Woensdag 9 mei 1866, des namiddags te 1 übe.

■ muil)

;js«iQ e.fV aA\'

, , H JUÜ vi ü i <1 H LIH 8 J

kf^- owder rfeze, in de eerste plaats aan U, mijnen
^aaer Dr. h. j. lulofs, rfie me^ den rijken

5fe^ 9\') eerbied en vriendschap onder velen, die in vroe-
^ ^^^^^ jaren raad en daad voor mij belangeloos
laadden, namen noem, als: van hasselt,don-
^^aal malefijt, van den broek, riendeehoff,
is het om u allen de levendige overtuiging

te brengen, dat dankbaarheid voor \'t geen iedef
mij bewees, mij een genot is, en dat ik de vriendef^\'
door u op den weg der geneeskundige wetenscf^\'^^

Het is mij eene aangename taak om U, HoogS
Heeren Professoren der Medische Faculteit,
te betuigen voor de welwillendheid, die ik van
en in het bijzonder van U, Hooggeleerde Heer va^^
OEVEE, als mijn Promotor, mocht ondervinden.

Gezondheid bij het Bataillon Mineurs
^^ùigejj^®^^®\' in de legerplaats bij Zeist, werd ik
^^U ^ßi\'zocht geneeskundige hulp te verleenen
"^^^ïite wonende in de nabijgelegen ge-

D ; en vond hem in den navolgenden toestand :
"^^H goed gevoed en krachtig gebouwd

tafej^ 36 jaar^ zit voorover gebogen aan eene
Meii . hij den rechter arm, omwikkeld met
^^ ^ \' houdt uitgestrekt. Zijn aangezicht
lijdçjj^^^^®^ vertoont de uitdrukking van he-

\'^icJt,

J^^tejj^j^ öiij aanstonds mede, dat de op tafel
^^^t ^^^ de oorzaak van zijn lijden is. De hand
® volairvlakte uitgestrekt, de voorarm rust

op de buigzijde. Den arm voorzichtig ontbloot
bende, vind ik dien van den schouder tot de
der vingers gezwollen, rood, zeer warm en
Op den rug van hand en voorarm, waar de
als \'t ware een kussen vormt, is de pijn en roo
het hevigst. Als gemarmerd roode strengen
de gezwollen watervaten van hier over de ^^^^ ^^
tot de axilla, waarin de klieren eveneens
zijn opgezet. Nergens zijn teekenen van iii^^^^^^jt
geweld of verzweering waar te nemen. Alleen j
er een litteeken op den rug der hand, onge^®^^^).
centimeters boven het hoofd van het derde

drukt. Patiënt weet als oorzaak van zijn
dig lijden, dat reeds vier dagen met khn^^^^^^^glt
hevigheid duurt, niets op te geven, slechts ^^^^^
hij ter loops, dat hij vijf jaar geleden a»"
hand verwond is geweest. Naauwkeuriger lol^
gen hieromtrent verlangende, verneem ik vai^

In Mei 1859 werd hij, in dienst zijnde
corps sappeurs in N. O. Indië, bestemd om
expeditie ter Z. O. kust van Borneo deel te ^ ^^
Bij den tweeden aanval, door onze troepen
nolawa gemaakt, was hij vooraan in eene
digst bij den vijand en werd hem op het ^^^
dat hij aanlegde, door een Dajakker, op ong^^^^^gf\'
passen, het geweer uit de hand geschoten.
trof hem in eene zeer schuinsche richting op
der hand, ongeveer twee centimeters boven

•^eiide^ ^^^^^ middelhandsbeen. De vrij sterk bioe-
veroorzaakte geen belangrijke pijn en
aati?^®®^\' grootte van een gulden. Hij legde

^igg behandeling te hebben voortgezet, door
^^rgQ genoodzaakt, zich onder geneeskundige

\'^\'^ti «ic^^^ verpleegd. De pijn en zwelling verbreid-
^en ^^^ de geheele hand en een gedeelte van
Aanvankelijk werd hij met koude
^^tapj^^ ^®handeld; na 20 dagen werden warme
Ji^al^j^j-^^ta over de geheele hand gelegd en her-

geappliceerd. Na eenigen tijd
hebben voortgegaan, ontlastten zich on-
beensplinters. Toen hij 38 dagen aldaar

bij Soerahaja gedirigeerd. Hij bleef
% ^\'®bandeling tot Mei 1860, de wond sloot
y herstelde met ankylose van het handge-

^ J^^beweeglijkheid, terwijl de vingers weinig
^ onder een hoek van 50 graden op de

middelhand gebogen konden worden. Hij ha ^^^^
zeer weinig dienst van zijne hand en leed
herhaaldelijk aan subinflammatoire verschijnselen; ^ ^jj
ling en pijn in het handgewricht werden
zeer geringe krachtsinspanning te voorschijn ê ^^^^

de gisteren voorgestelde operatie te doen.
daarop in het raidden der fluctuerende zwelh\'\'^\'

van den musculus extensor digitorum com-
^^ïie ongeveer 7 centimeters lange, vrij diepe
■ ^et geweld ontlastte zich aanstonds eene
hoeveelheid dunne, kwalijk riekende etter,
grootere en kleinere stukken
"iooj. ^^^^ en peesweefsel. Ik reinigde de wond
^ijd ^^^^^i^htige inspuiting met lauw water en ver-
ben . ^ ^^clus nog eenige dergelijke fragmenten. Met
fJat wond zacht explorerende, bemerkte ik,

Wßj^j\' de diepte ontmoette de vinger een klein
lichaam, dat dadelijk zeer gemakke-
leijj ^yderd werd en bleek een stukje wit porce-

^^ïsschen het en middelhandsbeen
naar beneden verplaatst. Verder naar den
\'^^^kig ^ voortgaande, voelde ik een breed en
^l^tj ^ Lichaam, dat ik dadelijk voor iets anders
^^oev^jj.^\'^ hield en stellig vermoedde lood te zijn.
^^ ^^ sonde van nélaton bij mij en wreef
1 het aldus waargenomen lichaam. Duide-
^^ïktc, ^^delijk hiermede de looden streep op papier
Op nieuw werd de vinger ingebracht, om

de ligging en de beweeglijkheid te onderzoeken■ ^ ^^^
zat tamelijk vast tusschen de hoofden van het --
Bfi« middelhandsbeen, het groot-veelhoekige, scfi ^^^^
vormige, maansgewijze en het gehaakte been^ ^^
nam dus geheel de plaats in van het gehoofde
Ik beproefde te vergeefs dit met den nagel^^^j,
te kantelen, en naar buiten te brengen; ^^^^^
met eene stevige scherpe korentang haalde ik
eenige krachtsinspanning, zonder den lijder
waardige pijn te veroorzaken, een vrij groot
projectiel uit de wond te voorschijn. Het
geveer I med. onc. en bleek een stuk zoogeo^^j^^
r/gekapt lood" te zijn , hier en daar met een vvit
bedekt. Ik overtuigde mij daarna, dat het
been aanwezig, doch belangrijk naar benede» ^^^
plaatst was. Na mij verzekerd te hebben, dat
andere vreemde lichamen aanwezig waren,
ik de hand en den voorarm op eene spalk; de P ^^^^^
van de wond werd vrijgelaten, daarop catapl^^^^jju
aangewend en de arm in gebogen houding
mitella gesteund. De zwelling nam spoedig ^je
af, de pijnlijkheid hield nog eenige dagen ^^of
wond suppureerde weinig. Dit werd latei
het mbrengen van droog pluksel bevorderd ^^^ jj,
twaalfden dag liet ik patiënt zachte beweging
hand- en vingergewricht aanvangen, echteï
der zich daardoor pijn te berokkenen. ^^
week begon de vvond te granuleren en rf.
snel hare genezing. De oefening bevorder^^^j,gii
beweeglijkheid buitengewoon, en toen na «es

^^d ^ geheel gesloten en de pijn geweken was,
Vqj^^ ^ buiging in het handgewricht zooveel ge-
liQj^ \' dat hij een matig dik voorwerp vrij stevig
te^^ ^^^thoiiden. Ik zag den lijder een jaar later
Vqq^^^ vernam zijne dankbaarheid wegens de
toenemende bruikbaarheid zijner rech-
ïiiet zonder eenige voldoening,
dijjg ^oven beschrev en waarneming vond ik aanlei-
\' eenige algemeene beschouwingen te treden

het verblijf van projectielen in geschoten
3 "Vooral van beenderen en gewrichten.

kennis der geschoten wonden in het alge-
^^^ hoogste belang voor de militaire heel-
onderdeel daarvan verdient voorzeker ons
>ïiet recht eene plaats. Er zijn onder de
i^ej. ^ . ^\'^d.e vraagstukken der chirurgie voorze-
5 die meer aanleiding gaven tot zoo ver-
ttie^jj-^^^\' lijnrecht tegenover elkander staande
als die welke op dit onderwerp betrèk-
Mt^j^ ïoch zal het wel geen tegenspraak

Mcl^j- ^^\' het, vooral op het slagveld, zeer ge-
Van de juiste herkenning en behandeling
^\'ooj ^ Wond aanwezige vreemde lichamen hangt
«n K goed deel het nut der allereerste hulp af,
t tr ^^ nadeelige gevolgen van

^^^Poït en daarna op den aard der wondver-
beduidenden invloed. Maar ook later,
^ lijder eene rustige verpleging geniet, is

hefc mede van groot belang, dat de tegenwoor^^^
heid van een projectiel juist herkend en goe^ ^^
handeld wordt, ja menigmaal is het beslissend ^ ^^
het behoud of verlies van een lid, soms zel^®
het leven.

Wij behoeven hier slechts te herinneren ho^ ^^^^
langs de klassiek" geworden verwonding
Generaal garibaldi de aandacht van bijna alle
kundigen in Europa heeft tot zich getrokken » ^ . jj
mers het gold hier met anders dan de vraag ^
of niet de kogel in het gewricht aanwezig?
middel is er om hem aan te toonen? Moet
wijderd worden? Wat zal de afloop zijn
handeling, als deze vragen bevestigend of ^^
nend zijn beantwoord ? Zal de gevierde held ê
zen? Zal hij den voet moeten missen? ^
misschien zijn leven in gevaar gebragt? ^e

Ieder geneesheer herinnert zich de verscbill^\'^j^
meeningen, door mannen van erkende bekwaaiï\'
destijds uitgebracht, den twijfel en de d^ali
waartoe zij geraakten. Ook dit geval bewe^® ^^^
het onderwerp belangstelling verdient, ^l^jgjii^
merkwaardig leerrijk voorbeeld in de geschil
der heelkunde, heb ik gemeend, het

schrift eenigzins uitvoerig te mogen aanhalen\'
alleen als op zich zelf staand geval was dit
wicht, ook voor andere van diergelijken aard br^c
werkelijk nut. Het is toch een verblijden\'^
schijnsel te kunnen opmerken, dat reeds
laatsten Deenschen oorlog, volgens mededeeli^^^

^(j\' behandeling en afloop van deze, in ver-
eetie uitvoerige discussiën daarover gevoerd,

ïiet ^^^^ ^^ gewrichten heeft geleid,
^c^j^ ^^ opmerkelijk, hoe de meest bevoegde
<jver heelkunde ten opzichte van het on-
ïp" behandeling van projectielen, die

die van hunïer, blandin,
5 dan is verwijdering van projectielen eene
Hdjj^ ondergeschikt belang. Hoort men b:égin ,
^Is ^ ^^iJdens, roux, dan geldt zij daarentegen
Wet^j^^ ^®langrijkste deel der eerste hulp aan ge-
\'^uïig ^ ■ I^eest men bij neudörfeer: ,/Die Entfer-
V jj®^ fremden Körper aus die Wunde ist eine
des Feldarztes bei der ersten
Set auf dem Schlachtfelde und gerade die-

ist der segens- und erfolgreichste
^^^^Lißhen Thätigkeit" 3); of den regel door
^iiiigg^^^^eld: „derartige Geschosse, wenn sie nur
- "^^ssen zugänglich sind möglichst bald

ïla^l!\'^^\' ochwadt, Kriegschirurgische Erfahrungen, 1865.
Y^^Geuo Kriegschirurgie, 1864, Seite 99.

is^^\'^^Sigg^\'^® schrijver voegt hierbij: „und Ihr Angriff keine
jj^ "lewiji^^lässt," duidelijk te verklaren

üu entfernen, und sollte dies durch die Trepao^\'^^^^
geschehen müssen" 1), — tegenover de door
gestaafde meening van pirogoff : ?/Was nun die
traction in der primären Periode betrifft, so is* ^^
verhältnissmässig selten angezeigt 2) — dan
keuze moeielijk.

