auctor delineat.

III.

Hac tertia ?parte auctor non actionem mutuam ad summum
pervenientem repraesentare intendit, sed imprimis curat ut expec-
tationem legentiumlexcitet utque animos eorum avfinaMg reddat.
dum dramatis [personas et ipsas expectantes et variis motibus
affectas inducit et cum evidentia exhibet.

Arminius ut proelium committatur decernit ; vires eius crescunt,
nocturna oppugnatio iam instat. Simul temporis et rerum condicio,
non simplici descriptione sed dramatica arte adumbrata et gradatione
aucta {„indicio perfugae.. habita fides .. cernebantur.. suggressi..
attuleré\'), magis iam animos retinet et timorem inculcat. Tum
vero secundam ac praecipuam scenam („auftritt") arte dramatica
auctor delineat, ut mentis militum Romanorum condicionem exponat.
Ipse Caesar in scenam prodit primus et solus, quaeque timet quae-
que sibi proponit nobiscum communicat, ut personae tragicae
artis facere soient. Mox ipsorum militum colloquiis ut testis occultus
adsistit et dum animi sui motus ipse ostendit, legentium affectum
movet, dum vero mutua actione praesertim inter Romanos et
hostes ira in Germanos, ardor pugnandi, in Caesarem favor ad
fastigium perducuntur, eorum animos retinet. Tum paucis verbis
narrationi finem imponit: post ipsa verba ,,adsultatum est\'^ sequuntur
„sine coniectu tcW Eo enim quod hac quam exposui ratione
mentis condicionem delineat, eas quae geruntur quaeque instant
res repraesentat, rebus vero ipsis animum vix intendere videtur.

Huius partis dispositio ac mutuae actionis nexus quamvis prio-
ribus sint affines, parumper discrepant a methodo quam auctor
adhibere solet : neque enim omnia quae aguntur ad unum quoddam
et summum actionis fastigium semper tendunt, rieque rerum con-
versio „actionem" concludit. Non tamen est cur miremur, cum
imprimis antequam decertarent, eorum animos delineare auctor sibi
proposuerit. Eundem semper prosequitur finem, expectationem excitât,
affectum, admirationem, timorem evocat : per totam enim narrationis
partem dum ardorem pugnandi, Studium militum in Caesarem eius-
que ingenium audax exhibet, quae futura sunt adumbrat et quadam
gradatione et arte dramatica repraesentat. Neque per totum narra-
tionis decursum varie et ornate auctor tempora disponit, ut alibi
solet. Nota tamen in secunda parte „cogita b a f* „adif .. pol-
licetur.. intendif\', in ^newero „adsultatum est" „sensere."

IV.

Initio affectum quidem excitât laeto omine. sed capitibus
14-16 res ab utraque parte gestas non, ut solet, mutua actione
connectit, sed certa methodo iuxtaponit. Nee mirum, cum ad ac-

tionem praecipuam et discrimen totius certaminis viam sibi paret.

Quapropter quomodo ab utraque parte orationes habeantur
amboque exercitus afficiantur primo breviter adnotat. Tum pugnae
regionem, scenam actionis (oxrjvrjv) et utramque aciem describit i).
In ipsa pugna enarranda distinctius iam nexum causalem et actionem
mutuam delineat. Primo expectationem et affectum augurio excitât ;
verbis „mirum dictu" rerum conversionem quandam instare adum-
brat. Tum vero ante ipsam totius narrationis summam conver-
sionem pugnaeque discrimen cum evidentia scenam („tableau )
depingit {„diversa fuga . .. rueb ant... detrudeb antur...
insignis.. manu .. voce.. vulnere.. sustetita bai.. rupturus.."),
in qua prae ceteris ipsum Arminium pugnantem inducit. Dum for-
tunam Germanis novam instare suggerit {„incubuerat.. rupturus")
rerumque decursum retardat, expectationem auget, — cum subito
ac statim ipsa Germanorum fortuna ac paene victoria in cladem
convertitur et inopinata mutatio affectum excitât {„ni obiecissenf).

Quae in ipsa clade eveniunt, accurate describit {„plerasque..
postremo .. quidam . . alios"), duces tamen effugisse paucis memorat
hoc consilio, ni fallor, ut denuo certatum iri simul suggérât. Cete-
roquin postquam rerum condicionem, momentum victoriae, tropaei
erectionem exponendo hanc narrationis partem conclusit, nullo
modo neque exptessis verbis neque implicite maiora instare vel
potius res gestas plenius ac perfectius absolutum iri monet.

V.

Ex improviso certamen rursus incohatur. Ipsius Romanorum
victoriae fastigium, tropaei erectio novum proelium novaque peri-
cula excitât. Credideris auctorem ut poetam tragicum summam
primae personae potentiam et conversionis rerum initium, intime
nexu causali inter se coniuncta, uno eodemque temporis momento
exhibere. Diligenter in causas inquirit, praesertim vero in animorum

\') Utraque oratio eodem modo disponitur: cap. 14. orator fusius tractat
id quod „facile" dicitur {„non campos. .iuris memoriae"), tum brevissime agit
de utilitate {„si taedio .. neque bellum ultra"), fortiter denique quamvis paucis
verbis honestum inculcat {„modo si., victorem sisterent"). Item cap. 15 con-
tionator „facile" evolvit {„hos esse . . subsidium"), pauca de utilitate loquitur
{„memininsent.. superbiae"), fortiter de honestate {„aliud.. servitium\'*).

motus, hoc consilio ut etiam afFectus legentium facilius excitet. Per
asyndeton iuxtaponit praesentia tempora historica, quibus mutuam
inter Germanos actionem gradatione continua delineet {,,voltint..
rapiunt.. incursant.. turbant.. deligunt — pJebes.. senes"), ut
expectationem nostram, post cap, 17-18 nimis languentem, vehe-
menter commoveat. Nihil vero aliud auctor intendit nisi ante ipsam
catastrophen retardare rerum gestarum decursum, perniciem scilicet
Germanorum. Quapropter eodem temporis momento, etiam ante
pugnae initium, exitum eius et Romanorum victoriam adumbrat (c.
20: „nihil., incognitum.. in perniciem ipsis vertebat; et cap.
21: „nec minor Germanis animus sed.. superabantur.Ut
in cap. 19 propter vehementem animi commotionem Germani, ita
in cap. 20 Romani, praevalidi iam et viribus suis freti, fere soli
rem gerere videntur. Sed quamquam totius certaminis exitus dubius
non est, auctor nihilominus animos retinere conatur, dum singula
fluctuantis proelii momenta repraesentat {„sensit dux imparem..
collato gradu .. utrisque .. salus ex victoria") vel utriusque partis
mentis ac rerum condicionem, scena late depicta, per antithesin
iuxtaponit hac ratione ut ipsi legentes exitum animo praecipiant
(„c. 20. superabantur cum in g en s multitudo .. colligeret..
tenderet.. uteretur.. contra miles .. foderet. . aperiret —
imprompto.. Arminio .. Inguiom erum .. deserebat..
et Germanicus.."). Auetor cum scenam describit ac depingit,
actionis decursum non semper inhibet ; ita et hoc loco eos qui rem
gerunt ad finem festinanter contendere suggerit. Victoria Romanorum
iam instat, mox manifeste apparet {„imprompto iam Arminio..
quin et Inguiomerum .. et Germanicus .. detraxerat orabatque").
Nequaquam tamen ut solet huius pugnae peripeteiam explicite
dénotât, immo ex industria eam silentio praeterire videtur. Nec
mirum, cum in hac parte proprie non certaminis discrimen, sed
catastrophen exhibere intendit.

Paucis deinde verbis de huius victoriae momento locutus
partem ultimam et simul totam narrationem concludit. i) Variorum

Non me fugit capita quoque quae praecedunt 5-7, quaeque sequuntur
23.24-25, in totius expeditionis summa contineri, eaque ad affectum excitandum
esse valde idonea, cum in ipso gloriae fastigio collocati denuo Romani plagis
fortunae miserrime perituri esse putentur, mox vero, periculo hoc maximo vix

temporum usu rerum gestarum decursum auctor parum accurate in
quarta parte delineat: adhibet 1. perf. histor.: praes. hist; perf.
hist; 2. praes. cum perf. hist, usque ad „tmpuïif (c. 16. 17.), tum
vero scenam latius depingit ante peripeteiam, cui pleraque perf.
tempora historica adiungit. Maiore quadam cura in quinta parte
tempora disponuntur. Praecedit perfectum historicum, tum praesens
ponitur una cum perf. tempore hist.; sequitur descriptio, cui prae-
sentia cum perfectis temporibus historicis adnectuntur.

Narratio proeliorum, quae cum Germanis gesta sunt, — ut
paucis verbis quae disserui complectar —, unum et perfectum
argumentum continet. Cuius initium, decursum, fastigium, finem,
causali nexu coniuncta et continuata, luculenter auctor delineat cum
totum corpus in quinque partes distribuit.

In parte prima certamen, praemissis quae expectationem exci-
tent, mutua actione continua cum repraesentantur ac denotantur
personae quae res verbis tantum, non armis agunt — ad fastigium
quoddam pervenit. Praevalet Arminius, dum Flavus, ceteroquin
socius tantum Romanorum, recedere cogitur. Utriusque ingenium.
lucide denotatum et verba ac gestus pugnam acrem instare adumbrant.

In secunda vero parte decursus rerum, quae adhuc a Germanis
tantum et Romanorum sociis. nondum ab ipsis Romanis geruntur,
non sine mutua actione multaque cum evidentia descriptus, ad
fastigium properat. Manus nunc conserunt, ad pugnae discrimen
et rerum conversionem, magis iam Romanis adversam, perveniunt.
Quamquam, ut adumbret instantem Romanorum victoriam vel
saltem maiora certamina, depulsos esse Germanos ab ipsis Romanis
auxilio vocatis memorat.

In parte tertia animos legentium ad ea, quae futura sunt
discrimina, intentos facit. Inducit Germanicum ipsum eiusque exer-
citum, variis affectibus agitatos, ut et legentes iisdem animi motibus
afficiat. Singulari vero arte et ipsos afFectuum motus auctor ad

exempti, ad maiorem potentiam et famam perveniant (c. 25. „nee umquam
magis .. paventem .. invictos . . Jïomanos praedicabant. ."). Attamen quae de
proelüs cum Germanis gestis auctor narrat, et ipsa per se unum ac perfectum
argumentum continere et ab eo in unum quo\'ddam corpus esse redacta nequa-
quam mihi videtur negandum.

summum perducit, eo quod condicionem rebus romanis magis magis-
que aequam exhibet hoe consiUo ut expectationem augeat et
proeliorum quae instant exitum suggérât.

