U

DE BETEEKENIS VAN DEN FRANSCH-
DUITSCHEN OORLOG 1870-1871

M". L J. G. VAN 60RK0M

\'M\'"»

■iCg

. \'!,\' ï\'". p ■ ^ "Jsi*; • i\'-v, -w

•- " \'v.,\'•k;!\'
-\'..^\'•"V-\'a

K\'i

■ ^r-.

. -V;-• •. ;

Vv;

^ffi

\'Si.: ,

-f\'-w\'- .

i^V

\'t r\'
• \'v;

^JÊy

5

» \'

t

" ■ V <

\'M

DE BETEEKENIS VAN DEN FRANSCH-
DUITSCHEN OORLOG 1870—1871

UNIVERSITEITSBIBLIOTHEEK UTRECHT

3969 3449

DE BETEEKENIS VAN DEN FRAN8CH-
DUITSCHEN OORLOG 1870-1871

PROEFSCHRIFT

ter verkrijging van den graad
van

Doctor in de Letteren en Wijsbegeerte

aan de Rijks-Universiteit te Utrecht
op gezag van den rector magnificus

Dr. B. J. H. OVINK

Hoogleeraar in de Faculteit der Letteren en Wijsbegeerte
VOLGENS BESLUIT VAN DEN SENAAT DER UNIVERSITEIT

tegen de bedenkingen van

DE FACULTEIT DER LETTEREN EN WIJSBEGEERTE

TE VERDEDIGEN
op Vrijdag 28 October 1927, des namiddags te 4 uur

door

MS. LODEWIJK JOHANNES CORNELIS VAN GORKOM

geboren tc Utrecht

N.V. DEKKER EN VAN DE VEGT EN J. W. VAN LEEUWEN
Nijmegen — Utrecht

BIBLIOTHEEK DER
HUKSUNIVERSITEIT
UTRECHT*

rr- .--•»S.

■v

■••\'Äil

\\ïs

■ i\'-^ J

: \'--\'MÊM

Wie unheimlich erscheint doch die schwerflüssige
Langsamkeit der nationalen Entwicklung neben den
raschen Gedanken der kurzlebigen Einzelmenschen,

Heinrich von Treitschke. Deutsche
Geschichte im neunzehnten Jahr-
hundert. Deel I, bladzijde 682.

i;

INHOUD,

HOOFDSTUK 1.

Bladz.

Inleiding. De kracht van Frankrijks positie ten aanzien van
het verbrokkelde Duitschland op het Congres te Weenen. 1-16

De gebeurtenissen aan het einde vanden Napoleontischen
tijd. Pruisens leiding in de Vrijheids-oorlogen. De strijd
om Saksen als uitgangspunt van nieuwe mogelijkheden voor
den Franschen invloed in het particularistische Duitschland.
De mislukking der pogingen bij de beide vredes van Parijs
om het Fransche grondgebied te verkleinen volgens histo-
rische herinneringen en nieuwe nationale aanspraken,
opkomend uit het nieuwe nationale bewustzijn.

HOOFDSTUK IL

De herleving der Fransche Rijnpoiitiek sedert 1820 . . , 17-25
De Fransche overtuiging omtrent de redelijkheid der
Rijngrens als de natuurlijke grens. De herleving der
begeerte naar herovering met de herleving van Frankrijks
inwendige kracht onder de laatste Bourbons. De beteekenis
der Juli-revolutie, der Belgische revolutie en der Februari-
revolutie in dit opzicht. De gebeurtenissen van 1840 en de
invloed van België\'s nieuwen toestand op de stemmingen
aan den Duitschen linker-Rijnoever omstreeks 1837. De
Duitsche overtuiging der bevolking aldaar bevestigd onder
den invloed der Romantische strooming en in het ver-
trouwen op Pruisens militaire kracht.

HOOFDSTUK IH.

Frankrijks streven naar eene herwinning van België . . . 36-39
Rustelooze pogingen tot politieke of oekonomische
eenwording met het zelfstandig geworden België, als voor-
geschiedenis van den diplomatieken aanslag van 1866. Het
krachtige streven naar zelfstandigheid tegenover Frankrijk
van koning Leopold I (1831—1865). België als compensatie-
object in de Fransche onderhandelingen met Pruisen in
verband met de nationaliteitsidee. De circulaire-LA Valette

Bladz.

(i6 September 1866). De onderhandehngen over spoor-
wegoverneming in 1868 en 1869 in verbad met de kansen
op een Engelsch-Pruisisch verbond. De nawerkmg der
begeerte naar de vereeniging met Belgie.

hoofdstuk iv.

Het zoeken van de „compensation" in verband met de ont-

wikkeling der „Deutsche Frage" . • ♦ • • • ♦ ♦ 40-07

Napoleon\'s begrip omtrent de toepassmg der natio-
ns iteitsidee op de Duitsche staten. Bismarcks begrip
SaarLtrent, beoordeeld door bisschop Von Ketteler.
De kritiek van Jean Jaurès op Frank",ks houding
^genover de eenwording van Duitschland. Napoleon s
krichtiger streven naar de compensatie in verband met

deopkomendePruisisch-Oostenrijkschevijandschapseder

i860. Overzicht van Napoleon\'s onderhandelingen met
Oostenrijk en met Pruisen, met uitbreiding van Frankrijk
de r chting van den Rijn/Is doel. De geheime

Oostenrijksch-Fransche overeenkomst van 12 Jum 1866.

Het plan van De Persigny. De donderslag van Sadowa
en de mislukking der Fransche compensatie"-onder-
handelingen met Bismarck sedert dien.

hoofdstuk v.

De Luxemburgsche kwestie. - Frankrijljs pogingen om te
komen tot een anti-Pruisisch verbond met Oostenrijk en Italië 68-105

De overgang van Frankrijk vertrouwen op Pruisen
in verband met de „compensatie\' tot de neiging naar het
verslagen Oostenrijk. Overzicht der gebeurtenissen om-
trent Luxemburg en der oorlogskrisis van 1867. Over-
Wrht der Fransche onderhandelingen met Oostenrijk en
m^r Italië sedert het optreden van Von Beust volgens
Hermann Oncken\'s nieuwe gegevens. De waarschuwing
van Lord Clarendon. De formeele verbondsonderhande-
line van het voorjaar 1869 en Bismarck\'s wetenschap
hieromtrent. Het stokken der onderhandeling in den
zomer van 1869 en de wisseling der vorstenbrieven. Het
bezoek van Aartshertog Albrecht te Parijs en de zending
van generaal Lebrun naar Weenen in 1870. De benoe-
ming van Gramont tot minister van buitenlandsche zaken
in Frankrijk (15 Mei 1870). De onderhandeling van
Oostenrijk en Italië over een Franschgezmd verbond
tijdens de oorlogskrisis van Juli 1870. De beoordeeling

ix
Bladz.

van de waarde en de beteekenis van Napoleon\'s alliantie-
bestrevingen bij verschillende geschiedschrijvers, in ver-
band met Bismarck\'s gevolgtrekkingen.

HOOFDSTUK VI.

De Hohenzollern-candidatuur......• ♦ • .106-137

Het belang van Richard Fester\'s „Neue Beiträge"
voor het onderwerp. De Iberische idee als moeder der
hohenzollern-Candidatuur met Ferdinand van Saksen—
Coburg—Braganza, Leopold\'s schoonvader, als Spaan-
schen favoriet. Het ontstaan en het steeds meer op den
voorgrond komen van Leopold\'s candidatuur in verband
en in afwisseling met Ferdinand\'s herhaalde weigering.
Overzicht van Salazar\'s stappen. Bismarck\'s houding
tegenover de zuiver Spaansche motieven; zijn krachtige
bevordering sedert het vaststaan der objectiviteit dezer
motieven. Het „Immediatbericht" (27 Februari 1870) en
de besprekingen der HoHENZOLLERN-families in Maart
1870 te Berlijn. Leopold\'s weigering; Leopold\'s aan-
vaarding. De verhouding van Prim tot de candidatuur;
zijn hoop op Napoleon\'s toestemming. De plotsehnge
openbaarwording der candidatuur als begin der Fransch-
Pruisische oorlogskrisis en als aanleiding tot Leopold\'s
bedanken. Het herleven der candidatuur na het begin
van den oorlog in verband met koning Ferdinand\'s
laatste bedanken en ter verklaring van Gramont\'s garantie-
eisch. Het oordeel over Frankrijks algemeene houding
tegenover de candidatuur.

HOOFDSTUK VIL

Engelands bemiddeling. Het uitbreken van den strijd . . 138-180
Overzicht der voornaamste krisis-gebeurtenissen. Enge-
land als de eenig aangewezen bemiddelaar. Lord Claren-
don\'s pacifisme en zijn groote poging om den dreigenden
strijd af te wenden in het voorstel tot ontwapening van
het voorjaar van 1870, tot Pruisen gericht, ter aanmoedi-
ging van het hberale bewind in Franlaijk. Overzicht der ge-
beurtenissen te Parijs en te Berlijn, Ems en Sigmaringen
van 6 tot 12 Juli. De beoordeehng van Bismarck\'s overtui-
ging omtrent de noodzakelijkheid van den oorlog. De nadere
eischen van Gramont en Ollivier en het ontstaan der
Emser Depesche volgens Lord\'s nieuwe gegevens: de
Emser depesche als ondergeschikt in de reeks van Bismarck\'s

Bladz.

daden, die ten doel hadden, den strijd uit te lokken. De
gebeurtenissen te Parijs van 13 tot 15 JuH. Het optreden
van Adolphe Thiers tegen de overijling der Fransche
regeering in de Kamerzitting van 15 Juh en zijn diepere
oorlogsgezindheid, door Oncken\'s nieuwe gegevens be-
licht. De oorlogsverklaring.

hoofdstuk VHI.

De beteekenis................181-193

Niet alleen het Keizerschap, maar ook de verschil-
lende partijen en het geheele Fransche volk verantwoorde-
lijk voor den oorlog. De Rijngrens als het noodzakelijk
oorlogsdoel voor Frankrijk. Daartegenover het terugnemen
van Elzas en Duitsch-Lotharingen als noodzakelijk en
onvermijdelijk gevolg der Duitsche overwinningen. Eene
andere gevolgtrekking niet denkbaar. De Elgas „in lite"
gebleven. Evenwijdigheid van het Vlaamsche en het
Elzassische vraagstuk, tegenover Frankrijks drang naar
de „natuurlijke grenzen". De beteekenis van den oorlog
voor de actueele gevolgtrekkingen.

HOOFDSTUK L

Inleiding. De kracht van Frankrijks positie ten aanzien van het
verbrokkelde Duitschland op het Congres te Weenen.

Blücher had den slag van 18 Juni 1815 willen noemen naar „La
belle Alliance", de herberg, waar hij en Wellington elkaar aan het
eind van den dag en van het werk hebben ontmoet, getroffen door
dit zinnebeeld der verwijzing naar het machtige Engelsch-Duitsche
bondgenootschap, dat de overwinning had behaald. De faam van
Wellington\'s rapporten heeft echter uitgewerkt, dat de roem van
den slag vereeuwigd werd onder den naam van Waterloo, het laatste
nachtkwartier van den Engelschen aanvoerder, alvorens hij den
strijd ging aanvaarden.

In het vergezicht over Napoleon\'s thans onherroepelijke nederlaag
riepen de Pruisen in stormachtige geestdrift, dat de vredesvoor-
waarden voor Frankrijk nu heel anders moesten zijn dan een jaar
tevoren. Reeds toen na i Maart 1815 de nieuwe worsteling tegen
den Franschen keizer plotseling in het zicht kwam, had dat in
Duitschland van alle kanten geklonken, in de pers, met de „Rheini-
sche Merkur" voorop. „In tausend Tönen, weit lauter und be-
stimmter als ein Jahr zuvor, erklang die Forderung : heraus mit dem
alten Raube, heraus mit Elsass und Lothringen 1" Ook Blücher
schreef al in Mei 1815 : „ich hoffe, dieser Krieg wird sich so
endigen, dass Frankreich in Zukunft Deutschland nicht mehr so
gefahrlich sein wird. Elsass und Lothringen müssen sie hergeben." -)

De komst der Pruisen door de grondeloos doorweekte Brabantsche
wegen had de overwinning van Waterloo tot een beslissend feit
gemaakt, terwijl Metternich later aan Von Stein zeide : „ein
oesterreichisches Heer hätte nach der Schlacht von Ligny min-
destens sechs Wochen gebraucht, um sich zu erholen," En de

\') Heinrich von Treitschke, Deutsche Geschichte im neunzehnten Jahrhundert,
dl. I, blz. 719.
\') a. w. dl. I, blz. 728.
\') a. w. dl. I, blz. 772.

