1926

PROF. Dr. J. H. GUNNING,
ZIJN ONTWIKKELINGS-
GANG EN ZIJNE BEGINSELEN.

■-^■ilfï»

A. qu.

\\

— \'.r.\'^/r-- v

..........\'

iii.\'-i;

PROF. Dr. J. H. GUNNING,
ZIJN ONTWIKKELINGSGANG EN ZIJNE BEGINSELEN.

■ * ■ V V-: »

\'i-

. * »•

1 .

y-r" .

F

Î

■•..^t-\'f-

M

PROF. Dr. J. H. GUNNING, ZIJN
ONTWIKKELINGSGANG
EN ZIJNE BEGINSELEN

PROEFSCHRIFT TER VERKRIJGING VAN DEN
GRAAD VAN DOCTOR IN DE GODGELEERDHEID
AAN DE RIJKSUNIVERSITEIT TE UTRECHT NA
MACHTIGING VAN DEN RECTOR-MAGNIFICUS
Mr. J. PH. SUYLING, HOOGLEERAAR IN DE
FACULTEIT DERRECHTSGELEERDHEID, VOLGENS
BESLUIT VAN DEN SENAAT DER UNIVERSITEIT
TEGEN DE BEDENKINGEN VAN DE FACULTEIT
DER GODGELEERDHEID TE VERDEDIGEN OP
DONDERDAG 15 APRIL 1926 TE 4 UUR DES MIDDAGS

door

JAN HERMAN SEMMELINK

GEBOREN TE AMBT-DOETINCHEM

VONK & Co.

RIJKSUNIVERSITEIT UTRECHT

1394 1913

WHi\'-\'

\'yf

AAN MIJN VROUW

Wi

VOORWOORD.

Het is mij een voorrecht, dat ik bij de voltooiing van mijn proef-
schrift gelegenheid vind om openlijk mijn oprechten dank uit te
spreken voor al, wat de Universiteit te Utrecht tot mijn vorming heeft
bijgedragen. Velen van de hoogleeraren, wier colleges ik heb mogen
volgen, zijn reeds gestorven: de professoren Baljon, Daubanton,
Valeton, van Veen, Ritter — hoe vaak denk ik nog aan hen, vooral
aan prof. Valeton, die ons de Oud-Testamentische geloovigen heeft
leeren zien als „menschen van gelijke bewegingen als wij," en toch
als „menschen van God, door Heiligen Geest gedragen." „Hun schrif-
ten waren van God doorademd." Zoowel in het collegelokaal als in
de bidstonden \'s Zaterdagsavonds op de Kromme Nieuwe Gracht heb
ik veel van zijn Schriftuitlegging genoten. Prof. Ritter heeft ons inge-
leid in de beginselen van de wijsbegeerte, nadat aan het gymnasium
te Doetinchem dr. J. A. dèr Mouw ons reeds een eersten indruk
daarvan gegeven had. Prof. Ritter heeft prof. Gunning goed gekend.
Telkens werd ik bij het bestudeeren van Gunnings geschriften mede
aan mijn vroegeren leermeester herinnerd, die ook wijsheid, goedheid
en schoonheid zocht te verbinden.

Ik dank U, Hooggel. Visscher, van Leeuwen en Cannegieter
voor hetgeen ik op Uw colleges heb mogen leeren.

U, Excellentie, prof. Slotemaker de Bruïne, nu minister, ben ik
nog altijd dankbaar voor den cursus in sociologie, vroeger reeds voor
ons, studenten, gehouden.

Grooten dank ben ik ook verschuldigd aan dr. A. W. Bronsveld f
en ds. L. W. Bakhuizen van den Brink voor alles wat zij in mijn
studententijd voor mij geweest zijn en voor mij gedaan hebben. Ook
de Doetinchemsche inrichtingen ben ik nog altijd dankbaar voor wat
ik zoowel op Ruimzicht als in Utrecht in dien kring enkele jaren heb
mogen genieten.

Het spijt mij, dat ik geen gelegenheid heb gehad om Uwe colleges
te volgen, Hooggel. Noordtzij, Obbink, Cramer en mijn hoogge-
achte promotor Brouwer! Ik dank U voor de welwillendheid mij
bewezen, voor zoover ik met U in aanraking ben gekomen

Hooggeachte promotor! Ofschoon U, als kerkelijk hoogleeraar, tot
nu toe nog geen promotie had geleid, heb ik toch U gevraagd mijn
promotor te willen zijn, omdat U door Uw dissertatie over D. Chan-
tepie de la Saussaye en Uwe latere studies ook prof. Gunnings ge-
schriften reeds eerder had leeren kennen en waardeeren. Ik dank U
voor de buitengewoon groote vriendelijkheid mij bewezen van het
eerste oogenblik af, dat ik Uwe hulp heb ingeroepen. U heeft mij
zelfstandig laten werken en U heeft mij toch zooveel wenken gegeven
en zooveel geholpen bij het werk. Mijn hartelijken dank! Mijn dank
ook aan U, hooggel. de sopper voor Uw raad, om vóór ik met
Gunning begon, eerst enkele geschriften van Rickert te gaan bestu-
deeren.

Zeer dank ik U ook, dr. J. H. Gunning J.Hzn. voor de opoffering,
die U zich getroost heeft, om mij, na de voltooiing van de „Leven en
Werken", Uws Vaders geschriften in bruikleen af te staan.

Wat heb ik voordien lang getobd met de moeilijkheid, om die
geschriften in handen te krijgen! Hoe wenschelijk zou het zijn, dat
aan de Rijksuniversiteitsbibliotheek van Utrecht een complete ver-
zameling van alle geschriften van Uw Vader werd aangelegd en zoo
voor alle theologen toegankelijk werd! Ik dank U nogmaals zeer
voor Uw hulp.

Ook U, ds. Hunningher, dank ik voor het leenen van Uw Spinoza-
dictaat en voor het verstrekken van enkele andere gegevens.

Allen die mij voortgeholpen hebben door het leenen van boeken
of anderszins, A. Brom JR. en Finkensieper, die zoo welwillend waart
om de drukproeven mede na te zien, mijn vrienden met wie ik bij de,
helaas, al te schaarsche gelegenheden het onderwerp van mijn studie
mocht bespreken, allen hartelijk dank!

\'t Was eerst mijn plan om de ideeën van prof. Gunning in syste-
matische volgorde te behandelen, maar op raad van mijn hoogge-
achten promotor heb ik eerst G.\'s ontwikkelingsgang bestudeerd
en dat is nu mijn dissertatie geworden — toch al lijvig genoeg! Een
systematische uiteenzetting, waaraan de meeste behoefte werd ge-
voeld, wacht nu nog, maar of het wel mogelijk is Gunning\'s ideeën
ooit tot een systeem te combineeren? \'t Ging G. met zijn beschou-
wingen, zooals hij in 1886 van de Kerk zeide: \'t Was een gemeen-
schap, „gedragen door de waarlijk geloovigen" (i.e. door het ware
geloof) „en voorts vlottend, aan alle zijden open, ontvankelijk en
groeiend in vorm en omtrek."

INHOUD.

„ Bladz.

hoofdstuk I. De zelfstandigheid van Prof. Dr. J. H. Gunning 1—13.

G. was meer aesthetisch dan la S. 2; was eerst empirist, later Platonist
3; had een eigen beschouwing over de Kerk 4; de Schriftcritiek 5; ver-
houding van geloof en wetenschap 6; Chr. school; Staat 8 v.; legde nadruk
op ascese en heiligmaking 9—11; verdere bijzonderheden 12 v.
Hoofdstuk II. De ontwikkelingsgang van Prof. Dr. J. H. Gunning 13-280.
Eerste tijd 1829—1854 .............. 13—28;

Q.\'s familie \'13—15; jeugd en studententijd 16; prof. Opzoomer 17 v.;
Spinoza 19 v.; dualisme 20—23; Lessing 23; academievrienden 23 v.; pro-
ponentsexamen 24; da Costa 24 v.; niet gepromoveerd 25—27; te Barneveld,
Antwerpen en Heusden 27 v.

Gunning predikant te Blauwkapel 1854—1857 ...... 28—46.

Geschriften 28 v.; Opzoomer 29 v.; la Saussaye 30 v.; Schelling 31- Vinet
32 v.; Schleiermacher 33—35; Romantiek 36; Dante 36 v.; eschatologie\' Ernst

naiJf\'\'4?v^\' tot martelaarschap;

Gunning in Hilversum 1857—61 ................46—103

Bekeering 46; Gereformeerden 47 v.; Oude schrijvers 48 v.; vergelijking
met Hoedemaker 49 v.; G.\'s prediking 50—54; ervaringen in Hilversum 54;
Gordel en Wijnkruik 54 v.; zedelijke immanentie Gods 55 v.; Vermittlungs-
theologie (Nitzsch, Baumgarten, Fabri, Rothe) 57—62; Oetinger 62; Engel-
sche theol. (Kingsley en Maurice) 63—66; de gemeente Hilversum 66 v •
de godmenschelijkheid van het Christendom 67 v.; het dualisme naar den
achtergrond 68 v.; Groen v. Frinsterer 69—71; Platonisch-idealistische denk-
wijze 71—80; Apostolisch 80—103 (welke redenen G. had voor zijn Apost
kerkideaal 82—99; waarom G. niet overging 99—103).

Gunning in den Haag 1861—\'82 .......... 103—209.

Zijn intreetekst een beginselverklaring 103—106; zijn prediking 106—108-
zijn lezingen 108—110; was dit wetenschappelijk? 110—114; protest tegen
den tijdgeest 114—116; Groen v. Pr. 116—118; Chr. onderwijs 118-120-
geen partijman 120—124; verschil over kerkelijke tucht 124-128- Groen\'s
beschouwing 128—130; de quaestie Zaalberg 130—137; de Blikken in de
Openbaring 137—156 (ordening van de stof 138 v.; bestrijding van de
modernen 139-141; Platonisme 141-144; Apostolisch 144 v.; theosophen:
Sr^^if: 145-154; Wurtembergers 154 v.; Pascal 155; de H

1«, litterarisch en wijsgeerig werk 156-169 (beletselen

de wel H. ^^^ ^^^ Spinoza 165-169);

ae weg des kruises 169-172; strijd met Kuyper over de Schriftcritiek 172-

183; het leven van Jezus 183—187; G.\'s opvatting van wetenschap 187—192;
Kant en Ritschl 193—197; het ethisch beginsel 197—209 (polemiek met
Bavinek 205—207).

Gunning kerkelijk hoogleeraar te Amsterdam 1882—\'89 . . 209—246.

De beteekenis van het kruis 209—219; van de opstanding 219—222; het
wetenschapsbegrip 223 v.; tegen Geref. en modernen 224—227; tegen het
intellectualisme 227 v.; Gunning en Kuyper 228—234; Hoedem. en G. 234—
236; terugtreding van het Apostolische 236—239; zelfstandigheid der ge-
meenten 239—242; het Apostolisch ideaal heel anders 243 v.; invloed, nega-
tief van Kuyper, positief van la Saussaye 244—246.

Gunning in Leiden 1889—\'99 ........... 247—267.

Wijsbeg. v. d. godsd. 247—250; Platonisme 250—252; Bavinek en G.
252—54; tegen Schleiermacher 254 v.; tegen Kant 255 Vv; tegen subjectivis-
me en individualisme 256; de Kerk op den voorgrond 257—259; invloed,
negatief van Leiden, positief van Hoedemaker 259—262; weer Apostolisch
262—267.

Gunning in Arnhem 1899—1905 .......... 268—280.

Reorganisatiestreven 268—271; tekort aan geloof in den H. Geest? 271 v.;
De Eenheid des Levens 272—279 (ethisch 273 v., Kantianisme? 274, Plato-
nisme 274 v., het kruis 275 v., de persoonlijkheid voorop, maar toch nog
intellectualisme? 276, de Apostolischen in Engeland 277 v.; Plato 278, dualis-
me 279, eschatologie 279); slot 279 v.

hoofdstuk 111. De beginselen van Prof. Dr. J. H. Gunnino 281—309.

1. Gunning\'s kennistheorie...............281—297.

Het wezen der dingen kenbaar 281; niet „verstandelijk" maar door het
hart 282; de wil voorop 282 v.; het geweten 283 v.; weten en kennen 284;
P.lato\'s ideëenleer ontdaan van intellectualisme 285; het leven hooger dan
het denken 288; geestdrift 288—290; intuïtie 290; profetie 290 v.; teleolo-
gisch 291 v.; synthetisch 292 v.; geschiedbeschouwing 293—297.

2. Gitnning\'s uitgangspunt............ 298—304.

Niet de H. Schrift 298 v.; de levende Christus 299 v.; de levende God 300 v.;
het geloof der gemeente 302; de mensch naar zijn diepste wezen 302—304.

3. Gunning\'s maatstaf............. 304—307.

De objectieve openbaring Gods 304 v; niet het gemiddelde, maar Jezus
Christus 305; het geloof der gemeente 305—307.

4. Gunning\'s hoofdbeginselen.

Protest tegen alle relativisme, handhaving van het absolute, in Christus
verwerkelijkte, ideaal 307 v.; persoonlijkheid, vrijheid 308 v.

I. DE ZELFSTANDIGHEID VAN PROF. Dr. J. H. GUNNING.

„Waarom nu nog een dissertatie over Gunning," zoo zal menigeen
wel vragen, „terwijl er kort geleden een boekwerk over hem versche-
nen is in 5 banden, samen met meer dan 2500 bladzijden. Was het
zóó niet genoeg?"

Ik zou willen antwoorden, dat juist na het verschijnen van dat
groote werk (de „Leven en Werke n") temeer de behoefte is
gevoeld aan een meer beknopte en meer systematische samenvatting.
De „Leven en Werken" waren niet overzichtelijk. Ook het later ver-
schenen Registerdeel heeft dat bezwaar nog niet geheel wegge-
nomen. Bovendien waren in L. en W. Gunnings geschriften door ver-
schillende personen bewerkt, ieder met een eigen opvatting van het-
geen zij belangrijk achtten.

Bij de noodzakelijke zelfstandige bestudeering van G.\'s geschriften
zelf heb ik natuurlijk dankbaar gebruik gemaakt van wat in het groote
werk reeds over G.\'s leven was geschreven, ook van de correspon-
dentie van G. met Groen van Prinsterer, Kuyper en Hoedemaker, die
daarin is gepubliceerd. Maar toch geloof ik, dat er genoeg te zeg-
gen overbleef, om een dissertatie over hem te rechtvaardigen.

Anderen zouden kunnen vragen of er nog wel een dissertatie over
G. noodig was, nadat dr. A. M. Brouwer de zijne heeft geschreven over
« D. Chantepie de la Saussaye. La S. wordt meestal de vader der
ethische theologie in ons land genoemd. Heeft G. wel genoeg zelf-
standigs gehad, om een afzonderlijke studie over hem te rechtvaardi-
gen? G. heeft zelf in 1877 geschreven: „Ook ik heb het voorrecht één
der leerlingen van D. Chantepie de la Saussaye te zijn en met hart en
ziel zijne beschouwingen te deelen. Datgeen, waarin ik van hem onaf-
hankelijk ben, is van zeer weinig waarde." 2)

Deze tegenwerping is van meer gewicht dan de vorige, omdat er

2 J- M Bredée, Rotterd. 1922-1925. In het vervolg aangehaald als L. en W.

en P.D CÏÏS\'DM^^^^^^^^^^

niet alleen mijn studie, maar ook de uitgave van „Leven en Werken"
mee getroffen zou zijn. Als G. werkelijk naast D.Ch.d.l.S. niets zelf-
standigs had gehad, waarom dan van zijn werken zoo veel studie ge-
maakt? Men zou dan beter bij la S. zelf kunnen blijven.

Maar G. heeft niet enkel la S. gereproduceerd. Hij is een persoon-
lijkheid geweest met een eigen karakter en een eigen zienswijze.

Hij was meer aesthetisch aangelegd dan la S.

aesthetisch ^^d veel gevoel voor kunst. Hij beschouwde de

kunst als de veredelde, van al het onharmonische gezui-
verde werkelijkheid. Hij dorstte naar herstel van de harmonie, die God
oorspronkelijk in zijn schepping had gelegd. Zelf edel van aard, achtte
hij het zijn roeping aan de veredeling van het denken der menschen
mee te werken. Litteratuur en kunst waren daartoe mede van de voor-
naamste middelen. Daarom achtte hij het reeds in 1855 vooral noodig,
om daaraan het Evangelie te prediken. Eén van zijn eerste geschriften
was getiteld: „Het Evangelie en de litteratuur." Zelf buitengewoon
belezen op litterarisch gebied, achtte hij het de roeping der Christe-
nen, om dit terrein niet aan ongeloovigen over te laten. Men moest
het Christelijk beginsel ook op dit gebied toepassen en laten zien, dat
het ideaal alleen in Christus te bereiken was. De kunst moest gewijd
worden (later zeide hij vaak „gedoopt" worden), en ieder moest van
zijn eigen leven een kunstwerk maken. Zelf is hij in den eersten
tijd van zijn predikantschap van plan geweest, om te promoveeren in de
letteren. Zijn liefde voor litteratuur (in L. en W. werd wel van „harts-
tocht voor litteratuur" gesproken) heeft hij gehouden tot zijn dood.

G. is dadelijk in zijn studententijd in aanraking ge-
^f^ komen met het empirisme van prof. QPZOO-
empirisme. ^^^ ^^ ^^^^ Opzoomer in Utrecht hoogleeraar ge-
worden. In hetzelfde jaar is G. daar als student ingeschreven.

In 1848 is la S. predikant van de Waalsche gemeente te Leiden ge-
worden, waar prof. J. H. Scholten reeds in \'43 was gekomen. Juist in
\'48 gaf Scholten zijn „Leer der Ned. Herv. Kerk" uit, waarover la S.
later zijn „Beoordeeling" heeft geschreven, dr. A. M. Brouwer heeft
in zijn dissertatie den strijd van la S. tegen Scholten uitvoerig ,be-
handeld.

1) Daniel Chantepie de la Saussaye. Eene historisch-dogmatische studie,
door A. M. Brouwer. Wolters Groningen 1905.

G. heeft weinig aanraking gehad met het idealisme van Scholten\'s
eerste periode. Hij werd dadelijk als student in Utrecht leerling van
Opzoomer. Bij hem was het van \'t begin af de vraag, welke houding
het Christelijk geloof had aan te nemen tegenover het empiris-
tisch begrip van wetenschap.

G. is Platonist geworden. Evenals Plato heeft
Platonisme ^^ ideeële wereld tegenover de phenomenale wereld
gesteld. De ideeënwereld was de eigenlijke realiteit, de
harmonie van goedheid en schoonheid. God had de wereld eenmaal
goed en schoon geschapen (in Paradijstoestand), maar door den zon-
deval van de eerste menschen was alles bedorven. Door de Vleesch-
wording des Woords was de ideeële wereld weer in beginsel hersteld
temidden van de zondige menschheid. G. zag de dingen van bovenaf.
Het Platonisme heeft hem meer verbonden met Groen van Prinste-
rer i) dan met D.Ch.d.l.S. Hij heeft de synthese2) willen zijn tus-
schen die beiden.

1) Over het Platonisme van Gr. V.Pr. zie de dissertatie van F. j. Fokkema:
,.De godsdienstig-wijsgeerige beginselen van Mr. G. Groen van Prinsterer."
Riemersma Gnjpskerk 1907.

2) L. en W. Ill 754v. in \'61. G. heeft op allerlei wijze synthese willen
zijn: Hij wordt een synthese genoemd tusschen\'t orthodox Christend. en het
souverein autonoom cultuurleven (L. en W. I bl. XLVc.f. XLIII, 32, 45,11218).
Hij wilde leerstelsel (gezag) en vrijheid (L. en W. II 724 v.). Toenadering
brengen achtte hij het hoogste (II 836). Hij erkende zelf zijn synthetische
natuur (III 852).

Hij wilde synthese van de waarheid bij orthodoxen en modernen (Gordel
en wijnkr. 2e dr. bl. 11 v.), tusschen transcendentie en immanentie van het
Christendom (V. L. \'56 bl. 773), tusschen de empirische en speculatieve
methode (V. L. \'56 bl. 756, 772, Blikken II 224 v., L. en W. II 342), tusschen
idee en stof (Blikken II235), geest en lichamelijkheid (263 III 88 v. 184) tusschen
vrijheid en noodzakelijkheid (Blikken 11 223, 111 295), tusschen geloof en
wetenschap (Blikken II bl. XXIV), theologie en filos. (Studien \'75 bl 290)
Roomsch-Cath. en Prot. (Div. Comm. \'75 bl. 15, Studien \'75 bl 290) Stai
en Kerk (Div. Comm. bl. 129 v.). Eenheid door de Uefde op zedelliken

46, 58, 61). Door de menigte werd dit half-
slachtigheid genoemd (Prot. Bijdr. 11 477n), onbegrijpelijk, paradox

D Chdfs Z7 D.Ch.d.l.S. het streven naar synth. aan (De "theol. v.

unirä) hi \' ^^ -tische

""le vwo;, hij wilde anti-these (97).

In K e r k - beschouwing is G. zeer sterk van la S.

Kerkbe- afgeweken. Al heel vroeg heeft hij de behoefte aan een
. schouwing. ^,gntraal gezag in de Kerk uitgesproken, een
^ ordening van bovenaf, om de eenheid te herstellen. La S. wilde van
i een zichtbaar centraal gezag in de Kerk niets weten. Hij vond dat een
U Roomsche gedachte. Naar de Protestantsche gedachte moest de Kerk

verweesd blijven, totdat Christus wederkwam.

Dit verschil in Kerkbeschouwing stond in verband met
De Heilige ggn verschil omtrent het vertrouwen in de leiding des
Heiligen G e e s t e s. Bij la S. was de invloed van
ViNET sterk. Hij vertrouwde erop, dat de H. Geest iederen ge-
loovige persoonlijk in de waarheid leidde. Hij heeft wel
veel waarde gehecht aan het geloof der gemeente, maar
hij achtte zichzelf tot die gemeente te behooren. Hij was zich met
bewust met het geloof der gemeente in strijd te zijn, ook al werd h.j
door vele „anti-revolutionairen" heftig bestreden om zijn „ethische
beschouwingen.

G heeft het isolement niet zoo goed kunnen dragen als la S. Hi]
is er niet altijd zeker van geweest, of hij in geestelijke aangelegen-
heden zijn overtuiging wel mocht vasthouden tegenover algemeene
afkeuring van menschen, die hij toch als „broeders in Christus
moest e—. De eenheid van de Kerk achtte hij zeer
noodig. Christus had apostelen, profeten, herders en leeraars aange-
steld tot opbouw van Zijn lichaam. De Kerk moest gel-d wo^
door de ambtsdragers, en G. was te ootmoedig om "" ^ ^^^

gers er niet waren, zijn meening als de eenig juiste te laten ge d n H.
verlangde er naaronder h^ wettig gezag van een hoogcr ambtsdrager

te staan.

Er bleef, volgens hem, niets over dan te wachten op en te bidden
om herstel van de door den Heer bedoelde ordening van bovenaf
Want de H. Geest was geen geest van wanorde, maar van orde. In
den tegenwoordigen tijd was er overal wanorde. Verootmoediging
en schuldbelijdenis daarover was de eenige weg, en gebed om den
H Geest, dat Hij n.1. weer geordende ambtsdragers bekwamen zou,
om in naam van het Hoofd der Kerk de g e h e e 1 e Kerk te leiden Als.
voor loopige maatregel heeft G. wel eens voorstellen gedaan.

bijv. om de gemeenten in geestelijk opzicht zelfstandig te maken. In de
pgeven omstandigheden achtte hij geestelijke leiding en tucht alleen
in kleinen kring mogelijk. Maar zijn verlangen ging uit naar de e e n-
heid der geheele Kerk, die alleen door den Heer zelf kon
hersteld worden door ordening van bovenaf. Christus moest de Kerk
regeeren. De H. Geest was niet geroepen te regeeren. Hij had
slechts te dienen.

Het probleem van de Schriftcritiek heeft G.
°crmek\'"" ^^^ geplaagd dan la S. „Ik vrees de critiek

niet," schreef la S. in \'57 aan G., „maar begeer haar,
wensch mij met hare resultaten, waar deze niet ontstaan zijn uit
eenige dogmatische Voraussetzung te verrijken, al voel ik mijzelven
tot hiertoe niet geroepen, om den aard mijner geestesrichting, een
werkzaam deel te nemen aan deze speciaal-onderzoekingen." i) Het
geloof aan de theopneustie der Schrift achtte la S. de eenige v/aarborg
voor een zuivere Schriftcritiek, maar deze theopneustie gold alleen voor
het religieus-practisch gebied. 2)

0. heeft lang geworsteld met het probleem, hoe de Schriftcritiek
waarvan hij ook het noodzakelijke van het begin af had ingezien, te
rijmen met het gezag van Gods Woord in de ge-
rn e e n t e. De oude inspiratietheorie wees hij beslist af. 3) Maar hij
zag tusschen de geloofsovertuiging van hen, die de wetenschappelijke
critiek niet als een ontstuimig toegeeigend recht, maar als een
van God opgelegden plicht eerbiedigden, en tusschen die van een
groot, innig vroom en waarachtig levend deel der gemeente een
steeds wijder en onrustbarender klove gapen. Zelf achtte hij zich
toen te behooren tot de „wetenschappelijke partij," die de volle vrij- -
heid der wetenschap met de volle innigheid des geloofs bestaanbaar,
ja daartoe noodzakelijk achtte. 4) Maar in de gemeente vond dit hoo-
ger standpunt twee soorten van tegenstanders: sommigen verwier-
pen de Schriftcritiek uit beperktheid of kwaadwilligheid, anderen uit
bezorgdheid, dat, waar een vinger gegeven werd, onvermijdelijk spoe-
d\'g de heele hand zou volgen. Om een soort van behendige dubbel-
z\'nnigheid tegenover de onmondigen in de gemeente te vermijden, zag

!ï p ï/\' ^ E- en Vr. V 447. 3) e. en Vr. V 289

V E. en Vr. V 290.

G. toen geen uitweg of men moest het geloof des harten
behoorlijk afscheiden van de overtuiging des verstands.
Het geloof des harten was s y n t h e t i s c h, het beschouwde de H.
. Schrift als é é n g e h e e 1, als h e t Woord van God, gelijk het
tot onze bekeering het middel geweest is en voortdurend door zijn
inwonende kracht des H. Geestes de bekeering van anderen en ons
aller stichting en opbouwing bemiddelt. De wetenschap was
analytisch, beschouwde achtereenvolgens de deelen. Hij
achtte tusschen die beide beschouwingen toen nog geen verzoening
mogelijk. Hij liet ze dualistisch naast elkaar staan.

La S. heeft getracht hem dit dualisme te doen overwinnen, maar
wat hij dan doen moest met het oordeel der g e m e e n t e,\') dat is

G. een probleem gebleven.

Groote waarde hechtte G. aan het oordeel der gemeente. In 1859
schreef hij reeds: „Daar ik nu geloof, dat de H. Geest in de gemeente
is, zoo mag ik niet volhouden wat algemeen afgekeurd wordt, ook al
ben ik zelf nog niet in allen deele overtuigd." 2) Toen had hij reeds den
vorm, dien hij bij een vroegere uitgave van een uitlegging des Woords
gekozen had, verzaakt, omdat die vorm, bij welwillende beoordeeling
van den inhoud, algemeen was afgekeurd. 3)

In 1878 heeft G. de eerste aflevering van zijn „Leven van Jezus" te-
ruggenomen, toen „enkele vrienden" hun afkeuring erover hadden uit-
gesproken. 4) In \'87 was hij na een afkeurend oordeel van prof. Doe-

1) G. bedoelde met „gemeente" meestal de „leeken", (met „het geloof
der gemeente" het geloof dat hij met de eenvoudigste kinderen Gods ge-
meen had). Wanneer laS. sprak van „het geloof der gemeente sloot hij
zichzelf en in \'t algemeen de theologen niet uit. Hij maakte geen onderscheid
tusschen zichzelf en „de gemeente.» c.f. D.Ch.d.l.S.-Br. bl. 292 n2 de
gemeente is het volk Gods in idealen zin, de gemeenschap der oprecht-
geloovigen."

2) Gordel en Wijnkruik \'59 bl. 2.

3) Wij mogen hierbij wel in aanmerking nemen, dat G. toen predikant
was in Hilversum, waar men hem over\'t algemeen lang niet „Gereformeerd"
genoeg vond. Telkens stuitte hij op wantrouwen, terwijl hij zich toch m
het geloof met zijn gemeenteleden één gevoelde. LaS. kon alsWaalsch
predikant in Leiden in een moderne omgeving veel vrijer spreken. Maar
al nemen wij dit in aanmerking, toch blijft dit verschil te constateeren, dat
G. meer geluisterd heeft naar het oordeel van zijn gemeenteleden dan la S.

4) In \'83 schreef hij in „Omdat en zooals het in den Bijbel staat" bl. 35 v.

des gelezen te hebben over zijn „Onze schuld tegenover de Gerefor-
meerden," bekommerd of het wel goed was geweest die brochure uit
te geven. Een goedkeuring van P. D. Chantepie de la Saussaye „re-
leveerde hem weer." Zoo afhankelijk van het oordeel van anderen is
D.Ch.d.l.S. nooit geweest.

Chr Scho de s c h o O 1 q u e s t i e is G. met Groen van Prin-

onderwijs°.\'" "meegegaan, niet met D.Ch.d.l.S. La S. is wel een

korten tijd lid geworden van de Vereeniging voor Chris-
telijk Nationaal Schoolonderwijs, waarvan Groen van Prinsterer eere-
voorzitter was, maar in \'70 heeft hij geschreven, dat het beter was
geweest, dat hij nooit was toegetreden, want met het voorstel van de
Algem. Vergadering van \'69 om het woord „Christelijk" uit de wet
van 1857 te doen vervallen, kon hij niet meegaan; en hij heeft, nadat
dat voorstel was aangenomen, dan ook dadelijk zijn lidmaatschap
vigeer opgezegd.

G. is lid g e b 1 e V e n om de positieve werkzaamheid van de Ver-
eeniging, namelijk het oprichten van Christelijke scholen Hij wilde het
Christelijk onderwijs blijven steunen. De invloed van Gr v Pr is
hierin wel waarschijnlijk. Maar ook zelf heeft hij in den Haag het nood-
zakelijke van Christelijk onderwijs wel duidelijk ingezien. Aan-
vulling van het openbaar onderwijs met aparte uren godsdienst-
onderwijs kon het C h r i s t e 1 ij k onderwijs niet vervangen.

Dr. Kuyper ^^^^^ ^uyper bestreden, maar heeft later met

en Dr. Hoe- Dr. hoedemaker samengewerkt.

demaker. j^g^ ^ LA S. ook al in strijd gekomen, vooral
op de conferentie, Sept. \'72 in Zeist, i) maar omdat hij Febr. \'74 reeds
is gestorven, heeft G. dien strijd moeten voortzetten. Hij heeft gedaan
wat hij kon om K. te overtuigen van zijn verkeerd stellen van de anti-
these en zijn verwarren van de geestelijke dingen met politiek.

»Wij hechten niet uit conservatisme, maar uit geloof aan de gemeenschao
oes Heiligen Geestes de grootste beteekenis aan onze éénheid met de
gemeente. Wezenlijke eenheid met het geloof der Gemeente is ons
resullïn\'^\'H^"\' " volgde, dat in het aannemen van kritische

^ich gheid ïitnT """"gemeentelijke overlevering afzonderden, voor-
tat^l l "" »"^ar uit liefde, en dat hij geen resul-

taten vaststelde, vóórdat de Gemeente het voldoende had beaamd

) i^uyper-bibiiographie LII door J. C. Rullmann in De Reformatie 13 Oct. \'22.

In het laatst van zijn leven heeft G. met dr. Hoedemaker en dr.
Kromsigt aangedrongen op reorganisatie van de Kerk. Hij meende toen
met H.\'s ideeën omtrent de eenheid van de Kerk van Christus in te
stemmen.

La S. had de pluriformiteit der Kerken aanvaard. i) Geene der
kerken kon zich beroemen, het lichaam van Christus te zijn. 2) Voor
ons land achtte hij ook de Herv. Kerk d e Kerk, maar hij wilde die van
binnenuit herstellen en versterken, niet in de eerste plaats door reor-
ganisatie van het Bestuur. 3) De H. Geest, die in de gemeente was,
moest het doen.4) Hij zou in het reorganisatiestreven van dr. H. een
vooruitgrijpen hebben gezien op het werk des H. Geestes. Hij had
geen haast. 5)

; G. heeft de pluriformiteit der Kerken bestreden. Met H. noemde hij
de Ned. Herv. Kerk „voor ons land het lichaam van Christus," en drong
j m het laatst van zijn leven sterk aan op herstel van de tucht en door-
\' voering van \'s Heeren heerschappij in de Kerk.

Ook in de Staatsbeschouwing is er een verschil

Staatsbe- tusschen la S. en G. op te merken, la S. heeft de staats-
schouwmg. , ^ , , .

leer van Stahl veroordeeld. Hij vond Stahl een abso-
lutist. 6) Hij zag bij St. te weinig het godmenschelijk karakter der
verzoening, teveel een „von oben herab."

Hoofdgebrek was de niet onderscheiding van staat en maatschap-
pij en dus ook van\'kerk en gemeente.La S. stond, al was het met
voorbehoud van enkele dingen, aan de zijde van Bunsen. 8)

G. heeft vóór Stahl gekozen, niet altijd (in \'72 veroordeelde hij
bijv. de innige verbinding van Christendom met een bepaalde politieke
overtuiging ook bij St. 9)), maar toch langen tijd wel. 10)

S.-Brouwer bl. 65.

2) „ bl. 116.
3) „ bl. 166.

„ bl. 126 n 1

„ bl. 317.

6) D.Ch.d.LS. Leven en Rigting bl. 182.

„ bl. 184.

8) D.Ch.d.l.S.-Brouwer bl. 153.

9) Chr. Stemmen \'72 bl. 633.

10) Blikken II 319n bijv.

Ook G.\'s opvatting van kerkelijke tucht was door Stahl beïn-
vloed,!) en bij zijn verlangen naar één persoonlijk kerkelijk gezag
stemde hij met Stahl in. 2) Q. wilde met St. niet de vrije Kerk in den
vrijen staat, zooals la S. wilde, 3) „maar omgekeerd" de vrije staat
m de vrije Kerk. 4) Hij was het dus met Gr. v. Pr. vóór diens omkeer
in \'62 5) en later met dr. Hoedemaker eens en niet met Kuyper. 6) q.
achtte het politieke aan het geestelijke ondergeschikt. 7).
^^ Dit hing samen met een verschil in waardeering van

Re^o^utie!*^ Fransche revolutie. La S. heeft, op het
voetspoor van Vinet en uit het oogpunt der Fransche
Protestanten, een betrekkelijk gunstig oordeel over die revolutie ge-
veld. 8) G. heeft haar beslist veroordeeld als valsche vrijheid,
vrijheid van Satan; 9) het zaad van het anti-christendom was erin.io)
Ze was vrucht van het afgetrokken verstand. H) Met Descartes was de
omwenteling al begonnen, 12) door Spinoza verdedigd. 13) De revo-
lutie had scheiding van Kerk en Staat gebracht. 14) De moderne Staat
duldde geen Kerk meer.

Ascese Persoonlijk verschil met la S. was nog G.\'s nei-

ging tot a s c e s e. Beslist ascetisme keurde hij af, om-
dat het de wereld in uitwendige dingen of vormen af wilde sterven en
niet in het eigen hart,i6) het trok met het onkruid ook goede halmen uit,17)

1) Eén doel, twee wegen \'64 bl. 5n.

2) Zestien stellingen \'67 bl. VI.

3) D.Ch.d.l.S.-Br. bl. 135, 142, 152, 155.

4) Dante \'70 bl. X c.f. Fokkema\'s dissert. bl. 209v.

5) Fokkema diss. bl. 157.

D.Ch.d.l.S.-Br bl. 166, 168, 173. Fokkema diss. bl. 207vv.

7) L. en W. lil 892.

8) Prot. Bijdr. III 83, D. Ch.d.l.S.-Br. bl. 153, 155.

9) Blikken II 345.

» IV 86.

» II 320.

n^^Lhfrha\'aT\'"\'\'\'\'\'™"\' "«^^^"i^ker meer-

Spinoza 1ste dr. 117v. 2de dr. 92v.

j H^t geloof der gemeente \'90. bl. 97.
li ^^fkelijke organisatie \'88 bl. 6.

6) E. en Vr. III 327.

» IV 372 v.

maar als hulpmiddel vond hij ascese goed, i) „om het vleesch
als een lastdier te temmen," „Ik bedwing mijn lichaam en breng het
tot dienstbaarheid," Vasten achtte hij daarom ook noodig, lichamelijke
kastijding. 2) Nog zwaarder offers wilde hij brengen, desnoods de
letteren, de wijsbegeerte en de kunst, 3) G, is een „priester-vaster"
genoemd. Een brandende liefde tot zijn broederen drong hem om ook
anders wel geoorloofde dingen zich te ontzeggen, 4) Een iegelijk, die
om den eeuwigen prijs streed, moest zich onthouden in alles, met blij
gelaat. Zoo kwam de liefde als \'smenschen innigst wezen uit
dit offer te voorschijn, 5)

Dit staat weer in verband met G,\'s nadruk leggen

op de heiligmaking. De kennis Gods achtte hij
makmg, ^ o & j

met allereerst van de scherpte van ons denken, maar van
de heiliging des harten afhankelijk.6\') Hij zag de heiliging als de voort-
zetting van de rechtvaardiging. 7) Het geloof moest wassen door
inwendige heiliging, dóórvorming, volmaking. 8) Dan kwam Chris-
tus i n ons wonen. 9) Volmaakte leer achtte hij alleen mogelijk bij
volmaakte heiligheid.io) Christus i n ons leert ons Christus buiten
ons verstaan,ii) De zekerheid des geloofs moest gehandhaafd
en verdedigd worden in den strijd des gebeds en der heiliging. 12) in
onophoudelijk worstelenden voortgang tot aan het einde toe moest
worden verwerkelijkt, tot persoonlijk eigendom gemaakt, wat in het
begin door het geloof aanschouwd en ontvangen werd.
Door Pearsall Smithi3) was de heiliging voorgesteld als tweede

1) Blikken III 221, 242v.

2) „ 243,

3) „Laat de dooden hunne dooden begraven," L, en W. 11 36v,

4) L. en W. II 260v.

5) Lijden en heerlijkheid le dr, bl. 47, 2de dr. bl. 54.

6) Blikken I 259.

» II 104.
8) „ III 319.

» III 325 c.f, „Christus, de Gekruisigde vóór en in ons."

10) Beginsel en meeningen 1ste dr. \'60 bl. 61.

11) Chr. de Gekruisigde \'62 bl. 62.

12) Blikken I 239.

13) Zie over hem en de Brighton-beweging de Kuyper-Bibliographie van
Rullman in de Reformatie LVII. JVlerkwaardig is, dat Kuyper veel meer onder

stap na de bekeering. G. erkende die scheiding niet. Wie door Christus\'
alleen verlost, niet geheiligd was, was nog niet bekeerd, i)

Met den nadruk op de heiligmaking hing samen het geloof met

Christus één lichaam te zijn. Een hoogere lichamelijkheid was in ieder

Christen als kiem gelegd en moest groeien naar de verheerlijking. Ook

de zeer sterke verwachting van de komst van den Bruidegom deed
heilig leven.

Zóó gezien had het offer op Golgotha enkel een v o o r b e r e i d e n-
d e bedoeling. Het was slechts Christus\' middel geweest om tot het
doel te komen, n.l. om als de levende Heer onze Voorspraak in den
hemel te zijn en onze kracht op aarde, dat de H. Geest ons v o o r t -
durend verlost. De bekeering werd zóó een proces; niet
het oogenblik waarop de zondaar een verlichting ontving was het
voornaamste, maar het vasthouden van hetgeen men in die
oogenblikken had gezien. („Ik ben aan het hemelsch gezicht niet on-
gehoorzaam geweest" Hand. 26 : 19). Ook de wedergeboorte
werd dan als een proces gezien; in kiem gegeven door het Doop-
verbond, moest zij ontvouwd worden door het geloof en de toewij-
ding des harten in den strijd des geestelijken levens. Door gedurige
zelfverloochening, liefde, leven in Christus, vergaderde men zich
schatten in den hemel. De Geest der heiligmaking was in Christus
bewezen de Geest der opstanding te zijn. Het geestelijke voltooide
zich in het lichamelijke. 2)

Zoo\'n overheerschenden nadruk heeft Ia S. niet op de heiligmaking\'
gelegd. Hij heeft er ook wel meermalen op aangedrongen, 3) maar er
is toch verschil.

De eschatologie stond bij la S. ook niet zóózeer op den voor-
grond als bij G. Wel stemde la S. in met de Israëlietisch-apocalypti-
sche beschouwing van da Costa,4) maar hij achtte het duizendjarig

invloed van die beweging is gekomen dan G.. G. veroordeelde hun vergeten
van den Doop en de aanneming tot lidmaat, en van \'t H. A., kortom van het
Verbond Gods (LVIII). Eerst in \'78 heeft K. zijn mistasten i„ de Bright^

r ^K^ toegeschreven aan zijn overspanning,

geaeeltehjk aan het gebrekkige van de theologische opleiding (Lxf

O Revivals \'75 bl. 19.

Het leven van Jezus \'78 bl. 579.

SchSfs\'-Bfb^ïr\'^toelichting\'60bl.66enD.Ch.d.I.S.-Br.bl.92.

rijk n i e t zoo dichtbij als G. 1) en hij zag het k o n i n k r ij k Gods
ook reeds meer in het heden aanwezig dan G. 2)

Voorzoover G, de heiligmaking sterker op den voor-
Ethisch. grond bracht, kreeg ook het woord „ethisch" een an-
dere nuance dan bij la S. Het ethisch karakter der waarheid erkennen,
was erkennen, dat zij alleen door een verwant gemoed, dus door een
bekeerd mensch kon gekend worden.3) Stelde G. de bekeering
als een proces voor, dan moest dat invloed hebben op zijn be-
schouwing van het ethische. Het ethische was de richting op het
heilige. 4) Ook de groote waarheid der Vleeschwording stelde G. wel
één met de roeping der geloovigen tot heiligheid. Elke nalatig-
heid in de heiliging had vanzelf de strekking om de Vleeschwording
te ontkennen. 5)

La S. heeft de Vleeschwording des Woords niet zoo nauw met onze
heiligmaking verbonden als G. wel eens deed.

Misschien zou men kunnen zeggen, dat G. meer „mys-
Mystiek. ^^^ aangelegd,«) als men onder mystiek maar

geen „zwevende wiegeling des gevoels" verstaat. G. aanvaardde de

1) D.Ch.d.I.S. Het wezen der theol. \'67 bl. 69n.

2) D.Ch.d.I.S. De brief aan de Hebr. bl. 197: „Toch is dit Iconinkrijk
zoo weinig een verwijderde toekomst, die op eenige werktuigelijke wijze het
heden zou komen te vervangen, dat het zijn aanwezen openbaart in de tegen-
woordige eeuw; de krachten der toekomende eeuw zijn geworden ervaringen
dergenen, die des Heiligen Geestes deelachtig zijn, de krachten namelijk waar-
door zij in het midden van de wereld die voorbijgaat reeds het eeuwige leven
kennen, in het midden der wereld van schijn reeds staan in de waarheid," enz.

3) St. V. W. en Vr. \'79 bl. 280.

Studiën II 309. Het ethische beginsel \'77 bl. 19. Maar J. Chr. de Mid-
delaar \'84 bl. 13 „Den persoon van Christus in het middelpunt stellen, dat
is het ethisch beginsel."

5) Blikken IV 408. c.f. „Omdat en zooals het in den Bijbel staat\'83 bl. 42:
„Vleeschwording waarlijk en inderdaad en ten volle, zoodat de persoon-
lijkheid van een iegelijk, die in Christus is, juist daardoor gewekt, bevrijd,
zelfstandig gemaakt wordt." Hij spreekt daar van de „idee" der vleeschw.
die „overal werkt."

