ZWINGLI\'s LEEß

Van het godsdienstig geloof.

academisch proefschrift,

gezag van den rector magnificus
H. C. MILLIES,

H O O G L E E It A A li IN DK W IJ S B E a IS K a T 1« EK L B T T M K B N ,

Biet t

bestemming van den Academisclien Senaat

KN

Dolgens besluit van de godgeleerde faculteit ,

TEli VliRKRIJGIKe VAN DKN GRAAD VAN

^^CTOE IN BE GOBGELEESBHEIl),

aan de HOOGESCHOOL TE utrecht,
Maandag dicn ic\'\'®« apeil 1866, ïr 2 uren,
hkt opknbaau te vebdedigen door

SAMUEL CRAMEU,

GEBOREN TE MIDDELBURG.

;t Ci

i

aan mijne ouders.

J.--J

1?*

, • \' IL U ^Lsi V « 4 (n 0. 3 ^ U if n A A

U

Î

pvo f ^^^^^ ^^^^ ZwiNGLi\'s \') .s\'^sieem, dat de titel van dit
de j ^^^^ ^^^ onderwerp daarvan vermeldt, omvat hetgeen

^ ere Protestanten onder het fomeele gedeelte hunner dog-

behandeling daarvan duit zich in
opzichten het naast aan de resultaten van Frof. Sigwart
\' » welker juistheid een persoonlijk verkeer

^an \' privaatdocetit der Theologie te Zürich, die

^ ZwiNGLi het voorwerp van speciale onderzoekingen heeft
der ^^ ^^ ^^^ overtuigen. H. IL Bestuur deren
-^hemeene Doopsgezinde Societeit en Curatoren van haar
^eerti^\'^^^\' welwillendheid mij na de zeer gewaar-

het ^ > ^üß® deze hare inrichting ontvangen, tot

^^zoeken van buitenlandsche academiën in staat stelde,

^Qfiif -j \'

daarvoor mijn bijzondere dank toe.
tiet ■

fOoi
^ieed^

^ \' ^^n haar le beurt viel. Bovenal geldt die dank ü,
^ygeleerde van Oosteezee, zeer geachte Promotor! Boor
opleiding en studiën tegenover die richting geplaatst,

gave ^^ P\'aatsen uit Zwingli\'s werken zijn aangehaald volgens de uit-
sche ed^\'t\' Schtjlthess. Van het eerste deel stond de latijii-

^üitscl ^^ dienste: vandaar, dat ik hier en daar de

\'e uitgave daarvan heb geciteerd.

welke in T] haren geleerden en wekprekenden woordvoerder
begroet, en bepaaldelijk in de opvatting van het door mij ge-
kozen onderwerp van Uwe zienswijze afwijkende, gevoel ik mij
niettem.in hoogelijk aan ü verplicht voor Uwe wenken en op-
m,erkingen , waarvan ik met dankbaarheid gebruik heb gemaakt.
Juist bij dat verschil van opvoMing waardeer ik te meer de
moeite, die Gij ü voor dit proefschrift hebt willen getroosten,
en de belangstelling, welke ik steeds van U mocht ondervinden.
Bijna aan het eind van mijn studietijd gekomen, is het
mij behoefte ü, mijne hooggeschatte leermeesters, Hooggeleer-
de Hobkstra en de Hoop Scheffer! dank te zeggen voor
alles, wat ik aan Uwe wetenschappelijke leiding , aan Uwe mij
steeds bewezene hartelijkheid, ik zou bijna zeggen , vriendschap,
bovenal aan Uwe pogingen om, eene veelzijdige en in loaar-
heid vrijzinnige richting aan de studiën Uwer discipelen te
geven , hen verschuldigd. Ontvang in \'t hijzonder Qij de verze-
keringen mijner erkentelijkheid. Hooggeleerde Hoekstra ! voor
de voorlichting, waarmede Gij uit den schat Uwer geleerdheid
mij bij het samenstellen van dit proefschrift bereidwillig hebt
bijgestaan. En niet minder Qij, Geliefde Vader! die door
Uwe belangstelling van het begin af in dit stuk betoond, niet
met raad alleen, maar ook metterdaad, en de zorg door Ü
daaraan te koste gelegd, de redenen tot innige dankbaar-
heid nog hebt vermeerderd, welke U reeds in zoo talloos
vele opzichten en in zoo hooge mate van m.ij toe komt.

A

INLEIDING.

is eene zedelijke, eene wilsdaad :
^tell\' alle historische en metaphysische

lijkli^-^^^^\' ^ie in het afgetrokkene of in werke-
^aar*^^- eene objectieve bewijsvoering vat-

geloof^\'\'^\' ^^^ zoodanig geene voorwerpen van het
ste ^^ezen. Terwijl het jeugdige Protestantisme het eer-
, ezer stelling streng vasthield tegenover het Katholiek
//trad" " \' ^^^ CUJUS VI omnino assentimur iis, quae
^veest\'^^ divinitus^^ zijn er drie eeuwen noodig ge-
voll r ^^^ ^^^ erkenning van het tweede kon geraken, en
erkenning ook nu nog op verre na niet. De

^prakT\' ^^^ ^^ ^^ consequentie uit-

^elven^ ^^ handhaafden, hebben het onderspit moeten
sch ^^^^^^ ^^ eischen des tijds; deze

^bjec? concreten, positief kerkelijkeu, ja

leven geloofsinhoud te vorderen. En zelfs de heroën

liet D® hierover gaat ons niet aan, wij drukken hier

® ®«jke moment tegenover het verstandelijke.
^»tecA. Mom. de SynMlo: 1,1.

der Hervorming waren tegen dezen stroom niet bestand.
Reeds in 1525 verklaart zelfs Lutheu, de groote held des
geloofs, dat bergen verzet^ omdat het den mensch inwendig
vernieuwt en maakt tot medearbeider Gods : Unser Wi-
I, dertheil sagt, dass eitel Brot und Wein im Abendmahl
„sd, nicht der Leib und Blut des Herrn. Glauben sie
„ und lehren darin Unrecht, so lästern sie Gott und lü-
,/genstrafen den Heiligen Geist ^ verrathen Christum und
//Verführen die Welt. Ein Theil muss des Teufels und
,/Gottes Feind sein, da ist kein Mittel Der Glaube
//hält es für Wahrheit, dass Christus im Brot sei" Zoo
was het geloof wederom een voor waar houden van mee-
ningen geworden. Dezelfde man, die in 1523 schreef:
,/Wer und wo und wann Jemand glaubt, der ist Gottes
// Diener, er sei zu Sinai oder zu Babylon, er sei ein Heide
//Oder Jude"®), wijdde van 1525 af zijne krachten aan
het opstellen van een nieuw : Qjidcimque vult salvus fieri,
ita sentiat. Den grooten Hervormer had zijn mysticisme,
soms zelfs tot quietisme toe overhellende, tot het omhel-
zen dier gevoelens gebracht, voor hem van zijn geloof
onafscheidelijk; zijn positivisme en angstige, vaak maar
al te zeer gerechtvaardigde vrees voor radicaal subjecti"
visme, weerhield hem gehoor te geven aan de eischen der
critiek .op zijne godsdienstige voorstellingen, en van de
eerbiediging der rechten van andere subjectiviteiten in dezen.
Lutheb\'s ontrouw aan het oorspronkelijk Protestantscb
geloofsbegrip heeft zich gewroken aan de kerk, waaraan
hij zijn naam schonk en waarop hij den stempel zijner
persoonlijkheid drukte. Lange jaren heerschte in het Lu-

■) Werke, uitgave Vaü Walch.: XXX, 27, T. a. p., 76.

•») Erlaiiger uitguve van Ibmischfb: XXXIX, 186.

^ eramsBie vermenging en verwarring van het vroom ge-

^ OlPt. rlr>4. _____ , , . _ °

^^^t dat monster van theologische geleerdheid, dat
^ocz zijne uitdrukking vond; eene verwarring,
En ^.^\'l\'^\'ï^aag^aamheid en leerheiligheid moest baren,
ook h- ^\'\'\'^\'^^^^«g \'^eerhet geval geweest, indien niet
2ich gi^S^ ethisch geloof

nende \'\' ^^^ gehandhaafd nevens of zich leu-

öomel voorstellingen eener ter goeder trouw aange-

geest > geen dogmatisme kon den levenden

fecht \' ^^ ^^^ boezem der

een anT"^^\'\'"^ levenskracht. Erger was

schaü ri v^^thouden aan verouderde weten-

verwa \'^g^^j^dheden toe, kon, bij de
«agelT^\' begrippen met den geloofsinhoud, slechts het
terk? Gereformeerde

Werd" Bullinger nog herlevende,

wikker^"""^\'^ en moest bij de verdere ont-

Calvi \'\'\'\'\'\' \'^ien van

ge lo 0?\' \'\'\'\'\'\' ^ die in het vierde boek der ImtUutio,

geliik° zuivere 1 eer bijna geheel kon

rakter ^et kierde het zedelijk ka-

Vergef krachtig had gehandhaafd. Wel

hanaeiT de kerk

j^.. S steld, voor haar bestand noodig had; maar reeds waar

individueel geloof spreekt, wordt op de
die moment daarvan een nadruk gelegd,

Vol./ godsdienst en theologie onder zijne

S rs verklaart. Het Socinianisme beproefde te doen

doctrina, qua constat incolu-

l^etatis.

wat het rationalisme later met beter gevolg in de Lnther-
sche kerk volbracht: eene nieuwe BenkglauUgltelt te
leveren, \'t Is duidelijk : hoe verder men zich verwijderde
van den frisschen protestantschen geest, die nog uit den
aanvang der zestiende eeuw nawoei, hoe meer men, vooral
in de Luthersche kerk, in het uitspinnen en ontwikkelen
van een metaphysisch stelsel, en het construeeren van de
geschiedenis van Israël en der oudste kerk, het wezen der
rechtgeloovigheid zocht: — terwijl ook het piëtisme in
dezen geene doortastende hervorming te weeg bracht: — te
meer was de opgang, dien het rationalisme maakte, ver-
klaarbaar en natiiurlijk. De éénige verandering was im-
mers deze, dat thans de godsdienst en het geloof bestond
in een denken en redeneeren, niet meer volgens de ortho-
doxe , maar volgens de algemeen menschelijke categorieën.
Alle rationalisme toch staat, methodologisch beschouwd,
niet tegenover rechtzinnigheid als dogmatisme, maar is
slechts eene wijziging van hetzelfde verschijnsel: denk-
vroomheid. Of mijne overtuigingen aangaande Gods wezen
voor mijne bewustheid rusten op symboolgeloof of op de
rationalistische bewijzen; of ik uit eerbied voor de letter
der Schrift, of met Bretschneidee e. a. uit de vruchten
des Christendoms, tot het bovennatuurlijke van zijn oor-
sprong besluit: zoo ik godsdienstig geloof en dergelijke
meeningen gelijk stel, dan staan deze standpunten niet zoo
ver van elkander af; op beide heeft het geloof zijn zuiver
zedelijk karakter verloren; op beide heet verstandelijke
reflectie de weg tot geloof, tot kennis en gemeenschap met
God, ter zaligheid.

Toch had het Protestantisme in de leer van het Testi-
monium Spiritus Sancti een denkbeeld uitgesproken,
dat het zedelijk-godsdienstig, en dus subjectief karakter
van het geloof had kunnen redden, en de opvatting daal\'

had ^^^ innerlijke daad of toestand van den mensch

^ künnen handhaven tegenover die, welke daarin het

^ f Waar houden van heilswaarheden en heilsfeiten zag.

^ar het was reeds te laat. Toen men op deze leer ge-

legde was het met de vloeibaarheid der godsdien-

^ge voorstellingen gedaan, de uitspraken van \'s men-

^ religieus gemoed waren reeds gedogmaiizeerd. Het

^^^i-monium werd onverbrekelijk vastgehecht aan de Schrift,

gold als zijne taak, onze zelfstandige, zedelijk-

J® instemming uit te spreken met overtuigingen, die

^ en het gebied van alle zedelijke vrijheid liggen, met

eningen omtrent feiten en verschijnselen, die niet ge-
Bioed f "\'O

01 geweten, maar de studie van geschiedenis en

leert. Weldra werd ook de leer van het Tes-
een loom in de dogmatiek, deze laatste als ont-
^^ kehng van den geloofsinhoud beschouwd. De heerlijke
rheid daarin opgesloten ging voor de wetenschap schier
eel verloren in een tijd, toen men een objectieven
den geloofsinhoud verlangde, en ook meende gevon-
bleef ^^^^ ^^ wetenschap: geheel los toch

het^ ^^^ leerstuk staan naast de Jides Mstorica, die uit
^"^g^i^tisme voortvloeien moest. Al sprak het getui-

tisch ^^^^^ ™ ^^^^^ harten, het dogma-

een vorderde iets anders : Schriftgezag en

g^ ^\'^^^li^itend daaraan vastgeknoopte werking van Gods
^ • Calvijn, die de leer van het Getuigenis des H.
med^^^ sterk op den voorgrond plaatste, Malde daar-
1 bet objectieve der geloofsovertuigingen geenszins ge-
^^ end zien; Zwingli, voor wien alle geloof opging in
®nbjectieve verzekerdheid van in onmiddellijke betrek-
/ig tot God te staan, kent het Calvinistische Teslimo-
niet.

Juist dit leerstuk is altijd gebruikt als de brug, waar

over het dogmatisch bewustzijn van elke eeuw , ook der
en het geloof der Vaderen elkander konden naderen,
en dient dikwijls om de principiëele overeenstemming van de
grondleggers der Gereformeerde kerk en van hunne nazaten;
kinderen van een zoo geheel anderen tijd , aan te toonen-
Gerechtvaardigd is de poging hiertoe zekerlijk door het feit,
dat wij Protestanten historisch op de schouderen dier groote
mannen staan, en leven iu eene gemeenschap waaraan zij
(ook weder in historische afhankelijkheid van de kerk vdór
hen) het leven schonken, waarin hun geest zetelt en werkt-
Maar bovendien bestaat er ook voor de critiek van onzeo
geloofsinhoud geen beter middel, en is er geen betere
toets van onze godsdienstige overtuigingen, dan ons te ver-
diepen in de denkbeelden dier groote mannen, die waar-
lijk door eene crisis te bewerken in de godsdienstige voor-
stellingen van hunnen tijd, de godsdienstige ontwikkeling
hebben bevorderd en eene schrede voorwaarts hebben ge-
bracht; mannen, die in diepte van gemoed en scherpzinnig-
heid van denken nog thans onze leermeesters kunnen en moe-
ten zijn. . Zullen zij dat echter in waarheid wezen, dan heb-
ben wij ons te hoeden voor een gevaar , dat wellicht nergens
sterker dreigt dan op dit gebied, n. 1. het gevaar vaii
romantiek: het idealizeeren van het verouderde, en de poging
om het alzoo geïdealizeerde weder ingang te verschaffen,
gepaard met het zoeken en dan ook vinden van onze
godsdienstige ideeën , zoo hoog mogelijk veredeld, in de
voorstellingen en woorden, die vdór eeuwen in zwang waren-
Voorzeker, onze voorstellingen reinigen of verhelderen,
\'t kan wel geschieden door ons te verdiepen in die vaü
mannen , die boven ons staan : maar niet wanneer wij huo
voorstellingen uit onzen gedachtenkring toedichten. Immers
in het laatste geval kunnen wij niets nieuws ontleenen aa»
het uit ons eigen binnenste geputte. Beschouwen wij de

ervormers ook, niet gelijk zij in waarheid geweest zijn,
gelijk wij wenschten dat zij géweest waren, opdat
hen in alle opzichten als onze geestverwanten mochten
^groeten, dan verliezen zij voor ons hunne waarde ook
üeze reden : sommige hunner voorstellingen, die wij
^J onbevooroordeelde beschouwing geheel verwerpen zou-
^ Ji^ worden wel op deze wijze aannemelijk gemaakt; maar
^ e andere, die in het rechte licht beschouwd, denk-
® en uitspreken , in onzen tijd nieuw en daarvoor wel-
_ van het grootste belang, maakt men door eene der-
ö^yke behandeling zoo goed als onkenbaar i).

ok ZwiNGLi heeft door de boven vermelde beschouwings-
JZe zoo niet eene verregaande miskenning, dan toch zeker
^^ ® onjuiste waardeering van zijn persoon en theologie on-
^^ïvonden, doordien hij , eenmaal opgenomen in de rij
^^ ^aderen en Stichters der Gereformeerde kerk, nu het
^em eigenaardige, van de leer dezer kerk zoo gansch en

Van \' ^^^^ verloor. In rijkdom

^^ godsdienstig leven , in scherpzinnigheid van denkbeel-
^^ \' IQ helderheid van voorstelling, bovenal in eene onbe-
öroordeelde en onbenevelde critiek zijner overtuigingen,
^^ hij voor geen der Hervormers onder. Hem ontbrak
no^l "^i®?® mystiek in den edelen zin des woords

vr^] Melakchthon\'sgemoedelijkheid en

elievendheid waren hem eigen, toch was hem ook
^^i-vijN\'s starre consequentiezucht en diens organizeerend
^ermogen niet vreenid. Maar dit alles was bij hem in
^arrnonie, zonder eenzijdige verheffing van het eene ten
e van het andere. Vandaar het aantrekkelijke, dat zijn

ïisch! exegese volgens onze begrippen van histo-

tischê^\'\'^"\'"\'.\'\'""\'\'\'\'® «itlegS^S ^eer gebrekkig, — en kan tocL zijne prak-
stichtelijke schriftbehandeling ous vele belangrijke wenken geven,

leven , vol rusteloozen ijver voor de heilige zaak en toch
evenzeer vol liefderijke belangstelling waar het zoogenaamde
kleinere belangen geldt, voor ons heeft. Hij wordt niet
medegesleept door den stroom der omstandigheden, zijne
overtuigingen zijn geenszins vruchten van geweldige schok-
ken in zijn leven ; hij weet van den aanvang zijner loop-
baan af, wat hij wil, en laat zich door niets van het
spoor brengen, dat hij eens heeft ingeslagen. In Lxjthee\'s
theologie spiegelt zich de strijd af tusschen de geestelijke
machten, die in den aanvang der 16 eeuw om de heer-
schappij dongen; een strijd, die ook in zijn binnenste
met alle heftigheid werd gestreden. De Duitsche hervor-
mer en zijn tijd staan in veel nauwer betrekking tot elk-
ander, — zij die betrekking ook eene tegenstelling, — en
oefenen een veel sterkeren invloed op elkander uit, dan bij
ZwiNGLi het geval was. Deze laatste leefde in een kring, die
onbewust reeds met Eome had gebroken, die onder huma-
nistischen invloed stond, de Schrift kende en las, en
den jongen wijsgeer en geestelijke allerlei denkbeelden en
voorstellingen gaf, welke met de scholastieke dogma-
tiek al zeer weinig hadden te maken. Zwingli behoefde
niet gelijk Ltjther met zijn tijd of zijn eigen verleden
te breken i): hij had van de door hem opgenomene theo-
logische elementen slechts eenige verder te ontwikkelen j
deze aan zich zeiven en anderen openbaar te maken en tot
klare bewustheid te brengen wat onbewust en met geheel

\') Onjuist is diiarom , gelijk ook uit het verder ontwikkelde voM,
de voorstelling-, waarbij men in Zvvingli\'s optreden te Einsiedehi tegen
Samson , of eeuig ander feit, eene analogie met het aanslaan der stellingen
door Luthzoekt. Zwuvgli\'s hervormingswerk sloot zioii zeer geleidelijk
aan de ontwikkeling zijns tijds aan. Hij zelf en zijne tijdgenootcn leggen
dan ook op deze prediking tegen den aflaat volstrekt geen bijzonder gewicht.

ersoortige elementen vermengd in veler harten leefde.
^^^ ^^^ krachtig uit te spreken, daar-
^^^ e tegen Home op te treden, dat tot een nieuw begin-
scha ^ ^^^^^^^\' waaruit hij het gansche kerkelijke en maat-
vast hervormen. Wat de uiterlijke
gjJ van kerken leer betreft, behoefde Zwingli
te IJ^ ^^^ zijns tijds te volgen en dien verder
en; hij is eenigszins met dien medegegaan. Maar

bepaalde richting, maar
e tot even zoovele verschillende denkwijzen, als hij
^verschillende bronnen was samengevloeid,
drukr stem^d van zijn geest op de kerk te

Herv \'t leven riep, is het deel van den

^^Jormer van Duitsch-Zwitserland niet geweest. En dat
ook onmogelijk : bij de geheele beweging treedt Zwin-
is ^^ persoonlijkheid niet zoo sterk op den voorgrond. Hij
öat geslacht,

vester^^-^^^^*^™^^^ ^^^^^ \' ^^^^ eigenlijke grond-
^ijdi^^ de Zwingliaansche veel-

ïitj r vrijzinnigheid, vooral zijn idealisme en spi-

nism "" grondslag, dien het Lutheranisme en Calvi-

^^ te ongelijksoortige
rgj. \'^\'^ddeelen bestaan. Alle individuen tot zijn eigen hoog
^^ ƒ leus standpunt op te helfen, was voor Zwingli uit
öaart^^\'^^ ^^^ ^^^^ onmogelijk, zijne werkzaamheid was
Um \'\'\'\' ^^^^ en Oeco-

VoorT^^^ bezweek , waren Myconius e. a.

doo^t eerder van Zwingli\'s geest

VaiiV\'\'^^\'\'\'\' de leidende gedachten

de „ ^ hervormingswerk ongerept te handhaven, of
gemeente en de leer, gebouwd op idealistischen grond-
te vrijwaren tegen den overmachtigen invloed van

Calvijn\'s positivisme , dat zooveel beter aan alle scliotkeö
en invloeden van buiten weerstand kon bieden. Zwingli is
voor talloos velen ten zegen geweest, heeft ook als burger,
als staatsman, in het Züricher republiekje veel goeds ge-
werkt : maar \'t bleven invloeden in \'t kleine, vruchtbaar voor
de individuen, niet gewichtig voor het groot geheel. Spiri-
tualisten brengen zelve geene wereldhervorming tot stand-
Waarlijk onze liefde en bewondering, onze eerbied en
sympathie voor Zwingli vermindert niet, wanneer wij
het volmondig erkennen: al het grootsche in de reformatie,
al wat eigenlijk de oude orde van zaken omverwierp en in
het halve beschaafde Europa eene nieuwe te voorschijn
riep, IS onverbrekelijk aan den naam en den persoon vaU
Ltjtheb, en niet aan dien van Zwingli verbonden. Luthe»
is het geweest die vorsten en volken, den machtigen adel
en de scholen der godgeleerden, heeft gewonnen en hunne
geestdrift heeft doen ontvlammen voor het nieuwe, het
heilige beginsel; Luthee, die paus en keizer trotseerende,
door zijn heldenmoed en geesteskracht het eeuwenheugende
gebouw der hierarchie deed M^ankelen op zijne grondsla-
gen , en ten deele vernielde. Doch niet Lüthbr\'s theologie
bracht dit grootsche werk tot stand, maar zijne persoon-
lijkheid en de omstandigheden. Het overal smeulende
vuur heeft hij in licht laaien gloed doen vlammen; e»
met recht ziet half Europa met eerbied en bewondering
op tot den held, die overal de gisting en roering, de
machtige beweging te voorschijn riep, uit wier vruchten
later duizenden zegen en zaligheid zouden putten. Of het
zegenrijk verwerken van de elementen dezer beweging niet
meer de taak geweest is van hen, die in andere opzich-
ten scherp tegenover het Lutheranisme staan, de Thambb\'s,
Schwknckfeld\'s, de Anabaptisten etc., blijft altijd nog de
vraag. De vruchten, die het Lutheranisme voor zoo ver

^ractf^^^*^^*^^ opl^ouwend en organizeerend werkte, voort-
den •\' bittere klachten van Luthek zeiven over

gere^^^^^^^ ^^^ ~ vergeleken met de vroe-

toestanden — niet altijd van groote verbetering en voor-
p s^ng getuigde , maken alle idealizeering van de eerste
, wat ernst en zedelijke ontwikkeling betreft,

öieer^^ ^^^^^^ ^^ Hervorming hare lichtzijde

^ aan den kant der ZwingliaanscKe beweging.