In quarta deinde parte rerum decursus vel potius animorum
motus imprimis apud Romanos ea qua incesserat via pergit ascen-
ditquç. Utriusque enim mentis ac rerum condicio dramatica arte
— orationibus scilicet — repraesentatur. Neque tamen nexu causali
coniungitur, quia, dum discrimen paratur, mutua actio languescit.
Tum vero magis magisque victoriam romanam quae instat scriptor
désignât; et simul quomodo Germanos vires iamiam deficiant
adumbrat. Attamen brevi temporis momento instigante ipso Arminio
ea, qua in parte prima et secunda incesserant via pergere inten-
dunt et usque ad fastigium limenque victoriae perveniunt — cum
subito miserrime corruunt. Quibus peractis auctorem mutuam ac-
tionem ad finem perduxisse credideris.

In quinta vero parte ipsa victorum superbia, tropaei erectio res
Romanas in periculum ac discrimen adductura esse videtur. Pos-
tremo Germani qui rem gerunt recta ascendunt via — sed brevis-
simo tantum temporis momento —, ut quae iam instat miserrima
clades praeter opinionem paululum retardetur. Illico enim ante
rerum gestarum decursum clare scriptor désignât quae futura est
catastrophen. Sed quamquam exitium certum Germanos manet
celeriterque appropinquat, variis tamen temporis momentis variaque
fortuna hostis sortem ultimam ac perniciem invenit.

E.

CONIURATIO LIBONIS.

(ANN. II. 27-31.)

De coniuratione Libonis, de fide etiam eorum quae apud
Tacitum inveniuntur varie disputaverunt viri docti historiographiae
intenti. Qui tamen, dum de fide narrationis historica iudicium

>) Tacitum secuti sunt imprimis ii qui ante nostram aetatem historiam
romnnam conscripserunt, quorum indicia invenies apud A. Lang, Beiträge z

tulerunt, structuram et artem apud nostrum etiam hoe loco con-
spicuam ut aliis in narrationibus ita et hic parum respexerunt.
E multis vero unum v. cl. H. T. Karsten hanc viam iam olim
ingressum esse neque tamen usque ad finem percurrisse invenio.
Quam ob rem haud abs re duxi in structuram eiusque artem, ab
auctore de industria quaesitam, inquirere, quo facilius data occasione
investigationem instituamus, num quid in singulis narrationis partibus,
artis tantum causa, adiectum vel ablatum vel adauctum vel immi-
nutum esse videatur.

Praefatio praemittitur, in qua auctor exponit quae ad accu-
sandum Libonem parantur.

Pars prima complectitur cap. 28, in quo auctor narrat
quomodo condicio Libonis, quamvis accusati, ad speciem magis
magisque restituatur, cum subito quomodo res vere se habeant
apparet. Maius iam instat periculum.

iPars secunda complectitur cap. 29-30, in quibus suggerit
Liboni misericordiam moventi paulatim meliora esse speranda,
cum subito res converti — lente primum ac dubitanter, mox dure
et certo — exponit. Maximum instare periculum et vix ullam spem
Liboni remanere auctor adumbrat.

Pars tertia complectitur cap. 31, in quo narrat Libonem
ad summum pervenisse periculum, cum tandem ipse, aliquatenus
retardatus, suis manibus catastrophen inducit.

Geschichte d. K. Tiberius. 1911. 27: „eine harmlose Spielerei eines uner-
fahrenen Jünglings". Sunt autem qui sequuntur: Hoeck, Röm. Gesch. 1850.
I. 3. 82. Ch. Merivale, Gesch. d. Römer, u. d. Kaiserthum III. I50-I5i-
C. Peter, Geschichte Roms. 1881. III. 152-153. W. Ihne, Zur Ehrenrettung
d. Kaisers Tiberius. 146. Quibus adnumerandus est qui nuper historiam im-
peratorum romanorum enarravit, A. v. Domaszewski, Gesch. d. Röm. Kaiser.
1909. I. 277-278. Tiberium vero recte iudicasse autumant inter priores: G.
A. sievers. Stud. z. Gesch. d. Röm. Kaiser. 1870. 35-36. L. Freytag, Tiberius
u. Tacitus 1870. 113-115. E- Wiessner, Tiberius u. Tacitus. 1877. 21-22. H.
Schiller, Geschichte der Röm. Kaiserzeit. 1883. I. i. 291. W. Schott, Die
Kriminaljustiz u. Tiberius. 1893. 24. ff. L. v. Ranke, Weltgesch. III. Anal.
291; imprimis vero H. T. Karsten, 1. 1. 37. ssq., et inter posteriores. I. I.
Hartman, Analecta Tacitea. 1905. 33= »Tota narratio vix ullam habet speciem
veri," et A. Lang. 1. I. 26-35.

^ 81 --
DIVISIO.

{27.) Praefatio: Catus Libonem ad magicas artes impellit ut eum
maiora sperantem facilius accuset.

I.

{28. 1-6.) 1. a. „Ut satis., usus erat" C. ad Tiberium aditum
postulat.

b. „Caesar... commeare." Tiberius indicium
quidem accipit, congressum vero abnuit.

{28. 6-11.) 2. a. „Interim... scire malebat." Immo Tiberius
Liboni favet, eum extollit,
b. „donec... detulit." cum subito lunius de eo
indicium defert ad Trionem.

{28. 11 -15.) 3. a. „Célébré. .poscit" Trio rem defert ad iudicem.

b. „Et vocantur... atroci." Senatus ad diiudi-
candum vocatur.

II.

{29. 16-19.) 1. a. „Libo .. . poscere." Libo contra auxilium im-
plorât suorum.
b. „abnuentibus .. formidine." Qui omnes defen-
sionem abnuunt.

2. a. „ Die senatus.. tendens." Libo prodit, miseri-
cordiam movens.
b. ,,immoto .. eoccipitur." Tiberius vero, afFectus
dissimulans, eum excipit.

a. a) „Accesserant.. daretur." Accusatores inter

se discrepant,
ß) „donec... ar^iebat.", immo vana afFert
Vibius, — cum subito occulta ac suspecta
promit.

b. „negante reo". Quae Libo quidem negat, servi
vero affirmant.

a. „adgnoscentes .. quaereretur." Tiberius quae-
stionem haberi e servis iubet.

b. „ob quae.. mandavit." Libo vero ut res diffe-
ratur suppliciter rogat.

a. „responsum.. rogaret" Cui Tiberius incerta
respondit

III.

{31. 9-17.) a. „Cingebatur----possent." Milites minantur

Liboni.

b. „cum .. gladium." Qui exterritus, ut mortem
sibi inférant a servis petit.

a. „atque.. lumen." Cum vero servi recusent,

b. „teralibus.. derexit" ipse Libo mortem sibi
consciscit.

a. b. „ad gemitum____abstitit." Ad ultimum eius

gemitum servi accurrunt, milites vero abscedunt.

{31. 17-20.) Finis. Cum actio ad finem perducitur, Tiberius
neque se ipsum mortem eius intendisse asseverat.

Praemittit auctor quaedam quae, quamvis mutua actione non
connexa, narrationis sunt initium et fundamentum structurae. Cum
evidentia singula describit atque enumerat, expectationem auget,
dum ingénia personarum ab exordio iam delineat {„senator..
intima amicitia — iuvenem improvidum.. facilem. ."), et res
mirabiles tractat {..Chaldaeorum .. magorum .. somniorum") et
quae futura sunt crimina coniurationis primo adumbratim memorat
{„proavum .. amitam .. consobrinam.. imaginibîis"), mox vero
distinctius enuntiat socius libidinum... quo pluribus indiciis
illigaret.")t seductorem etiam agentem repraesentat.

I.

Praefatione tamquam ad rerum condicionem delineandam
praemissa, ubi primum gravions momenti factum, ad animos erigendos
peridoneum, exsurgit, mutua actione rem geri auctor ostendit, idque
praesenti tempore memorat {„postulat.. abnuit"). Retardato tamen
cursu agi ea quae fîunt innuit, cum ipsorum temporum praesentium

vim, variis rebus descriptivo modo adiectis, {„demonstrato.. as-
pernatus") attenuat, praesertim vero ipsum Caesarem dubium
haerentem vel saltem caute procedentem inducit {„congressus
dbnuit"). Quo simul animis legentium, de imminent! periculo
sollicitis, meliora iam sperare suadet : Libonis enim condicionem
specie saltem iamiam meliorem factam ostendit . ai/Â/ô^/\'\').

Mox vero. breviter describens potius quam enarrans {„male haf)
quae geruntur, rerum decursum retinet ante ipsam conversionem ;
quam explicite („donec"), ut solet, assignat. Quod exsurgit peri-
culum accurate exhibet ; personam mentemque accusatoris ante-
quam prodit, explicite {„célébré...") et implicite repraesentat,
praesentibus temporibus per asyndeton iuxtapositis accusatoris
impetum et acre ingenium, viribus fretum, adumbrans. Singulari
modo simul, cum delineat mentis illius condicionem eiqueCaesaris
animum opponit, expectationem legentium auget.

Postremo vero paucis at gravibus verbis, — ut solet, — de
rebus quae in parte secunda futura sunt, sollicitos nos reddit
{„vocaniur patres.. re magna et atroci.").

Variorum temporum usu rerum gestarum decursum moderari
non negiegit. Initio praefationis perfectum tempus adhibet, tum
praesenti tempore incohatam actionem indicat, imperfecto tempore
{,,malebaf) rerum statum describit ante commutationem, cum
decurrentem actionem perfecto tempore rursus exhibet {„detulif).
Notanda vero sunt quae sequuntur pleraque praesentia tempora
per asyndeton iuxtaposita ; hic illic enim auctor in ipsa variarum
partium fine iis utitur, ut qui res agunt vehementer esse commotos
adumbret et maiora ac graviora iamiam instare nobis suggérât.

H.

Initio huius partis scena praevia vivide depicta mutuam inter
Libonem et cognatos actionem cum evidentia repraesentat (inf.
praes. per asyndeton iuxtaponit), affectus excitât, misericordiam
scilicet et metum, dum personas eisdem afFectibus commotas inducit.

Tum vero ipsius iudicii expositionem incohat; primo lata
descriptione cum evidentia praecipuam inter agentes personam
eiusque corporis ac mentis habitum delineat. Quo simul gradatim

ascendens misericordiam evocat imprimis, dum subito ipsum Caesarem
immotum ac durum inducit reoque supplicanti opponit. Paucis
verbis deinde {„excipitur.. recitatn quomodo actio procedat exhi-
bet; mox scenam depingere videtur {„acce s s er ani.. certa-
bant.."). Instat enim inopinata quaedam mutatio. quae verbo
„donec" annuntiatur: fortuna scilicet Liboni favere videtur, cum
discrepent accusatores. cum vana immo miseranda proférant.