Pruisen hadden ook immers in den geheelen loop der vrijheids-
oorlogen overal de leiding genomen, in geestelijk initiatief van
strategische gedachten en in het roekelooze offer van hun bloed.
De beroemde Pruisische koningsproclamatie „An mein Volk" van
12 Februari 1813 had onmiddellijk geklonken als gericht tot alle
Duitschers. Bij de Katzbach, bij Dennewitz, bij Kulm waren het
de Pruisen, die het élan van leiden en wagen bezaten. Het was het
Silezische leger van Blücher, dat na den slag bij de Katzbach
stoutmoedig over de Elbe ging om de stelling van Dresden van
rechts te omvatten; dat Napoleon\'s strategie schitterend mat zette
en aldus den beslissenden strijd in de vlakte van Leipzig voor-
bereidde. En voortaan is het dan dat „Silezische leger", dat de
leiding behoudt; dat uitzwermt over Noord-West-Duitschland in
onuitputtelijke kracht en de Nederlandsche grenzen nadert, waar-
door de daad van Van Hogendorp mogelijk wordt. Het is de
Pruisische voortvarendheid, die de bevrijding van Noord-Nederland
zoo spoedig beslist; zij rukken op zonder aarzelen en werpen
onmiddellijk stormenderhand de Franschen uit Doesburg en
Arnhem (30 November), welke laatste bestorming alleen hun
700 dooden en gewonden gekost heeft Vooral met Pruisisch bloed
werd de vrijmaking van Nederland betaald. En dan is het ook weer
het Silezische leger, dat door Zuid-Nederland in Frankrijk neervalt,
in „la campagne de 1814" wederom geestdriftig de aanvallende
partij neemt, in zijn voortvarendheid de gevoelige klappen oploopt,
die Napoleon nog geven kan als gevolg der politieke en diplomatieke
aarzelingen van het groote hoofdkwartier der verbondenen, maar
dat tenslotte voorop gaat in den eensgezinden marsch naar Parijs,
wanneer de Pruisische vurigheid het eindelijk in den hoogsten
krijgsraad der verbonden mogendheden heeft kunnen winnen.

„Der wunderbare Siegeszug vom Memel bis zur Seine hatte die
kühnsten Hoffnungen übertroffen." -) Een al te zware vrede kon
echter in 1814 aan den nieuwen BouRBON-koning niet worden
opgelegd. De Pruisische generaals spraken reeds eenstemmig bij
hun Staatskanselier voor de noodzakelijkheid van een terugnemen
van den Elzas en persoonlijk voelde Von Hardenberg daar veel
voor ; Von Stein herinnerde er aan, dat tot 1793 toe een vierde deel
van den Elzas onder Duitsche heerschappij, hoezeer ook onder

>) Historisch Gedenkboek 1813, dl. IV, blz. 134.
Von Treitschke, a. w. dl. I, blz. 560.

Fransche opperhoogheid, was gebleven, maar de Engelsch-Oosten-
rijksch-Russische stemming was zóó zachtzinnig jegens het Bour-
bonsche Frankrijk, dat de Pruisische diplomaten zelfs een formu-
leering van hun wensch omtrent den territorialen toestand aan den
Boven-Rijn niet durfden uiten. Zij spraken alleen van een terugnemen
der vestingen Landau en Straatsburg terwille van militaire nood-
Zakelijkheid, maar ook dit werd door de drie andere verbondenen
onmiddellijk en eenstemmig verworpen. Zij waren het geheel eens
met Talleyrand, die zalvend betoogde, dat het eenige middel
om toekomstige oorlogen te verhinderen was : „ne pas déshonorer
une nation grande et forte"

Nadat op 8 Mei 1814 de formeele vredesonderhandelingen in het
huis van Talleyrand waren begonnen, werd het spoedig beslist,
dat Frankrijk na alwat er in vijf-en-twintig jaren gebeurd was,
nog vergroot uit den strijd te voorschijn zou komen : zijn gebied
vermeerderd met 100 vierkante mijlen en meer dan een millioen
inwoners. En door de onuitputtelijke edelmoedigheid van Czaar
Alexander werd ook van elke oorlogsschatting of vergoeding van
oorlogskosten afgezien. Het doodarme Pruisen moest staande de
onderhandelingen van Lord Castlereagh een onmiddellijk voor-
schot van 100.000 pond sterling vragen, om zijn noodzakelijke
uitgaven te kunnen voortzetten, maar het kreeg bij zijn eisch om
van Frankrijk terug te ontvangen de ontzaglijke bedragen, die het
sedert Jena en Tilsitt en ook nog bij wijze van voorschot en troepen-
verpleging tijdens den veldtocht van 1812 aan Frankrijk had moeten
verliezen, van zijn bondgenooten niet de minste ondersteuning. Het
werd bij het stellen van zijn geldelijke eischen geheel aan zichzelve
overgelaten, machteloos aan zichzelve, midden in Parijs, tegenover
den haat, den wrok en den spot der Franschen, die zich toen reeds
geheel op de Pruisen ontlaadden. Bij de artikelen 18 cn 19 van dezen
eersten Parijschen vrede deden dc verdragsluitende mogendheden
uitdrukkelijk afstand van al hare onderlinge schuldvorderingen,
hetgeen voor Oostenrijk en vooral voor Pruisen zware schade
beteekende. En het kostte zelfs de grootste moeite om van dc elegante
Fransche chicanes enkele van de geroofde kunstschatten, boeken cn
trophaeën, de quadriga van den Brandenburger Thor cn den degen
van Frederik den Groote terug te bekomen.

Dc Pruisische kanselier Von Hardenberg bood aan den Oostcn-

Von Treitschke, a. w. dl. I, blz. ^61.

njkschen keizerstaat in oprechte edelmoedigheid de eer, naast
Pruisen aan den Boven-Rijn een sterke wacht te betrekken, ter
glansrijke hernieuwing van de over-oude Bovenrijnsch-Habsburgsche
traditie, in nieuw te scheppen Habsburgsche territoriën aldaar,
wellicht onder de heerschappij van den aartshertog Karel i). De
Pruisische Staatskanselier was in gemoede overtuigd van de mogelijk-
heid van een eerlijk Pruisisch-Oostenrijksch dualisme in de nieuw
te scheppen Duitsche politieke organisatie, maar de Oostenrijksche
machthebbers dachten over al deze zaken heel anders. Zij wilden
geen wrijvingsvlakken met het „gemeingefährhche" Frankrijk;
sloten zich liever daarvan af achter de nieuw gebouwde en versterkte
kleine staten. „Das alte Ehrenvorrecht des Hauses Oesterreich,
Deutschland am Rhein zu verteidigen, war die eigentliche Grundlage
seines Primats über die deutschen Stämme" 2). Maar Oostenrijk
bedankte ook voor dit eere-voorrecht. En wat de verhouding tot
Pruisen betreft, de overwinningen van Blücher en Gneisenau waren
in Hannoversch-Engelsche en Oostenrijksche gedachte een reden
te meer om dezen opstrevenden staat binnen zekere perken te willen
houden. De tegenstelling tusschen Pruisen en Rusland aan de eene,
Engeland, Oostenrijk en Frankrijk aan de andere zijde, die op het
Congres van Weenen zoo scherp aan den dag zou komen, begon zich
te Parijs reeds te vormen. Bij den vrede, die op 30 Mei 1814 werd
gesloten, werden de neteligste kwesties van gebiedsverdeeling en
gebiedstoewijzing weggeschoven naar dat groote Congres, dat
weldra gehouden zou worden en Frankrijk bleef onbeschadigd,
gereed om aldaar zijn groote rol te gaan spelen.

Toen na dien vrede de overwinnende vorsten, Czaar Alexander
en Koning Friedrich Wilhelm, met hun diplomaten en generaals
vanuit Parijs Engeland gingen bezoeken, waren daar Blücher en
Gneisenau de helden van den dag voor de groote volksmenigte, die

>) A, SoFEL, L\'Europe et la Révolution, dJ. VIII, blz. 471.

Heinrich Friedjung, Der Kampf um die Vorherrschaft in Deutschland,
(1897), dl. I, blz. 32.

De Weensche hooglecraar Heinrich Ritter von Srbik, de jongste breed-
voerige biograaf van den grooten Metternich, betoogt dat het niet de Staats-
kanselier was, die in deze jaren de Boven-Rijnsche positie wilde verlaten, doch veeleer
het hooge „Militär", dat zich achter de Inn wilde terugtrekken en dat keizer Frans
voor zijn meening had gewonnen. Metternich voelde er wel degelijk voor, juist
ook aan den Rijn, Pruisen in evenwicht te houden. „Nach heftigem Widerstand
hat Metternich dem Kaiser und den Militärs nachgegeben" („Metternich",
(1936), dl. I, blz. 203).\'

hen in wilde uitbundigheid toejuichte, maar Metternich\'s figuur
charmeerde de Engelsche aristokratie en de persoonlijke kennis-
making verinnigde nog slechts zijn goede verstandhouding met het
Tory-kabinet. Ook de Prins-Regent van Engeland en Hannover kon
zich met Metternich\'s richtlijnen volkomen evenwijdig gevoelen,
in aangeboren wantrouwen tegen Pruisen\'s machtsuitbreiding en
gebiedsvergrooting. Talleyrand maakte in September 1814 voor
zichzelf een ontwerp-instructie met het oog op het komende
Congres, door zijn koning goedgekeurd, waarin ook hij zich ge-
makkelijk op deze zelfde richtlijnen instelde, vast besloten als hij
was, aan de definitieve vaststeUing der nieuwe politieke kaart van
Europa krachtig mee te werken, ook al werd hem dat door een geheim
artikel van den pas gesloten vrede van Parijs uitdrukkelijk verboden.
Vorming en begunstiging van kleine staten was immers geheel
volgens de oude lijn der Fransche politiek te benutten, was in
Duitschland slechts een voortzetting der Rijnbond-gedachte en van
de aloude bescherming der „liberté allemande".

„C\'est par l\'utilité dont elle pouvait être en appuyant les faibles,
que la France cherche à se placer dans une situation digne et
honorable", schrijft Talleyrand aan Metternich vóór zijn vertrek
naar het Congres Het behoud van het koninkrijk Saksen moest
natuurlijk met alle krachten van levensbelang, traditie en spontane
dankbaarheid voor bewezen diensten worden bevorderd. In de
instructie staat woordelijk : „le plus grand danger menace la liberté
allemande de par la prédominance de la Prusse."" Er staat ook in
dat de koning van Nederland moet geholpen worden om zijn gebied
zooveel mogelijk te vergrooten, wanneer dit kan strekken om het
gebied van den koning van Pruisen zooveel mogelijk klein te houden.
De Oranje-vorst immers, dankbaar voor de hulp der Pruisische
wapenen, maar vooral door den Engelschen wil zoo schitterend in
gebied vergroot, zoude zich nog gaarne langs den linker-Rijnoever
Zooveel mogelijk uitbreiden, in wedijver met Pruisen, en tegelijk de
pogingen van Hannover om zich in wedijver met Pruisen zooveel
mogelijk uit te breiden langs de Nederlandsche Noord-Oostgrens
welwillend steunen.

Het is in dezen zelfden tijd dat de Napoleontische veteranen, tot
bezinning komende na de lange warreling van den strijd of terug-
keerende uit de gevangenschap in de Duitsche vestingen, de begeerte

A. SOREL, L\'Europe et Ia Révolution, dl. VIII, blz. 371.

uiten, de natuurlijke grenzen onmiddellijk te heroveren, voor het
groote Vredescongres beslissende besluiten zal nemen

De bekende Pruisische legerwet van 3 September 1814, door
generaal Von Boyen als minister van oorlog ontworpen, hebbende
den algemeenen dienstplicht en de demokratische landweerinrichting
als grondgedachten, maakte de bezorgdheid van Oostenrijk en van
Frankrijk gelijkelijk gaande. Reeds voor het Congres begon, had
Talleyrand zijne geheime instructie aan de Oostenrijksche regeering
kenbaar gemaakt en hare hooge tevredenheid daarop verworven.
Lord Castlereagh onderbrak zijn tocht naar Weenen te Parijs en
voerde aldaar besprekingen met het hof der Tuilerieën, alvorens
verder te reizen. Aldus voelde Talleyrand zich sterk genoeg om
bij zijn eerste optreden ten Congresse onmiddellijk den vrede van
Parijs te breken, door met goed geformuleerde vrijmoedigheid te
eischen, dat Frankrijk wel degelijk in het vraagstuk der nadere
gebiedsverdeeling zoude mogen meespreken; door te eischen dat
de acht mogendheden, die den Vrede van Parijs hadden geteekend,
ook in deze besprekingen zouden worden gekend ; hij wist, dat de
raad der „groote vier" (Rusland, Oostenrijk, Pruisen en Engeland)
verdeeld stond door de groote nog half latente geschillen. Er ontstond
dan ook slechts verwarring bij het vernemen van dezen eisch;
niemand gaf het behoorlijke antwoord op deze vrijmoedigheid, ook
Von Hardenberg niet, die door zijn doofheid niet precies hoorde,
wat er gezegd werd. Met dezen éénen aanval was het eenheidsfront
der overwinnaars hopeloos doormidden gebroken en Talleyrand
in enkele dagen het middelpunt van het Congres, nadat hij eerst
alleen had gestaan. Frankrijk hernam zegevierend zijn rol: be-
schermer der kleine Duitsche staten te willen zijn. „Talleyrand
fait ici Ie ministre de Louis XIV," zeide Czaar Alexander. Als
onaantastbare juridische grondslag diende hem daarbij de thesis der
volkenrechtelijke gelijkheid van alle souvereinen, waarvan hij dc
uitdrukkelijke erkenning door het Congres wist te verkrijgen. En
evenals in 1803 en in 1807 kwamen de kleine Duitsche vorsten
onmiddellijk, alsof er niets was gebeurd, in het geheim en in het
openbaar naar de Fransche vertegenwoordiging, om steun te ver-
werven voor hunne rechten en aanspraken. Eigenhandig had reeds
de Saksische koning in een schrijven van 19 September 1814 dc
hulp van koning Louis XVIII ingeroepen en hij ging door met

") a. SOREL, a. w. dh viii, blz. 435.

groote geldsommen uit te geven, om zijn helpers aan te moedigen.
Tegelijkertijd wisten de Parijsche dagbladen te melden, dat het
aanmatigend optreden der Pruisische generaals te Weenen zelfs de
beste vrienden van Pruisen prikkelde en vervreemdde, terwijl in de
werkelijkheid slechts één Pruisische generaal en wel eene zeer
bescheidene persoonlijkheid, te Weenen vertoefde Daarentegen
was waar, dat de Oostenrijksche adellijke geslachten geheel Fransch
waren opgevoed; „nur mit den Herren aus Preussen sprach man
deutsch, um dem nordischen Teutonentum doch eine Liebens-
würdigkeit zu erweisen" -). Van den grooten Metternich wordt
ons verteld, dat hij zich in zijn jeugd althans schriftelijk gemakkelijker
in \'het Fransch dan in het Duitsch uitdrukte De Pruisische
ambtenaren, als deskundige medewerkers van hun chefs, ergerden
Talleyrand grootelijks met de dorre onverbiddelijkheid van
hunne statistische gegevens, met hunne cijfer- en feitenver-
zamelingen, welke zij bij de behandeling van het verdeelings-
cn toewijzingsvraagstuk met ijver en bekwaamheid ter tafel
brachten.