Zwingli in den drang der tijden,
ondanks zijn stelsel had aangenomen, vond spoe-
Mh\'^^ \'^ood van buiten een krachtigen steun, en werd
geheer^ gestereotypeerd, maar veranderde juist daardoor
^^ ® van karakter. Eene halve eeuw na zijn dood was
be]f ^^^ ^^^^ Zwinglianisme meer : de Gereformeerde kerk
gelo^*^^*^^ ^^^^ zuiver ethische opvatting van het

in dogmatische kerk. Zwisgli wordt

® meeste landskerken, ook in de Nederlandsche ,

\'^l^iiKK spreken van het donkere beeld, dat Schwe\'nckfklo ,

ketiej, \' Anabaptisten ons van de Luthersche kerk tee-

gei-s " ^^^ getreden om de onheiligheid harer ambtsdra-

steldê dezelfde kerk toch de zaligheid himiier zielen afhankelijk

gey.gtj^^\'^"\'\'^*^ I^ome alzoo nis het ware onheiligheid wettigde, en de
^^ een^ geweld aandeed. En zouden zij dan vrede vinden

veel""^"^^\'^ gemeenschap, die met hare rechtvaardigingsleer, in hun
^«Hjthg; ™terlijk , denzelfden weg scheen in te slaan ? Althans de wer-
taat jij^\' de onjuistheid van deze laatste meening niet; een apos-

® \'^\'■\'tZEL ia een maar al te verklaarbaar verschijnsel.

" Hnldrich Zwingli de kerkhervormer"
\' ijverig onderzoek in naar

diejis ^P®*"®" Zwingliaanschen invloed in ons land: hij vond
niet ""\'wekend , zijn persoon en leer geheel vergeten ,

ï^ö ig Bulmnger, wiens postille hier en daar in gebruik was.

\' opmerkelijk, dat terwijl ons vaderland iu de 16"\'^ en 171=
\'"gisci belangstelling in de godgeleerdheid , eene theo-

ontwtkkeling als elders zelden werd gevonden , terwijl in ons land

een onbekende, een vreemdeling. Ook de voortzettingen
van het Anabaptisme , dat toch zijn aanzijn dankte aan
de beweging, waaraan ook Zwingli arbeidde, die hij
ten deele geleid had, vergaten spoedig haren oorsprong;
bekrompen, angstvallige eerbied voor de letter der Schrift
trad in plaats van de bezielende sympathie met de pro-
feten en godsmannen der oudheid.

Zoo is Zwingli een man, die niet alleen aan de zes-
tiende eeuw, maar aan alle eeuwen toebehoort, een geest,
die de banden verbrak, waarin anderen door hunnen tijd
of omgeving zijn geboeid. Want zeiden wij boven, dat hij
als het ware met zijn tijd medeging, daarmede bedoelden
wij alleen, dat hij accommodeerend naar de bestaande toe-
standen en naar zijne omgeving te werk ging, terwijl vele
algemeen heerschende denkbeelden in zijne voorstellingen
eene bevestiging of aanknoopingspunten vonden. Doch on-
danks die verwantschap stond zijne beschouwing in hare
consequentiën vrij wat hooger dan het standpunt van zij»
tijd, en reikte zij ook vrij wat verder. Zwingli leefde
met zijnen tijd mede zonder aan éénig element van de
toenmalige geestelijke ontwikkeling een oppermachtigen in-
vloed op zich toe te staan. Daarvoor grepen die elementen

de geschriften werden gedrukt en uitgegeven van alle mannen der ker\'^
uit alle tijden, onze boekhandel niets van Zwingli\'s hand verspreidde)
dan een werkje van 96 bladz. 12" : Korte en Idare uytlegghing des chriS\'
telijken ghelóófs , van Wnlrich ZvnngJtel verkondicht en loeinigJt jare*
voor sijn dóódt, an dm christelijken koning gheschreven. Na \'t voo>"
ieeldt van Zurich, uyt het latijn in duijfsch overgheeet door A. L.
Amsterdam 1644. Het boekje ia opgedragen aan H. Ghisldorp , pred\'. t®
Amsterdam, en bevat tevens de voorrede van Bullingek en den AnhanS
uan \'t Nachtmaal en de Mis. — De Kemonstranten mogen in enkele opzicl^\'
ten (bijv. verhouding, van kerk en staat) eenigszins Zwinglianen zijn , «ij®
kenmerkend spiritualisme deelden zij zeker niet.

seho ^^^^ genoeg in zijn leven in. In zijne schriften aan-
st ^^^ geenszins een man, die zich na moeite vollen
i uit de banden der monnikheiligheid heeft losgerukt,
üie tegen humanistisch ongeloof een bitteren kamp heeft
^ , voeren: geene worsteling heeft zijne heup ver-
\'Ja, hier en daar zou hij den indruk van een
^^geleerde maken, die den strijd des levens niet kent,
vau^\'^ ^iet de inhoud zijner schriften eene diepte en ernst
rin^ levenservaring openbaarde, die eerbied en bewonde-
ja liefde afdwingt. Juist dat los zijn van alle rich-
vooroordeelen, van al het karakteristieke, dat één
^ ^ d tijdperk eigen is, dat streven naar het algemeen
^ ®chelijke, dat humanistische in den edelen zin des
ook^ dat juist geeft aan Zwingli voor alle tijden,
^voor den onze, zoo hooge waarde.

vijand van alle bekrompenheid en enghar-
, eid, voelde hij zich echter niet als de humanist hoos
g| net profamm vulgus verheven, door een grooten
Wh daarvan gescheiden, en poogde evenmin, zooals
ton ^^^ meeningen op te dringen. Ten slotte
één ^^^^ volgens hem het waarachtig geloof slechts op
and denzelfden grondslag rusten, mocht het zich bij
ook in andere vormen en denkwijzen openbaren;
toe ^^^ Origenes , Het hij daarin de grootste speelruimte
Jjgj^ ^ij hield aan zijne verhevene ideeën vast en ontwik-
doo/ ^^ verder, ook al werden zij niet geheel onbezoedeld
H i^enigte aangenomen, en al bleef de werkelijkheid
^erk\'\'\'^^ idealen verre ten achter. Zoowel zijn hervormings-
dezp Rurich als zijne schriften dragen den stempel van
tweezijdigheid: zijn ideahsme aan den eenen kant.

eu

kode andere zijde het streven om in de zeer onvol-
^ene werkelijkheid met vrucht werkzaam te zijn.

geenszins alsof hij eerst na eene mislukte poging

om zijne idealen te verwezenlijken tot deze accommodatie
kwam, of langzamerhand zich tot dat idealisme ontwik-
kelde. — Natuurlijk spreken wij hier alleen van de jaren
zijner reformatorische werkzaamheid. De gang der ont-
wikkeling van zijne geloofsleer vóór dien tijd is ons onbe-
kend : op ééns staat hij daar in de geschiedenis; de vraag;
waaruit hij zijne grondideeën putte, kan bij gemis aan ge-
noegzame bronnen niet worden beantwoord. SigwaJiT
heeft op Picüs van Mikandula gewezen en gepoogd uit
ZwiNGLi\'s bekendheid met dezen en diens leer over de
absoluutheid Gods , uitgaande van het Beum esse summu^V\'
bonum etc. het Zwinglianisme te verklaren. Ten aanzien
van de fides qua creditur , — het deel van Zwingli\'s leef;
dat wij ons voorstellen te behandelen, — is die verwantschap
echter vrij flauw In allen gevalle, letten wij op het
feit, dat de schriften der Duitsche mystieken aan den
Rijn, te Straatsburg, Basel enz. tegen Zwingl^s tijd
algemeen verspreid waren (ook de oorsprong van het boekje
Von der deutschen Theologie is wellicht tegen het einde dei
15^® eeuw in Zwaben, in ZwiNGLr\'s nabijheid, is te zoeken) •
dan zou men waarschijnlijk met evenveel recht uit het vei\'
keer met hun spiritualisme Zwingli^\'s leer over het geloof
kunnen afleiden. Doch beide verklaringen zijn en blijven
hypothesen. Dat deze twee verschijnselen invloed hebben
gehad op den kring, waarin Zwingli leefde, is onbe--
twistbaar. Ook aan het humanisme , gelijk hij het eenig®\'
zins in "Wyffbnbach te Basel, vooral in Lüpulus te
Bern , in zijn vriend Glaebanus , door zijne briefwisseling
met Erasmus enz. leerde kennen, sloot Zwingli
nauw aan. Vlijtige studie van klassieken, kerkvaders;

1) In al ZwiNGu\'s brieven en werken komt de naam van Picos ge®"®
enkele maal, in de aan hem gerichte slechts ééns (in een brief van Gl-^\'
KKAJiVs.J voor.

Jl

^oral van den bijbel zeiven , voltooide zijne ontwikkeling,
^^aar niet de vorming tot zijne grootsche taak. Wat hem
^ Hervormer wijdde , dat was zijn diepe ernst en vurig
" ^^^ ^^^^^ besef, hoe zijne godsdienstige voorstel-
^ gen de waarachtige behoeften van zijne medemenschen
^^ii\'ien bevredigen, en de innige liefde tot dezen gaven

tu^" ^^^^^^ ^^^ verkondiging dier over-

^^^^gingen zijn leven te wijden, om anderen op te leiden
tof waarin hij zelf vrede en zaligheid en kracht

y onvermoeiden ijver in den dienst van het Godsrijk had

gelijk ik zeide, de loop van het proces, waarin
i^\'gli tot Plervormer rijpte, is ons bijna geheel onbe-
vai^ gegevens ontbreken om de juiste mate

de medewerking der verschillende factoren daartoe te
Evenmin kunnen wij over de volgorde, waarin
factoren op hem werkten, beslissen. De zaak is

Ok" *

liiet van zoo overwegend belang; immers laat het
. -< dat Picus

en de Italiaansche Neo-Platonici grooter
Sch ^^^ op Zwingli\'s ontwikkeling, dan de Duit-

dez^ : toen hij als Hervormer optrad, moeten

^ ^ speculatieve denkbeelden in betrekking zijn getreden
e eischen van gemoed en leven , en daardoor een nieuw
^^rakter hebben aangenomen ; alleen in dit laatste karakter
vai beteekenis. Of Zwingli reeds

^red ^^ii^ai^g af met een gemoed, dorstende naar ziele-
^^ zich heeft verdiei)t in Schrift en wijsgeeren, dan
begin eene zuiver wetenschappelijke, humanisti-
iiaa^ waarheid hem dreef, en eerst later dorst

^^ God aan zijn streven op dit gebied eene hoogere wij-
gaf: het resultaat moest hetzelfde zijn. In den aan-
Verf \' genoegzaam bekende periode

°onen zijne overtuigingen niet meer het karakter van

wetenschappelijke meeningen, maar zijn zij in vollen zin
vruchten des geloofs.

Deze overtuigingen nu bleven bij hem onveranderd. Van
den aanvang af beriep hij zich tegen Romers traditie op
het Schriftwoord als concrete uitdrukking van zijn geloof;
dat van dit geloof zelf inspiratie alleen bron en grond is;
duidt reeds de Benno de Claritate et Certitudine verbi divini
aan. Toch had hij nog geene aanleiding gevonden om de
uitspraken van Gods geest in de Schrift en die in het ge-
loovig gemoed juist te onderscheiden, of liever beider on-
derlinge verhouding te bepalen. Woord Gods is bij hem
nog te gelijk woord der Schrift en uitspraak van \'s men-
schen geloof; beiden hebben gelijke rechten als onmiddel-
lijke vruchten der werking van Gods geest. Uit reactie
tegen het Katholicisme en zijne handhaving van de onmis-
baarheid der traditie wegens de onvolledigheid en ondui-
delijkheid des bijbels, wordt op de sufflcientia der Schrift
sterk nadruk gelegd, en waar aan Gods geest in het gemoed
levenbeheerschende macht op elk gebied toekomt, deze
thans ook tot het Schriftwoord uitgestrekt. Schijnt dit laat-
ste daardoor eenigszins een wetboek te worden, het is dit
alleen omdat en voor zoover \'s menschen geest daarin de
uitdrukking van den hem reeds volledig in \'t hart ge-
schreven wil van God erkent. De wijsgeerige ontwikkeling
van het anthropologisch dualisme, gelijk wij die in het
Anamnema de Providentia vinden, ontbreekt nog: al lig^
de kiem daarvan in de leer over het beeld Gods, als bloot
receptief vermogen, als nuda potentia om geest te worden-
Bij alle objectieve macht der Schrift is reeds het recht dei
uitlegging aan elk geloovend individu toegekend. Alz»\'\'
drukt hij reeds op de religieuze waarde en beteekenis
der Schrift; bij ^het objectieve van het Schriftwoord valt
de subjectiviteit van het geloof niet weg. Toch staan beide

Jl

^^orstell\'

•ie zuive eenigszins los nevens elkander, \'t Is wel

^ommiJ hier vinden, maar in

eigene b bijna zeggen voor Zwingli^s

^ezig . \'""^^^heid nog verborgen. Alle elenjenten zijn aan-

verh^\'T" waarheen hij gaatj maar nog niet

\'^flectie ^^ betrekkingen zijn voorwerpen zijner

^^nden alles heeft zijne rechte plaats ge-

tiën, ai naarmate hij alle consequen-

\'^lidèr / ^««^^tellingen afgeleid kunnen worden,

^•^Palin? ««herper

^■eue „p formuleering. ^t Was ook gemakkelijker

X.XT^\'\' \'\'\'\'\' geloovigen naar de voorstelling van

7 \'\' ^^^

\'\'j^er ®botsingen tusschen hetgeen het bestaan
\'Rellin. \' beginselen en voor-

^^\'^sten\'\' onvermijdelijk. Beide zijden

^«^^en; maar hoe ze in overeen-
Dji elkander te brengen?

bisten ZwiNGLi\'s strijd met de Anabap-

^^^ ^^^^ strijd de

""^Js hie Hervormer heeft veranderd; het be-

^ijns ^^^^ ^^leverd en dit laat zich

Hrift \'\'\'\'\'\'\' niet leveren. Immers sufficiens blijft de
bevattende eene volledige uitdrukking van
^ïs voorwerp des geloofs, van Gods vrijen liefde-

voldoende om

\'en. het meuschelijk leven te rege-

^^""Send, uitbreidend, openbarend moet het geloof
geh\'\'1 levensbetrekkingen, waarvan de Schrift

^on Gods geest in zijne on-
yool ^ tot ée\'n tijdperk bepalen; neen,

I ] SCHLEIEEMACHEU^S gezegde toe-

hebben : , Seitdem der Geist ausgegossen ist auf

„ alles Fleisch, ist auch kein Zeitalter ohne eine eigenthüifl\'
„liehe Ursprünglichkeit Christlicher Gedanken Hij

moest thans tegen overwaardeering der Schrift en eenzijdig
spiritualisme te gelijk zich op zijn standpunt handhaven
en dit rechtvaardigen; en die rechtvaardiging was moge\'
lijk. Thans krijgt de Schrift vooral hare protestantscbe
beteekenis, niet als bron van geloofsstellingen, maar al®
positief steunpunt tegen de aanmatiging eener verbasterd®
traditie, of eener vaak zeer ongeestelijke geestdrijverij. T®\'
genover Rome was zij niets anders geweest, al had bij hem\'
in den aanvang van zijn strijd tegen het Katholicisme\'
de concrete uitdrukking van het geloof het overwicht
datgeen waarvan zij slechts de weerklank mocht wezeU\'
het uitwendig woord op het inwendige. Thans neemt
hare rechte plaats in, n. 1. als grondslag der kerk;
loca probantia en testimonia scripturae zijn geene bewijs*\'
plaatsen, maar, gelijk ook Schlbieumachee het uitdrukt

die Nachweisung, dass ein so belegter Satz ein achtes
„ ursprüngliches Element christlicher Frömmigkeit aussagt \'
,/ eine Lehre soll nicht desshalb zum Christenthum gehöret\'
„ weil sie in der Schrift enthalten ist, da sie doch viel
„ mehr nur desshalb in der Schrift enthalten ist, weil
,/Zum Christenthum gehört.^^ — Vreemd is het overige»®
niet, dat in den aanvang van Zwingli^s werkzaamheid in
praxis het gezag der Schrift sterk op den voorgrond trad\'
dit wordt door hare hooge waarde voor het reformatio\'\'\'
werk gewettigd, maar daarmede wordt dan ook geenszii^\'^
buitengesloten dat het geloof de bewustheid is van in
middellijke betrekking tot God te staan, van door H®^
geroepen, door zijn geest bezield te zijn; evenmin ^^

i) Der Christ,liclie Glaube, ed. ]836, Tl, 361.
«) T. a. p, bl. 356.

ZwiKGLi toeeigening
en zijne tusschen den mensch

^aardeT ^^ ^\'^^rift alleen

^«^id bi-^\' bewust-

üit tt^ en zelve haar krachtig

nog g ; — en dat al laten zich in deze periode

»ijn historisch geloof, flauwe nagalmen uit

■^_^atholieken tijd bij hem opmerken.

^ermvVr\'\'\'\'\'\' spoedig, de avondmaalsstrijd

^\'^wgde ze voor goed.

d!"?- \'\'\'\'\'\' bekend. Ten onrechte drukt

iasteir\'\'\'\' op in de opvatting der

^^^ het geloofsver-.

\'^^iiigen^ \' aankleven van mee-

^\'^iligst\' t! ^^ zij met onze

Hen h®^ verband? Is het om-

gebrui]^^^^^ meening omtrent het avondmaal, en het
^^^ daarvan dienovereenkomstig, een medinm salutisf

al r Zwingli geheel

Zoowel ? of liever de Lutherschen

lUestie aanhangers hebben het punt in

^oudi ■ verplaatst. Zwingli\'s geloofsleer werd een-

^^ handT^ genegeerd, en in plaats van in dezen strijd

heid die ^^^ ^^^ "^^^\'g\'

g^leerdh^V ^^^^ kampplaats voor theologische

^^^ eid en exegetische wetenschap.

nu in dit gansche verloop van eene wiizidns-

]Tlr..l,-„_____1 , , _ J Ö S

\'\'""SKste"\'"\' groütere afdeelingen der protestantsche kerk. De

^foUH.^ ea latere sekteu bleven op dit punt meer aan Zwimgli ge--

algemeen heerschende leer, van den invloed, dien zijne
vorming door de Schrift onbewust op zijne voorstellingen
oefende, en van het feit, dat bij zijn eerste optreden de
afzonderlijke bestanddeelen zijner voorstellingen nog niet
alle even scherp ontwikkeld waren — alle omstandighe-
den , die de volledige toepassing zijner beginselen beleni\'
merden, maar die beginselen zei ven niet raakten: —■ dan
mogen wij ontkennend hierop antwoorden. Dit proefschrift
zal, naar ik hoop, dit antwoord wettigen. —

Ik heb mij voorgesteld dat deel van Zwingli\'s systeem
te behandelen , dat volgens het schema der latere dogma-
tiek het Formele gedeelte uitmaakt. Doch daar de Her-
vormer dit schema niet heeft, en ook nergens zijne hiertoe
behoorende voorstellingen in haren samenhang behandelt?
moesten deze laatste onder een ander leidend begrip wor-
den samengevat. Dat begrip is het godsdienstig ge\'
loof, van zijne formele zijde beschouwd, ^t Is dus
de iuU^ qua, niet quae creditur, welke de titel als on-
derwerp van dit proefschrift opgeeft. Deze wijze van be-
handelen maakt in de eerste plaats eene uiteenzetting van
ZwiNGLfs geloofsbegrip noodig. Dit poogt het eerst®
hoofdstuk te schetsen, in doorloopende vergelijking öiet
de leer der andere Hervormers. In het tweede hoof\'l\'
stuk is de mensch als subj e ct van het geloof, zijn gods-
dienstige aanleg, het recht der rede op godsdienstig gebied;
besproken: in het derde, de leer van het inwendig woof^
en de openbaring, van de bron en den grond des geloofd-
Had Zwingli eene volledige dogmatiek geschreven, dan
ware in het formeele deel daarvan aan de leer van de Hei\'
lige Schrift zeker eene geheel andere plaats aangewezen;
dan deze in het protesLantsche leersysteem inneemt: ii"^\'
mers principium cognoscendi is zij in den strikten zin vooï
hem niet. Hare beteekenis voor het geloof, de verho^J\'

boofds^^^^^^^^ nit- en inwendig woord behandelt het vierde
^oorstlr^ \' waaraan ter wille der volledigheid Zwingli\'s
t " omtrent de Affecüones Scripturae Sacrae

_ In het eerste hoofdstuk zal vooral
den ^^^ ^ ^^^ Luïhee op den voorgrond moeten tre-

^oofsT*^^^ daardoor zijne leer van het wezen des ge-
de / afronding verkreeg; in liet laatste zijn strijd met
Sch waarin zijne voorstellingen omtrent do

Verh V werden; het tweede en derde wijzen zijne

Dit ^^^ rationalisme, supranaturalisme en mystiek aan,
_ 1 deel van Zwingli\'s systeem te behandelen, gaat

\') D

handel^ geloofsleer van Zwingli is voor het eerst uitvoerig be-

94 v (TAeol. Jahrhücher van Baur eti Zellek, XII, 1853,

^"S\'natik^^ \' voetspoor van Schneckenbueger\'s Comparative

S^Oüdsla \' eigenaariüge karakter wees , dat de godsdienstige

ZwiNGLi\'s leer tegenover dien van de Luthersche draagt,
voor^\'^^^\'^^ nauwe verwantschap met het Socinianisme, enz.,
®ysteem Anabaptisme toegeeft, vindt hij toch in Zwingj.i\'s

dogmatiek der Gereformeerde kerk. Deze laatste op-
an^ ScHWEizisK in zijne Reformirte Bogmatik geweest,

ûamjr die zonder de Gereformeerde kerk met hem in

gro brengen, eenen (niet godsdienstigen maar) wijsgee-

liet Zwingliaansche theologie wilde erkend hebben , en in

de^^ werken van Picus van Mibandula de bronnen vond,

^^iner ^^itser zou hebben geput {Ulrich Zwingli und der Character
^»•oegefe \' Stuttgart 1855). Tegen hem handhaafde Zeller zijne

^\'•■ûe Oieea^^^\'\'^"®\' ^^ Schenkel was door

^f^rscü\'i ^ \' tusschen de protestantsche confessies slechts

aade \' \' godsdienstigen grondslag niet raakt, in

^\'üderd ^ verdienstelijk werk : Das Wesen des Protesiantismus ver-
^aren : ^^ eigenaardige van Zwikgli\'s leer recht te laten weder-
Van tweede uitgave 1861, waarin hij anders zijne opvat-

de eenigszins heeft gewijzigd. Dit geldt b. v. zeer sterk

^\'^\'"^\'■Pzin llij Zwingu\'s leer van de Schrift voorstelt. Zeer

Jj^ ^ laatste ontwikkeld door Spöeei , {Zwingli\'s Lehre von

\' in Hilgenfeld\'s Zeitschrift 1865, bl. 1 volgg.) wiens ver-
ondanks sommige vrij gezochte voorstellingen (b. v. Zwin-

met eigenaardige moeilijkheden gepaard, vooral doordien
hij zelf het nergens\' volledig ontwikkeld heeft, en wij dus
zijne voorstellingen uit allerlei verstrooide plaatsen moeten
opmaken. Men verwachte dan ook geenszins eene overal
nauwkeurig in elkaar sluitende theorie. \'

ZwiNGLi\'s leer is niet het produkt van bespiegeüng ovei\'
nauwkeurig afgeperkte en bepaalde begrippen, maar van
de ervaringen van een diep gemoed en een rijken geest,
gesteund door scherpzinnige menschenkennis, vrij van
vooroordeelen en van alle wijsgeerig dogmatisme. Hij
was geen speculatief philosoof, cijferende met abstractiën,
met een afgerond systeem tot ideaal. Zijn ideaal was ede-
ler; zijn doel lag dieper; zijn streven reikte verder. Gods
eer te bevorderen in het heil der kerk, in de verzedelij\'
king en opbouwing in het geloof van zijne broederen;
dat had hij zich tot levenstaak gesteld. Hij was de on-
vermoeidste en onverschrokkenste kampioen voor de waar-
heid , maar niet gelijk de humanist: — hij streed voor
de waarheid, die zalig maakt.