Eodem tamen tempore subito res denuo conversum iri primum
auctor suggerit. - occulto modo ut expectationem excitet. („««o
tamen .."), - mox distincte afflrmat. Post quae celeriter narra-
tionem ad finem perducit {„negante reo .. adgnoscentcs servos.
Qui instat exitum iam adumbrat. dum animum Tiberii actu reprae-
sentat et explicite indicat {„callidus ac novi iuris repertor... )•
Sed cum huic narrationis parti finem imponit, auctor, ut animos
legentium de rebus quae in ultima parte gerentur, sollicitos tenet,
rerum decursum inhibet, retardat et varietate fortunae res converti
posse non negat. Utrum precibus scilicet Libonis iudicium iam
dilatum immutetur necne, minime liquet {„responsum est.. rogaret ).

De variorum temporum usu haec sufficient: duabus scenis
dramaticis auctor hanc narrationis partem composuit. Si respexeris
modum narrandi, prior dicenda est descriptio sive scena depicta
(„tableau"). Sicut in praefatione solet, depingit rerum gestarum
decursum depingendoque eum retinet et quasi statum ac condi-
cionem describit. Tum autem ut actio incohatur, praesenti tempore
utitur. Quae vero geruntur ante temporis momentum quo res verti
videntur descriptivo modo rursus delineat, ut immutatio animos
magis moveat.

Qua peracta ad finem iam properat perfecto tempore et parti-
cipiis coniunctis celeriter enumerans tantum quae fiunt.

III.

Auctor ut solet narrationem incohat dum scenam depingit
{„cingeb atur.. strepe b a n t"). In qua maxima cum evidentia ob
oculos ponit quomodo gradatim periculum augeatur (,,cingebatur ..
strepebant.. audiri. .aspici\'^). Priori scenae alteram coniungit
atque opponit hac ratione ut in ipsa scena descripta actio ad fasti-

gium pergat {„cum interim Libo.., etc.\'^. Catastrophen instare
simul suggerit ; expectationem quam maxime excitât, dum verba
usque ad finem {„derexit") per asyndeton tantum iuxtaponit, dum
ordinem verborum quam maxime rerum decursui adaequat. Metum
inculcat, cum singulis rebus gradatim dispositis periculum auget,
cum Libonem ipsum metuentem inducit {„vocare... prensare ...
inserere")\' Misericordia animos afficit, ipsum Libonem misericordiam
implorantem repraesentans. Tum vero, retardato paululum rerum
decursu \\„dum trepidant.. rejugiunt\'\\ quae iam imminet cata-
strophen suggerit {Jeralibus iam ..") et mox enuntiat {.„derexit\\
Cum summa rerum conversio in narrationis parte secunda enuntiata
sit, peripeteiam proprie dictam in hac parte locum non habere iam
satis ex se liquet. Usque ad ipsam catastrophen mirum in modum
animos retinet, exitum vero singulari brevitate, longis descriptionibus
praeviis opposita, enuntiat {„derexit. . accurrere.. liberti. . miles
ahstitif). Paucis deinde prolatis quibus affectum tragoediae, —
misericordiam scilicet erga Libonem innocentem a Tiberio in mortem
actum, — singulari modo adaugeat {„accusatio tamen .. iuravitque
Tiberius.. properavisset"), finem toti narrationi imponit.

De variorum temporum usu ad rerum decursum delineandum
nonnulla iam protuli. Duplici quasi scena late depicta (imperf.
temp, descript. et infinit, praes. hist.) complectitur auctor ea quae
geruntur ante catastrophen. Tum demum cum exitum ipsum enuntiat,
perfecto tempore {„derexit") scenam descriptam amovet paucisque
verbis perfecto tempore historico ad finem res perducit.

Paucis delineabo quam exposui structuram. Unum et perfectum ar-
gumentum totius narrationis in tres dividitur partes, quae et ipsae in se
unam quandam materiam, accusationem, iudicium, poenam, continent.

In utraque quae praecedit parte res gestae ad fastigium
quoddam properant, unde rerum decursus invertitur. Liboni scilicet
fortuna, crescente etiam atque instante iam periculo, identidem favere
videtur eumque a delicto iamiam absolutum iri speramus, cum subito
vera rerum condicio apparet et peiora iam imminent. Maius iam ac
summum esse secundae partis discrimen certamque fortunae conver-
sionem ibidem instare neminem latere puto. Tertia vero narrationis

pars una cum brevi rerum retardatione catastrophen exhibet simulque
et ipsa mira arte animos legentium usque ad finem retinet.

Itaque per totam etiam narrationis summam via, qua pergunt
qui rem gerunt, ad fastigium quoddam identidem tendit, cum
subito rerum condicio convertitur et miserrime perit ille quem
liberatum iri iamiam sperabamus.

HUIUS CAPITIS CONCLUSIO.

Collatis atque perpensis quae capite primo de historiographia
peripatetica digessi quaeque nunc de Taciti modo narrandi et
construendi methodo eruisse mihi visus sum, haec conscribendi
genera mutua affinitate esse coniuncta satis iam patere puto.

Attamen — quamquam ne nimis multa iam collegerim constrin-
xerimque vereor, — uno tenore exponere quae de Tacito protuli,
ut facilius conferantur cum iis quae apud peripateticos rerum scrip-
tores et apud tragicos poetas inveniuntur, haud abs re putandum
esse censeo.

Ex industria auctorem ut narrationes suas apte componeret
unum et perfectum argumentum assumpsisse vel stu-
duisse ut materiam quam tractaturus erat unam redderet, ex eis
quae supra exposita sunt satis efflci posse mihi videtur. Unam
dico narrationem, quae initium habeat et medium et finem quaeque
continuo decursu, partibus quae ad rem non pertinent praetermissis
vel diligenter ab ipso narrationis corpore seclusis, ad finem suum
perveniat. 2)

Non tantum animum intendit ad narrationem sola materiae et
argumenti unitate absolutam sed etiam praecipua totius structurae

\') Cf. supra p. 16-18.

Cf. pag. 13. n. I. 2. 3 pag. 17. n. 2. — G. Freytag, Die Technik des
Dramas. 27. 42-43, praes. 28 : „der Ausgang (der Handlung) muss die voll-
ständige Beendigung des Kampfes .. darstellen." 27. „unentbehrliche Voraus-
setzungen müssen dem Hörer in den Eröffnungsscenen soweit dargestellt
werden, dass er die Grundlagen des Stückes übersieht.." 104. „Keine Stoff
darf weitere Voraussetzungen enthalten als solche, welche sich in wenigen
kurzen Strichen wiedergeben lassen."

delineamenta hoc modo insignivit, singulas quoque res gestas hac
ratione disposuit, personarum mentis condiciones hoc consilio exhi-
buit ut omnia quasi in unum ac perfectum corpus organis praeditum,
symmetria constructum coalescerent.

Symmetriam discernes, cum naturam et singularum partium
compositionem inspicies. Organis esse instructum narra-
tionis corpus atque vita ipsa esse praeditum apparebit, cum ad
iuncturas actionum vel potius ipsas res gestas mutua actione enas-
centes, ad ipsas etiam actiones e mentis condicione vel ratiociniis
provenientes attenderis.

Quae maioris sine dubio sunt momenti. Res gestas sane et
actionem auctor curat ; sunt enim totius structurae quasi funda-
mentum vel nervi, quibus sustentata narratio ascendit, fluctuât,
descendit. Diligentius vero animorum condicionem ex-
ponit ut unde res gestae et ipsae agendi rationes nascantur, legentes
perspiciant. Illi enim animorum motus plerumque eos qui rem
gerunt impellunt, ad summum perducunt, ut convertantur et quies-
cant efficiunt.

Prae ceteris vero respicit eos animorum affectus qui e rebus
gestis tamquam effectus e causa proveniunt.

Quos affectus auctor hoc ipso consilio respicit ut ad finem suum
ultimum facilius perveniat. Non enim narrare tantum vel repraesentare
quae gesta sunt intendit, sed animos legentium movere, affectus
eorum excitare dum evidenter describit quomodo ii qui rem
gerunt afficiantur. Studet legentes compellere ut concurrere in
agendo sibi videantur, ut variatione affectuum actionem inaequaliter
fluctuantem sequi se ipsos putent, quasi qui tragoediae adsistunt.

Ad hunc finem attingendum iuvat praesertim ipsius argu-
ment! natura, quod ex se animum movet et affectum excitât,

ut res gravions ac maioris momenti quae per longiorem temporis
decursum ad fînem perveniat. Imprimis igitur assumuntur seditiones,
proelia, coniurationes, et inseruntur portenta et praesagia, quae
pericula et mala futura adumbrant. Eidem fini inserviunt quae indi-
cantur voce „naoâdo^a" : res scilicet quae praeter spem et opinio-
nem accidunt quaeque uno atque eodem tempore inopinato occurrunt
vel subito convertuntur. Antithetice etiam iuxtaponuntur res gestae
vel rerum condiciones. Ea deinde, quae narratione continua exhi-
bentur identidem gradatione quadam in maius augentur sive dictione
sive materiae dispositione. Praesertim vero curam habet scriptor
eorum quae ad excitandum metum vel misericordiam sunt idonea.

luvat etiam ad finem nostrum varius actionum de-
cursus. Etenim — ut latius evolvam quae incohavi — via, qua
pergunt qui rem gerunt, ascendit, quamvis saepius infracta atque
declinans, usque ad summum rerum fastigium, cum subito, nequa-
quam vero sine causa distinctius enuntiata, inclinât, descendit,
paululum deinde quasi denuo ascensura pergit per aequum, mox
vero et quidem velociter in imum deducit. 2)

Ut accurate cognoscatur quam sit dramatica haec rerum
structura, iuvant prae ceteris ea quae de singularum partium
constructione exposui. Quapropter hoc loco colligenda esse putavi
artificia quae identidem adhibentur et methodo nostrae propria
dicenda sunt.

Ea quae fiunt. ab una persona praecipua proficis-
cuntur, ad unam redeunt, sive persona simplex est sive multitudo
in unum congregata, hoc consilio ut existât argumentum unum
simul et perfectum, intrinsecus coalitum, cum ex ipso personae
ingenio, ab initio narrationis exhibito, cuncta proveniant.

Verum tamen contra eam quae primas agit partes, persona
quae secundas acturus est in scenam prodit, ut mutua actione
quae fiunt gerantur. Neque haec persona semper est simplex et
individua. Multitudo enim nonnumquam prodit, saepius vero variae

Cf, supra pag. 12. n. i et 2. — G, Freytag. o. c. 56. sqq.
\') Cf. supra pag. 18. n. i. — G. Freytag. o. c. 92-95.

personae quae uni velut principi se adiungunt et alteri qui contra

agit, se omnes opponunt.

Utramque deinde viam, qua pergunt qui res gerunt, mutua
exhibita actione scriptor delineat. Semper enim fere quae aguntur
dramatice repraesentat, non simpliciter refe-
rendo exponit. Immo in ipsis rerum condicionis descriptioni-
bus, in scenis, quas dixi, persaepe actionem mutuam vel etiam
simplicem vivide repraesentans res ad fastigium perducit. Necnon
orationibus opportuno temporis momento illatis ad agendum instigat
eos qui rem gerunt aut ut ab opere désistant efficit.