6) L. en W. I 32, II 406.

7) Tegen de bewering als zou hij in dien zin mystiek zijn, heeft G. zich
verdedigd. E.enVr. V 291n, Chr. de Gekruisigde \'62 bl. 123v. Men had G.\'s
voorstelling van Christus in ons „mysticisme" genoemd (Chr. de Gekrui-
sigde \'64 bl. 160v.).

mystiek alleen als „aanschouwing van de idee Gods, gelijk ze ons in
Christus geopenbaard is," als „contemplatie, die wezenlijk met de
liefde één is," als „de eenheid met God op den zedelijken grondslag
des levens," 1) de beschouwing van het geloof niet als een betrek-
king van verstand tot leer, maar van persoon tot Persoon. 2)
^ j . eigenaardigs van G. was ook, dat hij, zijn heele

van^\'"^ leven door, zich gedrongen gevoeld heeft, om de ver-
verdrukten. drukten te verdedigen.

Het Christel ij k onderwijs werd in dien tijd
verdrukt, dus kon het daarom reeds op G.\'s sympathie rekenen.

L a S. werd door de anti-revolutionaire partij voortdurend bestre-
den, G. noemde zich daarom reeds met temeer nadruk zijn leerling.

De Apostolischen werden over \'t algemeen als secte ver-
oordeeld, G. nam het voor hen op.

Later heeft dr. Hoedemaker zeker mede daarom bijzonder de sym-
pathie van G. verworven, toen hij genoodzaakt was om als professor
aan de Vrije Universiteit te Amsterdam af te treden en weer gewoon
predikant te worden in een dorpje in Friesland.

„Een ridder in het leeraarskleed" heeft Gunning, F. W. Robertson
genoemd bij een bespreking van diens „Life and letters." G. is zelf
ook wel zoo genoemd. Voor de aristocratie in den Haag heeft hij
een lezing gehouden over „Adel in rang en hart." Edel van hart was
G. zelf. Hij achtte zich altijd geroepen om verschovenen te hulp te
komen.

Het laatste verschil tusschen la S. en G. dat ik wil
^Seid? "O®""®" is G.\'s veranderlijkheid. Terwijl la S.

zichzelf van het begin af tamelijk gelijk gebleven is
I heeft G. een ontwikkelingsgang doorgemaakt, die het noodig
maakt om bij het aanhalen van een uitspraak van hem er het jaartal
bij te zetten en vaak ook nog het verband, waarin zoo\'n uitspraak
voorkomt. Wegens dat telkens veranderen was het noodig om eerst
G.\'s ontwikkelingsgang na te gaan, voordat zijn beginselen en theo-
logie konden worden beschreven.

1) Dante \'70 bh 41 v. 97.

2) Het kruis de waarheid voor Wetenschap en Kerk \'82 bl. 32, 8.

II. DE ONTWIKKELINGSGANG VAN PROF. Dr. J. H. GUNNING.

Geb. 1829, student 1846 —\'51, hulppred. te Heusden 1852—53, Ned.
Herv. pred. te Blauwkapel 1854—\'57, te Hilversum 1857—1861, te den
Haag 1861—1882, Kerkelijk Hoogleeraar te Amsterdam \'82—\'89, Rijks-
hoogl. te Leiden \'89—99, Emeritus te Arnhem \'99 tot Febr. 1905.

eerste tijd 1829—1854.

J. H. Gunning is geboren te Vlaardingen den 20sten
G.\'s familie- |g29. Den 7den Juni daarop volgend werd Johannes
^-betrekkingen. gedoopt. Hij droég dezelfde\'voornaVnen als

zijn vader, die als predikant bij de Ned, Herv. Kerk uit Olst naar
Vlaardingen was gekomen.

Ds, J, H. G, Sr. behoorde tot de z.g. gematigd rationalistische gees-
tesrichting, die toen met de supranaturalistische samenvloeide. Ds,
Hunningher heeftS) terecht de meening van ds. M. Beversluis (in diens:
„Het Ethisch Beginsel volgens Prof. J. H. Gunning en zijn verhou-
ding tot de orthodoxe dogma\'s,") bestreden, 3) als zou G. in het geloof
aan de Calvinistische dogmatiek zijn opgevoed. Toen G. Jr, later pre-
,dikant was te \'s Gravenhage (tusschen 1861 en \'66) mocht hij voor
zijn vader, die in \'t najaar van 1832 van Vlaardingen naar Hoorn
en in 1835 naar Leeuwarden was getrokken en daar tot 1866 predi-
kant is gebleven, in laatstgenoemde plaats geen predikbeurt vervullen
wegens zijn „orthodoxie."

1) Tot vergelijking van den leeftijd van enkele beroemde tijdgenooten van
G. kan dit lijstje gelden: da Costa geb. 1798, Groen van Frinsterer 1801,
Hofstede de Groot 1802, van der Brugghen en O. G- Heldring 1804, Scholten
en Brill 1811, Beets 1814, Doedes en van Oosterzee 1817, D.Ch.d.l.S. 1818,

wOpzoomer 1821, Rauwenhoff 1829, J. H, G, 1829, Kuyper 1837, Hoedemaker
1839, Bavinck 1854.

2) J. H. G. L. en W. I bl. LXv.

3) In de „Ned. Kerkbode" van 16 en 30 Maart 1912, onder den titel:
„Ds. Beversluis over wijlen Frof. Gunning".

Van zijn vader heeft G. wel zijn wetenschappelijken aanleg mee-
gekregen. Had a Sr. aan de universiteit te Leiden als student reeds
naam gemaakt om zijn buitengewone bekwaamheid in \'t Hebreeuwsch
"Og m zijn ouderdom heeft hij Hebreeuwsche les gegeven. Hij wijdde
een groot deel van zijn tijd aan de opvoeding van zijn kinderen\', met
wie hij gaarne lange wandelingen deed. Drie van zijn zonen zijn\'later
professor geworden, n.1. Jan Willem Gunning, professor in de chemie
te Amsterdam, Johannes Hermanus, eerst kerkelijk professor te Am-
sterdam Dec. 1882 tot 1889, daarna in staatsdienst aan de Universiteit
^e Leiden van 1889 tot 1899, en Willem Marius Gunning, professor in de
oogheelkunde te Amsterdam.

J- H. G. Sr. stierf, na nog 23 jaar als emeritus te hebben geleefd,
den 28sten Febr. 1889 in den ouderdom van 88 jaar te Amsterdam.\'

G. heeft den 4den druk van zijn boekje: „Het kruis des Verlossers"
in 1881 aan zijn vader opgedragen, die toen 80 jaar oud was. Hij zegt
daarin: „De opdracht van dit boekje, die U zal verrassen, moge U

toch niet ongevallig zijn...... Vuriglijk dank ik den God Uws levens

dat Hij mij nog vergunt Uwe grijsheid met deze bladzijden in kinderlij-
ken eerbied te begroeten. Wilde ik ook maar even aanduiden welk een
Vader gij voor ons geweest zijt en nog zijt, mijne woorden zouden te
warm worden voor openbare betuiging. Doch er zijn in \'s Heeren Ge-
meente, die verklaren een zegen ontvangen te hebben uit de ook mij
verleende gave. Hun wensch ik hier te vragen: O huldigt in stilte den
nederigen evangeliedienaar, den Vader van nooit uit te putten teeder-
heid en liefde, die in zijn kinderen, naast hun onvergetelijke Moeder
den grond leide tot wat zij later mogen geworden zijn!"

G.\'s moeder, Anna Elisabeth van Campen was geboren 23
April 1805. Zij moet een vrouw geweest zijn van een buitengewoon
frisschen geest met groote liefde voor haar kinderen. Reeds den Sisten
October 1855 is zij te Leeuwarden aan de cholera gestorven Q was
toen 26 jaar oud en predikant te Blauwkapel.2)

2 J- H. Q. L. en W. I. bl. LXI.

J) J- H. g. Sr. had 7 kinderen:

G. heeft zijn bewuste jeugd in Leeuwarden doorge-
G.\'s jeugd. j^ij „Qg jnaar 6 jaar, toen zijn vader daar

zijn intree deed. Daar bezocht hij eerst de lagere school, daarna de
Latijnsche, totdat hij den 6den Juli 1846 met een toespraak „De comoe-
dia Attica" afscheid nam. In die toespraak bleek reeds zijn liefde
voor de klassieken die hem zijn heele leven is bijgebleven en zijn ge-
voel voor poëzie. In zijn vrijen tijd had hij zich bij een bekwamen
zilversmid geoefend in de graveerkunst en verder het jonge leven ge-
noten, in spel en sport de eerste onder zijn kameraden.

In 18461) werd hij in Utrecht als student ingeschre- •

G.\'s stu- yen. Daar was een jongere zuster van zijn moeder ge-
dententijd. ^^^^^ ^^^ ^^^ ^^^^ ^ Dompeling in de Domsteeg.

Zij had geen kinderen en heeft gaarne haar neven als huisgenooten
opgenomen. G.\'s oudere broeder Jan Willem was er reeds, toen hij er
kwam. (Later is P. D. Chantepie de la Saussaye als student in dat-
zelfde gezin opgenomen).

De broeders zijn trouw met G. blijven meeleven, ook toen hij reeds
predikant in Blauwkapel was. Bijna eiken Zondag kwamen ze hem
daar opzoeken op de pastorie. 2) Aan zijn oudsten broeder, later prof.
in de scheikunde te Amsterdam, heeft G. in 1876 zijn „Spinoza en de
idee der persoonlijkheid" opgedragen. 3) „Geen koel woord van op-
dracht 4) kan de innigheid voelbaar maken," schreef hij: „van de ban-

2e. Johannes Hermanus, geb. 20 Mei 1829, gest. 21 Febr. 1905, (vader
van dr. J. H. G-, schrijver van „Pniël", enz.).

3e. Françoise Caroline, geb. 1830 (wed. van F. Nagtglas, letterkundige).

4e. Margaretha, geb. 1833 (gehuwd met ds. M. A. Adriani, in leven
zendings-director, moeder van dr. N. Adriani) f 1901.

5e. Willem Marius, geb. 1834, prof. in de oogheelkunde te Amst.,t 1912.

6e. Edward Bernard, geb. 1836, pred. o.m. te Alkmaar, laatst te Oosthem,
t als voorzitter van de Algem. Syn. der N. H. K. in 1906.

7e. Anne Elisabeth, geb. 1839, gehuwd met ds. J. van Loenen Martinet,
emerit. pred. v. Santpoort t 1865.

1) In het Biog. Woordenboek (Art. G.) staat dat G. 13 Aug. \'46 reeds als.
student in Utrecht is ingeschreven. L. en W. I bl. LXV zegt ten onrechte in \'47.

2) J. H. G. L. en W. I bl. LXXI.

3) In 1904 heeft G. nog dankbaar herdacht den steun dien hij altijd van
zijn ouderen broeder had genoten (L. en W. III 818). A. P. H. vermoedde, dat
„Het kruis des Veriossers" ook oorspronkelijk aan G.\'s oudsten broeder ge-
richt was (L. en W. 1 135v.).

4) J.H.G. Spinoza 1876, opdracht z-p.

den, die ons samenhechten. Ook zwijg ik voor het publiek van dat
alles wat mij tot dankbaarheid stemt als ik aan U denk. Maar dat
twee broeders, die de middaghoogte des levens bereikten, bij verschil
van roeping en misschien van enkele meeningen, alzoo gelijk wij in

het Hoogste en Heerlijkste verbonden bleven en zullen blijven,_dit

in een eenvoudig woord vooraf te hooren, scheen mij voor de lezers
van de nu volgende bladzijden geen onstichtelijke klank."

Als student in Utrecht is hij zeker wel eens met zijn ouderen broe-
der meegegaan om een college in de scheikunde te volgen. i) Zijn be-
langstelling ging alle richtingen uit. 2) Behalve de colleges van de
godgeleerde hoogleeraren H. Bouman, H. E. Vinke en H. j. Rooyaards
liep hij college bij den Htterator Karsten, en den jurist Ackersdijk,
maar vooral hebben de colleges van Opzoomer hem aangetrokken.
Het supranaturalisme van de theologische professoren zal hem wel
heel weinig bevredigd hebben en Opzoomer was toen in zijn eerste
kracht.

Opzoomer was door een zeer vrome moeder streng
Opzoomer. ^^l^\'^\'^tisch opgevoed. Hij had als student de Semieti-
sche talen willen leeren om de echtheid van de boeken
van Mozes te handhaven, maar was tengevolge van die studie zóó
geheel veranderd, dat hij nu alles verwachtte van v e r s t a n d s ver-
lichting.

Na van 1846—\'48 de filosofie van Krause te hebben aangehangen
is hij in 1848, vooral onder den\'invloed van prof. Donders, nóg eens
veranderd. Van aanhanger van de leer van Krause werd hij w ij s g e e r
der ervaring. 5 kenbronnen der waarheid nam hij nu aan: de
zinnel ij ke waarneming, die door den arbeid van ons ver-
stand tot natuurkennis wordt, \'t gevoel van lust en onlust,
\'t schoonheidsgevoel, \'t zedelijk gevoel en het
godsdienstig gevoel. Maar de eerste kenbron gaf verre-
weg de meeste zekerheid. De n a t u u r w e t e n s c h a p kon als voor-

1) J. F. Lobstein. Het Christelijlc jaar. Met voorrede van I. H G hl Vllv
gedat. 1859. • • ui. vuv.

W. J. Aalders noemde hem (in N. Th. St. 1924 bi. 6) „een „huomo
anderen zin dan de groeten der renaissance dit"waren.

och had hij met hen de onbegrensde belangstelling voor al wat een waarde

vertegenwoordi gt."

2

beeld gelden voor alle andere wetenschappen.i) In de natuurwetenschap
was overeenstemming van m e t h o d e, in de geestelijke wetenschappen
niet, 2) daarom moest de methode der natuurwetenschap op alle an-
dere worden toegepast. 3) Alle natuurwetenschappen gaan van waar-
neming uit, niet alleen de minor, maar ook de major van de sluit-
rede berust op waarneming. De logica moet de methode der natuur-
wetenschap algemeen maken 5) en aantoonen, dat men altijd uit be-
paalde gevallen tot een wet besluit, dat men alleen met de induc-
tieve methode verder komt. 6) Als men eens deductief te werk gaat,
moet men de conclusies toch altijd weer aan de werkelijkheid toetsen.
Tegenover den twijfel des tijds in staatkunde, godsdienst en weten-
schap stelde hij de zekerheid van de natuurweten-
schap. De natuurwetenschap was de vruchtbare wetenschap, het
middel om het leven rijker te maken aan genot. 8) Hij vreesde onder-
drukking van de natuurwetenschap, als aan de theologie geen vrijere
denkbeelden werden bijgebracht.9) De orthodoxie noemde hij de achter-
hoede van het leger, dat toch steeds voortrukt.io) Zij bevordert het
ongeloof door de wetenschap uit te drijven. De orthodoxen waren in
wezen Roomsch.li) ^Hij wilde synthese tuj^chen gods-
di en s t en wetenscli~ap,_een godsdienstig geloof, waartegen
de wetenschap geen bezwaar. heeift.i2) Spinoza13) noemde hij den eer-
sten moderne. Voor hem koesterde Opz. grooten eerbied. Spinoza\'s
wijsbegeerte was vol van God, 14) omdat zijn hart vol was van Hem.
Hij noemde hem „lid van de onzichtbare Kerk." 15)

1) Opzoomer. Het wezen der kennis bl. 17v.

2) „ „ bl. 184.

3) , ^^ De weg der wetenschap bl. 144v.

4) „ „ bl. 172v.

5) „ „ bl. 27.

6) Opz. Het wezen der kennis, bl. 127.

7) Opz. De twijfel des tijds 1850 bl. 26 vv.
«) „ Het teeken des tijds 1859 bl. 17.
9) „ Wetenschap en wijsbeg. bl. 129 v.

10) ,, De godsdienst bl. 335.

11) „ „ 342n, 473 v.

12) „ ,, bl. 85, 130 V., 169, 211 v., 214, 337 v., 351, 354,

362, 373.

13) „ „ bl. 439.

14) „ „ bl. 442.

15) „ „ bl. 448.

Spinoza. Opzoomer heeft Gunnning wel zijn liefde voor

Spinoza gekregen, die hem zijn heele leven is bijgeble-
ven. In 1876 schreef hij: „Spinoza endeideederpersoon-
1 ij k h e i d," op grond waarvan hij, door den invloed van Opzoomer,
In 1877 door de Universiteit te Utrecht honoris causa tot doctor in de
filosofie werd bevorderd. In 1880 schreef hij een brochure: „Deze
wereld of de toekomende? Een woord tot de gemeente naar aanleiding
van het oprichten van een standbeeld voor Spinoza." En in 1903
heeft hij als emeritus nog geschreven: „De Eenheid des levens, naar
Spinoza\'s Amor intellectualis," om zijn beschouwing tegenover die
van dr. j. D. Bierens de Haan te stellen die zijn: „Levensleer naar de
beginselen van Spinoza (1900)" had geschreven.

Later heeft O. Spinoza\'s pantheïstisch naturalisme altijd bestreden, al
bleef hij de persoon van den wijsgeer vereeren; maar als student heeft
hij een tijdlang met hem gedweept, totdat hij op een Spinoza-college
van Opzoomer tot het besef kwam, dat er ook een recht was voor de
b e .w O n d e r i n g, die in Sp.-\'s systeem is buitengesloten. In de vacan-
tie dacht hij hierover na en schreef eindelijk aan Opzoomer: „ik heb be-
hoefte aan Christus te gelooven ook ondanks de Schrift." Na de
vacantie liet Opz. hem bij zich komen en verklaarde, dat hun geesten
uiteengingen, maar dat hij G. er even hoog om zou blijven achten
alleen moest hij zich wachten voor het al te snel vormen van een oor-
deel: nauwkeurige inductie moest daaraan voorafgaan.\')

G. had zijn eerbied voor Sp. niet verloren, al kon hij niet meer in
alles met zijn filosofie instemmen. In 1854 schreef hij b.v.: „Göthe kon
zich niet verzadigen aan de verhevene Ethica van Spinoza, zoo
terechts) ook door een ander diepdenkend kenner „het groote ge-
dicht over God" genoemd. 3) Maar in 1864 schreef hij:4) „ik ken een
mensch, die zich den tijd weet te herinneren, dat hij Christus om Spi-
noza heeft vergeten; om Spinoza, den grooten heilige, wien slechts
één ding ontbrak, de erkenning, dat ons alles ontbreekt zoolang wij

1) D.Ch.d.I.S. Brouwer bl. 104.

2) Ik spatieer.

MpLfl*"^\' u?"""" "Verpoozing" van j.H.G. in Vaded. Letteroefen. 1854
JViengelw. bl. 350 vv.

in-\'^^Hr^Vl^" voorstanders van de moderne theologie in de gemeente,
"1. j.n.o. Lhristus de Gekruisigde voor en in ons. 3de dr. bl. 25.

onze zonde niet kennen: Spinoza, dien gij in onze dagen weder be-
gint te eeren als een wedergevonden schat, omdat de geloovige Ge~
meente niet tijdig genoeg de eeuwige waarheid ook uit z ij n e on-
vergankelijk schoone bladzijden heeft afgezonderd van het vergif,
dat daarin ligt, en zich toegeëigend wat haars Heeren eigendom is,
ook in hem. Maar als hij op dien nacht terugziet, dan weet hij ook,
dat hij toen met vluggen vroolijken tred op een smal voetpad tusschen
twee afgronden heeft gewandeld; het was alleen zijn onbewustheid
van het gevaar, waardoor hij niet neergestort is, en des morgens
terugziende, de genade Gods voor behouden overkomst had te
danken."

Van Opzoomer heeft G. ook wel het dualisme
Duahsme. ggiggf^ ^jgt men moest aannemen tusschen geloof en
wetenschap, zoolang men geen hoogere synthese kon vinden. Vol-
gens Opz. was de godsdienst zaak van het gevoel,\') na-
tuurlijk, menschelijk, vrucht van menschelijke behoefte. 2) Godsdienst
is op God vertrouwen, al bestond er zelfs geen God; \'t komt niet op
waarheid, maar op vroomheid aan. 3) \'t Komt aan op vervul-
ling van het hart met het goddelijke, zaligheid in het gevoel. Namen
en voorstellingen zijn eenzijdig. 4) Godsdienst zetelt in \'t gemoed,
wil niet \'t verstand dwingen, maar het hart heiligen. 5) Brengt de
wetenschap schade aan den tegenwoordigen godsdienst, dan moet
niet de wetenschap bedwongen, maar dan moet de godsdienst ge-
reinigd worden.6\') Zoo kon er geen strijd zijn tusschen wetenschap
en geloof.

Had Opzoomer de wetenschap vooropgesteld, terwijl de
godsdienst alleen als subjectief gevoel overbleef. Gunning stelde reeds
in 1856 het geloof voorop, maar meende nu ook „met vollen

1) Opz. De godsd. bl. 134 vv.

2) „ „ bl. 137, 139.

3) „ „ bl. 404 V.

C. f. later j.H.G.\'s Komt het op vroomheid des harten aan? 1893.

4) Opz. De geest der nieuw richting \'62 bl. 9.

C. f. Goethe\'s Faust: „Gefühl ist Alles; Name ist Schall und Rauch Umne-
blend Himmelsgluth."

5) Opz. Wetenschap en wijsbeg. bl. 129.

6) „ Het karakter der wetenschap bl. 32.

ernst afstand te moeten doen van alle aanspraak op wetenschappe-
lijkheid." De wetenschap ignoreerde het geloof als een onbewezen on-
derstelling, of bestreed het als eene onwaarheid, of eigende het zich
gedeeltelijk toe voorzoover het zich onder haar controle proefhoudend
had bewezen. De wetenschap was, volgens G.: „eene het Geloof als
zoodanig niet in aanmerking nemende waarneming van stoffelijke of
geestelijke feiten." G. wilde uitgaan van het geloof als eerste waar-
heid of liever als toetssteen der waarheid, i)

In „Ernst en Vrede" 2) en in de „Godgeleerde Bijdragen" 3) hier-
over aangevallen, verdedigde hij zich in laatstgenoemd tijdschrift. 4)
Hij had alleen zijn eigen individueel standpunt uitgedrukt,
zonder over anderer beschouwing te willen oordeelen, maar h ij had
\'t nog niet anders kunnen inzien, of geen van de voorwerpen des
g e 1 O o f s konden voor de rechtbank der wetenschap hun be-
staan bewijzen. 5) Aan het feit van het bevredigd zijn der eigen
godsdienstige behoeften eene plaats op het grondgebied der weten-
schap te geven, achtte hij een beleediging van het heilig recht
der wetenschap. Intusschen ging hij voort uit het geloof als
zijn innigste overtuiging te leven, te prediken en te handelen.

D.CH.D.L.S. schreef hierop in E. en Vr.:6) „Nog een woord over
geloof en wetenschap." Hij protesteerde tegen wat G. had genoemd
„het heilig recht der wetenschap." „Niets is ó n heiliger," zegt la S.,
„dan de eisch van dat „natuurlijk verstand" om buiten den cirkel
des levens een grondslag voor het weten te zoeken. Deze eisch is niet
de eisch der red e, maar de eisch van het van God afgevallen zon-
dige hart. Niet alsof ons eenig geloof kon opgelegd worden
maar de eerste eisch der rede is te gehoorzamen aan die inwendige
Godsstem, die zich vóór alle redeneering, althans tegelijk met haar
met onontwijkbare zekerheid doet hooren en waar zich alle openba-
ring aan hecht. Het ontwijken van deze stem, om de rede te isoleeren
ten einde haar des te zuiverder te bezitten, wordt gestraft met zelf-

0 J.H.G. Het Evangelie en de litteratuur 1855 bl. 11.

2) D.Ch.d.l.S. in E. en Vr. IV bl. 190 vv.

2 Godgel. Bijdr. \'56 8ste st.

2 Godgel. Bijdr. \'56 bl. 738.

2 J H Q. L. en W. I bl. 46 v.

E. en Vr. V bl. 68 vv.

ontbinding. De wetenschap kan geen ander uitgangspunt hebben, dan
het feit waarop ook het christendom rust, n.1. \'s menschen zedelijke
bewustheid, „het feit van het geweten,"

G. handhaafde echter nógi) zijn naast elkaar laten gelden
van „het geloof des harten" en „de overtuiging des verstands," bijv.
de synthetische beschouwing der H. Schrift als één geheel en daar-
naast de analytische, de wetenschappelijke beschouwing. Wel was
deze dualistische zieletoestand hem een pijnlijk juk en de tra-
nen daarover in het binnenste geschreid verhoogden niet weinig de
heerlijkheid der belofte, dat „God zelf eenmaal alle tranen van de
oogen zou afwisschen."

Ch.d.l.S. gaf dadelijk onder het stuk van G. een voorloopig ant-
woord 2) en later3) een volledig. Hij zegt: „Het is onze oude strijd
over empirie 4) en speculatie. Nu wenschte ik wel deze
kwestie principieel, dus speculatief4) te behandelen.
Doch ziet, daar ligt juist de knoop, G ij 1. empirici, hoort niet,
wanneer men U op dezen weg bestrijdt." 5) In 1857 rekende Ch.d.l.S.
dus G. nog bij de „empirici." Dat was nog de invloed van Opzoo-
mer.

Ook I. da Costa heeft getracht om G. van dit dualisme af te
brengen®), maar G. meende niet te kunnen toegeven. „Mag de erva-
ring des harten tegen de overtuiging des verstands opstaan," vraagt
hij, „en zeggen: ote-toi de la, afin que je m\'y mette? Mijn antwoord is:
ja en neen. Ja, wanneer ik tot Christenen spreek, die met mij
weten, dat God alleen waarachtig en alle mensch leugenachtig is.
Neen, wanneer ik tot de wereld, d,i. het gebied der onvooringeno-
men „wetenschap" spreek, voor welker rechtbank, n.1. volgens hare,
op haar gebied hoogst billijke wetten, mijne ervaring des harten een
subjectief feit is, hetwelk niet wetenschappelijk geconstateerd, derhalve
niet in den kring der wetenschap opgenomen kan worden. Mijn stre-
ven is, naar mijn gering vermogen, de „wetenschap" te doen erken-

1) E. en Vr. V 288 vv. J.H.G. L. en W. I bl. 48.

2) E. en Vr. V bl. 297.

3) „ bl. 433 vv.

4) Ik spatieer.

5) „ bl. 434,

6) j,H.G. L. en W. I 64 vv., 111 799 vv.

nen voor hetgeen zij waarlijk is: n.l. de aan God noch geweten gebon-
den, van zedelijkheid en religieus voorgevoel niets wetende, uit de
aarde aardsche, onvooringenomen beschouwing van deze wereld,
die met al hare heerlijkheid voorbijgaat." i)

. Van Opzoomer zal G. ook wel de waardeering gehad

hebben voor het woord van Lessing omtrent het zoeken
naar de waarheid. (Als de eeuwige Vader in Zijn rechterhand d e
waarheid aanbood, in zijn linker het streven naar de
waarheid, dan zou L. de linkerhand kiezen). Opz. heeft dat meer-
malen met instemming aangehaald. 2) In 18543) noemde G. dat nog
een „goddelijk woord." In \'56 achtte hij Lessing nog „één der grootste
mannen van alle eeuwen." 4) Dat komt wel overeen met het oordeel
van G.\'s jongeren broeder, den lateren prof. W. Marius Gunning, die
heeft gezegd, dat G. als proponent hooggeprezen preeken hield, maar
„een zeer liberale levensbeschouwing huldigde." 5)

Academie academievrienden hebben be-

v\'i-tendln." ^^^ Amorie van der Hoeven 6) en de latere

prof. Rauwenhoff,7) die evenals G. in 1829 geboren,
eerst Ned. Herv. pred. en in 1860 hoogleeraar te Leiden werd, waar
G. in 1889 zijn opvolger is geworden. Bij die gelegenheid heeft G.
den vriend zijner jeugd met weemoed herdacht. 8) Het waren de hoog-
ste, heilige belangen geweest, die den band hunner vereeniging hadden
gevlochten. Rauwenhoff had steeds het beginsel, nooit het s u c-
c è s geacht.

1) Verdere plaatsen over \'t dual, tusschen geloof en wetenschap bij J.H.G.
Pantheon \'54 bl. 339; \'56 bl. 376, Referent \'56 bl. 274, Bijbl. bl. 49n, 97 v.^
Vadert. Letteroef. \'56 bl. 755.

2) Opz. Wetensch. en wijsbeg. bl. 105/97.

„ Lessing de vriend der waarheid \'58 bl. 5 v.

3) J.H.G. Pantheon \'54 bl. 290, L. en W. I bl. 12.

*) Referent \'56 bl. 152.

5) J.H.G. L. en W. I bl. LXVI.

6) De 3de druk van G.\'s „Kruis des Verlossers" is aan de nagedachtenis
van C. des Amorie v. d. Hoeven, gest. 24 Febr. 1860, opgedragen.

7) Hoewel R. in Amsterdam en Leiden heeft gestudeerd (Herzog» 16
S. 475 vv.) en G. in Utrecht. R. is in \'60 tot hoogl. in de kerkgesch. benoemd
te Leiden, in \'81 als opvolger van Scholten, tot hoogl. in wiisbee v d
godsd. en encyclopaedic. j s- . .

8) J.H.G. De wijsbeg. v. d. godsd. 1889 bl. 25 v.

G. schijnt lid geweest te zijn van het studentengezelschap
Eltheto, dat juist in 1846 is opgericht. Toen hij predikant was geworden
in Blauwkapel, ging hij nog meermalen in Utrecht een vergadering
bijwonen.

Na een gelukkigen studententijd van 1846—\'51 i) heeft
Proponents- q jg5i ^ijn candidaatsexamen in de theologie en het
proponentsexamen voor het Provinciaal Kerkbestuur van
Utrecht afgelegd. Na het laatste examen werd hem eerst de acte ge-
weigerd wegens zijn ongeloof. Eerst nadat één der examinatoren er bij
de anderen op aangedrongen had, om toch iemand van die buitenge-
wone capaciteit en blanke eerlijkheid niet voor de kerk te laten ver-
loren gaan," werd hij toegelaten. 2)

Dat G. reeds in zijn studententijd in aanraking is ge-
ls. da Costa, jg ^^ COSTA vermeldt ds. A. Pijnacker

Hordijk. G. schreef: „Hoe las ik soms die verwondering in Uwe schit-
terende oogen, mijn edele, onvergetelijke da Costa! als gij op Uwe
kamer ook mij (gelijk zoovele andere jongelingen, die U evenmin iets

1) In den Utrechtschen studentenalmanak van 1849 komt een stukje van
G. voor onder den titel „Recepten voor den Utrechtschen student": le re-
cept: „Overdenkingen op de societeit," 2e recept: „Overdenkingen op het
collegie," 3e recept: „Toepasselijke overdenkingen passim." De „recep-
ten" verloopen alle in de tegenstelling: die student moet zijn als......

en toch ook niet als...... bijv.: „Die student moet zijn als zijn Almanak,

vol poëzij: en toch ook niet als zijn Almanak — waarin men slechts
geleende poëzij vindt." „Die student moet zijn als sommige dictaten,
jaar in jaar uit jaar in jaar uit z i c h g e 1 ij k b 1 ij v e n en toch ook niet
als sommige dictaten — die 20 woorden gebruiken, waar 3 genoeg zijn."
„Die student moet zijn als de gaz-lantarens, van binnen vol licht en dat
naar buiten uitspreidende: en toch ook niet als de gaz-lantarens — alleen
\'s avonds en \'s nachts in werking." „Die student moet zijn als zijn horo-
logie, met doorschijnende borst en blank als sneeuw daar binnen: en toch
ook niet als zijn horologie — alleen door opwinding tot handelen in staat."
„Die student moet zijn als eene locomotief, snel en vol vuur op zijne baan
voortijlen: en toch ook niet als eene locomotief — die nooit aan den gang
gaat zonder diepe zuchten te slaken." Een onderschrift zegt, dat de gedurige
repetitie van „moet zijn als" en „toch ook niet" vinding was van Abraham
a Santa Clara!

2) J.H.G. L. en W. I bl. LXVI v. Ds. Buytendijk in „Berichten van Eltheto,"
9 Maart 1905 bl. 50.

terug konden geven) met de blinkende katarakten uwer welsprekend-
heid overgolfdet,"i)

In 1855 heeft da Costa aan G. zijn „25 stellingen over de weder-
oprichting van Israël en de wederkomst onzes Heeren" toegezonden.
Van 1855 tot 1859 volgde hierop een correspondentie, die in L. en W.
1 63—72 en 111 796—808 is opgenomen. 2) In 1855 was G. \'t al met
da Costa eens, dat men wel afkeer moest hebben van vleesche-
I ij k e opvattingen, maar niet overdreven spiritualistisch moest zijn.
Lichamelijkheid was het eind der wegen Gods. 3) In 1859 geloofde
hij met da C. de persoonlijke, zichtbare toekomst des Heeren Jezus in
heerlijkheid.4) In 1860 in een beoordeeling van het boek van da C.
over de Hand. der Apostelen verklaarde hij het in de hoofdzaak met
des S.\'s chiliastische overtuigingen geheel eens te zijn, en dat hij met
hem de H. Schrift als een eenheid beschouwde. 5) De vriendschap
van D.CH.d.L.Saussaye met da Costa dateerde van 1852,6) G. heeft
evenals la Saussaye van da Costa geleerd. In hoeverre dat reeds in
zijn studententijd begonnen is, is moeilijk na te gaan.

Waarom Voor het feit dat G. niet gepromoveerd is,
- heeft ds. Hunningher wel terecht deze redenen opge-
Seven: „Vooreerst was de promotie in de theologie toen
veel zeldzamer dan later en G. heeft zichzelf altoos on-
derschat; ten tweede sympathiseerde hij niet met de theologische over-
tuiging zijner hoogleeraren, en ten derde zullen allicht overwegingen
van financieelen aard hem de promotie hebben ontraden."?) Wij zou-

1) Blijft op de hoogte! Fragmenten en aphorismen uit de geschriften van
prof. dr. j. H. Gunning, bijeengebracht door F. J. van der Tak, toegelicht
door A. P. H. bl. 311.

2) In \'55 schreef G.: Wij gelooven, dat het geheele N. Test. Israëlietisch,
in den waren zin Israëlietisch, moet worden beschouwd, in dien zin, waarin
onze da Costa in zijn „Israël en de Volken" zoo schoon van zichzelven ge-
tuigt, sedert zijne bekeering tot Chr. eerst recht Israëliet te zijn geworden.
E. en Vr. III 329 v., J.H.G. L. en W. III 797.

3) Maar in \'58 schreef hij, dat hij \'t met zeer veel van d. C.\'s godgeleerde
meeningen niet eens was; wel had hij groote sympathie voor zijn Christel
levensgrond. L. en W. 1 63.

4) J.H.G. L. en W. III 806.

J.H.G. Chr. Stemmen 1860 14de Dl. bl. 250.

Over D.Ch.d.l.S.\' verhouding tot da Costa, Brouwer—D.Ch.d.l.S bl,

7) J.H.G. L. en W, I bl. LXVII.

den er nog aan toe kunnen voegen, dat G. zicti in zijn studententijd
en in de eerste jaren daarna misschien te weinig heeft geconcentreerd
op één terrein van studie om te kunnen promoveeren. Hij was min-
stens evenzeer litterator als theoloog, en de wijsbegeerte had ook zijn
bijzondere belangstelling. Van geschiedenis kon hij niet genoeg lezen
en natuurstudie kon hij niet laten liggen. Er zal wel mede herinnering
aan zijn eigen studententijd liggen i) in zijn vermaning aan zijn zoon
om van ds. la Saussaye te Hemmen, waar hij logeerde, vooral
„strenge studie" te leeren, „methodischen voortgang." In dienzelfden
brief van =i= 1880 schrijft hij: „De studie, gij weet het, ligt mij na aan
het hart, ja zij is mij een hartstocht. Maar mijn hoogste, mijn
alles omvattend ideaal is: een kind van God, een getrouw getuige van
Jezus Christus te w o r d e n. 2). En daartoe dient ons niets zoozeer als
de dagelijksche kruisiging van onze neigingen, ook die op zichzelf
goed en edel zijn."

Het kruisigen van zijn edele neiging tot bestudeering van alles wat
hij wetenswaard vond — en wat vond hij niet wetenswaard? — had
hij in en na zijn studententijd nog niet geleerd. 3) „G. was in de klas-
sieken thuis," zegt zijn zoon. „Plato en Socrates, Homerus en Hero-
dotus waren zijn dierbare vrienden, die hij zelfs in de luttele

1) J.H.G. L. en W. Ill 870 v. In 1888 schreef G. aan zijn zoon: Volg uwen
vader niet na in dissipatie van den arbeid (J.H.G. L. en W. III 875).

2) Ik spatieer, te worden, in \'80!

\' 3) Een sterk geval van G.\'s leeswoede wordt in L. en W. I bl. 195 ver-
meld. Hij werd eens in de Universiteitsbibliotheek, zelf aan \'t snuffelen zijnde,
boven op een ladder staande, zóó door een boek geboeid, dat hij niet naar
omlaag kwam voor hij het uitgelezen had! Daarbij had hij een ijzersterk ge-
heugen. Bij het recenseeren van Cadsandria, Zeeuwsch-VIaamsch Jaarboekje
voor \'t J. 1856, zegt hij van een gedichtje .van J. Jobse over „De Winter":
„Reeds de ^aanvang van dat gedichtje riep ons den eersten regel van het
schoone en bekende gedicht van Withuis in \'t geheugen en verderop vonden
wè" bijna \'t zelfde wat Bilderdijk zong in zijn heeriijke „Rust in Hoop." Het
vierde district van Zeeland vormt wel een afgelegen streek, maar onze vader-
landsche dichters zijn er niet onbekend." —

In een lezing over „Het feestvieren" in 1876 gehouden, citeerde G. uit het
geheugen uit „Parcifal" van Wolfram van Eschenbach, herinnerde verder
aan of citeerde uit Dickens, Beets, Shakespeare, Vondel, Alfred de Musset,
Huighens, Cats, Schopenhauer, Plato, Heine, Edmondo de Amicis, Henri Ha-
vard, Ossian, Dante, R. Hamerling, A. Pierson, Buckle, Hofdijk, v. Lennep,
Plutarchus, Rückert en Goethe\'s Faust!

vrije minuten van zijn Haagsche spreekuren las. Maar hij las die won-
derschoone bladzijden steeds meer met het hart van den christen,
wiens wil het was óók zijn letterkundigen hartstocht te stel-
len onder de gehoorzaamheid aan den Gekruiste." i)

In 1849 heeft G. laten drukken zes „letterkundige stellingen, door
]• H. Gunning theol. stud. onder voorzitterschap van prof. A. van
Goudoever, hoogl. in de Letteren, den 9den Juni 1849 in het Klein-
Auditorium publiekelijk te verdedigen." Zij handelden over Plato, de
antieke Tragedie, den invloed van het Oosten op de Grieksche let-
teren, over Herodotus en het oude Egypte. 2) „Hoe gaarne was ik
literator geworden," schreef hij in 1890, „maar Christus werd mij toch
te machtig." 3)

Omdat G. in 1851 nog te jong was, om als predikant
Bameveld^ te worden bevestigd, werd hij voorloopig leeraar aan
het jongensinstituut van den heer Kapteyn in Barneveld.
Hij gaf daar les in onderscheiden vakken, O. T. literatuur, maar vooral
in geschiedenis. Daar stond hij al bekend om zijn ascetische nei-
gingen (hij schijnt toen al geheelonthouder en vegetariër te zijn ge-
weest), maar hij stond ook bekend om zijn begaafdheid en kunde. In
Barneveld heeft hij zijn aanstaande echtgenoote gevonden in Johanna
Jacoba Hoog, de oudste dochter van den Ned. Herv. pred. daar ter
plaatse, met wie hij langer dan 50 jaar is gehuwd geweest. Slechts 5
maanden voor G.\'s heengaan is zij gestorven.

Lang is G. wel niet in Barneveld gebleven, want nog
Ant"wlrpe!r hetzelfde jaar 1851 is hij naar Antwerpen gegaan,
om daar den predikant bij de Belgische „staatskerk"
ds. Stockfeld, die ernstig ongesteld was geworden, te vervangen. G.
heeft er gedurende zijn ziekte en de vacature, die door zijn heengaan
ontstond, den dienst waargenomen. Hij moest er prediken in de Hol-
landsche en in de Fransche taal. Daar in Antwerpen heeft de kunst-
schilder-evangelist Van der Waeyen Pieterszen, een vroom, rechtzinnig
man, een onvergetelijken indruk op hem gemaakt.

1) J.H.a L. en W. I 20.

2) J.H.G. L. en W. I 4.

3) In 1855 was G. van plan te promoveeren in de letteren. Het bleef
onuitgevoerd. L. en W. III 863.

In 1852 werd G. hulpprediker te Heusden. Daar heeft
"e Heusïe" eerste opstellen voor het tijdschrift „P a n-

t h e o n" 1) geschreven, vier stukken over „De litera-
tuur en hare verhouding tot de beschaafde sa-
menleving van onze dage n."

gunning predikant te blauwkapel 1854—1857.

Einde 1853 naar Blauwkapel beroepen, trad hij 6 Jan. 1854 in het
huwelijk en deed 22 Jan., na door zijn vader te zijn bevestigd, zijn
intrede met den tekst 1 Cor. 3 : 7 „Zoo is dan noch hij die plant iets,
noch hij die natmaakt, maar God die den wasdom geeft." — Hij
moest daar \'s Zondags tweemaal preeken. In den winter kwam daar
\'s Woensdagsavonds nog Bijbellezing bij. Verder had hij zijn catechi-
saties en hij deed trouw huisbezoek, \'t Is onbegrijpelijk, dat hij nog
tijd heeft overgehouden, om zóóveel te lezen en te studeeren, als hij
daar toch blijkbaar gedaan heeft. De broeders kwamen bijna eiken
Zondag: Utrecht lag dichtbij. G. en zijn echtgenoote gingen ook
veel naar Utrecht, waar ze tal van familieleden en vrienden hadden.

6 Dec. 1855 hield G. een lezing in het leesmuseum te Utrecht over:
„Het Evangelie en de 1 i t e r a t u u r." 3) Hij was toen nog
meer litterator dan theoloog. 4) Hij wilde aantoonen, dat, als de
litteratuur de uitdrukking is van den Mensch in zijn streven naar
volkomenheid, naar de zuiverste waarheid van zijn wezen, de van al

1) Pantheon. Tijdschrift ter verspreiding van nuttige kennis. Utrecht, van
Heijningen le Jaarg.

2) Besproken J.H.G. L. en W. I bl. 8 vv.

Van Heusden uit schreef hij aan een schoonzuster: „Meer en meer wordt
het mij behoefte, maar ook eenige, alles omvattende behoefte, om zekeren
invloed uit te oefenen, werk te hebben, frisch en opgewekt te zijn,
liever vertegen o m tijd dan m e t tijd." (J.H.G. L. en W. III 862).

3) Besproken J.H.G. L. en W. I bl. 28 vv.