GLi\'s samenhang met de renaissance) , die bovendien in zeer diepzinoig
klinkende taal zijn gehuld, en ondanks de miskenning van ZwfNCl-i\'®
nauwe verwantschap met het Anabaptisme, tot de nauwkeurige kennis de\'\'
leer van den Eeformator veel bijdraagt. De verhandeling van Herzog iu ^^
Studien und Kritiken van 1839 , is door de latere studiën geheel iu de
schaduw gesteld. Schwalb leverde ia zijne Étude comparative des doctri»^^,
de Mélanchthon, Zwingle et Calvin, Strasbourg 1859, een kort overzi"\'\'\'\'
van ZwiNGLi\'s theologie , waaraan alleen de Commentarim en het AnamW"^
de Providentia ten grondslag liggen. In het artikel: Zwingli van HëiiZOg\'^
Eeal-Encyclopaedie (door Güdbr) is aan zijne theologie neveus zijne refill"
matorische werkzaamheid slechts eene zeer bescheidene plaats aangeweze"\'
hetzelfde geldt van het werk van Dr. Tichler , waar onder de fraaie be-
handeling van den veelzijdigen , praktisch werkzamen Hervormer, de conse-
quente denker en diepzinnige theoloog niet tot zijn recht komt.

HOOFDSTUK I.

Het wezen van het geloof.

\'/plion ^^^^ reiigionis totius esse colo-

ovejeg^^\'\'\' schrijft Zwingli ergens i), en het is geheel in
neer aloude protestantsche kerk, wan-

in lig^ h®^ gelooven zulk eene geheel éénige waarde

2aa,V ^^\'^^\'ïienstige hecht, ja zelfs daarvan zoozeer hoofd-
dit\'ig^^^^^\' ^^^ Güdee en Sigwart gemeend hebben in
te vin^^^^^ middelpunt der Zwingliaansche theologie
later ^^ ^^ recht hebben, zullen wij

^^ziinTb\' zeker, dat alleen een helder inzicht

oUs \\ ^ "^®®houwing van den aard en het orgaan des geloofs

^aa,./^ eigenaardige in zijne geloofsleer verklaart en doet
\'\'^öeeren
Ik

liiei\' alleen van de ßdes salmfica; eene fides
ï3n da^ ^^^^^ Zwingli geene godsdienstige beteekenis.
Sehe h ^^^^ \' daarmede de psjchologi-

^aar j^^^^^^gl^eid van het gelooven, als theoretisch voor
ouden van geschiedkundige waarheden tegenover

340.

het praktisch omhelzen van geloofsovertuigingen met hart eii
gemoed wordt bedoeld. In dezen zin toch verwierpen
haar alle Gereformeerde dogmatici van Calvijn af. Maat
alleen Zwingli leidde daaruit de juiste consequentie af,
dat dan ook het voorwerp van zulk een geloof des
harten onmogelijk zoodanige stellingen kunnen zijn, als
alleen het theoretisch kennen, het denkend verstand, in
zich kan opnemen. Wel omvat volgens hem het geloof
zoowel cognitio als fiducia; maar dat de inhoud van
de eerste slechts afgeleid kan worden uit het voorwerp der
laatste, blijkt reeds uit zijne definities van de fides, die
hij met pietas en religio geheel gelijk stelt. Het geloof
is louter geloofsvertrouwen: ,/Nun ist aber der Glaube
„nichts anderes dan auf Gott gelassen sein Glaubig
,/ist er, der sich ,/Ungezwyflet," an die Gnade Gottes lasset,
,/die ihm aufgethan und sicher gemacht ist Der Glaube
//ist ein unabgewendetes Anhangen an Gott. Er ist gar in
,/Gott verlassen und vertraut, weisz fest, dass Gott alle
Dinge thut, er ist ein Leben im einigen Troste der
„Gnade Gottes Vera religio vel pietas haec est, quae
,/Uni solique Deo haeret ^j. Ea igitur adhaesio , qua homo
//Deo utpote soli bono, quod solum aerumnas nostras sarcirej
,/mala omnia avertere aut in gloriam suam suorumque usum
,/Convertere seit et potest, inconcusse fidit, eoque parentis
//loco utitur, pietas est, religio est" »). Alleen God als
het hoogste goed, als de genadige Opperheer, die onS
alle dingen doet medewerken ten goede, kan alzoc voor-
werp van het geloof zijn. Bij dit begrip zóó uitsluitend
op het vertrouwen als moment daarin, neen als inhoud

II > 7. 3x n, a, 11.

in> 175 , 178, volg. enz.
III, 175,

da

Öervor «^«ier de

her\'^\'i Melanchthon gewaagd. Waar deze

alt-f ^^ van een overtuigd zijn spreekt, is ket

\'^^ertuiJ . streng Luthersche periode, een

^^«^wef ver-

^^l\'ben T^ ook Litther en Calvijn

sterjj geloofsvertrouwen altijd zeer

Van "" voorgrond gesteld : maar de eerste - om

gerV^^\'\'" niet te spreken-heeft

uitsluitende weg ter zaligheid geldend
^edezi verdienstelijke werken, doch daar-

heir ~ trouwens in al haren omvang

~

\'\'^ofsbeff ■ conservatief, om het katholiek ge-

^lleen U onderwerpen; en dat niet

7\' *oen volgens hem de Mes in intellectu, de

^oor ^^ netelde, en het geloof geheel en al in het

va«g kerkleer opging, ßeeds in den aan-

^P de T\' ""\'"kzaamheideischte hij nevens het vertrouwen

^^ een geloof aan

va Pi-iesterlijke absolutie. Eigenlijk kon hij

«denkbeeld : instemming met let kerkelijke
^ood losmaken; dat Christus\' zoen-

bij h en de gerechtigheid spoe-

"^^gelJk toegerekende werd , maakte dat ook on-

op den ■ en noütia

\'\' ^^kend; de .promissio mise-
"g\'^mus \' hoofdzaak, ,sed interim non ne-

^^^ quin lidez officium sit veritati Dei subscribere"

--dt door hen. vaak .eer

5 jwles putaüva genoemd.

^nstit. UT u 7 n- X,

ii, /. Bij Bkza ,s dit geworden tot :„ fides , qua

Hij verklaart zich geheel eenstemmig met de definitie van
Hebr. XI: 1 i) , maar op eene andere plaats heet het:
Deum esse fidei objectiim sic admitto, ut tarnen cor-
,/rectione opus haheat, quia Christus vocatur invisibilis
,/Dei imago"

Daarentegen verklaart Zwingli in Hebr. XI: 1, bij de
UTTSiTTizV/? rau sXTTt^ojuévMy dit laatste woord van God:
,/iiduciain res sperandas, i. e. in Deum" Het geloof is
geenszins eene opinio, maar eene res essentidis (^vTroo-Teta-ti;)
animi Namelijk: bij eene meening gaat de werke-
lijkheid van het voorwerp , waarop de gedachte gericht is >
buiten den meenenden persoon om. Niet alzoo bij het ge-
loof. De fides zelve is res, d. i. eene werkelijkheid;
„est habitus mentis, quem quisque fidelis habet

Doch ook de cognitio is een moment in de fides, ,/Diio
,/Complectitur fides, cognitionem vel scientiam Dei et iH\'
,/indubitato fidere et haerere Kdes efïicax et salutari®
duo complectitur , scientiam aut cognitionem Dei, et fidu\'
,/ciam aut amorem in cognitum Deum \'\'). Cognitio quidein
natura praeit amorem", zoo gaat hij voort: de liefde tot

„distinguuntur filii Dei, non aimpliciter est illa notitia , qua fit ut q»\'®
„ agnoscit vera esse quaecumque in scripturis sacris continentur , sed fraetere^
„ (als iets bijkomends) firmam animi assensionem illius notitiae comité«\'\'
„ qua fit, ut sibi quispiarn peculiariter applicet vitae aeternae in Cliristo
„ promissionem." Bij Cat.vijn is dit laatste althans bepaald hoofdzaak; on^e\'\'
vele verklaringen van dezen laatsten daarover, waarvan vele «ich tot h®\'
vermelden der beperken , vermelden wij alleen deze: „nunc justa fid"\'

„ deünitio nobis constabit, si dicamus esse divinae erga nos benevoleüti\'"\'
„ flrmam certamqae cognitioitem, quae gratuitae in Christo promissionis veï\'\'
„ täte fundata per spiritum sanctum et revelatur mentibus nostris, et cor^\'\'
„bus obsignatur."

\') 111,11,41. 2) I1,IV- , 2

3) III, 3é6. IV, läl. III, 230, 346. IV\', 118.

ä) III, 346. 6) VI, a, 591 , 649. \'\') VI, b, 27\'^-

votrwer^^ hertrouwen daarop, onderstelt kennis van het
iietg?^ vertrouwens; maar die bekendheid, die aan
tuigfn heeft met de vaste over-

•ioen ^ V, ^^^ ontstaat, niets te

loof " cognitio neemt eerst met en door het ge-

heid ^^^ ^^n^ang; de andere is eene oppervlakkige bekend-
het reT onzienlijke, die niet eens

katu^r \'\'\' die gevoelens eischt; het is eene kari-

^atuuVr^^ teiinis noemen, zij kan

\'/Haec^^ esse non potest.

"\'"^oquVfir\'^\'" \'\'\' daemonibus et impiis hominibus quan-
\'/üiine^ appellatur, est quum simulacrum hominis ho-
\' quaedam confessio sit

//adju^^^^\' formidinem et desperationem noxiam habens
//sed enii^ ^eum non ut patrem amant,

//HaeT^\'^\'^^^ tjrannum, non delectantur, nee fident eo.

^^^ sed potius opinio i), opinio

"Primu. Zwingli het /^nosse Deum esse" den

\'is lapis, qui in fundamento verae religionis ponitur,"
de ^^^ gelegde fundament geplaatst wordt. Want
^\'eten"^*^^^^^ kennis, een

zullen de/Je., gelijk wij later

^oor \' ^^^ ^^^^ toestand van den mensch, waar-
tot Q ^\'^^rin hij zich bewust wordt van zijne betrekking
\'iaarov^ \' bewustheid aan alle reflectie

eilte» \' ^^ ^^^ cognitio, voorafgaan. Daar-

ee- ^^ ^^ ^^ ^^^^^^ dogmatici de apprekensio wr-
^\'an (oi ilhminatio), d. i. op het weten

^\'^eolo^^ wedergeborene. Wat eene latere rechtzinnigheid
m trregenUorim noemde, zou Zwingli ais ijdele men-

cor-

-) VI , av, 539.

schelijke meeningen hebben gebrandmerkt. — Deze meenin-
gen nu kunnen wellicht later eene plaats in den inhoud van
het geloof erlangen, maar eerst na groote veranderingen
en wijzigingen te hebben ondergaan : waar worden zij eerst
juist in dezen haren nieuwen samenhang met het ge-
loofsvertrouwen. Noemt hij dus ook de cogmtio vóór
de fidmia, dan is dit slechts die cognitio, M^elke eene
aanleiding worden kan tot de rechte kennis, die uit het
geloof voortvloeit, die den inhoud van het geloof^ voor
zoo ver deze daarvoor vatbaar is, overzet in voorsteUingen
en begrippen voor ons denken; eene daad, die eerst bij
en na het bezit van het geloof denkbaar is, en daaruit
zijn oorsprong ontleent, \'t Is alleen catachrestisch, wan-
neer hij deze ééne zijde , waarin het geloof zich ontwik-
kelt, voor het gansche geloof noemt: oportet menti su-
,/perne instillari, ut in sua vita, hoe est in cognitiooe
,/Dei etlumine servetur i)." In hoever bij hem eindelijk
van eene agniüo Dei, als weg tot het geloof en daardoor
tot de cogmtio, sprake is , zullen wij later zien\'; zooveel
staat vast, dat het theoretisch erkennen tot het wezen
des geloofs niet kan behooren.

Het is geenszins een ander voorwerp van het geloof;
dat Zwingli bedoelt, wanneer hij de ormnla Bei of liet
verhum Bei noemt als datgene, waarop ons geloofsver-
trouwen gericht is. „ Pietas incontaminata unis ac soU®
„verbis Dei nititur; pii sunt, qui ab unius Dei pendeot
,/Oraculis 2). Verbo Dei citra omnem controversiam con-
,/fidere" wordt geheel gelijk beteekenend gebruikt met „cle
//promissionibus Dei certum esse Eenmaal vinden

het geloof beschreven als „qua homo credat omnem voceio

\') IV, 106. 2) m, 176.

Of, wat hetzelfde is , verbo Christi, vg. beuedeu.

P\'olatam vtram esse eene uitdrukking bij

^^ Clar\' zeldzaam. Maar uit den Sermo

"^^\'jkt overtuigend, dat
een ^^^ S^loof aan Gods woord volstrekt niet
heeft ^ houden van hel schriftwoord

God^ aan het vertrouwen op dien

^^^ onz ^^^ inwendig woord, uitgestort

dat H- o^® ^^ verzekerdheid schenkt,

ia behouden, redden, zaligmaken zal:

Zwingli daar uit het Oude en
^\'^rleide aanhaalt, s) laat dat woord Gods zich

\'t zij ^^ uitspraken van \'s menschen \'t zij zedelijke
^en ofö ^^^ geloofsvertrou-

"^\'^Hum \'\' ,/Evangelium, quodlibet

"(in SC ■ nuntium , quodcumque de gratia Dei

^azen proditum est" het vertrouwen op

Zonde O Opperheer, gelijk Hij ook ondanks de

\'^sive rer \' genadige Vader is. „Pietas ergo
haec est: esponit Deus hominem sibi, ut

^\'^ENKEL^\'f P" Sigwart en

"^\'äcüla D ■„ Protestantismus) uit eene verkeerde opvatting van

liiero^\' verplicht thans reeds met een enkel

\'"«\'■ip uitvoeriger behandeling van Zwingli\'s

I r hoofdstuk volgen.

«) T; 1^199. 1,92,

^oor^ Schweizer Hogmatik, ï, 190), hier

Ëehoort j, door J\'et praedikaat „die höhere" te moeten beperken.

verlossing volgens de Gereformeerde kerk ook eerst

^^^ , df Fi\'ömmigkeit/\' waaraan de relig.natura-

JlV"\'\'^®\'\'®" Zwingli kent geene trappen van religio,

éél" ^^ ^^ "" ^"\'Sens hem slechts e\'e\'ne

\'\'Sïo\', verlossingsgeloof wel degelijk tot de

»iet tot „die höhere Frömmigkeit" alleen behooren. Evenzeer

„inobedientiam, proditioiiem ac miseriam suam non minus
„agnoscat quam Adam, quo fit, ut de se penitus desperet;
//sed simul exponit liberalitatis suae sinus et amplitudinein,
//ut qui jam apud se desperaverat, videat sibi superesse
,/gratiam apud creatorem parentemque suum tam certam
„ac paratam, ub ab eo , in cujus gratia nititur, avelü
„nulla ratione possit. Germana pietas istic solummodo

„nascitur, ubi homo.....creatori patrique suo sic omnia

^exuberare putat, at nemo quicquam apud illum desiderare
„possit, liberalitatem vero ac erga hominum genus amorem
„tantum ut nihil cuiquam negare possit, etc." i). \'t Ver-
wondert ons niet, dat reeds in Zwin^li^s tijd al wat po-
sitief christelijk meende te zijn, den grooten hervormer
zijne leer, „ut omnis fiducia in Deum patrem sit habenda,\'"
tot een verwijt maakte. Zij meenden : „cavendum esse a
„nobis; — \'t is Zwingli zelf die hier spreekt — omnem
„enim doctrinam nostram ad hoe tendere, ut Christum
„exterminemus et Judaeorum more, ut unum Deum cre-
„dimus, sic unam tantummodo personam omnes ad ere-
„dendum inducamus." En niet geheel ten onrechte : voor
de Drieeenheidsleer is in zijne dogmatiek geene plaats
Godsdienst is voor Zwingli de onmiddellijke betrekking

is SoHWEiziiß\'s voorstelling onjuist, dat bij Zwingli „die Offenbarung
„leise mitwirkt in der religio naturalis" (t. a. p., p. 191). Later zulle"
wij zien, hoe eene religio naturalis aan Zwingli geheel vreemd is, ^^
hij slechts revelata kent. Neen , er mogen groote punten van aanknoc
ping zijn tusschen den Hervormer en de Gereformeerde kerk , de dogma-
tiek dezer laatste bij hem terug te willen vinden , gaat niet aan : daar-
voor heeft zich het Calvinisme te sterk buiten den invloed van ZwiNß^I
om ontwikkeld. <) III, 175.

Zoodat Hkkzog {Stud. u. Krit. 1 839) het grondkarakter van zwtkgt\'i\'^
theologie als een streng , op oud-testanientische voorstellingen rustend i»"\'
notheisme zocht te verklaren.

God^^ mensch en den éénen alomtegenwoordigen

Sfond Christus veel meer op den voor-

Oüo ^ en de doemwaardige zondaar, door eene
klove van de heiligheid des Onzienlijken
trekk\'^^^^^"\' «ii«iidclellijk slechts met den Middelaar in be-

vajj Met heilige vreeze wendt Lutheu zich af

^^jner*^\' Eeuwigen, om nu met al den gloed

Mstor-^^^^^^ ^^ geloof zich aan den

Godmensch vast te klemmen. Het levendig

\'•^erelflr^^ den éénen grond van al wat bestaat, den
staa^ zei ven in persoonlijke gemeenschap te

•^on Zwingli hebben, maar gaf de Luthersche dog-
^let. He eerste leerde naar waarheid, dat God niet
ons is: de geloovige, menschengeest, die Gods
goclhgj^ opgenomen, dringt door tot de diepten der

■ In zijne hoofdwerken, den Commeniarius , hei
keli\'v ^^^ Promdeniia enz., is geen spoor van de ker-
wjj. .."^"^ëenheidsleer te vinden, behalve ééne plaats,
Sen K ^^ woorden haar vastknoopt aan de ei-

Hefr] ^^^^^ Summum Bomm, dat macht,

^ondu\'^^ "Wijsheid is \'). Elders noemt hij de hypostasen
"^ader^^ terwijl het hetzelfde is, of men God

®chuldi ■ ^^^^ Heiligen Geest noeme Op de be-
dig Joodsch monotheïsme antwoordt hij eenvou-

^eeinT^ e^^el woord, dat hij de Drieeenheid wèl aan-
is ^elfs ,/servato notionum discrimine : maar er
OQi te^ schaduw te ontdekken van eene poging

begj- ^ ^^^\'^en, dat het hem met die onderscheiding der
in ®™st was. Hij spreekt van dit leerstuk slechts

^en ! en dan nog altijd met een paar woor-

^ ^yd waar het onvermijdelijk was, h. v. waar hij het

2) 11, a, 208.

verwijt van ketterij moest afweren. Hoe hij, die de ééne,
absolute causaliteit Gods zoo sterk op den voorgrond stelde,
de triniteit niet bestreed, is zeker voor ons moeilijk te
verklaren. Maar al kunnen wij hem geen anti-trinitarius
noemen dat hij met de kerkelijke dogmatiek en meta-
physiek oj) dit punt gebroken had, behoeft ons niet te ver-
wonderen, wanneer wij ook op zijne Chnstologie\\\'èii%-ü,. xils
hij van een gelooven in Christus, een vertrouwen op Chrisli^^
spreekt, dan heeft de historische Jezus daarmede zeer
weinig te doen; \'t geldt daarbij diens godheid. Christus
//ea parte salutaris, qua de coelo descendit, non qua eX
//virgine natus est En dit neemt van de geldigheid
der stelling, dat God alleen het voorwerp van het gods-
dienstig geloof kan zijn, niet het minste weg. Want wel
heeft hij eene satisfactieleer, en wordt Jezus dood in min
of meer oorzakelijk verband gebracht met de zondeverge\'
ving of liever met de heiligmaking, die bij Zwingli in
het verlossingswerk bovenaan staat; maar veel hiervan
moeten wij op rekening stellen van de macht van het be-
staande, door ouderdom geheiligde en algemeen geldende
kerkgeloof, waaraan de Hervormer zich onbewust aansloot

Zoo een argumentum e nleniio en het bewijs, uit de consequentie
zijner grondideeën getrokken, gelden mocht, dan kan er van een triniteits\'
geloof bij Zwingli in \'t geheel geene sprake meer zijn. In zijne vroeger®
schriften, waar hij zich aan deze leer aansluit, moge hij nog üiet zoov«\'^\'
gekomen zijn; ook is Zwingli\'s veelvuldig aecommodeeren aan het be-
staande geloof bekend. En is het niet merkwaardig, dat hij in zijne avoo^\'
maalsliturgie, die hij toch ongetwijfeld naar den roomschen miskanon heef*
samengesteld — gelijk zich in alle bijzonderheden laat aanwijzen

het

symbolum Nicaenum door het Creio vervangt ? Voor een goed trinitari^®
was daartoe geene aanleiding.

111, 244. Hierin nadert Zwingli sterk tot OsiANDEit\'s leer, die\'"

Calyijn zulk een heftigen bestrijder vond. Middellijk tastte de laatst"
daarin ook onzen Hervormer aan.

^^ in allen gevalle aansluiten moest. Juist om Hervor-
de\'" ^^ kunnen zijn en zulk een invloed op den geest
^li\'ïs te kunnen oefenen, goot ook hij den nieuwen
in oude lederen zakken, al zou eindelijk de wijn
bakken wel doen springen. Zijne verlossingsleer komt
^^ van Petrus Lombaudüs het meest nabij i): Chris-
IS het onderpand van Gods genade; in hem gelooven
do ^ op de genade Gods, ons in zijnen

iCt Tallooze malen drukt Zwingli dit uit in

negare aliquid nobis poterit, qui
inm unigenitum pro nobis tradidit, aut quomodo non
lalT^^ \'^oi^avit nobis in ipso? s). Eidei ipsius vis non in
IniV est. Christi morte fidere,

//iiaf est quam eo fidere Deo, qui secundum alteram

"loi\'tuus est, Christo niti tanquam summo bonoS)/^
brief ^^^^^^ ^^ ontleend aan Zwingli\'s antwoord op een
\'/Hoi ^^^^ Johannes Haner, waarin deze o. a. schrijft:
lin ^^ praestigiosa, verbo absit

"Stat \' tenemur : atque ut hic me capias,

//Hou Christi sententia : caro non prodest quicquam,

™ sed etiam in cruce : non enim exal-

^in cruce caro servat, sed Dominus. Habet ergo fides

hierover Zellku , t. a. p. bi. 267: „die Ansicht
" Ttli\'s ^ vvesentliehen dieselbe, welche nachher durch Gro-

^\'»eren Nachfolger weiter entwickelt wurde." \'t Zou mij te ver

^•ei\'k • Zwingli\'s soteriologie uit te weiden. Het

Geoïius satisfactieleer ontbreekt in de nadere ont-
"g daarvan , naar het mij voorkomt.

\' plaatsen, die voor het denkbeeld, van ceire

®\'®^nschap met Christus schijnen te pleiten, zie Sigwart, bl. 15.Ï, 150.
- 569. Summum borium, is de inhoud van liet reliuieus-meta-

l\'hysjjpj ..............

in ® godsbegrip van Zwïngli. In hoever men rccht heeft daarin of

7 van God als het smmmim e,ue pantheïsme te vindeti

bl. 18:5.

,/Suum objectuin, iioji conditam et uiütam verbo cariiem;
//sed condens ac creans omnia verbum. Deus ergo verbum j
„spiritus est, qui vivificat. Fides non in carnem , sed in
„verbum velatum carne ferenda est En wat is Zwi>\'\'
fiLi\'s antwoord op deze in de protestantsclie orthodoxie vrij
ongehoorde taal ? „ Sentcntia nostra non aliena a tua est,
„quam quod nostra ca vet ne plus aequo videamur abjecisse
„ humanitatem , in qua ille tam dira passus est. Nam
„ etsi nihil aliud ex ea provenisset, exemplum tamen >
„quod nobis teste Petro, ut ejus vestigia sequamur, re-
„ liquit, tanti esse debebat, ut non fj^iv-taXoyu^jxi^r± de
„Christi humanitate. Nunc autem quum velut instrumen-
„tum ac pignus est, cujus contemplatione irata nobis justiti^^
„placatur : quid enim negabit, qui proprio Alio non pß\'
„percit? etc. \'t Is mijne taak niet, langer hierbij stil

te staan : overbekend is het, hoe Zwingli^s spiritualisme
in verband met zijn dualisme hem noodzakelijk verleiddf
tot geringschatting van alle tusschenoorzaken, zoowel vai\'
de historische middelen der verwezenlijking van Gods we\'
reldplan als van den weg waarlangs God zich openbaart?
ook van de media sahitis enz. Juist dat streven van Ts^V^\'
GLi om alles onmiddellijk tot God als grond en oorzaak
terug te brengen, maakte hem onverschillig voor de his\'
torische verwezenlijking van Gods wereldplan, waarop
de andere Hervormers, vooral Luther , zooveel nadruk
legden; het geeft ons het recht om de verwerping van eeni^
historisch voorwerp des geloofs als Zwingli^s eigenlijke leer?
en de schijnbaar da-artegen strijdende uitspraken als accom-

\') vn, 541.