Ipsam etiam animorum condicionem exhibendo plerumque
implicite significat quomodo res gerantur.

Uti iam monui, unaquaeque narratio nonnullis
partibus inter s e p 1 a n e d i s t i n c t i s e t s i m u 1 i n s e
perfectis composita est. i)

Quarum numerus non quidem semper sibi constat, sed tria
saltem eaque singula in omni narratione exhibentur : rerum initium,
decursus cum fastigio, finis. Singulae deinde partes in se perfectae
structura sua toti narrationis corpori sunt valde affines.

Ilias tantum partes, quae summam rerum conversionem prae-

\') Cf. p. I7-I«. et G. Freytag, o. c. 171: „Jeder Akt erhielt den Karakter
einer geschlossenen Handlung. Für jeden wurde ein kleiner stimmunggebender
Vorschlag, eine kurze Einleitung, ein stärker hervortretender Höhepunkt,
ein wirksamer Abschluss wünschenswert." id. 173: „Nebenbei sei bemerkt
dass die fünf Teile der Handlung bei kleineren Stolfen und kürzere Behand-
lung sehr wohl ein Zusammenziehen in eine geringere Zahl von Akten ver-
tragen. Immer müssen die drei Momente: Beginn des Kampfes, Höhepunkt
und Katastrofe sich stark von einander abheben, die Handlung lässt sich
dann in drei Akten zusammenfassen. Auch bei der kleinsten Handlung,
welche in ein Akt verlaufen kann, sind innerhalb desselben die fünf oder drei
Teile erkennbar."

Id. 188: „Zum letzten Abschnitt wurde gesagt dass jeder Akt ein ge-
gliederter Bau sein muss, welcher sein Teil der Handlung in zweckmässiger
und wirksamer Anordnung zusammenfasst. Auch in ihm muss die Teilnahme
des Zuschauers mit sicherer Hand geführt und gesteigert werden, auch er
muss sein Höhepunkt haben, eine grosse kräftig ausgeführte Scene."

\') E quibus iam liquet, nisi fallor, Gruterum in sua Annalium editione
quae a. 1607. in lucem prodiit, in nostris narrationibus generatim recte
assignavisse varia librorum capita. Cf. etiam R. Friderici. De librorum anti-
quorum capitum divisione atque summariis, 1911. 22. 24.

cedunt vel eam continent, eadem quam dixi methodo constructas
esse satis intellegitur.

Reiciuntur deinde omnia quae cum tota rerum compositione
male cohaerent. Tempus etiam et locus, quo res geruntur, saepis-
sime, expressis verbis vel implicite, distincte assignantur hac prae-
sertim ratione ut una et perfecta cuiusque partis structura exhibeatur.

Ipse actionis processus in unaquaque narrationis parte qui-
busdam rerum gestarum corporibus, scenis scilicet dramatico poe-
mati propriis, constat, i) Numerus earum non semper est idem, sed
plerumque duae inveniuntur. Ipsae rursus scenae „dramaticae" in
duas saepe dividuntur partes ut, hisce inter se oppositis inque
altera parte rerum decursu subito accelerato, expectationem legen-
tium auctor excitet eorumque animos retineat. Haec igitur quam
exposui partium structura rerum gestarum summam in se unam et
perfectam, plerumque duobus actionis momentis -— brevibus utique
initii et finis verbis praetermissis — coalitam, complectitur.

In unaquaque parte via, qua pergunt qui rem gerunt, primo
leniter ascendit, mox altius assurgit, cum mutua actione dramatis
personae inter se confligunt.^)

Tum ad fastigium pervenit, in quo praevalet qui in priore
totius narrationis parte usque ad summam rerum conversionem
prae ceteris rem gerit. Ubi identidem subito res convertuntur. Qui
praevaluit, iam mutua actione coactus paululum recedit et ad
finem, quem sibi proposuerat, non pervenit; ab agendo ad tempus
desistit, ab aliis qui res gerunt vel etiam naturae viribus compulsus. ^

Quae tamen conversio numquam plene atque absolute ad
finem suum perducitur, sive identidem in variis narrationis partibus
magis sive minus perfecta exsistit. Causae vero, quae totius cer-
taminis decursum regunt, animorum scilicet condiciones, in fine
singularum partium validae et infractis nequaquam viribus rema-
nent. Immo vero identidem, motu quiescente, ipsae adauctae
maiorem excitant expectationem, dum rerum ac mentium condicio
luculenter exhibetur et nexus causalis inter animorum habitus et
res quae instant suggeritur vel distincte enuntiatur.

Illae quas dixi rerum conversiones singulari modo indicantur
et varie notantur eo quod rerum condicio ante ipsam conversionem
magna cum evidentia describitur et scena late depingitur, ut immu-
tatio iis quae praecedunt opposita altius animis nostris inhaereat.
Tum vero et ipsum conversionis momentum expressis verbis
significatur. i)

Cum tandem ad summum rerum fastigium auctor nos perduxit,
neque remisse neque imperfecte repraesentat quomodo res conver-
tantur, quamquam plerumque, dum novam ac prosperam conver- ¹
sionem instare suggerit, momento temporis rerum decursum retardare
videtur. -)

U1 timam vero narrationis parte m, in qua per-
fecta rerum conversio sive catastrophe exhibetur, neque eadem

\') a. pag. 17-18. — G. Freytag. o. c. 113: „Der Höhepunkt des
Dramas ist die Stelle des Stückes in welcher das Ergebnis des aufregenden
Kampfes stark und entschieden heraustritt, er ist fast immer die Spitze einer
gross ausgeführten Scene, an welche sich die kleineren Verbindungsscenen
von der Steigerung und der fallenden Handlung heranlegen. Allen Glanz der
Poesie, alle dramatische Kraft wird der Dichter anzuwenden haben um diesen
Mittelpunkt seines Kunstwerkes lebendig herauszuheben." id. 88; insuper
G. Günther, o. c. 408-409.

\') Cf. p, 17-18; — G, Freytag, o. c. 119-120.

structura esse compositam neque eisdem artificiis esse ornatam
satis per se intellegitur. i)

Initio huius partis vel — ut iam monui — in fine praecedentis
nonnumquam catastrophen quae iam instat, remotum et impeditum
iri suggerit auctor ut, rerum decursu breviter retardate, animos
legentium retineat. Mox vero celeriter ac certo narratio ad finem
properat.

Denique paucis verbis auctor enuntiat catastrophen, in qua
dramatis persona, in priore narrationis parte usque ad summam
conversionem praevalida, iam vero ab iis qui contra egerunt devicta,
plane ab agendo desistit neque quicquam ultra expectatur.

Ut singula quaedam nostrae methodi artificia eaque maioris
momenti enumerem : u n i t a t i studet auctor eo quod ad duas
tantum personas vel personarum turbas quaecumque aguntur refert,
sicut cum tumultuantem turbam describens unam quandam perso-
nam pro ceteris agentem inducit ^ vel animorum motum quo singuli
aguntur omnes regentem cum evidentia repraesentat.

V a r i e t a t i rursus studet, cum multitudinem inducens quod
singuli agunt depingit et singulorum animos et habitus delineat.

Breve ac festivum verbum — lumen dico — prae-
sertim in fine orationis identidem ea quae eo loco et tempore
dramatis personae agunt vel cogitant, concise refert, simulque quae

1) Cf. p. 17-19; G. I\'reytag, o. c. 28; 120; 117: „Und docli fordert die
Umkehr eine starke Hebung und Versfirkung der scenischen Kffecte ..
Deshalb ., nur grosse Züge, nur grosse Wirkungen .. 1\'ür das Steigern dieser
Wirkungen wird vor dem Eintritt der Katastrofe eine ausgeführte Scene
nützlich, welche entweder wiederstrebende Gewalten im Streit mit den Helden
in stärkster Bewegung zeigt oder ein tiefen Einblick ins innere Leben des
Helden gestattet" id. 121.: „Für den B.-iu der Katastrofe gelten folgende
Regeln: Erstens meide man jedes uuntUze Wort, und lasse kein Wort, das
die Idee des Stückes aus dem Wesen der Charaktere zwanglos erklären kann,
ungesagt. Ferner versage man .sich breite scenische Ausführungen, jnan halte
das dramatisch Darzustellende kurz, einfach, schmucklos, gebe in Wort und
Handlung das Beste und Gedrungenste ..."

Cf. p. 17-19: G. Freytag, o. c 201. 203: „ .. je grösser die Zahl der
Teilnehmer an einer Scene desto kräftiger gegliedert muss der Bau denselben
sein. Die Hauptteile müssen dann um so miichtiger hervortreten, bald die
einzeln führenden^ Stimmen sich von der Mehrzahl abheben, bald das Zu-
sammenwirken der Gesammtheit im Vordergrund stehen.

universi homines sentiunt pronuntiat. Unde qui audiunt vel legunt
et ipsi ad res gestas tamquam suas animos intendunt.

Vario tempo ru m usu via designatur qua pergit actio,
quaque ascendit, convertitur, déclinât, dum tandem quiescit.

Initio plerumque scriptor infinitivo modo historico vel imper-
fecto tempore descriptivo usus depingit scenam („tableau"). Tum
leniter ascendens, dum perfectum historicum tempus adhibet, sim-
pliciter narrat. Post quae, velociorem iam rerum progressum sequens
praesentia tempora historica, vel per asyndeton iuxtaposita, adhibet,
In ipso fastigio rerum decursus quasi inhibetur : descriptivo modo,
scena plerumque latius depicta, dum verbum vel omittit vel ver-
borum tempora aut modos descriptivos adhibet, auctor vivide ante
oculos ponit rerum statum et agentium mentis condicionem. Tum
vero rerum conversio, perfecto tempore historico enuntiata, subito
„scenam" dirimit. Post quam breviter et celeriter plerumque perfecto
tempore scriptor ea quae sequuntur refert. Rerum denique statum,
motu quiescente, scenam depingendo vel saltem temporibus vel
modis descriptivis adhibitis plerumque delineat.

Notandum vero est temporum schema quod proposui raro
quidem plenum ac perfectum adhiberi, semper tamen elementa qui-
bus constat in narrationis structura distincte et nitide perspicua esse.

Quae de temporum usu exposui, pertinent etiam, ut reor, ad
distinctum ordinem verborum, qui praesertim cum rerum
fastigium scriptor delineat, rerum gestarum ordini plane adaequatur.
Necnon poetico verborum colore auctor saepius utitur
ut animos usque ad rerum fastigium retineat.

Orationes deinde, sive verbis ipsius oratoris sive scriptoris
relatae, narrationi inseruntur in gravioribus scilicet temporis mo-
mentis, cum mutua quidem actione iam res geruntur sed quae
discrimen adducant desiderantur ; vel cum qui rem gerunt discrimen
aggressi, adhortatione indigent ut ad opus perficiendum, ad con-
versionem perfectam inducendam impellantur.