Pruisen had aan de landverradende Rijnbondvorsten en vooral
aan Friedrich August een harde les willen geven, maar daarvan zou
niets kunnen komen. In het Saksische volk kwam een stemming
op, die zekere gebeurtenissen tijdens den slag bij Leipzig nu
weer als een laagheid wilde beschouwen en zeker niet zou
dulden, dat zijn koning zou worden onttroond. Later immers,
eenige dagen voor den slag bij Ligny, kwam het tot een muiterij
der Saksische regimenten te Luik, waarbij niemand minder dan
Blücher op een jammerlijke wijze in zijn kwartier bijna zou zijn
vermoord

Castlereagh, zoogenaamd als belangeloos middelaar optredende
in het Poolsche vraagstuk, voerde in zijn nota\'s een zeer heftigen
toon tegen Alexander cn aanvaardde ook in dezen het Fransche
bondgenootschap. Hij wilde zelfs Pruisen gaarne tegen een naar het
Westen opdringend Rusland te baat nemen cn was aan Pruiscn\'s
aanspraken niet vijandig gezind, overtuigd dat de „political im-
morality" van Friedrich August redelijkerwijze kon worden gestraft.

\') Von Treitschke, a. w. dl. I, bis. 637.
\') a. w. dl. I, blz. 604.

Von Srbik, Metternich, dl. I, blz. 61.
*) Von Treitschke, a. w. dl. I, blz. 738—739\'

De Pruisische staatsHeden trachtten gedurende lange weken, door
bondgenootschappelijke vriendelijkheid en toegeeflijkheid naar
beide kanten, de hachelijke keuze tusschen Rusland en de anti-
Russische groep te ontwijken.

Toen was het koning Friedrich Wilhelm III persoonlijk, hoe
schuchter en aan zichzelf twijfelend ook, die na een lang onderhoud
met Alexander, aan zijn ministers het volgen der Russische lijn
dringend aanbeval. Nog bleven zij lang aarzelen en op Oostenrijk
vertrouwen, maar op den duur helderde de toestand zich op en
kwam de scherpe partijgroepeering in het daghcht, met Frankrijk
als het geestelijk middelpunt der anti-Pruisische en anti-Russische
groep. Heel Duitschland begon deel te nemen aan den strijd om
Saksen; het begon pamfletten te regenen en de meeste daarvan
kozen tegen Pruisen partij in venijnige argumenten, die veelal in de
kringen van het Congres hun eerste formuleering hadden gekregen.
Ook de Duitsche dagbladpers van toen was meerendeels tegen de
Pruisische aanspraak. Alleen Goerres in zijn „Rheinische Merkur"
waarschuwde tegen de snelle herleving van den Franschen invloed
en nam in de Saksische kwestie een gematigd standpunt in, liet
echter ook tegenstanders aan het woord komen, o. a. Jacob Grimm,
die op idealistisch-kuhureele gronden aan Saksen zijn zelfstandigheid
wilde laten.

Ook voorstanders van de grondige bestraffing van het Saksische
koningshuis deden zich hooren en onder dezen was de voornaamste
en bekwaamste de later, als schrijver der „Römische Geschichte"
onsterfelijk geworden historicus Barthold Niebuhr, in een vlug-
schrift „Preussens Recht wider den sächsischen Hof". Deze schrijver
ontwikkelt ook in dit vlugschrift moderne, nog ongehoorde begrippen.
Tegenover het veel aangevoerde argument, dat de Saksische koning
in zijn houding als Napoleon\'s bondgenoot geen enkel geschreven
recht van het Duitsche staatsstelsel had geschonden, zegt hij : „die
Gemeinschaft der Nationalität ist höher als die Staatsverhältnisse,
welche die verschiedenen Völker eines Stammes vereinigen oder
trennen" en als een ziener durft hij het einde der Duitsche „Klein-
staaterei" voorspellen. Dergelijke begrippen vonden echter toen
nog geen weerklank.

Reeds in het midden van November deed Metternich eene
verdeeling van Saksen als uitkomst aan de hand, waarmede ook
Castlereagh zich eensgezind verklaarde. Plannen tot verplaatsing
van het Saksische koningshuis naar Itahë of naar West-Duitschland

waren ondoelmatig en onuitvoerbaar gebleken Talleyrand trad
steeds stoutmoediger op ; met Metternich kwam hij op vertrouwe-
lijken voet en hij durfde aan Hans von Gagern, den vertegen-
woordiger van den koning der Nederlanden, te zeggen, dat Frankrijk
de Pruisen niet in Saksen, maar ook niet aan den linker-Rijnoever
zou dulden. Hij was de inspirator van eene „Denkschrift über
Sachsen vom französischen Gesichtspunkte", waarin met veel
boosaardigheid aan Pruisen werd voorgehouden, dat het toch
waarlijk door het sluiten van den Vrede van Bazel (1795), door den
Reichsdeputationshauptschluss (1803) en door zijn neutraliteit in
1805 evenmin het algemeen Duitsch-nationale belang in het oog
had gehouden. De gezamenlijke „princes particuliers de l\'Allemagne"
werden door Talleyrand aangespoord, een protest tegen de in-
lijving van Saksen door Pruisen in te dienen bij het Congres, hetgeen
alleen door het nadrukkelijk verbod van Czaar Alexander, die van
het voornemen bericht had gekregen, werd verhinderd, maar de
Parijsche „Moniteur" verklaarde terzelfdertijd het Duitsche parti-
cularisme tot „l\'habitude la plus sainte" van het Duitsche volks-
karakter en de kleinere vorsten zochten steeds meer hun heul bij
den grooten Mefistofeles van Europa\'s vergadering.

Ook Albert Sorel weet het : „Ie jeu de la diplomatie française
en Allemagne contre Tunité de l\'Empire était classique"

De strijd om Saksen beheerschte het geheele Congres. Alle
andere arbeid lag stil. En die strijd werd meer en meer vergiftigd.
Metternich onthulde den Czaar, met de bewijsstukken er bij, dat

\') „On a beaucoup reproché à Talleyrand de n\'avoir pas appuyé la proposition
qui aurait porté le roi de Saxe sur le Rhin. Mais outre l\'abandon du principe qui
était toute la force et toute la politique dc Louis XVIII, outre l\'inconvénient dc
concentrer la Prusse cn Allemagne, on oublie qu\'établissant le roi de Saxe sur le
Rhin, la France aurait dû renoncer, à jamais, à toute prétention sur ces territoires.
Elle se serait trouvée avec cc prince, son client, dans la position où elle s\'est trouvée
avec la Bavière. Elle ne pouvait à la fois pratiquer, en Allemagne, la politique de
protection des Etats secondaires, et garder, sur le Rhin, l\'arrièrc-pensée dc dépouiller
ces mêmes Etats. Enfin le roi de Saxe, catholique, eût rencontré à l\'assimilation
des Rhénans autant de facilités que la Prusse y rencontrait d\'obstacles. La France
menaçait infiniment plus la Prusse dans ces pays que la Prusse n\'y menaçait la
France. „Rien, disait Talleyrand, quand on le pressait sur cet article, ne serait plus
simple, plus naturel que dc reprendre à la Prusse celles des provinces qui lui étaient
cédées, tandis que si elles eussent été données au roi de Saxe en dédommagement
de ses anciens Etats, il serait difficile et par trop dur de l\'en dépouiller".

A. SoREL, L\'Europe et la Révolution, dl. VIII, blz. 4iO\'
l\'Europe et la Révolution, dl. VIII, blz. 351.

Von Hardenberg langen tijd van plan was geweest om in de zaken
van Polen tegen Rusland partij te kiezen. Von Stein\'s machtige
persoonlijkheid v/ist echter dit gif te neutraliseeren en Alexander\'s
eerlijke goedgezindheid jegens Pruisen te bevestigen. Alexander
verklaarde zich nadrukkelijk eensgezind met de volledige inlijving
van Saksen, maar tevergeefs smeekte Von Hardenberg in hulpelooze
zachtzinnigheid den Oostenrijkschen kanselier, zijne oorspronkelijke
belofte omtrent de radicale executie trouw te blijven. Metternich
antwoordde met nu formeel die vroeger gedane belofte terug te
trekken en aan Von Hardenberg voor te houden, dat wanneer
Pruisen zijn wil doordreef, er zeker geen Duitsche Bond tot stand
zou komen en Frankrijk zijn protectoraat over de kleine Duitsche
staten terstond zou hernemen. Tevens bood hij opnieuw zijn mede-
werking aan, om tot een verdeeling van Saksen te geraken. Maar hij
deelde den inhoud van deze nota officieel aan Talleyrand mede,
om hem als het ware thans rechtstreeks als bondgenoot te aanvaarden
en Talleyrand gaf als antwoord zijne anti-Pruisische meening
omtrent Saksen uitdrukkelijk te kennen, hetgeen den vrede van
Parijs met zijn geheime bepahng tot een bespotting maakte.

Tegen het einde van December trad toen de oorlogsstemming in.
Van beide zijden werden toebereidselen gemaakt, ook het Fransche
leger versterkt; minister Boyen werkte een veldtochtsplan uit naar
de antecedenten van den Zevenjarigen Oorlog. Ook in eene nota aan
den zeer conservatieven Lord Castlereagh deelde Metternich
zijne meening omtrent Saksen mede, betoogende dat door eene
onttroning van Friedrich August de legitimiteit zwaar zou zijn
geschonden en door de Revolutie eene overwinning behaald. Cast-
lereagh, die eigenlijk van Europeesch-continentale vraagstukken en
vooral van Duitsch-territoriale volstrekt geen begrip had, liet zich
door Metternich winnen. Beiden stelden voor, Talleyrand sis
gelijkgerechtigd in den raad der vier grooten toe te laten, hetgeen
vanwege Pruisen en Rusland een scherp protest tengevolge had.
Ook Castlereagh nam deel aan geheime onderhandelingen over een
oorlogsbondgenootschap met Frankrijk en Oostenrijk, hoewel er in
den grond toch eigenlijk geen reden bestond voor Engeland, wegens
de Saksische kwestie eene nieuwe ontzaglijke verwarring in Europa
te brengen : op 3 Januari 1815 werd een dergelijk oorlogsbondgenoot-
schap door de drie mannen geteekend en tegelijkertijd de vriend-
schappelijke onderhandeling met de tegenstanders over bizonder-
heden der nieuwe Poolsche deeling, die in de hoofdlijnen reeds

vaststond, rustig voortgezet. Andere mogendheden en voornamehjk
Beieren, Hannover en de Nederlanden zouden worden uitgenoodigd,
en zelfs min of meer gedwongen, tot dit oorlogsverbond toe te
treden. Natuurlijk sprak ook dit verdrag van de noodzakelijkheid van
„verdediging", als zijnde zijn doel.

Welk een triomf voor den Franschman, zeven maanden nadat te
Parijs de vrede was gesloten, die Napoleon\'s keizerrijk tot Elba had
beperkt. Er kwam een generaal uit Parijs om met Schwarzenberg
en met Wrede een veldtochtsplan voor het voorjaar te bespreken.
Het was een beteekenisvol oogenbhk in de historie, voor het verleden
en voor de toekomst; de bewezen mogelijkheid eener diplomatiek-
politiek-militaire figuur als van 3 Januari 1815 zou machtig blijven
in de 19de eeuw, als antecedent van Fransche coahtie-politiek
Oostenrijk en Pruisen stonden weer scherp tegenover elkaar, inplaats
van in het welwillende dualisme, dat de Pruisische staatslieden
mogelijk hadden geacht. De Porte zou worden aangespoord tot
oorlog tegen Rusland. Frankrijk stond onder zijn BouRBON-regeering
plotseling zoo machtig en sterk, als onder Napoleon geen oogenbhk
het geval was geweest: 150.000 Franschen zouden weer over den
Rijn moeten gaan, thans onder de lelie-vaan en op uitnoodiging van
Oostenrijk en van Engeland. Het gejubel der Franschen was echter
zóó groot, het gejubel ook van de Rijnbond-vorsten, van Napoleon\'s
oude satrapen, dat Metternich en Castlereagh er van schrokken

Het oorlogsgevaar bestond slechts zes dagen. Reeds op 9 Januari
deed Castlereagh een dringend verzoek aan Oostenrijk, toch met
Pruisen tot overeenstemming te geraken. Men kwam overeen dat
Pruisen ten aanzien van Saksen behoorde te worden schadeloos
gesteld en eerst nadat dit nadrukkelijk was vastgesteld werd Talley-
rand in den raad der vier groote mogendheden toegelaten. Ook dc
Pruisische heeren waren tot inschikkelijkheid geneigd. Aan vclc
zijden werd tegelijk ingezien de afschuwelijke dwaasheid, thans
Europa opnieuw in een grooten oorlog tc storten.