Verneemt men aangaande de behandeling ^^
wonden met splinters gecompliceerd de positie^® ^^
van jobert DE lamballe, iu eene zitting der v
mie de Medecine : v Je n\'extrais les esqii^ jg

tegen over die van baudens 3) : „Ainsi
pense, qu\'il est sage d\'extraire le phis tót
toutes les esquilles mobiles, qu\'elles soient
ou adhérentes," of van pirogoff 4): ,;Eine oa^^*
und oft wiederholte Untersuchung der Hohl^^^^j,
und der Abscessenhöhlen mit Sonden und
und die Versuche der Extraction der halbad
ten secundären Splitter muss stets vermiedet
den," dan is de doelmatigste weg niet dui
te vinden.

Zoo verklaren zieh bilguer en baudens
vóór het spoedig afzagen of afbijtelen der
beeneinden bij comminutive fracturen, terwijl^^^^gj
meijer hiertegen met kracht te velde trekt : ^ u

ïia, hoe over het ook hier belangrijke on-
Van het debridement" bij de behandeling der

^^ bet onze meening, dat, hoe tegen-
bet eerste gehoor deze verschillende
^leclit^ ."logen

klinken, dit voor een goed deel
^^ijkt j^^^^y^baar is. Bij aandachtige beschouwing
\'Pe./!^ dan, dat

men elkander hier als \'t ware
^^i^ojijj^® sterke uitdrukkingen heeft gevat, doch tot
afdalende, vindt men die verschillen

Caj^^^^® Plaies d\'armes a feu, pag. 30.
de Kabylie, pag. 56.
drtjitt\'s Chir. Vademecum, bldz. 159.

overal in de geneeskunde, vervalt men bij de po^\'^L
om een scherp dogma te stellen, zoo geB^akl^^^..^
in dwahng. Op al deze geschilpunten zoudeü ^^^^
met eenig recht, het oordeel door den
heelkundige bertherand, aangaande de won»^ ^^^
wijding uitgesproken, kunnen toepassen: //po^i".^^^
résumer enfin: les doctrines exclusives du
ment toujours, et du debridement jamais,
être définitivement écartées du domaine de
rurgie militaire. Si Tune est aujourdhui juge®
appel, la seconde conduirait à des résultats
autrement néfastes." Het is naar onze meening
onmogelijk, om uit al deze schijnbare tegenstriJ
heden, voor ons doel eenige praktische aanwijz^^^^g
te verzamelen, bruikbaar bij het onderzoek
behandeling van //vreemde lichamen," die d® "
schoten wonden compliceren. ^ (^p

Naar ons bescheiden oordeel is er aldus, j.-
dit punt, vrede te stichten tusschen die niei ^^^
dige mannen, wier streven het was, nuttig t®
met de vruchten eener ervaring op het slagve
zameld.

Uitj^^^\' Congreefsche pijlen of stukken hiervan, en
geweer: kogels (ronde en cylindro-conische)

"eeldg^ ^ \' zijn door geloofwaardige sclirijvers enkele voor-
ee ^^^^^ naedegedeeld, o. a. geeft hennen een geval aan
do,,. ^ officier, die bij de belegering van Seringapatnam

eejj^^^^ ^ïiassa schroot van de grootte eener vuid , en gutheie
\'^\'"■•ielfl ^luputatie der dij, waarbij een achtponder, die niet
g) ^^ vóo\'r dien tijd, uit de wond viel.

Slen 1 ^ op j dat er eene zekere ^tolérance" voor lood in
^^We ^^^ organisme bestond : ,/overmits,dat het loot eenighe
^e^ ^^\'^^yßschap met onse natuere heeft ende principalijck
partijen ghelijek wij door daghelycksche
\'^^^Hdt*^ ^^^i\'^den, dew^elcke ons leert dat het loofc van buijten
kracht heeft van alle oude Ulceratiën te genesen

Sten."\';

2®. Wat deze projectielen op hunnen weg ^^^^^^^
ontmoeten en medenemen: kalk, houtsplinters, ^^^^^
metalen knoopen, ordeteekens, muntstukken
zelfs lichaamsdeelen van anderen, kleedingst^^
(laken, linnen, wol, zijde, leder, enz.).

3®. Verbrijzelde deelen van den verwonde
afkomstig: stukken huid, brandkorst, stukken P
peesvliezen, celweefsel, en vooral beensplinters-

Subjectief zijn de teekenen, dat een vreemd ^gt
in de wond aanwezig is, van niet veel waarde-
verhaal van den lijder zeiven, dat de kogel er
zelfs al vertoont de gewonde een projectiel, i® ^^n
afdoende. Het is bekend, dat aan zwaar ge^\'^^*^ ,,

soms door strijdmakkers een vreemde kogel vs^or»
toond, om hun den altijd zoo vurig verlangden
te geven: vdat althans de, kogel niet meer-in de ^
is." Ook is het voorgekomen, dat de kogel

1) HENNEN vond diep in den musculus vastus ext®\'\'^ gfi\'
een Hanoveraan, den vijfden dag na den slag van Water^^^^^^^^ji,
linnen zakje, waarin twee vijffrancstukken en twee kopere» ^ ^^o\'

3) guthbie verwijderde uit een abces onder de fasci\'\'"\' ^^
ralis, ten gevolge van eene schietwond, een tand, blijkbaai\' ^
strijdmakker afkomstig, larbey verhaalt van een stuk de» "
kaak dat hij uit den sciiouder wegnam.

datj^^^^^S deed garibaldi het dringend verzoek,
^^^t A incisie in zijn buiten-enkel zoude maken,
opp^j, hij vast overtuigd was dat de kogel hier
^Kkig 2at. De operatie werd verricht, maar
^^^ niets. Alleen in zachte deelen (spieren)

^atsi
Oó

^lig jj achtereenvolgens nagaan wat oordeelkun-
^ddl ^^^icJitiging, door manuaal en door tnstrumen-

^^^oek verkregen wordt,
\'^^^ijs ^^^^^ ^^ vinden van ééne opening meestal
de kogel er nog in is, waarop echter
iectigj J ® uitzonderingen voorkomen. Het pro-
^®ruggestooten zijn, b. v. tegen beenderen
^^^^^Port ^^^^^^ tibiae, enz.). De kogel kan bij het
^ijn. nitgevallen of bij ontkleeding verwijderd
Plooj ^^^wijls toch komt het voor, dat hij in eene
^^^ ^^eederen is naar binnen gedrongen; één
^^acjg^^j^^^^^S^n hiervan kan gevonden worden in de
^öbog^^ \' ^^^ ^^^^ plaatsen waar het lichaam in
houding verkeert, de kleederen aan de
^^^dejj ^ geplooid zijn en aldus ruimte genoeg aaii-
b\' ronder verscheuring, met den kogel
te kunnen dringen, stromeijeb geeft
raad, om steeds te beginnen met een

Hofj^j ^^n de kleederen; vindt men deze onge-
de „ \' dan kan er geen sprake zijn van kogel

om bovengemelde reden zeer in aanzien,
zijden vesten is bij hen een zeer gebruikelijk®
op het slagveld), pirogoff verhaalt, in zij» ^gp
langs uitgekomen werk, van een geval, ggji

officier, door een geweerkogel boven het sleute
getroffen, zijn leven te danken had aan ee» ^^^^
waaraan zijn lorgnet hing; de kogel was \'l^\'^^^gjd
rok gedrongen, en eerst bij de ontkleeding
men gewaar, dat de kogel aan het lint was
hangen. Behalve dp de harde lichaamsdeelen
nen projectielen, vooral wanneer zij zeer ^^
het lichaam treffen en slechts nog weinig
hebben, belangrijke afwijking ondergaan, ^ij
boren dan de huid, soms de spierlaag e»
daaronder den vreemdsoortigsten loop; zoo kunn^^^^t
om de gewrichten, en den hals, zelfs om schedel
en buik rondloopen {contourneren). Vele
worden door verschillende schrijvers aang®
zoo b. v. zag hennen een kogel, die den bo^\'
had getroffen, over den rug gegaan, en in ^^^^ jjij
den der dij was blijven zitten; een anderm^^^ \'
een schot in de borst, vond hij den kogel 1
scrotum. Het sterkste van alle gevallen
aard overkwam een zijner vrienden: op de
van den larynx ingegaan, liep de kogel g j„
rondom den hals en werd in dezelfde wond, ^

hij was ingedrongen, gevonden, alwaar ^ij.
telijk nog onder de huid vast lag i). ^^

\'^^^^ijde ^^^ ^^^^ besproken contourneren niet verder
heeft nog vermelden dat het plaats

Sdt ^ ^Pherische kogels dan bij de puntkogels
% ^^ ^^^genomen. Dit geeft dus aanwijzing om,
de ^ schijnbaar niet diepe, opening

\'^ogelijijf^®®"^^® plaatsen wordt aangetroffen, de
tiei ^^ - eid voor oogen te houden, dat het projec-

^^ openingen bij een geschoten wond-
^^geeij ^^."i^g als algemeenen regel gelden, dat
meer aanwezig is. Dit is echter
^iju ® gevallen zoo: de kogel kan namelijk in
^ooj ^^ P het been slechts oppervlakkig raken en
N helit het gieten kan hij splijten, de

Hf ®én uitgegaan, één achtergebleven zijn.
«(il^ eï) ^^^ been geheel of gedeeltelijk verbrij-
J^Sgejj ? ^ï^angsopeniag gevormd zijn door afge-

Jeft^ .^epalen der richting, die de kogel genomen
"n^ verschil van grootte der in- en uitgangs-
^Xn ® .^^^^ste zou namelijk altijd grooter zijn,
jH f\'s^i^s het vierdubbele"); dit

^^^\'^oo^T mededeelingen der laatste oor-
door demme en pirogoff, bepaald tegen-

gesproken. Zeker zal hierbij de aard der
liggende deelen zeer van invloed zijn. Ik was ee
tijd geleden in de gelegenheid eene schietwon ^^^
den opperarm, bij een militair, alhier in
waar te nemen, waarbij de kogel het been door i
had; de uitgangsopening had hierbij ruim
de grootte van die aan den ingang, en er on
een vrij groot gedeelte van het been.