Simul tamen scriptor orationibus et animum eorum qui loquuntur
et causas, quae eos ad agendum impellunt, implicite delineat, necnon
eorum qui audiunt mentis condicionem repraesentat. Nullas exhibet
orationes quae dicuntur perpetuae, sed eas dramaticae rerum struc-
turae accommodât ut et ipsae vim dramaticam narrationis ad-

augeant. Quapropter concionatorem animi motibus actum potius
quam ratiocinantem fingit sive cum orationis materiam disponit sive
cum formam elaborat.

Quam tamen structuram non sine magna délibératione — dum
artem dissimulât — componere solet.

Rerum vero gestarum descriptiones quas scenas
dixi, variis locis varioque modo mira plerumque arte adhibet ut
rerum gestarum statum vel etiam decursum delineet. i)

Saepius animorum agentium affectus et condicionem descrip-
tiones illae ita adumbrant ut qui instent actus suggérant, eoque
ipso legentium affectum, structura rerum gestarum iam excitatum,
adaugeant, expectationem scilicet vel metum vel misericordiam
metuentium.

Tum vero cum, ut fit, personas commotas scenae illae evidenti
descriptione ostendunt, ipsos legentes velut testes commovere in-
tendunt faciliusque fortasse hac ratione auctor consilium suum
assequitur quam si perpetuum rerum decursum cum evidentia enar-
raret. Quae enim depinguntur, remanent; ideoque facilius cum
rerum tumultus quiescit statusque delineatur, mentibus inhaerent ;
vel etiam cum dramatica actio delineatur, luculentius tamquam
unum et perfectum actionum corpus oculis sese offerunt.

Quae tamen „scenae" in locis quasi sibi propriis ipsi narra-
tionis structurae inseruntur.

Identidem enim adhibentur ubi in mentis agentium condicionem
prae ceteris animum intendimus, deinde cum silentio ac sensim id
obscure serpit, quod mox rebus gerendis sese inseret. Depingitur
etiam scena, cum dramatis personae inter se confiictantes quam
maxime in unum locum congregantur ut clare atque evidenter
iam res ostendantur. Eodem tum describendi modo auctor utitur
ut res gestae, antequam alia iam via decurrere incohant, tamquam
ex umbra et recessu procedentes animum nostrum alliciant, oppo-
sitisque contrariis ipsa rerum conversio distinctius ac clarius oculis
nostris conspiciatur. Neque a „scena" denique abhorret eo in loco
quo, quiescente motu, non iam res quae geruntur narrandae sunt.

\') Cf. etiam G, Freytag. o. c xij et E. Courbaud. o. c. rar. sqq.

sed rerum status est describendus, imprimis cum singulis narrationis
partibus finis imponitur.

Perpensis eis quae collegi atque exposui satis probabilis mihi
videtur, ut dixi, opinio eorum, qui sentiunt methodum narrandi et
artem construendi Tacito propriam hellenistico-peripatetico historiam
conscribendi modo simillimam esse.

Sit verum — ut alii monent — artem rhetoricam in narratio-
nibus orationibus insertis obviam ut in hellenisticam historiographiam,
ita etiam in methodum ipsius Taciti, utpote oratoris celeberrimi,
multum valuisse. Sint vera etiam ea quae de arte dramatica a
poetis Tacito aequalibus exculta deque eius influxu in artem litte-
rariam viri docti protulerunt i): ad nostri tamen artem explicandam
mihi sufflcere non videntur. Immo vero collatis eis quae supra de
hellenisticae historiographiae arte congessi, satis constare existimo
similitudinem illam e vera cognatione provenisse atque adeo ab
utrisque idem genus litterarium esse excultum.

Verumtamen neminem latere puto, ea quae de duorum
tantum librorum narrationibus eruere conatus sum
neque ab omni parte confirmata neque perfecta esse. Deinde probe
tenendum est id quod ad nullam non investigationem pertfnet,
parum videri probabile Tacitum suam narrandi et componendi
methodum ab initio Historiarum usque ad finem Annalium nequa-
quam immutasse.

Collatis autem plerisque huius generis narrationibus, de quibus
in hac disputatione non agendum esse censui, 2) haec mihi utique
statui posse videntur.

In Historiarum narrationibus construendis non ita diligenter
auctor totius corporis unitati perfectae studuisse videtur, quamquam
singulas narrationum partes ad affectum excitandum idoneas multa
arte dramatica velut scenas tragoediae proprias composuit. Initio
vero Annalium structuram adhibet magis perspicuam ac simplicem,

\') Cf. G. Nordmeyer. De Octaviae fab, praetext. p. 31. 32. E. Norden.
Einleitung I\'. 4. P- 80.

») Sunt fere quae sequuntur: Hist. I. 12 -49. I. 80-85. II. 27-29. II. 74-78.
III. 10. III, 12-34. IV. 46. Ann. III. i-l8. III. 40-46. IV. 46-51. IV. 68-70
XI. 26-38. XIII. 18-21. XIV. 1-8. XIV. 60-64. XV. 50-59. XVI. 21-35.

eadem artificia ceteroquin satis nota, identidem insumit. ad finem
tragoediae una cum eius componendi methodo prae ceteris animum
intendit, dum omnes narrationis partes, arte dramatica constructas.
in unum corpus colligit. In posteriorum vero librorum narrationibus
componendis raro tam diligenter schematis tragici praecepta
observât, quamquam semper symmetriae et perspicuitati studet. Arü-
ficia parce adhibet. imprimis ea. quae ad affectum excitandum inser-
viunt. Quibus tamen in locis ipsa rerum compositione. magna
dramatica arte praedita. eo violentius affectus legentium excitât,
quo minus eorum excitatio quaesita atque intenta esse videtur.

Sed haec hactenus. Incohatam tantummodo esse investi-
gationem quam susceperam. non negabo. Immo neque umquam ut
eam ad finem perducam mihi continget. Attamen haud dubito quin
illi, qui investigata accuratius retractaverit et. materiam a me relictam
perscrutatus. in unum corpus quae inveniet collegerit atque diges-
serit. meliore fortuna ducto. maiore praesertim artis tragicae et
ingenii tacitei scientia ac sensu praedito. artis illius „daemoniacae
occulta pandere liceat. quantum quidem artis mysteria perscrutari

intellectui concessum est.

CAPUT TERTIUM.

DE RATIONE INTER TACITI CONSCRIBENDI ARTEM
EIUSQUE FIDEM HISTORICAM INTERCEDENTE.

Qui nostri auctoris artem conscribendi paulo altius perscrutati
sunt plerumque neque fidei eius historicae neque auctoritati multum
tribuere soient. Immo nonnulli nullam vel certe dubiam eius fidem
esse arguere ausi sunt.

Quantum igitur fidem scriptoris historicam conscribendi me-
thodo afflictatam esse putent paucis verbis exponendum mihi videtur.

Opiniones eorum, quos dixi, in tres praesertim abeunt vias.

Primi quidem sed pauci, ut E. Bacha i) et Th. Jerome, fidem
omnem et auctoritatem historicam ei abiudicant.

Alii contra — neque ii multi — inter quos A. von Stein
et F. Knoke sunt, nullo modo ut fides eius in dubium vocetur
permittunt, quamquam auctoritatem scriptoris, cum hic illic variis
de causis nonnulla praetermisisse censendus sit, non ab omni quidem
parte firmam esse concedunt. Methodum eius res gestas conqui-
rendi et conscribendi a nostrae aetatis historiographiae modo non
difFerre autumant.

Plerisque vero viam mediam ingredi magis placuit. Qui omnes,
quamvis vario modo et ratione, adgnoscunt et affirmant, fidem eius

historicam et auctoritatem arte conscribendi aliquantulum esse
imminutam.

Huic opinion! aliquatenus se adiungunt G. Boissier, H. Schwabe,
M. Schanz, B. Niese, i) fîrmius iam ei adhaerent H. T. Karsten,
L. V. Ranke, Th. Mommsen, J. Froitzheim, O. Hirschfeld, Ph.
Fabia, C. Wachsmuth, F. Vianey, J. J. Hartman, R. Heinze,
M. Claeys Bowaert, F. Leo, W. Kroll, E. Courbaud, A. Rosenberg ;
acerrime vero eam defendunt L. Spengel, W. Liebenam, A. Spengel

Qui de methodo Taciti eiusque arte conscribendi agere inten-
dunt fîdem eius et auctoritatem historicam silentio praeterire non
potuerunt. Immo nonnumquam Tacitum ut ad pathos excitandum
res gestas apte disponeret, ordinem temporis parum respexisse
ostenderunt, sed raro ea de causa scriptorem falsa protulisse
affirmant.

Quam ob causam in ciusmodi narrationes investigationem
instituere non abs re mihi visum est. Quae de secunda earum
quas supra tractavi inveni atque digessi, exempli causa exponam.

Imprimis inquirendum mihi videtur in hanc ipsam narrationem
quae de seditione legionum Germanicarum agit. De ea enim iam
olim viri docti absolutum atque perfectum iudicium nequaquam
tulerunt. Nec mirum, cum et ipsa narratio hic illic satis intricata
sit et ea quae ab aliis scriptoribus antiquis afferuntur — pro illo
tempore atque eiusmodi rebus gestis satis multa, — ab iis quae
apud Tacitum inveniuntur, plus semel discrepare videantur.

Imprimis vero quaerendum mihi esse censeo utrum id ipsum
quod alii hucusque omnes fere neglexerunt, — structuram dico
narrationis tragicam, — ad dubia solvenda prodesse possit.

Praeter ipsius Taciti narrationem (Ann. I.
31-44) extant testimonia quae sequuntur:

Dio Cass. 57. 5. n. 1-7 et 6. n. 1. — Sueton. Tiber. 25. —
id. Calig. 1 et 9 et 48. - Veil. Patere. II. 125.

Quibus locis collatis satis iam patet ad Taciti et Dionis
testimonia prae ceteris esse recurrendum ei qui totum rerum
gestarum ordinem accurate requirit. Imprimis igitur ratio quae
inter Tacitum etDionem intercedit recte statuenda est.

Quam ut facilius et lucidius adumbremus, primo conferendi et
perscrutandi mihi videntur loci celeberrimi qui extant apud Tacitum
Ann. I. 40-44. 6, et Dionem 57. 5. 6-7 et 57. 6. 1. In quibus
quomodo tumultui finis imponatur ambo exhibent atque etiam —
primo saltem obtutu — maxime discrepare videntur. Tum vero
locos qui minoris sunt momenti, digerendos et diiudicandos assumam.

TAC. ANN. I. 40-46. 6. - DIO. 57. 5. 6-7 et 57. 6. 1.

Inquiritur primo, quomodo Agrippina profecta sit quaque
ratione Germanicus et milites hoc temporis momento sese gesserint.