4) F. Smit Kleine zegt in zijn studie over G. (Denkers en dichters bl.
1—137). „Wat de litteraire doctrinairen van \'80 met bravoure verkondigden,
sprak dr. G. in zijn rede: Het Evangelie en de Literatuur, 40 jaar vroeger op
stiller wijze uit." (bl. 33). „De vóór-Christelijke denkers en dichters der oud-
heid, de middeleeuwsche scholastici en mystici, de Fransche, Duitsche en
Italiaansche romantici, de Christelijke barden en historieschrijvers en wijs-

geeren uit ons romantisch tijdperk van 1830—50 trokken hem vooral aan"
(34).

het onharmonische gezuiverde menschelijkheid, dat zij dan altijd weer
komt tot Christus, de volledigste en reinste openbaring der

menschelijkheid. —

Hij schreef artikelen in „P a n t h e o n", „Ernst en Vred e,"
de Vaderlandsche Letteroefeningen en de Godge-
leerde B ij dragen. Eén jaar was hij zelf redacteur van „R e -
f e r e n t voor de theologische wetenschap" (1856).
Q ^^^ De invloed von Opzoomer is in zijn Blauw-Kapelschen

oomer. ^^^ ^^^^^^^ ^ ^^ ^^^ ^^^ fe i t e n," schreef hij^

in 1854, „staat men zekerder dan op die van vooropgevatte denk-
beelden en categorieën." i) Wel erkende hij het geweten als het
hoogste feit,2) maar de empirische methode aanvaardde
hij. Die methode wilde hij in 1856 ook nog op de zielkunde toe-
passen. 3) Hij achtte het dus toen nog mogelijk om de zielkunde,
uiteen te leggen en de elementen (clements of the rest of the world)
causaal te verbinden, 4) om alles op het ééne vlak te stellen van de
algemeen geldige wetenschap, over zielkunde te handelen zonder te
vragen naar den „Sinn," enkel naar het „Sein." 5) Hij wilde laten gel-
den „onze gewaarwordingen en wat door wettige gevolgtrekking
daaruit wordt afgeleid." 6)

„Voorzeker," schreef hij in 1856, „zou het Christelijk geloof zijn.
waar belang slecht begrijpen, indien het betreurde door deze richting
der wetenschap van den steun, dien het zich vroeger door de weten-
schap meende geboden te zien, thans beroofd te zijn. Dat verleden,
hoe aanlokkelijk het ook schijne, behoeft het niet terug te wenschen.
De bruggen, tusschen geloof en wetenschap geslagen, zijn altijd te
zwak bevonden om beider gewicht te dragen. We mogen het tot groo-
ten winst voor beide rekenen, dat thans de niet-geloovige aard der
wetenschap, maar ook de niet-wetenschappelijke aard des geloofs
beter erkend begint te worden."8) „De religieuse gedachte die op den,

1) J.H.G. in Pantheon \'54 bl. 290.

2) „ bl. 294.

3) Pantheon \'56 over zielkunde bl. 36, 44 v.

Brunner Eri. Erk. u. Gl. S. 42.

5) Wobbermin, Das Wesen der Rel. S. 64.

8) Pantheon \'56 bl. 754^

7) Vaderl. Letteroefen. Mengelwerk 1856 (754 v.).

8) V. L. \'56 Mengelw. bl. 760 v.

bodem des christelijken gemoeds lag, gaf steeds aanleiding om niet
bij het empirische te blijven staan, maar het tot een zamenvattende
aanschouwing des heelals te combineeren: en voorzeker is dit laatste
veel spoediger geschied dan in het belang eener grondige kennis der
enkele dingen wenschelijk was. Maar de fout was steeds herstelbaar:
de terugblik tot die eindige dingen was niet afgesneden." —

„Wij achten ons gelukkig," schreef hij in 1856 tegenover een be-
strijder van Opzoomer, „door aanwijzing van dien leidsman de we-
tenschappelijke onvruchtbaarheid te hebben leeren inzien van alle
afleiding uit boven de feiten gelegen algemeene beginselen. Niet het in-
strument, waarmede de wetenschappen worden onderzocht, maar de
inhoud dier wetenschappen zelve kan haar organisch verband doen
kennen." i)

Ik schreef reeds, hoe D.Ch.d.l.S. tegen dit empirisme
Saussaye op\'^wam. De 10 jaar oudere la S. bleek G. beter

te kennen dan G. zichzelf toen nog kende. „Wij betreu-
ren het," schreef hij in \'56 bij de beoordeeling van G.\'s „Het Evange-
lie en de literatuur," 2) „wanneer wij den vernuftigen en gevoelvol-
len schrijver van deze verhandeling mede die kniebuigingen zien ma-
ken voor het idool (van de empirische wetenschap), al hebben die
ook (hij vergunne ons dit familiare woord) in onze oogen iets pot-
sierlijks, daar het hem aan te zien is, dat hij van het idool niets ver-
wacht en met handen vol gaven, in een anderen tempel ontvangen,
nog even acte de présence komt maken in het delubrum gentile."
La S. had een zeker recht om G. hierover terecht te wijzen, omdat G.
in 1854 uit eigen beweging een betuiging had ingezonden van adhae-
sie met de beginselen van „Ernst en Vrede." 4) Het dualisme tusschen
wetenschap en geloof behoorde niet tot die „beginselen." La S. had
wel recht om hem toe te voegen: „voorwaar, mijn vriend! gij zijt meer
„speculatief" dan gij het zelf vermoedt."

1) Referent \'56 bl. 377.

2) D.Ch.d.l.S. in E. en Vr. IV bl. 190 vv.

Over la S.\'s bestrijden van G.\'s apostolische neigingen beneden
bl. 86 v.

3) D.Ch.d.l.S. in E. en Vr. IV bl. 195.

4) E. en Vr. II bl. 468—472. Ernst en Vrede, het bekende maandschrift
van 1853 tot \'58 uitgegeven, waarvan D.Ch.d.l.S. eerst mederedacteur,
later alleen redacteur was.

In dezelfde verhandeling over „Het evangelie en de litteratuur," waar-
in G. zoo\'n scherpe scheiding had gemaakt tusschen geloof en we-
tenschap, schreef hij: „Op het grondgebied der onzij-
dig-wetenschappelijke waarneming is de scheiding
tusschen verstand en hart noodzakelijk, op dat des Christel ij-
ken geloofs is die sctLe-i-ding onmogelijk en wordt slechts
strenge onderscheiding geeischt. Verstand en hart zijn voor
den Christen één terrein, hetwelk de diplomatie wel in twee provin-
ciën m a g en dikwerf moet onderdeelen, doch zonder te kunnen
beletten, dat de athmospheer ééne en dezelfde blijve. Al wat des chris-
tens hart bezielt, dringt ook door tot zijn verstand. Met elk
beginsel correspondeert eene overtuiging — en de bedding
waarover de stroom van zijn weten voorwaarts bruischt, is door
zijn geweten gegraven."

Hier was hij reeds op de lijn van la S., maar hij gevoelde zich nog
te onzeker. Hij vertrouwde er nog niet op, dat de christelijke weten-
schap de eenig ware wetenschap was, dat er van een „onbe-
vooroordeelde" wetenschap geen sprake kon zijn.

De invloed van la S. heeft zich steeds sterker doen gelden, vooral
toen G. in Hilversum was. ^

Schein ^^^^ ^^^ ^^^^^ bekoring gekomen

^ ® van Schelling. „Neen, op zichzelf is het geen zonde,"

schreef hij, „maar slechts verkeerde richting van de goddelijke be-
hoefte in ons geweest, als wij bij het zwelgen in Schelling\'s intellec-
tueele aanschouwing ons door eene verrukking weggesleept gevoel-
den, welke met die des profeten moet vergelijkbaar geweest zijn, toen
hij den Heere zag op zijn hoogen en verheven troon." Al was de idea-
listische wijsbegeerte van Schelling en Hegel in de laatste 20 jaar
algemeen verworpen, hij achtte ze met die van Plate en met de ge-
heele Grieksche tooverwereld de verhevenste uitdrukking van het-
geen het menschelijk denken, aan zichzelf overgelaten, zonder hoo-
ger licht vermocht te bereiken.2)

1) J H.G. Het Evang. en de litt. \'56 bl. 45.

2) (BijbL van Referent \'56 bl. 131.) In \'56 schreef hij van de wijsbeg
van Hegel en Schelling: „Toch kunnen wij aan het hooge genot ja de diepe

Van anderen, die invloed op hem hebben uitgeoe-
fend, moeten wij noemen: Vinet. In 1855 schreef G,
reeds dat Vinets geschriften hem een dagelijksch voedsel waren. In
zijn „Het Evangelie en het gezellig verkeer" zou men de sporen
daarvan wel kunnen opmerken. i) Vinets „Theologie pastorale" noem-
de hij in 1854, zijn „1\'Education, la familie et la société" beval hij in
1855 aan alle belangstellende ouders aan.2) In \'56 schreef hij: „De
man, die het allernaast komt aan \'t Ideaal, dat wij ons van christelijk-
litterarische kritiek kunnen vormen, is A. R. Vinet." 3) Hij herinnerde
aan Vinet\'s eisch, dat het christendom weer zijn aanspraken moet
doen gelden op elk gebied. „Een enkel waar Christen is een volledige
apologie des christendoms." 4) in \'57 noemde hij V. met Pascal en
Oberlin als voorbeelden van menschen, die door buitengewone vol-
komenheid van leven of gaven erin geslaagd waren om zich door de
groote meerderheid als ware christenen te doen erkennen. 5) Maar in
1861 bestreed hij Vinets beschouwing van den staat als ongeestelijk
in zijn diepste natuur, daarom wilde G. ook niet weten van schelding
van Kerk en Staat. 6) Hij zag toen in den staat, evenals in al het
natuurlijke, een noodzakelijken grondslag, eene voorbereiding tot het
I geestelijke. In de Wet vond de staat zijne meest bewuste en
reinste uitdrukking. Maar de K e r k was het terrein van h e t Evan-
gelie, van de vrijheid door den H. Geest. —

Waarschijnlijk was het vooral aan het individualisme van
Vinet te wijten, dat G. hem veel minder citeert dan men van een leer-
ling van D.Ch.d.KS. zou verwachten. Terwijl Vinet bij la S. als de
voornaamste kon genoemd worden, die zijn invloed op hem had doen

ontroering welke deze dichterlijke, vaak profetische taal in ons opwekte,
niet denken zonder de stellige overtuiging, dat deze wijsbegeerte nevens
hare buitensporigheden ook heilige en gewichtige waarheden beschermde,
waarvoor haar later wellicht beter dank zal worden geweten dan thans nog-
mogelijk is." (Pantheon \'56 bl. 45).

O J.H.G. Het evangelie en het gezellig verkeer, 1855 bl. 47.

2) Vaderl. Letteroefen. \'55 bl. 801 v.

3) J.H.G. Het Evangelie en de litteratuur \'56 bl. 49.

„ bl. 66.

5) E. en Vr. V bl. 292.

6) J.H.G. De vrijheid der gemeente \'61 bl. 45.

gelden, 1) konden bij hem een heele rij plaatsen geciteerd worden,
waar la S. over V. sprak 2) (al was la S. het met \'t individualisme
van V. ook niet eens 3))^ Q. heeft Vinet heel weinig aangehaald. Dat
bewijst wel niet, dat er geen invloed van V. op G, is uitgegaan al
was \'t misschien gedeeltelijk door la S. heen, toch is dat wel opmer-
kelijk, 4>)

Veelmeer dan op Vinet heeft G. telkens op Schleier-
macher" gewezen, 5) Hij stemde niet in alles met Sehl.

in. In 1856, in een studie over „adiaphora," veroordeelde
G. \'t al, dat Sehl, zedelijk goed noemde een zoodanig handelen, dat
eenheid uitwerkte tusschen de Rede en de Natuur. G. kon niet aan-
nemen, dat een volkomen alzijdige ontwikkeling der menschelijke
natuur ge 1 ij k z ij is, den mensch zijn zedelijke bestemming zou
doen bereiken. Hij maakte in Sehl, onderscheid tusschen den
christen en den g e 1 e e r d e, en in den laatste wederom tusschen
den g O d g e 1 e e r d e enden w ij s g e e r. „Hij behoorde tot die
merkwaardige naturen," schreef G., „die, gelijk zijn tijdgenoot Ja-
cobi van zichzelven verklaarde, met het geheele hart een christen
met het geheele hoofd heiden waren, en levende bewijzen zijn voor
de troostvolle waarheid, dat er nog een dieperliggend gebied van
het Zieleleven bestaat, dan dat der onvolkomen uitgesproken leerstel-

1) D.Ch.d.l.S.—Brouwer bl. 46 v.

2) „ bl, 47 ni,

3) „ bl. 192,

4) Behalve de reeds genoemde plaatsen bijv. nog Beginsel en meen, le dr.
\'60 bl. 115 nS Blikken I 15 en IV bl. XIV, J.H.G. Dante (\'70) bl. IX en 129,
Lijden en heerlijkh. 2de dr. 114, Prot. Bijdr. III 286 en 288, Geloof der gem\'
(\'90) bl. 100 nS Hooger dan de Kerk (\'97) bl. 27n. F, Smit Kleine schreef in
zijn stuk over G. tegelijk over Vinet (Denkers en dichters bl. 54 vv,),

5) In 1854 noemde G. Schleierm. terloops in een opstel over: „Natuur-
studie en Materialisme" in Pantheon bl. 340n. G. had gezegd, dat niet
alleen zijn subjectief gevoel, maar zijn geheele menschel ij kheid
Godloochening wraakte. Dan schreef hij in de noot: „In deze hoofdzaak
niet in velerlei bijzaken, komen wij volkomen overeen met d. A. v. d. Hoeven
Jr. in zijn „de Godsdienst het wezen van den mensch," Men herleze nog eens
dit heeriijk geschrift, ook om zich van de onjuistheid der kritiek te overtui-
gen, die hem, gelijk zijn grooten leermeester Schleiermacher, gewoon is te
verwijten, dat hij zich op het terrein van een duister subjectief Gevoel
terugtrekt."

lige overtuiging. Hij had een vermaak in het Evangelie Gods naar
den inwendigen mensch: maar zijne wijsbegeerte handhaafde eene
andere wet in zijne leden, en als hij een christen wilde zijn, lag het
Pantheïsme hem bij." i)

Sehl, als p e r s o o n had hij lief. Na het lezen van Sch.\'s brieven
schreef hij: „Wij hebben ze niet kunnen lezen zonder diepe ontroe-
rmg en vernieuwde liefde voor den man, die de liefde voor den Heer,
waarvan het kind vervuld was, dóór alle stormen en afdwalingen
der jongelingsjaren, en ook dóór alle met kloekmoedigen ernst be-
stane wisselingen van overtuiging heen — zoo vast heeft bewaard
en zoo luide in zijn wetenschap, in zijn leven en op zijn sterfbed heeft
doen spreken."2) „De grond van Schl.\'s geheele stelsel," schreef
hij verder, „ligt in zijn wijs geer ige ze de leer. Hare hoofd-
gedachte is: beschrijving der rede in de totaliteit van hare op de
natuur gerichte kracht, van haar tot geschiedenis wordend proces.
Deze werkzaamheid der rede stelde hij niet alleen onder het karakter
der Identiteit (algemeenheid), maar ook onder dat der indi-
vidualiteit (bijzonderheid) voor. Dat dit laatste begrip nog niet
genoeg erkend was, is de voornaamste beschuldiging die hij in zijne
Grundlinien einer Kritik der bisherigen Sit-
tenlehre uitsprak: het in te voeren was het groote streven zijner
Monologen. Gelijk nu alle godsdienst tot de indivi-
dueele rede behoort, zoo zijn ook Christus en zijn kerk als e t h i-
s c h e verschijnselen te begrijpen, en daartoe niet van hunne bij-
zondere eigenaardigheid te ontdoen, maar integendeel juist in de
levende individualiteit van hun ^jëos te kennen. Zoo rusten alle leerbe-
palingen bij Sehl, op haar ethisch moment. Inzonderheid de
christologie, welke vroeger de zedelijke grootheid van
Christus om zijne physische had vergeten, en den Godmensch slechts
als een wonder op het gebied der natuur, niet op dat der zede-
lijkheid had opgevat, werd door deze ethische bezieling her-
schapen. Niet de dood alleen, maar ook het leven van Christus
ve^t den geloovige: er is geen sprong meer tusschen de door hem

1) E. en Vr. IV 367 vv.

2) J.H.G. Referent \'56 bl. 137. Sehl, was vooral door studie van Plato tot
heldere bewustheid gekomen van het hoogere van den Christelijken geest
boven den humanistischen. (D.Ch.d.l.S. Godsd. bewegingen bl. 63).

aangebrachte verlossing en hare werking in de menschheid: de Chris-
tus bestaat niet zonder de kerk noch deze zonder hem." —

Hier komt duidelijk uit, dat G. zich in \'56 daarom vooral tot Sehl,
heeft aangetrokken gevoeld wegens diens nadruk leggen op het
ethisch karakter der waarheid en wegens diens nauw verbinden
van C h r i s t u s en de K e r k. —

G. vond, dat Sch.\'s onvergankelijke verdienste daarin bestond, dat
hij alle w ij s b e g e e r t e met scherpe beslistheid van het gebied der
haar vreemde positieve Godsdienstleer heeft afgehouden. 2) „Hoe ook
de gereformeerde orthodoxie de getuigenis van Schleiermacher ver-
onachtzaamd hebbe," schreef hij in \'59, „zij heeft levenskracht genoeg
in zich om zich te bezinnen en door het ter harte nemen van de ge-
tuigenis van dien grooten Godsman tot een nieuw en heerlijk leven
op te staan, zonder dat (gelijk de heer da Costa zoo schoon gezegd
heeft) „één been haar gebroken zal worden." " 3) ja hij noemde Sehl,
„den uitverkoren Sehl., die in zijne Monologen zichzelf een eeuwige
jeugd zwoer en op zijn sterfbed met de zijnen het heilig Avondmaal
vierde." 4) De school van Sehl, heeft den godsdienst streng geschei-
den van alle filosofie (onder gedurig geroep der tegenstanders, dat
zij haar met filosofie vermengde) en is geeindigd met door vriend en
tegenstander erkend te worden als hebbende door het vooropstellen
van Jezus als den Godmensch een nieuwen zegen voor de godgeleerd-
heid en voor de gemeente aangebracht, die nog voortduurt en blijven-
de waarde houdt ter verzoening van hetgeen in Christus, het vleesch-
geworden Woord, verzoend is, om ook in hen, die de Zijnen zijn,
die verzoening te bewerken." 5)

Hoe G. dit gunstig oordeel over Sehl, heeft kunnen rijmen met zijn
uitspraak van \'56 dat Sehl, „met het geheele hoofd heiden was," 6)
is niet duidelijk. Voorloopig bleef hij meer zien op dien Sehl., die „met
het geheele hart een Christen" was. —

1) Ik spatieerde enkele woorden. J.H.S.

C. f. over G.\'s latere beschouwing van het individueele, bl. 76 v.

2) Vad. Letteroefen. 56 bl.454 v.

J.H.G. Gordel en wijnkruik \'59 bl. 5.

*) „ bl. 114.

5) J.H.G. De vrijheid der gemeente \'61 bl. 72.

fi) C. f. bl. 33.

Opmerkelijk is, dat G. in dien eersten tijd zoo afkeu-

rend heeft gesproken over de Romantiek, terwijl
Romantiek. . , ^ _

hij zelf in zoo menig opzicht een Romanticus was. In

\'53 noemde hij de Romantiek „ziekelijk, overspannen, een onbepaald,
doelloos en mijmerend gevoel." i) Hij verweet den Romantici 2) over-
moed, \'t scheppende I k was bij hen alles, „Sterk was tegen het ra-
tionalisme de reactie van de Romantiek, d, i. het zich toeeigenen van
het oneindige door fantaizy en gevoel, eene richting die van hare
poëtische en philosophische geboorteplaats uit zich spoedig in alle
wetenschappen vestigde, In de theologie werkte zij aldra een ab-
stract en fantastisch idealisme, waarin verbeelding en gevoel zich
van verstand en geweten onafhankelijk verklaarden," 3) Hier blijkt,
dat hij dit in de Romantiek heeft afgekeurd, dat zij het oneindige
zich toeeigende door fantasie en gevoel in plaats van den
oneindige door hart en geweten. Later4) vond hij haar schoon,
in de kern waar, maar hierin falend, dat zij „niet slechts het be-
ginsel, den geest der Middeleeuwen, maar die Middeleeuwen zelf met
al haar eenzijdigheden wilde doen herleven." —

F. Smit Kleine5) heeft G. een Middeleeuwer
Dante. genoemd. In zijn Blauwkapelschen tijd is G. dat aller-
minst geweest, al had hij toen reeds zóó\'n vereering voor Dante,6)
dat hij een half jaar studie aan hem gewijd heeft. In 1851 was hij al
met Dante vertrouwd. 7) in \'55 schreef hij een opstel over hem in de
Vaderl. Letteroefeningen. 8) Hij merkte daarin op, dat Dante de in-
dividueele vergelding liet zien. Hij vergeleek dat met wat in Psalm
73 staat over het merken op het einde der goddeloozen en dan God
verheerlijken. En dat D. als een echt Germaansche natuur de liefde
idealiseerde. — In \'56 schreef hij een stuk over „Dante\'s Divina Com-

1) J.H.G. Pantheon \'53 bl. 68.

2) Vad. Lett. \'55 bl. 585.

3) J.H.G. Referent \'56 bl. 243.

4) St. v. W. en Vr. \'79 bl. 435n.

5) F. Smit Kleine Denkers en dichters bl. 74 v.

6) J.H.G. L. en W. I bl. 16 v.

„ bl. 5, 8.

8) V. L. \'55 bl. 312—332. J.H.G. L. en W. I bl. 16 v.

media en het boek Job." i) Hier noemde hij D. „den eschatologischen
dichter bij uitnemendheid," die toen ook in de godgeleerde wereld
weer eens onder de aandacht moest gebracht worden „in tijden,
waarin de tragische ernst der wereldgebeurtenissen en toestanden
in samenhang met den rechtmatigen ontwikkelingsgang der Chris-
telijke kerk, bij vernieuwing de harten neigde om de leer der laatste
dingen te onderzoeken." 2)

gg. . De eschatologie had in \'55 reeds G.\'s bijzon-
dere belangstelling. 3) Wel keurde hij toen in de
Engelsche stichtelijke lectuur af het gemis van perspectief in de zin-
nelijk-letterlijke opvatting van hetgeen ons in de Schrift aangaande
de „laatste dingen," de toekomst van Christus en het einde der
wereld is geopenbaard, vooral de berekeningen van de Engelsche
godgeleerden, 4) maar ik wees er reeds op, dat hij al spoedig met de
chiliastische overtuigingen van da Costa instemde.

Zoo heeft G. in Blauwkapel reeds positie gekozen.

Vrede belangstelling nog naar alle zijden uit.

Zijn vrijwillig aansluiten bij de Ernst en Vrede-groep
karakteriseerde hem \'t meest. Daardoor kwam hij, zonder zich bij
een partij aan te sluiten (de ethischen hebben nooit een partij
willen zijn) toch in een kring van gelijkgezinden. Alleen in kerke-
1 ij k opzicht verschilde hij in \'55 reeds van hen.

Apostolisch Pantheon over „de Mormonen"

prees hij al de plechtige liturgische godsdienstoefe-
ning der I r V i n g i a n e n, bovenal „de fijne beschaving, den
diepen zedelijk-godsdienstigen ernst, den ootmoed en de oprecht-
heid in het streven naar christelijke heiligmaking, waardoor zij zich
in zoo hooge mate onderscheiden en zich in weerwil van al hun zon-
derlinge denkbeelden, als ware jongeren en navolgers van Jezus
betoonen." Hij kende 6) hun verwachten van Christus\' spoedige we-

0 I.H.G. Referent \'56 Bijblad bl. 43—52.

^J » bl. 52.

V J-H.G. Pantheon \'55 bl. 237.

E. en Vr. III 334.

5) Pantheon \'55 bl. 239.

Leven en W. I bl. 26.

derkomst, hun veroordeelen van de R, C. en van de Prot, Kerk als
zoodanig, maar hun zoeken naar vereeniging van hetgeen men in het
Katholicisme en het Protestantisme voor de waarheid hield; dat
ze heil wachtten van een goddelijke herstelling van alle ambten en
wonderkrachten der apostolische kerk. Hij kende hun hierarchie met
apostelen, profeten en evangelisten, het spreken in vreemde talen, de
gave der profetie, de kracht om ziekten door gebed en handoplegging
te genezen, hun houden van de Israëlietische inzetting van het ge-
ven van tienden, hun uitzenden van Apostelen en Evangelisten om if de
heiligen van den jongsten dag" in het ware Sion te verzamelen en toe
te bereiden tot waardige ontvangst des Heeren, als Hij komt in Zijne
heerlijkheid. Vergeleek G. het Irvingianisme met het Mormonisme, dan
vond hij het eerste in verstandelijk en zedelijk opzicht ongelijk veel
hooger staan.1\')

Van dezen tijd af heeft G, zijn levenlang de Apostolischen verde-
digd en heeft in heel veel opzichten hun gelijk gegeven, vooral in hun
critiek op de tegenwoordige verdeeldheid van de Kerk en in hun over-
tuiging, dat de gemeente van Christus één moest zijn, niet alleen
onzichtbaar maar ook zichtbaar.

Hoe G. voor \'t eerst met de Apostolischen in aanraking is geko-
men, zal door het vele lezen, dat hij deed, wel niet meer na te gaan
zijn. \'t Kan ook zijn, dat hij één van hun richting ontmoet heeft. 2)
Prof. Thiersch (1817—\'85) te Marburg was ± \'45 al met het Irvin-
gianisme bekend geworden door William Caird, en had in 1847 een
bezoek ontvangen van Thomas Carlyle, apostel voor Noord-Duitsch-

1) Pantheon \'55 bl. 238 v. Dat de Irvingianen een onfeilbaren maatstaf
voor Schriftuitlegging zouden hebben wilde G. in \'56 niet aannemen. (Bijbl,
V. Refer. bl. 144).

2) In \'60 schreef hij in zijn Openb. brief aan de ouderi.\'n der V. Evang,
Gem. bl. 14, dat hij in \'58 op zijn kamer met Irvingianen na langdurig en
ernstig gesprek had neergeknield, met hen biddende, dat het den Heer be-
hagen mocht om, indien eenige heeriijkheid van Jezus hem door deze
broeders getoond en door hem tot nog toe voorbij gezien ware, deze aan
hem te openbaren, en bl. 22 v.: Hij wenschte het alleroudste en oorspronke-
lijkste terug en wilde aan de ordening Gods haar recht laten. Niet meerder-
heid van stemmen, maar de Profetie in de gemeente moest de leiders aan-
wijzen. In \'61 is G. ook door een apostolische gezegend. (L. en W. 111 734).

land. Thiersch i) is tot de Apostolischen overgegaan. Hij had het ge-
tuigenis gelezen, (uit de bijdragen van alle apostelen door Cardale
samengesteld), getiteld: „Aan de patriarchen, aartsbis-
schoppen en andere bestuurders van de kerk
van Christus in alle landen en aan de keizers,
koningen en andere regenten over de gedoop-
te v o 1 k e n," door Roszteuscher 2) het gewichtigste stuk kerkelijke "
litteratuur genoemd sedert het N. Test. Dit stuk is rondgezonden in
1836.3) Thiersch^ had hierdoor een gunstigen indruk gekregen van . /
de Apostolischen. —^Friedrich Wilhelm IV van Pruisen had er ook
ernstig over gedacht en had in vele dingen ermee ingestemd. 4) Rosz-
teuscher heeft het achterin zijn boek opgenomen onder den titel: Das
Zeugnissder Apostelan die Häupter der Kirche
und Christenheit im Jahr 183 6. Het telt in zijn uit-
gave 100 bladz.\'n. Om aan te toonen, dat G. vele hiermee verwante ge-
dachten heeft uitgesproken, wil ik iets uit dit officieele rondschrijven
meedeelen. 5\')

l^g Het stelt voorop, dat de kerk van Christus de ge-

Apostolische meenschap is van allen (zonder onderscheid van den
zendbrief, tijd en van het land), die in den naam van Vader, Zoon
en H. Geest gedoopt zijn en door hun Doop van alle andere

1) Dat G. met prof. Thiersch meermalen persoonlijk gesproken heeft, blijkt
o.a. uit St. v. W. en Vr. Jan. \'91 bl. 65 (L. en W. UI bl. 346). Thiersch had
G. eens gezegd, dat dit hem vooral tot de Apostolische gemeente had ge-
bracht, dat hij nergens dan hier alleen een officieele schuldbelijdenis en ver-
ootmoediging voor de zonden der geheele kerk ontmoet had (L. en W. Hl
742). Dit heeft G. ook zeer getrokken. Prot. Bijdr. III 295 v.

2) Ernst Roszteuscher. Der Aufbau der Kirche auf den urspr. Grundlagen
Basel 1871 S. 503.

3) In 1851 zijn de apostel King Curch en de evangelist Symes te Utrecht
bij prof. Doedes geweest, om hem het stuk te laten lezen. Doedes zond hen
naar dr. Harting te Enkhuizen, die over hen schrijven wilde. Een corres-
pondentie volgde, opgenomen in Ph. Schaff „Duitschland" vert. door dr.
Harting 1858 bl. 98—105. Het bezoek en de correspondentie hadden plaats
emd Oct. begin Nov. \'51. G. heeft waarschijnlijk in Nov. \'51 in Utrecht het
proponents examen afgelegd. Zou hij toen reeds niet van prof. Doedes van
het merkwaardig bezoek hebben gehoord? en het stuk hebben gelezen?

S. 511. \'„

Ik spatieer telkens enkele woorden die bij G. ook telkens voorkomen.

menschen zijn afgezonderd. Eén lichaam is het (Ef. 4 : 4),
een pilaar en grondslag der waarheid (1 Tim. 3 : 15), de woonstede
! Gods, de tempel des H. Geestes (2 Cor. 6 : 16). In haar worden Gods
Woord en ordeningen bewaard. t)oor haar zijn alle zegeningen in
het openbaar en huiselijk leven geschonken, waardoor de christenheid
heeft uitgeblonken. Alle gedoopten behooren erb ij.
Met koorden der liefde moeten de afdwalenden naar het Vaderhuis
worden getrokken. Geen lichtvaardig uitbannen. De
eeuwige God, die door Zijn Woord hemel en aarde en alles wat daar-
in is gemaakt heeft, schiep den mensch naar Zijn eigen beeld
en gaf hem de opdracht om de aarde teonderwerpenentebe-
heerschen. Door de zonde is echter het beeld Gods bedorven.
God zond Zijn Zoon. Hij nam de tevoren bepaalde gestalte aan waar-
naar de mensch in \'t begin geschapen was, het zaad van Adam, ja, \'t
zaad van AbrahamHebr. 2 : 16). De Kerk, de bruid des
Lams, is al voorafgebeeld in Eva (uit Adam genomen). Christus
heeft Zichzelf voor haar gegeven en heeft ze gereinigd door het bad
des waters in het Woord, opdat Hij ze zich zonder vlek of rimpel zou
voorstellen (Ef. 5 : 25, 32). Door den Doop worden we
ranken van den w ij n s t o k. \'t H. A v. is het eten van Chris-
tus\' vleesch en het drinken van Zijn bloed. Daardoor moeten de deug-
den van Zijn verheert ijkte menschheid aan ons tevoor-
schijn komen. De sacramenten zijn werkelijk handelingen van
Christus in \'t midden van Zijn volk, die dat wat ze uitdrukken, be-
werken. \'t Zijn zekere onderpanden van Zijne liefde en trouw. De
sacramenten kunnen slechts bediend worden door wie er volmacht
toe hebben ontvangen. Die volmacht kan alleen uitgaan van den Hee-
re Jezus Christus, het Hoofd van Zijn Kerk. Hier-
mee komen wij tot de van God verordende ambten. De Kerk mag
niet anders zijn, dan God ze gesticht heeft, overeenkomstig 1 C o r.

12 en Ef. 4 : 4_16 ingericht. 4 klassen ambtsdragers hebben ieder

hun eigen werk: de apostel met autoriteit en wijsheid, de profeet heeft
vat op \'t geweten (1 Cor. 14 :25), de evangelist predikt het Evange-
lie; verder zijn er herders en leeraars om de gemeente te verzorgen
en te leeren. \'t Lichaam van Christus is werkelijkheid, \'t
menschelijk lichaam is er slechts een uiterlijk beeld en schaduw van.

De g a V e n in Ef. 4 : 11 zijn menschen, niet slechts voor een voorbij-
geganen tijd gegeven, want het d o e 1 is nog niet bereikt, het lichaam
van Christus is nog niet gebouwd, nog niet toebereid als de bruid.
De knechten Gods zijn de dienaren der gedoopten om Christus\' wil.
Het geheel moet vol zijn van het leven en den Geest Gods. In de
Kerk woont de H. Geest. De Kerk getuigt van God
en de H. Geest getuigt (Joh. 15 :26) en teekenen en wonderen ge-
schieden (Hebr, 2:3). Zonder dit getuigenis kan de
wereld zich verontschuldigen, wordt dit getuigenis wèl
gegeven, wee hen, die op zoo\'n groote zaligheid geen acht geven. —
De Kerk is Katholiek — ze tracht alle naties te omvatten.
Eenheid is eerste eisch, één zichtbaar lichaam dat heilig is.
Zonder eenheid en heiligheid is er geen katholiciteit en apostoliciteit.
De Joden verwierpen het Evangelie, toen ging \'t over naar de heide-
nen. Paulus was de heidenapostel, maar in zijn tijd was er reeds
veel verkeerds. Daarom nam God de autoriteit, waartegen men
zich verzette en de t u c h t, die \'men niet kon verdragen, weg. De mid-
delen, die ervoor in de plaats zijn gekomen, zijn onvoldoende. De paus
te Rome is ten onrechte de opvolger van Petrus genoemd. Plicht was
geweest om aanhoudend te b i d d e n om apostelen. De bisschoppen
kregen de hoogste macht, maar daarmee was de eenheid weg. Nu
zocht men enkel nog eenheid door onwettige middelen, door het in-
roepen van de wereldlijke macht of door het verheffen van één bis-
schop boven de anderen, \'t Was zonde, dat men tevreden bleef met
het verval. Tot straf is de verdeeldheid gekomen.
Toch heeft God nog gebruikt wat Hij kon. Het verval gaat door, tot-
dat alle heerschappij en ambt verdwenen is, dan komt de anti-
christ. — Met de apostelen verdwenen ook de profeten, want
de handoplegging der apostelen was de rechtmatige weg om den H.
Geest mede te deelen. De Kerk is er niet voor menschelijke doelein-
den, maar is Gods schepping voor Zijn doeleinden. Daartoe zijn de
middelen noodig, die Hij koos. De beide voornaamste weg te laten
is zonde. Daarom is verootmoediging en bekee-
ring noodig. De eenheid kon door de bisschoppen niet be-
waard blijven. De bewering, dat iedere landskerkeen onafhankelijk
geheel vormt, verraadt een streven, om splitsing tot op zekeren graad

te voorkomen, maar dit helpt niet. De sacramenten hebben
ook niet hun volle kracht do^or de verdeeld-
heid van de Kerk. De onheiligheid der gedoopten loo-
chent, dat de Doop iets meer is dan een toelating tot de uiterlijke rech-
ten van de Kerk. \'t H. Avondmaal moet als kracht bewezen worden door
het in den Heer wonen van hen, die eraan deelne-
men, doorden H. Geest.

Bij het verval van het 1 e v e n uit God in het lichaam der gedoopten
is de zuiverheid van de 1 e e r op den voorgrond gebracht. V e r o o t-
moedigingi) en gebed was noodig geweest. De wereldlijke
macht is in de Kerk gekomen, geestelijke en wereldlijke macht in één
hand, dat was anticipatie van de opstandingsheerlijkheid. Bij
Christus\' wederkomst2) zullen de 12 apostelen zitten op 12
tronen; ja allen, die deelhebben aan de eerste opstanding
zullen met Christus regeeren duizend jaar. Wij hebben nu nog Je-
zus\' aardsche leven na te volgen. De priesters zegenen
de huwelijken in en zalven de koningen, dan zijn ze koningen bij de
gratie Gods. 3) Verder mag zich de priester niet in gezms- of Staats-
zaken mengen, omgekeerd komt geen vorst regeering toe in het huis
Gods. Het priesterschap leert wel aan koningen en volken hun plich-
ten en geeft allen de genade en den zegen. De overheid beschermt de
Kerk voor ieder gevaar, \'t Roomsch-Catholicisme wordt afgewezen,
maar het Protestantisme had niet méér mogen
verwerpen dan Rome\'s dwalingen. De Protestanten
loochenden ten onrechte, dat de Kerk zichtbaar moet zijn,
dat de ambten Gods iets werkelijks moeten zijn, dat de sacra-
menten meer zijn dan symbolen. Een filosofisch en gevoelsbegrip
is in de plaats gekomen van de ware leer van de vleeschwor-
ding des Woords 4) en de blijvende tegenwoordig-
heid van den Godmensch. Zoo is niet de ééne Kerk ge-
bouwd, maar zijn er vele secten gevormd. Men zocht de Kerk met

1) G. heeft z\'n heele leven tot verootmoediging geroepen. Zie reeds
Gordel en Wijnkr. \'59 bl. 28, 95, 119 vv. en verder beneden bl. 81n.

2) Hoe G. hier in \'59 al mee instemde L. en W. III 806.

3) Dus de Staat in de Kerk, niet omgekeerd!

4) De belijdenis van Jezus\' volkomen menschh. had G. in \'59 al zeer aan-
getrokken tot de Apostolischen (L. en W. III bln. 806) verder beneden
bl. 92 V.

leeringen en geloofsbelijdenissen te bouwen in
plaats van op levende personen. Men zocht eenheid in de H.
Schrift als norm der waarheid, maar ieder ketter bleek z\'n letter
te hebben. Van \'t begin af waren er bij de Protestanten velen, die het
„los van Rome" beschouwden als los van alle banden. Gods waar-
heid en heil zijn één — alleen in de ééne Kerk te vinden. Zij gaan van
God tot de menschen en zijn nooit met stemmenmeerder-
heid vast te stellen. Alle godsdiensten gelijk
behandelen is verloochenen van de Openba-
ring. i) Wie daarop in gaat, verloochent zijn D o o p. — De kerken
beantwoorden niet aan wat in de H. Schrift kerk heet in uitwendige ge-
stalte (orde en eenheid), noch in inwendige heiligheid. Zij zijn
totaal onvoorbereid voor \'sHeeren komst. Alleen
een heilig volk kan Zijn toekomst verdragen. De ambten zullen
hersteld worden om het lichaam op te bouwen voor de eerste opstan-
ding. Deze wereld vergaat — de geloovigen gaan den Heer tegemoet!
Wie treurt om den vernederden toestand der Kerk, wie verlangt naar
herstel, geloove in het herstel van Gods gaven! — Dan volgt van bl.
87 tot 90 heel kort het verhaal van wat in Schotland en Engeland
was gebeurd sedert 1830, hoe daar door profeten van \'t begin af om
herstel van het lichaam was geroepen, hoe er 12 apostelen wa-
ren aangewezen en verdere ambten. Het was geen nieuwe secte!
Allen, die zich bekeerden, werden opgenomen, kregen hun
plaats aangewezen in \'t geheel, werden onderworpen aan
het g e z a g. 2) Eén lichaam was het met één leer en ambten van
God gegeven. Alle geloovigen moesten tot één vergaderd worden en
door zichtbare afzondering van de ongeloovigen zich als een eenheid
toonen. De voorbereiding van de g e d o o p t e n op het ontvangen
van den Heer bestaat in de volheid des H. Geestes. „Nu, gij dienaren
Gods, bisschoppen en herders van Zijn Kerk, de eersten in den ze-
gen, maar ook in de verantwoordelijkheid, als vaders der Kerk, als
herders des Heeren bezweren wij U: verwerpt ons getuigenis niet!" 3)

~~i) Hiermee was de „Wijsbeg. v. d. godsd." veroordeeld.

2) Stahl wilde dit ook. Prot Bijdr. II 473.

3) Over de Apostolischen: L. en W. I XCl 26 v., 103, 118 v., II 19, 29 vv.,
220 vv:, 224 v.—230, 233, 238, 270, 280 v., 286, 292 v., 301, 401 v., 405 v.,
111 721, 734, 737, 741 v., 744, 790 vv., 806, 821 v., 825 v., 827 v., 832, 851, 901.

In • Ik heb de voornaamste gedachten van de Apostoli-

hoeverre sehen däärom zoo uitvoerig weergegeven, omdat G. zijn
Gunning heele leven lang de Apostolische Kerkidee als ideaal
^\'\'wlrd^^^ voor oogen heeft gehad. Dat die idee in Engeland ge-
realiseerd was, heeft hij niet kunnen erkennen, maar hij
heeft mèt de Apostolischen de verdeeldheid van de Kerk altijd als een
afval gezien. Zijn hart ging uit naar deeenheidvandeKerk
van Christus onder het ééne Hoofd. Het Apostolisch
Kerkideaal had veel overeenkomst met de Platonische aris-
tocratie. Later heeft G. die gedachten verbonden.

Tijdens zijn verblijf te Blauw-Kapel heeft hij

Plato. p 1 a t O nog niet kunnen waardeeren. Hij had nog teveel
connecties met Utrecht, waar Opzoomer zijn invloed deed gelden.
Na de beschrijving van de Platonische school te Florence, schreef hij:
„Die waanzin was te ongerijmd om langdurig te kunnen zijn." i) Dat
Plato de dichters uit zijn ideaalstaat had willen verbannen, kon
hij hem niet vergeven. 2) In \'56 vond hij de Platonische ideeënleer
grootendeels nog „fantastische dichterlijke bespiegelingen." Toen
noemde hij Aristoteles nog den grootsten denker der oudheid. 3)

Toch vinden wij daarnaast de uitspraak, waaraan ik reeds herin-
nerde, waar hij de idealistische wijsbegeerte van Schelling en Hegel
met die van Plato de verhevenste uitdrukking noemde van hetgeen
het menschelijk denken, aan zichzelf overgelaten, zonder hooger
licht, vermocht te bereiken. — Een bewijs van G.\'s nog onzekere hou-
ding in dien eersten tijd.

Pantheon \'55 bl. 238 v.. Referent \'56 Bijbll. 144, Chr. Stemmen \'59 bl. 523,
Brief aan de ouderi.\'n \'60 bl. 14, 20, 22 v., Voorrede v. Kingsley\'s Toespr.\'n
\'61 bl. 31 V., Vrijh. der gem. \'61 bl. 80, Vorm en geest \'63 bl. 31, Verstand of
geweten? \'64 bl. 5 v., Toespr. over \'t goede en gevaarlijke \'65 bl. In., Het
voorgangersambt bl. 5n. (na \'67), Victor Andreä: Het kenmerk v. e. apostel
v. J. Chr. \'65 bl. 22 vv. v. G-, Augusta \'67 Voorrede III vv., VII, IX, Zestien
stellingen \'67 bl. III, 11—16, Blikken I 157 v., 159, 180 v., 243 v., 252, III
167 n., 345, IV 2, 18, 20 v., 24, 28, 91, 129 v., 132, 327, 353, 355, 363 v., 417,
Prot. Bijdr. II 472 vv., vooral 476 n., III 295 v., 297, De H. Sehr. Gods W.
\'73 bl. 58, 64, Adel in rang en hart \'71 bl. 11, Het ethisch beginsel \'77 bl. 30.

1) J.H.G. Vad. Letteroef.\'n \'55 bl. 578 v.

2) „ bl. 580.

3) Pantheon \'56 bl. 39. Later heeft hij de filosofie van Arist. altijd afge-
wezen. Blikken I 31 v., II 228, III 215n, Van Calvijn tot Rousseau \'81 bl. 48.

Kant\'s „Kritik der reinen Vernunft" kende liij in
Kant. bewijzen voor het bestaan van God vond hij

door Kant zóó weerlegd, dat elke consequent wijsgeerig denker ze
had opgegeven. Alleen de redactie van het tijdschrift „De Dageraad"
nam ze nog eenvoudig als geldig over\'s).

Een paradoxale manier van zich uit te druk-
Paradox. ^ ^jg^en eersten tijd. „Zijn sterk-synthe-

tische natuur," schrijft zijn zoon, „vergunde hem gedachten en uit-
spraken te vereenigen, saam te smelten of te aanvaarden, die voor
meer analyseerende hoofden absolute tegenstellingen waren." 3)

Ook een zekere neiging om gaarne miskend te wor-
Neiging tot (jg^^ ggn neiging tot martelaarschap, deed zich

martelaar- gelden. 4) Waar en in zooverre als de naam

schap. ....

van de orthodoxe partij een smaadheid met zich bracht,

wilde hij zeer gaarne tot haar gerekend worden — verder niet. 5) Hij
sprak zijn sympathie uit met da Costa, toen die algemeen door „het
denkend deel der natie" en de predikantenwereld bovenal gehaat
en verguisd werd. „Al wat de publieke opinie tegen zich had bezat
apriori reeds zijn sympathie," &)

Ook kenmerkte hem een zekere mate van naïviteit,
door Heiier 7) gedefiniëerd als „het onbevangen open-
baren van den zieleinhoud naar zijn goeden en slechten kant." —
F. v. G. G. vertelt hoe G. eens van Blauwkapel naar Utrecht was ge-
wandeld en daar met steek en al naar de comedie was gegaan, omdat

1) Referent Bijbl. bl. 49n.