-) Dat hier , gelijk meerinalen in Zwingli\'s schriften , van Gods g®\'
rechtigheid , die Christus dood als zoenoffer eischt, wordt gesproken,
wijst Zeller\'s opvatting (vg. boven p. 30) niet. Vg. Sigwart, bl. 133—
») vii, 570.

iUodatip

^^^Öerl ^^^ BetWehemschen

deT. ^^ hem

^et g onverschillig: slechts zouden wij in

zelfs ve \' oorbeeld missen Op ééne plaats

tevens vreemd genoeg, maar

^His bewijs, hoezeer hij over alle feiten der geschie-

^^rstonj\'^\'\'\'^\' niet weet te waardeeren,

alleen V \'\'\' werkzamen God opklimt. Dit

O r plaats verklaren; maar dit ge-

•^eiie b^ 1 onmogelijk het hem was bij zulk

denis by eene verwaarloozing der geschie

\'^\'^-geti\'o \'\'\'\'\'\' te hechten,

vooj. ^^^ onveranderlijk eeuwig raadsbesluit Gods trad
^P bewustheid de historische heilsoeconomie geheel

^ardi!^ ; hierin ligt zijne voornaamste eigen-

^tantscl^ scherpst van de overige prote-

meni^l^^ onderscheidt. Christus is de causa insirn-
^\'■ovi^\' ^^ het Anamnema de

uitvoerig over de stelling: camas
Van cle"^\'^ //quasi instrumentum"

Vngl van Gods raadsbesluit. Maar reeds

het Jr^ ^^^ ^^ Heidenen zalig worden door

«ndefChristus wil toont duidelijk welk eene
W beteekenis de historische Jezus bij hem

geloof va,n het individu heeft Het zwaartepunt

III
III

verlo God alleen, zonder Vermittlung, de oorzaak en grond

\'«\'ftana st\'\'\'""® \' ™ kruisdood daarmede in oorzakelijk

3 \'«au, äa^ ßg^ jj^j ^^^ kruisdood ziin
volgg.

"^fnifle^r-.,^" \'lemWj sommige mystieken uit den her-
. vooral Skb. Prancr.

ZwiNGLi^s geloof, zegt Spöuri te recht, ligt niet in een
of ander historisch verschijnsel \'). Zijn geloof in Christus
is het geloof in Gods eeuwigen liefderaad, die van de
schepping der wereld af aan zijne uitverkorenen het geloof
schenkt, en hen daardoor zalig maakt; van dezen liefderaad
nu is Christus het symbool, de concrete vertegenwoordiger-
,/Op den gekruisten Christus te vertrouwen" is dus eene
oneigenlijke uitdrukking voor : vertrouwen op dat onveran-
derlijke raadsbesluit Gods tot onze zaligheid, waarvan dat
kruis — hoe? is door Zwingli nergens verklaard — het
onderpand „ei quasi instrumentum" is. Het raadsbesluit,
of de verwezenlijking daarvan, van dit historisch feit ook
maar eenigszins afhankelijk te stellen, ware in zijn oog
paganistisch en geheel onchristelijk geweest. Hierin steff\'
men trouwens Calvijn en alle gereformeerde dogmatici met
Zwingli overeen; ook voor hen is Christus alleen caus^
imtmmentuUs (bij Zwingli: quasi instrumentum) van
het verlossingswerk, niet causa meritoria daarvan, gelijk
de Lutherschen leerden. Uitdrukkelijk verklaart CaL\'
viJN , dat de spreekwijzen der Schrift, die de laatste
opvatting begunstigen, ,/locutiones ad sensum nostrum a"\'
//Commodatae" zijn, en dat de noodzakelijkheid van mensch\'
wording en kruisdood niet simplex et absoluta" is, ,/Sed
,/manavit ex coelesti decreto" Zwingli laat gewoonlijk

\') ZwiNGLi\'s Lehre von der heiligen Schrift, (in Hir.GENfKLü\'s
schrift 186B, bh 1 , volgg.), bl. 26. ä) n, XVI, 2.

\'*) II, Xn, 1. Desniettemin ziet Ca!,vun in den historischen
mensch het éénig orgaan waardoor wij ais zondaren het geloof deelachtig
kunnen worden; zijn kerkelijk positivisme verbood hem ZwisGu\'s con®®\'
quentie te maken (III, II, 8). Alleen in samenhang met den

historische®

Godmensch kunnen wij zalig worden, omdat wij alleen in dien samenh»"-^
tot de kerk behooren, posilieve Christenen zijn; de Heidenen enz. sta®"
J)iüt(in dien samenhang, hun valt dus ook de zaligheid niet ten deel.

kerkelijke verlossingsleer staan, maar waar hij in den
^^^»ieniarius haar vermeldt, drukt hij niet alleen sterk
uit^^\' Christus (en zijn dood) slechts heilsmiddel,
ona^^^*^^^. ^an het eenmaal vaststaande en daarvan geheel
^ ^ hankelijke raadsbesluit is , maar weet zelfs na de ge-
jne voorstelling van het doel van dien dood besproken
//de beteren grond daarvan dan ,/ne nimium

" ® -Dei consiliis loqui praesumamus quia sic illi pla-
wcujt ^^ . ^ i

eene ° ^^^ ^^ geheele satisfactieleer anders dan

^^^ gevolgtrekking omtrent Gods bepaald doel, waartoe

het ^oet, besluit ? Is

^^^^ maken van zulk eene gevolgtrekking ongeoorloofd,

^eir^^^.^ het gewicht der satisfactieleer zeer dalen; en
eti 1 ^^ de verklaring van het verschijnsel, dat Zwin-
alle kruisdood wel in vele rhetorische uitweidingen en
tiscr"^^^^\'^ beelden bespreekt, maar nergens eene dogma-

ontwikkeling van zijne beteekenis levert,
tolol^^\'^^\'^ centrum der Zwingliaansche cliris-

Wff^ zoeken aan te wijzen de beteekenis, die Christus
^eli\'t ^^^ hersteller van het menschdom in zijne oorspron-
\' J ® gerechtigheid en heiligheid, als gever van nieuw

Ook V "^-ereld. Deze beteekenis had hij dan,

deii Ch^\'*^"^ SiGWAUï, alleen aan Jezus, niet zoozeer aan
biistus , kunnen toeschrijven, voor zoover deze tot
met God, tot die éénheid met Hem ge-
^as , waartoe ook wij geroepen zijn. Dat Zwingli\'s

\'\'^^^^\'»lijderv ZWINGU alJeen waar het

"Jaarto \'\' satisfactie uitspreekt, als het

SedwoQgen. In zijn systeem vinden geene van beiden eene

V zf P^\'^osophische schriften,

^""^oudio. ®°dere gevoelens noodig heeft maar

" ^\'jne eigene denkwijze blootlegt, niet voorkomen.

schriften hier en daar tot deze opvatting aanleiding ge-
ven , is niet te ontkennen : maar nergens heeft hij haai\'
met ons geloof in samenhang gebracht: hij maakt da»
dadelijk van Jezus ons voorbeeld. Is volgens zijne gods-
dienstige bewustheid Gods geest het éénige geloof en za-
ligheid gevende beginsel, moest dan niet, gelijk trouwens
in zijne philosophische schriften ook het geval is, de gan-
sche kerkelijke christologie voor hem wegvallen ? vooral
daar de historische beteekenis van Jezus dood voor de ver-
wezenlijking van het Godsrijk , de stichting der kerk , in
de 16^® eeuw tegenover de beteekenis van Christus voor
het individu sterk op den achtergrond trad. Alleen be-
schouwe men deze denkbeelden niet als eene overwinning
door de philosophie op het geloof van Zwingli behaald : —
zijn vroom gemoed , niet Picus van Mirandola leerde hem
alzoo, — en spreke bij hem niet van de mystieke leer
van een Christus in ons; beiden door Sigwart zonder
grond beweerd.

Toch, hoever Zwingli in zijn spiritualisme ook gegaan
zij , hoe zeer hij al het concrete, individueele, histori-
sche voorbij zag om zich aan de idee vast te houden, - \'
en in deze richting gaat hij in zijne meest wetenschap-
pelijke en didactische schriften zeer ver, terwijl hij in de
polemische meer op concreten bodem staat — de kennis
van Christus was toch alleen uit geschiedboeken te halen;
en het is de vraag, in hoever hij ten dezen aanzien aan
de ßdes hidonca voor de godsdienst eenige waarde hechten
moest, zou zij n geloof c h r i s t e 1 ij k mogen heeten. Hij zeü\'
laat zich hierover aldus uit i): ,,ridem, quae in Deui»
„fiducia est, nemo nisi spiritus sanctus dat, nulla res exterior-

M SiGWAttT, bl. 141, 142. =) IV, ao.

f\'aciaiit fidem sacramenta, sed liistoricam: omnes
^Panegyres, tropaea, iino monimenta et statuae fidem
//fa faciuiit, h. e. moiient olim aut quiddam esse

"Part^*^\' «^jiis memoria refricetur, aut victoriaoa isthic loei
, esse. Hoc ergo modo coena dominica fidem facit,
//Sed \' significat, Christum esse natum et passum.

wat hoe significat ? Eidelibus ac perfidis ex aequo:

/rsig^-g^ ^^his esse passum, id vero piis ac fidelibus tantum
\'/Soit esse passum Christum

//Ui ^^^ e^^edit, nisi quem spiritus intus docuerit agnoscere
r/tiisi^ divinae bonitatis ; fiduciam ergo in Deum nihil
" pater dat. Nemo enim pervenit ad Christum nisi

in fi ^ traxerit." Men ziet het: daar alle godsdienst
l^och^ ff^^*^^^ ^^ opgaat, en de geest ons natuurlijk

noch metaphysische waarheden kan in-
ichiet er voor de waarde der ßdes Msiorica op

^^ -enstig gebied al eene zeer geringe plaats over. \'t Is
^^en aanvang zijner loopbaan schreef Zavingli nog:

Wir glaubten, dass Christus genug gethan habe, so
liecrj!-^^ gl^\'ibig Maar hoe wij anders bij hem het

de^J^^®^®"/hebben aan te vullen, blijkt voldoende uit
sluj^ ^^^^ voorkomende plaatsen, waar alleen en nit-
üiet

zaligheid en Avat daarmede samenhangt,
\'iood^^^ ^^^^ historisch feit, zelfs aan het lijden en den
^^\'hristus niet, als voorwerp van het geloof wordt
//Fides in Scr. S. accipitur pro fiducia certa et

1

VOof

1 C^

-"r • Ü^ev =t geheel kent Zwingli in zijn eersten tijd aan liet

i-len inhoud der Schrift eene hoogere waarde toe,
populaire en polemische schriften den positieven ,
^^ijze ^ jjj\'^ \'irischen Jezus Christus op den voorsrond laat treden op eeue
voDj. \'-\'j" eigeulyk systeem. l»at die\'concrete

® \'if\'rvorminKswerk noodig waa, vg. danvovei- het 4«»\'\' iioofdstuk,

,,indubitata in Deum ; et de ista sola debet intelligi, quo^
fides justificet et salvum faciat i). Der Glaube ist das
„tvüssenhqfle Heil. Der Glaube des Evangeliums ist nichts
anderes als eine solche sicherkeit zu Gott, wodurch eineï
„gewiss ist, dass er selig wird durch Christum." Dez^
beide laatste woorden : durch Christum laat Zwingli echtd
gewoonlijk weg : wat geheel tegen de leer van Luther eü
Calvijn strijdt, Constat eos qui credunt scire se electos
;,esse: qui enim credunt, electi sunt Deum Deumnos-
,ytrum, nos populum ejus esse , dat is de waarheid?
die in ons gemoed opgenomen zalig maakt: „ea fide seit aid\'
,/mus se agnoscere unum illum et verum Deum, umim ill un\'
,/salutem suam et copiae cornu esse Fides est siibstaü\'
„tia eorum , quae speramus (Hebr. XI: 1). SubstantiaJn
„hic accipi pro eo mentis habitu, quem quisque fidelis ba-
rbet, nemo ignorât. Est ergo fides ea mentis constitué"
,/et summa, quam homo habet ac sentit etiam habere
,,easres, ad quas tendimus , in quas spes omnes dirigimus-
,/Est fides certa experientia, qua homo intra se infallibikn^
,/de Deo et ad Deum , in quem speratur , sententiam fid\'i"
//ciamque sentit. Peccant ii, qui putant fidem esse de qu»\'
//cunque re, quae non adpareat : nam de ea fide" (die eigei^\'
lijk geene fides is) „non loquitur Paulus , quoniam ista iio®
yr/beat, nec animum reddit tranquillum; sed de ista tantuß^
„loquitur, quae salvos reddit; at ista neminem reddit be»\'
„tum nisi habeatur ^n eas res, quae solae sperari debeiit-
„Angelus, daemon, anima corpore soluta, sensui non sunt
,/exposita , estque fides (vide ut nunc variamus vocabulum
//fides, quod et isti, de Lutherschen, faciunt, unde et
//falluntur ; nam nunc pro credulitate accipimus, non pï®

III, 285; VI, b , 175. ni, 436; IV, 7, 123.

») III, 418, 4S9 , 432, 423. IV,121.

ffiducia)

"Solet. sperari

\'/daem" ^^ credas, angelum esse aut

eene zT is louter het geloof s);

door ^^ ^^\'"^kende kracht heeft dus alleeu dat, wat wij
geen Werking van Gods geest erlangen, die zeker
Wat stelsel of historische wetenschap mededeelt.

"%itu ^^ aangaat, schrijft Zwingli : ,/non est

"Scias talem esse, nisi

\'/sit.\'^ 7 ^ihi talem esse, i. e. ut Deus tuus

dezen ^^^^ ^^^ Christus, — voor zoo ver hij

hem all ^ van Gods genaderaad opvat, en

^iddell^^^^"^^^^^ verkiezing en zaligheid in on-

geloof ^^ samenhang brengt , — als voorwerp van ons
\'/Jesüj*\'^^\'^^ \' credere Christum

\'/lüe venisse? anne hoe tam salutare est? Mini-

vh. e ^^^^ ^i\'^\'^amus nobis venisse et nobis Christum Jesum,
fftum j^^^^\'^^^\'"\' esse^). Credendum est Chris-

op Pi^o vobis occisum esse Ook Ltjther legde

Zelfs ^^^"^oonlijke van het geloof steeds grooten nadruk ,
ais "ien ■avondmaalsstrijd : maar evenmin hij

dat het ^^^ daarmede samenhangende inzicht,

\'^isch^ subjectief zijn moet, dus niet histo-

\'^^erbodi\'^ hldorica is bij Zwingli eigenlijk vrij

\'/öon ® \' angelum, daemona, animam esse: sed

Mes salvifica , non beat, si credas angelum

esse

\' In

Vg.\'i,^ 111, 595. V, 86,

ho est: ex ea parte caedi-

■ currit, qua Deus est {VII, 570): een

jjj\' weinig orthodox-protestantsch.
\') Hq^ 111,197.

sgj bij het avondmaal is het te gelooven : Christus Leib und

"\'\'geu, uj*" für mich, für mich gegeben, meine Sünden zu ver-

"g- van IttMiscuEE, XXIX, 276.

„aut daemona. Sic et hoe loco (in den avondmaalsstrijd)
„quidopus est hac flde ut caro corporea edatur, cum hae^
,/fides non beatum faciat? \')" Ook de duivelen hebben da^
geloof, dat de Schrift ons geeft, dat door verstandelijk"^
reflectie ons deel wordt: maar jides salmflca is dit geen®\'
zins Anders Calvijn en de Gereformeerde kerk, voo?
wie Gods woord, d. i. bij hen de Schrift, genademiddel
is, en de vocatio interna wel onmisbaar is nevens de extefi\'\'\'^
(door de Schrift) , maar deze twee in de werkelijkheid
samenvallen. Toch laten ook zij nog eene roeping doof
onmiddellijke werking van Gods geest toe tegenover de
Lutherschen, die op het voorbeeld van Luther in de Af
logia con/essionis deze als „illuminationem, quemadmodu»^
,/olim e\'vd-ous-iatTTM docebant et nunc docent anabaptistae/\'
ten sterkste verwierpen. Vooral Bucbr dreef de effica(^\'^
verèi divini en de macht van het ministerium verbi dié^^
zeer ver; maar toonde daarbij door zijn heftig bestrijdeii
van de katholieke voorstelling , hoe zeer hij zich bewus\'
was van het dreigend gevaar, dat deze Luthersche leef
weder tot de roomsche voorstelling van eene roeping
zaligmaking louter door heilsmiddelen, geheel uiterlijk op-
gevat, voeren zou. Hoe gegrond die vrees was bewij®^
het Neo-lutheranisme van onzen tijd.

De meening, dat Zwingli zich in het voor waar ho«\'
den der Godheid van Christus of in het algemeen van
elementen der bestaande christologie niet kon losrukken
van het bestaande kerkgeloof, en alleen daardoor zich
het positief christelijke standpunt van aijn tijd wist ^
handhaven -- al hing dit overigens met zijne gods die»\'
stige overtuigingen zeer los samen — is m. i. de éénig
gelijke sleutel ter verklaring van een zonderling feit. Nad»^

\') 111,847. VI. b, 278,

lli

^^ ili den ^

\'even en Ae vera ac falsa religione het

hi^ ^^^ ^^^^ ^^^^ besproken heeft,

^^^natüu^P^ ^^^ uitvoeriger behandeling van de bo-
\'^\'^sluit-\'^\'"^"\'^^ geboorte volgen, die hij met deze woorden

if® virginitas Mamae, non hominam de-

^^\'^^cliu maagdelijkheid van Maria vindt haren

die r^^ ^^^^ \' ^^^ moeder van Chris-

^^^ een d ^^ \' menschelijke wijsheid en doorzicht hebben
\'"\'\'iers O dikwijls wordt

^\'^\'(^ni geboorte uit eene maagd gewezen als opeen

aU bet geheele leven van den Heer

\' waaraan de kerk voor ons
^^\'lï^Gn^^^ beteekenis hecht, door

"iet een schier onverklaarbaar stilzwijgen
hij verklaring echter ligt hierin :

^^^ ^odh ^^^^ voorgrond stellen , om Chris-

redden („divinitas ergo est\\ propterqnam
^^ ^^^ ê\'eloof den naam

hool, kunnen handhaven door in Christus het sym-

s) ^ Qj^g verkiezende\' en

^^^ histo^\'^*^^ raadsbesluit Gods te vinden. Zoo kon hij
^^^^ heror^^ noemen, hoewel hij het door

nieT^ ^^^ geschiedbronnen bewijst Het kan
\'lein eld dan een inconsequentie zijn , wanneer wij

vir!-\'^ beweren s): ,/fidei lumine docti scimus

da^^^ Christum." Zal Christus God

^ hij zooveel mogelijk losgemaakt worden

111 ISO

^ Vid . vn, 570. VII, 541. 111,347.

J\'\'®\'\'® oeteek literis apostolorum est traditum (111, 347). Veel

l^el^ben: Sanctorum

\'^"\'\'\'»■atutt, turn oraculis tum gestis hoe pernuntiatum atque

| 111, 491.

van allen onmiddellijken samenhang met het ehadige, eae^\'
schelijke, zondige; en dat vooral voor een zoo streng
dualist als Zwingli, bij wien het vleesch zich altijd blijft
verzetten tegen den geest, bij wien de zinnelijkheid
zeer bodem en beginsel der zonde is. Yoldoen de vei\'
halen van Mattheüs en I^ukas ook al niet aan dez®»
eisch, dit zag Zwingli met de kerk van alle eeuwen o^e?
het hoofd. Terwijl nu geheel Zwingli\'s systeem God »i®*
alleen als éénige oorzaak van ons behoud, maar ais z^o"
danig ook als éénig voorwerp van het geloof wil vaststel\'
len, was zijn streven, om alle geloofsovertuigingen daart"^
terug te brengen, zeer natuuriijk. Vandaar ook, dat M
in het verlossingswerk niet den Godmensch, maar aUe«^\'\'
de Godheid van Christus op den voorgrond stelde,
onderstelling voor deze laatste kon niets beter diene»\'
dan de bovennatuurlijke geboorte ; zoo kwam hij er to^
om van een historisch feit te getuigen : „ fide scimus-\'
\'t Gold immers de noodzakelijke onderstelling van eei^
denkbeeld, dat hij voor eene geloofswaarheid hield,
hij althans noodig had tot het stichten eener gemeen\'
schap, die, zou zij verwezenlijkt worden, niet op ee»®
met de geschiedenis breken, maar — dit zag hij zeer
in — in historische continuïteit met de kerk blijven nioeS^\'
Toch streed deze meening tegen zijne opvatting van
wezen des geloofs : in dezen is het zelfs hem niet ge\'»^^
de juiste onderscheiding van vorm en wezen te vinde»\'
Vooral Zwingli\'s talrijke schriften naar aanleiding ^^^^
den avondmaalstrijd in het licht gegeven , behandelen d^^\'
aard van het geloof uitvoerig. Dat die strijd een

alle®

behalve exegetische was, en vrij wat dieper indrong in
gansche godsdienstige bestaan der strijdende partijen,
hoeft weieen betoog. Men was nog niet in de dag®\'\'
der 17\'\'® eeuw, toen men meende de zaligheid van

•i\'^iste vprVi •

~ schriftplaats afhankelijk te kunnen

eeni Zwingli niet; bij de Duitschers was

^^efteu\'^j^^ ^^ de godsdienstige be-

^^achte\' en de zijnen tot hunne avondmaalsleer

land ^^ ■ ^^^e^^sgemeenschap met den verheerlijkten Hei-
\' psychologische feiten ten grondslag
staan h ^^ ^^^^^^ opzichten ten deele recht van be-
zelv^ ■ strenge critiek zoowel over die behoef-
\'^evredi^^^ ^^ voorstellingen, waarin men voor haar

^\'^genover"^ zoekt, is een onmisbaar vereischte om beiden
^eïie ^^genstanders te kunnen rechtvaardigen. Zulk
gevr r^ ^^ Luthersche consubstantiatieleer

Wft \' ^ie^er aan de noodzakelijkheid daarvan

schuld

^■orisnb\'f meemng toedicht, alsof

In eigenlijke voorwerp des geloofs zijn

Oie^H I dikwijls,

M^a verleiden tot deze voorstelling:

\'\'^^ïiHike \'\'\'\'\'\' meer zijne

"istnns hierin zouden vinden: „Der Glaube

\'/b.aben" \' Glauben

"die iQ ^«rt ist. Nun stehen da Gottes Worte

dase ^^^

ist ^^^ ^^^^he noth ist,

\'/da... ^^^ ^^^ Leib , im Wort verfasset, uns noth , auf

de voldoening is voor onze zonden, de eigenlijke su\'\'\'
stantie van liet avondmaal, het voorwerp van ons geloof\'
en eerst als gevolg daarvan, als inhoud van dat woor^\'
de consubstantiatie. Toclr neemt dit wel het grove, »i®^
het onjuiste van IjTJTHers opvatting weg.