Dc Saksische kwestie werd nu tot een gekibbel over steden en
streken, die al of niet aan Pruisen zouden komen; werd terug-
gedrongen naar het „statistische Wesen" van het Weener Congres,
waartegen Joseph von Goerres fulmineerde.

Tevergeefs trachtte Talleyrand, door middel van Poolschc

A. SoREL, a. w. dl. VIII, blz. 408.
\') Von Treitschke, a. w. dl. I, blz. 656—658.

vertrouwelingen, ook Alexander tegen de Pruisen wantrouwig te
maken. In het midden van Februari waren de territoriale onder-
handehngen, ook over Polen, vrijwel beëindigd. Talleyrand, die
reeds vol vreugde den oorlog had zien komen, was teleurgesteld en
zijn glansrijke positie werd inmiddels bebagd door een belangrijke
gebeurtenis. De eerste Maart was nabij: het Bourbonsche koningschap,
van welks macht en heerlijkheid hij zoo hoog had opgegeven, stond
voor het plotseling verzinken door Napoleon\'s terugkomst, waar-
door ook de manke Talleyrand, „Talleyrand Bocksfuss", zooals
Hardenberg hem noemde, op het tooneel te Weenen plotseling als
door een onopgemerkt valluik in den bodem verdween. Tevergeefs
beproefde ook Napoleon de hernieuwde coalitie der vier te doen
splijten, door de acte van het oorlogsverbond van 3 Januari, welke
hij in de schrijftafel van Louis XVIII in de Tuilerieën vond, aan
Alexander te zenden. Alexander verbrandde het mooie stuk in
tegenwoordigheid van Stein en van Metternich ; men sprak af,
alle voorbije oneenigheid te willen vergeten i).

Het was geen haat, geen oud-Oostenrijksche wrok tegen Pruisen,
welke Metternich in zijn houding tegenover dit land had gedreven.
Aan alle oud-Oostenrijksche gevoelens was hij, de Rijnlander,
vreemd. Het was slechts de koele nuchtere logika van zijn rationalis-
tisch doordacht politiek „systeem", welke hem drong, Frankrijk
terug te brengen en te handhaven binnen zekere, rationeel vast te
stellen grenzen in het Europeesch complex, en evenzoo Pruisen te
handhaven en terug te brengen binnen zekere, rationeel vast te
stellen grenzen in het Duitsch complex; alles terwille van het oude
„équilibre"

Terwijl de legers opnieuw tegen Napoleon te velde trokken, kon
het Congres zijne andere werkzaamheden hervatten en bracht nu
voort o. a. den Duitschen Bond Acht dagen voor den slag bij
Waterloo (10 Juni 1815) werd geboren het ideaal-looze gewrocht,
dat de Duitsche Bond wordt genoemd. Met de plechtige onder-
teekening der Bondsacte werd de Duitsche eenheid plechtig be-
graven, totdat zij ééns — wanneer? — ten leven zou opstaan.
Een Oostenrijksch ontwerp had tot grondslag der beraadslaging
gediend en het koninkrijk Saksen, zijn zelfstandigheid behouden

1) Von Treitschke, a. w. dL l, blz. 658—662.

2) Von Srbik, a. w. dl. I, blz. 181.

3) Von Treitschke, a. w. dl. I, blz. 708—713.

hebbende, wist in het statuut juist die besh\'ssende bepalingen te
brengen, welke den Bond als staatsgebouw levenloos en waardeloos
maakten. De Pruisen waren alleen gebleven in hun pogingen om
van de eenheid iets beters tot stand te doen komen. Beieren trad het
allerlaatst toe, in onverholen onwil. „Die Nation war mediatisiert
durch einen Fürstenbund" — aldus Treitschke in de merkwaardige
kracht van zijn woord

Het waren de Pruisen weer, het was de onmiddellijk parate geest
van het Silezische leger, die den taaien tegenstand der Engelschen
voor Waterloo tot de onsterfelijke overwinning hebben gemaakt.
Hoe prachtig hadden zij gestreden, oprukkende uit de Brabantsche
heuvelwouden tegen Napoleon\'s omgebogen rechtervleugel.
„Bülow\'s Batterien fuhren staffeiförmig auf den Höhen vor dem
Walde auf. Ein einzig schönes Schauspiel, wie dann die Brigaden
des vierten Korps mit Trommelklang und fliegenden Fahnen nach
einander aus dem Gehölz heraustraten und zwischen den Batterien
hindurch sich in die Ebene gegen Plancenoit hinabsenkten. Gneise-
nau fühlte sich in seinem ewig jungen Herzen wie bezaubert von
der wilden Poesie des Krieges und unterhess selbst in seinem
amtlichen Schlachtberichte nicht zu schildern, wie herrlich dieser
Anblick gewesen sei" Reeds op 30 Juni stond dit leger thans
opnieuw voor Parijs.

Nu zou er gelegenheid zijn voor deze Pruisen om den vrede van
het vorige jaar te verbeteren; door de nieuw verworven verdiensten
thans te verwerkelijken, wat men in het vorig jaar zich had moeten
ontzeggen. Napoleon zelf had deze gelegenheid geschapen en
Frankrijk had zich met Napoleon gecompromitteerd, had zich in
zijn armen laten vallen.

De Duitsche staten, die het vorig jaar Pruisen alleen hadden laten
staan, steunden het nu heftig in zijn aanspraken en ook Oostenrijk
durfde deze vurige nationale stemming van het Duitsche volk niet
geheel in den steek laten. De Romantische strooming toonde hare
volle kracht in deze algemeene nationaal-historische bewustwording.
„Nicht Potsdam, sondern Weimar heischte das Elsass von Frankreich
zurück" 3). Ook de Nederlanden, bij monde van Von Gagern, en

a. w. dL l, blz. 710.

Von Treitschke, a. w. dl. I, hoofdstuk: Belle Alliance, blz. 758 — in de
mooie beschrijving van den veldtocht van 1815.

M. Spahn, Elsass-Lothringen (1919), blz. 184.

graaf Munster namens Hannover, die in het vorig jaar tegenover
Pruisen hun eigen belang hadden moeten behartigen, steunden nu
de nationaal-Duitsche eischen. Men wilde zich thans gemeenschap-
pelijk beveiligen, door het Fransche grondgebied te verkleinen. Toen
het te Parijs tot onderhandelen kwam, eischte men de verkleining
van het Fransche gebied in het Noorden, Noord-Oosten en Oosten ;
men eischte gemeenschappelijk Fransch-Vlaanderen met Duinkerken
en Rijssel; Lotharingen met Metz ; den Elzas met Straatsburg ; een
stuk van het oude Franche-Comté voor Zwitserland; een stuk in
het Alpengebied voor Sardinië. Pruisen eischte voor zichzelf Metz,
Diedenhoven en Saarlouis en dat omtrent de toewijzing van den
Elzas nader zou worden beslist. Von Stein wilde daar nog steeds
den aartshertog Karel, den grooten veldheer plaatsen, ter her-
nieuwing der Habsburgsche traditie links van den Boven-Rijn.
Het koninkrijk der Nederlanden zou dan natuurlijk zich vergrooten
Zuidwaarts met die stukken van Vlaanderen, welke reeds in de
17de eeuw door Frankrijk waren veroverd; in Von Hardenberg\'s
vertoogen werd niet vergeten, dat de kwetsbaarheid der Nederlanden
in den veldtocht der honderd dagen maar al te zeer was gebleken.

Men had bij dit alles, bij de gedachte aan een terugdringen der
Fransche Noorder- en Oostergrenzen slechts de lijn te volgen,
welke zichzelf aanwees vanaf de onderhandelingen van Geertruiden-
berg tijdens den Spaanschen Successie-oorlog in 1710, over Oosten-
rijks dreigenden inval in 1744 tot de voorstellen van William Pitt
in 1805 bij de vorming der derde coalitie Maar ook nu kwam
van al deze geestdriftig gestelde eischen ongeveer niets te recht.
De gemeenschappelijk overtuigden van de noodzakelijkheid der
ingrijpende verkleining van het Fransche grondgebied hadden zich
om Pruisen samengegroept; ook Wurtemberg en Baden deden thans
ijverig mee. Von Hardenberg\'s ambtelijk vertoog, op 22 Juli 1815
ambtelijk te Parijs ter tafel gebracht, had echter geen kracht in den
raad der overwinnaars. De Engelsche Tories, met wie Louis XVHI
te Gent voortdurend in aanraking kon zijn, hadden hem geraden,
zoo spoedig mogelijk weer naar Parijs te gaan, opdat ook hij, een
bevriend koning, weer over vrede zou kunnen onderhandelen. De
duc de Richelieu, een zeer bekwaam en rechtschapen man, kwam
op 26 September 1815, op den datum van de stichting der H.
Alliantie in het ambt van Talleyrand -). De Europeesche diplo-

>) A. SoREL, a. w. dl. VI, bla. 416.
a. w. dl. VIII, blz. 488.

maten, allen in de Fransche school opgevoed, waren gemakkelijk
voor de Fransche denkrichting en de Fransche formules te vangen
in de hun gewende Fransche terminologie. Alexander\'s edelmoedig-
heid was eindeloos; Gneisenau richtte een welsprekende memorie
tot hem, vol hartige igde-eeuwsche realiteiten, maar slaagde niet;
zij werd op Alexander\'s last door Capodistrias beantwoord met
vrome sentimentaliteiten. Engeland en Rusland wilden geen van
beiden Frankrijk al te zeer verzwakken, om het in de toekomst als
bondgenoot te kunnen hebben, de een tegen den ander. Van de
eischen der kleine Duitsche staten en van de Nederlanden werd niet
de minste notitie genomen en toen was het weer Pruisen, dat als
alleenstaande groote mogendheid aan zijn eischen vasthoudende,
den haat van Frankrijk tot zich trok. Anderhalve maand werd er
geworsteld om deze moeilijkheden. Vooral de woordenrijke Hans
von Gagern, de vertegenwoordiger van den koning der Nederlanden,
die zich op het Congres te Weenen het eerst over Talleyrand had
ontfermd, putte zich thans tevergeefs uit in een aantal memoriën,
waarin hij de lange reelK der Fransche veroveringen sedert den
Valois-koning Henri H en Maurus van Saksen breedvoerig ver-
haalde. Ook de openbare meening in Engeland, zelfs in de Tory-
partij, was er voor. Frankrijk thans harder aan te pakken. Lord
Liverpool sprak het nadrukkelijk uit, dat Pruisen voor zijn offers
behoorde te worden beloond Maar het mocht alles niet baten.
Von Hardenberg beperkte zich later ten aanzien van den Elzas tot
een herstel van Straatsburg als vrije Duitsche stad en verdedigde
zich in deze laatste stelling hardnekkig. Czaar Alexander deed echter
op 20 September de beraadslaging sluiten en er werd een gemeen-
schappelijk ultimatum opgesteld, waarin aan Frankrijk slechts werd
opgelegd beperking van zijn grondgebied tot den omvang van 1790,
hetgeen beteekende afstand van Landau, Saarlouis en het kolen-
bekken van Saarbrücken. Op 20 November 1815 kwam aldus tot
stand de tweede vrede van Parijs.

De Duitsche nationalisten waren in hunne Romantisch-historische
verwachtingen diep teleurgesteld en het was toen, dat Lord Castle-
reagh hen troostte met op de mogelijkheid van latere oorlogen te
wijzen. Hij schreef in Augustus aan Von Hardenberg, in wien alle
Pruisisch-Duitsche teleurstelling verpersoonlijkt moest zijn, zooals
het in het Duitsch van Heinrich von Treitschke te lezen staat:

O A. Sorel, a. w. dl. VIII, blz. 474.

i6

„Fortgesetzte Ausschreitungen Frankreichs können ohne Zweifel
in künftigen Tagen Europa zur Zerstückelung Frankreichs nötigen,
und Europa wird eine solche Veränderung seines Länderbestandes
mit Kraft durchführen und mit Einmut aufrechthalten, wenn
dieselbe dereinst in den Augen der Menschheit als eine notwendige
und gerechtfertigte Massregel erscheinen wird." Dan wordt be-
toogd, dat de tegenwoordige oorlog niet tot dergelijke doeleinden
begonnen is en ten slotte nog eens gezegd : „Wenn die Alliierten
durch den kriegerischen Ehrgeiz Frankreichs in ihrem Vertrauen
getäuscht werden sollten, dann werden sie nochmals die Waffen
ergreifen, nicht nur gestützt auf beherrschende mihtärische Posi-
tionen, sondern mit jener sitthchen Kraft, welche allein eine solche
Koalition zusammenhalten kann"

In de Deutsche Geschichte im XIXsten Jahrhundert, dl. I, blz. 782. „Cast-
lereaghs vertrauliche Note an Hardenberg, wahrscheinlich im August geschrieben".