2) „ bl. 100.

3) J.H.G. L. en W. 1 45.

5) E. en Vr. V bl. 291 n.

6) J.H.G. L. en W. 1 63,

7) Heiier Das Gebet S. 58. Wat Heiier verder zegt over \'t n ai eve
past grootendeels ook op G.: Overeenstemming van \'t inwendige en \'t uit-
wendige leven (S. 58), affectiviteit, realisme (148). \'t Naieve leven door de
„mystiek" gedood, door het profetische gehandhaafd (257). \'t Naieve bid-
den kent God tegenwoordig (475), is het eigenlijk ware bidden, \'t veronder-
stelt realisme en anthropomorfisme (210 en 219). Geen mystiek, maar levens-
gemeensch. met God (393). G. zou behooren tot het p r o f e t i s c h e Fröm-
migkeitstype (220, 255 vv., 366, 396 v., 421, 496, 478), alleen wees G.
de mystiek niet af.

daar een stuk van Shakespeare werd opgevoerd. En heelemaal niet
meenende daar iets wereldsch noch iets moedigs mee te doen, had hi)
zijn steek vóór zich neergelegd op den rand van de loge!"i) „In a le
mannen van groote begaafdheid is een kind, dat niet groot wordt,
zeide A Pierson 2) G. heeft altijd zoo iets kinderlijks gehad. En wat
A Pierson op een andere plaats zegt, geldt ook van G.: „Misschien
heb ik er verkeerd aan gedaan, maar in versmading van het succes
heb ik altijd het kenmerk der vroomheid gezocht, en nog heden ten
dage kan ik de vroomheid niet anders begrijpen dan als een vol-
strekte tegenstelling vormende met alles wat zweemt naar mondani-
teit Mondaniteit is de stemming van hem, die nooit geheel vergeten
kan dat er een menschenwereld buiten hem is, die hem beoordeelt.
Ook de vrome mag het meestentijds niet vergeten, maar er zijn oogen-
blikken, waarin hij het vergeet, en in die oogenblikken put h.j zijn
ware kracht." 3) G. heeft getracht om zich van mondaniteit vnj te
houden, al heeft hij altijd veel waarde gehecht aan de instemmmg
van de gemeente, \'t Was hem daarbij niet om succès te doen.

In Blauwkapel is G. zeker nog „liberaler" geweest" dan later, meer
dualistisch zijn gelooven en weten tegen elkander overstellend dan
-Är, maar de kiemen"die zich later hij hem ontwikkeld hebben waren
^r toch reeds duidelijk.

GUNNING IN HILVERSUM 1857—61.

In Maart 1857 is hij van Blauwkapel naar Hilversum ver-
trokken. Hij heeft daar zijn intree gedaan, predikend over 2 Cor. 4 .
13: „Zoo gelooven wij ook, daarom spreken wij ook." Hij zou dezen
tekst wel niet tot zijn intrêetekst gekozen hebben, wan-
Gunning\'s ^^^^ ^ij zelf nog niet bekeerd was geweest. „Het
bekeering. ^jj^^gg^gte vereischte voor den leeraar, voorganger,
dienaar," schreef hij in \'80.^) „is persoonlijke bekeering.
Die bekeering zal hem de belijdenis der gemeente doen beamen.

1) J.H.G. L. en W. 11 979.

2) A. Pierson, Oudere tijdgenooten 2de dr. 161.

aj bi. 117.

4) J.H.G. „Het ethische karakter der waarheid" in St. v. W. en Vr. \'80
bl. 18 V.

„Van de persoonlijke bekeering der voorgangers in de gemeente hangt
nagenoeg alles af." „Het gezag der bediening moet rusten op per-
soonlijke bekeering." „Wij gelooven, dat men bekeerd moet zijn om
de waarheid te kunnen z i e n en over haar te kunnen spreken, h^-
zij als man der Kerk, hetzij als man der wetenschap." i)

Maar~G. heeft over zijn eigen „b e k e e r i n g" nooit uitvoerig ge-
sproken. Hij achtte dat dit een geheim tusschen den Heer en de ziel
moest blijven. 2) Waarschijnlijk is \'t hem wel gegaan evenals Nie.
Beets, van wien P.D.Ch.d.l.S. schreef: „Beets is niet van Saulus Paulus
geworden, evenmin veronderstellen wij bij hem ervaringen als het vi-
sioen van Pascal," maar „\'t was het persoonlijk worden van dat, wat
men niet tenvolle bezeten heeft al heeft men \'t niet verworpen. Er was
bij Beets geen datum voor aan te geven, noch een vorm van te bepa-
len." 3) Al kunnen wij bij G. geen datum van bekeering aanwijzen,
wij mogen toch wel aannemen, dat hij al „bekeerd" was, toen hij in
Hilversum kwam. Wel is daar zijn geloofsleven krachtiger gewor-
den. 4)

Had hij in Blauwkapel nog altijd met Utrecht in

Te „licht" nauwe betrekking gestaan, in Hilversum is hij daar
bevonden. ,

meer los van geworden. De gemeente was grooter 5) en

meer Gereformeerd. Een deel van de gemeente heeft hij niet kunnen
voldoen. Al deed hij ook nog zoo trouw huisbezoek, al zocht hij tij-
dens een typhusepidemie de slachtoffers van die ziekte ook op en
bad knielend aan hun legerstede, al was geen opoffering hem te
groot, de meeste Gereformeerden ontvingen hem niet met vertrou-
wen. 6) Men zeide, dat zijn preeken te geleerd waren, maar X^Por-
?_naamste was dat hij.^,de^ algemeene__verzoenjng" predikte. 7) Een

1) J.H.G. „Het ethische karakter der waarh." in St. v. W. en Vr. 78 (Oct.)
bl. 368.

2) J.H.G. L. en W. I 118.

3) Nie. Beets door P.D.Ch.d.l.S. bl. 86.

4) J.H.G. L. en W. I bi. LXXlll. „In Hilversum is hij tot volle klaarheid
voor zichzelven gekomen,\' zegt zijn zoon L. en W. II 7.

5) In \'59 schreef G-, dat hij maar weinige uren op zijn kamer kon door-
brengen. Slechts met snipperuren of kwartieren woekerend, kon hij \'t boekje
„Gordel en Wijnkruik" uitgeven. (J.H.G. Gordel en Wijnkr. Ie dr. bl. 1).

6) J.H.G. L. en W. I bl. 200.

7) bl. 202.

zekere Cornelis van Ravenzwaaij ging „oefenen" \'s Zondagsmiddags
of \'s Zondagsavonds. G. ging er ook heen, om eens te hooren, hoe men
dan toch eigenlijk preeken moest, om te „spreken naar het hart van
Jeruzalem." Toen hij zelf zoo\'n „oefening" had meegemaakt, moest
hij erkennen, dat hij den menschen niet geven kon, wat zij dadr von-
den. Dat is hem een oorzaak van groote droefheid geweest. Hij, die
altijd zoo\'n waarde heeft gehecht aan het oordeel der gemeente,
omdat hij overtuigd was, dat de H. Geest in de gemeente werkte,
moest het wel heel pijnlijk gevoelen, dat men zijn prediking niet
overeenkomstig de waarheid achtte.

In Hilversum zal hij wel „oude s c h r ij v e r s" zijn
gaan lezen, om zoo mogelijk daardoor wat meer aan-
schrijvers. ^noopingspunten te vinden bij de gemeente, waarover
hij gesteld was. „Eerwaardig in de hoogste mate," schreef hij in \'64,
„zijn zij, die, met een bepaalden nadruk op het woord, door het volk
de „Oude Schrijvers" genoemd worden. Althans een zevenjarige om-
gang met de kinderen des volks heeft schrijver dezes geleerd, zulke
boeken als gewichtige factoren voor het geestelijk leven zijner vrien-
den met eerbiedige liefde te beschouwen. Reeds omdat zoovelen hun
voedsel erin vonden, van oude dagen her; omdat hetzelfde boek,
dat in de lange winteravonden door den achterkleinzoon wordt gele-
zen, reeds zoovele geslachten in vroeger dagen heeft verkwikt. Voorts
omdat het altijd belangrijk is, dergelijke aanwijzingen te volgen bij
het bestudeeren van den volksgeest. Want heeft Schlosser naar waar-
heid gezegd, dat men de geschiedenis van een volk naar die zijner ro-
mans zou kunnen schrijven, even waar is het dat uit die voorliefde,
die zich op stichtelijke boeken vestigt, bepaaldelijk bij een zoo gods-
dienstig volk als het onze, de volksaard, tot op zekere hoogte, kan
worden opgemaakt." i) Maar hij kon de D u i t s c h e en de E n g e 1-
s c h e oude schrijvers meer waardeeren dan de Hollandsche,2) omdat
de laatste afkomstig waren uit een tijdperk van betrekkelijke rust en
ontzenuwing van het openbare leven. Vandaar dat ze meer fijn theo-

1) J.H.G. Voorrede voor Bunyan\'s Pelgrimstocht bl. 1.

2) Hij noemt voor de Duitsche: „Arndt^ Scriver, Müller, vooral Luther,\'"
voor de Engelsche „Leighton, Howe, Baxter, Bunyan, e.a.," voor de Holland-
sche „de beide Brakels, Lodestein, Smijtegelt e.a."

logiseerend waren dan stichtelijk. De frischheid van krachtiger dagen
ontbrak er maar al te veel aan. i)

Bavinek heeft D.Ch.d.l.S. verweten, 2) dat hij de zelfstandigheid
van de Geref. theologie ten onzent had prijsgegeven, dat hij de Geref.
theol. (n.1. der 17de eeuw) slechts uit de tweede hand kende, vooral
uit de citaten bij Alex. Schweizer, wiens „Glaubenslehre der evan-
gelisch-reformirten Kirche" hij zeer prees. Dr. Brouwer 3) heeft dit
oordeel van B. als „gedeeltelijk juist" moeten erkennen. Bij het wei-
nige citeeren, dat la S. gewoonlijk deed, was \'t moeilijk het met ze-
kerheid te zeggen. G. heeft wel eens oude schrijvers gelezen, in Hil-
versum tenminste. De kennismaking is hem echter niet meegevallen.
In later tijd zal hij er wel niet zoo vaak naar teruggegrepen hebben
als naar zijn Homerus en Plato, die hij op zijn zeventigste jaar
nog eens „van begin tot einde" begon te herlezen j^) of als naar zijn
Shakespeare, van wien hij in den Haag enkele drama\'s voor
leerlingen van gymnasium en Burgerschool heeft behandeld, 5) of
Dante, over wien hij later verschillende studies heeft uitgegeven, of
naar Schiller, of Goethe. 6)

Vergelijking ^^^ "O^DEMAKER in dit opzicht met G. verge-

van Gunning "jken, dan treft ons een heel verschil. Al heeft G. vooral
met Hoede- in \'t laatst van zijn leven menigmaal zijn volkomen in-
maker. stemming met H. betuigd, 7) wij kunnen toch be-
grijpen dat dr. H., evenals Bavinek, de geschriften van Gunning

1) J.H.G. Voorrede voor Bunyan\'s Pelgrimstocht bl. II.

2) Bavinek, De theol. van D.Ch.d.l.S. bl. 5.

3) Brouwer—D.Ch.d.l.S. bl. 63.

4) L. en W. I bl. 3. 5) L. en W. H 695.

6) C. f. den 4den brief aan Gr. v. Pr., L. en W. 111 bl. 752 v.: „De gemeente
is belangrijk en in vele opzichten veel goeds in zich bergende; doch voor
datgene, wat mijne innigste sympathie op zich vestigt, namelijk: het geloof
óók in de litteratuur als een hoogste eisch der schoonheid te doen gelden,
Christus in den Areopagus te trachten te prediken — daarvoor heb ik tijd
noch ruimte rondom mij." Geen tijd, c. f. L. en W. 1 bl. 121. „Het was G.
onmogelijk aan de gemeente, die hij diende al zijn tijd te wijden, indien hij
eenige andere dan met deze werkzaamheid onmiddellijk samenhangende
lectuur zich veroorioofde; daarom kon hij, die in \'56 „Referent" redigeerde,
in \'60 geen boekbespreking meer leveren voor eenig tijdschrift!

7) J.H.G. Wordt volmaakth. trapsgewijze bereikt? \'92 bl. 26 n"; Reken-
schap \'98 bl. 9n; Heel de Kerk en heel het volk 1904 bl. 3n, 9n; Open brief
aan de Synode 1904 bl. 24n; (Brouwer—D.Ch.d.l.S. bl. 344n2).

4

en Chantepie de la Saussaye „zonder voldoende aansluiting vond
aan de historische gedachte van ons eigen volk." 1) Dr. H. heeft m
\'76 zijn intree in Amsterdam gedaan, sprekend over: „Het apostolisch
evangelie en de nationale theologie," hield in \'83 een rectoraatsrede
aan de Vrije Universiteit over: „De herleving der Gerei beginselen
enz." 2) dr. H. leefde met Voetius. Gunning heeft Voetius niet veel

geciteerd of besproken. 3)

Met de idee van een „volkskerk" heeft G. ook eerst veel later
zijn instemming betuigd. In \'68 schreef hij nog: „Uit alle andere vol-
ken kunnen duizenden en millioenen toetreden, zij doen het als eJi.ke-
1 e n hoe nationaal het christendom ook moge worden in den loop der
lüden Israël alleen heeft de bestemming om als volk tot zijn
eigenlijke bestemming in de Kerk Gods te geraken. "4) G. wilde al
vroeg, zooals hij in \'84 \'t uitdrukte: „verh^ing van den blik uit de
engte der kerkelijke toestanden en begrippen tot aanschouwing van
het koninkrijk, dat bereid is geopenbaard te worden als ver-
heerlijking, einduitkomst, verklaring der w e r e 1 d." 5)

In Hilversum kunnen wij die „verheffing van den
Gunning\'s blik" bij G. al opmerken. In tijden van droefheid en rouw
werk te bezocht hij ook de weinige, herderlooze leden der Af-
Hi\'versum. gemeente. Toen in \'58 vijf volwassen en bij-

na volwassen kinderen van een Afgescheidene haast tegelijk stierven,
hield G. \'s Zondags daarop een preek over Arnos 3 :6, die uitgegeven
is onder den titel van „Een bazuin Gods. Be-
Zijn ge- schrijving van het uitleggend gedeelte der Godsverheer-
dachte over ^oor de Hervormd-Christelijke Gemeente te

prediking. enz.6) „Qnze geheele Godsverheerlijking."

zeide hij hierin, „is \'niets anders dan de zichtbare uitdrukking
van hetgeen wij als christelijke gemeente verwachten - van
namelijk als de Heer komt, voor Zijn troon vergaderd te zullen wor-

1) dr. Ph. J. Hoedemaker Gedenkboek bl 22.

bl. 73.

3) Eén aanhaling vond ik over de letterlijkrinspiratie van de H. Schrift

prot. Bijdr. 11 286. , . ., .

4) Het voorgangersambt in kerk, school en huis 68 bl ö.

5) J. Chr. de Middelaar Gods en der menschen 84 bl. 51.

6) L. en W. I bl. 77 vv.

den. In afwachting van die toel<omstige heerlijkheid beelden wij haar
bij voorbaat hier beneden af en profeteeren haar: ziedaar het doel,
waartoe wij tezamen komen; geenszins om eene leerrede te hoo-
ren."!) Niet de leeraar verkondigt het Evangelie, maar de gemeen-
te onder voorgang van den Leeraar. 2) „De gemeente" schreef hij in
\'61 „heeft de zalving des Heiligen en weet in beginsel alle dingen;
het bezit der waarheid moet haar tot het verstand der waarheid lei-
den. De prediker staat niet individualistisch daartegenover, daarbui-
ten; hij is gebonden aan het leven der gemeente in haar geheel. Hij is
de liturg, de mond der gemeente, de priester, het orgaan der Gods-
verheerlijking, maar tevens hpeft hij een vermanende, een zendings-
roeping." 3) Met deze idealistische beschouwing van de gemeente
moet G. in Hilversum wel veel verdriet gehad hebben over het af-
keurend oordeel van vele zijner gemeenteleden over zijn prediking.

Wat den vorm der prediking betreft:4) In \'55 had hij al gezegd,
dat vooral „wij jongere predikanten" dikwerf in den waan verkeeren,
dat een gedachte, onafhankelijk van haar inhoud, nog zekere vor-
men noodig heeft. Hij achtte \'t toen al beter om een waarheid een-
voudig, zonder de minste opsiering, uit het hart op het papier te laten
vloeien en meer te letten op de opbouwing der gemeente dan op den

1) Een bazuin Gods \'58 bl. IV.

2) „ bl. V c. f. L. en W. I bl. 78;

c. f. hiermee het begin van G.\'s Gordel en Wijnkruik Ie dr.: „Toen de
Hervormde gemeente te Hilversum op den 16den October 1859 ter open-
bare Gods verheerlijking zamenkwam, bestond de uitlegging des
Woords in de hoofdzaak van datgene, wat men in de volgende bladzijden
leest. Als Voorganger dat deel der gemeente dienende," enz.

3) L. en W. I 146, LXXIV.

Dit laatste („een zendingsroeping") heeft G. er zeker ook wel bijge-
voegd (behalve dat Kingsley meer die zijde op den voorgrond bracht), we-
gens de bestrijding, die zijn voorstelling had gekregen en waartegen hij zich
heeft verdedigd in Gordel en Wijnkr. Ie dr. \'59 bl. 2 v. met beroep op
D.Ch.d.l.S. (bl. 3 n\').

\' 4) Ik weet niet, of G. \'t ook in Hilversum reeds gedaan heeft, maar in
den Haag las hij eerst de g e 1 o o f s b e 1 ij d e n i s, om aan te duiden, dat
men als gemeente samenkwam en niet als gehoor. Bij elke bijzondere gele-
genheid (Doop, huwelijksinzegening enz.) noodigde G. de gemeente uit er
zich bewust van te worden, dat zij t e z a m e n, door des voorgangers dienst,
•deze heilige handelingen verrichtten.

bouw der periode.i\') Liefde was \'t eerst noodige, ontbrak \'t den
prediker aan liefde, dan ontbrak \'t hem ook onfeilbaar aan verstand,
grondigheid en overredingskracht. 2) Prediking achtte hij niets anders
dan uitvoeriger ontwikkeling van den rijkdom der overstroomende
liefde Gods in Christus. 3)

/ Hij achtte het een voorrecht van de predikingen van Kingsley, dat
er geen verdeeling der rede in werd aangegeven.4) „Indien de
prediking is eene warme, bezielde getuigenis des geloofs, wat moet
dan hinderlijker wezen dan de formalistische dwang der verdee-
ling? Ach, de prediking des Woords is voorzeker sedert eeuwen van
de hoogte der apostolische Verkondiging tot de laagte der „Leer-
rede" nedergezonken." 5\')

Een afzonderlijke „toepassing" hield hij liever niet. Hij vrees-
de, dat de begeerte der gemeente naar eene afzonderlijke „toepassing"
en wat dies meer zij, samenhing met de treurige meening alsof de
waarheid, eenvoudig uitgelegd, een zaak zou wezen die op zichzelf
slechts tot h e t verstand spreekt, zoodat het daarenboven noo-
dig was een afzonderlijke brug te bouwen om haar tot hart en

leven over te leiden.®)

Hij vond \'t ook niet noodig, dat de verkondiging des Woords

aan een bepaalden bijbeltekst gebonden was! 7)

Claus Harms en Michael Baumgarten hadden getoond, dat het heel

1) E. en Vr. 111 338 v. . t. .. u . .

2) I H G Een woord over sommige vereischten der hedendaagsche kerke-

lijke prediking." voorin „Christelijke toespraken v. Ch. Kingsley" \'61 bl. 4.

3) „ bl. 20.

4J bl. 25. G. schreef in \'61, dat hij begonnen

was, in vrije rede zonder opgegeven verdeeling tot de gemeente te spreken.
Maar algemeen klacht daarover vernemende, had hij deze gedragslijn ver-
anderd, naar den stelregel van geene hervormingen te willen mvoeren tot
welke de conscientie der gemeente zich nog met ver-
heven h a d en die derhalve niet als uit de gemeente zelve voortkomende
zouden kunnen gelden. Sedert ging hij getrouw in het begin zijner g e-
tuigenis ter bepaalder plaatse van de verkondiging tot de verhandeling
(voor een oogenblik) over en schikte zich in het overgeleverd een, twee,
drie, vier! (in „Ch. Kingsley, Christelijke toespraken" bl. 26 n.).

5) „ bl. 26.

6)

7) „ bl. 28.

goed mogelijk was, het zonder bepaalden tekst te doen.

Hoofdzaak was, dat de prediker een levend mensch was. De
gemeente was gebouwd op het fondament, niet van letters en papier,
maar van levende m e n s c h e n, van apostelen en profeten. En
door levende menschen, die het van hen gehoord en weder
aan levende menschen overgeleverd hadden, was dat Woord
tot ons levende menschen gekomen, die het weder aan le-
vende menscheni) zouden overleveren, totdat de Heer, het le-
vende Woord, zou wederkomen in heerlijkheid. Zoo was en bleef de
levende, door den H. Geest levend gemaakte, persoonlijkheid de hoofd-
zaak. „O laat een C h r i s t e n in Uw midden optreden in wiens hart
het heilig Bijbelwoord tot geest en leven, tot persoonlijke ervaring is
geworden en reken er dan, maar dan ook alleen op, dat, indien hij
spreekt, hij zal spreken de woorden Gods!" 3)

„Zelden is gewijder, priesterlijker getuige de trappen van den pre-
dikstoel opgeklommen dan G.," zegt zijn zoon. „Aan uiterlijke „wel-
sprekendheid" in den gangbaren zin van dit woord, was hij arm,
maar rijk, schatrijk in die hartaangrijpende Evangelieverkondi-
ging, welke den zondaar stil maakt voor God en doet verlangen naar
den Heiland, die hem redden kan." 5) G. Jr. herinnert er aan, dat
Smit Kleine in zijn studie over G. zijn stijl „het bekende taaleigen"
heeft genoemd, „waaruit laaiende zielegloed slaat." 6) „Wie G. niet
heeft hooren preeken," zegt zijn schoonzoon, ds. H. Visser, „kent hem
niet, en zal zijn leven ook niet geheel juist kunnen beschrijven;7.) er
zal tenminste iets aan ontbreken. Hij sprak zijn hoorders altijd als:
„Gemeente van Christus" aan. Dat was bij hem geen vorm, neen, ik
heb nooit iemand gezien bij wien dat zulk een realiteit was en die

1) Door G. gespatieerd.

2) bl. 31.

3) bl. 32.

4) Kanselwelsprekendheid vond G. gevaarlijk. De kunst mocht alleen
dienen om de waarheid zelf geheel naakt zonder eenige toevoegselen te doen
te voorschijn treden, maar in \'92 achtte hij zijn vroegere preeken al te
kunsteloos. Hij had te zéér den vorm verwaarioosd. (J.H.G. Een liefdegave
etc. \'92 bl. I).

5) L. en W. I 156.

6) L. en W. III bl. 1064.

Ik heb hem nooit gehoord helaas! J. H. S.

deze grondgedachte zoo den geheelen dienst doorvoerde. De predi-
king was bij hem een blij en dankbaar uitspreken van wat wij in
Christus hebben, of wat God ons in Christus schonk, maar altijd zóó,
dat de gewetens niet in slaap gewiegd werden. Integendeel, ik hoorde
nooit een prediking, die zóó den eisch van bekeering stelde, of liever
een prediking waarna de hoorder zich zóó ernstig afvroeg óf dit nu
wel werkelijk zoo bij hem was. De vraag, die zoo menigmaal in
kanselredenen voorkomt: „en is dat nu zoo bij ü?" werd, geloof ik,
weinig of niet door G. aldus uitgesproken, maar de prediking liet a 1-
t ij d dien indruk achter," 1)

Veel heeft G. geleerd van arme wevers, die, naar hij,
Ervaringen in \'89 bij het afscheid van zijn Amsterdamsche studen--
ten, beleed, hem ver vooruit waren geweest in geeste-
gemeente gj^ ervaring. In de eenzaamheid der bos-
Hilversum. ^^^^^ ^^^ Hilversum had hij Gods gemeenschap gezocht

en had God gebeden om het licht Zijns Geestes. God had hem geant-
woord. 2) Hij wist zich van Gods engelen omringd en kreeg nu en
dan bijzondere aanwijzingen. 3) Maar in \'92 schreef hij aan zijn ouden
vriend Perk Vlaanderen, die hem in Hilversum had helpen beroepen:
,lk was oprecht geloovende, maar ijdel. O Vlaanderen! ik heb mij-
zelven door hoogmoed onbeschrijfelijk veel kwaad gedaan. Toen de
Heer mij hierin aan mijzelven ontdekte, heb ik het hem veelmalen be-
leden en gesmeekt mij ervan te verlossen. Hij heeft dat gebed ver-
hoord door mij door wegen van diepe vernedering te leiden, vernede-
deringen in het openbaar, 4) vernederingen in de binnenkamer tus-
schen Hem en mij alleen. Daardoor ben ik g e b r o k e n - ik hoop
in goeden zin. Ik spreek zoo levendig en boeiend niet meer als vroe-
ger, doch met dieper ervaring." - Een confessie als van Augustinus

in zijn „Bekentenissen."

In Hilversum heeft G. o.a. geschreven: Gordel en
Gordel en wijnkruik, gedachten over de zonde en
Wijnkruik, ellende, over den tekst Jerem. 13 : 1-17, in

1) L en W III535. 2) L. en W. I bl. LXXIII. 3) L. en W. bl. 207

4) Mn deze vernedering hebben sommige gemeenteleden \'t hunne wel
bijgedragen, Eén spoog hem over zijn schoenen met de woorden: „k Mot
mijn bek eens uitspuigen van jou preeken." (L. en W. 1 204).

\'591). Hierop heeft G. in \'61. laten volgen: „Het kruis des Verlos-
sers," 2) als aanvulling van het eerste. In Gordel en Wijnkruik legde
G. nadruk op de immanentie Gods3), In \'56 had
Zedelijke q^ ggj^ kenmerk van de L u t h e r s c h e n ge-
\'""codr^\'^ noemd4), maar hij had toen ook zelf reeds het geloof
niets anders gevonden dan de volheerlijke ontwikkeling
der echte Menschel ij kheid. Alle teekenen des tijds drongen er-
toe om aan de groote waarheid derimmanentieGodsde alles
beslissende plaats, die haar toekwam, in te ruimen 5). Hij had toen het
Christendom reeds als den godsdienst der volkomen en volstrekte h u-
m a n i t e i t beleden 6) en had het in Augustinus\' geschiedbeschouwing
afgekeurd, dat ze niet voldoende rekening had gehouden met de vol-
komen immanentie van het Christendom 7). In „Gordel en Wijnkruik"
verklaarde G. met de immanentie Gods te bedoelen, dat het
natuurlijke, n.l. het r e i n natuurlijke, zoover het door geen zonde be-
smet is of wanneer het van die besmetting door Christus gereinigd is.
tegen het goddelijke niet overstaat. De pantheïst gelooft alleen aan de
immanentie Gods: de christen aan d^innige vereeniging van zijn
transcendentie en immanentie. De Christen is tot de erkenning dezer im-
manentie niet gekomen door een van buiten aangebracht wetenschap-
pelijk Godsbegrip, maar door in den geloove aan te nemen, dat God
dóór het eeuwige persoonlijke Woord, dat in Jezus Christus
vleesch geworden is, alle dingen geschapen heeft, zoodat alle
dingen krachtens dezen oorsprong er op aangelegd zijn om den Zoon
tot erfenis toegebracht (Hebr. 1:2), d.i. door Zijn goddelijk wezen
bezield en alzoo tot hunne eigenlijke bestemming geleid te wor-
den. Bij den Christen rust deze overtuiging dus op zijn geloof in Chris-
tus, op zijn wedergeboorte door den H. Geeste). G. noemde dit de

1) 1 dr. 59, 2de dr. \'65, besproken L. en W. I bl. 92vv.

2) 1 dr. \'61, 2de dr. \'62, 3de dr. \'64 en 70, 4de dr. \'81, 5de dr. 1904.

3) L. en W. I bl. 93v.

4) Met Schenkel, in Bijbl. van Referent bl. 58v.

5) „ bl. 102.

®) V. L. \'56 bl. 773.

7) V. L. \'56 bl. 775.

8) J.H. G. Gordel en Wijnkr. 1 dr. bl. 3n.

z e d e 1 ij k e immanentie Gods. Daarmee bedoelde hij de almacht der
vr ij makende Liefde, zoodat men elk oogenblik van de volstrekte
afhankelijkheid van God met volstrekt vrije zelfstandigheid bezit
neemt. Dat leven is nimmer een rustende toestand, maar voort-
durend een s t r ij d e n d e toestand, een toestand, die elk oogenblik
opnieuw met frissche vrijheid veroverd wordt, dus ééne onophoudelijk

voortgezette d a a d 1).

Het is vooral de invloed van D.Ch.d.I.S. geweest, dien G. dankbaar
als zijn leermeester erkende 2), dat G. zoo\'n nadruk heeft leeren leg-
gen op d e z e d e 1 ij k e i m m a n e n t i e G o d s. In zijn: „Een woord
van toelichting" \'60, schreef la S., dat er velen waren, die met hem
aan de groote christelijke waarheid derethischeimmanentie
Gods vasthielden, die geen vrede konden hebben met de oude trans-
cendente leervoorstellingen en evenmin met het wonderenlooche-
nend pantheisme. Ze verwierpen het dilemma óf uit God óf
uitdenmensch, en bestreden hen die onder het menschelijke het
goddelijke zelf verstonden. 3) — G. schreef in \'60: „De Straatsburgsche
theologie, en alle aan haar verwante richtingen,4) anticiperen op de
immanentie Gods: d.i. zij grijpen haar vooruit, dadelijk aan, zonder
haar door de transcendentie heen te laten gaan. De Engelsche theologie
daarentegen en in \'t algemeen de theologie, die door de meesten voor
orthodox gehouden wordt, heeft tot nog toe met strakke eenzijdigheid
de transcendentie Gods en Zijner waarheid vastgehouden.
Aan de worstelingen der Duitsche theologie om de transcendentie in
de immanentie over te leiden en beide op den grondslag van het le-
ven des gewetens harmonisch te bemiddelen, heeft zij tot
nog toe geen deel genomen. Maar elk ernstig christelijk gemoed heeft
aan de immanente beteekenis der waarheid meer en meer drin-
gende behoefte." 5).

j-H.Q. Gordel en Wijnkr. 1 dr. bl. 85n.

2) G. erkende, dat hij aan \'D.Ch.D.l.S. voor het zelfbewustworden van zijn
geestelijk leven meer dan aan eenig ander mededienstknecht verschuldigd
was (Gordel en Wijnkr. 1 dr. bl. 3n). Vanuit Hilversum ging G. elke 14
dagen naar Leiden, om met la S. Calvijn\'s Institutie, die ze bijna geheel
hebben doorgewerkt,\'te lezen en te bespreken (Brouwer-Ch.d.l.S. bl. 105).

3) D.Ch.d.I.S. Een woord v. toelichting \'60 bl. 13n.

4) G. bedoelde Colani en bij ons de modernen.

5) J.H.G. Een woord over sommige vereischten der hedend. predik., vóór
Chr. Toespraken v. Ch. Kingsley, \'61 bl. 54..

Hier noemde G. de Vemittlungstlieologie
Vermittlungs- Duitschland, door la S. de „positieve Schleierma-
eo ogie. school genoemd, „de z.g.n. rechterzijde."

Brouwer noemde haari ) de „Israëlietisch-christelijke" of ook wel
de „organisch-bijbelsche." Carl Immanuel Nitsch
C. I. Nitsch. ^^ ^^^ Schaff2) zegt, dat de

spreuk: „Conscientia fundamentum est scientiae" als zijn zinspreuk
kon beschouwd worden. Nitsch 3) (1787—1868, van \'22—\'47 te Bonn,
daarna te Berlijn) was evenals G. vol geestdrift voor classieke studie.
Hij heeft het objectieve en subjectieve Woord Gods in plaats
van Schleiermachers christelijk bewustzijn gesteld. Hij maakte t r i n i-
teitsleer en christologie weer tot het centrale, bestreed
Schl.\'s leer van de schepping, van de zonde, de beteekenis, die hij
hechtte aan de begrippen „Woord Gods" en „geloof" en zijn beoor-
deeling van \'t O. Test. Zijn theologie kreeg weer een B ij b e 1 s c h
karakter. Hij was een voorstander van depresbyteriale kerk-
inrichting, kwam daardoor, al werkte hij voor de Unie, in con-
flict met Friedrich Wilhelm IV, wiens kerkideaal meer met dat van
de Apostolischen overeenkwam. n. wordt geschilderd als van \'t
hoofd tot de voeten een theoloog, een diep religieus-zedelijk bewust-
zijn en karakter. Seeberg 5) rekende Nitsch tot de strenge Biblicisten.

Tot de Triniteitsleer en Christologie van Nitsch en zijn leven uit de
Schrift zal G.6) zich wel aangetrokken gevoeld hebben.

Zeker mede omdat G. het opnam voor alle verdrukten,
M. Baum- ^ ^ijn innigste liefde betuigd jegens Michael

garten. g^UMGARTEN (1812—\'89). Smit Kleine schrijft over B.:
„De zaak van dezen Lutherschen pastor is een der leelijkste num-
mers van het odium theologicum in de XIXde eeuw. In 1848 gaf de 36
jarige M. Baumgarten, pastor in Sleeswijk, 12 thesen uit over het
heden en de toekomst der Kerk. De kerkelijke autoriteit wachtte naar
een gelegenheid om hem te rechten. In \'58, toen hij predikant was

1) D.Ch.d.l.S. Brouwer bl. 56. c. f. 272v.

2) Duitschland door dr. Ph. Schaff 1858 bl. 253vv.

3) Art. in Herzog» 14 S. 128vv.

■♦) C. f. boven bl. 39.

5) Seeberg, Die Kirche Deutschlands» S. 287.

6) G. noemde Nitsch reeds in zijn Het Evang. en de litterat. \'56 bl. 54 n

in het groothertogdom Mecklenburg, werd hij uit zijn ambt ontzet en
gevangengezet. Eén van zijne veroordeelde stellingen luidde: „Es ist
nötig, mit dem Glauben an den heiligen Geist und an
die allgemeine christliche Kirche mehr Ernst zu
machen als bisher, und der Einzelne muss zu einer christlichey^Selbst-
entscheidung kommen, die einen mehr ethischen als dogmatischen
Inhalt hat."i)
G. schreef over dien martelaar:

„Reeds vele jaren lijdt Baumgarten in afzetting, gevangenis en an-
dere vervolgingen de smaadheid van Christus vanwege de Protes-
tantsche orthodoxie van Mecklenburg, schoon het innigst en kracht-
volst geloof uit zijne geschriften en uit zijn leven blijkt." 2)

In \'61 heeft G. een groot citaat uit een boek van B. opgenomen in
zijn: „Een woord over sommige vereischten der
hedendaagsche predikin g." 3) „Laat ons liever schuilen
achter het gezag van een beroemden naam. In onze plaats en beter
dan het ons zou mogelijk zijn, spreke een man dien wij met de in-
nigste liefde aanhangen, de door orthodoxie en liberalisme uitgewor-
pene Baumgarten."

In Blikken II 322 betuigde G. zijn instemming met wat B. zoo heer-
lijk had geschreven in zijn „David, den koning zonder gelijken," dat
vroeger de persoonlijkheid het heerschend beginsel was, in
onze tijden het b e z i t, niet wat men i s, maar wat men heeft. —
G. heeft met B. zelf gecorrespondeerd, 4) en heeft na B.\'s dood in
St. v. W. en Vr. steun gevraagd voor het uitgeven van zijn nagelaten
autobiographie. 5) G. noemt hem daar „een rijkbegaafden, onverschrok-
ken strijder voor waarheid en recht. De binnenzijde van dit leven, zijn
verkeer met God en zijne beschouwing van de wereld in het licht van
Jezus Christus, heeft hij ons opengesloten in zijn heerlijke „Selbstge-
spräche." "

1) Ik spatieer. J.H.S.

2) F. Smit Kleine, Denkers en dichters bl. 60v.

Deze aanhaling was uit G.\'s „De kracht der waarheid tot overwinning"
\'64 bl. 68n.

3) Voor in: Chr. Toespraken van Ch. Kingsley bl. 41.

4) L. en W. III 200.

5) St. v. W. en\'Vr. Jan. \'91 bl. 64 v.

B., die eerst volgeling van Hengstenberg was geweest, had later
Dorner bestudeerd, had met Schleiermacher erkend, dat het Christen-
dom geen leer, maar leven is, en had in veel met Hoffmann in-
gestemd. Zijn k e r k e 1 ij k program had hij uiteengezet in: „L i t u r-
gie und Predigt" (1843). Hij bestreed de macht van den staat
over de Kerk en hij bestreed Rome. Alleen de prediking als het
tegenwoordige Woord Gods kon redding brengen. Zeer veel nadruk
legde hij op de goddelijke roeping van Israël ook voor de toe-
komst, en op de v r ij h e i d en innerlijkheid van het christelijk ge-
loof, dat geen dwang kon dulden. Er had nooit kerkrecht mogen ko-
men, dat was met het wezen van de kerk in strijd. B. werd beschul-
digd van theosophie en spiritualisme. i) Zoo had ook B. allerlei ideeën
waar G. van harte mee instemde.

G. is ook, evenals D.Ch.d.l.S. 2), zeer bevriend geweest

Dr. Fabri. ^^^ p^g^,^ jgn inspector van het Rijnsche Zendeling-
genootschap te Barmen (f 1891). In \'54 had Fabri al tegen openlijke
kerkelijke tucht geschreven, als tegenwoordig onuitvoerbaar.
Alleen gebed, zielzorg en vermaning konden baten. In \'55 schreef hij zijn
„Briefe gegen den Materialismus." J. H. G. had in
\'56 in Referent beide geschriften al besproken (bl. 232 v. en 235). De
8ste en 9de brief van Fabri hielden in: „Bestrijding van de gewone te-
genstelling tusschen gelooven en weten," om aan te toonen „dat alle
weten en kennen een gelooven onderstelt: waarom ook bij apologie
van de christelijke waarheid niet van een strijd tusschen
weten en gelooven, maar van het r e 1 i g i e u z e met het
irreligieuze geloof, van het re li g ie u ze met het irreli-
g i e u z e weten moet sprake zijn." 3) We kunnen hieruit zien, dat in
Duitschland en ons land toen dezelfde problemen aan de orde waren.
In zijn „Blikken" 4) wees G. nog op een ander geschriftje van Fabri.
In \'70 in zijn „Dante" 5) verklaarde G., dat hij voor het behandelen
van een Hfst. veel te danken had aan dr. F., een man met wien hij

1) Art. in Herzog" 2 S. 459—62.

2) Zie Brouwer—D.Ch.d.l.S. bl. 57n.

3) C. f. boven bl. 30 wat D.Ch.d.l.S. tegen het dualisme van G. opmerkte.

4) Blikken in de Openbaring I (\'66) bl. 300n.

5) Dante \'70 bl. Vn.

niets kon bespreken zonder helderder licht te ontvangenJ) Fabr?
oefende critiek op Stahl in zijn „Staat und Kirche." g. merkte in de
Chr. stemmen van \'71—\'72 op, dat D.Ch.D.L.S. met die bestrijding
instemde. Hij was benieuwd wat gr. v. Pr. hierop antwoorden zou.
Hij prees hier F. als een man van krachtige daad, denker van heldere
diepte. Evangelisch Christen van vast en dus verdraagzaam geloof"
(bl. 637). In een ingezonden stuk in St. v. W. en Vr. van \'73 2) zeide
hij, dat F. o.a. over den sensus communis had geschreven. In \'78 is
g. na het terugnemen van de eerste aflevering van zijn „Leven van
\'Jezus" op raad van prof. v. Oosterzee 3) bij F. gaan logeeren. 4)
Menig keer nam G. deel aan de door F. gestichte „Wuppertaler Fest-
woche." Tweemaal heeft hij daar een Vortrag gehouden in \'78 over
„Die objective Wahrheit des Gemeindebekentnisses," en in \'82 over
„Glaube und Sittlichkeit."

Zeer heeft G. zich met R. Rothe verwant gevoeld.

R. Rothe. pQtj^gsj (1799—1867), van huis uit rationalistisch opge-
voed, was door de dichters der Romantiek (vooral Novalis) en door
\'t lezen van den Bijbel een levend Christen geworden. Later kwam
hij sterk onder den invloed van Hegel. Wetenschappelijke kennis van
de blijvende ideale waarheid van het Christendom was hem hoofd-
zaak. Hij wilde inhoudsvolle speculatie. Het woord van Cajetanus
over Luther: „habet profundos oculos et mirabiles speculationes in
capite suo" is wel op hem toegepast. 6) Onder die „speculationes" was
wel de eigenaardigste, dat hij als doel van de geschiedenis het vol-
tooide Godsrijk op aarde zag, den staat als belichaming

1) L. en W. II 426 v.

2) L. en W. II 317n.

3) L. en W. III 808 v.

4) ^^ 936 V. (brief van G. uit Barmen aan dr. A. Kuyper).

5) Art. in Herzog 17 S. 169vv.

Schaff noemt R. den allereerste onder de speculatieve theologen van tegen-
woordig (Duitschland bl. 277, zie bl. 277—289).

Schwarz (Duitsche theol.) noemt Rothe een theosoof als Oetinger, met
zijn realisme en nadruk leggen op de lichamelijkheid, met zijn geloof aan
engelen en duivelen en zijn eschatologie (bl. 208—10).

6) Schaff (Duitschland) bl. 186.

Wie het portret van\'Rothe heeft gezien in zijn Theol. Ethik zal dit kunnen
begrijpen!

van den geest in het zinlijkeJ) De staat was volgens hem het terrein
van de zedelijkheid, dat wilde zeggen: van de véTge e st e 1 ij-
king van de nafïïuTZdoor de persoonlijkheid. —
Dat is een gedachte, die we bij G. telkens weervinden. Ook zijn aan-
nemen van de mogelijkheid van onbewust christendom
heeft bij G. instemming gevonden. G. heeft in \'56 de T h e o 1. Ethik
van Rothe al gekend.^) Met ingenomenheid haalde hij toen al er
deze woorden uit aan: dat hij zonder verschooning en zonder zich te
bedenken zijn met moeite opgericht begrippengebouw zou vernietigen
op hetzelfde oogenblik, waarop hij zich van werkelijke tegen-
spraak tusschen dit en de uit ervaring blijkende werkelijkheid over-
tuigde. 3) In \'71 in zijn opstellen over „Geloof en Kritiek," achtte hij
\'t van belang „om aan zijn denkbeelden een meer respectueuze ont-
vangst te bereiden," er aan te herinneren, dat hij grootendeels niets
anders deed dan de gedachten van „niemand minder dan R. Rothe"
te reproduceeren. 4) In \'76 noemde hij hem „één der grootste theo-
logen onzes tijds, die voor zijn vaderland geweest is, wat Ch. de la
Saussaye voor Nederland was: een uitnemende gave Gods aan de
geloovigen, maar door hen grootendeels miskend en door de „mo-
dernen" veel beter gewaardeerd." Rothe had het uitgesproken, dat de
Kerk in den Staat had op te gaan. Kerk en Staat beide waren in hunne
tegenwoordige gestalte zondig en verkeerd; doch beider hoogere
eenheid kwam in het K o n i n k r ij k G o d s. Met dat chiliasme van
Rothe, met de hoofdgedachte ervan tenminste, betuigde G. van
heeler harte zijn blijde instemming. 5) In datzelfde jaar schreef G. in
de „Studiën": „Noemen wij echter een man, dien wij met innige
geestverwantschap schier gelijk Ch. de la Saussaye vereeren: 6) Ri-

1) Rothe Theol. Ethik. § 1170 Dl. V. S. 442. (kerk en theol. moesten

almeer op den achtergrond komen).