Anders was het met Zwingli. Niet alleen dat ee\'^
uiterlijk sacrament volgens zijn systeem nimmer innerlijk
geloof kan bewerken, de luthersche voorstelling, die
geloof aan een dergelijk historisch of empirisch feit spr»!^\'
streed ook lijnrecht tegen zijne overtuiging, dat Gr^\'\'^
genaderaad alleen het voorwerp van het geloofsvertroW\'
wen zijn kan. Evenmin als de meening, dat er engels"
bestaan, tot het zaligmakende geloof kan behooren, eve\'^\'
min eenige meening over al of niet verandering der avoü\'^\'
maalselementen. Dat Ltjthee, het geloof voor eene daad vi»^\'
het toestemmend of voor waar houdend verstand hiel\'^\'
dat was het, wat Zwingli\'s rechtmatige verontwaardig!^\'^
uitlokte, die tevens de meening gold, welke de zaligb^i\'^
niet van Grod alleen, maar van de manducatio corford-\'\'\'^
afhankelijk maakte. ,/Fidei promissa est salus , non
,/ducationi, nisi allegoricae, quae nihil est quam fide^*^\'
//IJnde manifestum fit, pestilentêm esse doctrinam,
,/fidei nomen vitians, pro fiducia in Christum habenda tra^^^
,/ad opinionem, quae putat hic corpus, quatenus corp\'^"
,/sit, edi, non illam, quae per fidem nihil aliud intelÜ^
,/nisi fiduciam in Dei filium" \'). Geloof aan trans-of
substa,ntiatie of aan een bijbeltekst, die deze uitspreek^\'
is volgens ZwI^fGLI in \'t geheel geen geloof; dit im^^^"
betreft altijd het bovenzinlijke, onzichtbare: dergeHj^^-
meeningen omtrent zinlijke voorwerpen kunnen alleen
onze zinlijke ervaringen worden beoordeeld; daarvoor \'\'

\') in, 469.

Xm^ ^^^^ orgaan. „Fides ad invisibilem Deum tendit,
^loeiQe r ^^^ alienissima etc. Men
//dub\'t rationalisme. Zwtiv^tt volf . -----

giet rationalisme. Zwingli zelf verklaart:
"l^od ^ transsubstantiare panem; sed

\'/Chrigx ^^eiat, non possunt ostendere Quis negat

"\'«^^ïre et 1

«Heen G i® ^ en daar als objekt hiervan

v. de ^ geenszins eenig zinlijk waarneembaar ding, b.

gedacht — eene

Van zi" ^S®®^ rationalisme, maar de behoeften
der de^ ^^^\'hegeerig gemoed hem schonken, nadat hij on-
ging ^^ vermeende van de ware had uitgeschift —:
^lat ^^^ geheele

vraag buiten het godsdienstige om; en
taten der denkwetten gebruikt en met de resul-

Verk^j^J ^^^enschap te rade gaat bij het béoordeelen en
dat voorwerpen onzer zinlijke waarneming,

v, ^^^ ^^^ afkeurenden)

behoeven te dragen. De Luthersche
^\'erwier^^^^^^\' ^^^ en de zijnen de consiibstantiatie

mi, ongerijmdheid dezer leer en haar

^^achtiontkenden, sprak Zwingli daarom
//inteiij ^^^^ ^^ ■ absurdum , si modo recte

"Cardo ^^^ ^^ ^^^^ ^^^^ credenda proponuntur. Hic scilicet
»•oep poogt hij zich met een be-

^erwij/ ^^^^^ ^^^ rechtvaardigen tegen het

^an inconsequentie, hem door Luther te laste

nemo

\'^\'^^^^ndin"^^^^ ^^^ ^^^ bovennatuurlijke geboorte,
^an jjj, ƒ en^- geloofde, en het wonder der verandering
^ en wijn verwierp. De boven besproken scheeve

beschouwing van Zwingli, waardoor hij aan den partus viff
neus als salutaris bleef hechten, neemt hier de in den gro»\'\'
der zaak juiste redeneering niet weg. „Cum dicunt Chri®\'
„turn ex virgine nasci a sensu abhorrere, vide ut jam ha»"
//vocem sensum varient, ac pro humano sensu accipiant,

öOP

„pro sententia, quam fidelis mens ex fide trutinat et expendit\'
„Non ergo abhorret a sensu (n. 1. de sensus hominis fidel^\'^\'
„niet de sensus hmanus), quod Christus de virgine n»®"\'
„voluit: nam id manifesto literis apostolorum traditum est
„Salutaris est virgineus partus. Sed nihil salutis speraï®
„licet hinc, si corpoream carnem edas. Panem symbolic»-^
carnem Christi esse, sic abhorret a fidelium omnium sens\'\'\'
ut nemo ex nobis umquam vere crediderit. Quod sati®
„firmo argumento est hanc opinionem ex Dei voluntate
„esse: nam quae carni sunt\' inusitatissima, si fides adsi^\'
„delectatur tamen in eis mens, ut jam de virginis pai\'t\'^
„diximus Niet dus van het oordeel van den se«««^^
manus, maar van den sensus fidelium omnium, laat hij
recht het antwoord afhangen op de vraag, of eene ste^\'
ling eene geloofswaarheid behelst al dan niet; is dat ni®*"
het geval, dan moge men zulke stellingen voor waar h"\'\'\'
den, vere credere kan men (bescheiden zegt Zwingli: „n^\'^"
„ ex nobis") haar niet.

Doch even sterk verzet hij zich tegen hen , die bij
avondmaalstrijd beweerden : „nemo miretur, corpoream
carnem adseri, eo qaod ab omni sensu abhorreat, integT»"^
„ac vivüm corpus edi posse: fide hie est opus, quae sic esS®
„credat. Nam si sensu judice sic esse pronunciarem»®\'
„jam fides non esset argumentum rerum non adparentiii\'^\'
„sed ipsi sensus ^xperirentur sie habere De helderde»\'

kende Zwitser was er de man niet naar om Tertullia»\'^\'^ i

!) Vf. boven W. 40, 41. 2) jn ^ 847 ^ g4g_ 111,345-

het:

oögeji-^\'^\'\'\'\' ^f\'^nrchm na te spreken. ïs alleen dat

geloovig gemoed, dan
"\'/tere ^^^ " proponuntur opor-

"qno qu fideli animo

\'/rebus ^i^®® est de liis

ouwant^\'\'\'\' possunt." Werden voor hem door

^Pgelost^^ ^^^^^^ geloofsvertrouwen alle raadselen des levens
Hu hij thans vrede en rust in zijne ziel vond,

^^i\'anderrv beschouwen uit het oogpunt der on-

moest uit leiding Gods met hem, dat geloof

^^heui^en^ vreugde, maar ook licht aan zijne ziel

^^ ^^ingli behoefde voor zijne geloofsleer die
bestrijding van het goed recht der
zijue ? "^^^^^helijke rede niet, welke Ldtheii

deze P®"«^^® kenmerkte; in zijne vroegere had
no ^ ^^^rnunft alleen als uitdrukking van den wil
\'^eur vfj ^^^^ wedergeborenen, of als subjectieve wille-
^^^love/?^\'!®^^\'^- I\'aarentegen legde Calvijn , vooral te-
nadrukder/f/ö« steeds groo-

\'"\'^\'\'itione ^ het geloof niet in ignorantia, maar in

alleej^^^. ~ ^«at nu bij Zwingli het geloof buiten

\'^\'iideu oni\' «^^n kan het ook daarmede nimmer

^^ strijd t proponit incomprehensibilia." Dat

het gelooven en weten in de werkelijkheid

Z^j gebrekkige, dat beiden nog aankleeft, bestaat,
^®lieel dj^^^^ ontkend hebben : maar daar zij op een

^^gtulstf\'\'\'\'\'\'* hem eene verzoe-

hariü\' onmogelijk, en ook geheel onnoodig:

peu^ li ^^^ ®^eren van het groot heelal te begrij-

\'\'ï^ aar ƒ ^^^ ^^n ^en levensweg, dat wij hier

^ bewandelen.

346.

Overtuigingen omtrent het bovenzinlijke, die de vruoh\'
ten zijn van het wijsgeerig denken, in welken vorm ook;
zijn in Zwingli^s schatting opiniones frinolae (dit laatste
namelijk met betrekking tot het godsdienstige) tot het
zaligmakend geloof kunnen zij nimmer behooren. „Kde®
„est res (eene werkelijkheid), non scientia, sapientia a^t
„prudentia i); res, non opinio ; res essentialis aniwi\'
„non frivola aut subventanea opinio enz. Later zulle\'\'
wij zien, hoe volgens Zwingli alle menschelijke wetenschap
of verstandelijke reflectie, de Schrift zelfs, den menscl^
geen geloof kunnen geven, daar het verstand, de theore\'
tische zijde van \'s menschen geest, geen orgaan daarvaO
kan zijn; trouwens uit de boven aangehaalde plaatse»?
waar alle geloof in de sterkste bewoordingen tot loute^
vertrouwen op God wordt teruggebracht, volgt dit reeds-
Orgaan van het geloof is de „mens et sententia , quae sp^\'
„ritu Dei discitur et habetur in cordibus nostris , ceft^\'
„experientia, qua homo iutra se infallibilem de Deo et
„Deum, in quem speratur, sententiam fiduciamque sentit
„experientia est, non doctrina

Dergelijke uitspraken vinden wij ook bij Calvijn en ^^
Gereformeerden; ja, Lutheu en Mélanchthon, vooral d^
eerste, hebben evenzeer altijd van een innerlijk erval®\'^

«) m, 348, III, 380, 346, 469, enz. IV, H®\'

•i) III, 346. ä) t. a. p. ^

III, 130, vg. verder bl. 23 enz. Of wij bij dit gelooft vertrouwen
Zellbr in de eerste plaats aan de persoonlijke verzekerdheid van Gods
nadige verkiezing, dan wel met Sigwart aan de ervaring van G"^ ^ _
summum bonmn te denken hebben , is eene vraag van ondergeschikte
teekenis. Zwingli denkt bij het voorwerp des geloofs aan beiden ; e\'o
lijk is de vraag eene zuiver historische, n. 1. of Zwikgli van de e®"-
overtuiging tot de tweede meening gekomen is, of omgekeerd, ZeJ\'^\'®" \'
bl, 116 volgg, SiGWAET, bl. 150.

genade door het geloof gesproken i). Doch
torig^?^ ^oest het onverklaard blijven, hoe men ooit his-
^^odanio.^ ^^ metaphysische heilsdaden Gods, die als

^yn buiten het subject liggen,
dei) J. ^^^ ervaren. Yandaar, dat zij genoodzaakt wer-
den ^ iheoreiisch erkennen als moment in het geloof
t® leggen, al verzekert Calvijn dat
"intell ^^^ eerebri, magis affectus quam

^en al schijnt in Lltheb vaak het gemoedsle-

deze reflectie geheel te beheerschen. Naast

Wr e™ ethisch geloofsbegrip bleef hunne

^odinr^^ toegerekende gerechtigheid, waarvan de historische
bemiddelaar is, in hare volle kracht bestaan,
•"^ertni ^^ingli het geloof uitsluitend op als eene

Zal ^^^ gemoed opgenomen, door den vrede,

geeft \' verzekerdheid, die zij aan den mensch

^t^ldel\'^r^ üinerlijk laat ervaren, — wat van louter ver-
^^\'^ruit^\'\' ^^^^\'^^"gi\'^geii nimmer mogelijk is : — dan volgt
iHoet \' subjectief is en uit zijn aard zijn

^®ide\' daardoor niets van zijne zekerheid verliest,

liegjjp ^^^^\'^Igtrekkingen heeft Zwingli uit zijn geloofs-
^^ uitgesproken. Dat het geheel sub-
^ewijs ^^^ bestaan zoowel als het

^^^hject^^"*^^^ ^^^^rheid uitsluitend vindt in het geloovend
Van qJ^ \'"eeds hieruit: het gelooven en het bezit

stelt of liever de bewustheid van dit laatste

loopen^g ^^^ levende door-

" ^^löan ^^^ ^od tot het menschelijk gemoed :

^^ üüi pectus Deo conjunctum, hoe est pietas

^He mystieken van de lö"««^ eeuw, onder hen vooral Schwknck-
^an de ervaring, het ondervinden des geloofs spreken . behoeft
^«\'•welding. .

> 286.

„Qui Mem habet, Deus in eo est et ipse in Deo
zwingli\'s wereldbeschouwing leidde daartoe. God als de
éénige oneindige oorzaak van al wat bestaat, is ook volgen^
zijn determinisme de éénige oorzaak van al wat geschiedt;
van alle worden en veranderen, van alle ontstaau en ver-
gaan in het heelal, terwijl zijne immanentieleer hem i»
Gods geest het subject zelf van het geestelijk zijn eP
leven in de wereld deed zien. De gansche schepping e»
bovenal de mensch als kroon daarvan, is orgaan van die»
God, die door zijnen geest alles leidt naar het doel»
dat Hij beoogt. Al het onbezielde moet onbewust blijde»
van deze zijne roeping om orgaan der werkzaamheid God®
te zijn: ook bij den mensch moet eene langdurige ont-
wikkeling voorafgaan, — de periode der ongeloovigheid,
eer hij tot deze bewustheid ontwaakt: en velen bereike»
haar nimmer. Wie haar bereiken , deze zijn de geloovige»\'
want dit is het geloof, bewust te zijn van de onmiddel-
lijke betrekking, waarin onze geest tot God staat. ^^
wijsgeer denke zich die betrekking als een deel hebbe»
aan het geestelijk zijn Gods , de onontwikkelde als
beheerscht worden door een transcendent tegenover hei»
staanden wereldregeerder: \'t is alles hetzelfde. Dit
schil betreft slechts den vorm , waarin de godsdienstig®
bewustheid zich voor het denken eene concrete gest»!^^
wil geven. Yandaar dat bij Zwingli, naast de
bepaling van het geloof als vertrouwen op God, als

III, 285. Ten onrechte voert Zellee hiervoor ook de p\'®^^^
aan, waar Zwingi.i het geloof met een huwelijk tusschen God ^^
de ziel vergelijkt. Het punt van vergelijking toch is hier alleen dit,
„vera pietas talem in Deum fidem et integritatem requirit,
„matrimoniis requiritur; in matrimonio fida non est, quae aliuni andit,®^^^
„sequitur, alii obtemperat. Sic et vera pia non est anima,
„quam Deum andit, alium quam ipsnm sponsum suum sequitur," lU \'

beid ^^^ ^^^ geroepen en tot eeufl\'ige zalig-

het ^^^^\' plaatsen de eenheid

geloofd geloovend subject met den door zijnen geest het
^terkst^^^^^^^*^^^ ^^^ voorgrond kan treden. Het

de ®Pi\'eekt hij dit laatste uit in het Anamnema

\'\'WcTd^\'\'"\'\'\'\'\' ™ ,/autor adulterii et

"^•iiniiiis\'^ genoemd i), en de ,/benigna

zelf va ^^ iiiet alleen de grond, maar het subject

echter\'\'\' ^e^^ge^®

Voor ^^^ nevens deze voorstelling ook eene andere

deze. ^^ \' namelijk

\' onmiddellijke

geloovi^^"^ ^^^ \' bewustheid van den

^^^^ ^^^^^^^ ^^^^ onderscheiden is , maar zelfs
Zeker Zavingli\'s wijsbegeerte is God

^^ de zoowel als naar zijn wil immanent

^^jkheid^\'?^^ ■ ^^^ ^^^^ denken de persoon-

geenszins uitsloot, en evenmin God in het
^^ oiitwikkelingsproces der wereld opnam. Moge
^^Igens ^^^^ praemisse van den Hervormer

^^^^ begrippen tot pantheïsme leiden : daar hij

^^^esprou^®^® ingezien, althans niet

hebben wij geen recht hem daarvoor
^^loovi — Zwingli dus van den

\'^i\'^de T ^^^ ^^ hem is, dan bedoelt hij daar-

i\'iianck, schwenckfeld enz. een
deze^^^ inwonen van den Oneindige in den mensch,
dan gewoonlijk nog vrij concreet
Hij drukt daarmede aan den eenen kant de

Z\'o^- IV, 97.

»lenscr\'^\'"\'\'\' \'\' Christus, die in den geloo-

Lijnrecht tegenover deze mystieken

een zijn door het geloof, niet van God in ons , maar

levende, persoonlijke betrekking uit, waarin de mensd\'^
in het gemoed tot zijnen God staat vooral door het bid\'
dend gemeenschapsleven, terwijl hij aan de andere zijde
daaronder den mensch verstaat, die Gods geest, d. i. wil eW
doel in zijne bewustheid en wil heeft opgenomen, en die
dus zelfstandig deelneemt aan de verwezenlijking van het
wereldplan Gods. Met één woord : Zwingli heeft de be-
trekking tusschen Gods geest en ^s menschen geest als
eene ethische, eene godsdienstige opgevat, en de meta-\'
physische verklaring daarvan laten rusten. Zelfs bet
Anamnema de Providentia, dat zich toch de wijsgeerige be-
schouwing der godsdienstige vraagstukken bepaald ten doel
stelt, heeft dit niet in het bijzonder behandeld. Oo^
hem is het niet gelukt de formule te vinden, waarin t^"
gelijk zijn wijsgeerig denken en zijn geloovig gemoed d®
vraag : wie ben ik tegenover God ? bevredigend opgelo®^
vonden.

Dat Zwingli zich ten volle bewust was met zijne in^\'
manentieleer pantheïsme te verkondigen, is door Sigwa^\'*^^
(tegen Zellee) en Schwalb beweerd. Doch de plaats\'
door den eerstgenoemden geleerde aangevoerd ten bewij^^
zijner opvatting, dat het geloof volgens Zwingli „nicht s^"\'
„wohl eine Thätigkeit des Menschen als Gottes ist," ont\'
leent hare bewijskracht aan zijne onjuiste verklaring. ^^
rijke jongeling vraagt: wat moet ik doen om zalig te
den ? „Quasi vero in actione et non potius in passione ^^^
„sita salus, h. e. ut nos subdemur manui Dei et patianinf\'

van ons in God. „Pides est substantia spiritualis , per quarn spiritualii^\'\'
„subsistimus et substantialiter in Deo vivimus." Daar dit bij eetie j"\'®
opvatting van het woord substantialiter niet alleen van de geloovig®
maar van geheel het menschelijk geslacht geldt, heeft Zwikgli zich te
aan het God iu ons gehouden.

A

quod ipgg ,, ^^^^^ Zwingli hierbij uit; en Sig-

iiur das Organ, durch das er seinen Willen be-
Deze beschouwing ligt in Zwingli\'s woorden
\'Zins: hij zegt niet: „quod Deus in nobis," maar
aan ^ denkt hij dus , gelijk overal elders,

Yaijn^\'^ werking van God door zijnen geest óp ons.

sooj^i-i^\' ^00 hem de vraag voorgelegd ware, den per-
\'^iaari ^^ ^^^^ zijn wezen, zij het niet afgescheiden,
onderscheiden hebben. Dat „Gott sich selbst
litig ^ ^^^ menschlichen Individualitätis eene stel-
of \' ^^ wellicht met eenigen schijn van récht uit eene
^aat ^^^^ Praemisse van Zwingli kan worden afgeleid,
^^druist^ zijne bovengemelde onderscheiding geheel

dan • \' i® ergens Consequenzmacherei ongeoorloofd ,
de^^^ dat zeker op godsdienstig gebied, vooral waar
det S^dsdienstige overtuiging van anderen poogt we-
slecl^j- Immers op dit gebied zijn alle stellingen

Wngj.}^ gebrekkige formuleeringen van godsdienstige be-
di-ujj]^. welker inhoud zij nimmer adaequate uit-

haal kunnen zijn, omdat die inhoud zich nu een-

^^^lede^^^ scherp bepaalde begrippen en formules laat
reeds ^^^^ bewustheden zei ven, die

^\'^^kki^^^^^ volkomen zn.iver zijn, natuurlijk geene gevolg-
Volko afleiden : dit kan uitsluitend uit die altijd on-
is, Q begrippen geschieden. En hoe gevaarlijk het
gen ^^^ verkeerde of althans gebrekkige voorstellin-
"^•^rhal ° ^^ bouwen, behoeft wel geen betoog. Ik zou
"tiscli Sigwabt\'s bewering; „der Glaube ist iden-

^it dem Wirken Gottes und seines Geistes im Men-

,/Scheii" willen toegevoegd hebben: met de bewus theid
van het werken Gods in den mensch; terwijl bovendien
God daarbij wel als oorzaak, maar niet als onmiddellijk
subject van die innerlijke werking moet worden gedacht.
Daardoor nu wordt volgens Zwingli onze geest tot geest
Gods: //Spiritus Dei miserum hominis spiritum dignatuï
//ad se trahere, sibi jüngere, alligare ac prorsus in se
„transformare Fidem habere idem est ac Deum ha-
,/bere "). Der mensch wird durch Gottes Geist zu Ihin
//gezogen und in Ihn verwandelt Mag men dit met

sigwart mystiek \'\') noemen? Ook al ontneemt men aa»
dit woord het denkbeeld van iets duisters en zwe^
vends, dat daarmede als vermenging van gevoel en phaU\'
tasie gewoonlijk wordt verbonden? Ik geloof het niet ^
tenzij iemand dien naam mocht willen toepassen, waar
men niet alle uitspraken der godsdienstige bewustheid kan
brengen tot klare formules, en het feit mocht willen tegen\'
spreken , dat het gemoedsleven , waarin toch alle godsdienst
zich beweegt, een voor het denkend verstand nooit ge\'
heel doorzichtigen bodem heeft. De substantiëele eenheid
van \'s menschen wezen met het wezen Gods, volgen®
Sigwart zeiven den eersten regel van alle mystiek;
heeft Zwingli nooit gepredikt. Dit kan ook zijne lee^
niet geweest zijn, daar voor zijne godsdienstige bewust\'
heid God wel naar zijn. willen en werken immanent is in de
wereld, doch naar zijn wezen geenszins. Het Deus suf^^\'
om/nla der middeleeuwsche mystiek kon hij met zijn g^\'
loofsvertrouwen op een persoonlijken God, met wien M
in het biddend leven in persoonlijke gemeenschap stonde

\') III, 246. VI, a. 34L ^g^

) N. 1. mystiek als eene eeazijdiglieid, hoe dan ook , gelijk bij de mid^®\'\'
eeuwsche Duitsche mystici, met wie Sigwart hier Zwisgli vergelijk\'-
S) Bl. 151.

^^quenf christologie met al hare iiicon-

^ijüe tegenstrijdigheden is ééne worsteling van

leer ^^^^ wereldbeschouwing met de kerkelijke

tus^ eenheid van God en mensch in Jezus Chris-

fin jj ^ ® eenheid ten slotte bij hem vrij mechanisch was
^^^ betrekking van den mensch tot

^oi-üiul^^*^^^ opgevat. En zoo hebben wij ook de

Zeker ^^^ vertolken,

^vaar ^ ^^^ uitdrukkingen voor Zwingli ,

uitspraken van zijne godsdienstige be-
metaphysische stellingen te objectiveeren,
^^tterlijke beteekenis gehad: maar dit metaphy-
buiten onze vraag om. ~ Een
^"^^rdoor*^^"^^^\'^ der mystiek, hare theoretische zijde,
^^^ verwaarloozing van de algemeen geldende
lijke \'\'\' .^i^delen

om tot kennis te komen, onmiddel~
bij 2 \'"^\'^lüg daarvoor in de plaats stelt, vinden wij zeker
Wij bij hem onder de Hervormers alleen,

^^hrikk^^^^^ ^^^^ verklaren, hoe een angstig terug-
^^hroiïigi-n ^^ praktische gevolgen dezer leer, die,
Vele a ^ misverstaan, bij Thomas Münzek c. s. en
^^^ ^i^ii^e rampzalige gevolgen na zich

Hrif/^j eenzijdige verhelBng van de

Hij ® Vnnoipinvi cognoscendi en m.edium sduiis leidde.

bracht de Luthersche kerk in de Apologia
^^^ ^^^ het Neo-

o^^en tijd moest uitloopen. Ook bij
geest ^ de ^^ hij de innerlijke werking van Gods

deze L interna, sterker op den voorgrond, is

gelijk Zwingli (en anderen b. v. Thamer)
Hrift ^^middellijke, maar in werkelijkheid aan de
^^^^ i^ \'^^aad de weg tot

®n-stige kennis (die dan een uitvloeisel van, niet

eene wegbereidster tot het geloof wordt) gelegen zijn i®
metaphysisch en historisch weten ? Zijn het niet in ^^
werkelijkheid ervaringen van het gemoed , zij het ook ni^^
in den specifiek mystischen vorm van medilatio, conternfl^\'
tio, raptus, enz. die als bron van het geloof moetei^
gelden ? Indien dit zoo is, dan mag men hieraan ni®^
den naam mystiek geven. Wat toch in de geschiedenis
der kerk gewoonlijk dezen naam draagt, vertoont, ho\'^
edel zijne beginselen en heerlijk zijne vruchten ook
ren, altoos eenigszins het karakter van eenzijdigheid ei\'
overspanning. Zocht b. v. een Meister Eckaut aan ^^^
rechtzinnig katholiek dogma waarde en beteekenis te geve\'\'
voor het geloof, door het, zoo goed het wilde gaan,
te passen aan geheel andere voorstellingen, die lout®^\'
vruchten zijner bespiegeling waren, en de oorspronkelijk^\'
gedaante van het dogma vaak vrij onkenbaar maakten\'
bij Zwingli is van zulk een streven geen spoor te
den. Kan hij voor de traditioneele leer van Chn®\'
tus en de verlossing door hem geene plaats in zijn god®\'
dienstig gemoed veroveren , welnu , zij blijve daar buite^\'\'
Zijne christologie wil geenszins het kerkelijk dogma
postulaten van het geloovend gemoed vereenigen. Aan e®"
Christus in ons, dien de mystieken niei in de plaats
den Christus voor ons stelden, denkt hij nooit; en eve^^\'
min is bij hem de leer der eenheid van Gods geest
\'s menschen geest een surrogaat voor het kerkelijke
stuk der menschwording. Het zij mij vergund hier e®^^^
schoone plaats uit Sigwaät zeiven aan te halen : r/^^^"
,/seine humanistische Bildung, seine objective, phil»®\'^\'
„phische, universelle xinschauangsweise, sein klarer \'s

\') Bl. 152,

"Stand j

vi\'mi lebendige Thätigkeit ihn vor der Verir-

^lle ^ subjective Mystik," — alsof niet alleen

tief ^^^^

alle godsdienstig geloof niet snbjec-
^^ „in ein bloszes Gefühlsleben bewahrte.