De wondafscheiding kan mede eenige ophel ^^^^
geven aangaande het al of niet aanwezig j^^t
vreemde lichamen; zoo kunnen fijne stukjes
lood, van kleedingstukken of van het been
voorkomen en het bestaan van meerdere
aard waarschijnlijk maken. Men treft soms syo
vocht in deze afscheiding, in de nabijheid o®
wrichten, hetgeen doorboring van deze
kennen. Het is echter van belang, dat men
bedacht zij op de slijmbeurzen, die tusscb®^
spieren gevonden worden, en de overeenkom
haren inhoud rnet synovia.

Afgezien van de bepaling der gevallen,
exploratie aangewezen of verboden is, zullen ^^^f
manuaal en instrumentaal onderzoek thans nag®^^^^\'^ jQüf
bezichtiging en uitwendige betasting leeren wij ^^
kennen van een geschoten wondkanaal onder of
Gewoonlijk ziet men in die gevallen eene
bruinrood gekleurde streep; wanneer men »
zacht met den vinger drukt, ontstaat een fijn ^^^^

hetgeen stromeijer verklaart als: ,/em
gengj. ^^^^töses Knistern, welches von eingedrun-
^etiet ^^^ abhängen muss, da es gleich nach erhal-
•^e vi^ bemerkbar ist i)." Verder ontmoet

l^og^i of de vlakke hand op deze Avijze soms den
abnorm hard lichaam. Veroorzaakt ge-

^\'\'^rdoor\'^^^^"^ ^^^^^^ P^"\' vermeerdert
^ waarschijnlijkheid. Het is enkele malen
^m, van de wondopening uit,
.^^\'^drukking te maken, namelijk als het pro-
bil? deelen diep is ingesloten (schouder,

•^et ï\'icht de kogel op, of is hij gedeeltelijk in
eej^ gedrongen, dan neemt men daarop even
^et en vooruitstekende knobbel waar.

korfc^\'^^^ enkele malen, dat op de wondopening
Wriivolgt, dat schijnbaar blind eindigt
^^\'gevoe/^ "^en evenwel door verschijnselen van pijn
% ^^ drukking genoegzame aanleiding vindt,
aanwezigheid van den ^kogel te vermoeden.

^^^^ï\'genomen in den omtrek der ge
\' naen heeft hier dan vaak werkelijk te doen
^iep doorgaand wondkanaal en wordt het

ten

een

of pezen opgeheven. Als naiddel, waardoor cn
kan worden verholpen, wordt aangegeven: „deO
kwetste dezelfde houding te doen aannemen »
had toen hij getroffen werd," eene les reeds ^^^^^^
de oudste heelkundigen gegeven i). Voorzeker^^^.^^
hierin iets nattigs, ofschoon de practische toep»
dikwijls op groote bezwaren stuit en meerendee ^^^^
uitvoerbaar is. hennen, die dezen raad
met het verhaal van den Griekschen schrijver ®
Tius: ,/dat men den gewonde, zoo hij tot de ^
behoorde, tot deze behandeling te paard moest ^^
geeft spottenderwijze zijne meening hieronatr^^^j
kennen, zeggende: //wanneer men met goed
deze methode wilde toepassen, zoude men oo
vijand er bij dienen te verzoeken, ten ein^e ^ t^
stelling, bij het doen der verwonding insge ^

Wanneer het aangewezen is, het onderzoe
te zetten tot in de wond zelve, is de vinger» ^^

1) „Dus om des te beter deze voorzeide dingen daarmt de\'
zoo zal men den patiënt zetten gelijk hij stond
scheut ontfinck, overmits dat de musculen en de andei^^^^^^ppf\'
die anders gelijk zijn, den wegh ende de openheytJ j^\'JJ^
zouden." (ambe. paeé, Editie Carol. Battus 1649, cap- ^

3) „Ende om den kloot, en de ander vreemde dingen ^^^^ jj ^
krijghen, sal men vooreerste met den vinger daarna j^o^^
^daarmede hetzelve zien uit te krijghen (zooverre als s ^^^^^^
lijck is) liever als met eenigh ander instrument, ifl®\'\'\'

pro

behter nog de pink binnendringen, en deze
ïij^g ^^^ zeker den heelmeester de meeste ophelde-
als j^.. zieke het minst nadeel brengen, vooral
\'^geb\'*\' ^^^^ bestreken, zacht draaiende wordt
^ijdte^^^^ t). De vinger kan zoowel aangaande de
^^chtg kanaal, den graad der verwoesting in

^er^ ^\' of niet bestaande misvorming, de meer-
®^indere beweeglijkheid van het projectiel
geven; vooral als zenuwen of slagaderen
^Is aan het ingeklemd projectiel grenzen,

^ig «ijlj ^^berpe splinters in het wondkanaal aanwe-
•^efijj. \' Wanneer het er op aan komt, de vraag te
of hersen-, borst-, buik- of gewrichts-
^«Hdg^ ^®opend zijn, is ze van onmisbaar nut. De
Jy^ betrekkelijk weinig doelmatig, zooals wij
^^Mt ^^ aantoonen. Door de meeste heelkundigen
dikke,

^^®fi-catheter. Deze, gew^oonlijk van zilver ver-
^ordt vooral geschikt genoemd, omdat de
1 percussie door het projectiel gegeven, daar-

N
>1

tragen

\'lUd Ch

inesischen Mode fröhnt, lange scharfe und spitze
j oder wenn er nicht die Eitelkeit besitzt, mit
Edelsteinen seine chirurgische Hand zu verunstalten"

mede duidelijker wordt. Waar in bochtige
aan de oppervlakte van hersenen, borst of buik;
instrumentaal onderzoek aangewezen mocht
verdient, op het voetspoor van larrey, eene
sonde aanbeveling. Ook de acupunctuurnaaldeu ^^^^
men gebruikt als onderzoekingsmiddel, m»®^
zeer weinig nut bevonden, verder eene fijne \'gj
boor, of ook nijptang, waardoor eenige
uit den kogel zeiven als bewijs verkregen ^^^^ ^^
worden. De vernuftigste van al deze werkt^^^^^^,
zijn bekend geworden bij gelegenheid van d®
wonding van garibalei. nélaton liet nl. een
vervaardigen, met een knopje van biscuit of ^^^^^
porcelein, hetgeen onmiddelijk op den kogel
gebracht en daarop eenige malen rondgedi^ ^^^^
eene blauwzwarte kleur aanneemt, afkomstig ^^^^^
het lood; op wit papier kan men dan daarmede ^^^^
zwarte streep, als met potlood, trekken; ^^^
men dit laagje oplossen en het lood scheikundig
toonen i). fa vre en fontana vonden bij dez®

1) Het kwam mij voor, in enkele gevallen nuttig t®
men hier het lood langs scheihundigen weg- kon aantoooeu • ^^^^^^
der de zoo dikwijls schadelijke sonde te gebruiken. Eene
met vocht dat het lood oplost, zou voorzeker zeer do ^ ^jjt
zijn, doch proeven hiermede lijden schipbreuk op de daad\'^^l^^gflcf
de vloeistoffen, waarin deze oplossing kan plaats vin^ei^ ^^
uren), in geen wond verdragen worden. Ik verrichtt® jjg^

.ebr«^\'

g-ende proef: «in een pijpbeen van een versch gesla*^
maakte ik een opening en bracht daardoor diep in het
looden kogel, zooals bij onze getrokken geweren iu 8\'

Jii^jj^ en zeer gevoelige electroden van alumi-
percjj ^ geïsoleerd en verbonden door gutta-

^«t kn

^ïiet ^^^^ metaaldraden in verbinding gebracht,
^ordt^^ van Smée, en in hun stroomgebied

^Oefi; ^^^ gevoelige galvano-meter gebracht.
Oei^i^ ^en nu het stilet in de wond en komen de
aan den top met metaal in aan-
dan gaat de stroom dóór, en de afwijkende

^^ïin j^.. moeite af, voegde daar sterk salpeterzuur bij,
^olley verwarming een gedeelte oploste en verder

^Ueen over, of in eene geschoten wond het metal-
Nde geen schade doet. \'Er zijn, meen ik, geen be-

»lervo

«n^j ^ ^eer belangrijke strictura urethrae en bovenal de
is j ^ unguentum cinereum (wat eigenlijk ook niet
boHg^. ^^ aanwending van met. kwik, tot microscopi-
lUij j^. gewreven) op zwerende vlakten, dragen er toe bij,

De vraag is zeer gewichtig: wanneer is
naar een vreemd lichaam aangewezen, wanneer
In bepaalder termen: in welke gevallen is
van het wondkanaal tot dit doel nuttig, iii ^^
schadelijk ?

Het is doelmatig daartoe vooraf na te
verschijnselen, welke een projectiel in het org^\'^^®
teweegbrengt. Men kan deze verschijnselen
verreweg het grootste deel terugbrengen tot di®
drukking. Men heeft deze naar de opvolgende^
perken verdeeld in: primaire, secundaire en
drukkingsverschijnselen.

Tot de primaire behooren: afplatting, verscn^^j^^.
en uiteenwijking der getroffen deelen, met p^\' j^j,
ling derzelve. De intensiteit van deze
hangt af van den vorm, de grootte en
van het vreemde lichaam, en somwijlen
die verschijnselen geheel; b.v. een kogel p^h
eene zenuw of blijft midden in een gewricht ^^^
dan volgt onmiddelijk hevige prikkeling; ^^
eene dikke spierlaag en blijft binnen in

centreerd licU in het wondkanaal, met het doel oiö
vreemd lichaam direct met het oog waar te nemen, nuttig
zijn. Eene wijziging in den bekenden urethroscoop ^o«
wellicht kunnen dienen.

genoegzaam zonder irritatie. Dit
stadium begint natuurlijk aanstonds na de
^iju langer dan 24 uur.