HOOFDSTUK H,
De herleving der Fransche Rijnpoiitiek sedert 1820.

In de eerste jaren na 1815 toonde Frankrijk zich opnieuw bizonder
begiftigd met de algemeene biologische kracht, die ook de volkeren
en de staatslichamen bezitten, zich van oorlogswonden, oorlogsleed
en -verhes snel te herstellen, zich aan te passen aan een nieuwen
toestand in verhoogde prikkeling van werkkracht en organisatie, tot
nieuwe gezondheid en welvaart. Dit gebeurde in Frankrijk onder de
verstandige regeering van Louis XVIII, wiens werkelijke konings-
gaven na den tweeden vrede van Parijs veel beter tot haar recht
kwamen en van zijn minister Richelieu. Zij beiden wilden zich
beperken tot de zorg voor dat herstel. „Iis y réussirent par un
gouvernement qui fut, durant trois années, 1817—1820, l\'un des
plus bienfaisants que la France ait connus et qui, pour la fondation
du gouvernement libre, peut être comparé aux quatre années du
consulat de Bonaparte, pour l\'établissement de la liberté civile"
Frankrijk toonde, welke kracht het kon ontwikkelen, ook zonder
zijne „natuurlijke grenzen". „Le corps de la nation n\'était point
entamé" 3). In zijn troonrede van 4 Juni 1814, na den eersten vrede
van Parijs, had de nieuwe BouRBON-koning kunnen zeggen : „le
rang que la France a toujours pris parmi les nations, n\'a pas passé
sur une autre et lui reste indivisé" en dat was ook in 1815 waar
gebleven. „Das war damals richtig, denn in den beiden Ländern,
auf deren Schwäche und Zersplitterung Frankreichs Vorherrschaft
seit dem dreissigjährigen Kriege beruhte, in Italien und Deutschland
war keine Machtbildung entstanden, welche dem Uebergewicht
Frankreichs hinreichende Gegengewichte geboten hätte"

Het jaar 1820 is het begin van nieuwe woeling, ook in Frankrijk,
ook in zijn verhouding tot Europa. „Um 1820 standen die Dinge so.

\') A. SoREL, a. w. dl. VIII, blz. 468.
") a. w. dl. VIII, blz. 493.

a. w. dl. VIII, blz. 493.
\') W. Oncicen, Das Zeitalter des Kaisers Wilhelm I, (1890), dl. I, blz. 638.

i8

dass sich kein Mensch in Frankreich an etwas andres mehr erinnerte
als an Austerlitz und Jena — alles übrige war einfach nie vorhanden
gewesen" De gedachte der „natuurlijke grenzen" had als redelijk
in hare twintigjarige verwerkelijking bij het Fransche volk eene zeer
machtige herinnering achtergelaten, In de proclamatie, die in
Napoleon\'s koets gevonden werd na den slag van „Belle Alliance"
en die bestemd was om na de overwinning te worden uitgevaardigd,
stond het aangekondigd aan het Fransche volk, dat België en
de linker-Rijnoever weer waardig zouden worden gekeurd, tot
Frankrijk te behooren. Albert Sorel spreekt het uit in de slot-
beschouwingen van zijn achtdeelig klassiek werk : „L\'Europe et la
Révolution", dat de oorlogen der Revolutie en van het Keizerrijk
toch tenslotte werden gevoerd om blijvend te maken de „natuurlijke
grenzen" : „la France, amenée sans cesse à pousser ses têtes de
pont, ses avancées, ses forts détachés au delà de ces mêmes limites,
si elle veut les défendre contre la marée contraire dont le flux,
incessamment, les vient battre" Het redelijke der „natuurlijke
grenzen" is eigenlijk de groote samenvatting van Sorel\'s werk,
nadat hij ons in het eerste deel daarvan zoo merkwaardig duidelijk
heeft gemaakt het ontstaan der „moeurs politiques" en der „tradi-
tions", die de gedachte van het oude Gallia usque ad Rhenum door
de i6de, 17de en i8de eeuw naar de verwezenlijking der „fron-
tières naturelles" hebben gedragen.

De staatsheden der Restauratie worden het zich na 1820 bewust,
dat de Bourbons zich op moeten maken om België en den linker
Rijn-oever terug te krijgen, ten einde zich in Frankrijk te kunnen
handhaven De Bonald spreekt het uit, dat zonder den Rijn
Frankrijk niet volledig is. Onder Charles X beginnen de ministeries
van Villèle en van Martignac diplomatiek te werken aan deze
schoone herwinning. De figuur van 3 Januari 1815 stond hun als
een lichtend teeken aan den hemel, als voorbeeld van een bond-
genootschap met vijanden van gisteren, dat Frankrijk in zijn redelijk
bezit zou herstellen. In deze jaren was het Rusland, in verband met

Graf Gobineau, Frankreichs Schicksale im Jahre 1870, Reclam-uitgave, blz. 40.
Eene volledige Fransche uitgave was niet in handen te krijgen,
a. w. dl. VIII, blz. 500.

Een overzicht van de herleving der Fransche Rijn-politiek sedert i8ao in het
artikel van Albert Perraud, La question rhénane et la politique française au XlXe
siècle, in de Rev. d. deux mondes, i October 1923.

de Oostersche kwestie, dat in de onderneming zou zijn te betrekken*
Chateaubriand, toenmaals gezant van Frankrijk te Rome, schreef
in een befaamde memorie, dat Rusland de eenige mogendheid was,
met welke in bondgenootschap Frankrijk kon hopen, te herkrijgen,
wat hem toekwam: „zoolang wij onze natuurlijke grenzen niet
hebben bereikt, zal er oorlog zijn in Europa." „Nous voulons avoir la
ligne du Rhin depuis Strasbourg jusqu\'à Cologne." Polignac stelde
in het jaar 1829 zijn „grand projet" op om door onderlinge overeen-
komst tusschen de groote mogendheden voorloopig althans België
aan Frankrijk terug te doen komen. „Obtenir, par l\'alliance russe,
le retour aux frontières naturelles, n\'était-ce pas consolider à jamais
les Bourbons, rallier à eux la France libérale qui haïssait autant en
eux les signataires des traités de 1815 que les revenants de l\'émi-
pation ?" 1) Als de Juli-revolutie niet gekomen was, zou ongetwijfeld
in een of anderen vorm een Bourbonsche poging tot herstel der
natuurlijke grenzen zijn gevolgd.

De Juli-revolutie stond in ditzelfde nationale teeken: „C\'est
ainsi qu\'en 1830 la révolution se fit autant pour la charte que pour
la limite du Rhin" 2).

De opstand der Belgen tegen Holland was intusschen reeds eene
oorzaak van groote verheuging en verwachting voor het Fransche
volk. Het koninkrijk der Vereenigde Nederlanden was immers tegen
Frankrijk gesticht en nu werd de eerste bres geslagen in de be-
palingen van het Congres van Weenen. België werd los van Holland
door den Franschen invloed ; Fransche liberale ballingen hadden
den opstand van Brussel voorbereid ; Fransche officieren voerden
hem aan : de geestelijke macht van Frankrijk bleek in de Zuidelijke
Nederlanden eindeloos groot ; niet tevergeefs had ook de Oosten-
rijksche regeering in de i8de eeuw de verfransching der geesten met
bewust opzet bevorderd, in Vlaanderen evenzeer 3). De Fransche
invloed zou sedert dien in het neutraal verklaarde koninkrijk van
Leopold van Saksen-Coburg ongehinderd blijven doorwerken.

De losmaking van België uit het te ontijde verwezenlijkte begrip
der „Vereenigde Nederlanden", waaraan de Romantisch-historische

p Lavisse, Histoire de France contemporaine, dL IV. La Restauration, blz. 359,360.
\') A. SoHEL, L\'Europe et la Révolution, dl. VIII, blz. 505.
") 2ie Pirenne, Histoire de Belgique, dl. V, blz. 324 v. „On ne découvre pas chez
elle la moindre tentative de germaniser les Pays-Bas comme elle germanise à la
même époque la Bohème et la Hongrie" (blz. 324).

Stroom nog geen inwendig leven had kunnen brengen, blijft dan als
machtig praecedent ten opzichte van wat er met den Duitschen
linker Rijnoever had kunnen gebeuren in de groote Europeesche
krisis van 1840. Merkwaardig is de parallel tusschen 1830 en 1840,
tusschen Holland—België en Pruisen—Rijnland in de macht van
dit praecedent. De Protestantsch-Pruisische regeering te Berlijn had
vergissingen begaan in hare methode van zedelijke aanhechting van
het Rijnland, van het gebied der oude „Pfaffenstrasse", gelijk de
regeering van Willem I ze begaan had ten aanzien van België.
De Groot-Romanticus Jozeph von Goerres, die als heraut der
herleving van het Duitsch-nationale bewustzijn sedert het voorjaar
van 1814 met zijn donderende woorden in de „Rheinische Merkur"
tegen de geestelijke en politiek-militaire overheersching der Fran-
schen had gestreden; die in de herleving der rechtzinnigheid van
het begin der 19de eeuw weer vurig Kathohek was geworden; die
met de vurigste woorden om het terugnemen van den Elzas had
geroepen, had reeds vóór 1820 de vlucht moeten nemen uit zijn

geliefd Coblenz naar het----Fransche Straatsburg, omdat zijn

journalistieke kritiek op de Pruisische methode te Berlijn niet werd
geduld. In 1837 komt het te Keulen tot het hoogtepunt in de worste-
ling tusschen het in rechtzinnigheid herleefd Katholicisme, dat zich
in het Rijnland ging handhaven en versterken, en de Pruisische
regeering, die het Rijnland wilde simultanizeeren en protestanti-
zeeren: de Aartsbisschop van Keulen, de Westfaalsche edelman
van ouden stam Clemens August von Droste-Vischering werd
op grove wijze door de Pruisische gendarmen gevangen genomen en
naar eene oud-Pruisische vesting weggevoerd. De beroering werd
ontzaglijk groot en deinde ver uit. De groote gebeurtenis der „Kölner
Wirren" maakte diepen indruk in geheel West-Europa, ook in
Engeland, volgens de berichten van kardinaal Newman. Twintig
jaren tevoren had de profetische ziener Jozeph von Goerres het reeds
voorspeld, toen hij zijn vaderstad moest verlaten, om aan de Prui-
sische gevangenschap te ontsnappen : men zou den toestand der
Fransche heerschappij terug gaan verlangen 1 In de Rijnlandsche
KathoHeke vlugschriften, tot inlichting der plattelands-bevolking
bestemd, wordt inderdaad dreigend op het Belgische voorbeeld van
1830 gewezen en nadrukkelijk vastgesteld, dat men het dan toch
waarlijk onder de Franschen beter had gehad. Onmiddellijk na het
verschijnen van den „Athanasius", het befaamde protestschrift van
Jozeph von Goerres tegen de gevangenneming van aartsbisschop

Clemens August, te München in Januari 1838, verscheen het ook te
Straatsburg in Fransche vertah\'ng

De minister van buitenlandsche zaken van Louis Philippe,
Adolphe Thiers, die volgens Metternich de Napoleon der Juli-
revolutie had willen worden zag dit alles aan ; hij wist hoezeer het
machtige Fransche Katholicisme van die jaren juist toen een nieuwen
sterken invloed had op de herleefde rechtzinnigheid van het Duitsche
Katholicisme, dat bezig was zich nieuw te organiseeren in weten-
schappelijk en maatschappelijk opzicht Zou het dan toch mogelijk
zijn, het Pruisische Rijnland weer los te maken uit de hand van den
Protestantschen koning te Berlijn, gelijk het tien jaar geleden gelukt
was, België los te maken uit de hand van diens Protestantschen
zwager in Den Haag ? De gelegenheid om den „grossen Wurf\' te
doen, scheen voor de hand te hggen. Op 15 Juh 1840 hadden de
vier groote mogendheden van Europa, de vier oude anti-Fransche
coalitie-genooten aan Frankrijk gezamenlijk en nadrukkelijk doen
weten, dat zij het met zijn houding in den oorlog tusschen
den Turkschen Sultan en den Pascha van Egypte niet eens waren.
Het was in de meest geschikte maand der oorlogskrises : het volk
van Parijs op de straat ; men zong de Marseillaise, als in Juli 1792 ;
het verdrag van Chaumont, het Frankrijk uitdagende ultimatum
heette herleefd. „Le gouvernement français voulait faire entendre
aux cabinets de Vienne et de Londres, que si, par une conséquence
du traité dc Londres, l\'équilibre était détruit par un partage quel-
conque de l\'empire ottoman, il se réservait de chercher des com-
pensations en Allemagne ou en Italie"^). Men scheen geneigd, dc
uitdaging aan te nemen :

„II convient de rappeler que l\'opinion générale vers 1839 poussait
le gouvernement français à se montrer belliqueux. L\'esprit dc
propagande comprimé depuis neuf ans se réveillait ; le désir dc
gloire napoléonienne renaissait. Le théâtre, la chanson, l\'image
remettaient en honneur la grande légende. Les Français croyaient
avoir une revanche d\'un long effacement. La coalition avait longue-

\') Zie dit ailes uitvoerig bij J. B. van Dijk, Joseph von Goerres en dc Kcrk van
zijn tijd, 1774—1848. Leiden 1915, bewerkt naar de Duitsche geschriften over
het onderwerp.

5» VoN Srbik, a. w. dl. II, blz. 74.