"^^^Ölmtd\' """ -.«.ituiisicucu uewamxe,

"fessn ursprünglich mystischen Character seiner Auf-
: rind nnr dann müsste ihm jeder Zug von
"^räd\'k werden , wenn man als wesentliches

"darii^ ^^ derselben die Unklarkeit betrachtet. Eben
"dass er sich von verwandten Erscheinungen,

"^rund^^ für ihn nicht in dem dunkeln

vtersl-^ Gefühls, nicht in der Nacht, da jeder ün-
\'/Sond . i®des "Bewnsztsein versclwindet, ruht,
T Lebens tritt, wo Licht

^^ \' Umrisse und feste Gestalten ihr

"^üie \' ein Gegenstand für das Erkennen und

"^erse Kampf. Sich in sich selbst zu

iHet wel]^^" Mystik keine Zeit," — maar

niei^ m ^ ^^^^^ n^S mystiek ? En zou men

\'^^ek mogen beweren, dat het niet ge-

vseij^gj, ^yd was , maar veeleer „die eigenthümliche Kraft
ersönlichkeit, wodurch, als durch eine schone

^ ^ _____________^^ W

"^Urd einseitig mystische Richtung aufgehoben

Mystiek nu, die niets eenzijdigs heeft, is
Mystiek , of gelijk ik boven zeide, men moet dien

_ - - ------- ------------—-

"Vefi-j. "die unerschütterliche Festigkeit des Gott-

die rj,. j die milde Wärme , die leidenschaftlose Euhe,

^Preekt^^ deutschen (!) Gemüthes," waarvan Sigwakt

\' meu moet in mystiek het wezen van alle

godsvrucht vinden.
^ iiu fl

^^ddell-L grond van zulk een geloof aan eene on-
^^^jectief ^ van den mensch tot zijnen God

% oj 2ijn, is duidelijk. Dit geloof immers kan

kennis van het object, dat geen voorwerp van

waarneming, van objectieve verstandelijke reflectie i®\'
worden gebouwd. Innerlijke ervaring is volgens ZwiN^l\'\'
de éénige grond van het geloof aan de waarheid dier
varing, gelijk in het 3\'\'® hoofdstuk uitvoerig zal bespr\'^\'
ken worden. Hier zij het genoeg op te merken, dat M
niet alleen ,/intus in mente hominis, qui fidem habet;
den grond zoekt van het geloof i), maar dat hij ook op
de vraag van zijn tegenstander: quis vero me certior^ï"!
,/faciet num Dei sit ea cui adhaereo sententia? Quis
,/certum reddet illam revelationem divinitus accepisse?
het niet ontveinst, dat er van een eigenlijk bewijs daaï\'
van geene sprake kan zijn \'t Is geene bloote tiïs-i^\'
maar eene onvermijdelijke peiitio principii en het één^v
mogelijke antwoord , wanneer hij telkens herhaalt:
dat gij mij een bewijs vraagt, is een duidelijk teeke»\'
dat gij het geloof niet hebt: de geloovige vraagt
naar gronden, hij ondervindt, hij weet; zou dit be®\'
niet genoeg zijn? Zoo geheel subjectief is dat geloo^^
dat zelfs eene rechtvaardiging daarvan voor anderen
Zwingli slechts zelden voorkomt. Niet dat dit subj^^\'
tieve iets van de ontwijfelbare zekerheid daarvan ^^^
wegnemen : eene volkomene geloofsverzekerdheid, een
slagen verheven zijn boven allen twijfel, als wij
Zwingli zien, wordt zeker slechts weinig gevonden.
„des et verbum Dei tam certa, tam firma atque indu^\'\'
,/tata sunt in corde piorum, ut esse alterius ne cogi^^i\'^ ^
„quidem possint." Waar hij b. v, in de Fidei Eirposi^\'" ;
rekenschap zal afleggen van zijn geloof, daar heet het ;

Eigenlijk slechts van het geloof aan of de verzekerdheid van |
verkoren te zijn. Doch dit is eene concentratie van den ganschen gelo"^® \'
inhoud. Zeller, bl. II7 volg.
1, 89 , volgg, ] 98.

tüw J atque mteiligo i)en zijne godsdienstige over-
hij^ ö staan hem volkomen klaar voor den geest, als
Zoezg^\'^^^ belijdenis aanvangt: „Sic de Deo sentimus
^^\'hare ^^^ groote Hervormer verzekerd van de ontwij-
gej. Waarheid der religieuze denkbeelden, die op zijne

""^^bewustheid

alleen waren gebouwd. Ook Ltjthee

■^«ci ^^ P^®®^ schreef: „Si credideris te

tiin,^^^*^ (reinissionem etc.), habes : tantum habes, quan-

"Hou
//di

"Ule "Vf 7 gcxuux.

de y Christi lassen wahr sein en uitspraken als

\'^bject\'^ aangehaalde, vinden Mdj bijna niet weder,
^sche ^^^ geloofs zijn bij Luthee. uitsluitend de histo-
niel bellsfeiten geworden. Ook bij Calvijn kan men
al gpj^ subjectief voorwerp des geloofs spreken,

^ijiie leer van het Tesihnonkm Spir. S. eene
Is In dezen zin te begunstigen,

heid ^^^ Zwingli het geloof de subjectieve bewust-
het persoonlijke betrekking tot God, dan houdt

overtuiging te zijn , maar is door zijn
"ïitiis I) van zelf bezielende levenskracht. „Spi-

viïnjji hominis spiritum in se transformare dignatur;
\'^^l\'lo mentis," dat is het geloof S). Hoe kan het
^as de mensch vroeger onbewust een werktuig

lietn tot ^^^ goddelijk wereldplan : het geloof maakt
zijng Medearbeider Gods met volle bewustheid van deze
het Van daar dat

de moeilijkheid, hoe aan
het christelijk leven als vrucht daarvan te ver-

3) III, 246.

binden , — eene vraag door de latere Luthersche dogi®^\'
tiek onopgelost gelaten, terwijl de Gereformeerde daarvoo\'\'
het hulpmiddel der dankbaarheid voor de verlossing
baat nam, — voor Zwingli in het geheel niet heston^\'
Ook aan Luther baarde in zijne eerste periode de vr»^^
naar het verband tusschen geloof en werken geene
lijkheid. Gedurig schetst hij in zijne schriften uit die\'^
tijd de vrijheid van alle zonde en wet, waarin de gel^\'^\'
vige slaat, en den geweldigen ommekeer in al zijn hand®\'
len en denken met de levendigste kleuren. Toen kon M
nog de verdienstelijkheid niet alleen , maar ook de noc\'^\'
zakelijkheid der goede werken met het volste recht
kennen , omdat het geloof zelf met de wedergeboorte
een rein en heilig leven in de liefde samenviel. Lang^®-\'\'
nierhand treedt nevens deze voorstelling de andere,
welke, daar Christus dood onze gerechtigheid is, het g\'®
loof meer en meer tot het theoretisch voor waar

houdeJ^

van dat feit wordt teruggedrongen. Wel blijft het n"^
altijd de taak van dit geloof ons inwendig te vernieu^^®\'^\'
maar deze vernieuwing ligt niet in het geloof als zood^
nig, dat zich aan de toegerekende gerechtigheid van Chr^®
tus vastklemt , maar is een daarvan onderscheiden pro^®"\'
En na den avondmaalsstrijd worden geloof en leven bij®^
van elkander losgerukt: Lüther\'s polpmiek tegen gei^^\' |
tigheid uit de werken en zijne opvatting van het ge^"" |
als vasthouden van de zuivere leer vereenigen zich th®"\'
tot uitspraken als deze : „Unus apex doctrinae plus
f/quam coelum et terra. Ideo in minimo non patii^\'^\'
„eam laedi. Ad errores vitae egregie possum ^
,/Connivere." Het geloof heet thans rondweg eene deu^
nevens andere deugden; hoewel natuurlijk de voornaain®^®^
daar zij de éénige noodige ter zaligheid is. Is hief
sprong nog zoo wijd tot de katholieke fiden infomis-

\'^^yve ^^^ ^^^ Protestanten op nieuw

^eer^ Pi^otest aanteekenden tegen zulk eene leer? De
^VstieJ^^^^^^® hervormingspartijen, de Anabaptisten, de
de OsiANDEE, en de zijnen met hunne leer van

^^^^ Christus gerechtigheid enz., bestreden
Protest ^^^^^ ^^^ Lutheranisme als verloochening van het
geh beginsel. Melanchton daarentegen, — over

(in den goeden zin des woords)
^"^«Qad^-^^^^ loopbaan niet afkeerig van alles wat eene
teti^ tusschen Wittenberg en Rome kon bevorde-

oolc\' (T^rl^^^^*^ ^^^ Lütheu\'s zijde, maar nam dan

^ot het synergisme zijne toevlucht om
\'7^ykheid te redden.
\'J\'eheel ->

Ver Zwingli en Calvkk. Hoe zij ook moch-

de ^^ hunne opvatting van het wezen des geloofs

in de ®®henis aan de historische heilsoeconbmie te hechten:
^ ^.fP^lhig van den samenhang tusschen geloof en wer-
Verd^ ^^^ eenstemmig. Immers gelooven is niet, zich
Èer^t de*^^^*^^ Christus met het gemoed toe te eigenen.
^^ zijn ^ \'^^it^\'ijfelbare zekerheid van door God uitverkoren

Zijjj ----------

^ van door zijnen geest bezield, door zijne kracht

^^^elifg 1 "\'•>—" uuui liijijc jirticxii

^^^igste K ^^ morden, de levendige bewustheid van in de
iiivloejj^ ^ti^ekking tot en onder den meest onmiddellijken
Juist \' <lien naam dragen.

^\'^^-ersehV®^®^®"^\'-\'^®^ onmiddellijke geloofsverzekerdheid
^et Caiv^^^V^^^ Zwingliaansche praedestinatiegeloof (ook
cn dat der geheele Gereformeerde kerk)
^^^ hem Augustinus en Luther. Het

verzekerdheid van door God geroepen te
^et passief geloofsvertrouwen, maar tevens
ald ^ei^l^^^i^en ijver in den dienst en de kracht
^^^\'lovi^e \' Zeller zeggen kan, dat de

eerst bij en in de inspanning van den zedelijken

strijd in zich en vooral rondom zich de bewustheid
zijne verkiezing erlangt, d. i. gelooft. Zoodra de meüsc\'\'
in zijn nieuwen toestand, d. i. als geloovige handele\'^*^
optreedt, ontstaan de Gode ge valiige werken, „unde p^\'
„rum aequi nobis sunt, qui dum fidem anxie praedicauii\'^\'
„dicunt nos docere nihil boni operandum esse ... Si
„rent fides quale donum Dei sit, quam efficax virtus quaH^\'
„que indefessa actio : non contemnerent quod non habei^*"
„Eiducia enim ilia qua homo cunctis animi viribus nu^i\'\'^
„nititur, nihil nisi divinum cogitat et molitur, imo I*®\'
„placita non moliri nequit. Eides enim cum spiritus
„vini sit adflatus : quomodo potest quiescere aut in
„desidere, quum spiritus ille jugis sit actio et operatic \'
„Ubicunque ergo vera fides est: ibi et opus est, noiiT^^\'
„nus quam ubi ignis, isthic et calor est. TJbi vero ^^^
„non est: jam opus non est opus, sed inanis simnl^*\'\'"
„operis Est enim tam certum, ubi fides est, ibi ^^^^
„opera sequi, quam certum est calorem difi^undere fornacei^
„quum igne incensa est Hat Gott dich zu einem ë^
„ten Baum gemacht, so bringst du gute Erüchte.
„so wenig der Geist und Krafl^t Gottes faul ist oder ^^^^
„zig geht, sondern ist ein ewig wesend Werk
„und wysen , eben so wenig geht der

gute

„müszig Cum igitur Dei filius nos a peccati lû"

st»

„liberavit ac nos id firmiter credimus, fieri non po*\'^\'
„ut non admirabili metamorphosi in alios homines tra\'\'®^
„figuremur." Geloof en goede werken zijn identisch
liever vallen samen bij hem , voor wien het geloof niets

1) IV, 63.

IV, 124; vg. ook I, 276 volgg.; VI, a , 215,
•\') I, 193.

<lers ig 1

het gg, ^^ bewustheid van Gods geest te hebben en
\'lil\' gep\'^ geest. Van dit laatste nu,

heiljj^®^ ^^\'orden, kan men niet zeggen, dat het een
"^^chK r invloed oefent; veel meer is het zelf ge-
\'^gheid en heiligheid.

//Utnnia ■

"pins e W^it^tis aut Garnis fructus sunt, nam si

^vrV^^^^*^ iis rebus studes , quas fides dictâtAl

va ^ S®®\'^ lénige

juitt werking daarvan nu in den mensch,

^^^ Sel r ^^ndaar Zwingli^s identificatie

"i\'i eo habet. Deus

vcajit^^.®®^ lp®® In Deo. At ne quisquam dicat: hoe
"lüod ^nod tu fidei tribuis, considerandum est,

//credni- ™ Scriptura Sacra varie accipitur : primum pro
P^o firmitudine, mox pro fiducia in
\'/faciat " ^^ intelligi, quod fides salvum

"^\'^^titat ^^^ ^^^^ intelligunt fidem, spem et

"Ciatji ^ e^ndem rem esse, nempe hanc in Deum fidu-
"«itos \' nodos in Scriptura Sacra cogentur inexpli-

"Cimus ^os sane hoe ex sacris literis didi-

"J^lane quaelibet harum virtutum sit altera,

"heas ^ \' hl^tns. Fidem si de Christo ha-

"W eumsperes, nee redames, ad nihilum valet.

^ te habere dicas in Deum, necames, mendacem

iij

T,

be

/oi \' . te welen. Juo

SOK "^\'ö-Jer r. \' Anabaptisten voor. De hoop treedt bij
r V V. t " voorgrond. Daarentegen over Luthee en de Lutber-
. \'\'«fuut

fides geloof en hoop scheidt de laatste sterk :

\'o\'^^^U-tate. -r ^^^ intellectu, spes

firm-r veritatem, cui

ter docet adhaerendum esse." Uitg. Irmischeu , ii, 818.

„te ipsuin facis: nam si de Deo sic doctus es, ut merit"
,/videas in eum esse sperandum , fieri nequit ut sumuiii^
„esse bonum non agnoscas si summum esse bonum agn"
//veris, fieri nequit ut non ames; si ames nec speres,
^ verba das: nequit enim amare Deum qui illo non fi^it\'
,/Habet ergo pietas alia atque alia nomina ab increments ■
d. i. zij ontleent die namen aan dat moment in
waarin zij zich bijzonder ontwikkelt, uitbreidt, toeneeö\'^\'
De grondslag blijft dezelfde, n. l.depietaó\', maar daar"!\'
kan in verschillende richtingen worden voortgeboU\'«"|\'
„Pidem aliquando accipimus pro credulitate; hanc intel^\'
,/gendi ordine sequitur spes, istam vero caritas." \'t ^^
dus slechts eene logische onderscheiding, intelligencli ord\'\'\'\'"\'^\'
„Porro deinde tota ista humani cordis in Deum fidu^^®
j, fides interim, interim autem spes et Charitas adpellati^^\'
„nec quicquam aliud est quam in Deum pietas, sive anie®_\'
„speres aut fidas. Tria haec amplectitur una pietas \')\'

Is alzoo het geloof louter een vertrouwen op Oo^\'
een onafgebroken handelen in zijn dienst en kracht, ^^
behoort de ßdes historica naar Zwingli^s opvatting in de\'\'
grond der zaak in ■\'t geheel met tot het geloof, dan
voor hem de consequentie voor de hand : „unius ejusdei\'\'
„que ingenii pietas est apud omnes unum et idem
„testamentum, quod Deus cum mortalium genere hab\'\'
„a condito mundo usque ad ejus dissolutionem

») m, 285 , volg. VI, b, 175. 2) IV, 45.

III, 422, Spökei verklaart hieromtrent zeer te recht: „lm
„resse der Idee welche alle Vermittlungen überragt, konnte Zwingli
„kommen, das Dasein der Erlösungs Religion schon im Beginne des
„ schengeschlechts , ja auch unter den Heiden anzuerkennen. An keine
„torischen Heilsthatsaohen ein für alle mal gebunden, ist die

Gottheit J

„ihren Kundgebungen unerschöpflich (bl. 7).

waarvan Christus het symbool, de
^an O ^ vertegenwoordiger is, dat is de grond zoowel
lïeidel^^^ ^^ligheid als van ons geloof. Yandaar dat de
tus ^ Abraham enz., die gelooven, door Chris-

Hg "^oor Gods genade, later in hem bezegeld, za-

beto^j^^ zonder dat hij hun daarom eene (zij

tus toe typische en afschaduwende), kennis van Chris-

ken ^\'^y^t, gelijk de Luthersche en Gereformeerde ker-
"^y^tiete ^^^^ grondvesters deden i). Ook enkele

\'^\'igsch ^\'«■^nck, kwam,en bij hunne ge--

Hjlie g liet positieve en historische in de christe-

heide ^^ \' ^et woord Gods evenzeer in de

lüïijj^^^^®^^ en vóór Christus te vinden. Eens had ook
\'/der ■ , seineend :

//wer und wo und wann Jemand glaubt,
Grottes Diener, er sei zu Sinai oder zu Babylon,
^in Heide oder Jude Dergelijke uitspraken ech-

^^^^ zeldzaam , houden spoedig bij den Duit-
S®^®®^ "l^oen Zwingli\'s schrift:

«ijn ^^ ^ ^^dei Br eins et Clara Expositio in 1536 (dus na
de kwam, en Luthee daarin het geloof

^ond ^^^igheid der Heidenen zoo krachtig uitgesproken
\'^^Hdood ^ij niet te verklaren, dat Zwingli\'s hel-

eejis k- ^^

van de heilige zaak, waarover hij zelf
^^^rdio- ^^^ tranen had vergoten, thans bleek eene recht-
^ej-doi , des hemels

voor het prediken van zulke
ïoeh ketterijen geAveest te zijn.
^er^ij^j bij den Zwitser deze ketter^ slechts de on-
S^loofgjg \'\' ^ consequentie van zijne echt protestantsche
• Zwingli kent slechts ééne religio, n. 1.

"""^^\'atorejj, „ Insistendum est Judaeos habuisse et cognovisse

Christum." (n,X,2). . XXXIX, 186.

„ea, quae uui solique Deo adhaeret." Daartegen
over staat de „falsa religio, qua alio fiditur qu»^
Deo." Zelfs in de edele Heidenen vindt hij dezelfde reUf^

fides: hij spreekt van de „fides sanctissimi viri Senecae»

en verklaart van Bom. II: 14: „Si gentilis ostendit op^\'
„ribus legis legem in corde suo esse scriptam, et PaüI-^®
„eum vere praefert circnmciso, ergo jam evacuatur fide®\'^
„etrecidit res omnis ad opera? Ad hoe sic respondeniu®\'
„Paulum praesupponere , qui opus legis faciat, ex p ^
„facere eum. Incircumcisum, si ex fide scilicet
„enim probaret quae ex hypocrisi fiunt ?) id opus faci^^
„quod lex jubet, jam palam ostendere metum Dei in co^\'^^
„ipsius esse scriptum. Eequirit ergo fidem ante omnia
En dat geloof is ook bij de vromen van het oude Ïsï^^\',
en in de christenheid hetzelfde. „Eadem fides Abraha^l
„et nostra , eadem fides Judaeorum et Christianorum
Hierin staat de geheele Gereformeerde kerk meer op
zijde van Zwingli tegenover de Luthersche, die oud ^^
nieuw verbond als Wet en Evangelie opvatte, ze vrij
scherper scheidde en tegenover elkander plaatste. Daare\'\'
tegen hadden de eersten te veel historischen zin, om ^^^
Zwingli de algeheele identiteit van de openbaringen
en die na Christus toe te geven, waarmede de

beteekei\'\'^

1 op

van den historischen Godmensch voor hen ook te veel i
den achtergrond geschoven werd. In hetfoedus gratia«^\'
lege blijft voor Calvijn de wet in den vollen zin !
al kon hij van zijn christelijk standpunt het oude

verbod»\'

beschouwende , zeggen : ,/ foedus, quo conciliati
„fuerunt Judaei, nullis eorum meritis, sed sola Dei
„sericordia fuisse suffultum Wel noemt hij hen d^^

») 111,641. 2) v^ 45_ 3) V, 242. ») U:

//qui legem numquam aliter evangelic conférant
operum mérita gratuitae imputationi justitiae;"

onmiddellijk daarop laat hij volgen: „est quidem
antithesis minime repudianda Nooit zou Zwin-
C^alvijn\'s leer onderteekend hebben, als deze van het

tusschen oud en nieuw verbond verklaart : „su-

fê Vw % j //

vin ^^ ^^ ^^^ literalis, N. T. spiritualis cordibus

V, T. est servitutis, N. T. libertatis
Qj ^®§enstelling tusschen vi^ettelijk Israëlitisch en tusschen
die^?^^^^^ geloof kent Zwingli niet. Eene godsdienst,
(j \'^^^^\'\'hen heil van getrouwe wetsvervulling, niet

genade alleen, afhankelijk stelde , was volgens
falsa, als zulk eene wettelijke godsdienst
Pïod hij echter het Mozaïsme volstrekt niet. Alle

^kten van den prophetischen , d, i, echt Israelitischen

tem

^aar ^^ ^^^ Testament leerden het hem, hoe ook

hajt" ^^^^^o^\'^^en op Jehovah\'s genadigen heilswil en barm-
(jj^j \'^heid bet wezen der vroomheid was. Volgens ZwiN-
het ^^^^woorden ook aan de wet niet de werken, maar
Uitvoerig weidt hij hierover uit in den
C\'öt/a^apiïwto met het bepaalde doel om de
^Penb^^-*\' oud-testamentelijke en de christelijke

"ld ^^ ^^^^ „vroomheidte bewijzen.

\'ihQY foedus, quod olim cum populo Israëlitico, in

"Sein temporibus nobiscum pepigit ut unus es-

"^Ho ^ ^^^ populus, una ecclesia et unum foedus

haberemus, Non dubito bic futuros, qui nequi-

SI;\'\'-*-

■Calvijn : „Patrum foedus adeo substantia et re ipsa a
"Variât.. ^ ^iffert, ut unum prorsus et idem sit, administratio tarnen

\' ÏI. X, 2.