^Bh ^^bter andere vreemde lichamen, b. v. een stuk
eulf^j^ kleederen in de wond, dan is na

heeft echter geleerd, dat in vele ge-
h ^ ^\'^slagen met koud water of ijs, aanstonds
^üggj^, ^^^wonding aangewend, dit tijdperk 3 a 4
Verlengen. Tot de belangrijkste sympto-
^^^^ onti^ dit tijdperk voorkomen, behooren: a.
Mjs (J ^^^ P^^^ onder de wond, als be-

^loo). de slagader gekwetst of gedrukt is, hetzij
l^j. projectiel, hetzij door een stuk been, pees
^l^orst, hierdoor vooruitgestuwd; h. allerhe-
veroorzaakt doordrukking,

I^e ^^ scheuring l).
\'^et eg^^^®^ ^^^ ^^ deze periode vrij en beweeglijk,
^^berpen rand in een der getroffen deelen
, of in harde deelen ingeUemd zijn.

amen in de wond eene Yoorname plaats toege-
^t® \'t®^® om geheel of gedeeltelijk

® zenuwen gelegen zijn, wordt dit algemeen aange-
fe^^® 8g bericht in zijne statistieke mededeelingen aan-

met achtergebleven vreemd lichaam
worden aangemerkt , derhalve ruim 8«/«. —
eej*^^^^^ tetanus mede, waarbij, na verwijde-

In het eerste geval brengt hij weinig oi b ^^^^
prikkeling te weeg, in het tweede vindt me»
of spiervezelen daarin vastgehecht, zoodat
plicht is, bij verwijdering van het projectiel, dö^ .jj
met het mes daarvan te scheiden; ook heeft .
de reeds bovengenoemde drukking of door ^^^^^
van den slagaderwand soms plaats. Natuurlijl^ ^^^^
zoo men aanstonds het vastzittende projectiel ^^^^^
neemt of bij aanraking verplaatst, in het
geval soms schromelijke verbloeding. ^ggr

achtige deelen; bij doorzagen ziet men het
als het ware ingesmolten, en zijn tang e»
schaar noodig, om het te verwijderen. p-

2°. De kogel zit in het merg, drukt enkele sp
ters vooruit tegen de corticale zelfstandig^®^
in de diaphyse. ^^^pjo\'

3». Het is als een wig tusschen de vaneeiig
ten beenfragmenten ingeklemd. ^jjgii

4°. Soms vindt men hem vast ingeploegd
twee onderling verbonden beeneinden (tibia en

5O. Ook kan hij afgeplat worden tussch®\'^
kraakbeenige gewrichtsvlakten. jj^e\'

De secundaire drukkingsverschijnselen nena
aanvang, wanneer de deelen gezwollen, het

^^^^nwd en de kogel omgeven wordt door
afstQ^^^^derig granulerende vlakte. Aldus kan, na
(let , ^ der brandkorst, bij snelle vermindering
% p^^^^fscheiding en rijkelijke bindweefselafzetting,
ontstaan, dat het projectiel naar de op-
ce«) ® brengen en uitstooten kan {elmiinatiepTo-
toe \' de

verettering en verzwering nemen
Normen zich nieuwe infiltraties, congestie-
^ot fistels in verschillende richtingen, die

et) \'^grijke etterverzakkingen aanleiding geven
l^e ^^ergang tot het derde tijdperk daarstellen.
^ijls ^^ vermagert, wordt hectisch, en sterft dik-
deze omstandigheden,
deren volgen de verschijnselen nagenoeg
\'^clitei. K-^ eliminatieproces wordt hierbij

\' Wanneer het wondkanaal ai gedeeltelijk
^^cujj^ . \' blijven nauwe fistelgangen over. De
kgg verschijnselen blijven, in het midden der
\' ^^^^ zeldzaam ook in de nabijheid
J^^l^l^en (zoo deze slechts niet geopend zijn),
\'\'Nfj, ^el^en, soms jaren uit; er schijnen hierbij
e^ ^^ plaatsen te zijn (olecranon, caput hu-
^ch^^ Er zijn gevallen bekend, waarbij de
^le^f ^ jaren in het hoofd van den opperarm ver-
^Qïiggj^ ^ ^^ hoofd van het dijbeen inge-
gevai^^^^®^ bewegingen tijdelijk vrij, in
/\'^\'\'^^ïilg ^ \' de dood • door gewrichtsver-

ook demme en pirogoff vermelden dit opzettelijk" ^^^
slechtst staat het in dit opzigt met het kniege^^^^^^^t
en toch is het enkele malen opgemerkt, dat ^^
hoofd der tibia de kogel getolereerd werd; ^^
ondereinde van den femur is dit niet gezi^O\'

De verschijnselen der beenbeleedigingen
tweede geval, zijn steeds van exfoliatie (molecu
sequestraal) vergezeld, en daarbij voegen zich de
vermelde abcessen, in de zachte deelen, uitho
in de poreuse beeneinden, en exsudaat in
ostium. Het grootste gevaar brengt hier de j^j,,
matige en uitgebreide ettervorming in de zachte ^^

Bij de verschijnselen van kogeldrukking
diaphysen is de hoofdzaak voor den arts, oio ^^^^^
keurig acht te geven op den toestand van ^e^ ^^^
grenzende gewricht. Verschillende toestanden ^
zich hierbij opdoen : ^ d«

De gewrichtbeursband is vrij gebleven, d*\'
plaats van aanhechting aan het been grenst
delijk aan het schietkanaal of is zelve ^el®®
Is dit eenigzins belangrijk, dan volgt ver» ^^jjf
en afstooting van de kapsel, en later seci^^
arthrophlogose.

2°. De kogel heeft de kapsel doorboord eo^^^^^f
in de diaphyse steken; gewoonlijk volgt snel
allerhevigste pijn, primaire gewrichtsontsteki^^^
3°. De kogel zit zóó digt bij de kraakbeen^®
ding van het gewricht, dat weldra verzweeri^^^^dt
uitholing ontstaat, waarna secundaire arthritis
4°. De verstorven beenstukken banen

^at „1 projectiel zit zoodanig in het been vast,
litljQ^^^® een deel van hetzelve in het gewricht
\' ontstaat primaire of secundaire arthritis,
® laatste, omdat aanvankelijk de holte door
gesloten blijft,
de bezwaar bestaat dus in al deze gevallen

(door de verwonding zelve), of de se-
^atj 1 ® (door verzweering met uitholing) opening

gew];ichtsholte.
S^t lijder het gevolg hiervan doorstaan, dan
^ acuut purulent exsudaat, uitholing

^itejjj^ tot stand, welke zich tot in het gewrichts-
Voortplant, dit wordt verweekt en het kraak-
^^liijïjjj.j^®^ verwoest. Vaak treedt pyaemie in, waar-
Nni^l^. tengevolge van beenmergontsteking. In het
^^\'tst^^^^^®^® geval, wanneer er geen arthrophlogose
\' ^^^dt het proces regressief, en er blijft een
weelderige granulatie en fungeuse

aan de opening die naar het vreemde
wordt dik en goedaardig en
(} harde oedemateuse zwelling en verdik-
it) S^^richtseinden blijft over. Deze toestand
zeldzame gevallen aldus jaren blijven;
dejj ontstaat echter van tijd tot tijd zwelling
^i^trek der wond; pijn en spanning, soms

tot koorts stijgende, voegen zich daarbij, enkel® ^^
pels slechten etter worden daarop afgescheiden,
ontstaat een abces. De ichorense etter bevat a ^^^
geëxfolieerde been- of kraakbeenstukjes,
fragmenten van projectiel, prop of kleedings^^^^^j^j,.

Als vulcanische uitbarstingen herhalen zich, n^e ^^
gere of kortere tusschenpoozingen, deze
aldus vindt de overgang tot de derde periode P

drukking kenmerken zich door het opvolg®\'^^^^,,!"
staan van phlegmone, abcessen, fistelgangen,
braak van etter in naburige holten,
ontaardingen van beenderen en gewrichten ^^^^^^^^
necrosis, arthrophlogosis etc.). Deze periode
jaren, ja soms het geheele leven lang voort;
houdt de drukking van het vreemde lichaam
geheel op; atrophie, verkorting van het lid eO
stijving van het gewricht zijn de meest g®^^^
volgen. In zachte deelen heeft men bijna nooi^
genheid dit aldus te zien; hier toch wordt de
tie bijna altijd vroegtijdig uitgevoerd l). f^®^

1) KERST deelt, in zijne Heelkundige Mengelingen,
merkwaardige uitzondering mede: //De kapitein l\'"\'

in den veldtogt van het jaar 1799 in Noord-Hollaöf^ ^n i"
gel, die door den buitenrand van den regter voet ^jji

het midden van de voetzool bleef zitten; de wond j^jileC\'\'\'
de kapitein maakte te voet bij een corps jagers,
campagnes, o. a. ook die van Eusland, mede. D®
bestond in een gevoel van zwaarte en drukking, dat

in zachte deelen, waar het soms
^^^^pie ^^ etterophoopingen (vooral onder mg- en
Vooj^j^®^^ teweegbrengt. Maar ook in beenderen,
^eev. P\'^^^\'ise gewrichtseinden, heeft dit inzinken
lollig ^ plaats; zelfs zag men bij een ankylotisch
fetïj^^ \'^^^Iit, verzakking uit het ondereinde van den
\' beide gewrichtsvlakten tot in de tibia!

ontstaan nieuwe irritatie-verschijnselen,
Vggj...^®^\' maar meest blijven zij lokaal. Iets

^ij ^^ bekend bij organisch gewrichtslijden.
l^Ug^j^ (vooral jeugdige individuen), die na

lieijvj^^^ lijden al de treurige verschijnselen van
^^lijlj . \'^^^litsontsteking hebben doorgestaan, en ein-
zooverre genezen zijn, dat zij weder met
^•jt kunnen rondwandelen, ziet men van tijd
®ieuw abcessen en fistels ontstaan, die hen

v^u ^P hunne legerstede werpen, en soms het
gj^ gevaar brengen. Zulke aanvallen laten weder
\\ k- kan zulk een toestand duren. Men

\'ïti^jj.^ ^^^naoeten. Hetzelfde karakter dragen de
toevallen door den druk van een projectiel

^^It ^^^^ lichaam teweeggebracht, pieogoff ver-
Russisch Generaal, die in 1850 ziine

hulp inriep, het volgende: vin den slag bij Bof\'^ ^^^
(1812) was een Fransche kogel hem in het on

derde gedeelte der dij gedrongen en had zich
vastgezet, uj avait pris droit de domicik ^ ^ j^jj
BAUDENS zegt van den achterblijvenden kogel- ^^^
vond hem in een hevig koortsacces, de on ^^^
helft der dij was belangrijk opgezet, gespan^^^^J^^ii
pijnlijk. De SSjarige wond was nog open, ••
vertoonde, evenmin als nog drie andere in
heid gelegen fistelopeningen, eenige

afscheiding; j.
den omtrek derzelve bestond geringe roosachtig®
ling. De lijder verzocht mij vooral geen m
onderzoek noch met vinger noch met sonde te ^^^
en verlangde dat ik hem pijnstillende omslag®^
voorschrijven. Met de hand nam ik op de ^jj
dane plaats eene verdikking van het been
van eene slecht geheelde beenbreuk. Dn® ^jjii
daarna zag ik den lijder opgeruimd en zondek
rondwandelen; hij verhaalde mij dat dergelij^^® ^^^^
vallen hem gewoonlijk drie of viermaal \'sjaar®
het leven verbitterden." Een ander geval
noemden schrijver voor, waar de kogel
en ongeveer op dezelfde plaats zat; een J W
lend arts trachtte den lijder van den

vrijden, door kwikzilver in de wond te
aldus eene amalgamering te verkrijgen. Het »
echter niet, althans de lijder moest worden^^^jjjl;
puteerd, en men vond kwik en lood elk af^on
in het beenmerg.