\'t Christendom was volg. R. h e t n o r m a a 1-m e n s c h e 1 tj k e, daarom
religieus z e d e 1 ij k (Dogmatik 11 2 S. 44), \'t kwam er op aan om een gees-
telijk natuurorganisme te verkrijgen\'S. 107. In den hemel dacht hij zich een
oneindigen voortgang (S. 128v).

2) J.H.G. in Pantheon \'56 bl. 91.

• 3) J.H.G. Het Ev. en de litterat. \'56 bl. 54. Prot. Bijdr. 11 bl. 461 n.

5) J.H.G. Spinoza en de idee der persoonlijkheid \'76 2e dr. 1919 bl. 221.

6) Dat J. T. Beek wellicht alleen waardig geacht werd naast Ch.d.l.S.
te staan (L. en W. 111 847) blijkt niet geheel waar te zijn. R. Rothe, Ch.

chard Rothe komt in menig opzicht bij behandeling van de gewich-
tigste vragen op verrassende wijze met Ch.d.l.S. overeen. (Uit de
datums van beider geschriften en ook uit het onderling verschil, is
te bewijzen dat er geen betrekking van afhankelijkheid, slechts van
geestverwantschap tusschen deze beide profetische naturen be-
stond.") 1) Van dien tijd af kwam G. telkens weer op Rothe terug.

Rothe was voor een deel een leerling van Oetinger, 2)
Oetinger. i7Q2_82, Wurtembergsch theoloog en theosoof, die
weer onder invloed stond van Jakob Boehme. Oetinger\'s leus was:
D e O s e r v i r e l i b e r t a s. Hij zocht een wetenschappelijk systeem,
dat de wereld uit God verklaart. De bekende Bengel was een neef
van hem. Get. studeerde veel in natuurwetenschap en gaf een „theo-
logia ex idea v i t a e deducta." Hij had een wijden blik, universalisti-
schen waarheidsdorst, maar wasvooralpastorenprediker,
die zichzelf wilde heiligen. Hij nam een se n sus com-
munis aan als orgaan van waarheidskennis. Aan de behoefte
van dien sensus communis voldeed de Bijbelsche openbaring. 3) Oet.
was overtuigd dat er een n a t u u r i n G o d was, 4) een degeneratie
van een oorspronkelijke natuur. Van hem was het woord, dat 1 i c h a-
mel ij kheid het eind der wegen Gods was. In hoeverre
G. invloed van Oetinger heeft ondergaan, is niet gemakkelijk na te
gaan. Oetinger had veel van Jakob Boehme overgenomen. Maar om-
dat G. Jak. Boehme evenals von Baader eerst in zijn Haagsche pe-
riode, vooral in de Blikken in de Openbaring heeft geciteerd, kunnen
wij hen beter in verband daarmee memoreeren.

Van de Vermittlungstheologen, die G. gekend heeft, noem ik be-
halve K. I. Nitsch, Baumgarten, Fabri en R. Rothe alleen nog DOR-
ner en J. P. Lange.

Kingsley en F. D. Maurice heeft hij ook naast Ch.d.l.S. gesteld, c. f. bene-
den bl. 65 V.

1) Studiën 11 bl. 312n. c. f. Brouwer—D.Ch.d.l.S. bl. 57n. D.Ch.d.l.S. had
^elf al op de overeenkomst tusschen zijn denkbeelden en die van R. Rothe
gewezen in Prot. Bijdr. V. bl. 244n. G. heeft Rothe nog in Heidelberg be-
kocht. L. en W. 111 852.

2) Herzogs 14 g. 332 vv. J.H.G. Blijft in Hem \'99 bl. 36n.

3) Door v. Oosterzee bestreden in Stud. IV 240 v.

4) Onder invl. van j a k. Boehme onderscheidde Schelling ook een na-
iuur in God (H. Stephan, Glaubenslehre\'S. 320).

Moest dr. Brouwer met verwondering constateeren,
Engelsche ^^^ D.Ch.d.l.S. volstrekt buiten Engelschen invloed
theologie. ^^^ gestaan, i) G. heeft de Engelsche schrijvers wèl ge-
kend. Dat hij de oude Engelsche schrijvers stelde boven de z.g.n.

„oude schrijvers" in óns land heb ik reeds vermeld. In
\'61 heeft hij Ch. Kingsley bij het Nederlandsch publiek
„Christelijke toespraken"
üit te geven, met als „woord vooraf": „Een woord over sommige ver-
eischten der hedendaagsche kerkelijke prediking" (bl. 1-55). Gelijk
de meeste Engelsche predikers had Kingsley den tekst slechts als
motto gebruikt. G. merkt naar aanleiding daarvan op, dat zij die het
meest de overgeleverde theorie aanhangen omtrent de Goddelijke in-
geving van de H. Schrift, het minst den juisten zin der schriftwoor-
den opsporen en het redebeleid, waarin zij voorkomen, in het licht
stellen (bl. 27). G. vervolgt dan, dat de verkondiging des Woords in
het geheel niet aan een bepaalden tekst behoorde gebonden te wezen
(28). Hij achtte de toespraken van Kingsley frissche, practische getui-
genissen vol opmerkelijken eenvoud en kalme hartelijkheid, geenszins
als volledige Evangelieverkondiging. Hij vond er de verzoenende ge-
rechtigheid van Christus te weinig in uitgedrukt. 2) De Engelsche
theologie in \'t algemeen had te strak eenzijdig de transcenden-
tie van God en Zijne waarheid vastgehouden. Aan de worstelingen
der Duitsche theologie om de transcendentie in de immanentie
over te leiden, en beide op den grondslag van het leven des gewe-
ten s harmonisch te b e m i d d e 1 e n, had ze tot toen toe geen deel-
genomen. En elk ernstig christelijk gemoed had aan de i m m a n e n-
te beteekenis der waarheid meer en meer dringende behoefte.

Hier is het duidelijk genoeg, dat G\'s sympathieën ook veel meer naar
Duitschland uitgingen dan naar Engeland. In \'55 had G. in de Engel-
sche theologie al voorliefde voor het Oude Test. opgemerkt zonderdat
zij het profetisch zagen in het licht van het Nieuwe (als bijv. da Cos-
ta).3) Verder een zekere dadelijkheid, eene neiging tot het hand-
tastelijke, terstond begrijpelijke, ja soms eene plompheid, waardoor

1) Brouwer—D.Ch.d.l.S. bl. 58.

2) Ch. Kingsley Toespraken bl. 51 v.

3) E. en Vr. III 329 v. c. f. Referent \'56 bl. 136.

zij in de scherpste tegenstelling stonden met den Duitschen geest — \')
geen perspectief naar alle richtingen: In de stichtelijke littera-
tuur een scherp geteekend onderscheid tusschen bekeerden en onbe-
keerden, onmenschkundig met zekere ruwheid alle nuancen ontken-
nend, berekeningen van den tijd van de wederkomst van Christus, ge-
lijkstelling van Jezus met Jehovah uit \'t O. T., en motto-preeken. —
In \'59 heeft hij deze kenschetsing van de Engelsche theologie, als juist
gehandhaafd. 2) In \'61 zeide hij, 3) dat deze kenschetsing ook de or-
thodoxe godgeleerdheid \'der Opwekking gold.

In \'63 vond hij het groote geheel der Evangelische Allian-
tie te bepaald E n g e 1 s c h, te weinig Protestantsch-Evangelisch. In
hare theologie zag hij het methodistisch (dus kenmerkend E n g e 1 s c h)
intellectualisme, dat bij allen eerbied voor de bestaande confessiën
toch eenige groote en gewichtige stellingen afzonderde uit den histori-
schen samenhang waarin zij bij de verschillende volken bij ieder
haar eigenaardigen zin en beteekenis hadden. In hare maatregelen en
voorstellen aan de christenheid zag hij te veel van het Engelsche
zelfgevoel, om niet te zeggen welgemeende laatdunkendheid. In hare
bemoeiingen voor de godsdienstvrijheid schemerde hem hier en daar
de uit de historie bekende wijze der E n g e 1 s c h e n om zich met de
inwendige aangelegenheden van andere volken te bemoeien, wel een
weinig door.4) Engelands "buitenlandsche politiek vond hij in \'61 al
zedeloos. 5)

„G. hield niet van de Engelschen als volk," zegt zijn zoon.6) Den oor-
log van Engeland tegen de Zuid-Afrikaansche republieken vond hij la-
ter gruwelijk, een verkrachten van alle recht. Telkens kwam hij er in
dien tijd op terug. Hij vond het een verlaging tot geweld, leugen en
beestelijke wreedheid. De naaste drijfveer was gewetenlooze goud-
dorst. 7)

1) E. en Vr. 111 bl. 331 v., 334, 335.

2) L. en W. 1 98.

3) J.H.G. Beginsel en Meeningen le dr. bl. 119 n"., verder Chr. Stemmen
\'60 bl. 681, \'61 \'bl. 181, \'74 bl. 259.

4) J.H.G. Geloof en kerkvorm \'63 bl. 33.

5) J.H.G. De vrijheid der gemeente \'61 bl. 47.

6) L. en W. III 179.

7) „Laat ons de Engelschen niet haten" in \'99, L. en W. III 542 v., J.H.G.
De opbouw der kerk 1900 bl. 4 v., 32, 52, 61 v., Veriagen wij onszelven niet
1902 bl. 29n., 32n., 54, Wortel des kwaads 1904 bl. 7n.

Is \'t niet opmerkelijk, dat hij die de Engelschen over \'t algemeen
zoo scherp beoordeeld heeft, toch Ch. Kinsgley zoo hoog heeft ge-
acht? Kingsley gevoelde ook zeer sterk de behoefte aan de imma-
nentie Gods. Omdat hij den door Duitschland aangewezen weg
der bemiddeling niet kende, veroverde hij die immanentie gedurig
a.h.w. met een sprong, een frisschen ruk.i)

In \'83 schreef G. voor zichzelf neer: „Diep beschaamd en toch op-
geheven door het eindigen van de lezing van „Life and Letters" van
Ch. Kingsley, door zijn vrouw uitgegeven. Dat leven, hoewel hij veel
meer gaven had dan ik, is toch eigenlijk datgene, wat ik had willen
zijn. Hij is gestorven in 187/, slechts 55 jaar oud, juist 10 jaar vóór
mij geboren. Deze dappere geest is onder alle verdenking van he-
terodoxie altijd moedig gebleven. Ik niet. En wel omdat hij een krach-
tige overtuiging had, zichzelf niet zocht, van liefde voor anderen,
voor het volk, voor het stoffelijk en geestelijk heil der natie en der
gemeenschap blaakte. Hoe heb ik dat alles verwaarloosd, wat ik
had moeten zijn. Kingsley staat met Chantepie de la Saussaye, als
twee heerlijke voorbeelden van superioriteit vóór mij; ik ben tegen-
over hen ellendig."2)

In \'87 maakt G. zijn lezers ook opmerkzaam op den

Mriiric\'e leermeester en vriend van Ch. Kingsley, F. D. Maurice.

Hij had pas verschillende geschriften van hem en over
hem gelezen en erkende, dat meer dan één gedachtenontwikkeling in
zijn overdenking over de vraag: „Wat is het geloo f?" was op-
genomen. 3)

In \'89 gaf hij „D e z e d e 1 ij k e grondslag der m a a t -
schappij door f. D. maurice" uit, met een voorrede, waarin
hij het leven van Maurice in \'t kort schetste. Den lof van Kingsley
omtrent M. „de schoonste menschelijke ziel welke God mij, onwaar-

1) Ch. Kingsley Christel. Toespr. bl. 54.

2) L. en W. III bl. 737. In \'88 heeft G. naar aanleiding van het verschijnen
van het boek van Mejuffr. D. M. de Vries over Ch. Kingsley een artikel van
42 bl.\'n in De Gids geschreven met het opschrift: De kritiek der be-
wondering (L. en W. III bl. 200 vv.). Daar noemde hij als K.\'s grond-
gedachte het zich opgeven aan het feit, aan de werkelijkheid, omdat men
God als haar achtergrond voelde (bl. 23).

3) J.H.G. Wat is het geloof? \'87 bl. 56.

dige, ooit in Zijne groote genade vergund heeft op aarde te ont-
moeten," achtte G. niet overdreven. Zelf noemde hij hem „één der
edelste, liefdevolste denkers, die ooit naar het waarheidsbestanddeel
in de stelsels van alle tijden gezocht hebben." i)

In Maurice zal hem wel vooral aangetrokken hebben de heilige
vastheid van zijn geloof in Christus als Hoofdaller din-
gen, die hem tot het uiterste verdraagzaam maakte, daar hij in alle
afwijkende overtuigingen een strekking naar dit middelpunt aller
waarheid opmerkte, dat alle gemeenschap der menschen in Christus
gegrond stond,2) vooral zijn vooropstellen van de al ge me e n e
K e r k, en zijn n e d e r i g h e i d bij de groote gaven die hij had. „In
warmte van geloof" schrijft hij, „adel van gezindheid, diepte van
kennis, fijnheid van oordeel en gevoel, laat hij zich het best met
onzen ontslapen Ch. de la Saussaye vergelijken."

In 1904 schreef G. nog een opstel, ontleend aan een preek van
Maurice. 4)

Hoeveel G. ook moge geleerd hebben uit de vele
D® b O e k e n, die hij heeft gelezen, de omgang met m e n-
Hh^rsum s c h e n was hem toch nog belangrijker. 5) De Hilver-
sumsche gemeente hoorde en las gaarne van d e zonde
en hare ellende. Toen G. over zonde en ellende had gesproken
in zijn preek over „Gordel en wijnkruik", hebben onderscheide-
nen ook uit naam van anderen begeerd, dat hij die preek
zou uitgeven. 6) Zijn ouderling-godsdienstonderwijzer Dirk Kuiper

1) J.H.G. Voorrede in „De zedel. grondsl. der Maatsch. door F. D. M."

bl. VII.

2) bl. IX V.

3) bl. XIV. _ „ .

4) L. en W. III 615—18. Over F. D. Maurice, c. f. Blaauw, F. D. Maunce.
Zijn leven en werken 1908 en The life of F. D. Maurice, chiefly told in his
own letters, edited bij his son Fred. Maurice (in two volumes) 4th ed.
Macmillan and Co. London \'85. Wat Kingsley van Maurice heeft gezegd:
„It was after all in this — inhispersonalinfluence — that Mr.
Maurice was greatest; wat Tulloch zeide: „He was the most Christhke,
Saintlike, a Godintoxicated man"; wat Blaauw zelf zegt van Maurice, „dat
in zijn tegenwoordigheid men zich dichter bij God gevoelde" (Blaauw—
Maurice bl. 265), zou ook van G. gezegd kunnen zijn.

5) L. en W. I bl. LXXIII.

6) J.H.G. Gordel en Wijnkr. le dr. bl. 1.

heeft hem menigmaal uit Urzinus bewezen, wat „de Gereformeerde
leer" was. Toch heeft G. zich niet op de oude Gereformeerde paden
laten trekken. Hij was overtuigd, dat er nieuwe banen moesten ge-
vormd worden. De meerderheid heeft hem niet orthodox genoeg ge-
vonden,!) maar hij had toch ook verschillende vrienden, die hem ver-
stonden en met hem meeleefden. Zelfs van andere plaatsen kwam
men hem hooren.2) Hij vormde een kring van geestverwanten, een
kern, die zijn prediking nooit vergeten heeft.\'Het was zijn doel dezen
kern het rechtmatige van de eischen van de modernen te laten gevoe-
len. 3) Hij noemde de moderne theologie een verfoeide en verafschuw-
de theologie, maar ze deed groote heerlijke eischen, aan welke de
orthodoxie niet had voldaan en waaraan de moderne theologie zelf
ook niet kon voldoen, \'t Was noodig om het Christendom nu voor te
stellen als een godsdienst, waarin het goddelijke niet meer in afge-
trokken en onbegrepen heerlijkheid boven ons zweefde, maar in ons
menschel ij ke werkelijkheid had verkregen. 4)

Reeds in \'56 had hij gezegd, dat het wezen des christendoms naar
zijn overtuiging in zijn godmenschel ij kheid
mensche" gelegen. 5) Die gedachte heeft G. in Hilversum vast-

lijkheid gehouden en verder ontwikkeld,

van het In Duitschland was tijdens het krachtvolle geloofsle-
Christen- ^gj^ ^^^ ^jgf, Hervormingstijd het godmenschelijk
karakter van het christendom heerlijk te voorschijn geko-
men. Daarop was echter een tijd van stilstand gevolgd. Men had ge-
teerd op de schatten, die door het vroegere heldengeslacht waren
overgeleverd. Men had verzuimd, om door eigen persoonlijk geloofs-
leven zich die schatten menschel ij k eigen te maken — zoo was

de tijd der strakke orthodoxie gekomen, waarin het god-

/

menschelijke weer vaneen was gereten en het afgetrokken-goddelijke
op den voorgrond was gesteld met voorbijgang van het menschelijke.
Als reactie daartegen was het rationalisme ontstaan, dat al

1) L. en W. I bl. 169 v.

2) „ LXXIII v.

3) J.H.G. De vrijh. der gemeente \'61 bl. 74.

4) J.H.G. De vrijh. der gemeente bl. 72 v.

5) J.H.G. Het Evang. en de litterat. \'56 bl. 11 v. c. f. boven bl. 55.

het goddelijke bovennatuurlijke verwierp en de ongeheiligde mensche-
lijke rede ten troon verhief. Men kon nu wel wraak roepen over dat
^ ongeloof, maar was \'t niet mede de schuld van de orthodoxie, dat die
reactie was gekomen? De uitstekendste christenen in Duitschland
hadden begrepen, dat het rationalisme groote gewichtige eischen deed,
door de orthodoxie ten onrechte miskend. Zij hadden wederom in het
g O d m e n s c h e 1 ij k e, dat is: in Christus, den Godmensch, de waar-
heid gezocht en in nieuwen vorm getoond. Natuurlijk werden zij aan
beide zijden miskend en verworpen. De orthodoxen beschuldigden
hen van gevaarlijk heulen met het rationalisme. De rationalisten be-
schuldigden hen van verouderde onbruikbaarheden te willen vast-
houden en verdedigen door middel van eene onverstaanbare filosofie.
De groote menigte, die aan sterke, grijpbare tegenstellingen behoefte
had en het nimmer vergaf zoo men zich daaronder niet liet rangschik-
ken ter rechter- of ter linkerzijde, trok over hen, als over middelmaats-
mannen, de schouders op en een tijdlang was een gemakkelijke spot
over „theologie des gewetens" algemeen geweest. Toch hadden zij zich
niet laten terugschrikken. Zij waren rustig voortgegaan met hun steun-
punt te nemen i n het leven des Heiligen Geestes in

het hart der geloovigen.

In \'56 had G. ook al wel de vleeschwording des

duUisme Woords aangenomen als voldoende aan zijn diepste be-
naar den hoeften en aspiratiën, maar hij had het toen noodig ge-
achtergrond. monden om er met nadruk bij te zeggen, dat dit geloof,
wegens den onbeschrijfbaren en w e t e n s c h a p p e 1 ij k o n v e r-
dedigbaren aard der aspiratiën waarop het rustte, nimmer we-
tenschappelijk te verdedigen zou wezen. Hij had toen niet geaarzeld om
\' aan zijn geloof alle aanspraak op wetenschappelijkheid te
ontzeggen i) In \'59 heeft hij over de al of niet „wetenschappelijkheid"
niet zoo vaak meer gesproken. Hij die gelooft, dat het Woord is vleesch
geworden behoeft noch te transigeeren, noch te idealiseeren, noch tot
wanhopend positivisme, noch tot een dwingend absolutisme te ver-
vallen. Hij heeft „de waarheid," derhalve ook „het leven," en „den
weg," die van de waarheid tot het leven leidt, kent hij. Met den schrij-
ver van „O n g e 1 o o f en Revolutie" weet hij, dat „elke waar-

1) j.H,G. V. L. \'56 bl. 756 v. c. f. boven bl. 20 vv.

heid praktikaal is: èn op zichzelve èn dewijl zij met alle andere waar-
heden in verband is." De Zoon is gesteld tot een erfgenaam van alles\'
— alle dingen der wereld zijn bestemd om door Hem geheiligd en
Hem toegeheiligd te worden, omdat door Hem de aeonen geschapen
zijn — omdat alle dingen oorspronkelijk er op aangelegd zijn, die
neiging van den beginne hebben, om door Zijn invloed vervuld te
worden." — „Daarin vooral was 1 s r a ë 1 het typische volk der Waar-
heid, dat uit den moederschoot der godsdienst, der theorie, däär
alle maatschappelijke en burgerlijke ordeningen voortkwamen; en de
priester naar de goddelijke wet aan ieder, van den Koning tot den
arbeider, zijne plaats in het groote geheel aanwees. 1) — De Christen
kent en beheerscht alle dingen zooals ze zijn, omdat hij ze in Christus
kent en als erfdeel verwacht gelijk zij wezen moeten en zullen.
Daarom is hem de praktijk niet afgescheiden van de theorie. Om d e
w e r e 1 d te hebben, behoeft hij z ij n e n H e e r slechts te hebben." 2)
Hier was G. in beginsel van de empiristische
Idealisme jq^ ^jg idealistische denkwijze overgegaan. Hij
v. Gunnmg. ^^^ ^^ ^^^ bovenaf. Hij zag de dingen zooals ze
moesten zijn, dus naar hun idee. Hij stemde in met
den schrijver van „Ongeloof en Revolutie," d.i. met Groen
Groen van Prinsterer, wiens denkwijze geheel Platonisch
Prinsterer. ^^^ ^^ ^^^ ^^ Groen\'s „Ongeloof en Revo-
lutie" al geciteerd; 3) toen had hij Groen reeds genoemd „den man
aan wiens geest en historiebehandeling het werkje (van Eyth) ons
meermalen herinnerde en wien wij wenschten eene meer beteekenende
hulde dan onze eerbiedige bewondering is, te kunnen toebrengen." 4)
In de Referent van \'56 had G. al een brochure van Gr. v. Pr. „Over het
verband van de Openbare Volksschool en de Godsdienst" besproken.
Het was een Advies, 30 Nov. \'55 in de 2de Kamer gegeven om het
hoofdbeginsel van minister van Reenen, de godsdienstlooze school,
te bestrijden. 5) Toen de groote meerderheid der Kamer toch met het

1) Deze voorstelling was zeker historisch onjuist, maar c. f. boven bl. 42.

2) J.H.G. in Magdalena \'59 bl. 116. V V. L. \'56 bl. 760 n».

4) V. L. bl. 781 met een citaat uit Gr. v. Pr. Gesch. v. h. Vaderl.

5) Dit moet na het 2de wetsvoorstel van van Reenen geweest zijn, dat
dus niet in D e c. maar reeds in Nov. moet zijn ingediend (D.Ch.d.l.S.—
Brouwer bl. 130).

beginsel van het ontwerp van den minister had ingestemd, zijn er
verschillende adressen naar de Kamer gezonden, waaronder één van
d\'r. van Rhijn, o.a. medeonderteekend door D.Ch.d.l.S. G. schijnt hier
niet aan meegedaan te hebben. Maar hij had zijn meening al gezegd bij
de beoordeeling van Groen\'s brochure, n.l. „dat het beginsel der schei-
ding tusschen opvoeding en onderwijs, tusschen volksschool en op-
voeding en tusschen opvoeding en godsdienst door de meest geëerde
paedagogische autoriteiten als met historie en zielkunde in strijd,
dus als werd afge-

keurd."!) ""

Later heeft hij zich met volle overtuiging bij Groen v. Pr. aange-
sloten in zijn strijd voor de B ij z. S c h o 1 e n. In\'61 schreef G.:
„Zoo zijn wij verzekerd, dat elk ernstig christen, van welke denkwijze
ook, den eerbied zal deelen dien wij, ook bij verschil in vele opvattin-
gen, koesteren voor den uitnemenden christen en staatsman wiens
medeburgerschap voorzeker iedere stad onzes vaderlands aan \'s Gra-
venhage mag benijden, wanneer hij, na in 1834 te hebben uitgegeven
eene Proeve over de middelen, waardoor de waar-
heidwordtgekendengestaafd, bijeen tweeden druk van

dat werk in 1851 in de Voorrede kon verklaren: „ik geef een herdruk,
geen omwerking." Dit is geen trage rust noch ontwikkelingsloosheid,
want in dezelfde voorrede luidt het: „Mijne overtuiging is, in de
hoofdgedachte, niet slechts dezelfde gebleven, maar door hetgeen ik
later uit boeken en gebeurtenissen geleerd heb, versterkt." 2) In een
noot voegde hij er nog aan toe: „Zoo onze proeve den heer Mr. G.
Groen van Prinsterer mocht onder de oogen komen, hij neme onze
dankbare hulde aan. Wij behooren tot de velen in den lande, die veel
aan zijne geschriften, maar nog meer aan zijn persoon, aan den ster-
kenden en stichtenden invloed zijner getuigenis te danken hebben, ook
al werd de ontwikkelingsloop onzer overtuigingen omtrent onder-
scheidene punten anders dan de zijne geleid. Ook zijn beeld stond ons
voor oogen, toen wij op blz. 69 poogden den overtuigenden invloed
te schetsen van een beginsel dat als het ware door alle vezelen

1) J.H.G. in Referent \'56 bl. 65 v.

2) J.H.G. Beginsel en meeningen le dr. bl. 86.

der overtuigingen en meeningen heen zich gevoelen doet."i)

G. noemde hier zijn verschil met Gr. v. Pr. geen verschil van b e-
g i n 8 e 1, maar alleen van o v e r t u i g i n g e n. In een boekje, dat juist
over „Beginsel en meen ing en" handelde, is het van belang
dat op te merken. „Ons beginsel is," zoo had hij daar verklaard,
„de persoonlijke gemeenschap met den persoonlijk levenden, ver-
hoogden Christus, die in en door de gemeente werkt, niet m den over-
drachtelijken zin, dat zijn invloed, zijn geest zou voortwerken m de
gemeente, terwijl zijne eigene persoonlijkheid geen rechtstreekschen
invloed meer op ons hebben zou; maar in den werkelijken zin, alzoo
dat het geestelijk leven der gemeente en des enkelen geloovigen
voortdurend van den troon Zijner heerlijkheid uitgaat en Hij per-
soonlijk alle leven in ons werkt en onderhoudt. Deze Heer nu is de
Geest, en waar de Geest des Heeren is, aldaar is vrijheid." 2)

Bij bestrijding van een overtuiging moest men zich tot het hart
van de tegenstanders richten, door hen in naam van het b e g i n s e 1,
dat aan beide dierbaar was, tot verdere uitbreiding van het beginsel
ook over het gebied der overtuiging uit te noodigen.3) Onder „over-
tuiging" verstond hij den vorm dien ons beginsel aanneemt, wan-
neer het ter toelichting van allerlei feiten der wereld aangewend
wordt of wel de poging om eene juiste uitdrukking te vinden
voor de wijze, waarop wij het geloof des harten, ons noodzakelijk en
onmiddellijk zelf.sbewustzijn, met de feiten der wereld in betrekking
gebracht hebben. 4) De overtuigingen werden onophoudelijk gewij-
zigd, de meeningen nog veel vaker, als nog veel verder van het mid-
delpunt afgelegen,5) maar de overtuiging moest met het beginsel

in overeenstemming zijn.

Met Gr. v. Pr. is G. niet alleen één geweest in b e-

Platonisch- g i n s e 1, maar ook in vele overtuigingen. A.
idealistische pje^son heeft Groen „van de groote familie der theo-
denkwijze. gg^^g^^^j^ zoon van Calvijn, den zoon van

Hildebrand, den zoon van Plato; op Nederlandschen bodem een der

1) J.H.G. Beginsel en meeningen bl. 128 n»^.

2) „ bl. 74. c. i. bl. 11, 3, 18, 21, 34, 108.

3) J.H.G. Beginsel en meeningen bl. 63.

4) le dr. bl. 30, 2de dr. bl. 22 v.

5) le dr. bl. 64, 2de dr. bl. 63.

laatste indrukwekkende vertegenwoordigers van het dualistisch idea-
lisme in zijn minder indrukwekkenden vorm."i)Gunning heeft ook nog
tgt deze familie behoord — al verschilde hij in vele overtuigingen met
Groen. Beiden stemden overeen in hun Platonisch-idealisti-
sche denkwijze. Voor Gr. v. Pr. heeft, na A. Pierson, dr. Fok-
kema dat uitvoerig aangetoond. 2) Op Gunnings Platonisme heeft
prof. Ritter gewezen, 3) reeds in 1905. „Gunning heeft Plato gele-
zen, herlezen, in zich opgenomen," schreef Ritter. „Kon het wel an-
ders? Voor Gunning is deze wereld altijd een gevallen wereld
geweest. Dat is Platonisch. De dingen der veranderlijke wereld zijn
slechts schaduwbeelden van de ideeën. Dat is Plato. En dat heeft
Gunning opgenomen in zijn hart en in zijn ziel en gepredikt tot aan
het eind zijner dagen."

G.\'s liefde voor Plato is niet eerst door het lezen van de geschrif-
ten van en zijn lateren omgang met Gr. v. Pr. opgewekt. Hij had
uit zijn rijpere jeugd „heerlijke, edele herinneringen aan Plato," als
hij de „roerende Phaedo" nog eens ter hand nam, waren dat „bekende
geliefde bladzijden" voor hem.4\') Hij las Plato zelfs in de luttele vrije
minuten van zijn Haagsche spreekuren. 5) Zelfs tijdens zijn laatste
levensjaar lag Plato nog gewoonlijk bij hem op tafel. 6) Op zijn 70ste
jaar was hij Plato opnieuw van het begin tot \'t eind gaan herlezen! 7)
Een schoone antieke buste van Plato stond voor hem op zijn schrijf-
tafel. 8)

G.\'s „Platonisch" prediken zal wel mede de reden geweest zijn, waar-

1) A. Pierson, Oudere tijdgenooten 2de dr. bl. 137. Het heele stuk, bl.
120—140, handelt over Gr. v. Pr.

2) Dissertatie v. dr. Fokkema over Gr. v. Pr. bl. 17 vv.

3) Zondagsblad v. h. Nieuws v. d. Dag 26 Maart 1905.

4) J.H.G. Blikken III 177.

5) L. en W. I 20.

6) L. en W. I 34.

7) L. en W. 1 3.

8) Prot. Bijdr. V 320. Men heeft G. wel „mystiek" genoemd. Soderblom
zegt in zijn: Das Werden des Gottesglaubens, dat de Christelijke mystiek de
voortzetting is van de Orphisch-Platonische Acosmistiek (S. 297). Rhode
(Psyche II 293 v.) vond de mystiek bij Plato ook sterk. P.D.Ch.d.l.S. sprak
van het mystisch erkennen der ideëen bij Plato. (Geeste!. Stroomingen bl.
93). prof. V. Dijk noemde Plato onder de mystieken. (Gezamenl. Geschr.
VI 113).

om Gr. V. Pr. altijd bij hem placht ter kerk te gaan, waarom dan de
diepste eerbied zich op Gr.\'s gezicht afteekende en Mevr. Gr. aan G.
Jr. kon schrijven: „Mijn lieve man leeft altijd op als hij Uw
Vader hoort." — Gr. en G. waren in dit opzicht verwante geesten. —
In Hilversum is G.\'s liefde voor Plato zeker door het terug-
wijken van den invloed van Opzoomer en het meer en meer in aan-
raking komen met Gr. v. PR.\'s geschriften en persoon weer opge-
leefd. Ik geloof niet dat G. zich dat altijd dadelijk zelf bewust ge-
weest is. In \'59 schreef hij bijv.: „Bedenkingen op het ge-
bied der godgeleerheid."i) Daarin merkte hij op: „Het
groote verschil van beginsel, hetwelk op alle bijzondere leerstukken
zijn invloed uitoefent, is de verwerping (door de nieuwere theologie)
van de afgetrokken scheiding tusschen God en de wereld in de oudere
theologie gemaakt, en in plaats van welke de nieuwere theologie God
als immanent in de wereld ten innigste met haar vereenigt; zoodat
het z u i v e r 2) natuurlijke hetwelk oudtijds in zoovele opzichten ge-
rekend werd tegen het goddelijke over te staan, thans als de openba-
ring daarvan erkend wordt." Dat hij schreef het z u i v e r-natuurlijke
en niet enkel het natuurlijke was (misschien onbewust) Platonisch.
Immers hier was een andere tegenstelling dan die tusschen God en
wereld stilzwijgend aangenomen, n.l. die tusschen het zuiver en
het n i e t - z u i V e r natuurlijke. G. heeft niet willen zeggen, dat
Gods immanentie in de wereld ook Zijn openbaring in het z o n d i g-
natuurlijke insloot. Hier was een norm aangelegd, hier was geoor-
deeld naar een i de e.

Wat G. verhinderd heeft om het beroep naar de Vrije
Evangelische Gemeente te Amsterdam aan te ne-
men, dat hij begin 1860 had ontvangen, was vooral zijn vrees, dat zij
uit elkander zouden gaan in het antwoord op de vraag: in welke

betrekking staat het n a t u u r 1 ij k-m e n s c h e 1 ij k e tot het

g e e s t e 1 ij k e? is de werking van den H. Geest eene bestrijding en
vernietiging van het natuurlijke, teneinde iets geheel anders daar-
voor in de plaats te stellen - of wel eene herstelling van het natuur-

1) In Geloof, Hoop en Liefde \'59 bl.\'24 vv. Naar aanleiding van brieven in
brieven door S. G. Jorissen, predikant te Utrecht, Ie stuk.

2) Ik spatieer J.H.S.

lijke in zijn volle kracht en oorspronkelijk van God gegeven reinheid,
eene verheerlijking van de natuur?" i) Later zou hij (in hetzelfde jaar,
waarin hij een stuk over Plato\'s Ideeënleer schreef in de Prot. Bijdr. 2))
in de „Christelijke Stemmen" zeggen: „Het Christendom is de w a r e»)
natuurlijkheid. Wat buiten dit geloof staat is onnatuurlijk." 4) Ook in
\'t 4de deel van zijn „Blikken in de Openbaring": „Het Christendom is
de herstelling van het w a a r a c h t i g-natuurlijke door overwinning
van het gevalle n-natuurlijke." 5)

In datzelfde artikel in „Geloof, Hoop en Liefde" van 1859 had hij
gezegd: „Wat het spreken Gods tot de menschen aangaat, 6) wij
lijden in de godgeleerde wetenschap onder eene overgeleverde heer-
schappij van het afgetrokken verstand, dat in bekrompen onzielkun-
dige tyrannie alle andere „vermogens" des geestes (deze scheiding
voor een oogenblik toegestaan) van de bevoegdheid uitsluit, om mede
kenbronnen voor de geestelijke waarheid te zijn. Eerst wanneer men
op zielkundige gronden zal ingezien hebben, dat het geloof uit zijn
aard tot eene geestelijke aanschouwing 7) verheft, en dien-
tengevolge zal afgelaten hebben van den bijgeloovigen schrik, met
welken men bij het hooren van \'t woord „visioen" terstond aan iets
onwaars, iets buitensporigs denkt, eerst wanneer men ook de verbeel-
ding, dat meest lichamelijke van alle geestelijke „vermogens", als
kenbron van betrouwbare waarheid 7) zal aanzien
en raadplegen, eerst dan zal met eenige vrucht en onderling goed
verstand over het spreken Gods nader gesproken kunnen worden." 8)

Ik geloof, dat het niet te gezocht is om in verband met heel G.\'s la-

1) J.H.G. De vrijh. der gemeente \'61 bl. 79.

C. f. ook Openb. brief aan de Ouderlingen v. d. Vrije Ev. gem. te Amst.
\'60 bl. 33.

2) Prot. Bijdr. V. 279—323.

3) C. f. over die uitdr. dr. Fokkema\'s diss. bl. 44vv.

4) Chr. Stemmen \'74 bl. 313.

5) J.H.G. Blikken IV 277.

6) Tegenwoordig weer actueel door de tuchtzaak _ dr. v. Geelkerken,
Geref. pred. te Amsterdam-zuid, aangeklaagd wegens het niet letterlijk
opvatten van het spreken van de slang in Gen. 3.

7) Ik spatieer J.H.S.

8) J.H.G. in Geloof Hoop en Liefde \'59 bl. 32.

c. f. D.Ch.d.l.S. (Leven en richting \'65 bl. 21—25), die ook wees op „een
koning, zooals Plato het was, Plato door de ouden reeds de goddelijke ge-

tere denkwijze, ook hier reeds een spoor van Platonisme te vinden —
hier van den kennis-theoretischen kant bezien.

Later zou hij schrijven: „Waarheid is, naar de Schrift, het wezen-
lijke, de waarachtige werkelijkheid, die b 1 ij f t, op welke men leunen
kan, die alzoo overstaat tegen den schijn, de onwaarheid dezer ge-
vallen wereld wier gedaante niet blijft maar voorbijgaat. Op het ge-
bied dezer waarheid brengt alleen de H. Geest ons over. Hij alleen
leert ons de i d e e, den goddelijken grond der dingen aanschouwen
en dus de dingen in waarheid kennen. Buiten Hem hebben wij geen
ideeën (d. i. aanschouwing) maar slechts begrippen." i) „Persoon-
lijkheid is het ware z ij n, dat dus boven elk b e g r i p gaat, en slechts
aanschouwd kan worden." 2) „De eeuwige waarheid, de persoon-
lijke God, in den Zoon geopenbaard, kan niet door het denken begre-
pen noch beschreven, Hij kan slechts onmiddellijk persoonlijk aan-
schouwd worden." 3) G. is zich ook toen niet bewust geweest, dat dit
„stel denkbeelden" aan de philosophie was ontleend. 4) In Christus
hadden ze hun „systeem", hun samenvoeging tot één. Hij liet zich
onbezorgd, ook zijn gedachten Hem toevertrouwend, aan de lei-
ding des Geestes over. Hij zou al zijn gedachten van de philosophie
bevrijden, die ze buiten de gemeenschap met Christus terstond we-
der zou bevangen. 5)

In hoeverre G. later toch Platonisch is blijven denken, niettegen-
staande het ongunstig oordeel, dat hij daar over alle „philosophie"
velde, zullen we later zien. \'t Was hier alleen mijn bedoeling om te
laten\'zien, dat G. in Hilversum reeds, zij \'t dan misschien niet tenvolle
bewust, van de empirische tot de idealistische denkwijze
was overgegaan.

naamd, en wiens invloed in de christelijke wereld blijkt over te blijven, ook
waar die van zijn jongeren tijdgenoot, die zoo lang alleen den scepter voerde,
waar die, zeg ik, van Aristoteles, die geleerder en scherpzmniger was dan
hij, bezweken is" maar let op de jaartallen \'59 en \'65!

1) J.H.G. J. Chr. de Middelaar Gods en der menschen 84 bl. 22.

2) bl. 42v.

3) " bl. 70.

4) Bavinck had van de wereldbesch. van Ch.d.l.S. gezegd, dat zij niet aan
de H. Sehr., maar aan de files, ontleend was (De theol. v. D.Ch.d.I.S. \'84

bl. 88). J.H.G. J. Chr. bl. 71.

5) „ bl.72.

Dr. Fokkema heeft in zijn dissertatie G.\'s geschrift „Beginsel en
meeningen" \'60 terecht ook „Platonisch" genoemd „van titel en in-
houd." 1) Niet, dat G. zich dat bewust geweest is. In de opdracht van
den 2den druk van „Beginsel en meeningen" aan Jhr. Mr. J. A. Singen-
donck, 2) gedateerd 24 Dec. \'79 schreef hij zelf: „Er is in dit „Begin-
sel éen meeningen" iets van de naieve onbevangenheid des jongen
mans, die over tegenstellingen spreekt, wier scherpte hem nog slechts
weinig bekend is. Sedert heb ik die scherpte in nadruk gevoeld, dikwerf
niet zonder pijn en schuld." 3)«

Met het Platonische van G.\'s denkwijze bedoel ik niet, dat G. idea-
list zou geweest zijn in den zin, waarin bijv. dr. Bierens de Haan
dat voorstaat, waartegen prof. Kohnstam het personalisme heeft ge-
steld in overeenstemming met William Stern. 4) G. kon in \'68 schrij-
ven: „Wanneer onze persoonlijkheid zichzelf geheel onder haar eigen
macht heeft kunnen brengen, zoodat de Idee, die haar wezen
uitmaakt^) ook in de natuur, op welke zij rust, is uitgedrukt; wan-
neer alzoo persoon en natuur één leven zijn, dan is de mensch geest
geworden, dan is hij waarlijk vrij en zelfbewust." 6) „Men onder-

1) Dr. Fokkema diss. bl. 22n.

2) Aan dezen Singendonck had Ph. Fr. Keeri in 1866 het 2de deel van zijn
„Der Mensch, das Ebenbild Gottes" ook mede opgedragen.

3) Dat G. in den 2de dr. minder „idealist" zou geweest zijn dan in den
eersten, geloof ik evenmin als ds. Chr. H. (L. en W. I bl. 115), maar zijn
anders spreken over de „wetenschap" in den 2den dr. is te wijten aan zijn
toen weer sterk op den voorgrond gekomen positivistisch wetenschaps-
begrip.

4) Kohnstam, Staatspaedagogiek en persoonlijkheid \'19. Onze Eeuw Nov,
\'22, Synthese No. (in \'22) „Persoonlijkh. en idee".

Bierens de Haan in Onze Eeuw Febr. \'23 (bl. 223vv.).

M. i. schreef v. d. Vaart Smit terecht in Geref. Theol. Tijdschr. Mei 1923:
„Kohnstam bedoelt met het idealisme enkel het idealisme binnen de
grenzen van^de Kantiaansche filosofie" (bl. 2). Hij redeneert van uit het
Badensche standpunt (3). Hij bedoelt met het idealisme het algemeene, het
logisch monisme (5). v. d. V. S. noemde K. zelf eigenlijk „personalistisch
idealist" (5).

Prof. dr. j. Lindeboom meende de tegenst. v. ideal, en personal, al te zien
in die tusschen dynamisme (manaleer) en animisme!

(N. Theol. T. 1923 bl. I2v.).

5) Ik spatieer J.H.S.

6) Blikken II 211.

C. f. over G.\'s vroegere beschouwing van het individueele bl. 34 v.

o rsooy-

scheide tusschen persoonlijkheid en indivi-
du a 1 i t e i t: het eerste is het hoogste maar ook h e t m e e s t alge-
meene: het edelste maar dan ook h e t i d e ë e I e. Het tweede,
de individualiteit, is het lager natuurlijke, het bijzondere. God is Per-
soon, maar niet individu. Het individu is de drager der persoonlijk-
heid. Daarom wordt het individu eerst dan inderdaad persoon, eerst
dan een waardig drager van zijn wezen, wanneer het aan het al-
gem een el) deelneemt, wanneer de geest des g e h e e 1 s zich
krachtig in hem uitspreekt en het zich levend lid voelt van een ge-
heelheid, die nevens alle andere leden ook hem omvat en m zich be-
sluit." 2) .

„Het individu o p z i c h z e 1 f b e s c h o u w d is een kranke on-
ware tegenstelling tegen d e persoonlijkheid of het alge-
meene, is een bedenkelijke, tot eigenbatige afzonderlijkheid neigen-
de afwijking." 3) ,.., u •

In zijn „Spinozaen de idee der persoonlijkheid 67

heeft G. deze beschouwing van de persoonlijkheid gehandhaafd. „Door
zijn persoonlijkheid is de mensch met God verbonden; de hoogste
ideeën maken den grond van zijn geestelijk wezen en ook den band
der menschen onderling uit. Waar door het onderdrukken van de per-
soonlijkheid de band der eeuwige beginselen ontbreekt, daar houdt
men slechts het individu in den lag er en, 4) meer natuurkundigen
zin over- daar is het individu z e 1 f z u c h t i g.^) Het individu buiten
het beeld Gods4) beschouwd, is een onzelfstandig nummer,
een stuk natuur nevens alle anderen." 5) Hier zien we, dat G. het beeld
Gods ook als een idee heeft beschouwd, waaraan wij moeten deel
hebben". Nog in 1903 veroordeelde G. het pantheïsme, omdat het „de

hoogere wereld met de lagere ineen liet vloeien."