Primo Dio multitudinem feminarum una cum Agrippina clam
proficiscentem indudt {„vnsy.TiefxcpêévxEç"), Tacitus contra palam
per castra (41. „suis in castris., progrediuntur contuberniis..
occursantes\'^). i) Agrippinam et Caligulam non tantum a militibus
videri {„advertere") sed etiam ne pergant prohiberi et comprehendi
Dio affirmat {„avviXaßov"), milites vero eas commiserari et admirari
Tacitus contendit (c. 41 „pudor.. miseratio .. invidia!\'). Vim
esse adhibitam a militibus Dio etiam testatur verbis quae sequuntur
„àçj^xav" et ,,y.àxtayov" ; apud Tacitum vero verba c. 41 „orant,
ohsistunf non violentiam ac pervicaciam sed insistentem obsecra-
tionem significare e verbis quae praecedunt (c. 41 : „pudor...
miseratio .. invidia..") quaeque sequuntur (c. 44 : „supplices..
orabani\') satis iam patet. Ipsa igitur rerum summa discrepant
inter se ea, quae Tadtus quaeque Dio hoc in loco nobis impertiunt.
Sunt alia quoque, neque minoris momenti, quibus hoc loco auctores
inter se distant. Milites enim non pudore, misericordia, invidia
commotos vel conscientia criminis coactos, ut refert Tacitus capp.
41 et 44, sed precibus tantum Germanici 2) {„avicb
ÔETj&évTi") adductos Agrippinam et eam solam sine Gaio^) {„tov
ôk râiov xazéoxov") dimississe a Dione traditum est.

Germanici deinde eloquentia, gravitate, auctoritate necnon
ipsorum animo culpae sibi conscio adactos milites subito se subie-
cisse Tacitus exhibet ; Dio contra eos nil sentientes paulatim
sedatos esse, cum vana fore quae temptabant intellegerent („%oóva>
, . coç ovôèr ènégaivov, fiav�av .."). Apud Tacitum ipsi milites poeni-
tentia ducti proelia postulant, apud Dionem vero Germanicus
consilio ac ratione commotus, simul vero ut causas novae seditionis
amoveret, impetum in hostem praeparat. Quae hoc loco a Dione
commemorantur, sine dubio apud Tacitum I. 49-51, non vero c.
49 {„in Raetiam mittuntur") invenies, quamquam consilium iti-
neris non est idem. Etenim Tacitus c. 49 agit de brevi quodam
in hostilem terram incursu ad poenas infligendas, ad timorem incu-
tiendum, ad furorem piandum.

Sua sponte denique, neque Germanici precibus commoti, ut
vult Tacitus, rebelles ad puniendos noxios exsurgunt {avxoxt.-
Xevaxoi ; c. 44. „cetera ipsi exsequerentur"). Mirum sane est, Dionem
de causa tantae animorum conversionis {k xooavxrjv /nsxaßoXi^v ..)
plane tacere. Qui sine dubio, si Tacitum abbreviasset — ut vult
Bergmans 1. 1., — causas psychologicas illius immutationis sibi
assumpsisset vel earum in locum, si parum rectas existimasset
novas sibi finxisset.

Satis iam demonstrasse mihi videor, consilium utriusque scrip-
toris eorumque iudicia de rebus gestis quam maxime inter se
difFerre, ipsas denique narrationes parum esse affines.

Apud Dionem — ut breviter omnia quae exposui complectar, —
rebelles semper et ubique praevalent, Germanicus vero, consilii ac
fortitudinis expers, in toto rerum decursu cedit militibus.

Deinde ipsa animorum conversio. a Tacito accurate descripta
et tamquam res summi momenti cum tota narrationis structura
intime connexa, eiusque nexus causalis cum Agrippinae profectione
et oratione a Germanico habita, expressis verbis a Dione alia quam
ab ipso Tacito ratione referuntur.

Postquam demonstravimus Taciti et Dionis narrationes quod
ad ipsam rerum summam attinet inter se discrepare, afFerre liceat
etiam minoris momenti res, quae ipsae quidem parum perspicuae,
ad nostram sententiam confirmandam aptae sunt.

Primum de consilio rebellium acturus sum. Uterque rerum
scriptor milites de Germanico tamquam de Tiberii aemulo cogitasse
memorat. Tacitus vero de omnium expectatione ac spe proprie
loquitur (c. 31 : ,^magna spe"), de imperio a paucis etiam violenter
oblato (c. 35 : „futre qui"). Quod tamen a militibus factum est
hoc tantum consilio ut condicionem suam meliorem redderent. Hanc
Taciti sententiam a Dione vere differre, neque hanc discrepantiam
casu tantum extitisse neque ex errore Dionis fontes, quibus
usus est, male intellegentis provenisse confirmant testimonia
quae inveniuntur apud Sueton. Calig. 1. Tiber. 25. et Veil. Patere.
II. 125 („defuitque qui duceret.., non qui sequerentur").

Una enim cum Dione rerum scriptores illi diserte asseverant,
milites cogitasse de Germanico ad summum imperium provehendo,
et quidem palam, ex industria, ab exercitu universo, hoc tamen
consilio ut quae postulabant extorquerent. 2)

Nunc vero singula quaedam memorabo.

Dio milites non tandem aliquando — ut Tacitus refert, —
sed initio iam ac statim imperium praemeditato consilio Germanico
obtulisse affirmat.

DifFerunt deinde inter se ea quae ab utroque scriptore tam-
quam a Germanico gesta referuntur.

Tacitus amicos eius prohibuisse ne sibi mortem conscisceret
contendit; quod plane cum Germanici ingenio cumque narrationis
structura tragica consonat. Dio vero eum inducit ut personam
comoediae propriam animi motibus scilicet vehementer agitatam et
simul placide ac quiete ratiocinantem. Ipsa etiam Germanici ratio-
cinatio {„iôodv onoi.. ôià rà äkXa .. ovy. ^róA/ijjoe") satis difFert ab
ea quam ab amicis habitam esse Tacitus (c. 36.) exponit. Tum
etiam verba „àozixov ó^AoP" causam eos dimittendi indicant, apud
Tacitum vero eo quod causam ipsius seditionis ab initio adumbrant,
magis festive expectationem augent. Quibus insuper Dio, nequa-
quam e Taciti narratione hauriens, „jxnà ztjv zov Ovdgov av/i-
(pogdv" addit.

Neque ratio qua legati a Tiberio ad Germanicum mittuntur
apud utrumque eadem legitur. Attamen opinionem eorum, qui ab
ipso Dione haec adiecta esse putant, haud absurdam duco. 2) Dio
denique referre neglegit, Germanicum a militibus male esse tractatum.
Quodsi revera Taciti narrationem contraxisset vel suam e communi

fonte hausisset, nequaquam illa praeteriisset, cum vel legatos foede
mulcatos esse memoret. Ex industria rursus Dionem hanc rem
omisisse velut auctoritati et reverentiae novo imp era tori debitis
parum convenientem haud facile mihi probatur, cum omnia quae
ab eo referuntur gesta, vi atque irrisione abundent. i)

Addendum est etiam narrationes structura sua inter se differre.
Apud Tacitum enim unum quoddam corpus, in plerasque partes
divisum, apud Dionem vero discernimus duplex certamen („ourco
axaaiàl^ovxeç enavoavto"), ut supra suo loco demonstravi. Neque
omittas verba c. 37 : „sensit miles.. conßcta". Dio enim tradit
postea demum milites sensisse litteras a Germanico esse confectas,
eamque fuisse renovatae seditionis causam. Apud Tacitum vero
legimus, milites, fraude statim iam cognita, postea denuo exarsisse,
animo rebelli ac pavido culpaeque sibi conscio in furorem versos.

Ex iis quae digessi concludendum nobis est, nisi fallor, narra-
tionem taciteam ab ea quam apud Dionem invenimus ita diflFere,
ut neque e neglegentia eius, qui fortasse Dionis historiam contraxit,
neque ex imprudentia ipsius Dionis narrationem taciteam exscribentis
vel ipsius Taciti fontem neglegenter excerpentis vel audacter dila-
tantis, haec discrepantia orta sit. „Neque enim" ut recte monet
H. Jaeger 1. 1. 28, „aut Tacitum aut Dionem illos omnes locos
quibus non consentiunt ex alio quodam fonte non communi inse-
ruisse, ceteris rebus e communi fonte genitis, neque hune communem
fontem suo arbitratu adeo flexisse credibile est." Non utique
negandum esse censeo ea quae Tacito Dionique communia sunt
et ad verbum nonnumquam inter se congruunt, ultimo loco ex
una eademque rerum relatione profluxisse. i)

Hisce positis oritur quaestio utrum Taciti an Dionis
narratio an neutra vera putanda sit.

Quodsi tacitea — ut ab ea incipiam, quippe quae longlor sit
et ad investigandum aptior, — non esset recta, quaerendum videtur
quare aut quomodo aut quo loco vera falsis immixta sint,
Non enim est cur facta ab utroque narrata, a Suetonio et Velleio
conflrmata, in dubium vocemus.

Nonnulli narrationem taciteam, unum et perfectum corpus in
se, a Dione esse mutatam iam olim contenderunt. i)

Alii contra ea quae Tacitus refert de animorum rebellium
conversione vel Acta vel in maius aucta esse dixerunt. 2)

Denique G. Kessler (o. c. 22-27), ut iam olim Th. Mommsen
1. 1., et haec et alia quae de Germanico narrantur, e communi
quodam fonte, ab utroque tamen vario modo aucto, émanasse
contendit et singulari cura suam sententiam allatis rationibus
adstruxit.

Cum vero priores quos laudavi, generali tantum modo, vel
sola Taciti fide vel nimia arte qua narrationem suam ornavit innisi,
opinionem suam defendere conati sint, primo quid de singulis quas
G. Kessler attulit rationibus sit sentiendum exponam, de toto narra-
tionis corpore argumentisque priorum postea (p. 110-112.) acturus.

Censet igitur G. Kessler 1. 1., Tacitum suam de seditione
narrationem e duabus praesertim partibus, (c. 31-39 una cum
446^4423. et 40-44®), e diversis fontibus desumptis, composuisse,
hac ratione ut ea quae de Agrippina abscedente deque rebellibus
se convertentibus profert, fonti communi inseruerit. Etenim 1) exhibita
esse quaedam inter se contraria in toto narrationis decursu existimat.
2) Partes deinde quas indicavit, etiam ingenio litterario sibi proprio
satis multum difFerre putat. 3) Denique autumat in secunda prae-
sertim parte nonnulla narrari quae ipsa parum credibilia esse
videantur.

Ergo — ut singula tractem — primum quidem differre inter
sc dicit duas nostras partes eo quod Germanicum domicilium suum
nunc hic nunc illic habere narratur. Quibus assentiendum esse
mihi videtur.