^ijd Qblijven voortbestaan; na korter of langer
Weljj^^^^^^^dt het been, langzamerhand worden groote
bee^ ^^^^^ aangedaan, gewrichtskraakbeen

worden gedeeltelijk verAveekt, afge-
Pijn^ naar verwijderde plaatsen voortgedreven,
^^eng^^^^^^pelas, koorts en uitputtende verettering

\'^stal ^^ Leiders vaak op den rand van het graf, en
^^Uilf^J^^®^ naen het lid vermagerd, geankyloseerd, on-
^^^^erejj^^ De spieren in den omtrek atro-

dezelve, gewrichtkapsel en periosteum
^^^ drievoudige verdikt, de ge-
saamgetrokken en osteophyten van
bedekken de gewrichtseinden. De groote
^ooals die bij genuine necrosis
koggj^\' borden hierbij echter niet aangetroffen ;

™ ruwe carieuse holte,
J^^^^^art ^^ slechten etter, waarin tevens kleine,
dat^ gekleurde, poreuse sequesters. In het
\\ Va weggezonken, bestaat er, in

deelt daarvan twee waarnemingen mede: een^ ,,
na 37 dagen, een ander maal in drie maanden,
groeien door hem opgemerkt. Soms bleef de
in een been zoo los ingesloten, dat bij snel ^^
weging de aanslagtoon duidelijk kon wordeo ^
hoord 1). Deze blijvende inkapseling komt, ^
DEMME, slechts bij ronde kogels voor.
voorbeelden aan van levenlang verblijf in den s
zonder bezwaren. Er zijn bijna geene voorbe ^^^
bekend, dat beensplinters of stukken

dergelijk langdurig verblijf in het lichaam
gehad; de etter wordt hierbij gewoonlijk sP^^
slecht en stinkend, en in het algemeen
reactie bij het terugblijven van organische
het lichaam zoo intensief, dat dit daardoor
gelijk wordt gemaakt.

splinters zeer lang in het schietkanaal aanwe^i^^^^^-
ven, dak deverontrustendste verschijnselen
brengen kunnen, en evenwel na jaren hunne
dering en opvolgende geheele genezing naog^
moge de volgende merkwaardige waarneniiö^j^j^j,fj
door mijnen vader medegedeeld, hier eene
vinden: „den Heer B., Majoor bij hetNederl-^^
werd in December 1832 opgedragen met ziJ" r
jon de Franschen te overvallen bij t/den -U \'
genover LiefJcenshoeJc. Aldaar met de tro F

(v^naankomende, werden zij door de
^omst onderrichte) Franschen, met ge-
"»^vangen. Terwijl de Heer B., onder
oiti aan wal gestapt, groote moeite had

trof hem een geweerkogel in het
\'\'Ü. j^.^^\'^lad en vloog hoven het sleutelbeen weder
moest hij naar het dichtst bijge-
vervoerd worden, waar hij verschei-
^ödejg verpleegd werd. Later op verschillende
r^neid " behandeld, werd hij in Mei 1834
} \' overgeplaatst; blijvende de arm gezwol-

t•^fe\' ^®ngevolge van het langdurig lijden,
^^ geï)]^^^®® toestand zeer verzwakt was. Hij werd
flee^^Paatst ^ la suite, bij het Depot der 5-ïe Af-

o/^^y^® eerstaanwezend Officier van Gezond-
Sen ® vriendschap deed mijnen vader veel deel
^^bbei/"^ ."»gelukkige positie van den Heer B., en

Toen kort daarna hem werd
Pejj^j Memorie van Voordracht (voorlooper
^J dj^ \'^en) voor den Majoor op te maken, weigerde

® ruime uitvloed van eigenaardigen ne-
cla^^^^^\' ^^^ ^ verschillende fistelopeningen bo-
roosachtige zwelling en de perio-
^ ^^ liet^^ ontsteking in den omtrek der wondjes
aanwezig zijn en de beginnende beweeg-

lijkheid van beensequesters vermoeden. Patien
aanstonds roborerend behandeld, de grootst J
lijke rust werd door een onbeweeglijk verban ^^^^
den schouder gegeven, alle irritatie der fiste ^^^^^^^
sondes, enz., streng nagelaten, en emollierende
pappen werden op de gezwollen en etterende
geappliceerd. Eerst na eenige maanden werd
nen met het dilateren der drie grootste iif

middel van gewaste spons, met dit gevolg\'
8 maanden, 26 grootere en kleinere beensp ^
waarvan verscheidene duidelijk van het schou
afkomstig bleken te zijn, langs dezelve werden ^
derd. De krachten van den lijder herstelden^^^^jjjf
vooral ondersteund door zoo veel mogelijk
in de vrije lucht, de fistels sloten zich, de P^i"®"
na, de arm herkreeg doo^ veel oefening zijne ^^^^jd
lijkheid bijna geheel, en, in plaats van
te worden, kreeg hij zijne benoeming tot ko
dant van bovengenoemd corps. ^^g^f\'

Nog 20 jaar later had mijn vader het
zijnen vriend B. als Kolonel in actieve dienst
te mogen zien."

tiel worden veroorzaakt, en den graad hunner^^ ^^^
rijkheid voor het organisme in verschilleO^^^^^
standen en tijdperken te hebben leeren
het gemakkelijker om rnet eenigen grond ^e

(leljjj^^^ kunnen vaststellen, waar onderzoek sclia-
l dit noodzakelijk is. In het algemeen

"" practisch doel hebben. Dit doel kan hier
van het vreemde lichaam of bepaling van
^ïilfgj^j^^^ der beleediging, en het al of niet nood-
•iej.^ ® eener operatie, en zoo ja welke hier gevor-

(resectie, amputatie, exstirpatie, etc.).
Paa}^^ onderzoeke men dus zonder eene be-
^^dicatie, en in de meeste gevallen beschouwe
^leljjj ^^ exploreren als f/eene voorbereidende han-

^^ dezelve gedrukt licht. Men herkent dezen
\' behalve door de anatomische kennis der
^^ V^i ^^^ bet gemis van den pols onder de wond,
\\ bet medegedeeld pulseren van den

eene, bij het onderzoek zoo licht mogelijk®
schuiving of verplaatsing, tot de hevigste verblo^
aanleiding kan geven.

2°. De verwonding is van dien aard, dat ook ^^^^
der verdere nasporing van het vreemde lichaatO\'
operatief ingrijpen (extractie of amputatie) dui
is aangewezen. yj

Men kan hiertoe brengen al die gevallen, ^^^ ^jj)
gewrichten of beenderen zijn verbrijzeld, ^^^-^f
waarbij het projectiel in de gewrichtseinden i® ^^^
ploegd. Gewoonlijk is de verbrijzeling zoodanig\'
de bepaalde aanwijzing tot amputeer en gege^®^ je
het onderzoek is dan onnoodig en schadelijke ^
vinger wordt hierbij slechts in het wondkana^^.^^
bracht, ter geleiding van het mes tot
der wond, of later ter invoering van den kog®
tot extractie of tot bepaling der methode
reeren (resectie of amputatie). .^jgi\'

3°. De beleediging is zoodanig, dat zonder
onderzoek de extractie onuitvoerbaar, nade®!^^
levensgevaarlijk is te achten.

Onder deze rubriek brengt men alle bela^ë ^
verwondingen van het hoofd, den hals, borst
met gelijktijdige beleediging van inwendige
zijn de holten geopend, is de bloeding he^^^^ pf
bestaan er drukkingsverschijnselen, door
lucht teweeggebracht, dan dient in het eerste ^^
perk de aandacht van den chirurg veelm®®\'^
deze belangrijke toestanden gevestigd te ^ij^^\'^^jr
dat hij met het langdurig, gevaarlijk en meest»!^

du" ghouden. Verder behooren hiertoe ook
herkende doordringende gewrichtswon-
tie j^. y uitzondering kan de onmiddelijke extrac-
projg^^, tuttig gerekend worden, wanneer bv. het
iiigej^j iïi de nabijheid van kleinere gewrichten

^Ve^^^ ligt (hand- en voetgewricht),
\'t g.. ^geris is in al deze gevallen de exploratie,
vinger, \'t zij met de sonde, bepaald

\'ißt j.^^ï\'^^hijnselen is tot onderzoek het beste? Zon-
Daoet als regel gesteld worden: onmid-
^^^gvei^^ verwonding. Het is echter vooral op het
\' ^^^ ^ijd dikwijls hoogst kostbaar is, dan
betrekkelijk weinig heelkundig personeel
^^ïide zware verwondingen drin-

Ofschoon nu in de allereerste oogenblikken
^oordeel dat de ongevoeligheid van den
eö de nog niet ingetreden wondzwelling
"^^tigg waarde heeft, worden toch de nood-

, die eene ruwe extractie, in haast
^^lipejj^\' brengen kunnen, hier niet door ge-
^^ spanning en pijnen, die later bij

^ ^t) ^ periode der drukkingsverschijnselen intre-
l^gj^®®^® hinderpalen, om eenigen tijd te wach-
^orlijk verrichte incisie en toediening van

Chloroform geven ook in dat tijdperk gelegef\'^^Jjg
om met goed gevolg te onderzoeken en zoo ^J
te opereeren. Vroegtijdig zij dus regel,
gewichtige gevallen make men daarop belangr^^

In de tweede periode, d. i. dan wanneer
en spanning sterk ontwikkeld en de ettterafscbei
met exulceratieve resorptie is ingetreden, is de ^^^^^
eveneens slechts bij uitzondering toegestaan-
verdwaalt in de, door zwelling van richting

derde kanalen, en ook de percussie is van zeef ^^
felachtig nut, want vaak wordt de kogel voor ^^
gehouden, en omgekeerd. En waartoe zoude ^^^^^
lijk, wanneer zij al de tegenwoordigheid
kogel aantoonde, de sonde ook dienen, als zij
ligging, vorm, noch mate van beweeglijkheid
herkennen? ^^^

Dat alles leert de sonde niet. De vinger is
verkieslijker, doch wordt meestal niet toegel^^^Jj^,)
het wondkanaal, en de verwijding hiervan is niet
nadeelig te achten. Zij is bepaald schadelijk ^^
volgende gevallen: ^^f

I". Bij hoofdwonden, waar het projectiel
den schedel licht en geene verschijnselen van
drukking of ontsteking aanwezig zijn. Alle®"
neer men overtuigd is, dat het vreemde licha®\'^ ^j,,
tusschen dura mater en schedel licht, kan n^®^\' tt?
de juiste ligging te bepalen of het naar

iiiWejj^\'\'^^®^®^ de verwijding niet; men late dus ieder
^ ^^derzoek na, en wachte tot door opvol-
^f de volkomene beweeglijkheid

30 is ingetreden,
ï^^alcjg ? doordringende borstwonden, wanneer be-
^^^^^kkingsverschijnselen aanwezig zijn. Ook
^eplog^^®®^ de kogel tusschen twee ribben ligt in-
Hlij. \' geeft het onderzoek, of de opvolgende uit-
^^Ootej^ gelegenheid om de pleura te ont-

\' ^^ toegang te verleenen, en acute ont-
te voorschijn te roepen. Zijn
scherpe beensplinters van de ribben
Ht "" gedrongen, dan is men verplicht, met
^^^g der grootste voorzichtigheid, tot ex-
kogel en splinters, ook in dit tijdperk
dit g Onderzoek en uittrekking zijn dus slechts
geval toegestaan,
iïi het projectiel tusschen de beenstuk-

nabijheid van gewrichten
^^^HtQ \' ^^ nog zooveel te meer, wanneer een
^^^gen ^^^ hetzelve in de holte zelve is doorge-
(hJvi^^^^\' ^\'^^^^ng geene gevaarlijke verschijn-
""^igejj pijn, zwelling, gewrichtsvergttering, enz.)
llf^ ingrijpend middel tot onderzoek of ex-
^ bepaald schadelijk worden beschouwd,
licht dan soms nog door eene dunne

uitstekende, sluit deze af en nu kan zich om di*
eene bindweefselwoekering instellen, die later de ^^^^
voor hevige ontsteking beveilicht. Zoolang im
komen beweeglijkheid niet duidelijk blijkt,
men, bij iedere poging tot onderzoek of
gevaar, een dezer beschermende momenten op te
en de kans tot arthrophlogose zeer te vergrooten-
gevolg is dus, dat het onderzoek ook bij
standen niet zelden tot de noodzakelijkheid ®
amputatie medewerkt.