Verzette hij zich tegen dit ineen laten vloeien van de

Niet het hoogere en lagere wereld, was d i t zijn voornaamste

dualisme bezwaar tegen het modernisme, dat hij telkens „ge-
van Plato. ^ ^ ^ „ e i d" noemde, dat men den zondeval

1) Ik heb gespatieerd. (J.H.S.).

2) J.H.G. Blikken 111 138.

3) Blikken 111 bl. 139 en 174. Spat. v. J.H.S.

4) Ik spatieer J.H.S. . ^

5) J.H.G. Spinoza i. dr. bl. I06v. 2de dr. bl. 83v. cursiv. v. G.

6) J.H.G. De eenheid des levens 1903 bl. 72.

loochende en daarmee den maatstaf voor de zelfbeoordeeling
had verworpen, G. was toch ook geen dualist in Platonischen
zin. Hij kende door Gods openbaring de synthese tusschen
idee en werkelijkheid, die Plato niet had gekend: oor-
spronkelijk in de schepping van den mensch naar Gods beeld en
in het paradijs op aarde — na den zondeval in devleeschwor-
ding des Woords. Daarom stond de vleeschwording des
Woords, de realiseering van de idee, bij hem in \'t middelpunt en
daarmee in onmiddellijk verband Gods uitverkiezing, de rechtvaar-
diging door het geloof, en last not least, de heiligmaking.

Was G.\'s boekje: „Beginsel en meeningen" meer Platonisch, zijn
andere beide boekjes uit den Hilversumschen tijd: „Gordel en
; w ij n k r u i k" en „H e t kruis d e s V e r 1 o s s e r s" waren meer
Bijbelsch. („Gordel en Wijnkruik" was immers ook de uitwerking van
een preek. „Het kruis des Verlossers" is langzamerhand gegroeid
uit een opstel getiteld „Mijn stervende Verlosser" in het tijdschrift
Berea. „Tijdschrift ter bevordering van Schriftkennisi) en
vrijheidszin 1861). Maar in een boekbeoordeeling in \'61 schreef hij:
„Hoe meer wij er over nadenken, hoe meer wij tot de slotsom komen,
/ dat het eigenlijk wezen der zich modern noemende beschouwing ligt
; in de uitwissching der grenzen tusschen het
goddel ij ke en het menschel ij ke. 2) Het goddelijke en het
menschelijke nu vormen in de orthodoxie der 17de eeuw (niet in den
Bijbel noch bij de Hervormers zelve) eene tegenstelling. Deze
tegenstelling nu maakt in den Bijbel voor onderscheiding
plaats, aangezien de groote waarheid van de vleeschwording des
Woords tengevolge heeft, dat niet de natuur den geest aan hare wet-
ten onderwerpt, maar omgekeerds) de Geest de verklaring is van het

1) Ik spatieer. J.H.S.

2) c. f. Gordel en Wijnkr. \'59 bl. 28. „Daar is niets yreeselijker verteeren-
der voor het geestelijk leven, dan een bloot uitwendige of vreesachtig-toe-
gevende omgang met het heilige."

3) Dit „maar omgekeerd" is een eigenaardige redefiguur bij G.,
die telkens, al of niet erbij uitgesproken, terugkeert, bijv. Beginsel en meen.
Ie dr. bl. 50 2de dr. bl. 48: „Zij beschuldigen zulke voorstellingen van den
eenen levenden Christus te verbrokkelen, hierin ligt het merkwaardigste mis-
verstand. Want juist zij, die deze beschuldiging aanvoeren, juist zij verbrok-
kelen den eenen levenden Christus. In Chr. Stemmen \'60 bl. 684v.: „De ge-

natuurlijke. Het natuurlijke wordt volgens den Bijbel, sedert de ver-
kondiging van den levenden, uit den dood verrezen Christus, aan het
geestelijke onderworpen en daardoor tot zijne rechte vrijheid ge-
bracht. Omgekeerd onderwerpt de „moderne" theologie den geest,
het Goddelijke, aan hetgeen zij noemt de wetten der nator, en neemt
uit het goddelijke diensvolgens weg alles, wat zich uit die natuur met
laat verklaren. Zoo verklaart bijv. ook de hoogleeraar Rauwenhof ,
in zijne inaugureele oratie over „Christendom en f\' "

komen overeenstemming met den Hoogleeraar Loman, dat „de geest
des tijds, vreemd aan alle kleingeestige bekrompenheid, onzen blik op
de wereld aldus heeft verhelderd, dat hij ons o v e r d e o u d e
grenslijn tusschen profaan en heilig heen leert
^en" Het komt ons voor dat eene aandachtige beschouwing van
dit ééne grondbeginsel meer licht tot verklaring van de „moderne theo-
logie" geeft, dan allerlei redetwist over bijzondere hoezeer dan ook

belangrijke punten." i)

Zijn leven lang heeft G. gestreden tegen het opheffen van de

oude grenslijn tusschen profaan en heilig. De Pla-
tonisch-idealistische denkwijze heeft hem telkens geholpen om die
grenslijn te bewaren, maar hij heeft van \'t begin af gevoeld, dat dit
Remeen maken van het heilige, alleen kon worden bestreden door
Llf heilig te leven: de idee in zich te laten realiseeren door
het vleeschgeworden Woord, dat door den H. Geest in
werkt Alleen de levende Christus kon het doen, maar Hij deed het
Tlleen dL de g e m e e n t e. Daarom reeds in zijn „Gordel en Wijn-

In „Voorstel enz. \'64 bl. 6 O. w.1 uiteenga

ïl iT^N-t- lJê\'; ntaat het .ateHaHs-

dtoon. HJ,;: I„ Pr^.

is half en half modern, terwijl daarentegen de ori nrthndoxie

aan Gods Woord houden zou. Ach, het is juist omgekeerd de orthodoxie

Tat op ntellectualistisch, afgetrokken-verstandehjk standpunt en is daarom
ond r betuiging van diepen eerbied, inderdaad ongehoorzaam aan Gods

Woord. bl. L\'de „orthodxie" drong de Zn\'L^t

Bijdr. I 344n, II 232, 288, 296n, 306, 477 III 298 IV 413. Spm. 2de dr.

^N^Uit de Boekzaal Sept. \'61, beoordeeling van „De menschelijke ontwik-
keling van Jezus Christus," van prof. dr. Th. Keim bl. 4 v.

kruik" \'59 de beschuldiging van de gemeente: „In het
geloof, dat gij belijdt, ligt de eisch en de mogelijkheid eener bezie-
lende, glorieuze doordringing van alle maatschappelijke levens-
bewegingen, zoo waarlijk gij het licht der wereld zijt. Maar door
Uwe ontrouw blijft die eisch onvervuld. Hoe zal dan de wetenschap,
hoe zal de philantropie overtuigd worden?

Hoe zullen zij gelooven zonder de gemeente, die hun ni e t k r a c h-
t i g e d a a d deze dingen predikt? Maar gij, gemeente der heiligen,
die met het licht en den gloed van Uw beginsel dat uit God is, het
geheele leven der maatschappij doordringen moest in al hare rich-
tingen, gij laat geheele terreinen van dat leven in bekrompen klein-
geloovigheid, derhalve uit schuldige machteloosheid onaangeroerd." i)
Toen verbond hij met deze idealistisch-
sche\'^KSe\'e ethische beschouwing reeds de A p o s-

ermee tolische Kerkidee. Immers liet hij erop vol-
verbonden. (jaar dan toch de nood dringt, zoo\'trekt

zich de philanthropie het door U tragelijk verlaten veld aan, en ar-
beidt erop, doch maar al te vaak zonder den zegen van Uw beginsel,
zonder de kracht en wijsheid van Uw geloof. Maar al te vaak is de
philanthropie door Uwe schuld de strijdkracht eener onbekeerde
menschheid tegen eene onrechtvaardige Voorzienigheid, pogende op
hare wijze den vloek te vernietigen, die over de aarde is uitgesproken
om den wille der zonde, en die niet anders dan door Christus en de
tegenwoordigheid van Zijn liefde kan opgeheven worden. Zoo arbei-
den, O gemeente des Heeren! allerlei genootschappen, tot evangeli-
satie, tot zedelijke verbetering der gevangenen, tot nut van \'t alge-
meen, tot armbezoek, tot opleiding van verwaarloosden, tot velerlei
andere dingen meer, die naar hunnen aard U toebehooren, — en aldus
ook tot afschaffing van den sterken drank, z o n d e r d e n H e i l i-
gen Geest,2) zonder hunne krachten aan U te ontleenen noch

ÏTIh.G. Gordel en Wijnkr. \'59 le dr. bl. 119 v.

2) Ik spatieer J.H.S.

De Apostolische Roszteuscher wees aan, dat er bij \'t onbreken van de
Catholiciteit der Kerk twee afwijkingen kwamen: onkerkelijk Christen-
dom (individualisme zich openbarend in vereenigingen naast de Kerk of af-
scheiding van de Kerk), of confessioneel Christendom (restauratie van
de oude toestanden) (Der Aufbau der Kirche S. 67). Scherp veroordeelde
hij het atomiseerend drijven der vereenigingen (S. 111); c. f. Open brief aan
de Sy^iode der Ned. Herv. Kerk van J. H. G. e. a. 1904 bl. 22.

tot Uwe versterking te doen dienen. De welmeenende bedoeling van
al deze pogingen zij waarlijk niet in twijfel getrokken. Maar Uwe
schande is het, dat zooveel van hetgeen U toebehoort, en dat door
Uw levensadem moest bezield zijn, door U aan de mechaniseerende
en ontzielende werking der staatsbureau\'s of aan de welmeenende
kortzichtigheid van afzonderlijke genootschappen prijs gegeven wordt.
Ach, hoe verder wij komen in levenservaring, hoe vaster ons de diep-
beschamende overtuiging wordt, dat de goddeloosheid en karakter-
loosheid des maatschappelijken levens niet zoozeer aan de wereld
moet geweten worden, maar aan de ongeloovige flauwheid der ge-
meente, die haar talent begraaft en hare heilige veroveringskracht
ongebruikt laat. i) Gij zijt het licht der wereld - wiens schuld is
dan de duisternis, waarin de wereld rondtast? Gij zijt het zout d e r
aarde — door wiens schuld is dan het aardrijk met smakelooze laf-
heid overdekt? Gemeente der heiligen, gij zijt niet de eindpaal,
maar het k a n a a 1 van Gods genade voor de wereld. Gij zijt uitver-
koren om v r u c h t te dragen. Gij zijt gezegend om tot een zegen te
zijn."2\') Zijn heele leven heeft G. de Christenen zóó tot v e r o o t m o e-
d i g i n g geroepen, om in die verootmoediging het ideaal te huldi-
gen. 3)

1) C. f. boven bl. 41. . ■ . ,••.
In "5fi al in V L bl 132 v. „Zoo gedrochtelijk toch kon de Christelijke

waarheid niet worden misverstaan, indien de Christelijke Kerk niet door

hare verheven Goddelijke bestemming zoo gebrekkig te verwerkelijken, der-

gelijken laster had mogelijk gemaakt."

2) J. H. G. Gordel & Wijnkruik \'59 bl. 119v.

3) Over verootmoediging: ut oo d • t
c f. Gordel en Wijnkr. \'59 bl. 28, 95, Vrijh. der gem. 61 bl. ƒ Beginsel

en meenigen 1 dr. bl. 56 2de dr. bl. 54., Eén doel, 2 wegen 64 bU 12. Mede-
deehngen \'64 11 bl. 6v., Chr. de Gekruisigde \'62 bl- 5 9, id. 64 bl. 23v.,
L. en W. II 200, 289v., I 44, II 40, 167v, 175v, 214v 235v, Blikken I 205vv,
245 II 276 347, 376, Schoolwetsherziening \'68 bl. 30, Waarsch. tegen
verkeerde g\'eestel. beweg.n \'69 bl. 22, 32, ^oepokmenting \'73 bl. 8 Prot.
Bijdr. 1 174 II 477, III 288n, 294v, 401, 415, 422, IV 385, 395, Faust \'72 bl.
52v, Profeten \'72 bl. 79, 111, Kerkel. verband en Zondagsscholen \'73 bl. 13,
53, Atchin \'73 bl 13, 17v, Gods raad met de volken \'74 (Vil, llv, 19) Prot.
Bijdr. IV 412v V 67, 73, 77, Revivals \'75 bl. 16v, 26, Spinoza \'76 2de dr.
bl. 18, 141, L^den en Heerlijkh. \'76 bl. 140v., Leven v. Jezus \'78 bl. Xll,

welke redenen Wanneer men vraagt, wat a er toch toe bewogen
Gunning had kan hebben om het Apostolisch Kerkide

voor zijn aan te nemen, dan noemen we in de eerste

Apostolisch G\'s behoefte aan harmonie. In \'56

Kerkideaal. ^ , ^^^^ ^^ ^^^^ ^ ^^^^ ^^ de lit-

1e. Behoefte teratuur." Hij stelde schoonheid en harmonie gelijk;
aan harmonie. ^^^^ ^^^ uitwendige overeenstemming tus-

schen inhoud en vorm, voor het meer inwendige overeenstemming
usschen de deelen en het geheel; een voorwerp was dan schoon,
Inneer in alles, tot in de kleinste bijzonderheden toe, zijn ka-
1 /hl -^n — G heeft zelf van zijn leven zoo\'n kunst-
waarta,s Christen .cK .0. tn de
Wele biizonderheden uitsprak: het moest zijn bel,oham.ng van
de idee. Maar dat verwachtte hü ooU van de Kerk het hc aam
van Christus: overeenstemming tusschen ™™ en mhoud tus h^
leer en leven, en overeenstemming tusschen de deelen en het geto.
Voor het eerste kon ieder persoonlijk het zijne bijdragen, maar wat het
tweede betreft: het geheel kon niet uit de deelen worden opgebouwd
„Een lichaam is een organisme uit een kiem gegroeid. De heele groe
™rdt bepaald door de idee van dat organisme, \'t zu plant of d.er
:, menscL De idee is er eerst, zij onderwerpt ^^ ^ ;

zei, een lichaam. „De ware schoonheid." ^ \' „\'T H

slechts de orde". In \'72 „Orde is beheersching der dmgen. ) „Het

"S bl i 3 ts. Uenth \'83 M. i, Omdat en zooals \'83 bl. 34,
Hel krms ® \'\'I- 2°. 38, ^^ .35 w. 21, 23,

De V. U. en de N. H. K. 85 b . , ^^ ^^^ ^^^^^

Nog e. ek.\'des H. \'88 bl. 14, Belijden, v. d. Naam

XI 16vv, 19, 26, 28v 37, u ^^

S 22, r«;« Ï- 31, BUjft\'in hI. \'09 ^ 30. O. \'s Hee.n

heersch. 1902 bl. 16, 23, 33, Vedagen wij onsz. met ^ ^\'j^\'

De opbouw der Kerk 1900 bl. 39, 50, 56, 61, vl 1904 bl lo\'

Open br. 1904 bl. 18, 20, 22, Heel de Kerk en heel het volk 1904 bl. 10,

Wortel des kwaads 1904 bl. 15v, 22.

1) Pantheon \'54 bl. 291 v. Geheelonthouding \'72 bl. 7 en 8.

leven te heiligen, d.i. de natuur te b e v r ij d e n, ia ons doel." ^ „Door
toewijding aan Christus treden we weer in de rechte orde in, welke
is die der Liefde. Al de hemelbollen van het onmetelijk heelal (zeide
Pascal) evenaren niet in waarde ééne menschelijke gedachte: want
de orde der gedachte is hooger dan die der stof. En al de heerlijkheid
der menschelijke gedachten samen evenaart niet in waarde één enkele
beweging van 1 i e f d e: want de orde der liefde is hooger dan die der
gedachte. God is liefde, daarom is Hij „de God van orde." Waar geen
orde is, daar is ook geen juiste onderlinge schikking der dmgen Dus
botsen zij tegen elkander, hebben pijn en haat. Daarentegen is hefde
de toestand der volkomen o r d e in alles, wanneer de dmgen z.ch har-
monisch samenvoegen, en één geest door alles onbelemmerd heen

stroomt." —2)

Die orde der liefde, die h a r m o n i s c h e samenwerkmg der le-
den tot den bloei van h e t g e h e e 1, heeft G. in de eerste Christen-
gemeente bewonderd. „Er is in de eerste Christengemeente." schreef
hij een heerlijke, inderdaad godmenschelijke, Jezus\'leven in de ge-
loovigen betuigende, harmonie tusschen grondslag en verdere ontwik-
keling orde en vrijheid, amf^t en leven, gemeentelijke samenvatting
en persoonlijke zelfstandigheid des enkelen: tusschen Oud- en Nieuw-
Testament. tusschen leer en wandel." 3) _ Dat in de eerste Christen-

""^oT^nst is voldoening aan ons veriangen naar harmonie, aan onzen
1) De kunst IS hetwelk wij uit de ons o m g e-

dorst naar ^et ^.^//.en hoogere trachten te vormen.

rS Vr :;252\'Vrder ver harmonfe: Blikken 1 262, IV 28, 290, 403,
E. & Vr. IV 252. Veraer ovei ^ ^^^ ^26. Geheel-

Dante 70 bl. 109v. 127 Faust 72 bl 6v 24 , ^^ ^ ^
onthouding \'72 bl. 23, Divina Comm^ 75 W. IJ

Heerlijkh. \'76 bl. 63. Leven v J""« BUjft in Hem \'99 bl. 7,

bl. 24. Geloof der gem. ^.V/óoo bl 54 Eenh. de levens 1903 bl. 5, 6, 13,

w^ n26.271. (ook.. 56.).

Geheelonthouding \'72 bl. 7. Lijden en Heedijkh. 76 bL 61, 63 \\57 «mdat

en zooals \'83 bl. 17. Blijft in Hem \'99 bl. 7 en ^f\'J^?!

Verlagen wij onsz. niet 1902 bl. 4, Eenh. des lev. 03 bl. 83. 112. 114. 116.

125 128. L & W. III 617. ^^^ ^^ ^^ ^^

bl.^\\9"B:g.^::n;e:nt^n^l\'bl. m 2de dr. bl. 111. 114. Voorstel \'64

gemeente ook niet alles ideaal was geweest, wist hij ook wel, „De
kiemen van alle ketterijen, die zich later in den loop der eeuwen zullen
ontwikkelen, zijn in de apostolische gemeenten aanwezig, maar door
de macht des Heiligen Geestes wordt de eenheid, de broederlijke liefde
in de hoofdzaak bewaard. Broederlijke liefde toch bestaat daarin,
dat wij Christus zien in de gemeente, in de broederen. De gebroken
spiegel der verscheurde gemeente kaatst in later dagen het heilig
beeld des Heeren slechts zeer onvolledig terug. De hoogste spanning
des geloofs wordt vereischt, om in de verwarde menigvuldigheid der
gemeente van de volgende eeuwen, de éénheid, dat is Christus den
Heer te aanschouwen." 1)

Dat de A p o s t o 1 i s c h e n deze eenheid, deze harmonie weer wil-
den herstellen, moest G.\'s sympathie hebben, ja dat moest zijn geest-
drift wekken. De volkomen harmonie, de volkomen schoon-

bl. 6v, Blikken 1 155v, 181, IV 241, 327, 364, Dante \'70 bl. 15vv, 23, 46,
49, 58, 65, 130, Eeuwig Ev. \'70 bl. 132. Prot. Bijdr. II 476n, III. 262 v, 271 v.
De H. S. Gods W., \'73 bl. 52 v, 54 v, 58 v, 64, Prot. Bijdr. 111 277, 280 v,
292, 294, 302, 304, 409 v, 416, 422, IV 408, 411, De Zaaier \'74 bl. 167
vv, Div. Comm. \'75 bl. 11, 30 v, 47 vv, 120, 137, 147, Leven v. Jezus \'78
bl. 86, 125, 208, 344, St. v. en Vr. \'80 bl. 134, Revivals \'75 bl. 21 v.
St. v. W. en Vr. \'83 bl. 590, Van Calv. t. Rousseau \'81 bi. 13, Zelfst. der
gemeenten \'84 bl. 39, De heelen en de halven \'85 bi. 20, De V. U. en de
Ned. Herv. Kerk \'85 bl. 16, Woorden des Eeuwigen Lev. \'86 bl. 152 v, 155 v.
Medegetuigenis \'86 bl. 18 v, 36, 39, Onze schuld \'87 bl. 42, De Toekomst
der H. \'88 bl. 16, 18, 31, 34, Wijsbeg. v .d. godsd. \'89 bl. 35, 46 v.

Geloof der gem. \'90 bl. I, 12 v, 18, 96n, 113 v., Woorden des E. Levens
\'86 bl. 152 v. v., 156, 185, Wat is \'t geloof? \'87 bl. 111 v, 15, 49, 2de dr.
\'92 bl. 136 v. Wij mogen niet \'93 bl. 5, 16, Komt \'t op Vroomh. \'93 bl. 23 v.
Anarchie \'94 bl. 8 v, 10 v, 19n, 20, 28 v. Belijdenis v. d. Naam \'95
bl. 3, 16, De eenh. der Kerk \'96 bl. 6n, 8, 10, 13, 16 v, 18, 20, 22, 25 v,
Hooger dan de Kerk \'97 bl. 7, 11 vv, 13, 15n, 16 v, 37 v., Rekensch. \'98
bl. 12 vv., 15, 25, 36 v., Blijft in Hem \'99 bl. 20 v., 26 vv., 30, 32.
De opbouw der\'Kerk 1900 bl. 13v., 16, 19, Verlagen-wij ons z. niet 1902
bl. 6, 26, \'29, 33, 38 vv., Om \'s H. heersch. \'02 bl. 10 v., Eenh. des levens
\'03 bl. 6, 13, 19 v., 40, 75, 77 v., 80 v., 85, 87, 96, 103 vv., 107, 113 v.
Heel de kerk en h. \'t volk \'04 bl. 6, 20, Wortel des Kw. \'04 bl. 23 v., 25,
30 v., L. en W. II 73, 226 v., 228 v., 238, 270 v., 280, 285 v., 293, 837.
III 468, 582, 685, 822, 825, 918 v., 1027.

1) Blikken IV \'69 bl. 27 v.

heid, verwachtte hij eerst van het k o n i n k r ij k Gods, als de na-
tuurlijke wereld door het oordeel heengegaan en verheerlijkt zou zijn,
maar de Kerk had zich voor te bereiden voor de
wederkomst van Christus. Hoe zou zij in de bestaande ver-
deeldheid Hem kunnen afwachten?

De waarheid is schoon. Wat hier beneden waarheid is, zal daarboven
voor ons al de hoogste schoonheid stralen (Matth. 13 : 431), G. voelde
heiligheid en schoonheid als één. De Apostolischen hebben hem ge-
trokken door de schoonheid van hun Kerkinrichting, de ordening van
de vele ambten, ook wel door hun schoonen Kerkdienst. Nu en dan
liep hij ook wel eens een Roomsche Kerk binnen om een stil
oogenblikje te hebbenS) (in Leiden \'96). Een tijdlang had hij een
fraai gesneden crucifix voor zich staan op de schrijftafel. Later heeft
hij dat zuchtende weggedaan, omdat zijn bezoekers er zich zoo aan
ergerden.3) G. heeft altijd behoefte gevoeld aan schoonheid.
Hij heeft het kwade, het gemeene, den partijstrijd met zijn verleuge-
ning en verdachtmaking ook om de 1 e e 1 ij k h e i d ervan veraf-
schuwd. Het schoone achtte hij niets anders dan de glans van het
goede. 4) „Eenmaal zullen de rechtvaardigen blinken als de zon in
het koninkrijk huns Vaders: de volmaakte heiligheid zal zich als
voltooide schoonheid openbaren."

Als tweede motief noem ik G.\'s behoefte aan gezag.
2e. Behoefte jggf^ jj^ Q^^en tijd een sterke behoefte aan gezag op
n gezag, g^^^^j^yj^^jjg^ zoowel als op godsdienstig gebied," ver-
klaarde hij al in \'55.5) in Duitschland werd de strijd gestreden tus-
schen Bunsen en Stahl, tusschen vrijheid en gezag. 6) Het eerste ar-
tikel, dat D.Ch.d.I.S. in Ernst en Vrede heeft geschreven handelde over
„Gezag en vrijheid".7) Het probleem was dus in die dagen allerwege
aan de orde. In \'64 schreef G.: „Ik bestrijd niets nadrukkelijker dan het

1) Overievering en Wetenschap \'79 bl. 102.

2) L. en W. 111 858.

3) „ 1069.

4) Discipelen des Woords \'83 bl. 19.

5) Pantheon \'55 bl. 237.

6) Referent \'56 bl. 284.

7) E. en Vr. I 11—31 en 81—121 (1853) c. f. Vos Gr. v. Pr. II bl. 228 v.

subj ectivisme, 1) dat den grond onzer zekerheid zoekt in iets
dat uit ons is. Zóó doen b.v. vele vrome en welmeenende christe-
nen, die de historische bewijsvoering vooropstellen, en eerst
daarna van de geestelijke beteekenis der waarheid willen spreken. Zij
toch stellen in hunne redeneeringen tot diepsten bodem, welke al het
overige draagt, de geleerde en feilbare historische bewijsvoering —
dus de wisselende en onzekere uitspraken van het m e n s c h e 1 ij k
verstand, dat zich heden vóór, morgen\' tegen de historische ze-
kerheid verklaren kan. Daartegenover heb ik "behoefte aan het ob-
jectieve, namelijk aan het gezag Gods, gelijk Hij dat met onbe-
driegelijke zekerheid doet gelden door Zijne inspraak in het hart des
geloovigen, door de getuigenis des Heiligen Geestes in het binnenste
van Gods kinderen." 2) Nadat hij in de B 1 i k k e n in de Openba-
ring (\'66) reeds herhaaldelijk \'t noodzakelijke had aangewezen om
zich aan het gezag te onderwerpen, 3) heeft hij in zijn voorrede op
„Augusta" in \'67 de noodzakelijkheid uitgesproken van een door
den Heer aan te wijzen geestelijk gezag, dat de eenheid en tucht der
Kerk zou herstellen, eene noodzakelijkheid die G. met Stahl „en hon-
derd anderen" erkende (bl. IV). Hij kon toen trouwens al verwijzen
naar wat hij in „De kracht der waarheid tot overwinning" in \'64 bl.
26 v. reeds had gezegd, dat de bepaalde gaven, die wij als werktui-
gen des H. Geestes voor onze troostelooze toestanden hadden te vra-
gen, niet anders konden zijn dan persoonlijkheden, die onze toestanden
volkomen begrepen, herders en leeraars niet alleen, maar allereerst
ook A p O s t e 1 e n en P r o f e t e n. In zijn „Zestien stellingen" gaf
hij als 8ste stelling: „Wij missen de rechte besturing der Kerk. Er
behoort een gezag te zijn b o v e n de leeraars, en dat niet slechts van
de onpersoonlijke waarheid, maar van p e r s o n e n, daartoe door God
geroepen en aangewezen."

D.Ch.d.l.S. heeft G. op *dit punt bestreden. „Het . doet mij leed op
dezen weg, voor een tijd, naar ik vertrouw, en niet met volkomen hart,

1) In \'60 kwam G. ook al op tegen het i n d i v i d u a 1 i s m e: „Wij doen
niet anders dan herhalen wat honderdmaal vóór ons gezegd is, wanneer wij
zeggen dat er in onzen tijd een individualisme, een vrijbuiterij van ieder
voor eigen rekening, een i s o 1 e m e n t is, waarover schier ieder klaagt."

2) Chr. de Gekruisigde 3de dr. \'64 bl. 29 v.

3) Blikken I 73, 99 v., 105, 171, 183.

mijnen trouwen vriend en in zoovele opzichten geestverwant J. H.
Gunning te ontmoeten." la S. noemde dit roepen om een centraal gezag
het verlaten van den bodem van het Protestantisme „dat immers geen
ander centraal gezag erkent in de kerk, dan haar verheerlijkt hoofd,
en geene andere organen des H. Geestes stelt, dan woord en sacra-
ment" 1).

G. verdedigde zich in „Het voorgangersambt in kerk
en school e n h u i s" bl. 5n: „Naar de eenheid der geheele
christelijke kerk te dorsten, die eenheid niet in eigen bespiegelingen
of raadslagen, maar in datgene, waarin de Heer zelf
haar oorspronkelijk aan de gemeente gegeven
heeft,2) te zoeken, en dan ook de kostbare wenkenS) welke het
zoogenaamde Irvingisme ons daaromtrent voorhoudt, met aandacht
ter harte te nemen, dit een en ander kan ik niet houden voor het ver-
laten van den bodem van het protestantisme." — G. hield vol: „Een
levend centraalgezag, gelijk eertijds dat der Apostelen was, kan
alleen de eenheid der kerk herstellen en bewaren." 4)

In 1898, in het laatste jaar van zijn hoogleraarschap, toen hij
„Rekenschap" aflegde van zijn werken, sprak hij het nog eens
uit: „Het voegt niet, de worstelingen der binnenkamer in het open-
baar te beschrijven; maar laat mij sober zeggen, dat ik persoonlijk
voor mijzelve als zwak en zondig mensch, begonnen ben den steun
eener Kerk die mij droeg, van een Gezag, dat, als tegenbeeld van pau-
selijken of partijhoofdsd wang,5) van \'s Heeren wege boven mij
stond, smartelijk te missen. — Eindelijk heb ik uit Schrift en historie
geleerd, dat de Kerk, het lichaam van Christus, evenals elk ander
lichaam, niet in één afzonderlijk lichaam kan genezen worden, tenzij
het g e h e e 1 e lichaam naar \'s Heeren ordening worde hersteld, maar
dat zulk een herstelling buiten onze macht hgt en alleen Gods eigen
werk kan zijn: Wij kunnen er niets aan doen." 6)

1) D. Ch. d. i. S. Het wezen der theologie \'67 bl. 69n. Over la S.\'s bestrijden
van G.\'s empirisme in \'56 zie boven bl. 30.

2) Ik spatieer J.H.S.; hier ging de quaestie over!

3) \'t Was G. niet om de détails, maar om de hoofdbeschouwing te doen.
L. en W. III 821—26.

4) Prot. Bijdr. II \'71 bl. 473.

5) Ik spatieer J.H.S.

6) Rekenschap \'98 bl. 29.

Als derde motief, naast zijn behoefte aan harmo-

3e. Waardee- ^jg ^^^ gezag, noem ik G.\'s waardeering

ring van de , .., u • j , •

persoonlijkheid. persoonlijkheid. Deze waardeering

had hij gemeen met D.Ch.d.l.S. Hoe die het zag, blijkt
uit dit citaat bij dr. Br.: „Op den bodem van den ontzaglijken strijd,
die in onze dagen gevoerd wordt tusschen het historische Christendom
en wat men noemt de nieuwe beschaving, ligt de vraag: welke voor-
stelling de juiste is, hetzij de Semietische of liever Bijbel-
se h e, volgens welke er geene krachten zijn zonder personen, waar-
van zij uitgaan, en het persoonlijke dus het oorspronkelijke is en de
idee, de werking, de kracht het afgeleide, dan wel de J a p h e t i e t i -
sche, volgens welke namelijk de idee het oorspronkelijke is en de
persoonlijkheid slechts de uitdrukking der idee." i)

G. die den strijd tegen Scholtens idealisme niet had behoeven mee
te maken, heeft hier geen antithese tusschen gesteld, anders zou hij
zijn Platonisme nooit met zijn A p o s t o 1 i s c h ideaal heb-
ben kunnen verbinden. Zooals op zoovele punten heeft hij ook hier
synthese gezocht. Maar hij zal wel niet begrepen hebben, hoe
la S., met zijn zoo vooropstellen van de persoonlijkheid, het apostolisch
ideaal heeft kunnen verwerpen. De Apostolischen leerden immers, dat
de Kerk gebouwd was op het fundament van personen, niet op
een Boek, \'t zij schrift of belijdenis, maar op \'t fundament van a p o s-
telen en profeten, herders en leeraars. Dat zij de
orde, de harmonie, van personen verwachtten, die de idee eerst
in zichzelf hadden laten realiseeren (want dat was onmisbare voor-
waarde voor de ambtsdragers) dat heeft G.\'s instemming gehad. 2)
Niemand mocht zichzelf buiten wettige kerkelijke aanstelling en or-
dening de eere van het ambt aanmatigen. Anders zou de gemeente een

1) Uit E. en Vr. VI 146 v., bij D. Ch. d. 1. S. — Br. bl. 70.

2) „P e r s 0 o n I ij k e waardigheid van hem, die het ampt draagt, is vol-
strekt noodzakelijk." Prot. Bijdr. III 298n. c. f. Blikken IV 356, 354.

Bekend is Thomas Cariyle\'s „O n her o-w o r s h i p." Cariyle was door
Irving op de Duitsche letterkunde opmerkzaam gemaakt. Een andere Thomas
Cariyle heeft de Schotsche Apostolische beweging met de Londensche ver-
eenigd; hij ging naar Londen en werd daar in zijn Apostol. overtuiging be-
vestigd. (Roszteuscher S. 421). In 1835 werd deze apostel (S. 466) en
bezocht O. a. prof. Thiersch. (boven bl. 38 v.).

ordelooze menigte zijn, waarin ieder vooruittreden kon, omdat nie-
mand een bepaalde plaats had, geen welgeordend lichaam. De nede-
righeid verbood ook om zichzelf zoo voorop te stellen.i) Gód ver-
wekt de persoonlijkheden. De Heer heeft gegeven apostelen, pro-
feten enz. Hij werkt zoo door middelpunten, die naar alle zijden uit-
stralen. 2)

Hierin ligt al opgesloten, wat wij als vierde motief kun-

4e. Voor- noemen, G.\'s voorliefde voor aristocratie. Had
liofdG

aHstLra°ie ^^^ j^^^d reeds de Grieksche levensbeschouwing

gedeeld, 3) het hooghartig aristocratisme moest langs den
weg der kruisiging des vleesches tot de liefde worden, die zonder
minachting afdaalde,^) zich uitbreidde en alles wederkeerig in
zich opnam. G. is zijn leven lang door de hoogere kringen gezocht en
bewonderd.5) Zou men bij hem geen verwante denkwijze hebben opge-
merkt? 6) „Van boven naar beneden gaat veelszins de invloed en de,
werking in maatschappij en kerk," schreef hij in \'64. 7)

Hij heeft de aristocraten niet gevleid. Hij heeft hen steeds eraan
herinnerd, dat adel verplicht. „Voor een aanzienlijke is onbeduidend-
heid een groote zon de."8) Nadat hij, sprekend tot den adel in den

1) Prot. Bijdr. III 411.

2) Adel in rang en hart bl. 11.

3) Blikken II 153 v.

4) Ik spatieer J.H.S. 5) L. en W. II 63.

6) In \'55 trok hem reeds tot de Irvingianen de plechtige liturgische gods-
dienstoefening, maar bovenal de fijne beschaving, (ik spa-
tieer, J.H.S.), de diepe -zedelijk-godsdienstige ernst, de ootmoed en oprecht-
heid in het streven naar heiligmaking. (Pantheon \'55 bl. 239). Irving was zeer
begaafd, classiek, mathemat, natuurwetensch., maar vooral theolog. gevormd,
las Kant en andere filosofen in \'t Duitsch. H. Drummond was landheer in
Albury. (Roszteuscher S. 172 en 290).

7) Zeven stemmen \'64 bl. 19.

8) L. en W. II 253 v.

Over aristocratie: Zeven stemmen \'64 bl. 19 v., Blikken II 153 v.,
Van Calv. tot Rousseau \'81 bl. 12, L. en W. II bl. 63, 252—54, 153 v., 277.

Over adel: Ziethe De waarheid en heerlijkh. \'65 bl. 19, Blikken III 154,
311, Adel in rang en hart \'71 bl. 1, 10 v., 12 v., 13 vv., 16 v., 22, 31, Prot.
Bijdr. III 413, IV^406, Chr. Stemmen \'74 bl. 264, Spinoza \'76 bl. 136 v., 183,
Lijden en Heerlijkh. bl. 57, Gemeensch. met God \'77 bl. 4, 46, 25 jarige Ev.
bed. \'78 bl. 46, Leven v. Jezus, 78 bl. 66, 156, Wijsbeg. v. d. godsd. \'89
bl. 29. Veriagen wij onszelven niet 1902 bl. 64.

Haag, gezegd had: „Thands wordt populair, wie U smaadt" en hij \'t
veld winnen van de democratie had geteekend, ging hij voort: „Wel-
nu, in dergelijke toestanden loont het de moeite aristokratisch gezind
te wezen. Men is dan althands gevrijwaard tegen het meedrijven op den
stroom der populariteit. Men moet eenige verdenking, soms eenigen
schimp voor die overtuiging over hebben. Die op dit oogenblik tot U
spreekt, erkent dan ook gaarne, uit liefde voor het volk waarvan hij
een kind is, voor de historie en voor de vrijheid, van diegeestes-
richting te z ij n. 1) „Adel," definieerde hij, „is in alle rijken der
natuur datgene wat de levensvoorwaarden van het rijk waartoe het
behoort, in bijzonder krachtvolle mate toont." Verderop: „Adel is
niets anders dan het echt-menschelijke. De mensch is van den hoogsten

adel, geschapen naar Gods beeld."

G. heeft van de ambtsdragers in de Kerk geeischt, dat zij zulke
„edelen" zouden zijn. 2) Zijn persoonlijke waardigheid bestaat niet
in eenig talent, eenige verdienste of beteekenis, maar enkel in het
bezit der objectieve waarheid. 3) De mensch, die niet belijden kan de
van God gegeven waarheid te bezitten, geeft den wezenlijken waarborg

zijner persoonlijkheid op.

De Apostolische Kerk met hare van boven naar beneden geordende
ambten, met haar vrijmoedige verklaring, dat zij de objectieve waar-
heid bezat, moest G. aantrekken. En wie heeft hier niet reeds lang
gedacht aan de Platonische aristocratie, waar immers ook aan de
vertegenwoordigers van de hoogste klasse de hoogste eischen werden
gesteld en van hen de grootste zelfverloochening werd gevraagd?

De Apostolische Kerk is in tegenstelling met de H erste 1 d-
A p O s 101 i s c h e, die juist onder de 1 a g e r e standen werkt, onder
de h o o g e r e standen gebleven. Zij heeft niet populair kunnen wor-

""iMk^ieer J. H. S. J. H. G. Adel in rang en hart \'71 bl. 10.

„Er is inderdaad een zekere aristokratie op het gebied des geestes. Niet
mogelijk is het alles aan ieder te verklaren totdat het hem duidelijk zij.
(Blikken III bl. X). Dan: barmhartigheid is noodig. (bl. XI, 120). Zoo nog in
1901 „Onze zonde": Reorganisatie uit ontferming met de schare (bl. 25).
Om \'s Heeren heerschappij (1902) bl. 31, Wortel des kwaads (1904) bl. 20.

2) Hij noemde het Christendom den godsd. der ridderlijkh. (Blikken III
311 v).

3) J. H. G. Verlagen wij onszelven niet 1902 bl. 62.

4) Zij moesten ook in het bezit zijn van de objectieve waarheid.

den. 1) G. ook niet, al is zijn invloed niet tot de hoogere kringen be-
perkt gebleven. 2) Er kwam een andere selectie. In \'60 schreef hij
zelf reeds: „Der tragen geest is de meerderheid. Het geloof is niet
aller. De meesten willen een objectieven,, uitwendigen band. Men
schrikt er tegen, in een Sparta zonder muren te wonen, en alleen door
eigen dapperheid, dat is alleen door de kracht van God den Heiligen
Geest, beveiligd te wezen." 3\') „In de oogen van vele welmeenende
Christenen," schreef hij in \'64, „die geene werkzaamheid of
daad kunnen erkennen, tenzij ze grijpbaar en klinkend zij en op
methodistische wijze de menigte in beweging brenge, zal ik mijn
standpunt nimmer kunnen rechtvaardigen. Zij zouden zich schouder-
ophalend afwenden van deze „onverstaanbare philosophie." 4) Maar
G. maakte onderscheid tusschen het v o 1 k en de m a s s a. 5) „Ware
democratie is altoos aristokratisch, ja in den grond monarchaal van
aard. De massa in staat en kerk luistert naar leiders die het werken
met pakkende leuzen verstaan; het v o 1 k in den edelsten, bijbelschen
zin des woords, hoort naar Profeten en verlangt naar den Koning
die het vrijmaken zal." 6)

Humoristisch schreef hij nog in 1901 7) over dr. D.Ch.d.I.S. „Ge-
dachten over het wezen en de behoeften der Kerk": „Men leze en be-
studere toch dit geschrift, een kleinood vol van kostbare gedachten,
zoo rijk en schoon dat slechts enkelen het der lezing waardig keurden,
zoodat de schrijver het niet heeft kunnen voltooien." Vol ernst in \'84:

^Roszteuscher is bevreesd voor de schade „welcher durch eine
indiskrete Darreichung geistlich schwerer Materien bei den Schwachen und
Verkehrten allzu leicht angestiftet wird." (Der Aufb. der Kirche S. IV)

2) L en W II bl. 984. Over massa: Beginsel en meenmg le dr. 60 bl.
108, Mededeelingen \'65 IV bl. 7, Waarsch. tegen verkeerde geestel. bewegin.
\'69 bl. 12, Prot. Bijdr. III 300, Koepokinenting \'73 bl. lln, Leven v. Jezus

^XXVIII. ^ , n

Over menigte: J. Chr. de Gekr. \'62 bl. 133, Een doel, 2 wegen \'64

bl. 6n, Blikken 11 323, 327, 349, Irenisch \'83 bl. 5 v., 18 v., Medeget. \'86
bl. 29, J Chr \'84 bl. 119, De Evol. der samenlev. \'95 bl. 13n, Onze zonde
\'Ol bl. 16, Veriagen wij ons niet \'02 bl. 6, Om \'s Heeren heerschappij \'02 bl. 34.

3) Beginsel en meening. le dr. \'60 bl. 108.

4) Eén doel, twee wegen \'64 bl. 6n.

5) Deze onderscheiding ook reeds in Blikken II 323, 349.

6) De evolutie der samenleving \'95 bl. 13n.

7) Om \'s Heeren heerschappij \'02 bl. 34.

„De toejuiching der menigte bewijst dat men aan Christus ontrouw
is." 1)

Maar de voornaamste motieven, die hem tot de

5e. Nadruk op Apostolischen hebben getrokken, zijn van g o d s d i e n-
Jezus volkomen , . , , , ^ , ■■ ,

menschheid stigen aard geweest. In 59 noemde hij: hun krach-
tig verkondigen van Jezus\' volkomen mensch-
heid en van de persoonlijke zichtbare toekomst des
Heeren Jezus in heerlijkhei d."2) Als vijfde motief kunnen
wij dus aannemen de overeenstemming die G. heeft gezien tusschen de
apostolische en de ethische beschouwing omtrent Jezus\'
aardsche leven. Beide legden, in tegenstelling met het supranatura-
lisme, nadruk op Jezus\' volkomen menschheid, maakten
vollen ernst met de vleeschwording des Woords. Daar-
mee was erkend, dat het natuurlijk-menschelijke niet verworpen
moest worden wegens de zonde, maar geheiligd. Het lichamelijke was
niet iets minderwaardigs, maar het einde van alle wegen Gods. De
verlossing door Christus was het voldoen aan de diepste behoeften
van \'s menschen hart, herstelling van het oorspronkelijk beeld Gods.
Door die verlossing kwam de persoonlijkheid tot vrijheid. Jezus had
ook door Zijn geloof de zonde moeten overwinnen. Zijn opstanding
was aan Zijn geloof te danken. Hij had zich door den dood heenge-
loofd. Jezus heeft zich in liefde met de zondaren vereenigd. Hij is
tot hen afgedaald, om hen met zich op te heffen.