Etenim e verbis cap. 39 : „in domo Germanici" et „ingressus
castra" Germanicum extra castra habitare patet; tum ea quae c.
40 exponuntur, eum apud Agrippinam in urbe manere ac habi-
tare confirmant. Ast c. 41 auctor Agrippinam per castra incedentem

inducit {„suis in castris.. egrediuntur contuherniis.. occursantes ."),
et simul ipsa narrandi ratione suggerit totam turbam una cum
Agrippina ex ipsis castris esse profectam.

Etenim verbo „incedehaf auctor quasi actionis initium dénotât
eoque etiam locum in quo actio incohatur désignât. Ideoque et
consilium c. 40 memoratum eodem loco habitum esse patet, totaque
familia cum Germanico in castris habitare putanda est. Quis enim
crediderit eas in castra esse reversas vel praemeditato consilio ex
urbe in castra se contulisse per medios rebelles incedentes, sine
tutela, sine comité, nulla denique necessitate coactas ? i)

Praeterea non eundem assignari castrorum locum in variis
nostrae narrationis partibus existimat. Etenim c. 39 legiones
seiunctas, in variis scilicet castris, excubare [„castra primae legionis
ingressus\'), c. 42-44 vero Germanicum apud ambas simul legiones
contionari, ergo legiones in iisdem castris habitasse auctorem ex-
hibere contendit. Iniuria, nisi fallor. Ex eo enim quod Germanicus
.,ut erat recens dolore et ira\' apud universum exercitum fortuito
congregatum et „circumfusum\'\\ neque igitur, ut solet, distinctis
ordinibus collectum, contionem habuit, nequaquam in hac praesertim
rerum condicione concludendum est ambas legiones iisdem in castris
semper habitasse. Facile enim eos in unum convenire potuisse
patet vel e c. 44^, quem locum ex eodem ac c. 31-39 fonte fluxisse
ipse Kessler contendit. In quo loco ambae legiones in castra legati
legionis primae revera convenisse dicuntur ut contioni intersint;
neque, nisi fallor, diversa c. 34-35 exhibentur.

Quae de utriusque partis genere litterario, de arte narrandi
et componendi inter se diversis, Kessler protulit, collatis quae
supra de hisce disserui, satis refutantur. Immo totius narrationis
unitatem, perpensis eius structura et conscribendi arte, facile demon-
strari posse nemo negabit. Magis sane in parte altera auctor —\'
ut solet, ante summam rerum conversionem — evidentia descri-
bendi animorum affectum excitare intendit.

De singulis nunc rebus quae veritati videntur contrariae.

prae ceteris utique de eis quae in altera occurrunt parte, agendum
mihi est. De legionum commutatione capp. 38 et 39 obvia supra
(p. 104. adn. 2.) iam egi. Cetera quoque, quae de Agrippina profi-
ciscente deque rebellium conversione iam exposui (100-101), non
iteranda sed supplenda tantummodo mihi sunt.

a) c. 41. „pergere ad Treviros" Haec parum recta esse
censet Kessler, cum itineris consilium militibus non sit notum.
Verum contextu et modo narrandi accurate perspectis intelleges
auctorem respexisse famam quandam quocumque modo ortam, vel
ab Agrippinae sociis vel ab ipsis militibus profectam et per castra
vagantem. Ceteroquin neque haec narrandi methodus apud Tacitum
plane est insohta : saepius in médias incidit res, dum rerum gestarum
nexum causalem supplendum relinquit.

b) Verba c. 44 : „reditum Agrippinae... venturum filium"
rerum condicioni parum apta esse iudicat. Immerito aio. Collatis
quae c. 41 inveniuntur verbis „rediret maneref hunc locum non
ad verbum esse interpretandum G. Andresen 1. 1. iure censet.
Utriusque enim loci verba latiore notione adhibentur de iis qui
quamquam non longe absunt, loco suo abscesserunt. Ceteroquin e
narrationis contextu concludendum videtur condicionem Agrippinae
proficiscentis ipsi Germanico non plane notam fuisse. Unde etiam
verba c. 43 „si mihi.. redditis" notione latiore intellegenda sunt,
cum neque ipsi Germanico satis certo constet eos quos exposcit
ibidem adesse vel vi retineri.

c) Verbis c. 44: „ob imminentem partum" non immerito
fidem denegat;2) sunt certe obscura falsisque similia. Ceterum apud
utrumque auctorem inveniuntur.

d) Verba c. 41 : „in castris (renitus" revera falsa tradunt,
neque a Dione sunt recepta. Haec tamen sola, quippe quae obiter
dicta sint et res minoris momenti référant, auctoritatem fontis vel
ipsius auctoris imminuere non videntur.

Quibus perspectis huic tantum rei fides dcne-

ganda videtur, Agrippinam scilicet per ipsa
castra esse profectam.

Haecine res tantum valere putanda est ut nostram historiam
duabus partibus esse compositam credamus?

Num e duobus modo fontibus commixtis neque ex alia causa
quacumque haec in rebus exponendis discrepantia quam legimus,
originem traxisse dicenda est ? Num ipse Tacitus, minime ignorans
fontes suos inter se discrepare, ea quae coniunxit hac in re quoque
difFerre non perspexisse putandus est, cum tanta cura et consilio
res gestas disposuerit ? i)

An potius ex industria hanc inter eas discrepantiam occultare
conatus est ? Cui umquam talis explicatio probari possit, cum auc-
torem nil eiusmodi temptasse appareat, quamquam verbis paucis
mutatis insertisve id eflScere potuisset?

Nonne potius auctor putandus est, cum respiceret totius
narrationis structuram dramaticam tragoediae similem, quae eius-
modi inter milites et Agrippinam congressum postulat, quae etiam
ipsa castra quasi sola et singulari modo apta ad hanc scenam
praecipuam exhibendam requirit — nonne narrationem traditam,
apud Suetonium quoque obviam, hac in re mutavisse vel ipse
hune congressus locum in usum suum flnxisse putandus est?

Nonne locum in quem obviam sibi venirent utrique, ut cer-
tamen discerneretur, mutavit et in castra transtulit, nullis de hac
re — ut auctor solet — verbis factis? Unde contigit ut rerum
gestarum structuram parum esse verisimilem legentes fugerit.

Nequaquam hac ratione, fidei Tacito debitac parum congrua,
quaestionem nostram solvendam esse proposuissem, nisi alii quoque,
de nostro bene meriti, plus semel eiusmodi artificia poetae propria
apud rerum scriptorem notassent.

Quibus omnibus peractis iam quaeritur num
ipsa Taciti narratio, — paucis rebus quas dixi remotis,
— una cum Suetonii rerum relatione, in hac de qua praesertim
agitur re nostrae affini, fide et auctoritate praestet ei,
quam Dio nobis exhibet.

Plerique fidem et auctoritatem nostri auctoris narrationis in
dubium vocaverunt, cum artem eius curae veritatis nocuisse puta-
rent, simplicem vero ac nudam Dionis relationem rem tantum

respexisse rati sint.

Neque est quod miremur. Totius enim conversionis scenae
structura et verborum compositio omnium consensu poetae, non
rerum scriptoris propriae sunt. Insuper ipsa convertendi ratio parum
verisimilis videtur, milites scilicet ac rebelles misericordia, pudore,
invidia commotos subito se subiecisse et iam de rebus ob quas
tumultus exarserat, ne verba quidem fecisse, immo ipsos suos duces
punivisse.

Deinde, ne in universum modo Taciti artem conscribendi et
affectus excitandi cogitemus, sed praesertim construendi eius metho-
dum observemus ac percipiamus etiam atque etiam moneo.

Quae enim structurae nostrae narrationis singulari modo
propria esse videntur, ea ipsa apud Dionem desiderantur. Primo
enim noster quattuor partes unius corporis distinxit, Dio vero
duplicem exhibet seditionem. Deinde Tacitus secundam cum tertia
parte praemeditato consilio quantum potest coniunxit, cum Dio
has partes separat. At maioris sunt momenti quae in singulis
invenies partibus. In secunda Taciti parte Germanicus, prima
dramatis persona, ab amicis vi retinetur et ab amicis necessitate
coactis ad concedendum impellitur. Apud Dionem contra incredi-
bili animi praesentia in summo discrimine vana esse quae intendit
perspiciens ab incepto desistit. In quarta denique parte summam
rerum conversionem, a Dionis expositione plane alienam, omnibus
artis suae illecebris noster construxit. E quibus suspicari haud
dubie licet pleraque saltem a Tacito in maius esse aucta.

Quae contra apud Dionem invenitur simplex ac nuda expositio
merito apud plerosque fidem invenit. Sed ne praetereas, quaeso,
illos qui apud Dionem deprehenduntur locos intellectu difficiles.
Primum quidem causa, ob quam Germanicus sibi mortem con-
sciscere noluit, parum verisimilis videtur, utpote moribus humanis
ipsiusque Germanici ingenio minime conveniens. Deinde ubi exponit
rebelles ita resipuisse ut ipsi de suis ducibus poenas sumerent,
causam nimis incertam protulit {„XQÓr(p éç où(5èv tW^airo»»"), unde
ne ipsum quidem quicquam probabile invenisse fortasse suspicari licet.

Unde etiam Dionis fonti, qui rerum gestarum causas psycho-
logicas minus quam par est curasse videtur, non semper et ubique
temere fidem tribuendam esse apparet. Ipsae igitur rationes, quas
ad hominum actus explicandos auctores nostri afFerunt, — ut fere

fît apud historiographos, — valde inter se discrepant : causam dico
qua commotus Germanicus manus sibi inferre abstitit, causam
etiam qua seditio denuo exarsisse quaque deflagrasse narratur,
causam denique qua rebelles ad sanitatem revertisse dicuntur, una
cum eorum erga Agrippinam animo et agendi ratione.

Haec igitur sit nostra conclusio, res gestas quas narrat auctor
uterque, a rationibus et causis psychologicis esse seiungendas-
Etenim de rebus ipsis, de factis historicis, satis inter se consentiunt
neque est cur de hisce dubitemus.

De causis autem quas dixi quicquam pro certo statuere nemo
umquam poterit atque earum investigationem irritam semper fore
mihijquidem persuasum est; Dionis vero narrationem magis veri-
tatis speciem prae se ferre non negaverim.

L. D.

Lhii

INDEX CAPITUM.

Pag.

Prooemium ................

Caput Primum. De historiae conscribendae artis hellenistico-
peripateticae praeceptis et usu.........5^,19

Caput Secundum. De methodo qua Tacitus narrationes
breviores easque perfectas composuerit.

Praefatio.......\'..........20-23

a. Pannonicarum Legionum Seditio. A. L 16-30 . . . 24-41

b. Germanicarum Legionum Seditio. A. L 31-44 . . . 41-56

c. Caecinae reditus.....A. L 63-68 .... 56-66

d. Germanici Caesaris expeditio a. XVI facta. A. II. 8-22. 66-79

e. Coniuratio Libonis . . . . A. II. 27-31 .... 79-86
Huius Capitis Conclusio...........86-96

Caput Tertium.