Voor elk der vier beschreven gevallen gei ^..j,.
als regel, dat zoolang zich geene dreigende ver®\'\'
seien opdoen, geene inwendige exploratie m^g
werkstelligd worden, zonder dat bewijzen va»
weeglijkheid zijn verkregen.

Die bewijzen nu zijn inderdaad bij diep in he^ ^.jjj\'
gezetelde kogels door nog andere middelen
ger of sonde te erlangen, en door naauwkeurig® ^^ je
neming van meerdere soortgelijke gevallen b®^
ervaring hiervoor enkele diagnostica verkreg®^ ^gf-

Is het projectiel geheel in de beenzelfstandigh®;
borgen, dan licht het aanvankelijk vast en komt ^^f
weeglijkheid slechts tot stand door de vergroof
ruimte, waarin zij bevat is. Het schietkanaal, ^^^^^
deze ruimte eene voortzetting is, begint spoedig
verwonding te suppureren, en dit zet zich lat\'^^
ook om en achter den kogel zeiven. Op de^®

kraakbeenlaag van de gewrichtshoite geschelde
vrel een klein deel van hetzelve, vrij in

\'Via^jj uitholing tot stand, door roux met den
\'/exulceratieve resorptie" bestempeld. Aan

periodieke, snel optredende, oedemateuse
^^^ l^el\' beeneinde, waarin de kogel gelegen
■loot ^^elhng later vrij nauwkeurig aan de plaats
^ Pi\'ojectiel ingenomen beantwoordt;
Q periodieke zwelling eindicht telkens met
^^\'^öitjg^ asting van ichor uit het wondkanaal, waarin
\'^^JiWp.- ^^^ brandkorst, been of eenig vreemd lichaam

"\'^i\'op^ ® verwonding van garibaldi, welke in
een algemeen opzien baarde, tot dit
^^^\'^^^■ikste "iet alleen, maar voorzeker het

\'dekbed

t ^loeit . ° " aiiengs omscnreven zwei-
hoey^ wondkanaal eene kleinere of groo-

ïiii. etter, in verhouding tot den omvang

beste chirurgen in verlegenheid brengen kan? ^^^^
het hier eene plaats vinden. Wij geven zoo g®
mogelijk het verhaal weder van den Russische^ ^^^^
pirogoff 1), die op uitnoodiging van den Cz»®^ ^jf
bezoek aan garibaldi bragt, en de eerste j,i
eene stellige diagnose uitsprak, wier juisth^^
later dagen schitterend werd bevestigd.
w Bijna twee maanden waren

rurgen uit Italië, Engeland en Frankrijk het oU
oneens, of de kogel in het been van den bero^
Generaal al dan niet aanwezig was. Ik ^e
den lijder niet onmiddelijk na de verwonding ê^
en kan dus niet beoordeelen in hoeverre, bi]
ontstane wond, de diagnose moeilijk was, ^
die, naar mijne meening gegrond op logische r®
ring, toen reeds weinig twijfel overliet.

Den 29®\'«\' Augustus was het noodlottige
bij Aspromonte gevallen, en eerst den 31®^®" ^^ (je
bezocht ik den held, dus ruim twee maanden
verwonding. Mijne bevinding was alstoen de vo e

I\'\'. Aan het ondereinde der tibia licht
binnenenkel eene geschoten wond, met
mateus gezwollen, licht bloedende, j^gfi^\'\'

PIROGOFF, als een der uitnemendste en geniaalste chü\'^\'\'^
het Eussische rijk vereerd wordt.

^ ®^egingen in het gewricht zijn mogelijk
zekere grenzen - niet pijnlijk,
rle ■ ^iiheduidende\' snppuratie; de onmiddelijk aan

^ ®tter te voorschijn gebracht,
^fstjjj^^ ^^i^^keurige meeting van den onderlingen
"ißr 1 beide enkels, na voorzichtig het oedeem

De
^ijkt

\'\'Ssej ®païsseur) en werden de punten van den
spl^g^^^P de meest uitstekende punten der enkels

M ^ algemeene toestand is, — geringe nu en
1 ^ende „rheumatische" pijn uitgezonderd, —

viel op 300 passen, uit een getrokken
met eenen conischen, Sardinischen
®i\'i-kogel, waarschijnlijk in eene schuinsche

Op verlangen van den gekwetste werd den
dag eene kleine incisie in den buitenenkel g^^^^^fl
daar het zijne stellige nieening was, dat de
hier oppervlakkig lag. Zij leidde tot niets en
spoedig weer geheeld. Slechts enkele

NÉLATON, die den lijder drie dagen vooi ^^^^
aankomst had bezocht en wiens bulletin mij t®^
werd gegeven, zeide daarin: //dat de sonde ^P
diepte van 2| centim. een hard lichaam
dat bij percussie een anderen klank als van
gaf op deze wijze: ^^^^ o\'

vLa sensation n\'est pas celle, que produit jo
dénudé, elle a quelque chose de moins sec, ^^^
percussion sur le tissu compact des os; il ^
possible d\'obtenir ce frottement rugueux, ^^^
le contact avec le tissu spongieux." ^j^ji^i

Hij eindigde met de woorden: ,/ainsi j® ^^^^
que la balle est contenue dans la plaie,

(Voigj, jugement sur les circonstances que, etc.
l^^rti anamnese) et enfin sur la sensation toute
^Vgç J perçue par la main, lorsque l\'on touche
jj.^ stylet le corps résistant, qui obstrue la plaie."
de ^l-elde de prognose gunstig, gaf den raad, om
langzamerhand te verwijden, waartoe hij
_ S^sneden radix gentianae aanbeval, en sprak

de^g bulletin nog ter loops over amputatie met
f/Faudrait il se résoudre à l\'amputa-
. ^ant à moi je ne la ferais pas, tant que je

la ShJ^^^® la vie menacée, soit par l\'abondance de
l^p^^^^ation, soit par la douleur," etc.

der wond, door Prof. porta met den
fin Verricht, was den zieke zeer pijnlijk geweest,
vellicht mede oorzaak, dat het niet tot
W 7g van den kogel leidde. Hier moet worden
\' ^^^ ^^ chirurgen die dadelijk na de
^^ de aanwezigheid van den kogel stellig

uit Padua, werd den Sept. bij regeerings-
h ^^ïittvi ^ consult uitgenoodigd bij gakibaldi, destijds

negki, prandina, rizzoli en de beide
ïlj^^^^ Generaal steeds verzeld hadden, albanèse en
fapp handelende over het projectiel, van het uit-

^^ projectile (grosse balie conique de carabine de
® P^ése^^\'^ l^i^n que la pi

aie soit penetrante, tous les méde-
\' daccord avec le blessé, inclinent anjourd\'hui à ad-

hadden ontkend, na nélaton\'s bezoek niet
bepaald hunne meening volhielden. Intusschen^^^^,
een zeer ervaren chirurg, Dr. partridge, uit
land gezonden, die met mij gelijktijdig te Sp
aankwam, deze opinie, al vroeger door b®\'^^

mettre, qu\'il n\'a pas pénétré et qu\'il ne se trouve p»® \'
de la plaie, yar cette triple considération: ^^juc"\'

1°. Que la malléole tibiale n\'est pas brisée, mais
détachée à sa base, laissant un interstice de la largeui"
ques lignes, qui permet à peine le passage du stylet;^
3°. Que la poulie astragalienne, retenue

dans la mortaise formée par les deux malléoles, conti"""^^^ je
remplir la cavité, sans présenter des signes de fractui®
perforation; ^

\'3°. Qu\'entre cet os et la malléole fracturée, il ^^
d\'espace notable ni de trajet, soit en avant, soit en
au-dessus, soit au-dessous, qui permette à la sonde à ^^ i"
de découvrir en quelque point le projectile, qui, ^^^vf

dit déjà, ne se retrouve pas d\'avantage au dehors,
point de la périphérie du membre. ^ piit^\'\'\'

La simple fracture d\'une malléole avec déchirure
molles extérieures par un corps obtus quelconque
rendre la plaie pénétrante dans l\'articulation sous-jace»^^^.^^ o\'
une balle d\'un volume aussi considérable, entière, ^^/^je
brisée n\'aurait pu pénétrer, sans occasionner à la ^^ jjgs
désordres plus sérieux, ni sans laisser au milieu des
tibia une ouverture plus large, qui eût permis ^^^ ^

vraisemblance, que la balle, après avoir traversé les
formées par le pantalon, la botte, la chaussette et les
communs, aura frappée la malléole tibiale ; qu\'elle 1 ^^^(V
de sa base, et qu\'ensuite elle a dû avoir été rejetée san^
dans l\'articulation, ni la contourner."

^oord\' ® ^ond op nieuw te sondeeren; mijn ant-
Va^^^^ eenvoudig maar bepaald „neen \\ en daar
insgelijks een bulletin verlangde, zoo
^at ii^ na eene korte vermelding van datgene
^^^ inspectie van den voet
e^^/. ^et volgende: „de kogel is in het
dicht hij den huitenenkel"

S(|„ ^^gel door de sonde nog niet was aange-
ij. ^^ij\'^ige^ ^^^ schrijven eenigszins

l^ïot,

liiti\'^^Ploïazio

^^^ P^®^® generale gabibaldi ci lia

■ V

a» 7 «ialla

Bij mijn vertrek uit Spezzia waarschuwde
verwonde tegen alle verder manipulatie ^^
zoek, en raadde hem aan rustig te zijn en ge
oefenen, totdat „zekere eigenaardige versc^iji^^^
zich zouden opdoen, die den gunstigen
extractie zouden aantoonen. Nog voegde
dat dit waarschijnlijk niet binnen twee i^»®®" Jj^
geval zoude zijn. Dewijl ik het vertrek,
lijder zich bevond, wat klein, de lucht te be
en in het algemeen het klimaat te Spezzia te^^^^^^,;,
tig vond, gaf ik den raad (die ook
werd opgevolgd), om den Generaal eene dr

6». La distanza tra i due malleoli, dalla parte
grande (di un centimetro e un quarto, ad un centimetï" ^
che dalla parte sana; i\'"\'\'

7 O. L\'esplorazione manuale ed instrumentale della P^ . fü ^
necessaria se non nel caso della certezza che la P^^^^^^jquB\'\'\'\'\'\'
piü mobile e plu vlcina alia superficie, e allora l\'esploi»\'
essere susseguita dalla estrazione immediata; ^^^

8o. Lo stato generale del malato è eccellente; ^ ^ pjo^\'^\'ii
9°. II metodo aspettativo deve essere seguito sino ^
in cui la quantity del pus, come pure il distacco ^^^ „ff
o la formazione di un ascesso, mostrino evidenteme» ^^^^

11°. È indispensabile che il malato abiti una
e spazioza e bene arieggiata, e che passi Tinverno m

\'en
ïiet

Ncht^^^^\'^^^dst bewijs, dat alle, vóór mijn bezoek
\\ Ui ^öderzoekingen en sondeeringen der woud,
een beslissend resultaat hadden gege-
^^arin, dat zes weken later, nog steeds
de ^^ ^^ Werden in het werk gesteld om zich van
^^^^Toi^ ^^^^ aanwezigheid des kogels te overtuigen.
% 80 ^^^ eigenaardig dien-

(zanetïi), 34 maand na de
r^^^geti f\' platgeschoten en hoefijzervormig
Bersaglieri-kogel uit de wond. De
^P dat hij van de

"^^Wdj^^\'^^ï\'oken, raakte even de fibula, en had
het gewricht van den voet geopend."