2) n, XI, 1.

//ter vociferentur: ecce iste vult nos Judaeos facei«/
//quum semper sit de duobus populis dictum, de duab«®
»ecclesiis deque duobus testameiitis. Ad quae sic respoB\'
//demus : Quotiescunque de duobus populis in Scriptor®
,/habetur distinctis aut diversis, jam alterum ex his ne\'
,/Cessario non esse de populo Dei. Sive enim cum olif\'\'
//Judaei populus Dei essent, et qui gentes eramus, ess^\'
,/mus non populus : sive cum nunc gentes populus P®\'
//sumus, et Judaei excisi sunt, adhuc tamen unus tar
//tum est populus Dei, non duo Alzoo bestaat vofï

Zwingli alleen het onderscheid tusschen het volk GodS\'
de geloovigen, en de kinderen dezer wereld, welk ondeï\'
scheid in het oude testament door Israël en de volk^ö
wordt aangeduid 2). Eene onderscheiding tusschen vel-
schillende trappen der religio komt bij hem niet voo\'\'\'
,/Semper ergo unus idemque populus est is, qui Deü\'^\'
,/Unum verum ac solum colit, ex quibuscunque tande^^
„prognatus sit parentibus. A.c rursus diversi sunt,
„diversum cultum sequuntur, etiamsi eos unus idemq^\'\'
,/nixus eff\'uderit." Hij s])reekt hier namelijk over Jai^^®
en Ezaü en de hunnen : ,de diversi cultus kannen do-
slechts de vera en de falsa religio ziin. „Duo vero
,/tainenta dicuntur, non quod duo diversa testamenta sio^\'
„nam sic oporteret non tantum duos di versos esse populo®\'
/•sed duorum di versorum populorum duos quoque deo®\'
„Loquitur ergo Paulus de duobus testamentis quidei»\'
„sed alterum Ka.Tetyj^Tno-viyMq testamentum vocat, cum

\') III, 418 volg.

Eene opvatting, aan Luïhkr en Calv!« geheel vreemd De
bleef te recht bij het historisch gegevene staan, dat hij ook vrij wat
wist te waardeeren dan de andere Hervormers.

den ongeloovige Joden namelijk wor-

\'^^Han mimesin als deelgenooten aan het

testamentnm est: ut
^^^ die Sit Deus noster, nos autem populus ejus
heid laatste uitspraak onzer geloofsbewust-

CkriJ^^^^® ^oor alle vromen dezelfde is, later 2) aan
7 , doch, gelijk wij boven zagen,

gen^pQ in dezen Gods genadigen heilswil verte-

"^hrist a® salvator est Jesus

■vaetej ^\' adoptione sed natura fiUus, Deus

\'/Htnci\'^^^^ ^^ henedictus in saecula. Non potuit ergo
vChri testamentum , quam quod per Jesum

praestabat. Per hunc ergo solum

^^ ^ -------- ac-

ad Deum. Unum ergo ac solum testamentum :

"Cetn foedus cum Deo alio tendit, quam ut pa-

fdi^e atque laetitiam habeamus Minimum

"Priri • Vetus et Novum Testamentum, si

Ohuj-^^^^I^®- ista, quae ad Deum et nos pertinent, spectes."

„ad by ™ volgen: „plurimum, si ea quae.

Volgg^^^ ^^n^um," — eene bewering, waartegen al het

^ lijnrecht indruist. „Summa in hac re sunt :
® I)f>

//diiQ^ noster est, nos populus ejus sumus. In his
"dein atque adeo nihil est discriminis. Ea-

^^^^ hodie est, quae olim erat." Het on-

hiejjj^ ^^^ Aussehen oud en nieuw verbond vindt hij daarop
^^rdt\' ^^^ Evangelie nu aan de Heidenen gepredikt
Wt./ dat de „umbrae ablatae sunt" etc., wat alles op
•^ente ^^^ geloof geen invloed heeft *). (Al deze mo-
stagjj ^^^eint ook Calyijk op, maar laat daarnevens andere
e Wel degelijk het wezen van het geloof betreffen

T. a. p., 422.
Vg. boven bl. 68.

,/Nunc conclusionem ponimus gaat Zwingli voort:
„ergo mms sit atque immutabilis Deus et unum solm\'^\'
„modo testamentum, — sequitur quod Deus est periD"!®
//Deus uoster sicut fuit Abuahami Deus, et quod O\'\'®
,/perinde sumus populus ejus, sicut Israëliticus popul^^
„ejus fuit." En in deze hoofdsom is al het godsdienstig
geloof begrepen, of een Heiden, Israëliet of Christenlef
subject daarvan zij. \'t Kan immers ook niet anders, ^^
het geloof de bewustheid aangaande de innige betrekking\'\'
waarin unus atque immutabilis Deus zich tot
stelt, dan kunnen wij ja naar gelang van onze wereld-
beschouwing die bewustheid voor ons denkend verstand ^^
zeer verschillende formules brengen, maar dit heeft op
bewustheid zelve, de religio, de fdes, geenerlei invlo^^\'
Het geloof als werking, gave, vrucht van Gods gee®*\'"
die één is, moet ook bij allen één zijn.

Wij kunnen het wezen des geloofs volgens ZwiN\'^\';\'^
aldus samenvatten: gelooven is vertrouwen op God,
ook onze God is, en op zijn woord, d. i. het Evangel^^\'
Met andere woorden : vertrouwen op dien God, die do"\'
zijn woord, uitgestort in onze harten, ons ondanks
zonde een vergevend Vader is. Eene ßdes hhtorica v®\'"\'
werpt hij geheel; en alleen de behoefte aan iets positie^®\'
concreets , historisch, tegenover het Anabaptisme en spi"^
tialisme van zijn tijd, dwong hem zich vast te klemu®®\'\'
aan het aloude en algemeen heerschende geloof aang^^^^\'
de den Christus en aan de positieve uitdrukking daar^®\'\'
in de Schrift. Toch hebben wij dit niet als bewuste
commodatie op te vatten; maar zoo, dat Zwingli
in dezen niet met zijn tijd breken kon, dat hij
meer of min daarmede op denzelfden bodem stond. ^^^
daar dat hij de godheid van Christus en eene soort ^^^
satisfactieleer verkondigde , die voor hem als noodzakebj^^^

«Mersteii-

deze ^^^ bovemiatuuriijke geboorte eischte: trouwens
eii christologie staat los nevens zijne geloofsleer,

cloen.^^ V ^^ ^^^ ^^^ 2aak niet veel te

öLi d^ïi Avondmaalsstrijd ontwikkelt Zwin-

\'JiLr\'^^ scherper zijn gevoelen, dat liet geloof alleen
^^^ïachr^^^^^^ betrekking kan hebben op hetgeen tot ons
\'^PUemg^^^ ^^^^ \' opiniones in zich kan

^^^^^ beschouwing, door hem zegevierend tegen
even rationalisme verdedigd, terwijl hij tevens

■^igde zoowel het feit van het gelooven rechtvaar-

%(ioQi inhoud daarvan handhaafde als een hei-

\' Voor verstandelijke reflectie ontoegankelijk. Want
van het geloof is niet het kejinend verstand,

\'\'^^ar L , """ io iiicü uci Kujinena verstand,

°»f^e"indend, ervarend gemoed : onze onmid-
\'•vust te tot God te ervaren, zich daarvan be-

^Izoo • 2ie daar het wezen van het geloof, dat

(h^^^^ eenheid van onzen geest en dien van God,
^^^ ^^^ ^^^^ zijnen grond vindt.

de\'^\'" ^^^ subjectieve van het geloof, vandaar

altijd ^^betwijfelbare verzekerdheid volgens Zwingli
persoonlijke is. Treedt vooral in zijne
\'^olt bet kennen als moment in het gelooven

^«volg ^^^ <ien voorgrond , dit kennen is slechts een
^ie^er^/ ^an het geloofsvertrouwen. Of

^^"^töTiieJ^ "^houd van deze godsdienstige kennis is de
^^ent oiis denken van de overtuigingen om-

Yg®^ ^l^orwerp van dat geloof. Uit dat kennen, uit
goT formuleeringen vloeien geene verschil-

gel! ^oort: ééne is de ware godsdienst,

geloof^
geloof

een

S beuede«.

i

\\

wingen gebracht, roept deze onderscheidene begrippen
het leven. Nog eene eigenaardigheid van het geloof vol" ^^
gens ZwiNGLi\'s opvatting, of althans door hem sterk op
den voorgrond geplaatst, laten wij niet onvermeld: h®^
geloof als de levende bewustheid van door Gods ge^^^
bezield te zijn is die toestand van den mensch, waan\'\'
zijn leven eene aanhoudende , krachtige werkzaamheid i®\'
heilig en heiligende tevens, in dienst van zijnen Go^-
Derhalve: Christiani hominis non est de dogmati®
magnifice loqui, sed cum Deo ardua semper
magna facere

1) IV, 155.

HOOFDSTUK II.

Mensch, als subject van het gelooe.

iften hoofdstuk van Zwingli\'s geloofsleer stoot

A-Hthr^f schijnbare tegenspraken, dan in zijne

^ig te ®tond hij in de erfzondeleer geheel zelfstan-

■\'oor de godgeleerden zijner dagen, ziin eerbied

Pn f ^ » J____ ___ 1. • • 1 • • 1 1

^^ wier deugden hij waarlijk niet als

de^üïi ^^ humanistisch; de strengheid, waarmede

^^edg ^^ ekwaamheid van den gevallen mensch tot eenig
ouar^^**^\' maakte hem bijna tot een hyperlutheraan,
^^\'^^iehti ^ kerkgeloof en de wetenschappelijke

^\'^kbei^"^® eeii diep b^^ef van afhanke--

^eid y^J®^ den Oneindige en de verheffende bewust-
elem iiitverkorene Gods te wezen,— dat waren
^^^^^^ \'^i® Zwingli\'s anthropologie in het leven
\'^^i^heid ^as al de helderheid en bezon-

edel ^^^ ^^^ harmonieuze natuur als die van

^^ïeu ^^itser noodig, om hem ook in dezen te vrij-
^\'^\'^ekee^^^ ^^ eenzijdigheid, in tijden van geweldigen
en beroering, zoo gewoon,
is bij de behandeling van dit deel het be-

zwaar, dat in de eeuw der Hervormers steeds de metaphys^"^
werd aangewend om die verschijnselen in \'s menschen go^®
dienstig leven te verklaren, welke wij thans tot de psycb^"
logie brengen. Over ^t geheel bewoog hunne anthrop"\'
logie zich voor een groot deel in louter abstractiën, ^^^
meerdere of mindere wijzigingen uit het bestaande kerk®
lijke dogma overgenomen, en cijferden zij met begripp®\'\'\'
in de werkelijkheid dikwijls kwalijk weder te vinden- ■

Wij hebben hier alleen te doen met Zwinglt/\'s leer
de mogelijkheid voor den mensch om tot godsdienstig
loof te komen. Die mogelijkheid ligt uitsluitend in ^^
vatbaarheid, den mensch van natuur gegeven om in onini\'^
dellijke betrekking tot God te treden, m. a. w^ om Gods ope\'\'\'
baring in zich op te nemen. Deze laatste toch is de ééni^"
bron van alle Godskennis: de mensch uit zich zeiven
mag daartoe nimmer op te klimmen. Schenkel daaïe\'^
tegen meent, even als Schweizer , dat Zwingli nog eenib"^
natuurlijke Godskennis laat bestaan. Hiermede stemt oo^
Zbller in, al erkent deze, dat dit gevoelen van Zwi?\'\'^^^\'
(\'t welk hij uit eenige plaatsen in het Ananmema de F/\'^"*"
deniia en vooral uit YI, a, 2 tl afleidt) strijdt teg®\'\'
zijne elders vaak en krachtig genoeg uitgesprokene m^®
ning over de algeheele verdorvenheid der menscheüj\'^\'\'
natuur. Al deze redeneeringen van Schenkel enz.
den hare verklaring in eene verkeerde opvatting
ZwiNGLi\'\'s dualisme in de anthropologie. Eene le^i\'\'^
van eenige zijner werken is voldoende om ons te
gen, hoe ook hier Sigwart te recht heeft ingezien, ^^^
dit dualisme, die strijd tusschen vleesch en geest,
\'s menschen lichaam tegenover zijne redelijke natuur st^^^ \'
maar den geheelen mensch, lichaam en ziel zonder
geest, en dezen geest zeiven. Ware de eerste meeni^\'^
gegrond, dan zou natuurlijk de mensch door zijn re^\'\'

lijk,

de \' deel in betrekking staan tot den geest in

Vej-m-i \' lo^ Godj en dan ook ware de consequentie on-
ziuljjj^^^ \' \' hoe groote hinderpalen \'s menschen
Vol^Qg^ ^^t\'^ur aan het verwerven van Godskennis cn het
gen ^^^ eischen der zedewet mogain den weg leg-
eehtej. ^^^ abstracto toch mogelijk zijn. Zoo is het
als Zwingli van de anima en de mens spreekt

Beiuoe^^^^^^^^^ geestelijk beginsel, bedoelt hij altijd bf het
^ooflav.- geloovige, en niet dat van den mensch als

^UIq* 4? 1 ••

aanleg Jj ^^oemt reeds geestelijk, wat dit alleen naar
en staat^\' • voorzeker is de mensch geestelijk,

is ggg^ ïïiet God in betrekking : maar dit potentiëele
^at ^^^ hij in nuce reeds is, maaralleen

zekere omstandigheden worden kan,
\'viem^^ ïnogelijkheid bestaat: en dit heeft met een
^anwe^^^ geloof, met eene zij het ook nog zoo
menscij "^\'^^^^lyl^e Godskennis niets gemeen. Wat de
mensch potentiëel is, d. i. wat hij in de wer-
king volstrekt niet is , kan hij alleen door de wer-
geest in hem ook aktueel worden. Dus

^^ 1 y. T

^an "^en natuurlijken mensch de tegenstelling
geest, welke laatste immers alleen po-
eeïsj. ^^ aanwezig is, niet; zij vertoont zich
dn,^^^^^^®®\'^ ^ieh tot hem in betrekking stelt,

voort, zoo lang het vleesch, d. i. de geheele

^ ^^delia ^ u. 1. uc gwieeie

^oert te ^ "mensch met al zijne zielvermogens, strijd
^at jjjj dien geest Gods. Een strijd toch tegen iets,
^^^^ mogelijkheid, niet in de werkelijkheid
is bij Jj/® — Dat dit de bedoeling van Zwingli

A ^ ^^\'l^ge vermelding van den kamp tusschen
gaaxi, \' hlijkt ten stelligste , wanneer wij na-

^i® Hog*^^ godsdienstige kennis van den mensch,

^let door het licht van Gods geest is bestraald,

oordeelt : later zullen wij zijne beschouwing van den g®®®\'
telijken mensch naar aanleg en werkelijkheid behandelen.

Green protestant, geen Hervormer althans, heeft ^^
eindigheid en beperktheid van den ziidijken mensch,
volkomen onvermogen om tot de kennis van God op
klimmen en diens wil ook maar in eenig opzicht te
brengen — zelfs eene justüia civilis is aan
vreemd, — krachtiger en nadrukkelijker uitgesprol^®^^
dan hij. Zelfs voor Luthee, doet hij hierin niet ond®\'"\'
maar staat geheel op h etzelfde standpunt als deze en
lanchïhon in de eerste uitgaven zijner Loei. Deze
daarin \'s menschen vermogens samen in ken- en ^^^^^
vermogen. Het eerste „nihil intelligit nisi carnali^\'
het laatste is geheel onvrij. Het latere Luthersche g®"
loofsbegrip dwong Melanchthon tot eene wijziging in

zij»®

anthropologie, zoodat hij thans eme justitia civilis, ^^^^
religio naturalis, aannam. Tegenover hen allen was
vooral Galvijn , die zonder van de ellende als gevolg
den zondeval ook maar het geringste af te doen, tc\'^\'
steeds in den mensch diens verhevene bestemming
alleen , maar ook aanleg tot en positieven kiem van
kennis handhaafde, en dus als grondlegger van de ^^^^
eener religio naturalis in de Gereformeerde kerk kan
den beschouwd. "Doch zien wij hoe Zwingli zich ^^^^^
over uitspreekt. „ Quomodo percipiet terrenus
„aut quomodo adprobabit ? quomodo judicabit?\'\' ^^
het reeds in de Explanationes Articulorum LXVII i) >
geen woord keert zoo gedurig in zijne schriften
als dit: „omrjis homo mendax," Ja, in den
tarius de vera ac falsa religione heet het: „Cognitio ^^^
„non a ratione humana proficiscitur. Quid Deus sit, ^^^

I, 176.

îiobi

\'/Sit K ^P®^®

Ignoramus, quam ignorât scarabeus , quid
\'/Dius\'^-\'^^\' marte nulla ratione pertingere possu-

"lud ^^ ^"gnitionem Dei Wer dich aus seinem Sinne,
"lehrt a*^^^ Meinung Gottes lehrt,

Seleerdh^ menschelijke wetenschap, alle

Wtreij-jj- philosophie staan volgens hem in geenerlei

"^"arto ^^^ b®^ geloof, kunnen daarvan nooit de bron,
^^ weg zijn: „Otiosa sunt, quae es ra-
"üiend ^ attulimus Omnis humana doctrina

"l^icqu?"^ vanitas Fucus et falsa religio,

//Sciej,^^\' ^ theologis ex philosophia allatum est 6).

Philosophi, fides ex solo Euangelio

"oracuii!"

Dat het geloof

\'een ^^

staat eu ,/ziehenden Geist Gottes" in ons ont-

M \'^staat, dat alleen God met uitsluiting van al
is zijne ^^ ^^^^^\'^helijke en natuurlijke ons daartoe brengt,
Wbejj uitdrukkelijk uitgesproken leer "). Thans

^^^atsen^^\'\'"^P™^^™? rechtvaardigen tegenover de
tot eene andere aanleiding schijnen te geven.

Î) III, 165.

sci, periode\'\'"\' Iuthee en Zwingli (ook MEtiNCHTHou

st ^aal ^ \' "P argutiae Aristotelieae schimpte) hnnne

s \' dat ^^ philosophie te kunnen yerkiaren door de veronder-

/\'\'"^-ï^sti het oog hadden op de middeleeuwsche

Zwingli althans is deze bewering geheel ongegrond.
\'ijïiSToTi\'^\'^\'^ wetenschap eerbiedigde hij de scholastieken zoo-
^^ Sebied j \' \' hunne waarde en hooge beteekenis op een

Ut 1 âer godsdienst.

io\\ > J-57 1

III, iL ^ VI, a, 591. 8) 111, 158. 9) 1 , 197.

") Vg. nader het derde hoofdstuk,

Schweizer, Schenkel e. a. namelijk schrijven ^^^
Zwingli de Gereformeerde leer toe: de menschelij^^
rede, gelijk zij door de zonde verduisterd en bedorven
heeft geen recht van medespreken op godsdienstig gebied\'
in zoo ver zij den mensch niet tot de hoogste go^^^j
dienst kan brengen. Daarentegen vermag zij dat
in het afgetrokkene, afgezien van haren toestand
gevolge van de zonde. Daar nu het redelijke beginsel
den mensch, zal hij mensch blijven, door de zonde
gewijzigd en verduisterd, maar niet uitgeroeid kan
den, stellen die overgebleven sporen der redelijke n»^^\'*
hem eenigszins in staat om zich tot den onzienlijk^ ^^
verheffen. Deze is de voorstelling van Calvijn en de
reformeerde kerk. — Al beweert nu Schweizer ^^
recht, dat alleen Zwingli\'s leer consequent uit deG^^^
formeerde beginselen voortvloeit — volgens welker
sequenties niet de zonde den mensch onvatbaar
zou om door Gods openbaringen in natuur en zedelij^^
wereldorde tot de hoogste godsdienst gebracht te word^"-\'\'
maar deze afgezien van de zonde, reeds onvoldoe»^^\'
daartoe zouden zijn: — van deze beide voorstelU»^^\'\'
hebben Calvijn en zijne volgers uitdrukkelijk de eerste
gehandhaafd. De zonde is oorzaak, dat de mensdi
bovennatuurlijke openbaring noodig heeft: „homö se»^®\'\'
„notitiae dei corrumpit, ita nequaquam nos sufficï®\'^^^\'^
„erudimur. Ergo aliud et melius adminicukm acced^^^
//necesse est Hoe zouden anders de mensehen, ^^^

God niet dienen, inexcusahiles kunnen zijn,
redeneert Calvijn, — wanneer hun niet in de

») Reform. Bogmatik. I, 181 enz.
2) I, II, 1. I, V, 11, 14, 15 enz.

S^geven «aogelijkheid en verplichting tot godsdienst
als op Wel beschouwt Calvijn de openbaring

eeuwig wereldplan; maar dit
gezjçj^ ^op 2ijn supralapsarisch standpunt) niet: af-
^oorsteii" ^^^ zonde. — Ware dit ook Zwingli\'s
l\'Wsen^^^- ^^^ ^^ aangehaalde

^Irukkin\' daartegen indruisen, als al te sterke uit-
\'^S\'^Hover^ ^^ verklaren. In dat geval zouden bij hem
^^ vleesch, dat „nihil nisi impurum cogitat

^^^ overgebleven spranken van het hoogere
^oo Sq^ ^^ ^eii mensch staan: rede, geweten, enz.
^^tting Schweizer. De onwaarheid dezer op-

laatste leer blijkt uit het feit, dat de

^^^\'^jdeiide^ ^^ onder het tegen den geest

//ilirej. Y^ begrijpt. „Wenn die Menschen aus

gebieten, so kommt es aus dem
\'/8er ^ Ratio humana et ipsa caro est®). Un-
^^^ menschliche oder natürliche Ver-
alleen ^et c«;-« rekent hij

^^^^^^ ope h\'^- \' ook eerzucht en

het persoonlijkheidsgevoel: het

ne ■■ \'ll™

h. e^^^®-^ eoeperunt, descensum est in omnia car-
figmenta Dit vleeschelijk
^^^^ ^^ors.^^^^^ ^^^^ als zonde, maar dankt daaraan

^ S^^olg van ^s menschen

■i ïiiet j creatuurlijkheid, beperktheid, zoolang
^ordt door de kracht en de werking

epaald komt de geheele vraag hierop neder: be-

I, 2L5.
bl. 76, 77.

staan er volgens Zwingli in de geschiedenis of de natuuï;
of eindelijk in \'s menschen wezen indicatiën, uit welk®\'
door verstandelijke reflectie waargenomen en vertolk\'\'\'
zich godsdienstige waarheden laten afleiden? Kent
gli eene religio naturalis? Het antwoord hierop uio®^
zonder eenige de minste beperking ontkennend luidC^\'
Of en in hoever zijn eerbied voor de la,tere Stoa , die hiei\'^"
van hare grondvesters afweek , hem tot het aannemen
aangeboren begrippen bracht, zullen wij later zien. ^^
antisupranaturalistische methoden van onzen tijd waren ^^^
Zwingli\'s eeuw natuurlijk vreemd, maar zouden ook
sympathie van deu Hervormer geenszins hebben verworveJ|\'
Uit de zedelijke wereldorde tot Gods bestaan te besl^^^\'
ten , schijnt hem nooit in de gedachte gekomen te zijo
niet alsof hij die zedelijke wereldorde niet erkende ^^
opmerkte, maar omdat deze beschouwing bij hem
de vrucht van het geloof was. De dwaling van

4e

\') Toch haalt Schweizkr {Reformirte Bogmatik l, bl. 188) ten g""\'
Tan deze raeening eenige plaatsen uit Zwingr.i\'s werken aan. Deze
zen echter hare bewijskracht door de opmerking, dat bij ZwiNeia Lei^ " ,
zedelijke wereldorde beteekent, en Lex en Evangelium niet tegenover
der staan, maar identische openbaringen Gods zijn. B. v. „Lex induc\'*^ ^
„Cognitionen! divinarurn et humanaruin rerum" (IV, 102) beteekent ^^
gelijk SoHWEizKE wil: „de zedelijke wereldorde leidt ons" enz.; maar: „•\'\'"^j
„geopenbaarde heilswil , — of eigenlijk het geloof daarin : — leidt om "P ,<
«kennis van al het goddelijke en menschelijke , leert ons dat recht vei\'^^\'^^
Schwkizer\'s meening, dat Zvvingu trappen in de openbaring (saroenv8\'\'®j,
de met de onderscheiding tusschen religio naturaUs en revelata) aPB"®®\'!«
is 0. a. ook door Sigwart bestreden: dat de door den eersten aange^\'^\'^j
plaatsen (t. a. p. bl. 157, 174, 176, 178) dit niet bewijzen, heb ik
trachten te betoogen. Eene „Offenbarung die schon leise mitwirkt in
„gio naturalis" (t. a. p. bl. 191), waarop onder de Gereformeerden
ZwiNGî.! nadruk zal gelegd hebben, vind ik bij hem niet. Of liever = "
religio gaat bij hem op in openbaring van Gods geest, die dus O\'®
een of anderen trap daarvan J«.?« mitvArkt." Vg. ook boven bl.