M. Spahn, Elsass-Lothringen, blz. 210—212.

CoRTi et Buffin, Léopold I oracle politique dc l\'Europe, Bruxelles 1926,
blz. 157.

ment et passionnément opposé à la politique royale une politique
nationale, et c\'est à cette attitude surtout qu\'elle avait dû son succès
électoral. Les jeunes doctrinaires, de même que Chateaubriand en
1822, pensaient et disaient que la monarchie orléaniste devait con-
duire la France à ses vraies déstinées, à ses frontières naturelles, à la
gloire, à la victoire. C\'était le sentiment des fils du Roi. La politique
extérieure, jusque là cantonnée dans les secrets des chancelleries,
devait s\'appuyer désormais sur une opinion publique exprimée par
les représentants de la nation"

Louis Philippe had tien jaren lang zijn best gedaan om met de
mogendheden der legitimiteit, met de oude soliede firma\'s op
goeden voet en in rüstigen vrede te komen. Vandaar het revolu-
tionaire dat reeds was in deze Parijsche volksbeweging van Juli 1840 ;
Thiers hield reeds rekening met de mogelijkheid, een nieuwen
nationalen oorlog te zullen voeren aan het hoofd eener republikein-
sche regeering ; de zonen van Louis Philippe waren oorlogszuchtig,
omdat zij de monarchie in gevaar achtten. „Cette explosion du
sentiment national avait son écho à la Cour. Les princes, le duc
d\'Orléans surtout, étaient tout à la guerre" 2). Leger en vloot werden
versterkt; een begin gemaakt met de fortificatie rondom Parijs;
pogingen gedaan om de koningen van Sardinië en van Napels als
bondgenooten tegen Oostenrijk te doen optreden. Edgar Quinet,
de filosoof-historicus, schreef zijn „1815 et 1840", waarin hij
betoogde, dat Frankrijk den linker Rijn-oever noodig had om zijn
geestelijke krachten te kunnen ontplooien. De nederlagen van
Mehemet-Ali in Syrië bekoelden echter den Franschen oorlogs-
ijver ; men achtte het niet doenlijk, stevig oorlog te gaan voeren
terwille van een Syrië, dat reeds voor Egypte verloren ging. Toch
sleepte de krisis zich voort tot midden in October, want de stroeve
houding van Nicolaas I, van Palmerston en het binnenlandsch
rumoer der oppositie-partijen maakten het niet gemakkelijk, een
behoorlijken weg van terugtocht te betreden. Palmerston beweerde,
dat de Fransche regeering zelve schuld had aan de opwinding,
welke in het land was ontstaan, doordat zij aan de dagbladen alle

1) Lavisse, Histoire de France contemporaine, dl. V, La monarchie de juillet,
blz. 166. Deze beschouwing klopt niet geheel met een uitspraak van Joseph Reinach,
die in een opstel „Napoléon III et la paix" spreekt van „la France depuis 1815
une démocratie d\'essence pacifique" (Revue historique. Mars—Avril 1921, blz. 162).

") Lavisse, Histoire de France contemporaine, dl. V, blz. 170, 171.

vrijheid had gelaten om het land tot opwinding te brengen i) :
„La gauche et les légitimistes restèrent seuls ä parier de guerre" 2).
En ook Thiers bleef roekeloos oorlogszuchtig, zonder zich om de
gevolgen veel te bekommeren. Louis Philippe had hem gaarne als
minister willen behouden, om niet zelf en uitsluitend het odium
van den terugtocht te moeten dragen. Eerst op 20 October, toen
vorst en minister de redactie van een troonrede moesten vaststellen,
waarbij de fraze, die den terugtocht zou dekken, moest worden
gevonden, was het aan Thiers mogelijk te ontsnappen en zijn koning
inderdaad voortaan alleen te doen staan in de verantwoording voor
hetgeen was gebeurd Op Louis Philippe werd de smaad geladen
voor de moreele nederlaag, welke Frankrijk had geleden ; acht jaren
later zou die smaad op hem worden gewroken en hem ook sedert
dien door zijn volk worden verweten. Voor Thiers had gegolden
het woord : „mieux vaut mourir dans Ie Rhin que dans Tégout,"
terwijl Leopold van België zijn schoonvader Louis Philippe
persoonlijk dringend bleef waarschuwen tegen de macht van het
herleefde Duitsche nationalisme „Die Presse aber erwies sich
wieder als eine Macht des Unheils für das neue Frankreich, und
Thiers am wenigsten konnte ihrem wilden Drängen widerstehen,
da er seine Laufbahn gutenteils den Zeitungen verdankte. Seine
nächsten Freunde im Constitutionel drohten: wir haben ihn
erhoben und wir lassen ihn fallen, wenn er Frankreich preisgibt;
die Gefahr der Schande ist für eine Regierung schlimmer als die
Gefahren des Krieges"\'\').

Intusschen had de ontzaglijke storm van geestdrift en van anti-
Franschen hartstocht, die in alle Duitsche landen was opgestoken
in dien zomer van 1840, bij het vooruitzicht op een nieuwen oorlog
tegen den erfvijand, duidelijk gemaakt, dat er van een zedelijk of
politiek herwinnen der Rijnlanden geen sprake meer kon zijn.
Heinrich Heine had den Parijzenaars reeds aangekondigd, dat zij
daar niet meer op moesten hopen. Zelfs werd aan de Duitsche zijde
van den Rijn weer hevig en algemeen om den Elzas geroepen ®).

Lavisse, a. w. dl. V, blz. 172, 173.
») a. w. dl. V, blz. 173.
\') a. w. dl. V, blz. 175, 176.

CoRTi ct Buffin, a. w. blz. 158.
\') Von Treitschke, D. G. im XIX Jahrh., dl. V, blz. 109.

Von Srbik, a. w. dl. II, blz. 75.

De wedergeboorte van het Duitsche nationale bewustzijn uit dc
„tiefe Erniedrigung", als spontane, immanente, elementaire krachts-
opwelling in een volk ongetwijfeld een onvergankelijk schoon
schouwspel in de wereldgeschiedenis, begeleid door de onvolprezen
schoonheid der Duitsche Romantiek als onuitputtelijke bron van
de meest verscheidene geestelijke machtsontwikkeling, had zich
reeds voltrokken, ook in de Rijnlanden, waar de Romantiek was
geboren. In het Vlaamsche België kwam het historisch-romantisch
bewustzijn, kwam de Vlaamsche beweging eerst tot ontkieming en
tot groei na de scheiding van Noord-Nederland, hoezeer ook door
de vereeniging bevrucht; in het Duitsche Rijnland had de omzetting
der geesten reeds volledig plaats gehad en zou eene scheiding van
Duitschland niet meer mogelijk zijn geweest. Immers juist ook het
Katholieke Duitschland kon zich verheffen in zelfstandige kracht,
zich met geestdrift overstelpend uit de herinnering aan de oude
tijden van Duitsch-Katholieke heerlijkheid. Bisschop Johann von
geissel, zetelend op den herderlijken stoel te Spiers in den Beier-
schen Rijn-Paltz, was aangezocht om op te treden als opvolger van
aartsbisschop Clemens August op den aartsbisschoppelijken zetel
te Keulen, als bekwaam en als geschikt tegelijk om de verzoening
met de Pruisische regeering van koning Frederik Wilhelm IV, met
den „Romantiker auf dem Throne" tot stand te brengen. Monseig-
neur Von geissel aarzelde lang alvorens de hooge onderscheiding
met de daaraan verbonden moeilijkheden aan te nemen en toen was
het zijn Romantische koning Lodewijk I van Beieren, die hem in
dringende woorden schreef, zijn aarzeling te willen overwinnen, hem
herinnerend o.a. aan de algemeene belangen van het Duitsche
vaderland, die op het spel stonden en nogmaals wijzend op het
booze voorbeeld, dat België zou kunnen geven i). De verzoening
met Pruisen kwam inderdaad door dezen aartsbisschop-kardinaal
tot stand ; zij vond haar bezegeling in de meest monumentale daad
der Romantische wedergeboorte in het Rijnland, het besluit tot den
afbouw van den Keulschen Dom, het machtigste werk der Rijn-
landsche Gotiek, aan welks verwezenlijking Heinrich Heine meende
te mogen twijfelen. Op 4 September 1842 had plaats de groote
kerkelijke plechtigheid als hoogtepunt van het feestelijk begin van
den afbouw in het rompgedeelte van den hoogen Dom, waarbij het
Pruisische koningspaar in eerbiedige belangstelling aanwezig was in

1) Van Dijk, Joseph von Goerres, blz. 376-

het gezelschap van den kardinaal en onder het algemeen enthousiasme
der Rijnlandsche bevolking In een dergelijken gloed verzonken
de oude tegenstelhngen, die nog bestonden, tot versterking der
nieuwe geestelijke eenheid van het herboren Duitsche vaderland.
In de krisis van 1840 steeg wederom het aanzien van Pruisen als de
groote militaire kracht van het staatkundig nog maar zeer losse
Duitsche geheel. „Le péril apparaît à la frontière du Rhin ; ce n\'est
pas l\'Autriche, puissance d\'Orient, qui défendra l\'honneur allemand,
mais la Prusse, directement menacée, et qui sera la sentinelle avancée,
„Wacht am Rhein". Ici encore Berlin devient centre de défense et
d\'espoir" 2).

Het begon weer duidelijk te worden, dat het harde Pruisen zou
moeten optreden als de „Erzieher zum Deutschtum", als de „Zwing-
herr zum Deutschtum" desnoods, het harde Hohenzollernsch-
Brandenburgsche Pruisen, dat in stug particularistisch egoïsme
gedurende tweehonderd jaren alleen aan eigen vergrooting en eigen
machtsuitbreiding had gewerkt, zonder zich van het Duitsche Rijk
iets aan te trekken en dat aldus door de wondere „détournement de
destinée" in latere bewustwording de krachten zou vinden, om het
geheele Duitschland tot nieuwe eenheid samen te brengen. Pruisen
moest „die am Boden schleifenden Zügel" opnemen, zooals de
groote nationale enthousiast, de Katholiek Jozeph von Radowitz,
die door Bismarck zoo onbillijk is beoordeeld, het in 1847 ver-
kondigde. Hij was het ook, die in 1853 op zijn doodsbed als een
ziener neerschreef : „Ich sehe ein hergestelltes deutsches Kaisertum
mit preussischer Spitze, Frankreich, nach verlorenem Elsass, auf
seine wirklichen natürlichen Grenzen gebracht und ungefährlicher
geworden" 2).

Het nieuwe Duitsche bewustzijn van kracht en van roeping ten
aanzien van het Germaansch-Romaansche grensgebied stond tegen-
over het oude Fransche bewustzijn van kracht en van roeping, dat
zich nog verre van de inzinking voelde.

De beschrijving der merkwaardige feesten bij Van Dijk, a. w. blz. 385—390.
De Romantische gedachte van voltooiing van den Keulschen Dom wekte ook belang-
stelling in Nederland. Onze koning Willem II, een enthousiast evenals de koning,
die in hetzelfde jaar 1840 in Pruisen optrad, en een der eerste bewonderaars der
Gotiek bij ons, schonk 1000 gulden aan den Dombau-verein tc Keulen. Zie : Gehard
Brom, Romantiek en Katholicisme (1926), dl. I, blz. 262—268, 290 ; dl. II, blz. 301.

Paul Matter, Bismarck et son temps (1905), dl. I, blz. 79.

Bij Klein-Hattingen, Bismarck und seine Welt, (1902), dl. I, blz. loi.

HOOFDSTUK HL
Frankrijks streven naar eene herwinning van België.

Na 1840 ontplooit zich in Frankrijk een streven naar nauwere
oekonomische overeenkomsten met België. Eene wederinlijving van
België was na de gebeurtenissen van 1830 onmogelijk gebleken:
België werd neutraal verklaard om het tegen Frankrijk te ver-
dedigen en Leopold I van Saksen-Coburg, de verengelschte Duit-
scher, was allerminst geneigd, zijn jong koninkrijk onder de zuig-
kracht van Frankrijk te brengen i). Aan het nieuwe ministerie Soult-
Guizot werd door de Fransche pers aanbevolen, iets te geven tot
vergoeding der geleden teleurstelling en daarom richtte het zich
op hernieuwde onderhandelingen met België over een tolverbond,
waarmede Louis Philippe reeds in 1836 was begonnen. Zelfs werd
in die jaren de gedachte geopperd en met groote belangstelhng
ontvangen, de Duitsche Tol-Unie te overtreffen door eene reus-
achtige oekonomische vereeniging van een aantal Latijnsche staten,
om aldus het politiek Imperium van den grooten Napoleon in
vormen van vrede en welvaart te doen herleven. Palmerston
meende reeds te moeten waarschuwen tegen dergelijke pogingen
en zelfs de andere Europeesche mogendheden opmerkzaam te
moeten maken op een verschijnsel dat hij aanzag als een poging
tot schending der Belgische neutraliteit

Het is de verdienste van Maurits Josson in een groot
compilatie-werk „Frankrijk de eeuwenoude vijand van Vlaan-
deren en Wallonië" de feiten bijeen te hebben gebracht, welke
ons geven het uitzicht op de lange voorgeschiedenis der ver-
metele poging van Napoleon III om België te bemachtigen in
1866, bij wijze van „compensation" voor de vergrooting van Pruisen.