^\'^Nig/^^^diiig van garibaldi heeft dit merk-
h^ leerrijke voor de heelkunde, dat ze
d^\'^^^^ ch"\'^^ ^^^ geschoten beenwonden zelfs de meest
h ^iag^jJ^^^^®" twijfelen kunnen in het vaststellen
^eu ^\'^owel van het al of niet aanwezig zijn
P\'^ojectiel of vreemd lichaam, als omtrent

heid der getroffen beenderen. Duidelijk ^er \' ^^^
de verschillende heelkundige onderzoekingen^jj
geringe nut der sonde hierbij bewezen. ^^^
het eerste naauwkeurige wondonderzoek van ^^^^
PORTA, ZANETTI, enz., den dag na de ver^^^^^jde\'
blijkt uit het uitvoerig verslag dienaangaande

lijk, dat met de sonde in de hand de koge p^t
,/la poulie de l\'astragale" werd gehouden 1)\'
de percussie met de sonde bij projectielen j,et
deren weinig vertrouwen verdient, is even ^^^^^
oogvallend als men in dit verslag leest:
découvrir aucun bruit de choc, qui put faire so^^\'f^^^
la présence du projectile"; dat zij de openi\'

Torta, betrekkelijk het resultaat door het onderzoek
verkregen , luidde aldus : ^tai\'

„Maintenant il importait de savoir si la malléole tibi^\' ^
non fracturée et l\'articulation ouverte.

dans la plaie; l\'instrument vint tout d\'abord heurter^ ^
face externe de la malléole tibiale, à une profondeui^^^^
ques lignes sous la peau; mais en lui imprimant que "1

vements, il pénétra sans aimcuiLc uaus une ubdu^- ^
elle-même, qui le retint emprisonné. En le dingea^^
peu en bas, on le fit pénétrer à une profondeur de ^^ ^ ^
lignes, soit 3 centimètres ; là il s\'arrêta tout-à-coup ^^ilc"\'^

itr

malgré tous les mouvements que l\'on imprima dans ^^ ^
à l\'instrument, lui ferma la route, et ne lui permi^^ ^^ j^j if\'
dans aucune ouverture ou fissure de l\'os lui-même, coi"^
léole avait permis de le faire."

zekerheid aangaande den kogel dan: i,je
^\'eiijjJ^^® ^^ retenue dans la plaie;" zóó

ig iiog noodig vond, om opzettelijk een werk-
^^ate ^^^^^ vervaardigen, waarmede het lood als
^^etjj ^^ \'natura was aan te toonen. En toen dit
^clii; 1. geschied was, welk wezenlijk nut

^^Na ^oiide toen zelfs nog aan den lijder? Na
Mlig^®^\'oordeelde nélaton, zou men den kogel nu
^ extraheren — en eerst na 36 dagen was

^ïi gQj^^^^glijk geworden, en werd zeer gemakkelijk
^^^iiist ^^ ^^^^ verwijderd! — De sonde had \'t voor-
I \' heweeglijkheid, niet aangetoond. Deze

en op getroffene plaats, de diepte en de

(J ^^^^^nd der beide enkels aan het gewonde
CJ lierhaalde ontlasting van kleine stukjes lood

plaats der beenwond (waar voor terugsprin-
j "Minste waarschijnlijkheid kon zijn), alles
met de overige anamnestica, voldoende

ophelderingen aan den talentvollen en onbevoo^^^^
deelden Rus, om zonder sonde of vinger te
teren: \\tde kogel zit in de wond!\' En het springt ae
delijk in het oog, dat toch al wat op deze
diagnose hielp vaststellen, van den grootsten p
op de volgende chirurgische behandeling
het niet waarsc hiinliik, dat — had het eerstgeno ^^
consult de aanwezigheid vast kunnen stellen

nu het later bleek, dat de gewrichtsholte ged^\'
was geopend, doch door het stuk zelf van den ^^
dat dit teweegbracht, aanvankelijk gesloten ble® \'^^
niet de extractie bijna zeker door
gevolgd? Had de dappere lijder dan niet zeel

dan \'t vijandelijk lood? Aan de andere zijö^ ^f
hier in aanmerking worden genomen, dat jiji
aanzienlijkheid van den lijder, de belangstein^^ ^^^
bijna geheel Europa in zijn lot, den toevloed ^ j^^t

vele artsen uit verschillende landen, dit gevai
ware juist door die groote deelneming, al ^e
schappelijk en al te naauwkeurig gewikt en g\'\'
is geworden.

den kogel veel vroeger had uitgetrokken? En ^^

gey^jj ontnemen van een projectiel moet in vele
Sic},^ als eene werkelijk belangrijke operatie be-
^Vörden. De meeste chirurgische handboe-
evg^^ andelen haar te oppervlakkig; er wordt vaak
Zorg, anatomische kennis en dexteriteit toe
ïatjp \' als tot menige zoogenaamde groote ope-
in jjßt algemeen is het noodig, dat zij
langzaam en zeer voorzichtig wordt ver-
ötijj^^ ^et is geene lofwaardige uitdrukking van
w^^^eer hij zegt: r/meine anatomischeTJnter-
^Is (jj sind dem Quietismus nicht so günstig,
^Is ^^ ^^fahrungen von simon," en daartegenover
^Navolgenswaardig voorbeeld stelt, hetgeen
^^^^^Scii aangaande de gewonden onder de

^Uiggj^^® ^ï\'oepen in den Krim-oorlog: r/dat onder de
dß}, ^ die in het hospitaal aan zijne zorg wer-
^^atl^j-^^^^^N\'ouwd, schaars een enkele voorkwam,
. ^og projectiel of beensplinter in de wond
Vfas, en dat dit nagenoeg bij allen aan-
het slagveld geschied was." Het is zeer
^j^hjk, dat in dien oorlog, bij het Russische
. geneeskundigen ernstig verzocht waren l),
het^*^^ ^^^ eenigszins belangrijke extractie

Hvfg^^^^^^gveld zooveel mogelijk te onthouden," de
daarvoor dankbaar zullen geweest zijn.

Ook in den Italiaanschen oorlog werd de
om alles te verwijderen dadelijk na de verWOB^i®^^;
niet gehuldigd, zooals uit een berigt van
blijkt, waarin hij zegt, dat hij onder 500 ^^ p^]
seerden in het hospitaal te Brescia 175 ^^
vond, waarbij later het projectiel nog werd
troffen, en in Milaan onder 173 verwonden,
dit achter bleef, slechts bij 89 de verwijd®\'\'\'
aanstonds bewerkstelligd was. ^^^jc

Hetgeen wij bij de bepalingen, wanneer
nuttig en wanneer dat schadelijk is te achten, ^^^
opgegeven, is voor een deel, zooals van zelfs spr^J^,
ook geldig voor het al of niet extraheren. f,

tegen aangewezen is, is dat hier nog des te ^^^^
Is eene verwonding van dien aard, dat of ^^^
amputatie noodzakelijk, öf de doodelijke afloop
is, dan zal men de verwijdering van een inge"
projectiel als onnutte kwelling bepaald achter^
moeten laten.

Licht de kogel in zachte deelen, dan maakt h^^ ^^^
schil, of hij onder de huid voelbaar is, of niet-
eerste geval tracht men hem tusschen de ving ,,(
nemen en de huid daarover te spannen, men
daarop eene incisie, eenige lijnen langer
breedte van het aldus bevestigde projectiel.
of voelt men eene slagader in de nabijheid, ^^^^
men deze meesttijds met den vinger isoleeren ju
ten bereik van den bistouri brengen. Licht hij

en maakt daarop de vereischte incisie.
«óÓYg^ ^^len slaagt men niet, om aldus het projectiel
^^ de oppervlakte te brengen, dat de uit-
beet ^^^der eenig bezwaar te ondernemen is. Wan-
Veij- ^^ verwijdering langs dezen weg korter
^Lijkt, dan langs de ingangsopening, is
^gg ^ oiïi op het voorbeeld van legouest, een
^ het ^^^^^ ^^^ wondkanaal te brengen; tot

van daar af drukt men in de meest
\'^Oggj geoordeelde richting de punt langs den
^"^^.de zachte deelen en huid, trekt nu de
\'^Hte ^^^ brengt hierin door de ge-

^Ulg ^l^^ning eene holle sonde, waarop men, de
r \'\'^balende, de incisie verricht,
pro\' meeste gevallen, waarbij extractie

vreemd lichaam, langs eenen anderen
de ^^^ schietkanaal is aangewezen, op voor-
^®kende handelwijze bij de z. g. tegenna-
^^gtijl^ ^®^i\'ichtskraakbeenderen, ook hier met be-
de subcutane operatie toepassen,
ttieij voelen, dan be-

,\'^o&eT^^ vinger in te brengen en voert daarop
^^ degg gesloten tot het projectiel. Men

en en daarmede
(j . \' zachte deelen is de aanslagtoon tegen
\'^Hilt^^^^^^lijker dan in beenderen. Is het wond-
dan verwijdt men, tot de vinger vrijen

toegang heeft. Dit geschiedt in zachte deele»
uitsluitend met het mes; wel het meest
is een geknopte bistouri.

Tot voor enkele jaren was dit verwijden v ^^
dement) bij alle geschoten wonden tot een
chirurgisch dogma verheven. Zoodra een ^y^^^^^uri
onder behandeling stelde, greep men naar ^is
of scalpel, en door de reeds zoo uiterst pijn^^^\'
scheurde en verbrande wond werd aanstonds^^^^j
doogenloos eene diepe dubbele kruissnede
Als grond voor deze handelwijze strekte de nie ^^
dat men aldus door eene praeventieve insnijd^ „ii
geschoten wond, -- die de gezamenlijke eigens^ ^ ^
van branding, kneuzing en scheuring vertooii \'pji
tot eene zuiver gesneden wond vereenvoudig
heette „débridement préventif." Met het
interne\' beoogde men opheffing der verschijnse
ontsteking, zwelling, spanning en drukking\'^^j^f
vooral bij schietwonden, in deelen rijk aan
weefsels (aponeuroses en fasciae), dikwerf ^^gj-

laerey, dtjputtren, b^égin en roux ware» ^ jf
standers van het debridement préventif;
heelkundige nalatenschap der laatste oorlog®\'^^^
aan deze behandelingswijze der geschoten won
noegzaam alle plaats in de wetenschap ont^

1) Men vindt in de Heelk. Waarn. van kerst,
zich, bij de behandeling der gekwetsten in Antwerpen> ^^^^
gronden tegen deze aloude handelwijze verzette, ^^^^^ lijf\'"\'
VEtPEAU keurden ze later mede af, en de schrijvers

ydperken hevige pijn en spanning, ont-
fas^jj^ ^ door etteraanzameling onder aponeuroses en
i\' bestrijden, wordt in dien zin wel door
®^kundige meer gewraakt; en waar het nood-
^iidej. wordt tot het verrichten van wond-

detjjj^ ^ ^^^ onderbinding, doch vooral ter verwij-
"Wi^r ^^^ projectielen, vreemde lichamen, been-
\' vv^^dt het bepaald nuttige van dit

emeen erkend l). Dit echter ook
wonmiddelijke" verwijdering noodzakelijk
Haat S®vallen,