Vel

"eien

ha"^\' wereldgeschiedenis noodza-

loop^\'T\'"\'® \'\'\'\' ^^ aanschouwen, deelde hij niet.
het 0 7 ^^^\'■de hem omtrent God

^\'»^en toen hij langs gansch an-

üitV"^ gekomen was, en nu van dit stand-

\'""\'^\'^ocl beschouwde, kon hij getuigen:

geleid J T \'\'\' de lotgevallen van Israërdoor God
^ok tot het heerlijkste en verhevenste doel i).

zedelijke aanleg en het geweten heeft voor

geene bet geloof volgens Zwin-

^\'fefonjj\' beteekenis : terwijl daarentegen Calvijn en de

"^\'^arin c/\' "" denmikrokosmos ,

\'^\'P^egelen wereldorde en dus de Godheid zich

als 20 / i^aken, en vooral ook de zede-

gewei" b^^^ndelen. Dat hij zich herhaaldelijk op

"\'\'geene Schenkel verzekert, is mij

soin \'\'\' schriften gebleken. Trouwens

Veer\'\'\'\' die wij geweten noemen , heeft

alst"^\'\'\'\'" ScHENKEL^s Voorstelling van het ge-

""^\'^door \\ - godsdienstige centraal-orgaan in den mensch ,

een onmiddellijke bewustheid en zekerheid

zich der Godheid in hem heeft. Al

Uit ^^^ ontstaan van het Protestan-
een gewetensjjroces te verklaren, wellicht in som-

• ^ opzj "c vci-Kiaren, weilicnt m son

//Gewissensstandpunkt
zelf ^^ gaat nieL aan. Althans de Her-

stand \' naar zulk

^an \' - de

Mensch* godsdienstig geloof niet buiten, maar in
^^ ^o^ken , waartoe dan als orgaan daarvoor iets

-) //>.?(?» r/es Proiesianihmus, 2= Aiifl. bl. 56,

gesteld , dat, (gelijk met het geweten het geval is), in
gewone spraakgebruik van gansch andere verschijnsel®\'^
wordt gebezigd ?

Meer grond schijnt er te bestaan voor de meening\'
dat bij Zwingli eene teleologische natuurbeschouwing b®^
bestaan der Godheid bewijzen zou. In het eerste go^®\'
dienstgesprek te Zürich beweert hij: „visibilia adducnö^
„ad agnitionem Dei A sensibilibus ad Dei cogniti^\'
„nem ascenditurheet het elders Ook vindt Zelle®\'
het kosmologisch bewijs terug in het derde hoofdstuk
het Anamnema de Providentia: „causas secundas injnï\'^
„causas vocari: quod methodus est ad providentiae cognit\'"\'
„nem." ,,Quo res fiat manifestior— dus niet als recb*\'
streeksch bewijs der in de beide vorige hoofdstukk^"^
behandelde steUing „Deum esse summum bonum, ver\'^^
„intellectum." Toch poogt Zwingli hier niet het gel"^\'
ven zelf, maar wel degelijk het voorwerp van het geloof
rechtvaardigen: — „ah ovo rerum universarum nativitatejn\'
„existentiam et operationem altius repetemus," zoo be\'
gint hij. Vervolgens redeneert hij aldus : de aarde
zich zelve niet hebben voortgebracht: „ex alio est,
„ut ex causa, aut ut ex materia. Si ut ex materie\',
dan komt men tot eene oneindige reeks van aarden.
„ut ex causa: jam creata sit ea oportet." Ook de
geeren hebben het reeds opgemerkt: er moet een „mO-\'^\'^
„et custos" zijn , waardoor zij „tum locum tum motn\'^
„servat, qui animo ac mente praeditus sit. Mentejnj
//tam aut priorem mundo aut coaetaneam ejus esse op"\'^\' ;

") 1. 150.

IV, 95. 2oo ook IV, 64. En VI, a, 371, laat hij zich a\'"\'"®
uit; „Dnplici via providentia Dei cognosci potest, etc."
s) Bl. 126.

J

//tet. g-

ere t ^^^^^^ ^^^^ mundo, initium ergo coepit mundus
-.ea ^ • ^^^ ■ ^^ mundo est contempo-

"^equo\' ^^^^^ ^^^^^ imperium in mundum ? Ex

er aaii ^e^ernus esset mundus ac mens— omdat

ten gfQ vergankelijke, afwisselende iets eeuwigs moet
^•iniien ^ -^Igg®"\' dus niet beiden te gelijk eindig
zijn: — „neque jugum sumsisse quidquam citra

aut posterioritatis notam intelligi potest,

\'/Heqrig - ° r------.

Van beid^^^^^^™""^ diminutione" (d. i. zoodat een
"^^fiiiitu:^^ i^inder is dan de ander). „Aeternum enim
"Paritgj. ■ " coaeterna sunt, indubie quoque

"quod ^ ^^^^^^^ erunt." Dus zou de wereld oneindig zijn:
absurdum sit, sensus nedum animus videt.
//dus i ^num ac solum infinitum esse possit et mun-

"^ituin nequeat, quoniam etc : sequitur infi-

"UiUnx mentem illam esse, quem philosophi pri-

vocant. Atque hic est numen ac Deus
Ook de ^^ ZwiKGLi in deze gansche redeneering

\'^^^olo \' het gebrek van het

I>e vja \' opneemt, doet niets ter zake.

\'/ac i® slechts meent hij hiermede het\' bestaan „ Dei
lïiis nostri" te hebben bewezen? Is het alzoo
plaats niet Gods geest, die hem het geloof

G-od ^^^ ^^^^ \' ^^^ het gelooJ

ïtet ant^*^^^^^^^ \' wetenschappelijke redeneeringr

^^^ïieer ^^^^^ kunnen wij eerst geven,

niet ^^^ schrijven kennen. Hij

ewijzen : dat er een God is ; maar dat het Sum-

T ^ — , iiiaai Utti- ILCI oum-

^"^^iedt \\ ^ oorzaak is van al wat bestaat en ge-

\'^"^We G Proddeniia, d. i. de alles determi-

is. Het bestaan nu van dat alles determi-

86.

neereiide wezen, hetwelk eene metaphysische, niet een*^
godsdienstige waarheid is, leidt hij af uit de eindigbei«^
van al het bestaande enz.j en voegt daaraan toe: „de^®
„•primus motor der wijsbegeerte nu is onze God." Onz^i^
God dien wij op eene gansch andere wijze hebben leere»
kennen , kunnen wij in verband brengen met onze niet^\'
physische wereldbeschouwing : dan vertolken wij voor o^®
denken dat religieuze denkbeeld : „onze God" in het begnP\'
„Providentia." Maar niet alsof onze metaphysica van
ten af, uit het gebied des geloofs, dat Godsbegrip ^^
zich moet opnemen. Dit laatste begrip laat zich op
geerig gebied zelf afleiden uit de eindigheid van al
geschapene, of liever : dat begrip a priori aan te nein®»
en voorop te stellen, strijdt niet met de ervaring va»
het geschapene. Zwingli beweert niet, dat dit de ééüi^
weg ter verklaring van het heelal is: alleen „quo fiat
„manifestior , probabi mus teilure et astris" (niet: e
Iure etc.), zullen wij in het voorbeeld der aarde en
sterren ophelderen en aantoonen, „eorum quae nost"^!"
„ esposita sunt sensibus nihil a se ipso esse \')." ^
omvat dat begrip alleen het onpersoonlijke esse,
zins den levenden, persoonlijken God, dien onze
dienstige behoeften eischen. Dit dat esse, dat al® ^^
éénig denkbare essentia, ook het esse van al het bestaa»\'^
is leidt Zwingli vervolgens af, hoe dit alleen
in allen werkt ; hoe, wanneer wij van de oorzaken
verschijnselen spreken, dit slechts onze wijze van
schouwing is. „Non enim procréât humus, non ^
„aqua, non fecundat aër, sed virtus ista, quae orig\'\' ^^
/, rerum omnium , vita et robur , terra velut
,/ad generandum ac producendum utitur Aan bet s

\') T. a. p. 86. i\') T. a. p. 89. S). \'p. p. 97.

Van dit li

^î^men. vat hij zijne redeneeriiig in deze woorden

\'mt columns : quum ex uno atque in nno universa

Milderstvivant, moveantur et operentur— de
aangaande het unum esse, waarvan hij is uit-
"iini \'/Unum istud solam ac vere causam esse rerum

^^ viciniora ista, quihus causarum.nomen

nmb Organa,

^^terna mens operatur et sese in eis fruendam

sententia id summatim discimus : nihil

is ej, temere ferri etc." Is er geene voorzienigheid ;

lan

_ dat toevallig en buiten Gods wil geschiedt:

\'^^^den^^\' seen God. En dit Godsbegrip, het voor waar
anders ^^^ bestaan dezer Voorzienigheid, die niets
Orde ^^^ ^^ deterministisch opgevatte wereld-

^veng ^^^ ^^^^^^ voorzeker tegen de ad-ect verdedigen i).

hij elders het Godsbegrip „redas-

-r. ^^do a nostro intellectu
-Uock 7

geHj]j blijft zich zeiven in deze opvatting niet

•^enee"- ®ehaamt hij zich over zijne metaphysische re-
"^an "^oor bet „paulo (piXoa-o^izooripcec tractare

"Ilam ^^ esse voegt hij er aan toe: „quan-

reli^-^\'^ attinet philosophicum appellare, quod divinum
"^atea^^^^\'^.\'^^\'^ ^^^\' ^^^^^ quidam non verentur veri-

reddere , quum earn philosophis vendicant,
"^dfej ^^dentes veritatem ubicunque et per quemcunque
Üjk ^ sancto esse." Wij moeten het eer-

^^^^^ ■ ^^^ stelling , dal het a priori

ïloeuj^ ^^i\'-mmum esse ook het esse omnium rerum- is,

bier eene godstdienstwaarheid, een uit-
den Heiligen Geest; — wat tegen zijne ge-

3) IV, 89.

wone voorstelling van godsdienstwaarheden strijdt, hoe
men omvang hij ook aan het begrip: „Heilige Geest" uaog®
geven. Zelfs brengt de vrees om zijne leer onder de ^^
dien tijd bij velen verdachte vlag der wijsbegeerte te
ten uitzeilen, hem er toe, oni deze laatste te verlooch®\'
nen en te beweren, dat het geen pas geeft aan zij\'\'®
(wijsgeerige) ontwikkeling den naam pMlosophicum te g®\'
ven \'). Iets dergelijks vinden wij in hetzelfde werk, bl.
Nadat hij de stelling: „unam ac solam rerum universaruf\'
„causam esse," met de getuigenissen uit de Schrift ^^
uit Heidensche schrijvers heeft gestaafd, gaat hij al^\'\'®
voort: „Divinis igitur undique oraculis fulti: divinum eiii®\'
„est quicquid verum, sanctum et infallibile : est enim
„lus Deus verax: qui ergo verum dicit, ex Deo loquit^^\'
,/Bt qui ratione lac intellectu a sensibilibus ad invibibd\'"
„Dei contemplationem ascendit, Paulo teste rem Deo ^^
„se dignam atque proflcuam, non sine luce numinis ag\'^\'
„Audeo igitur et divinum appellare, quod a gentiU^"^®
„mutuatum est, si modo sanctum, religiosum ac irreft"\'\'\'
„gabile sit: id enim a solo Deo esse oportet, a quoc^\'^
„que tandem proxime adveniat," Ook hier verwart M
zijne wijsgeerige begrippen met godsdienstige overtuiging®\'^\'
Terwijl de aanleg van dit gansche hoofdstuk alleen
determinisme wil rechtvaardigen, — welk denkbeeld
correlaat aan de godsdienstige idee der praedestinatie, m*\'^^\'
daarmede niet identisch is, — noemt hij hier de getn\'^
genissen der Heidensche schrijvers daarvoor „divina

\') „Quid attiuet philosophicum appellare etc.?" vg. boven.

Wat ook reeds van begripsverwarring getuigt, \'t Is eene anoBi»\'\'"\'
voor wijsgeerige stellingen bewijzen uit de Schrift te willen aanha\'®"\'
wanneer men, gelijk ZwiNGLi deed, daaraan alleen religieuze waarde
gezag toekent. Wij komen hierop later terug.

des He\'1- ^em zei ven alleen van uitsijraken

Geestes in ons , van ons godsdienstig zelf-
^iJ^ kan worden gezegd. En dit heeft niet eenige

"tum waarheid tot inhoud, maar alleen „id ve-

"gabiie^^^*^ sanctum et infallibile, religiosum ac irrefra-
j. Pi\'aedikaten, die waarlijk Zwingli allerminst

ken ^^ten van het philosopheerend menschelijk den-
uit gegeven. Dat hij het hier doet, komt

^oe ® Ikoven besprokene begripsverwarring. Batione
Beo voorgaande, op het: loqui

\'^iiinoe 1-1 :/a/cw diijinis oraculis; deze beiden zijn
H vereenigen met het intellectu a misibilihus

^edejQ^^ ^^^^ ^^^ contemplationem ascendere, welk laatste
dïie numinis uitsluit: — en toch zullen deze

^iet ^.J^kkingen slechts hetzelfde denkbeeld omschrijven!

^^ Zwingli\'s voorstelling, dat God eerst ons
^^ïlicbt en daarna door middel van het alzoo

"^^Ze i ons opleidt tot kennis van Hem ; neen,

gelijk\'\' heeft met de Godskenuis niets te doen\'),

"^ieiist^V^^^®^^ veritatem (n. 1. gods-

^an ^ solo Deo esse oportetd. i. wederom niet

i^aar verstand, rede enz. geschonken heeft,

^et ^od, die ons buiten alle werkzaamheid van

öoch ^^ ^^ verlicht door zijnen Heiligen Geest,
^^^^oert r ^^^ ^^^^ plaatsen , die vooral Zelleii
giinste van de meening, dat Zwingli\'s sys-
^^^^^\'^nes ^ ^^^^^^^ naturalis geenszins uitsloot. In de Prae-
^ij: , quo pacto adolescendi formandi lezen

"in agui^!^ ^oi\'tasse alienum fuerit ab instituto Christi, si
lonem Dei etiam per visibilia adducamus. Puta,

natuurlijk met onze wetenschap en metaphysische kennis

»^otor, enz.

,/si universam inundi molem ante oculos advocemus; ^^^
„gula digito monstrantes esse mutationi obnoxia, scd
,/mutatum immotumque oportere eum esse, qui
„quum tam varia sint, tam firma mirabilique concoi\'\'^^^
„conciliavit" etc. Wel spreekt hij hier niet van
zoogenaamde kosmologisch bewijs als bron, maar als h^lp
middel ter Godskennis : maar wanneer het „ niet and^*^^
„zijn kan" (oportet), of de onveranderlijke God ^
de grondslag van al het wisselvallige zijn, dan ziet hij t®"
juist hierin eene indicatie van Gods bestaan. Waai\'^"
ook bij den man der 16\'^° eeuw reeds de wetenschap ^^^
ondersteld, die Kant tot verwerping dier bewijzen,
anderen tot de erkenning van hare altijd betrekkebj^^\'
maar niettemin zeer groote waarde bracht? Dat het ïO®\'\'
schelijk denken het tot zekere begrippen over

den met»;

physischen God kan brengen, kon Zwingli natuurlijk
ontkennen, maar die begrippen behooren niet tot den
houd van het geloof, \'t Blijven metaphysische meen\'\'\'
gen , die bovendien , daar zij een resultaat willen berei^^\'
waartoe zij uit den aard der zaak onvermogend zijn >
n. 1. het geloof in eenen God, op wien wij kunnen ^^^^
trouwen en onze hoop en zaligheid bouwen, op on^^\'^i^
baren, zij het ook zuiver subjectieven grondslag,
tijd vele verkeerde elementen in zich bevatten.

Zwingli dan ook een opklimmen van de kennis van
zinlijke tot die van het bovenzinlijke leert, bedoelt hij

kennis van het absolute, dat aan al het contingente

grondslag ligt, van een Trpcorou ruvoZv der wereld, of ^n\'
dergelijke begrippen. Deze laatste nu kunnen toch
beteekenis hebben voor een geloofsvertrouwen als het ^ij

Gelijk SiGVVAHï, il. 56 opmerkt.

men persoonlijken God, die zich tot

\'\'\' nauwste en onmiddellijkste
^^arüiede^ , — en zijn dan ook

Van ongelijksoortig. Ook waar hij het voor-

\'^^^^gen V ^^ verstand onder een begrip wil

"^\'^oovip.,\' deze denkbeelden, waartoe ook de on-

^^ gro ^^^ zijn. Daarin

j^^tieve van dit laatste niet in de gedachte
^^atoo negatieve waarde hebben zij, dat

eerste\' ^^^ weten strijdt:

\' ® oor het laatste bevestigen, daaraan dacht Zwin-
„ j 1 •. ..

^ i\'romdent.ia tegengesproken. — Zoo

et eth^-^\'^\'^^® ^^ //cognitio Dei apud gen-

de \' " geenszins in dezen zin, alsof deze

kadde ®ods geest zich tot zulk eene ken-

verheffen. Die kennis bleef bij hen

^\'^\'^^dienst" \' eigenlijke

Qijj" ."Hunc Deum, quem esse pronunciabant,
[\'\'^^^ïUnt ^^^timaverunt nee cognitioni quam de eo ha-
^•^JiHis ^"""^^ter adhaeseruntd. i. die theoretische
n,.:. ^^^ ^^^ invloed, maar nadat zij

. 9o

VI , a , 3:15 , 539.

//motus omnium rerum esse perspicitur, a Deo inqu^"^
vi vente et per se existente ad fluxas, evanidas et nii^\'^\'
„res:" — eene naauwkeurige beschrijving der falsa religio /
Op eene andere plaats heet het \'van de religio (if,
ethnicos, dat zij „non perpétua et constans est; qui
„numinis virtute aliquando tanguntur, non
„hinc aut cultus Dei in ipsis nascitur, sed desperati"\'

De voorwaarde voor het bezit der religio „a nobis e®\'
„haudquaquam potest, sed a Deo donatur. Opus it^-\'l\'^
„nobis majore quadam et sablimiore virtute, coelesti vi^®
„licet et divina, quae carnem nosfcram ab affectu suo
„cet. Hic paedagogus et custos ubi abest, et mens ip"
„dégénérât, et a carne oppressa nihil nisi carnalia cog\'
„tat," etc. Derhalve is deze religio, hoe flauW
gebrekkig ook, geenszins eene religio nabiralis, maar ^^
vrucht eener aanraking van Gods geest („tanguntur virt*^\'"
„numinis ") , zonder welke wij louter zinlijk blijven.
leen cafcachrestisch noemt hij dezen kiem van GodsvrH\'^^^
reeds : religio. \' De plaats VI, a, 241, waaruit
Zellee, en Schehkel meenen eene natuurlijke Godske»!\'\'"
bij Zwingli te,kunnen afleiden, is door Sigwart an^®\'\'\'

5)

en beter verklaard Even als in den Commentarim^ \'
zegt Zwingli ook daar met betrekking tot Eom. I >
„Accessit Paulus hoc loco nonnihil ad gentiü\'-\'\'^\'
„quum de Deo loquuutur, usum, non quod ips^ ^^^
,/sentiat, quod Dei cognitio et lex ab humana ratione P\'"\'\'
„ficiscatur, sed quod gentiles sic sentirent, unde caute ^^
„jungit. Deus enim patefecit illis; nequis putaret hanC ^^ "
//aut suis viribus habere." Openbaring is alzoo

de eénir

\' accommodatie, als Paulus

ctJ^j. - " ^^ schrijft : to yvoia-rov tov Gaov (pavepov eVxiy
Calvijn treedt deze religio na-
ihy, • i- de acquisita, minder op den voorgrond,

^^Benovep^ ^^^^^^ Gereformeerde Dogmatici, die — eerst
kotugj^^^\'" Lutherschen, later in verband met de op-
^eti. ^ysgeerige stelsels, — haar uitvoerig behandel-

en. ^ ^l^delijk van „systema wtriusque theologiae" spra-
^®^\'lerscheiding tusschen de later zoo genaamde
dru]^^^^^ ^^^^ C^^viJN iiog zeer vloeiend.

^ ^odslr ^^^^ ^^ ^^ naturalis innata , ja, wat

onder de heidenen betreft, komt hij op

^^\'^stei^do^ ^^ daarvan buiten het

s ^^^^ //dona spiritus Dei (non speciatim spi-
a ^\'^^^^^t^onis); equidem non infitior, spassim quae-
"^\'\'^\'^huÏÏ de Deo legi scite et apposite dicta:

^et ge^g^l exiguum divinitatis suae gustum Over

in ^^^^ ^^ Godskennis niet zoo sterk

re^ Gereformeerde dogmatiek een voortbrengsel der
in ^^ ratio illuwmata. Nadert hij dus ook Zwingli,
neemt hij een ander standpunt in, n. 1.
en\' \' historisch. Hoe sterker nadruk Cal-

a/^^ "leer de Protestantsche Dogmatiek op de
bij\\\' \'^\'^^ent in fides legde, des te meer plaats
en vooj. gpj^g religio naturalis. Zwingli\'s an-

k

V, 1. „Non solum liominum mentibns indidit illud

"\'xini^g . . " iiominum mentibns indidit illu.

\' > ac . ^ ""^iigionis semen , sed ita se patefecit in toto mundi oni
Muiu ■ - ^

" ^spip^""\'"^\'® aperire oculos nequeant,

^le 1\'? """" cogantur." Verder I, in, 1 en andereplaat-

S, * lijf J

) IT ae natuur gepntte Godskennis.

> Ir . R n

dere opvatting van het eerste maakte deze laatste on»®"\'
dig, ja onmogelijk.

Wij hebben de vraag, of Zwingli eenige Godskeiif\'^
langs den weg van verstandelijke reflectie over de
werpen onzer ervaring verkrijgbaar acht, uitvoerig
sproken, omdat schijnbaar veel daarvoor pleit, en ^^^
de beantwoording dezer vraag de al of niet uitsluit®»^^
waarde der openbaring voor het geloof afhangt. Nog
zaak mogen wij niet onaangeroerd laten, n. 1. in ho®^®\'
de wonderen ons kunnen overtuigen van godsdienstig"
waarheden , en ons brengen tot het geloofsvertrouwen
God. Zwingli spreekt zich zeiven op dit punt tege»
twee plaatsen, de ééne in de Annotaüones in Ev.ange^\'-\'^^
Marei, YI, a, 502 en 503 ; de andere in du^ in
gelium Matthaei, VI, a, 385. Op de eerste verklaart
dat wij de lichamelijke genezingen van den Heer
moeten opvatten als „figurae rerum spiritualium, als
„chen oder Bedeutnisse maar als „Bcwahrnisse , et
„tae probationes , Deum non minus posse nee veile in ^
„mabus, quam exhjbuerit in corporibus, ipsumque
„servatorem et curatorem animarum, qui se medicum
„porum tam benigne exhibuit. Nam si Christus Dei filil"^\'
„non esset, certe Deus per eum tanta miracula non ^
„set operatus i)." Dus zijn de wonderen „non sig"^
„lum, sed certissima quaedam sigilla, quod Christ^®
,/verus Deus et filius aeternus Dei. Si Deus est, suüii» ^
„bonum est, etc. Externa et corporalia miracula, ^^^^
„ Christus fecit, certa argumenta sunt et solida
„virtutis et bonitatis. Ingens ergo discrimen est inter si^^
„ficationem aut figuram, et inter certa et solida argun^®\'^