De ratione inter Taciti conscribendi artem eiusque fidem histo-
ricam intercedente.

Praefatio.................97-99

De auctoritate et fide narrationis quae est de Germani-
carum legionum seditione...........99-112

•tS^fir. >■ ____ ,. ......

. »flptiesinü siKï obç>443ti 3>U

: f^h-ït i -A .©JilbiS miiöofQ«>vl eEWï65<ttfc<«r*D -à

. iMiihn ttSjo^\'-i-^ \'\'\'.y

.n A ■ïT\'^d r/X. ÄS^AÖ ehtsffSßD -.b .

. . - . . ... . \'\'^■^ ■ymh.^oJ \'^îO tuiu}^-
-QîÂtjf tti^bft aupAub .m -Jiii ifijzT itstel sfK)rî4»ji, a^î \'. \'

ÇO^W ........... . . . . .

-inBfliïsO sb J» SBwp eißctJjin»^ ié ittt^noj^g i^Q
. ......... . aooiî/b«

THESES.
1.

Octavia Praetexta, vs. 131-133:

„Inimica vicirix immintt thalamis meis"
„odioquc nostri flagrat et pretium stupri"
„iustae mariium coniugis cap tat caput,"
Reiectis coniecturis Gronovii „p o s c i t" pro „c a p t a t" et
Hosii „e m a r i t o" pro „m a r i t u m" traditam lectioncm tuendam
esse aio.

II.

Taciti Ann. 1. I. 42:

„coniugem et liberos meos, quos pro gloria vestra libens ad
„exitium offerrem, nunc prociil a furentibus summoveo, ut
„quidquid istud sceleris imminct, meo tantum sanguine
„pietur, neve occisus Augusti pronepos, interfecta Tiberii nurus
„nocentiores vos faciant"

Iniuria C. M. Francken,\'Cornelius Tacitus\' Jaarboeken I-VI.
1899 a. h. 1., legendum esse putat „sanguini"

III.

S. Ambrosii Hymnus ad Galli Cantum. vs. 9-16 (Ed. G. M.
Dreves. Lat, Hymnendichter d. Mittelalters. Bd. 50. 1907).
„Hoc eoccitatus lucifer
„solvit polum caligincy
„hoc omnis erronum chorus
„vias nocendi dcserit.

„hoe nauta vires eolligit
„pontique miteseunt freta,
„hoe ipse petra eeclesiae
„eanente eulpam diluit"

Post voc. „deserit" omisso puncto, virgula distinguatur hac
ratione ut verba coniungantur: „ .. hoe.. hoe.. hoe.. eanente.."

IV.

S. August. Conf. VI. 6. 9 (Ree. P. Knöll. 1898.):
„ ... cum pararem recitare imperatori laudes.^ quihus plura
mentirer, et mentienti faveretur ab scientihus.."

Parum recte H. Peter. Die geschichtl. Litteratur ü. die Röm.
Kaiserzeit. I. 38, hunc locum respiciens scribit :

„Augustin wagt es sich dessen zu rühmen, dass er in
einer Lobrede auf den Kaiser das meiste erlogen habe und dafür
von den Eingeweihten ihm Beifall gezollt worden sei."

V.

Plutarch, vit. Aristidis, cap. IV. 6 (rec. Cl. Lindskog):
„xavza elnoiv y.ai to? xXondg i^sUy^ag, rovg fier roiE ^o&vrag
VTiEQ aviov xa /laorvoovrzag imarouiae, zov d\'dX7]{}ivdr y.nl dlxaiov
njib ra>v PeXzlozodv ejzairor elxev."

Inter verba dtxaiov et uno excidisse articulum zor existimo.

VI.

Plutarch, vit. Catonis mai., cap. VIII. 12-13 (rec. Cl. Lindskog.) :

„Ê.-zei Ó\' E\'ifiéi\'ovg zov fiaadécû; èmôrjm\'jaavzog elç \'Pcófxtjv ij ze
ovyxXrjzog VTzeotpvcbg (XJiEÖégaio uni zôbv nodizav auiXXa y.nl anovôr} tieoI
nvTor èyîvEzo, ôfjXoç i]r 6 Kâzoiv vcpooóuEvog xai (pvXaxzôtif.vog nvzór.

Einóvzog ds zivog „<\\V.a fxip\' yo>]oz6g èozi y.al (piXooü)uaiog\'\\ „^azio"
tlnEv , àXXà fpvçEi 70VZ0 zó i^ibov ó ft a a t Xev g oaoxo(p(iyov èazïr."

Verba „^ ftaoiXEvg" aut expungenda sunt ut posterioris tem-
poris emblema, aut saltem ut verba ipsius scriptoris uncis includenda.

VII.

Thucydides. 1. 85. 2.

„y.ai nodi; Tovg \'Adtjvabvg tieutieze jukv tieqI zrjs UozEidaiag,
TtEfiTiEZE (5c tieqI d>v cl ^vfxuayoi cpaoiv ddixsia&ai, aX/.wg zs nai izoificov
ÖVZCOV avzä>v diy.a? dovrai\' ini dh x6v öidovza ov tiqozeoov
V 6 fit fxov d) g ETi\'abiy.ovvza leva t."

Iniuria Classen-Steup, Thucydides. 1919. a. h. 1., adnotat:
„Vermutlich gehört noozsoov hinter aöixovvza und ist hiermit zu
verbinden".

VIII.

Dio Cassius. 57. 5. 2. (ed. U. Ph. Boissevain):

„ETiEiöi] zE Ey.Eirog noXXä Ebidiv noX /ui] dvvi]§elg avzovg xazaozijaat,
zEÄog TO Ufpog dig xal savzöv naxayoriG6f.itvog iandaazo^ InEßorjoav ol
a i d C o V z E g, y.ai zig avzwv zö lavzov ^iqjog avazsivag „zovzo" E(pj]
„Xdßs\' zovxo yao o^vzegov iaziv."

Non ald^orzsg sed iyyiCovzEg legendum esse existimo.

IX.

Ep. ad Diognetum. II. 8-9. (Ed. Funk-Bihlmeyer):

8. „af? (5c doy.eize zifiaig 7ZQ00(pEQEir, eI /iev aia^drovzat, xoXdCszE
itäUoy avzovg\' eI dh <ltvaiai\'^t]zovaiv, ikiyxorzEg ai/iiazi xal xviaaig avzovg

OotJOHEVEZE.

9. zav{>\' vficör zig vnofiEivdzu), zavza drao^EoOco ztg iavztp
yerea&ai\' älkd av&QO)nog ^ihv oiiös Elg zavzijg zijg xoXdoEUjg ixuiv
uvE$£zai, aXadr]aiv ydo ex^i xal Äoyta/iov\' 6 öe Xiflog drsxEzai, ävaiaürjzEi
yao. ov X ov v z i] v aXo\'&i] o iv avzov IXiy x^"^

Legendum esse mihi videtur :
„ovxovv zip\' dvaia&rjoiav avzov ^XsyxEre."

X.

Martyr. S. Polycarpi. XVIII. 3.

d>g dvrazor »J/ttv avvnyo/nivoig Iv ÄyaXXtdaet xal
naoi^Ei 6 xvgtog ImzEXEir z i) v z ov fiaozvgiov avzov u f. gav
y £ V £ 1? A t 0 V .

Iniuria Th. Zahn (O. v. Gebhardt. A. Harnack, Th. Zahn.
Patrum apostolicorum opera, fasc. II. 1876.) ad verba „t^v zov

fmorvQiov avxov fj^éoav ysvé&hov" adnotat : „Testimonium huius
locutionis epistula Smyrnaeorum antiquius non extat. verumtamen
sententiam unde orta est Ignatius praeclare
expressit (Rom. 6. 1)."

XI.

De voorstelling van het verloop van den opstand der Panno-
nische legioenen (Tacit. Ann. 1. 16-30), gegeven door H. Schiller,
Geschichte d. Röm. Kaiserzeit. I. 1. 257-8, is niet betrouwbaar.

XII.

Ten onrechte meent U. v. Wilamowitz-Moellendorf, Staat u.
Gesellschaft der Griechen u. Römer. 1923.2 p. 121 :

,.Pericles hat den Bürgern aber auch Festgelder gezahlt. Das
einzelne entgeht uns, aber jeder Anhalt fehlt darin
mehr zu sehen als den Ersatz des Entrees, welches
die Unternehmer für die Sitzplätze bei den Schaustellungen der
Feste erhoben, so dass der Staat diese auch den Armen zugänglich
machen wollte."

XIII.

W. Nestle, Neue Jahrb. f. klass. Alt. 1914. 675: „Dabei darf
man aber nicht übersehen, dass Thukydides,... mit der Sophistik ...
darin einig war, dass im politischen Leben, zumal im
Verhältniss verschiedener Staaten zu einander nur die Macht,
nicht das Recht zu berücksichtigen sei."

Deze meening is niet voldoende gegrond, vooral niet met
betrekking tot Thuc. V. 84 e. v. (cf. id. Neue Jahrb. 1918. 227-28).

XIV.

Het oordeel dat F. M. Cornford, Thucydides Mythistoricus.
1907. p. XIV, uitspreekt over de oude historiographie en ook
over Thucydides, is op dezen schrijver niet van toepassing:

„The only natural causes of human events considered by
ancient historians are psychological: the characters and immediate
motives of men or personified states; whereas moderns look to
social and economic conditions, etc., and formulate abstract laws."

XV.

Elementaire kennis der Fransche taal dient te worden geeischt
van degenen, die tot de gymnasiale studie wenschen te worden
toegelaten.

XVI.

Een weektaak van 30 lesuren, algemeen en zonder onder-
scheid aan de leeraren opgedragen, zal op den duur aan karakter
en resultaten van het voorbereidend hooger onderwijs ernstige
schade toebrengen.

-y-^-\'--. y

\'\'ai^rnM^^ \'^^éêh^m\'^ f&^ibé^viq^ éii^

i • ■ \'\'JUT :- .

asînçfw aö isti^ l&sï üanH \'^Ifsiasïssi^i

^ . -.»^^fcöO lislieus jcö/jwsm^el«. ôt .ORr iß^ijav?,

. \'; rc.- V

_ ris:..;: - -- -

xra,

■ -\'.r^- 1 klrx Ak. Wl^. ^jù^tldà^
\' yhukyitffk*,. . , il, :.

ii

m

, M

M

■ \'v: ■■ i \' : ■ -

^ v:
.1. \'

i -

iS---

Ë "

VT\' .

i\'.

. .. . ...

W: .:MI

*,

»

Z -ff

tv -

s

f ^ .i*

\'

Kri

t Ä

\\ \' / . -rto ^ ■ H

I»-• • V L « \'V - riïnriMifi \' -nr • • • t. .

J:i !