^^ijkt ^ minder beleedigend en meer doelmatig
zooals het inbrengen van trapsgewijze
Vs gewaste spons, glad gesneden cylin-

Igemeen is de behartigingswaar-

^^^^^ïin ^^ ^ogel in been, dan is de dadelijke ver-
lo aangewezen, onder deze gegevens:
Wv ^ ^^^ oppervlakkig zit en de vinger duidelijk
, \'^gHjkheid waarneemt;

3°. als hij oppervlakkig in beenderen, ^^^l^jge-
wrichten of belangrijke organen verwijderd, i® ^^t

laatste gevallen zoo de wond niet penetreereu^®
het hielbeen, enz. Men zie echter bepaald van
vroegtijdige operatie af, als het projectiel in de ^^
heid van knie- of voetgewricht gedrongen
diepzittende en in de nabijheid van gewrich^®^^
legen kogels onthoude men zich hiervan vooï^
handele aanstonds bloot palliatief en expectatJ^

In later tijdperk, als hij langdurig in beend\'^^^^.^e
gehuisvest en er verschijnselen ontstaan van ^^^t
pijn, spanning, koorts, enz., dan is eerst
ingrijpend handelen tot verwijdering

ingrijpen zeer gevaarlijk is, en overwege " ^^
bel ernstig de noodzakelijkheid om al of nie^
traheren. Diepe incisies rondom de wondopeni\'^^\'

% \' \'^^bben in het laatste dezer gevallen een goe-
ettg gekregen, als middel ter beperking van
^^tie en ter verdere voorkoming van deze
^\'^^orddadige kwaal.

gment-zaag, beentang of beitel; in enkele
bij eenen diep in het been gezonken
ï\'^liijjg ^^ ^ij een lang beenkanaal, eene tegen-
ter verwijdering nuttig en wordt hiertoe

geene dringende noodzakelijkheid om on-
in ^ Jk te extraheren, dan is, ook bij wondkanalen

tioejj^^^^^^^en, de langzame dilatatie met bovenge-
middelen (gewaste spons, radix gentianae,
^onj^ ^^ digitata) met zeer goed gevolg toe te passen,
\'iuhb^l^^ öien reeds na drie of vier weken het lumen
^^^kei- Bij GARIBALDI bewerkten opvolgend

^atijg^^ kegels van radix gentianae, na 4 weken zoo-
^^Oote ^^^^niming, dat een hoefijzervormig verbogen

zeer gemakkelijk uit het beeii-
\'^ïjd 2Worden genomen, waarin men vóórdien
^ ® den pink niet kon brengen. Veroorzaakt
^fiïlstQ^^^^^^^hte diiateermiddel pijn, dan moet het
Wiiinj^ Weggenomen, en tijdelijk pappen, met acet.

bedeeld, worden aangewend. Is dadelijke
ejjg ^ geboden, dan is men, wanneer het kanaal
v^}. den vinger, verplicht, dit operatief

^^ Vej,^! projectiel te groot voor het wondkanaal
Hig^^ ^^^t geene aanbeveling. De verwijding ge-

eene trepaankroon vereischt. Het op deze vei ^^^^
lende wijzen uitzagen, boren of snijden van
kanalen is niet zeer pijnlijk, en wordt zeldeö ^^^^
sterke reactieverschijnselen gevolgd. Ik zag
trepaanboring verrichten in eenen opperarm ^^
necrosis aangedaan, eenen sequester van j,^
lengte en c. m. diameter hierdoor verWi] ^^^
waarop na 6 weken de wond gesloten was. \'
is het van groot belang, dat het periostinc®
veel mogelijk gespaard wordt; men P^^^.jjjgiiJ
dit dus eerst over eenige meerdere uitgebrei
los, dan de grootte der opening vereischt.

Het aantal der werktuigen in den loop
uitgevonden, met het doel om kogels te verv^\'iJ
is verbazend groot, en er is er tot op
enkel, dat als bepaald het beste of doclm^
algemeen is aangenomen.

nl. hogeltangen, kogellepels en kogelschroeven-
namen geven vrij duidelijk hunne v erschillend®\'
van werking aan. . ^ p\'

PARÉ vond onderscheidene en zeer doelm^^\'^^^gj-^
geltangen uit. Onder de voornaamste van ^^^ ^t
tijden behooren de tribuleon van pebcy, waa^
twee armen afzonderlijk ingebragt en

ten kunnen worden, en waarin lepel, schro® \'
boom en tang tegelijk is bevat; deze i® ^^ yo\'\'\'
schillende oorlogen gebruikt en zeer geschik
den; de kogellepel van b. langenbeck, ^ijn
wijziging der bekende curette articulée va»

f^oje .. Wetsing van het wondkanaal, tot op het
kan gevoerd worden. De haahtang van
^^Ifiv. vooral waar een kogel diep in de zachte

^at vorm der beide armen het voordeel heeft,
^^^lotej^ opening weinig meer plaats inneemt, dan in
en waarvan de grijpende einden

^Ikag^j, ^^^ twee scherpe haken, welke bij sluiting
bedekken en dus niet licht kwetsen bij
^och bij mogelijke afglijding van den kogel.

\'\'\'^^ilit ^^^^ vernuftig instrument werd het vorig
vervaardigd en beschreven door den
H\' U Officier van gezondheid der 2® klasse

Leger; \'door de stukken, in dit instru-
ezig^ kunnen op onderscheiden wijzen aan
^®voegd, en aldus ongeveer 12 verschillende
als sonde, schroef, tang, enz.\' worden
,10. die bij wondonderzoek en extractie

zijn, zoowel wanneer projectiel of
^chtjg ^^haam in een recht, als wanneer zij in een

zijn achtergebleven.
Dr., is bij ingedrongen fijner projectiel, zooals
genoemde curette van leroy met nut te
Ook magneten heeft men aangewend,
^^^^i^leti\'^t^^ bet doel om stukken van ijzeren pro-

In het algemeen geldt nog heden ten dag
uitspraak van guthrié als zeer juist: Vario^^®^ ^j\'
struments have been invented for the
balls, which have been deeply lodged in soft p^i]\'\'®\'
little assistance has been derived from them hi
although many of them are very ingenious!"

Het slot van bijna alle beoordeelingen dezei ^^^^
tuigen door verschillende voorname schrijve\'\'® ^^^^
heelkunde luidt eenstemmig: ,/eene stevige, ê®^^gte
lange koorntang, met scherpe tanden, is d®
kogeltrekker" l).

1) Een volledig historisch overzicht te geven der insti^\' ^^ ^n
in den loop der tijden uitgevonden, om vreemde lic\'^"\'\'
projectielen uit wonden te verwijderen, zou een groot
schijnlijk vrij onvruchtbaar werk zijn. Eenige der vooi-
mogen wij hier kortelijk citeren: ju

Lang vóór de uitvinding van het buskruid waren, ^^^
organisme ingedrongen stukken van pijlen, steenen en ij^®\' ff?
mede men uit boog en slinger elkander verwondde,
te nemen, reeds verschillende eigenaardige werktuigen
zoo leest men van: het helulcum van hippoceates , de §

uitstek barbaarsche machine , bestaande uit eene sterke j^jli^
aan een haak; de veer werd eerst gespannen, nu de
vreemd lichaam gestoken, daarop de veer losgelate\'ï
met geweld het stuk pijl, enz., naar buiten vloog, ^^
den omtrek der wond daaraan vast zat, wegscheurde) j ^^ l
balistes van guy-de-chauliac , de Urefond, de \'
dubbel drijfijzer met trelcstaven (!) van hans v. gEBSP^\'^
specillum annulare van teree ; enz. .

Na de uitvinding van het buskruid en de invoering ti^\'
wapenen, werden door ambroise paré eene reeK»

Scliijj ^^\'"^^hillende gevallen zullen ook hier ver-
^or^j^^^® werktuigen het doelmatigste bevonden
\' practische tact van den chirurg zal in
^^issen geval gemakkelijk over de keuze be-

rfg ^^^ de hec de UzarA, lee de corbin, bee de perroquet,
^^ \'oierf ^^ came a vis; later de kogeltang van magghius,

tang van rambi , de alphonsine van alphonse ferki
""«/o»,^\'^®^\' op elkander door een schroefbuis te sluiten), de
^HDrT "^an hilden , het orgfimm ramificatum,

^^^ l-a croix, het organum van scultet , de hogel-
^Uf Jjj ^^Dtorpeer , de extractor van kolbe , de tirehalle
^^ ^ngehche^ hogeltang, de Kugellöffel van b.
\' m de jongste tijden, de tang van gross, enz.

AMBEOISE PAEÉ, De chirurgie en de opera
de werckeii van Mr. ambkosius pake, ghetro\'-^\'
overgheset door d. caeoltjm battum, 1649.
joh. van beveüwijck\'s Heelkonste, 1671.
SABLANDièKE, Vade-mecum du chirurgien militair®\'
jobert db lamballe, Plaies d\'armes à feu, 1833- ^ ^
DUPüYTHEN, Traité théorique et pratique des bless^

armes de guerre, 1835.
LAßEEY, Clinique chirurgicale, Id. Campagnes:
BATJDENs, Clinique des plaies d^armes à feu, l^S^\'
KERST, Heelkundige mengelingen^ 1839.
emmeet-polano, Leerboek der heelkunde, 1853.
egbert druitt\'s Chirurgisch vade-mecum,
SIMON, Ueber Einheilung von Projectilen (in

Jahr. 1853),
GUTHRIE, Commentari«îs on the surgery of the
APPIA, Le chirurgien à l\'ambulance, 1859.

Maximen der Kriegsheilkunst, 1861.
\' Allgemeine und specielle Chirurgie der Kriegs-

^^^teijjj^ lichaam is achtergebleven, is vooral in ge-
^geneeskundige gevallen tegenaangewezen.

^^^ HUTIN eens, wanneer hij van projec-
lichamen zegt: »il est rationnel, il est

Ia aiff,

het projectiel door het lichaam nam, van
^ en DÉVERGIE dwaalt mijns inziens, wan-
"il faut reconnaître comme la

erence entre la grandeur relative des ou-
et de sortie, la distance à laquelle le

Het grooter aantal genezingen bij secundaire ao^P ^j,,-
verkregen, is geen bewijs tegen het nut der prima\'^®
putaties.

Bij geschoten wonden is de regel: zoover mogßi\'J
den romp te amputeren, niet streng toe te passet\'"

Bij amputatie van het crus in het bovenst
is de lapsnede te verkiezen boven de cirkelsnede-

% ^^l^^veelheid gebruikte chloroform bepaalt niet de
^ het gevaar harer aanwending.

Banting-systeem is eene zeer ra-
^^^ctijjj ^*^®Passing der physiologie op de geneeskundige

^^ \'^l^^at van tracheotomie en herniotomie hangt
v^f den tijd harer aanwending.

letli^^^^ wonden in vulnera per se en per
^^\'^\'effp-1 door den gerechtelijk-geneeskundige, i

Hypodermatische injecties van sulphas chinicus .
aan te bevelen bij sommige vormen van febris inte^