1) Zie hieromtrent: CoRTi et Buffin, a. w. passim; gevend een ruimen blik
op België\'s internationale positie rondom de actieve persoon van zijn eersten koning.

Lavisse, Histoire de France contemporaine, dl. V, blz. 183, 184. Zie ook
CoRTi et Buffin, a. w. blz. 167 v.
ä) Verschenen te Breda in 1913.

De Februari-revolutie, die de tweede Fransche repubhek te
voorschijn riep, stond wederom in het teeken van de herovering
der „frontières naturelles", waarvoor Louis Philippe zich niet
meer moe had gemaakt. Reeds in 1843 had Leopold I tegenover
den Oostenrijkschen gezant te Brussel voorspeld, dat de groote
Fransche begeerte zou herleven, ondanks de teleurstelling van
1840 : „Le Dôme de Cologne et la ville de Bruxelles seront également
les objets de la convoitise française" i). Bij het uitbreken van den
Februari-storm te Parijs nam dan ook de Belgische koning eenige
militaire voorzorgsmaatregelen aan zijn grenzen, die in Frankrijk
werden toegeschreven aan persoonlijken wrevel over den val van
zijn schoonvader, maar die bleken niet overbodig te zijn. Op
30 Maart 1848 had plaats een jameson-raid tegen België: een
zoogenaamd Belgisch legioen, 2000 man sterk, kwam bij Rijssel
over de grenzen en werd met eenige schoten gemakkelijk uiteen
gedreven door de spits eener Belgische brigade. Bij een later onder-
Zoek bleek dat minister Ledru Rollin van de onderneming afwist
en dat de bende gewapend was geweest met geweren uit staats-
arsenalen. In het Noorderdepartement bleef men sedert dien mannen
werven voor eene herhaling der onderneming onder de oogen van
den prefect 2). Het regeeringsblad „Le National" uitte zijn teleur-
stelling over de koelheid der Belgen en bleef de hereeniging openlijk
bepleiten.

Na den Staatsgreep van 2 December 1851 verwachtte de Belgische
pers des te zekerder nieuwe aanslagen op de onafhankelijkheid van
het land. Als alternatief der gewenschte inlijving werd voorloopig
door de Parijsche pers met een tarieven-oorlog gedreigd en die
begon dan ook inderdaad, in September 1852, na den afloop van
het bestaande handelsverdrag.

De opkomst van den nieuwen Bonaparte verontrustte de wereld.
Ook Thorbecke was ongerust en deed in Maart 1852 in het geheim
een reis naar Berlijn en naar Brussel, in welke laatste hoofdstad
hij aankwam met de nieuwe en verrassende mededeeling, dat te
Berlijn volstrekt geen bizondere vijandschap tegen dit nieuwe
Frankrijk viel te bespeuren. Men voelde gemeenschappelijk in de
bespreking, dat men zich misschien tegen Frankrijk en Pruisen
samen zou hebben te verdedigen Van het herstelde Keizerrijk

CoRTi et Buffin, a. w. blz. 177.

M. JossoN, a. w. blz. 549—550.

CoRTi et Buffin, a. w. blz. 288.

vreesde Europa een onmiddellijken aanval op het neutrale koninkrijk,
omdat toch immers zeer zeker een Napoleon de frontières naturel-
les" zou moeten herstellen^). Er verscheen een Fransch vlugschnf
in die richting van Le Masson „Les limites de la \' ^

liberale België van toen was zeer gesteld op Zijn onafhankelijkheid
tegenover het absolutistische Second Empire ; Belgische vlugschriften
gaven op dit vlugschrift een vinnig antwoord. Een ervan „Les
imites de la Belgique, réponse aux Limites de la France" eischte
Artois en Fransch Vlaanderen op voor België en m de Vlaamsche
pers van dien tijd was ook reeds eenig verzet tegen de volkomen
verwaarloozing van het Vlaamsch element in de Fransche veronder-
stellingen Bij het begin der Oostersche knsis m Mei 1853 gaf
Napoleon III veelbeteekenend te kennen, dat, wanneer in het
Oosten de bestaande verdragen zouden worden geschonden, hij ze
in het Westen ook niet meer zou houden hetgeen te Brussel als
eene rechtstreeksche bedreiging gevoeld werd «). Koning Leopold I
gold in Frankrijk als een persoonlijk hater van Louis Napoleon,
Ltgeen wederom verklaard werd uit zijn ergernis over de ver-
driiving van Louis Philippe^). Blijkbaar meende de t>e giscne
regeering van toen zich te moeten schrap zetten voor hare onafhanke-
lijLeid en zelfstandigheid : het huwelijk van den toenmaligen hertog
van Brabant (Leopold II) met de aartshertogm Maria Henrica,
een kleindochter van Maria Theresia, aangekondigd op 30 Mei
1853, werd in een Fransch vlugschrift : „La Belgique et le mariage
autrichien" eene uitdaging aan het adres van

En het officieuse blad „Le Constitutionnel" besprak dit vlugschrift

goedkeurend. In de Katholieke „Univers" van den zeer oprechten
Louis Veuillot werd ronduit gezegd, dat wanneer Rusland Turkije
veroverde, Frankrijk gerechtigd zou zijn, zich van Belgie en van
den Duitschen linker-Rijnoever meester te maken. Ten tijde van
den Krim-oorlog maakte de Parijsche regeenng zich erg druk
tegen de liberale vrijheid van drukpers, die m Be gie stevig tegen
den Staatsgreep en tegen het Keizerrijk werd gehanteerd «), zoo
dat ook Lord Palmerston zich gedrongen voelde, m het Lagerhuis

1) CoRTi et Buffin, a. w. blz. 285.

2) M. JossoN, a. w. blz. 564-

3) CoRTi et Buffin, a. w. blz. 295-"297-
a. w. blz. 272, 288, 338.

a. w. blz. 291.
e) a. w. blz. 394\'

België te verdedigen. De „Etoile Belge" schreef ronduit, dat al die
belangstelling in verband stond met de Rijngrens ....

Om België dan weer gerust te stellen werd toen Jérôme Napoléon
op bezoek gestuurd te Brussel en de hertog en de hertogin van
Brabant kwamen in October 1855 naar Parijs; beide bezoeken
begeleid van Franschen kant met overvloedige welsprekendheid
omtrent de eenheid van taal, van beschaving, overleveringen en
herinneringen tusschen de beide landen, waartegen het „Handelsblad
van Antwerpen" en „De Schelde" meenden te moeten opkomen In
de opwinding na den aanslag van Orsini (Januari 1858) werden weder-
om bedreigingen geuit tegen België, in één adem met voorgewende
verdenking tegen de vele Fransche uitgewekenen, die te Brussel
vertoefden. Het wetsontwerp tot den aanleg van „la grande enceinte"
rondom Antwerpen in den zomer van 1859, bedoelende een schuil-
plaats in nood voor het geheele Belgische leger te gaan inrichten,
was het antwoord op de Fransche overwinningen in Italië van dat
jaargetijde. Koning Leopold en zijn minister Frère-Orban waren
het er uitdrukkelijk over eens, dat de praeliminairen van Villafranca
niet zouden inluiden een tijdperk van vrede, maar veeleer de aan-
kondiging van nieuwe oorlogen beduidden. Koning Leopold was
zeer ongerust : „Un nouveau danger surgissait pour lui. On l\'avait
prévenu de Vienne que Napoléon avait demandé à Françojs-
JosEPH une promesse de solidarité pour ses projets concernant le
Rhin et la Belgique, mais que François Joseph avait refusé net de
prendre aucun engagement de ce genre" Het wetsontwerp
betreffende Antwerpen werd door de Fransche pers hevig aan-
gevallen Daarop kwam de annexatie van Savoye en Nizza in
geheel Europa groote opschudding verwekken. „Ce fut la fin de
l\'alliance entre la France et l\'Angleterre" In Duitschland maakte
Napoleons uitleg, die er bij werd gegeven, dat Frankrijk aldus
aan den kant der Alpen zijn natuurlijke grenzen bereikte, een
somberen indruk ; de Prins-Regent verklaarde onmiddellijk, dat er
„keine Scholle deutscher Erde" mocht worden afgegeven, met het
oog ook op Napoleons nieuwe uitingen van dien tijd, tot Pruisens

M. JossoN, a. w. blz. 565—567.
") a, w. blz. 567—569.

CoRTi et Buffin, a. w. blz. 340-
M. JossoN, a. w. blz. 576.

CoRTi et Buffin, a. w. blz. 343. Lavisse, Histoire de France contemporaine,
dl. Vll, blz. 131. In Engeland begon men zelfs weêr te vreezen voor een landing.

vergrooting te willen meewerken En het was Pierre ProudHON,
die tijdens zijn verblijf in de ballingschap te Brussel sedert de
vervolging van de z.g. medestanders van Orsini, in enthousiasme
over de groeiende eenwording van Italië, in een zijner vlugschriften
aan de Belgen voorhield, dat hun land eenmaal door Napoleon
zou worden veroverd : „l\'unité de l\'Italie signifie l\'extension de la
France jusqu\'au Rhin de Bâle à Dordrecht". En hij werd daarom
door de Belgen, al hadden zij Garibaldi mateloos toegejuicht, in
helle verontwaardiging uit Brussel verdreven in October 1862 2).
Achter een bloedig arbeidersoproer in de Borinage in Juh 1861
stak, volgens de Henegouwsche dagbladen, Fransche ophitsing.
Het verminderen van zijn invloed in Italië deed Frankrijk des te
meer verlangen naar uitbreiding in Noordelijke richting, blijkens
de niet ophoudende uitingen in dagblad en vlugschrift. In 1864
baarde opzien het verschijnen van het boek van Th. Lavallée :
„Les frontières de la France", door de Académie française bekroond,
waarin op nationaal-historische gronden een uitvoerige kritiek werd
geoefend op de besluiten van het Congres van Weenen ; betoogd,
dat de Belgen in 1830 de aanhechting bij Frankrijk hadden bedoeld
en dat hun koning nu slechts optrad als een Engelsch stadhouder.
De Belgische historikus Th. Juste, de schrijver van de twee latere
boeken „La rivalité de la France et de la Prusse" en van „Napoléon
III et la Belgique" (1878), trad op tegen dit geschrift.

Bij den dood van Leopold I op 10 December 1865 achtte
Napoleon III zich verplicht, een zeer hartelijk telegram aan zijn
opvolger, den hertog van Brabant te zenden, hetgeen in de
hoogte werkenden invloed had op de Brusselsche beurs, die aan
sombere geruchten ten prooi was geweest

In 1866 verscheen echter weer een tweede uitgave van Lavallée\'s
boek^). Wij zijn dan reeds in het jaar van den donderslag van
Sadowa, in het begin der groote krisis van de nationaliteitsidee in
Europa, in welke haar groote profeet Napoleon III zelve tragisch
zou ten onder gaan, onder hare verwerkelijkingen bedolven. Wat
betreft de toepassing der idee op Frankrijk zelve moest door hem
als gevolg van „son idée fixe de remanier les traités de 1815"

worden geponeerd, dat er geen Belgische nationaliteit bestond.
„Er bestaat geen Belgische nationaliteit" — iets dergelijks omschreef
hij in een brief aan zijn oud-minister en minister van staat, president
van den Senaat, Eugène Rouher, die in December 1866 tijdens
de begrootingsdebatten in het Wetgevend Lichaam werd voor-
gelezen, nadat op 20 Augustus 1866 in diep geheim door Benedetti
het ontwerp- of- en -defensief verbond met Pruisen aan Bismarck
in handen was gegeven, waarbij Pruisen zich zou moeten verbinden,
de verovering van België door Frankrijk te zullen gedoogen en
tegen verzet van derden gewapenderhand te zullen beschermen —
het befaamde stuk, op 25 Juli 1870 door den Noord-Duitschen
Bondsgezant te Londen op Bismarck\'s last in de „Times" openbaar
gemaakt Het was slechts het beurtelings naar voren schuiven
van de twee punten in het groote programma van een hersteld
Groot-Gallië : èn België èn den Duitschen linker-Rijnoever terug
te erlangen ; het voorstel om na den slag van Sadowa de „com-
pensation" voor Frankrijk te verkrijgen in Duitsch grondgebied,
door het in bezit nemen van den Beierschen Rijn-Paltz, was op
6 Augustus 1866 door Bismarck kortaf verworpen. Maar dezelfde
Bismarck had reeds herhaaldelijk op de mogelijkheid eener ver-
werving van België door Frankrijk vaag en Mefistofelisch gezin-
speeld 2). In den aanhef der „geheime memorie", omstreeks half
Augustus 1866 opgemaakt in Napoleons overleg met Rouher en
met Benedetti ter inleiding van den grooten stap, die op 20 Augustus
zou gedaan worden, staat het dan weer : „Si la France se place
hardiment sur le terrain des nationalités, il importe d\'établir, dès

Afgedrukt bij JossoN, a. w. blz. 597—599\' De „Orig. dipl. de la guerre de
1870—1871", tome Xll, blz. 173—175 hebben het stuk volgens den tekst, zooals
die met eene massa andere staatspapieren door de Duitsche troepen in beslag is
genomen in October 1870 op het kasteel van Eugène Rouher te Cerçay, de zg. „papiers
de Cerçay", die volgens het verdrag van Versailles aan Frankrijk terug zijn gegeven.
Uit het geheel der Fransche diplomatieke stukken van dit tijdperk in de „Orig.
diplom." blijkt nog eens duidelijk, hoe deze aanslag op België eene volstrekt geheime
intrigue was van Napoleon en Rouher, „un secret de l\'Empereur", waarvan de
minister van buitenlandsche zaken Drouyn de Lhuys volstrekt niet wist. Rouher
Was de verstokte voorstander van het verbond met Pruisen, van de „alliance du
Césarisme avec Bismarck, pour gouverner le monde", zooals de Oostenrijksche
gezant te Parijs Richard Metternich het nog in April 1867 met afschuw aanduidde.