G. heeft gevoeld dat het nu bij een schilderen van het leven van
Jezus aankwam op het aantoonen van die menschelijkheid van Jezus. 3)
In een bespreking van „Ecce homo" van prof. Seeley, zeide hij in \'68:

1) J. Chr. de Middelaar \'84 bl. 119.

2) C. f. boven bl. 55 v. en 67 v., L. en W. III 806. „Hunne leer daarom-
trent is zeer schoon en innig waar." \'68 L. en W. III 823.

D. Ch. d. 1. S. had in \'65 het leven van Jezus al „het brandpunt van
den strijd van deze dagen" genoemd. Zoolang de kerk rustte op haar leer-
stelsel, was het leven van Jezus weinig of niet het voorwerp der belang-
stelling. Nu moest Jezus beschreven worden als de Godmensch, het eeuwige
Woord, geworden tot den grond eener menschelijke persoonlijkheid, die
daardoor de centrale mensch wordt, die alle menschen trekt. La S. kende toen
nog maar één poging gedaan om het leven van Jezus uit dit standpunt te
beschrijven, n.1. die van den „bekenden genialen hoogleeraar Baumgarten"
(D. Ch. d. I. S. Leven en Rigting \'65 bl. 97 v.).

„Deze weg om van Jezus\' zedelijke volkomenheid uit te gaan, is de
weg, die zoowel door de bepaalde behoeften van onzen tijd als door het
Evangelie zelf volstrektelijk geeischt wordt." i) In \'77 liet hij de heele
theologie, de historische en de philosophische, samenkomen in Christus
als middelpunt. „De historische leidt inductief tot Hem op. Zijn
historische kennis is haar resultaat. De philosophische leidt deduc-
tief uit Hem af, beschrijft het leven, dat van Hem uitgaat. Zij ko-
men dus samen in de christologie als hare kroon. Deze hoogste
van alle theologische wetenschappen is niet slechts biogra-
phisch, maar in die biografie tevens beschrijving van het inwendig
wezen van den Christus, gelijk inzonderheid het evangelie van Johan-
nes daartoe den weg baant." 2) Het leven van Jezus moest aanwij-
zen, dat en hoe het van God gegevene juist daardoor w a a r -
lijk menschel ij k is, het bovennatuurlijke niet bo-
venmenschelijk, maar geheel aan de behoeften onzer natuur
voldoende. Christologisch God en mensch in vereeniging te aanschou-
wen, beider aanrakingspunten (als men zoo mocht spreken) in het
oog te vatten, was de kenlijke behoefte van onzen tijd. Daarom stond
het p e r s 0 O n 1 ij k e op den voorgrond. Ook bij Jezus zelf moest al-
lereerst de aandacht op zijn persoon gevestigd worden. Het „leven
van Jezus" was zoo bestemd aan de dogmatiek, ter losmaking van oude
banden, de gewichtigste diensten te bewijzen. 3)

Dat dit ook het voornaamste doel is geweest van G. bij het schrijven
van zijn „Tafereelen uit het Leven des Heeren," meer bekend als zijn
„Leven van Jezus," blijkt uit wat hij daarin zelf zegt: „Ons doel was,
het leven des Heeren zelf als den achtergrond die zijne woorden draagt
te doen kennen, en alzoo uit het geestelijk bestaan van den per-
soon 4) op die woorden een licht te doen vallen, dat nog niet
de .uitlegkundige verklaring van die woorden is, maar noodzakelijke
w e g tot die verklaring. Een wetenschappelijke levensbeschijving van
Jezus te leveren, gelijk het kritisch-historisch onderzoek de geleerden
in staat stelt zulks van een of ander groot man der wereldgeschiedenis

1) St. v. W. en Vr. \'67 bl. 128, c.f. L. en W. II bl. 252.

2) Het ethische beginsel \'77 bl. 16, c. f. D. Ch. d. 1. S. Het wezen,
der theol. bl. 57 v., D. Ch. d. 1. S. beriep zich hier reeds op R. Rothe bl. 58n.

3) Het eth. beg. \'77 bl. 19 v.

4) Ik spatieer J. H. S.

ie doen, lag niet in ons plan." i) In zijn „Leven van Jezus" was dit de
hoofdgedachte: te laten zien, dat in Jezus\' leven de L i e f d e de hoog-
ste, eenige wet was. 2) Onafgebroken was aanbidding in zijn hart ge-
weest bij het schrijven: hij vergeleek zich met Johannes, dien de
kunst doorgaands met gevouwen handen als toeschouwer naast de
heilige familie stelde. 3)

Daarom heeft G. de storm van verontwaardiging, opgestoken over
zijn eerste teruggenomen aflevering, zoo pijnlijk getroffen, omdat men
zijn hoofddoel in \'t geheel niet begrepen had, maar de aandacht had
gevestigd op „historische onderzoekingen en wetenschappelijke rede-
neeringen," 4) die voor hem zóó\'n bijzaak waren geweest, dat hij verre-
weg de meeste van die historische onderzoekingen eenvoudig letterlijk
had vertaald uit Farrar\'s „Life of Christ." &)

In \'59 had G. al nadruk gelegd opdemenschheidinjezus.
„Welk is uw eigenlijk wezen, o mensch?" had hij gevraagd. En op die
vraag had hij geantwoord: „Gij ziet dat wezen Uwer menschheid in
Christus, den volkomen, den eigenlijken Mensch, het beeld des onzien-
lijken Gods in zichtbare, volkomen menschheid geopenbaard.\'\'^) Toen
was het zijn hoofddoel al geweest, om de noodlottige tegenstelling
tusschen het g o d d e 1 ij k e en het m e n s c h e 1 ij k e te bestrijden
als onbestaanbaar met h e t g e 1 o o f. Men moest niet Jezus „naar zijn
Godheid" en „naar zijn menschheid" naast elkaar stellen. „Wij zien Hem
overal Zijne menschelijke verschijning, zijn werk op den voorgrond
plaatsen opdat het geloof dergenen, die zijn w e r k zagen, langzamer-
hand meer en meer tot de erkenning van de eigenlijke waarde en be-
teekenis zijner persoon zich zou ontwikkelen."

De apostolische uitlegging was ook altijd zoo van de aan-
schouwing van Jezus\' menschel ij ke verschijning tot aanbiddende
erkenning zijner godheid opgeklommen (naar Joh. 1 : lvv.).7)

1) Het leven van Jezus bl. 601.

2) Overlevering en wetenschap \'79 bl. 63.

3) Overlevering en wetenschap \'79 bl. 96.

4) Overlevering en wetenschap \'79 bl. 125. \'

5) L. en W. II bl. 870—894.

6) Gordel en Wijnkruik \'59 bl.21.

7) Mac Lean, één van de voorioopers van de Apostolische bewegmg in
Engeland, werd wegens zijn leer dat Christus de gevallen menschelijke

Dat G. dit punt van groote beteekenis vond, kan blijken uit deze ver-
zuchting: „O, indien onze rechtzinnige leeraars, onderwijzers en op-
voeders altijd dezen aangewezen weg volgden, hoe zou ons het
droevig schouwspel bespaard worden van kinderen en jongelingen
die aan de hun opgedrongen godheid des Heeren met verloochening
van hun verstand en hart schoorvoetende gelooven als aan een op
onbegrijpelijke wijze aan zijn menschheid geketend, benauwend lucht-
verschijnsel, totdat zij op latere jaren deze boeijen van zich werpen!
Ach, zoo hunne zaligheid ons lief is, laat ons hen leeren in de godheid
des Heeren te gelooven door volledige aanvaarding, ja indrinking
zijner van den aanvang af tot het einde toe vóórop-
gestelde menschheid."!) De Apostolischen stelden de

menschheid van Jezus voorop.
wederkJï^st ^^^ zesde motief voor de sympathie van G. voor de Apos-
vanChristus tolischen kan gelden hun sterk den nadruk leggen op de
voor oogen. wederkomst van Christus. In \'55 had G. reeds
geschreven, dat de waarheid van de wederkomst van Christus zeer al-
gemeene belangstelling wekte. 2) „Men weet hoe de leer der „laatste
dingen" de navorschende blikken niet alleen van godgeleerden maar
ook der gemeente tot zich trekt, 3) en hoe, inzonderheid in Engeland, 4)
alle merkwaardige gebeurtenissen en toestanden van onze tijden en
de waarschijnlijke der naaste toekomst, met de laatste wederkomst van

natuur had aangenomen, veroordeeld. (De anderen zeiden, dat Christus
Adams natuur vóór den val had aangenomen.) Irving kreeg ook almeer
inzicht in de vleeschwording des Woords. „Jezus Christus, der ewige Sohn,
nicht allein Herr und Heiland, sondern auch unser Bruder, und der Genosse
unserer Natur, ihr wirklich mitverwachsenes Haupt und Heiligungsquell —
das war ihm der Fels seines Glaubens." (Roszteuscher S. 155, 188, ook
223 v., 226, 280, 305 v., 323 v.) Zelf werd Irv. ook op grond hiervan aange-
klaagd en veroordeeld (S. 373 v.)

1) Gordel en Wijnkruik \'59, bl. 34n.

2) J.H.G. in Pantheon \'55 bl. 237.

3) G. stelde hier de „gemeente" weer tegenover de „godgeleerden."

*) Hierbij zal G. wel gedacht hebben aan de Apostolische beweging in
Engeland.

Christus in verband worden gebracht." In \'59 schreef hij: „Ik geloof
met al mijn hart aan de toekomstige persoonlijke wederkomst mijns
Verlossers, om hier op aarde2) zijn koninkrijk op te richten en
met zijne heiligen te oordeelen over levenden en dooden." 3)
In \'60 verklaarde G. het in de hoofdzaak met da Costa\'s chiliastische
overtuigingen geheel eens te zijn. 4) De godsdienstoefeningen be-
schouwde hij als niets anders dan de zichtbare uitdrukking van hetgeen
wij als Christelijke gemeente verwachten — van namelijk als de
Heer komt, voor Zijn troon vergaderd te zullen worden. 5) in Hilver-
sum was hem de gedachte aan \'s Heeren wederkomst al een sterke
drang tot heiligmaking;6) een punt waar de Apostolischen
juist ook zoo\'n nadruk op legden.7) G. is zijn heele leven door blijven
verlangen naar de wederkomst van Christus, zóó sterk, dat hij langen
tijd „in den tusschentoestand waarin wij leven," gewaarschuwd heeft
om niet te veel waarde te hechten aan reorganisatie van de Kerk. 8)
Hij gevoelde zich daarom in de Hervormde Kerk zoo thuis, omdat die
„in het aangezicht van de steeds naderende Toekomst des Heeren"
haar voorloopigen aard niet ontkende, maar integendeel haar tot
beginsel verhief! (in \'69).9) Veel meer dan reorganisatie heeft

1) In \'56 vestigde G. de aandacht op d a C o s t a\'s 25 stellingen over de
nationale wederoprichting van Israël en de wederkomst van den Heere
Jezus Christus in heerlijkheid (Referent \'56 bl. 230). Toen achtte hij dat
Dante, dien hij den eschatologischen dichter bij uitne-
mendheid noemde, vooral daarom toen weer belangstelling verdiende
„in een tijd, waarin de harten bij vernieuwing geneigd werden om de leer
der laatste dingen te onderzoeken." (Bijbl. v. Refer. \'56 bl. 52.) (Zie boven
bl. 25 en 37).

2) Ik spatieer J.H.S.

3) Gordel en wijnkr. \'59 bl. 55n.

4) L. en W. I 121. J.H.G. in Chr. Stemmen \'60 bl. 250.

5) L. en W. I bl. 78. Een bazuin Gods \'58 bl. IV.

6) L. en W. III 731 en 736.

7) C. f. het apostolisch manifest boven bl. 43.

8) Vorm en geest \'63 bl. 31. Toch had G. zelf in \'61 al een voorstel
gedaan, n.1. om de gemeente zelf hun Kerkeraden te laten kiezen om zoo de
heele gemeente de tucht te laten uitoefenen (J.H.G. De vrijheid der gemeen-
te \'61; c.f. J.H.G. Zelfstandigheid der gemeenten in \'84).

9) L. en W. II 286.

G. dan ook, evenals de Apostolischen, verootmoediging nood-
Te. zakelijk geacht. i)

Aandringen ^jg ^^ plaatsen nagaat, die ik heb aangeteekendS),
op veroot-
moediging zichzelf overtuigen, dat G. met het aandringen

op verootmoediging is doorgegaan tot het einde van
zijn leven toe. Wil men dat als zevende motief rekenen dan noem
ik tenslotte nog als achtste den gunstigen indruk, dien G. van de

Apostolischen als hoogstaande Christ-geloovigen heeft
^ind°ruk?ir gekregen. Wat van der Jagt in den Haag3) en vooral
de personen le Poole in Leiden, 4) dien hij in een brief aan Kähler
als belijders, ^ ^ijn eenigen vriend in Leiden" noemde (met wien hij
bijna dagelijks omging!), 5) voor G. geweest zijn, kunnen wij nauwe-
lijks te hoog schatten. Hij, die meer aan den omgang met personen
verklaarde te hebben dan aan dien met boeken 6) (en die beteekende
voor G. nog al wat!), zal wel veel aan dien omgang te danken hebben
gehad. In \'67 verklaarde hij reeds: „als broeders in den Heer, als me-
debelijders van den Drieëenigen God" de Apostolischen van harte lief
te hebben en te eeren. 7) De wijze waarop zij door velen werden be-
streden, bedroefde hem. G. heeft H altijd voor de „verschovenen" op-
genomen. 8) Juist het feit, dat de Apostolischen zoo werden bestreden,
heeft hem ertoe aangespoord om hen te verdedigen. „Dat het Ir-
vingisme nu, als Petrus bij het hooren van de profetische Johannes-
stem, zich omgordende in zee springt naar den Heer henen, die op
het strand staat, dat moge ons niet hinderen om, in het schip blijvende,
ongeveer even schielijk tot den Heer te komen, slepende het net

1) „Verootmoediging ook over den gezonken toestand van onze kerk,
dat wij de „gaven" van de oorspronkelijke Christelijke gemeente (naar
Ef. 4, 1 Cor. 12 en 14) nu niet meer hebben." c. f. J.H.G. Openb. br. a.d.
ouderl. v.d. Evang. gem. te Amst. \'60 bl. 20—23.

2) Boven bl. 81 n».

3) L. en W. 111 737.

4) „ 652.

5) „ 524 en 741 n" 11 233.

8) c. f. boven bl. 66. L. en W. 11 970.

7) J.H.G. Voorrede op Augusta \'67 bl. III.

8) „Waar en op wien het slagen regende, steeds vond men U opzettelijk
in den drup staan. Gij woudt en zoudt van den geleden hoon Uw deel heb-
ben." (Cd. Busken Huet aan J. H. Gunning \'64 bl. 7).

met de vissche n." i) In \'94 heeft hij ds. Faure verdedigd, toen
die wegens zijn toetreden tot de Apostolische Gemeente zijn ontslag
had gekregen, als predikant der Ned. Herv. gem. te Rheden. 2) Een
schoonzuster van G. is ook overgegaan. 3) Hoezeer hij haar waardeer-
de, heeft hij in 1903 bij haar begrafenis uitgesproken. 4) jz, Capadose
(een zoon van Abr. Capadose), die in \'67 evangelist was geworden
van de Apost. Gemeente, schreef meer dan eens aan G. als zijn „ver-
bonden broeder" en „liefhebbende vriend." 5) Reeds in \'61 had G.
een onvergetelijk uur gehad met Taube uit Barmen. Taube had koste-
lijke warme Apostolische woorden tot hem gesproken, had met G. ge-
beden en had hem gezegend. 6) Op zijn beurt heeft G. zijn dochter en
zijn schoonzoon dr. N. Adriani, toen zij naar Indië vertrokken, ook met
handoplegging gezegend 7) en heeft over hen gebeden.

G. heeft onder de Apostolischen mannen des gebeds aangetroffen. 8)
Zelf was G. een man des gebeds. „De meest ontvankelijke menschen
worden de kanalen," schreef hij, „door welke de werking Gods afdaalt
tot de overige. De meest ontvankelijken, dat zijn zij wier harten open-
staan, d.i. zij die voorbidden. God regeert de wereld door de gebeden
zijner kinderen. De menschen, die waarlijk weer menschen geworden
zijn door het geloof in den Verlosser, d. i. de Christenen, worden nu
de kanalen door welke de zegen Gods tot de anderen afdaalt. In Chris-
tus wordt de mensch vrij. Vrij, dat is liefhebbende. Liefhebbende, dat
is biddende. Biddende, dat is in waarheid levende. Bidden is dragen,
in offerende liefde dragen. Zoo draagt de gemeente de wereld in de
kracht en door de gemeenschap van Christus, haar Hoofd. Hierin ligt
de verheven beteekenis van onzen eeredienst. Waartoe komen
wij samen? Om God te eeren, te aanbidden, maar tevens om de hoog-
ste eere voor onszelf te genieten. De hoogste eere toch is voor den
mensch, dat hij in de Voorbede met God mederegeeren kan. Daarom

Voorrede op Augusta Vin.

2) L. en W. II 224 v.

3) „ III 742.

„ 229—33.

5) L. en W. III 827—838, bl. 835 en 838.

6) L. en W. III 734 v.

» 744.

8) L. en W. I 119.

is een zeer wezenlijk bestanddeel van onzen eeredienst de Voor-
bede."!)

In hoeverre tot deze en dergelijke voorstellingen van G. persoonlijke
omgang met Apostolischen heeft medegewerkt, is natuurlijk niet na te
gaan. In \'68 schreef hij reeds: „Over weinige dingen heb ik zooveel
en zoo ernstig nagedacht, gesproken, gelezen, in den gebede Gods
licht gezocht. Ik heb deze broeders hartelijk lief en gevoel mij in den
Heer met hen verbonden, veel meer dan met velen die hen bestrijden."
— Wel had hij toen nog bezwaren. Bezwaren heeft hij eigenlijk altijd
gehouden, anders zou hij wel tot hen zijn overgegaan. Hij heeft nooit
recht kunnen gelooven, dat de ééne, Catholieke Kerk in Engeland
hersteld zou zijn en dat de door de Apostolischen erkende 12 apostelen
werkelijk door den Heer waren geroepen om de eenheid weer te her-
stellen. Hun ideaal heeft hij overgenomen, maar de realisee-
ring van het ideaal is hij met da Costa van de weder-
komst van Christus blijven verwachten. Daarnaar is hij blij-
ven uitzien meer dan de wachters naar den morgen.

Waarom ^^^ vragen, waarom G. ni e t tot de Apostolischen
Gunningniet is overgegaan, dan zouden wij daarvoor de volgende
overging. redenen kunnen opgeven:

le. Andere Eerste motief. G.\'s a n d e r e e s c h a t o 1 o g i s c h e
eschatolog. verwachting. 1. da Costa had in zijn commen-
verwachtmg. ^^^^ ^p ^^ ^ ^p uitvoerig zijn overtuiging

verdedigd, dat aan Israël het koninkrijk weer zou worden op-
gericht. Er zou een nationale bekeering komen van Israël en het
aloude Godsvolk zou als natie weer in zijn land wonen met Jeruzalem
als hoofdstad. Evenals D.Ch.d.I.S. 3) was ook G. \'t hiermee eens. Her-
haaldelijk sprak hij van het universalistisch doel van Israël. 4) Hij
beschouwde Israël als het van God gestelde middelpunt, de hoeksteen
der wereldgeschiedenis. 5) Omdat Israël zich niet bekeerd heeft, is de
tusschentijd gekomen, waarvan Paulus gesproken heeft in Rom. 9—
11;«) evenals Israël tijdens Mozes nog 38 jaar moest blijven omzwer-

^"TTVoorbede" in Magdalena \'76 bl. 5.

2) I deel bl. 92—113.

3) D.Ch.d.I.S. — Brouwer bl. 79 v.

4) Blikken I 44 en 128 v. bijv.

5) „ I 154.

ß) „ 11 110 V.

ven in de woestijn, terwijl het, wanneer het geloofd had, dadelijk van
Kades af het beloofde land reeds had kunnen binnentrekken. Had
Israël zich nog maar bekeerd op de prediking van Petrus (Hand. 3),
dan zou de Christelijke gemeente nóg in de ordeningen van
Israël zijn ingevoegdJ\') Al is dat, helaas, niet zoo ge-
schied, toch zullen wij, heiden- christenen, eens in het gereinigd,
geloovig-geworden Israël worden ingevoegd. 2) De heele geschiedenis
van ons heiden-christendom is maar een omweg, ook de Kerkinrich-
ting is slechts voorloopig. Als de vervulling daar is, dan zal Israël za-
lig worden, en het 1000 jarig rijk breekt aan. — Krachtens deze over-
tuiging heeft G. niet kunnen aannemen, dat de Heer werkelijk weer
12 apostelen zou geroepen hebben om de Kerk voor goed te ordenen.
De Apostolischen spraken niet van het herstel van Israël. Naar
hun voorstelling zouden de 12 apostelen (dus heiden- christenen!)
bij Christus\' wederkomst op 12 tronen zitten.3) Zij v e r g e e s t e 1 ij k -
t e n de Israelietische vormen (hun heele ordening was naar het voor-
beeld van den tabernakel ingericht). G. heeft daar niet aan mee kun-
nen doen.

Tweede motief. G.\'s groote behoefte aan v r ij-

2e. Behoefte ^^ ^ . ^ ^ ^^^^^ telkens gesproken over een levend,
aan vrijheid. . . . , ,

centraal gezag, dat de eenheid der Kerk zou moeten

herstellen en bewaren;\') dan zou men inzake de Schriftcritiek en de
tucht ook den weg weten. Sj Het was hem een gedurige droefheid, dat
er geen hoogere geestelijke autoriteit van personen en toestanden was,
die ons samen doordringend zou omsluiten, 6) maar waren de in Enge-
land aangestelde apostelen werkelijk hooger geestelijk dan de-
genen, die door hen tot gehoorzaamheid werden geroepen? „Nur Be-
wunderung bewirkt freie Unterwerfung," zeide v. Baader, „und wer
sich als Autorität geben will, der zeige sich bewundernswert, d. h.
•zugleich erhaben und herablassend oder liebend." 7) Zou G. den

1) Blikken IV 129.

2) Is er zaligheid buiten het geloof? \'70 bl. 10.

3) Boven bl. 42.

4) Prot. Bijdr. 11 472 v.

5) Prot Bijdr. III 293.

6) De H. Schrift, Gods Woord \'73 bl. 4.

7) Schriften Fr. v. Baaders. Uitg. v. „Der Dom" S. 266.

apostel Cardale hebben kunnen bewonderen, die, toen Irving door het
Schotsche presbyterie uit zijn ambt was ontzet, hem onmiddellijk het
bedienen van de sacramenten verbood, „om de autoriteit van
de ambten hoog te houden?"i) Zou hij \'t hebben kunnen bewon-
deren, dat Irving, toen hij in zijn gemeente evangelisten had benoemd,
beschuldigd werd, dat hij „de zonde van het gouden kalf" had gedaan
en Irving zich moest verootmoedigen, omdat de apostel „zijn 7 engelen
in de hand wilde houden?" 2) Men beriep zich op de stelling, dat de
H. Geest in de Kerk slechts te dienen had. Christus was het
Hoofd der Kerk en H ij had de a m b t e n ingesteld. Maar men ver-
gat, dat de ambtsdragers niet onfeilbaar waren! In dit ondermaansche
„menschelt es überall." Zou de Pegagus zich voor den ploeg laten
spannen, om wel is waar schoone rechte voren te trekken, maar

krachtig in den toom gehouden door...... een ander mensch? 3) G.

heeft zich niet laten inspannen, hoezeer zijn sympathieën ook die zijde
uitgingen. Evenmin als hij zich door Groen v. Pr. heeft laten inspan-
nen, dien hij overigens toch zeer bewonderd heeft, en evenmin als hij
zich aan \'t eind van zijn leven door nog weer anderen heeft laten
binden, heeft hij zich onderworpen aan de 12 „apostelen". Paulus\'
brief aan de Galatiërs was naar zijn hart geschreven, en nu mocht
idealiter het echte van God gegeven gezag de vr ij hei d wel niet te
niet doen, het moest ze integendeel bevestigen, maar dat dat ideaal
nu reeds vervuld was, heeft hij niet kunnen aannemen. —
^^ , d e r d e m o t i e f. G. heeft telkens betuigd, dat hij de

voor\'de** Ned. Herv. Kerk liefhad. Hij wilde haar liefhebben
volkskerk, ^^^^ jg^gj^^j geheel, waarin juist de gistingen en de

1) Roszteuscher S. 374 v.

2) S. 442 v. Is het niet merkwaardig, dat G., niettegenstaande zijn sterke
Apostolische sympathieën toch nooit of bijna nooit over de apostelen
heeft gesproken? \'t Is mij niet gebleken dat hij ooit met één van de „aposte-
len" in aanraking is gekomen. Zou men zoo\'n ontmoeting vermeden hebben,
om een resultaat te vermijden, als dat van Augustinus bij zijn ontmoeten
van de leiders der Manichaeërs? (Confess. V Cap. 3—7).

3) c. f. Schillers Gedicht: „Pegasus im Joche." Daar stond van het
edele, koninklijke dier:

„Bis nun vom langen Widerstand verzehrt,
Die Kraft aus allen Gliedern schwindet.
Von Gram gebeugt das edle Götterpferd
Zu Boden stürzt und sich im Staube windet?"

krankheden, talloos en droevig als ze waren, de aanwezigheid van
het leven bewezen. In liefde, in zelfbeschuldigende, het recht der te-
genpartij erkennende, dienende, hopende liefde wilde hij in den
grond zijns harten kerkelijker zijn dan ooit. Maar daartoe
moest hij nu o n k e r k e 1 ij k s c h ij n e n, i) individualist, die de
ecclesiola i n ecclesia wilde opbouwen, niet „getrouw" in de oogen
van hen, die den geestelijk-zedelijken aard der waarachtige getrouw-
heid miskenden. Hij was geen stilzittend „idealist." 2) Maar n ü een
zuivere Kerk te eischen was ongeoorloofd en vruchteloos. 3) Hij ge-
loofde, dat de Kerk bestond uit a 11 e g e d o o p t e n. Op dien grond
achtte hij het zijn roeping, boete te doen wegens de zonde van
alle gedoopten, die zonden als z ij n zonden voor den Heer te belijden
en Hem te smeeken om de vervulUng van Zijn troostrijke beloften.
Daarom wilde hij er niet uitgaan. Wie zich afscheidde van de zondig
en geesteloos geworden Kerk, onttrok zich aan de gemeenschappelijke
schuld. 5) \'t Was hoogmoed te weigeren de gemeenschappelijke schuld
mee te dragen. 6) Alleen wanneer de ongerechtigheid volkomen was
geworden, en de Heer een duidelijk teeken gaf: denzelfden drang in
een aantal geloovigen tegelijk, dan zou hij zich afscheiden. 7) Iedere
kerkregeling bleef voorloopig. Men moest er niet al teveel aan hangen:
Christus was op komst!

Nu lieten de Apostolischen ieder wel vrij om in zijn eigen nationale
kerk te blijven. G. heeft ds. Faure in \'94 nog verdedigd, toen die
wegens zijn aansluiting bij de Apostolischen was afgezet. 8) Maar G.
zal toch ook wel ingezien hebben, dat het tot conflict moest komen,
wanneer men in kerkelijke zaken een gezag erkende buiten-het
Bestuur om van de Kerk, waartoe men behoorde.

Dus zoowel om zijn andere eschatologische verwach-
ting, als wegens zijn vrijheidsdrang en zijn gehechtheid

1) Voorstel \'64 bl. 10.

2) Voorstel \'64 bl. 8 en 11.

3) Meded. V 2.

„ VII 8.

5) Revivals \'75 bl. 13.

6) Kerkel. verband en Zondagsscholen \'73 bl. 4.

7) De kracht der waarheid \'64 bl. 20.

8) L. en W. II bl. 224 v.

aan de volkskerk heeft G. er nooit toe kunnen besluiten om
tot de Apostolischen over te gaan. In de groote eenzaamheid, die hij in
Leiden gevoeld heeft, was hij er toch nog bijna toe gekomen om over
te gaan. Toen hebben enkele vrienden hem overreed in de Herv. Kerk
te blijven. i)

gunning in den haag 1861—\'82.

In den Haag zien wij Gunning in de volle kracht van zijn leven. Hij
is daar predikant geweest van zijn 32ste tot zijn 53ste jaar. Wij be-
hoeven nu niet door te gaan met voortdurend personen en richtingen
te noemen, die waarschijnlijk invloed op hem hebben uitgeoefend. In
den Haag heeft G. zelf zijn invloed doen gelden. Hier heeft hij zijn
meeste artikelen, brochures en boeken geschreven, zijn meeste lezingen
gehouden. Hier heeft hij gestreden tegen links en rechts. Hij was nog
pas in den Haag beroepen, toen hij van Hilversum uit aan Dr. Zaalberg,
als antwoord op een brief van hem, schreef, dat hij hem moest be>
strijden en hem niet alleen. Hij liet zich noch onder de „orthodoxe,"
noch onder de „liberale" nóch (veel minder!) onder de tusschen-
staande middelmaatsmannen classificeeren. 2) Hoe hij zelfstandig
heeft gewerkt en gestreden behoort ook tot zijn „Ontwikkelingsgang,"

Gunning\'s ^^ ^^^^^ ^^^^ zijn intree gedaan

intreêtekst niet den tekst Joh. 3:3: „Voorwaar, voorwaar zeg ik
een beginsel- jj. tenzij dat iemand wederomgeboren worde, hij kan
het koninkrijk Gods niet zien." — Drie jaar later heeft
hij, aan dit intrêewoord herinnerend, geschreven: „Een anderen grond-
slag van prediking, en ook van kérkelijke werkzaamheid, hoop ik nim-
mer aan te nemen. Vele welmeenende christenen, van conservatieve
en van orthodoxe overtuiging, vereenigen zich nu in deze handel-
wijze, dat zij een zeker aantal waarheden, de orthodoxe eenige
meer, de conservatieve eenige minder, maar ^dde^.v. zeker de \'h
Opstanding als noodzakelijk stellen, en zeggen: wie dié ze waar-
heden tenminste niet gelooft, die kan niet onder ons leeraar
zijn! 3) Waarom kan ik daar niet aan meedoen? Omdat ik — daarge-

1) L. en W. I bl. XCI.

2) „ II 103.

3) Zoo\'n „tenminste vaststellen van enkele hoofdwaarheden" wilde bijv.
Groen v. Prinsterer.

laten de onmogelijkheid om dit getal van noodzakelijke waarheden
binnen juiste grenzen te bepalen, ook bovendien nimmer, om iemand
te beoordeelen, kan tevreden zijn met de vraag w a t hij gelooft, maar
bovenal daarbij heb te vragen: hoe en waarom hij datgene
gelooft wat hij gelooft. Omdat ik in dezen niet vele of weinige waar-
heden erken, maar slechts ééne persoonlijke waarheid, Jezus Chris-
tus die zelf de W a a r h e i d is. Omdat ik alles alleen wensch te be-
oordeelen naar den éénen toetssteen naar welken de Heer zelf be-
veelt alles te toetsen, namelijk naar Zijn woord: „voorwaar, voorwaar
zeg ik U, tenzij iemand wederom geboren worde uit water en Geest,
hij kan het koninkrijk Gods niet zien." Omdat het geestelijk leven mij
a 11 e s is, en de Kerk als instelling met hare, overigens heilzame, orde
mij n i e t s is dan alleen voorzoover zij dat geestelijk leven draagt en
bevordert en daardoor bezield en steeds vernieuwd wordt. Omdat ik
niet hecht aan de orthodoxie, de volle of de halve, maar alleen aan
de levensgemeenschap met den Heer. Omdat ik zóó alléén vast hoop
te staan, en van onklaar en onzeker heen en weer gaan vrij te we-
zen." i\')

Dit is de beginselverklaring van G. in den Haag geweest. Hier-
mee was zijn levensfilosofie uitgedrukt: De weg Gods was
eerst het leven, en dan de kennis ervan.2)

In den Haag heeft G. zijn houding tegenover alle toenmalige ker-
kelijke richtingen moeten bepalen, 3) vooral ook tegen de opkomende

1) Beginsel of behoudzucht? 1864 bl. 12 v.

2) Een liefdegave voor een liefdewerk (korte opteekenmgen uit preeken

v. G. in den Haag) \'92 bl. 26.

3) G. was nog maar kort in den Haag, toen Mr. v. d. Brugghen, die met
zijn stadgenoot in Nijmegen ds. J. Hooykaas Herderschee over de moderne
theologie aan het twisten was geraakt, G.\'s hulp inriep, v. d. Br. had eerst
geschreven: „Pleidooien in zake de orthodoxie en gevoegde partijen, tegen
de moderne Theologie door een Jurist." \'62. ds. H. H. had daarop geantwoord:
Aan den Jurist, enz. Pleidooi buiten rechten door Tyrus." v. d. Br. schreef
daarop: „Open brief van een Jurist aan ds. Gunning over een pleidooi van
Tyrus." G. antwoordde in zijn „Antwoord aan „een Jurist" op zijn open
brief over een pleidooi van Tyrus." — Waarom zou v. d. Br. aan den jongen
G. hulp hebben gevraagd en niet aan D.Ch.d.l.S. of aan zijn vriend en nog
inniger geestverwant Beets? Zou v. d. Br. Gunning hebben willen dringen
om zijn ethische beschouwingen tegenover dr. Zaalberg eenerzijds en Gr. v.
Pr. andererzijds nog duidelijker uit te spreken? Gr. v. Pr. achtte v. d. Br.

modernen, van wie dr. Zaalberg steeds meer de welsprekende
woordvoerder werd. Hoe gaarne zou G. de modernen op z ij n eigen
leven hebben kunnen wijzen als op een krachtvolle, onwederstaan-
bare bevestiging van het eeuwig Evangelie als de waarheid Gods.
Nu drukte een diep gevoel van schuld en schaamte hem ter aarde
neer. i) „Eene groote verontschuldiging voor U ligt in onze schuld,\'^
beleed hij. „W ij kennen" door Gods genade de werkelijkheid van dë)
hoogste wezenlijkheid, de vleeschwording des Woords; maar zocV
weinig maken wij ze tastbaar in het leven, dat gij ze niet ziet." I

Beslissend kon alleen de kracht des levens iets bewijzen. „Uit
ons leven moeten wij U toonen, dat het geloof aan de goddelijkheid
der waarheid, die wij belijden, eene kracht tot liefde geeft, die niet
van elders te verklaren is: uit ons leven, dat de kracht Gods die
wonderen doet, in spijt van alle tegenbewijzen, zich in de wonderbare
liefde van ons gansche bestaan openbaart; uit ons leven, dat het
geen ijdele phrase is indien wij zeggen, dat Jezus waarlijk is opge-
staan en leeft in de Zijnen en een liefde werkt, welke de wereld niet
werken kan; uit ons leven, dat er is een Heilige Geest, die het kwij-
nend en stervend hart vernieuwt tot de heilige kracht des geloofs dat
bergen verplant. Deze bewijzen des geestes en der kracht zijn van den
aanvang af door de apostolische verkondiging zelve, welke wij aan-
hangen geeischt geworden; maar de dorre verstands-godgeleerdheid
heeft ze verzuimd, heeft in theorie en praktijk zich met eene Boek-
wording des Woords vergenoegd in plaats van tot levende krachtvolle
Vleeschwording van het Woord te komen. 2) O onze tegenstanders,
gij doet wel, dat gij er ons aan herinnert! Gij hebt recht met Uwe
eischen, en zoolang wij niet vóór alle dingen dien eisch erkennen, hebt
gij over ons overmacht met Uwe slagen." 3)

Uit deze woorden is G.\'s geheele houding gedurende zijn werken in
den Haag (1861—1883) te verstaan. Hij heeft niets als een roof

homogeen met de ethisch-irenische richting (Confess. of reglement, bl. 16,
Natuurt. of ongerijmd? bl. 14), maar G. heeft de wet van \'57 bestreden. (L.
en W. 11 64 v.)

1) J.H.G. J. Chr. de Gekruisigde \'64 bl. 23.

2) Voor de centrale beteekenis van de Vleeschw. des W. (de menschheid
van Chr.) bij de Apostolischen zie boven bl. 94 n^.

3) J.H.G. Chr. de Gekruisigde \'64 bl. 16 v.

willen grijpen (Filipp. 2:7), in niets willen anticipeeren, zoo-
als hij \'t telkens noemde, maar hij heeft zichzelf willen vernederen en
allereerst het ideaal in zijn eigen leven willen verwerkelijken, of lie-
ver laten verwerkelijken.

Men heeft het aan zijn prediking goed kunnen
Gunning\'s bemerken, dat hij den Heer vlak bij zich had, zooals
predil<ing. ^^ ^^^ ^^^ ^^ gp^^j^ en zong ^^ zegende, i)

Toen hij later zelf zijn prediking beschreef, zeide hij ervan: „Mijn
woord was in hooge mate persoonlijk. Mijn eigen gemoed^
vloeide uit." 2) De gave om een groote gemeente te boeien had hijj
niet, maar hij gaf aan degenen die hem volgden een inhoud. Opbouwen
in de kennis van Gods Woord was zijn lust. Als hij het verkondigde,
werd \'t alles levend, persoonlijk. Zijn^oel was de Gemeente op te
bouwen, 3) haar voor te bereiden op de "toekomst des Heeren; 4) hij
was overtuigd, dat alleen het verwachten van de toekomst des Hee-
ren de wereldschgezindheid overwon en ziel en lichaam toebereidde
om den Heer tegemoet te gaan. 5)

Prof. Ritter heeft geschreven, dat men den echten Gunning het best
vinden kon in de stille namiddag-kerk, wanneer hij den catechismus
behandelde. 6) G. veronderstelde veel in zijn hoorders, niet veel ge-
leerdheid of kracht van nadenken, maar veel leven, al sluimerde
\'t nog. Als het zich maar liet opwekken en sympathetisch antwoordde
op de stem van den roependen prediker. Daarom was het rechte ver-
stand van zijn prediking niet aan stand of beschaving verbonden,
\'t Kon zijn dat menschen uit den lageren stand ze veel beter begrepen
dan fijn ontwikkelde geesten, omdat hij het leven des geloofs een-

1) L. en W. I LXXVIII.

2) J.H.G. Een liefdegave \'92 bl. II v. = L. en W. II bl. 970. c. f. Gordel
en Wijnkr. 2de dr. \'65 bl. 16. „Het hart des schrijvers is in deze bladen ge-
ademd, in een mate die hij niet beschrijven kan zonder op persoonlijke levens-
ervaringen te komen." (Gordel en W. was een leerrede).

3) Een liefdegave bl. III.\'

4) „ bl. VI.

5) „ bl. VII.

6) Zondagsblad N. v. d. Dag 26 Maart 1905. c. f. L. en W. 11 985. „Een-
voudigen en stillen in den lande hadden onder Gunnings woord ontmoeting
met God." (v. Gh. G.)

voudig beschreef, liefst zonder afzonderlijke toepassing.i )

Er vormde zich in_den Haag heel spoedig weer een eigen kring
om G.; tot dien kringjb.ehoorde de hooge aristocratie, koningin So-
phie vooraan, vrö. G. heeft gewezen op de schaduwzijde van zoo\'n
kernvorming: er was gemengd volk bij.2) \'t Is G.\'s bedoeling
ook nooit geweest om slechts een g e d e e 11 e van de gemeente op te
bouwen, maar \'t bleek vrij spoedig, dat slechts een gedeelte hem
goed verstond of wilde verstaan. Prof. Ritter heeft gezegd dat, „zoo
er onder de hoorders iemand was met kennis van zaken," hij in den
eenvoudigen uitlegger van den zooveelsten Zondag van den Catechis-
mus den auteur kon herkennen van de studiën over Goethe, Dante en
Spinoza. \'t Meerendeel zou de diepte van wat daar in grooten een-
voud gesproken werd, wel niet vermoed hebben. 3) Zij die er wel wat
van vermoed hebben, hebben zich des te nauwer bij hem aangesloten.
Dat was niet alleen de „upper ten." Ik denk dat hetzelfde, wat Gun-
ning van de prediking van D.Ch.d.l.S. in Rotterdam heeft gezegd, ook
wel van die van hemzelf in den Haag zou kunnen gezegd worden,
dat de menschen het g e h e e 1 van zijn prediking toch wel konden
begrijpen. 4) Welbewust heeft hij minder wetenschap op den
kansel gebracht dan la S. Dat hing samen met zijn beschouwing van
de gemeente — de prediking moest niet doceeren, maar het gemeen-
schappelijk geloof~"bëlijden. 5) Met zijn apostolische beschouwing hing
samen zijn\' zeggen, liat~de"predik voor het oog van God en Zijn
engelen de waarheid, die boven hemzelf en boven de gemeente
stond, met Gods gezag moest verkondigen en door de macht van
dat Woord de zielen tot bekeering moest leiden. 6)

Wat den vorm betreft: in den Haag schreef hij zijn preeken niet
woordelijk meer uit, zooals hij dat in \'t begin in Hilversum had ge-

J.H.G. Voorrede in W. Ziethe. De waarh. en heeriijkh. des Chr. d.\'s
\'65 bl. 14 V Hoe sterk de Apostolische invloed was kan blijken uit G.\'s
Avondmaalsbeschouwing. c. f. L. en W. II 38 vv. Hij schreef: Opmerkingen
n. aanl. v. e. Avondm.\'s viering 1863.

2) L. en W. II 980.

3) Zondagsbl. N. v. d. Dag.

4) D.Ch.d.l.S. Brouwer bl. 23 = J.H.G. Jezus Chr. de middel. Gods en
der menschen \'84 bl. 23.

5) Voorrede op W. Ziethe \'65 bl. 14 v.

6) L. en W. II 440.

daan, maar sprak van aanteekeningen, maar \'t gebeurde wel eens,
dat hij zijn aanteekeningen geheel uit \'t oog verloor, omdat de Geest
hem op dat oogenblik wat anders te zeggen gaf. i)

Heel vele lezingen heeft G. in den Haag gehou-
^ezingen^ den over Plato, Dante, Thomas Aquinas, Shakespeare,
Schiller\'s Taucher, Goethe\'s Faust. Verschillende van
deze lezingen zijn later, meer uitgewerkt, als boek of tijdschriftartikel
uitgegeven. Dit zijn bijv. lezingen, die hij in „Diligentia" hield:
in den winter van 1870—\'71: Zes lezingen over de Kerkgesch.
in verband met de vragen van den dag.

1871—\'72 Zes lezingen over den natuurlijken godsdienst, naar aan-
leiding van het eerste geloofsartikel.

1872—\'73 Zes lezingen over de Zending.

1879—\'80 Zes lezingen over de wijsbegeerte, naar aan-
leiding van de fresco\'s van Kaulbach. (Ie de wijsbeg. van het O.
Test., 2e de Grieksche wijsbeg., 3e Rome en de ondergang van Jeru-
zalem, 4e de Hunnenslag en de Noorsche mythologieën, 5e de Mid-
deleeuwen, 6e de Hervorming).

1880—\'81 Zes lezingen over: Ie Mozes, 2e Plato, 3e Calvijn en
Rousseau, 4e Shakespeare (Romeo en Julia), 5e Leibnitz, 6e Goethe\'s
Tasso.

1881—\'82 Zes lezingen over Rome.

(Ie Rome, hoofdstad van Italië en van de wereld, 2e Rome van het
Forum uit, 3e Rome van de Catacomben uit, 4e Rome van de St. Pie-
terskerk uit, 5e Rome en de kunst, 6e Rome en het kruis).

1882—\'83 en \'83—\'84 telkens 3 lezingen over Paulus.

Ie Paulus\' persoon en apostolaat, 2e P. tegenover het heidendom,
3e P. tegenover de Middeleeuwsche Kerk.

Vanuit Amsterdam, \'83—\'84: Ie Paulus tegenover \'t Protestantis-
me, 2, P. en de leer der laatste dingen, 3e P.\'s beschouwig van het be-
loop der wereldhistorie.

In 1884—\'85: Drie lezingen over de vrijheid:

Ie Paulus\' strijd voor de vrijheid in het apostolisch\' tijdperk, 2e
Frederik van Hohenstaufen, 3e Zwingli.

1) L. en W. II 57.

In de Torenstraat:
\'73_\'74: Drie lezingen over de Kerk: de Kerk in den Apostoli-
schen tijd, de Middeleeuwsche Kerk, en de Hervorming.

Verder verschillende lezingen over „De historische wording van de
Schriften des O. en N. Testaments," „Het geloof," „De goddelijke be-
sturing van het kwaad," „\'t Verband tusschen de opstanding en de
toekomst des Heeren," „De overgang van het koninkrijk van den Zoon
aan den Vader" en verder over allerlei Bijbelsche onderwerpen.

Tenhuizevanbaron van Wassenaer van Catwijck in het
Korte Voorhout 1) o.a. over: Amalia von Gallitzin, De heerlijkheid
van \'t ordinaire. Adel in rang en hart, Spinoza, Het poëtische en pro-
fetische in de menschelijke natuur, Het zien van den mensch, De lief-
de, Natuurbeschouwing, De persoonlijkheid. De solidariteit.

Dit is nog lang niet een volledige lijst van alle lezingen, die 0. in
den loop der jaren heeft gehouden, maar hieruit is al genoeg te zien,
op welke wijze G. in den Haag heeft gewerkt. 2) \'t Is haast onbegrij-
pelijk, hoe hij den tijd heeft kunnen vinden om over al deze onder-
werpen studies te maken, terwijl hij toch ook heel veel huisbezoek
deed. Maar hij stond \'s morgens al heel vroeg op — was dikwijls
om half 5 al op zijn kamer. 3) Dan kon hij rustig studeeren — de da-
gen wanneer hij niet om 6 uur \'s morgens reeds catechisatie had voor
fabrieksjongens. 4)G. zou nooit over zoovele onderwerpen hebben
kunnen spreken en schrijven, wanneer hij niet zoo\'n sterk geheugen
had gehad\' en hij zijn geheugen niet was te hulp gekomen door z ij n
leven 1 ang van al wat hij las, excerpten te maken, „die
hem in staat stelden boeken, die hij dertig, veertig jaar geleden had
gelezen, weer met volkomen klaarheid voor zijn geest terug te roe-

1) C. f. L. en W. II 980 en I bl. LXXIX.

2) Irving had in Londen ook vele lezingen gehouden, vooral voor de
hoogere standen. „Er meinte die Philosophen und Männer der Welt und
Wissenschaft zu wahren Christen machen zu können." (Roszteuscher S.
174), maar dat was nog in zijn vóór-Apostol. tijd. Carlyle\'s „On hero-
worship" waren eigenlijk ook zulke lezingen.

3) L. en W. II 994. L. en W. I bl. LXXXII.

4) L. en W. 1 LXXXII en hij niet „in een morgenafzondering van drie
uren (doorgaands) acht of tienmaal voor andere dingen afgeroepen werd"
(Blikken IV bl. XXIX n).

pen," 1) Hoe omvangrijk G.\'s correspondentie is geweest,
kunnen wij uit L. en W. eenigszins opmaken. 2\') Daar kwam bij al zijn
werk voor Cliristelijke sciiolen, allerlei vereenigingen voor In- en Uit-
wendige Zending en dergelijke tijd en kracht eischende arbeid meer.
Toch schreef hij niet alleen heel vele brochures en artikelen in tijd-
schriften, maar ook zijn 4 Deelen Blikken in de Openba-
ring 1866—\'69, zijn studies over Dante \'70 en \'75, Schiller (\'71),
Goethe (\'72), over Plato\'s Ideeënleer (\'74), Spinoza (\'76),
Leven v, J e z u s (\'78), O v e r 1 e v e r i n g en Wetenscha\'p
(\'79).

Al deze geschriften dragen een eigenaardig cachet.

WciS Wät

Gunning Wetenschappelijk in den positivistischen zin zijn
gaf, weten- ze geen van alle, stichtelijk in den gewonen zin
schappelijk? ^jj vormen een synthese tusschen Christelijk

geloof en wetenschap, christendom en cultuur in \'t algemeen. In den
Haag heeft G. kunnen doen, wat hij in Hilversum tot zijn spijt niet
had gekund, n.l. prediken op den Areopagus,») aan „Gebildete" de
heerlijkheid van het christelijk geloof laten zien. In \'62 had hij zijn
roeping al wel begrepen: „Ik heb sedert ik ver genoeg gevorderd ben
om mijzelven eenigszins van nabij te kennen, nooit iets voor het weten-
schappelijk publiek geschreven, om de eenvoudige reden dat ik zelf
tot dat publiek niet behoor. 4) Ik bezit, God zij dank! eene vreugde-
volle, in het geloofsleven der groote gemeente van alle eeuwen ge-
gronde, uit het vaste woord Gods leven en kracht ontleenende over

1) L. en W. 11 bl. 5. c. f. Blikken II bl. XXXVIII. „Die mij zag arbeiden
met hulp van allerlei aanteekeningen uit den tijd toen mij een meer geregelde
studie vergund was......"

2) Zie \'t Register L. en W. op G.\'s briefwisseling.

3) Brief aan Groen v. Prinster 13 Maart \'61 L. en W. 111 753. c. f. G.\'s
schrijven aan Mr. v. d. Brugghen in \'62 Andw. aan een Jurist bl. 9n: „Te
\'s Gravenhage is mijn plaats. Daar wensch ik het leven Gods, dat in de
gemeente is, te beschrijven en te verklaren, opdat het zijn licht werpe over
de vraagpunten, die door de zich modern noemende theologie worden be-
handeld of tenminste besproken."

4) Natuurlijk is \'t hier maar de vraag wat men „wetenschap" belieft te
noemen. G. heeft in dergelijke uitspraken telkens \'t van Opzoomer geleerde
positivistische wetenschapsbegrip voor oogen. (c. f. dr. A. H. de Hartog,
Uren met Jacob Boehme bl. 16—18).

tuiging; en behoor ook, naar het getuigenis der gemeente, zoover zij
mij kent, onder hen die bevoegd zijn tot het prediken van deze over-
tuiging met woord en pen. Maar prediken is rets anders dan weten-
schappelijk bewijzen: 1) niet iets minders voorwaar, maar iets
anders. Slechts ééne zekerheid bezit ik, namelijk dat het bloed van
Jezus Christus, Gods Zoon, ook mij van alle zonden heeft gereinigd,
alzoo dat ook ik, gerechtvaardigd door dat geloof, vrede mag heb-
ben met God en de getuigenis des Heiligen Geestes in mij mag ver-
nemen, dat ik door de grondelooze barmhartigheid Gods onder zijne
kinderen en mede-erfgenamen van Christus ben opgenomen. Maar
deze zekerheid „wetenschappelijk" te motiveeren is mij tot nog toe 2)
niet mogelijk, en zal het, de waarschijnlijke leidingen Gods met mijne
toekomst in aanmerking genomen, hier beneden ook wel nimmer
worden. Gij weet wel, mijn vriend,3) hoe ik dit bedoel. Ik scheid weten- •
schap en geloof niet van elkander af, op de mijns inziens volstrekt
niet onschuldige wijze der zich modern noemende theologie, 4\') die
meent, dat men God kan liefhebben met het gansche hart, doch zon4
der dat daarbij het verstand door deze liefde des harten gevai^
gen genomen, d.i. bevrijd worde. Neen, maar ik verbind wetenschap
en geloof op het allerinnigste als vrucht en wortel, daar de weten-
schap mij niets anders is dan de verstandelijke verklaring van het
leven des harten, van het bestaande geloof; en ik volkomen over-
tuigd ben, dat zoo iemand niet is wedergeboren uit den Heiligen Geest,
hij het Koninkrijk Gods niet alleen niet zal binnentreden, maar ook niet
zien kan. Men spreekt van een zich verheffen van het lagere stand-
punt des Geloofs tot het hoogere standpunt des Wetens. Doch wat

1) In \'56 had G. de gewone b e w ij z e n voor het bestaan van God reeds
onvoldoende verklaard (in zijn studie over „Natuurwetenschap en materialis-
me") ; het eenige wat hem scheen positief-wetenschappelijk aangewezen te
kunnen worden, was de uit zoovele levende voorbeelden van beroemde
natuuronderzoekers blijkbare mogelijkheid der vereeniging van diepzinnige
wetenschap met innig godsdienstig geloof.

2) Uit dit „tot nog toe" blijkt, dat G. in \'62 de absolute onmogelijkheid
van zoo\'n „wetenschappelijk bewijs" niet erkende.

3) Dit schrijven was gericht aan Mr. v. d. Brugghen (L. en W. II 104).

4) Hier is dus welbewust met het dualisme van zijn Blauw-Kapelschen
tijd gebroken „voor hemzelf", dit moet erbij.

mij betreft,!) ik begrijp deze uitdrukking niet. Het Geloof is mij het
meest heldere zelfbewuste, ja in alle opzichten het hoogste en het
waarachtigste Leven en mijn weten is mijn lager, nog onharmonisch,
nog schemerend leven, hetwelk ik tracht te verbinden met het mid-
delpunt van mijn bestaan, d.i. met mijn Geloof. Alzoo kan ik voor
mij 2| slechts spreken van een zich verheffen van het lagere stand-
punt des wetens tot het hoogere standpunt des Geloofs: van het la-
gere standpunt des tastenden en droomenden voorgevoelens tot het
hoogere standpunt des Wakens, der Blijdschap, der Kracht. Het
geloof is mij de Adam, tot wien alle schepsel van hemel en aarde
komt om zijn rechten naam te ontvangen. "3)

Dit was een buitengewoon belangrijke verklaring. We kunnen er-
uit zien, dat G. in \'t begin van zijn Haagsche periode reeds Plato-
nisch dacht. 4) Had hij vroeger met Opzoomer het Weten het
meest zekere gedacht, nu was \'t bij hem „juist omgekeerd." 5) Het,
Geloof was hem het meest heldere, zelfbewuste, dat was hem n.1. het!
schouwen van de ideeën, het „den rechten naam" geven aan „alle
schepsel van hemel en aarde."®\')

Hij „voor zich" was overtuigd, dat hij de dingen zoo eerst naar
hun waarheid zag. Dit was eerst recht „kennen," in onderschei-
ding van „weten." Hij zag de dingen nu in hun grond, naar hun idee,
jiiet enkel meer naaf hun „begrip." Maar alleen zij, die met hem in

!) Dit „wat mij betreft" wijst erop, dat G. zijn geloofsleven als zijn
subjectieve overtuiging zag, niet als absoluut voor ieder geldend. (E. en Vr.
IV 191 protesteerde D.Ch.d.I.S. al tegen deze voorst, v. G. in zijn „Het
Evangelie en de litteratuur" van \'55. G. antwoordde in de Godgel. Bijdr. van
\'56. D.Ch.d.I.S. in E. en Vr. V 68 vv. G. weer V 288 vv. D.Ch.d.I.S. voor-
loopig bl. 297, verder 433 vv. La S. wilde de aandacht wekken op het vol-
strekt onhoudbare der empirie als beginsel der wetenschap (448). c. f.
boven bl. 30 v.. G. is hier in \'62 blijkbaar nog niet blijvend van overtuigd
geweest.

2) Dit „ik voor mij" wijst op \'t zelfde als 1)

3) J.H.G. Antwoord aan „een Jurist" \'62 bl. 6 vv.

4) en Apostolisch. Zie Roszteuscher S. 176 (Irving wilde enkel theol. van
wedergeborenen) 212, 269 v.

5) Op het telkens wederkeeren van deze redefiguur bij G. wezen we reeds,
boven bl. 78 n

6) Het naam geven van Adam aan de dieren is hier wel uitgebreid!

het geloof stonden konden dat erkennen." i)

Was hiermee de band tusschen Christendom en cultuur,
doorgesneden? Of was \'t in de Middeleeuwen, tijdens Dante, nog
wèl mogelijk geweest om den band met de cultuur aan te houden, ter-
wijl het nu niet meer mogelijk was? G. was zich bewust, dat hij i n
zijn eigen persoon de cultuur had opgenomen en dat zij door
het geloof in Christus eerst tot haar recht kwam. Dat had hij nu te
laten zien. Hij had het te toonen, wat hij in \'56 reeds als het eenige
positief-wetenschappelijk bewijs had erkend, dat de vereeniging van\'
diepzinnige wetenschap met innig godsdienstig geloof mogelijk was. 3)
Hirhèèft~zijh1aacht niet gezocht in „bewijzen," maar in predi-
k i n g 4) — die „prediking" in den ruimsten zin genomen. Zijn heele
optreden was één prediking. Zijn litterarische en wijsgeerige lezingen
waren eigenlijk ook prediking.

Deze beschouwing liet zich veel beter met de Platonische
overeenbrengen dan met de Aristotelisch-empiristische. Zag de laat-
ste alles op één vlak, horizontaal — hij zag ze van boven af, verti-

1) Daarom wilde G. eerst het geweten des tegenstanders raken,
en dan naderhand, als God het gaf, zijn van het geweten afhankelijk
verstand (Blikken II bl. XXI).

2) „Maar het geloof des christens kan, nu de middeleeuwen voorbij gingen
en het Koninkrijk Gods nog niet openbaar is, niet het vooroordeel van den
tijdgeest zijn. En zoolang die toestand duurt, moet de christen erin berusten,
dat het kenmerk der wetenschappelijkheid aan zijn geloof ontzegd worde.
Voor hemzelven echter behoort die wetenschappelijkheid vast te staan."
(J.H.G. Wijsbeg. v. d. godsd. \'89 bl. 9, Het geloof der gemeente bl. 121).

3) Zie boven bl. 111 n». Dat die mogelijkheid uit de geschiede-
nis der wetenschap bleek, ook Blikken II bl. XXV.

4) \'t Is dan ook een inconsequentie van G. geweest, dat hij in zijn eerste
aflevering van „Het leven van Jezus" op „wetenschappelijk" stadpunt was
gaan staan. Hij heeft dat ook zelf erkend door die aflev. terug te nemen.
Niet dat terugnemen was inconsequent, maar dat hij in de 1ste aflev. „we-
tenschappelijk" had willen zijn. (Zoo oordeelde ook dr. K. j. Brouwer in L.
en W. II 881). Evenzoo had G. ook dadelijk in 1889 moeten inzien, dat
hij van zijn „hooger" standpunt geen wijsbegeertevandengodsd.
kon doceeren. Zijn: „De wijsbegeerte van den godsdienst uit het beginsel
van het geloof der gemeente" was werkelijk een contradictio in terminis.
Ook dit heeft G. dan ook teruggenomen. C. f. Nog eens: Werkelijkh. v.
d. godsd. \'91 bl. 6 v.

caal. 1) Verder heeft hij de oplossing van alle problemen van Christus\'
wederkomst verwacht, 2) dan zouden wetenschap en cultuur in het
koninkrijk worden opgenomen en verheerlijkt.

In zijn Blauw-Kapelschen tijd had G. telkens al ge-
Protest tegen zegd, dat de tijdgeest empiristisch en utilistisch was. 3)
tijdgTest. schreef hij, dat zij die dweepten met „den harts-

tocht der werkelijkheid" hun geestdoodende hoofdstel-
lingen tot een gewenscht vooroordeel van den tijd hadden weten te
verheffen, zoodat zij ontheven waren van de moeite om ze te be-
hoeven te bewijzen. 4) in \'66: „Er zweven in den dampkring van on-
zen tijd zekere algemeene voorstellingen (b.v. de heerschappij van
het afgetrokken Verstand, de onmogelijkheid der Wonderen, enz.),
die zich als het ware hebben vastgezet in den geest van duizenden,
en alzoo, als vooroordeelen van den tijdgeest, ter hulpe komen aan
die verkeerdheid van het oog der ziel, op welke wij boven hebben
gewezen als op den voornaamsten grond der ongeloovige kritiek. Bij
die verkeerdheid voegen zij, als het ware, nog den steun van een
valsch-wetenschappelijke atmosfeer, waarin men alle dingen be-

1) Blikken III 84. Wie bijv. G\'s „Blikken" vergelijkt met Bavinck\'s Wijsbeg.
der Openb. moet dadelijk het verschil zien. B. stemt in met Aristot. bl. 8v.,
toch waarschuwt hij bl. 40 v. voor al te grooten invloed, en als hij over
Openbaring begint te spreken, is zijn beschouwing ook meer Platonisch dan
Aristotelisch (137, 142, 183, 265).

2) In \'57 had hij al zijn troost gezocht in de gedachte, dat God zelf
eenmaal alle tranen van de oogen zou afwisschen. (E. en Vr. V 296. La
S. had reeds nu aanvankelijk het eeuwige leven willen genieten. V 438).

3) „Heden, de rechtmatige reactie (let op dit „rechtmatig" in \'54 J. H. S.)
tegen een Idealisme, dat als een dolend ridderschap wordt uitgelachen door
den tijdgeest, die waarheid en bruikbaarheid identisch stelt" (Pantheon \'54
Natuurstudie en material.), onchristelijke tijdgeest (E. en Vr. III 332),
woelige en naar \'t practische jagende tijd (De oude litterat. voor onzen tijd
V. L. \'55 bl. 581v). „In onze eeuw, nu de exacte wetenschappen zulke
scherpe grenzen leeren trekken in alle terreinen der rhenschelijke kennis"
(Het Ev. en het gezellig verkeer \'55 bl. 43). „Onze leeftijd is een tijd, waarin
de Industrie, de algemeene preoccupatie voor het stoffelijke, ten troon ver-
heven wordt," (V. L. \'56 bl. 761), toomeloos prakticisme, utilitarisme, alle
idealen vertrappend (bl. 762). Deze richting was ook in kunst en wetenschap
doorgedrongen (bl. 763).

4) Chr. de Gekruisigde voor en in ons 3de dr. \'64 bl. 24.

neveld, en de h o o g s t e en h e i li g s t e bij voorkeur het meest
verkeerd ziet." i) In \'68 schreef hij, dat het naturalisme de massa be-
heerschte. Hij zag daarin „de meer en meer zich voltrekkende concen-
tratie van den Geest der wereld tot de meest besliste loochening des
Geestes, zelfs des menschelijken geestes." 2) Wat dit laatste betreft:
in \'76 sprak hij van „de naturalistische uitwissching der persoonlijk-
heid, die een zoo bedenkelijk teeken in onze maatschappelijke toe-
standen is. Een sterke trek van praktisch Spinozisme gaat door on-
zen tijd. Bijvoorbeeld de berusting in het „voldongen feit," ook ten
koste van bezworen trouw en de hoogste beginselen van waarheid
en eer: 3) de daaruit volgende aanbidding van het succès; het staats-
absolutisme en, als noodzakelijk gevolg, zijn tegenpool en geestver-
want, het socialisme. Een merkbare trek om al het geestelijke tot iets
natuurlijks, physieks te maken." *)

„Het is thands in de wetenschap ten uiterste moeilijk om tot we-
tenschappelijke discussie te komen. Bepaaldelijk in al wat den gods-
dienst en het geloof aangaat. Onder den naam van hartstocht der wer-
kelijkheid, of welken anderen men wil, bestaat partijdige hartstocht
voor dat deel der werkelijkheid, hetwelk men wil laten gel-
den; 5) een hartstocht des te moeilijker, omdat hij met de grootste
kalmte spreekt. Of liever, er is een g e e s t die schier allen bevangen
heeft, wien de naam van „wetenschappelijk" niet geweigerd wordt.
De algemeen heerschende richting, het naturalisme, de verklaring der

1) Blikken I 113 verder over dezen „tijdgeest" Blikken I 237, 111 bl.
XIv, 226, 278, 331, 339v, 347v, IV 141, 247, 402, L. & W. II 297v, 431, 435v.
Koepokinenting \'73 bl. 8, Prot. Bijdr. 111 291, V 72, 279, Adel in rang en hart
\'71 bl. III, 8v, 17, 29v, Geheelonthouding \'72 bl. 6v, llv. Eeuwig Ev. \'72
bl. 33, \'74 bl. 56, \'75 bl. 162v, \'77 bl. 3, Spinoza \'76 2de dr. bl. 9, 176v, 201 v,
219, 238, Studiën II bl. 1, Leven v. Jezus 1ste Voorr. VlII & XXXII, 25
jarige Ev. bed. \'78 bl. llvv, 32v, Gemeindebekenntnis \'79 S. 7. 12, Van Calv.
t. Rouss. \'81 bl. 24, 80v., Omdat en zooals. \'83 bl. 45, Wijsbeg. v. d. godsd.
\'89 bl. 9, llv, Het geloof der gem. \'90 bl. 11 en 121, 64, 113, 122v. De wer-
kelijkh. V. d. godsd. \'90 bl. 28, Nog eens: Werkelijkh. \'90 bl. 23. Wordt
volmaakth. \'92 bl. 18. De opbouw der Kerk 1900 bl. 30v, 42, 52v.

2) Blikken III 348.

3) C. f. hiermee \'t begin vari den Wereldoorlog m 1914.

J- H. G. Spinoza en de idee der persoonlijkheid \'76 1 dr. bl. 254, 2de
dr. bl. 201.

5) Ik spatieer J. H. S.

findige wereld en der geestelijke verschijnselen uit
die wereld zelve,i) is een vooroordeel van den tijdgeest ge-
worden, en bewijst zichzelve dus niet meer. Deze moeite acht zij over-
bodig. Zij stelt zich, van aller toestemming verzekerd. En zij die
niet toestemmen, worden eenvoudig door de meerderheid over-
stemd." 2)

Gunning\'s Tegen dezen naturalistischen tijdgeest, dien G., even-
moed. als Luther \'t verderfelijke van de aflaatsprediking in de
biechtstoel had ondervonden, allerwege in zijn pastorale practijk ont-
moette, heeft hij geestdriftig den strijd aangebonden. Er behoorde
moed toe om toen tegen het algemeen vooroordeel van de beschaaf-
den en ontwikkelden in te gaan. Aan moed heeft \'t hem niet ontbro-
ken, Met instemming haalde hij de woorden van Hofdijk aan:
„De vreez\' is zelf bevreesd. Zij wijkt
voor d\' ijzren w i 1 ^ van mannenmoed terug."
„Wij zullen tegen elkander strijden," schreef hij als antwoord op
een \'brief van dr. Zaalberg nog van Hilversum uit naar den Haag
Apr. \'61. „Ik vrees U niet." 3) In \'68 „Het geloof is de rechte bron van
den moed, den waren moed, die niets anders is dan vertrouwen op
God." 4) „Elk rechtvaardige is moedig als een jonge leeuw. De ver-
metele gelooft aan zichzelf, aan eigen kracht — de ware moed
vertrouwt niet op zichzelf maar op een hoogere leiding, welke men
zich bewust is te dienen." Met welgevallen wees hij op Caesar, Napo-
leon, op David tegen Goliath, op Jonathan alleen de steenrots op-
klimmende naar het leger der vijanden, op Luther en Calvijn. „Jezus
bestrafte de vreesachtigen." Moedig heeft G. den strijd aange-
bonden.

Gunning\'s Reeds vóór hij naar den Haag ging, had hij als
verhouding dapperen medestrijder tegen het ongeloof, als aan-
*Prin ^ voerder in dien strijd Groen van Prinsterer leeren
kennen. G. had grooten eerbied vooi" Groen, gevoelde
zich in vele opzichten aan hem geestverwant, als hij tegen de revolu-
tie het Evangelie stelde en niet in de eerste plaats staatsman, maar

1) Ik spatieer J.H.S.

2) J. H. G. in Studiën II \'76 bl. 1.

3) L. & W. II 102. 4) Blikken II 308. 5) Blikken 11 bl. 31L

Evangeliebelijder wilde zijn; hij eerde den strijder voor het christelijk
onderwijs, den idealist, die van geen transigeeren wilde weten, den
Platonicus.

Had G. zich in Hilversum al bijzonder tot Groen van Prinste-
rer aangetrokken gevoeld mede om zijn Platonische denkwij-
ze, 1) in den Haag heeft hij als vriend met hem mogen verkeeren. 2)
Het spreekt vanzelf, dat dit G.\'s Platonisme heeft versterkt. Groen
en G. hebben zich op dezelfde wijze tegen den tijdgeest verzet door
tegenover het algemeen voortdringende empirisme het idealisme te
stellen. „Groen behoorde tot de orde der geesten, die door Plato
worden aangevoerd," schreef A. Pierson. „Ook voor Groen was het
hoogste, als waarheid, bestaande onafhankelijk van den mensch, als
volkomenheid, een „idee," in den zin van model of type. Bij Groen,
gelijk bij Plato, dezelfde grondgedachte, dezelfde grondstemming:
daarboven het onveranderlijke; dat onveranderlijke voorwerp van een
hartstochtelijke liefde, die geroepen is het op aarde te doen regeeren.
Zijn liefde won in hartstochtelijkheid tegenover een tijdgeest, dien hij
van een geheel tegenovergestelde overtuiging doordrongen achtte." 3)
G. heeft evenzoo tegenover de lagere wereld de hoogere gesteld. De
absoluut geldende normen waren in Christus openbaar geworden en
werden door den H. Geest verwerkelijkt in de gemeente. „Die zal de
wereld overtuigen (verwijten) van zonde".. èXey^Et (Joh. 16:8), \'t
zelfde woord in Hebr. 11:1. „De onzichtbare dingen vragen ver-
wijtend: Waarom gelooft gij mij niet? Waarom gelooft gij de zicht-
bare dingen meer dan mij? Evenals Groen, had G. ook een idéé van
de „ware" Kerk. F. C. Baur zeide: „Der ganze Unterschied (tusschen
Rome en de Prot. Kerken) hat seinen prinzipiellen Grund darin, dass
das Verhältniss von Idee und Wirklichkeit, Wesen und Erscheinung auf
sehr verschiedene Weise aufgefasst werden kann. In der Anschauung
der Katholiken fällt beides wesentlich zusammen, in der des Protestan-

1) Boven bl. 71 v.

2) Mr. T. de Vries „Mr. Gr. v. Pr. in zijn omgeving" bl. 149 vv. „Geduren-
de bijna twintig jaren was ds. G. als predikant te \'s Gravenhage Groen\'s
huisvriend."

3) Fokkema. Gr. v. Pr. bl. 17 v.

4) F. C. Baur Lhrb. der chr. Dogmengesch. 3te Ausg. \'67, S. 341.

ten muss beides unterschieden und soviel möglich im Bewustsein aus-
einander gehalten werden. Das an sich seiende Wesen der Idee kann
sich nur in der äussern Erscheinung verwirklichen, aber es kann auch
in ihr nie völlig untergehen. Die Idee ist in letzter Beziehung immer
wieder das über jede äussere, particuläre, endliche Form de^Existenz
der Kirche übergreifende Princip."

Het Platonisch idealisme moest zóó wel telkens weer op den voor-
!i grond komen, \'t Was maar de vraag, hoe men zich de ware idee
! dacht. ^ dacht ze Apostolisch, (^r^ confessioneel. G.
: verwachtte alles van personen. Groen van de b e 1 ij d e n i s. G,
i dacht ethisch, Groen intellectualistisch van de waarheid.

G. had in \'60 al wel gezien dat de ontwikkelingsloop zijner over-
tuigingen omtrent onderscheidene punten anders waren geleid dan die
van Groen. i)

In de eerste plaats heeft G. zich altijd bu i t e n de
Buiten de politiek gehouden. In zijn „Aan de Evangeliebelij-
gebleven Tweede Kamer" \'67 begon hij met te zeggen,

dat zuiver staatkundige zaken buiten den kring van zijn
oordeelsbevoegdheid lagen.

1) J.H.G. Beginsel en meen. 1 dr. \'60 bl. 129 n 34. In \'52 had een gezelschap
predikanten, waaronder ook D.Ch.d.I.S. en Beets tegenover \'t geen Groen
in de Nederl. schreef iets ander willen stellen (D.Ch.d.l.S.-Brouwer bl. 14).
Daar was besloten, \'t tijdschrift Ernst en Vrede op te richten. In \'54 heeft
G. zijn Adhaesiebetuiging ingezonden. (E. en Vr. II 468—72). Almeer was
Ia S. de eenige redacteur geworden. Om te voorkomen, dat men de ethische
richting als partij ging beschouwen, werd E. en Vr. na 6 jaargangen in \'58
gestaakt. In \'59 schreef Ia S. over de redenen van deze staking „De nood der
Kerk". In \'60 zijn „La Crise religieuse en Hollande". Groen had \'t voorge-
steld, alsof hij door zijn „vroegere wapenbroeders" in den steek was gelaten
in \'56 (voor \'t aannemen van de L. O. Wet). (Op dezelfde wijze heeft later
Abr. Kuyper geschreven over De heelen en de halven. De „heelen" waren
alleen degenen, die ook in de politiek met hem meegingen). La S. had ge-
protesteerd tegen het identificeren van een politieke partij met de Christe-
lijke zaak (La crise p. 18). Men had de beginselen van E. en Vr. vereen-
zelvigd met die van Mr. v. d. Brugghen (p. 142); daartegen was la S. op-
gekomen. Hij had de breuk tusschen v. d. Brugghen en Groen v. Pr. zeer
betreurd, désunion qui a causé plus de dommage peut-être à la cause évan-
gelique que tous les triomphes des libéraux (p. 143), c. f. D.Ch.d.I.S.
Brouwer bl. 138 vv.

Maar over het o n d e r w ij s drong hem zijn ge-
Het onderwijs. ^^^^^ ^^^ ^^^^^ ^^ (bj^ 3) gn

Beets voor de Vereenig. voor Chr. Nation. Schoolonderwijs hebben
bedankt, is G. gebleven en heeft daarvan een verklaring gegeven in
„de Hoop des Vaderlands" van 9 Febr. \'70, waarin hij schreef, dat
hij niet bleef, omdat hij de politieke bedoeling deelde, die
ook hij aan velen harer leden toeschreef. „Ik versta geen politiek.
Niet, omdat ik den invloed onderga van een Staatsman, dien
ik hier niet behoef te noemen (Gr. v. Pr.) en met wien ik op, naar ik
meen, welbekende wijze in andere opzichten niet overeenstem, of-
schoon dit verschil niets afdoet aan de onvergankelijke liefde en dank-
baarheid, waarmede ik mij aan hem gehecht gevoel." Hij geloofde dat
de schoolwet van \'57, geheel tegen de bedoeling van den
edelen, door G. hoogvereerden v. d. Brugghen, een bedding was, waar-
van de onvoorziene strooming van een overmachtig ongeloof al wat
hem als christen en Nederlander dierbaar was, zou wegspoelen; daar
was hij dus een tegenstander van. De eigenlijke reden, waarom hij de
Vereen, bleef steunen, was haar positieve werkzaamheid, n.l. \'t
oprichten van Christelijke Scholen. i) G. gevoelde altijd behoefte om
te protesteeren, zoodra hij meende op eenig politiek sleeptouw geno-
men te worden. 2) Hij wilde daarom ook, dat alle politiek van de
Vereen, voor Chr. Nat. Schoolonderwijs werd afgescheiden. 3) Wel be-
aamde hij het politieke program van Gr. v. Pr. in de hoofdzaak, maar
hij protesteerde tegen vermenging van politiek en philantropie.

Gr. V. Pr. heeft van zijn kant dankbaar gebruik gemaakt van G.\'s

1) L. en W. II 69. In \'61 had G. dadelijk reeds instemming betuigd met \'t
oprichten van de Vereenig. voor Chr. N. S. maar had \'t zelfde bezwaar ge-
maakt als D.Ch.d.l.S., dat „onveranderiijke waarheden" m de statuten als
grondslag waren aangenomen (L. en W. II 44). Hoe G. verder gevoelde voor
\'t Chr. O. kan blijken uit zijn geschriften:

Een woord tot de Christelijke Gemeente voor Schoolonderwijs \'63.
(3e dr. \'64). Godsdienst in het onderwijs (Mededeelingen No. 3) \'64. Zeven
stemmen over Schoolonderwijs tot de beschaafde christenen in den lande
gebracht \'64. Aan de Evangeliebelijders in de Tweede Kamer \'67.
Schoolwetsherziening \'68. Geen strijd voor Chr. Scholen. Art. in Paedag.
Bijdr. \'75. Verder versch. brieven. Ingez. stukken enz. L. en W. II 53—92.

2) L. en W. II 82.

3) L. en W. II 74 v. III 779.

strijd tegen het ongeloof en van zijn ijveren voor de chr. school —
ook politiek gebruik. Hij maakte die scheiding ni e t. In
zijn „Nederlandsche Gedachten" nam hij telkens „belangrijke wen-
ken van Gunning" over.i) Toen G. een Adhaesiebetuiging in de Ned.
Ged. had ingezonden, 7 Juni \'71, met het uitdrukkelijk voorbehoud,
dat deze inzending geen politiek, maar enkel een z e d e 1 ij k karakter
droeg, schreef Groen er in een noot onder: „Zij heeft een z e d e 1 ij k-
politiek karakter." 2)

G. had in \'61, toen hij \'t beroep naar den Haag had aangenomen,
aan Groen geschreven, dat \'t hem „een streelende gedachte zou zijn,
een c o n c i 1 i a t o i r element te mogen wezen tusschen de „anti-
revolutionaire" en de „ethische" opvatting, hoewel beslist aan de
zijde der laatste staande." 3) G. is werkelijk zoo\'n „conciliatoir ele-
ment" geweest.

Geen ^^^ part ijwezen heeft hij zich van \'t begin af

partijman, willen vrijhouden. In \'60 had hij geschreven: „Hoe
velen ziet men er, die zich scharen rondom enkele gevierde namen,
welke de eene of andere partij geacht worden te vertegenwoordigen.
Hoe zweert men dan bij deze persoonlijkheid en hare geestverwan-
ten! hoe sluit men zich met schuwheid tegen eiken anderen in-
vloed af!" 4) G. was geen man om in een partijgareel te loopen, 5)
Hij vond \'t gevaarlijke van alle partijstelling in het g e b o n d e n z ij n
aan z ij n antecedenten. Hij wilde de v r ij h e i d behouden
om eiken morgen alle verkeerdelijk bindende antecedenten teniet te
doen. 6) Een partij kon niets terugnemen, dat duldde haar eere niet.
Een partij kon nooit een roepstem tot schulderkenning en bekeering
tot zichzelf richten, alleen slechts tot zijn tegenstander. „De men-
schen houden immers schulderkenning voor onvastheid. Een partij
wil en moet slagen; een man die gelooft behoeft niet te slagen,

\') L. en W. 11 73.

2) L. en W. II 81

3) L. en W. III 754.

Beg. en meeningen Ie dr. \'60 bl. 102.

5) Schiller had in zijn „Pegasus im Joche" gezegd:

„Der Vogel und der Ochs an einem Seile
Ich bitte dich, welch ein Gespann!"

6) J.H.G. Beg. en meeningen 2de dr. \'80 bl. 77, BHkken II bl. XII.

want hij weet, ook bij tijdelijke nederlaag, dat hij in de richting der
eeuwige waarheid gaat, aan welke op Gods tijd de overwinning ver-
zekerd is, ook al zou hij het niet meer beleven." i) Met zijn 25-jarig
Jubileum heeft hij ook gezegd: „Dit is het wat mij ten alle tijde de
partijzucht zoozeer deed haten en bestrijden. Want een partij
rechtvaardigt zichzelve. Ondanks sterke, ja dikwerf overspan-
nen betuigingen van eigen zonde en schuld, rechtvaardigt men toch
in den grond alleen zich en zijne belijdenisverwanten, en eert hen bij
uitsluiting met den broedernaam, die allen gedoopten toebehoort.
Daarom heb ik mij nooit kunnen aansluiten aan eenige partij, en wat
ik in en om die eenzaamheid geleden heb en verder lijden zal, is mij
lief als eenigszins uit de verte op de smaadheid van Christus gelij-
kende." 2) „In liefde aller dienaar, doch van elk mensch, van elke
partijleuze of kerkelijk stelsel, van elke begeerte óf vroom óf onvroom
te behagen en van elke vreeze om hem te mishagen vrij te zijn," er-
kende G. als \'s Heeren bevel.

„Dit is niet een individualistisch op zichzelf
staan, maar innige vereenigingmet de groote Ge-
meente van alle eeuwen,3) die onder alle namen, partijen

1) Beg. en meen. 2de dr. \'80 bl. 78. c. f. verder over partijwezen,
J H G Openb. br. aan de ouderiingen v. d. Vrije Ev. gem. te Amst. \'60 bl.
15 en 30 Is er zaligh. buiten \'t geloof \'65 in \'70 uitgeg. bl. 9, Maranatha
\'70, Humanitaire vereenig. bl. 6, Eén doel, 2 wegen \'64 bl. 17, De H. Schrift,
Gods Woord \'73 bl. 39 v., Atchin \'73 bl. 10 v., D.Ch.d.l.S. over de theol.
fac \'74 bl 19, 25 j. Ev. bed. \'78 bl. 19, 36, 45, St. v. W. en Vr. \'78 bl. 77,
\'79 bl 295, \'80 bl. 3n. (De uitdr. „partij van den levenden God" noemde
Q. op zichzelve godslasterlijk, daar ze God met feilbare staatk solidair ver-
bindt), Overl. en Wet. \'79 bl. 50, De vrije Kerk \'84 bl. 220 283 enz.

L. en W. II 43, 56 v., 79, 202 v., 248, 759, 908 v., 913, 111 150, 993.

2) Een persoonlijk woord bij het gedenken aan 25 j. Ev. bed. \'79 bl. 19.
In dit opzicht heeft G. veel overeenkomst met Hoedemaker, die ook niet
moede werd om tegen het partijwezen te waarschuwen en het in de Kerk uit
den Booze achtte (Hoedem. op \'t fundemant v. apost. en profeten \'86 bl.
57, 60. Door de partijschap wordt de kerk te gronde gericht, bl. 147. Ge-
denkboek v. Hoedem. bl. 58, 87, 108n, 203). H. is daarom zelfs uit de con-
fessioneele partij getreden (Heel de Kerk en heel \'t volk \'97. bl. 10, 13; in \'t
tegenwoordig staatkundig stelsel waren ze wèl noodig bl. 11.) Dat
hebben D.Ch.d.l.S. en G. ook nooit ontkend bijv. J.H.G. Het ethisch beginsel
\'77 bl. 8, Studiën II 299, St. v. W. en Vr. \'80 bl. 3.

3) Ik spatieer J.H.S.

en belijdenissen in het kruis, in het sterven en opstaan met Jezus
Christus, zelfs onder zeer groote verscheidenheid, ja tegenspraak
van uitdrukkingen, haar herkenningsteeken vond (bl. 45). In \'68
schreef hij al: „Dat is juist het bekommerende op het staatsgebied dat,
dóar beginselen, stroomingen schijnen werkzaam te zijn, die de be-
kwaamste en vroomste mannen dwingen een dubbele houding
aan te nemen: één als staatsbestuurder,!) één als privaat persoon.
Dit verschijnsel is voor mij nog een onopgelost raadsel." q. heeft
die dubbelheid ook al bij Gr. v. Pr. opgemerkt. Hij onderscheidde
in hem den christen van den staatsman. De christen Gr. v. Pr.
trad steeds, ook in de Vereen, voor Chr. Nat. Sch., naar den inner-
lijken eisch zijner overtuiging op met den eisch: „aanvaardt mijne po-
litiek, want zij is niet anders dan de eenvoudige, noodzakelijke ge-
volgtrekking uit ons geloof!" En hij vergat daarbij, dat de grens-
bepaling tusschen geloof en ongeloof door den christen anders
werd gesteld dan door den s t a a t s m a n. 3), G. had den band tus-
schen juridisch-confessioneelen eisch en de anti-
revolutionaire politiek wel gezien.4)

1) Tot de houding als Staatsman behoorde blijkbaar het beschouwen van
„de ethischen" of „ethisch-irenischen" als trouweloozen, die het vaandel
hadden verlaten, eigenlijk sedert \'56 al (L. en W. 111 760 v., 768 v.), precies
\'t zelfde, wat G. later in Kuyper\'s „De heelen en de halven" zoo pijnlijk trof.

2) L. en W. II 65 v.

Later schreef G. aan Abr. Kuyper: „De Standaard is — wij weten het uit
uwe „Confidentie" - iets anders dan gijzelf." J.H.G. De H. Schrift, Gods
Woord \'73 bl. 10. In de St. v. W. en Vr. 79 bl. 449 onderscheidde G. in den
éénen K. een Christen en een partijhoofd. St. v. W. en Vr. \'80 bl. 3 den
partijman en de persoon, c.f. L. en W. III 936, 955, 965 „1. Een kind Gods
uit God; 2 een gereformeerd partijhoofd, niet uit God, 3 De band tus-
schen 1 en 2? Mij een raadsel" bl. 938.

3) Bij Groen sloot gemeenschap des geloofs samengaan en meedoen met
de partij in (Nie. Beets, P.D.Ch.d.l.S. bl. 139); hij was, naar \'t oordeel v.
Beets „avant-tout" staatsman en partijman (142). De geest van Groen was
absoluut: alles of niets, zoo of niet (149), Fokkema diss. bl. 16.

aunning\'s \'*) Door Gr. v. Pr. heeft G. Stahl nader leeren kennen. Stahl,
verhouding 1802—\'61, zoon van Joodsche ouders in München, had in
tot Stahl, huisgezin van Thiersch (den vader van den lateren Apos-
tolische) het christendom leeren kennen, was eerst in Erlangen, na 1840 in
Beriijn prof. in staats- en kerkrecht, ging sedert 1847 in de politiek. In \'t
revolutiejaar 1848 gaf hij zijn vaak herhaald parool uit: autoriteit,

Er moest met afgeronde stellingen worden gewerkt: het geloof
en h e t o n g e 1 o o f. De Kerk had tot levensvoorwaarde de uitwer-
ping van hen, die deze waarheden ontkenden. i) Groen voorzag, dat
op parlementair terrein het opkomen voor de rechten en vrijheden
van een christelijke Natie niet baatte, indien het geen stéun kreeg in
de reeds lang verzuimde plichtsbetrachting van de Nederl. Herv.
Kerk, n.l. om een eind te maken aan de grenzenlooze leervrijheid. 2)

niet m a j O r i t e i t. Hij vreesde meer de chronische ziekte van het libe-
ralisme, dan de acute van de democratie c. f. G.\'s houding in de quaestie
Zaalberg. Hij streed voor zedelijke en geordende vrijheid, voor chr. school,
chr. huwelijk en chr. staat. Hij schreef: „Die Philosophie des Rechts nach
geschichtlicher Ansicht Bnd. I 1830." Hij plaatste tegenover het pantheisme
de persoonlijkheid en vrijheid Gods voorop. Hij stelde de antithese tus-
schen het heerschappij voeren in den staat van den volkswil en het
door God gegeven recht der overheid. Tegen Rome had de Her-
vorming in Duitschland tot \'t gezag der vorsten, als beschermers van de
vrijheid de toevlucht genomen. Stahl handhaafde het recht der bisschop-
pen. (c. f. boven bl. 42). Politiek recht hebben alleen de leden der erkende
Kerk. De Kerk staat op \'t fundament der belijdenis, van den kern der belij-
denis tenminste. De Kerk is een door God gestichte instelling boven de
menschen. Stahl drong aan op katholiciteit van de Kerk, maar was
niet voor de Evangel. Alliantie. (Herzogt 18 S. 746 v.v.). In \'56 had G.
Stahl\'s Wijsbeg. des Rechts al gekend (Het Ev. en de litteratuur \'56 bl.
10) In „Referent" waren Stahl\'s denkbeelden en zijn strijd met Dunsen
meegedeeld (bl. 55, 233 v., 284, 380). In E. en Vr. IV. 374 had hij de Wijs-
beg. des Rechts aanbevolen. Toch zegt G. dat Gr. v. Pr. hem Stahl nader
heeft leeren kennen en bewonderen. (Eén doel, twee wegen \'64 bl. 4 n.).
Verder Blikken I 39 (\'66). Zestien stellingen \'67 bl. VI. (Stahl wilde
ook een persoonlijk kerkelijk gezag, dat de gezamenlijke christenheid om-
vatte, een werkelijk algemeene katholieke kerkregeering). Bhkken II 319 n.
(G. was \'t niet eens met Stahls veroordeeling van de Vermittlungstheol.),
IV bl. XXVIII, Chr. St. \'72 bl. 637, Dante X n. Het voorgangers ambt. bl. 25,