Reeds in 1864 meende Leopold I zich tc moeten verontwaardigen, omdat
Bismarck Napoleon op België opmerkzaam zou hebben gemaakt als op een aas.
CoHTi et Buffin, a. w. blz. 373.

à présent, qu\'il n\'existe pas une nationalité belge, et de fixer ce
point essentiel avec la Prusse" i). Met Rusland werd tegelijkertijd
onderhandeld om ook van dit land goedkeuring te verkrijgen tot
de verovering van België en daarbij reeds vrijwel toestemming
verkregen, althans geen verzet ontmoet 2). Terwijl Bismarck dit
ontwerp-zwart-op-wit tot een dergelijk of- en defensief verbond
zorgvuldig achter slot bracht in Mefistofelische vreugde, had
Napoleon nog bezwaar tegen het voorstel, en wel een eigenaardig
bezwaar tegen ontwerp-artikel V, waarin de beide verdragsluitende
Majesteiten aan elkander zouden moeten waarborgen de onschend-
baarheid van hun gebied. In een briefje van 26 Augustus schreef
Napoleon aan zijn vertrouweling Rouher : „krachtens dat artikel
moeten wij niet alleen de Rijnprovincies opgeven, maar zouden
wij verphcht zijn, indien zij zich aan Frankrijk aanboden, tegen
haar wil in te gaan. Ik geloof dus, dat we in de nadere bespreking
dit artikel met stilzwijgen voorbij moeten gaan"

De weg naar den Duitschen Rijn moest dus worden opengehouden.

Intusschen was op 13 Augustus 1866 de minister Drouyn de
Lhuys, teleurgesteld door Napoleons vrede-bewarende houding na
den slag bij Königgratz en door den negatieven uitslag der eerste
compensatie-onderhandelingen van Benedetti in Bohemen en te
Berlijn, teleurgesteld ook door de praeliminairen van Nikolsburg
en door den op handen zijnden vrede van Praag, heengegaan en
vervangen door Le Moustier, gezant te Constantinopel. Het interim
werd waargenomen door La Valette, minister van binnenlandsche

1) Deze „geheime memorie", door het Voorloopig Bewind in de Tuilerieën
gevonden en openbaar gemaakt, in haar geheel afgedrukt bij Hermann Oncken.
Die Rheinpolitik Kaiser Napoleons III und der Ursprung des Krieges von 1870—
1871, dl. II, blz. 81 (1936). De „Origines diplomatiques" hebben dit stuk niet,
nemén blijkbaar in hoofdzaak slechts de zuiver ambtelijke diplomatieke brief-
wisseling op.

2) Lavisse, a. w. dl. VII, blz. 163.

3) M. JossoN, a. w. blz. 600. JossoN ontleent dezen tekst aan het werk van Th.
Juste. La rivalité de la France et de la Prusse (1877). De „Origines diplomatiques"
hebben ook dit stuk niet. Blijkbaar heeft intusschen Rouher deze opmerking van
den Keizer aan Benedetti doorgegeven, want deze schrijft aan Rouher vanuit
Berlijn d.d. 30 Augustus 1866 o. m. : „Je ne puis m\'empêcher de faire humblement
remarquer que l\'éventualité prévue par l\'Empereur au sujet des Provinces rhénanes
ne me semble pas, en présence du mouvement de l\'opinion dans ces contrées, dc
nature à exiger que la France réserve sa liberté d\'action" (Orig. dipl., dl. XII,
blz. 325). De uitgevers deelen mede, niet te beschikken over den brief van Rouher,
waarop dit het antwoord moet zijn.

Zaken, die na 3 Juli i856 in den Kroonraad hevig voor het behoud
van den vrede met Pruisen had gepleit. Toen kwam dan ook plot-
seling op 16 September 1866 de befaamde circulaire-LA Valette,
tot de Fransche vertegenwoordigers in het buitenland gericht, als
een soort politiek program, zooals een nieuwe minister van buiten-
landsche zaken dat gewoonlijk deed, waarschijnlijk door Napoleon
zelf opgesteld, in welsprekende woorden de redelijkheid der Duitsche
eenheidsgedachte verkondigen en de bedoeling uitspreken, van allen
naijver op de Pruisische machtsuitbreiding afstand te doen, terwijl
zij echter tegelijkertijd zinspelingen bevatte, welke als op eene
verzwelging van België gericht werden begrepen : „Une puissance
irrésistible, faut-il le regretter ? pousse les peuples à se réunir en
grandes agglomérations en faisant disparaître les Etats secondaires.
Cette tendance naît du désir d\'assurer aux intérêts généraux des
garanties plus efficaces. Peut-être est-elle inspirée par une sorte de
prévision providentielle des destinées du Monde". De merkwaardige
zet in de vredeshymne van dit staatsstuk, het uitspreken van : „la
nécessité, pour la défense de notre territoire, de perfectionner sans
délai notre organisation militaire", werd evenzeer in verband ge-
bracht met de begeerte, volgens de nationaliteitsidee België te
bezetten. „Une seule ligne suffisait à en détruire l\'effet appaisant"

Het voorstel van Benedetti ter zake België, op 20 Augustus
gedaan, werd op 31 Augustus \'66 nog wel tusschen Benedetti en
Bismarck besproken maar had verder geen voortgang, daar
Bismarck op 26 September ziek met verlof ging, als lijdend aan
ader-ontsteking en aan overspanning door de groote gebeurtenissen
der voorafgegane maanden, en ziek bleef tot December. In Januari
1867 beginnen dan ongeveer tegelijkertijd de Fransche greep naar
de „compensation", in een verkrijgen van Luxemburg, en de eerste
pogingen om tot het verslagen Oostenrijk in nadere betrekking te
komen Middelerwijl bleef de Fransche pers, ook in hare spot-
bladen, België in opspraak brengen. Midden in de Luxemburgsche
krisis schreef de ultra-Bonapartist Granier de Cassagnac in zijn
blad een groot artikel onder den zeer openhartigen titel : „l\'annexa-
tion de la Belgique". Het Belgische koningshuis toonde tegenover

\') Aldus P. de la Gorge, Histoire du Second Empire, dl. V, blz. 75, alwaar,
de circulaire in haar inhoud ontleed wordt ; het geheele stuk in de Origines diplo-
matiques de la guerre de 1870, dl. XII, blz. 301—306.

Benedetti à Rouher, Berlin ler Sept. 1866 in de Orig. dipl., dl. XII, blz. 341.

Hermann Oncken, a. w. dl. I, blz. 52, 33 (Darstellung).

dit alles wederom zijn gezindheid tot zelfstandige daden in het
huwelijk van graaf Philips van Vlaanderen met Louise Maria
van Hohenzollern—Sigmaringen, de dochter van vorst Anton,
de zuster van den zeer befaamden Leopold, dat op 26 April 1867
te Berlijn werd gesloten i). Op zijn terugreis van het poHtieke
bezoek van rouwbeklag aan keizer Frans Jozef te Salzburg, na den
droeven dood van den keizer van Mexico, bezocht Napoleon
Noord-Frankrijk, waar de tweehonderdste verjaring der inlijvingen
van den Devolutie-oorlog werd gevierd ; er was groot feest te Rijssel
en er waren daarbij zeer vele Vlaamsch-Belgische vereenigingen uit-
genoodigd, maar er kwamen er slechts weinige, alhoewel hun „vrij
reizen" was toegekend 2). Bij het stokken der rechtstreeksche
pogingen van deze maanden begon men tegelijkertijd weer te
schrijven over een Fransch-Belgisch verbond. In September 1867
verscheen een vlugschrift met een betoog in die richting van een
oud-directeur van den „Moniteur français" onder den titel : „La
deuxième guerre" »). En in Augustus 1868 kwam te Brussel een
nieuwe Fransche gezant, de vicomte de la Guéronnière, die al zeer
spoedig van eene bizondere bedoeling ten aanzien eener nauwere
oekonomische aaneensluiting deed blijken, waartegen de Brusselsche
regeering meende op hare hoede te moeten zijn

In dit kader wordt des te meer verstaanbaar de onderhandeling,
aanvangende in 1868, om twee Belgische spoorwegmaatschappijen,
die ook eenige connexiteit hadden met de Hollandsche IJzeren
Spoorweg-Maatschappij, in handen te brengen van de Fransche
Compagnie de 1\'Est. Deze Compagnie de l\'Est was een machtig
lichaam, in velerlei betrekking tot den Franschen staat, met een net
zoo groot als het geheele toenmalige Belgische spoorwegnet s). De
bizonderheden van deze Fransche poging zijn merkwaardig ook om
de toenmalige kansen tot het tot stand komen van een Engelsch-
Pruisisch verbond, welke door graaf Bernstorff, den gezant van
den Noord-Duitschen Bond te Londen, met alle kracht werden
bevorderd, met den toenmahgen Franschen drang naar het Noorden
als middel tot aansporing en motief, zooals uit Bernstorff\'s brief-

1) M. Josson, a. w. blz. 606. Uit dit huwelijk is geboren de tegenwoordige koning
Albert van België.

2) a. w. blz. 608.

3) a. w. blz. 610.
a. w. blz. 610.

\'-) a. w. blz. 612—616.

wisseling met Bismarck kan blijken i). Volgens een verhaal van
Lord Clarendon, den toenmaligen Engelschen minister van buiten-
landsche zaken, aan Bernstorff, door Bernstorff aan Bismarck
overgebriefd, zou Napoleon in dien tijd aan den Italiaanschen
gezant te Parijs, zijn vertrouweling graaf Nigra, hebben gezegd:
„er begreife gar nicht, warum die italienische Regierung so viel von
Rom und von ihrem Wunsche spreche, dasselbe zu besitzen. Das
sei eine falsche Politik; er selbst wünsche auch Brüssel zu haben,
sage aber immer das Gegenteil, und das sei das beste Mittel, es zu
bekommen" Lord Clarendon meende zijn Fransche vrienden
nadrukkelijk te moeten waarschuwen tegen de mogelijke gevolgen
hunner aanslagen op de Belgische onafhankelijkheid en hij gebruikte
daarbij als dreigement de mogelijkheid der totstandkoming van een
Engelsch-Pruisisch verbond tot verdediging van België en de
pogingen die daartoe werden gedaan, hetgeen Bismarck ten zeerste
ontstemde : hij verkoos niet als schrikbeeld te worden gebruikt
tegenover Frankrijk en deed dat aan Bernstorff weten. Clarendon
wilde niet erkennen een algemeen „Fransch gevaar", dat ook Pruisen
bedreigde, hij wilde geen verbond met Pruisen, hij wilde oogen-
blikkelijk alleen België steunen en beveiligen. „Bei dem englischen
Ministerium scheine die Erinnerung an die westmächtliche Gemein-
schaft in der Krim noch immer nachzuwirken, so dass es Preussen
geboten sei, die freundhchen Beziehungen zu England nicht zu
überschätzen, vielmehr die bisherige reservierte Haltung auch ferner
zu bewahren" — aldus Bismarck\'s wenken aan zijn vertegen-
woordiger te Londen, toen reeds met de andere overweging dat al te
nauwe betrekkingen met Londen gevaar zouden opleveren voor de
vriendschap met Rusland. Toch achtte Bismarck de houding der
Engelsche staatslieden kortzichtig ; hij schrijft aan Bernstorff (d.d.
39. VL \'69) o. m. i „Belgien ist immer bedroht, wenn Preussen
bedroht ist; es ist der eigentliche und sicherste Kampf- und Sieges-
preis für Frankreich, welchen es auch dazu viel leichter dauernd
2u behaupten und sich zu assimilieren hoffen darf als die Rhein-
provinz, deren echt deutschen Charakter der Kaiser Napoleon
sehr wohl kennt, sowie er auch sich sagen muss, dass Deutschland

Zie Kurt Rheindorf, Der belgisch-französische Eisenbahnkonflikt und die
grossen Mächte 1868—\'6g, in de Deutsche Rundschau, dl. 195 (Mei 1923).
a. a. blz. 119—123.
a. a. blz. 124.

den Besitz derselben niet aufgeben kann, sondern, wenn sie auch
nach einem unglücklichen Kriege einmal verloren ginge, immer von
neuem den Kampf darum wieder aufnehmen würde. Die Zeiten,
wo Frankreich ein Jahrhundert lang ungestört das Elsass französieren
konnte, sind nicht mehr. Belgien dagegen braucht kaum assimiliert
zu werden; und ist es einmal französisch geworden, so wird eine
Losreissung, um welche erst ganz Europa sich zu einem Kriege
vereinigen müsste, fast unmöghch sein" Op één oogenbhk alleen
schenen de Engelsche staatsHeden en ook Lord Clarendon tot meer
positieve voornemens te komen en wel toen plotseling op i Mei 1869
graaf Beust, als gevolg der toenmahg zeer sterke Fransch-Oosten-
rijksche toenaderingspolitiek, meende, ongeroepen en bovendien te
laat, te moeten ingrijpen in de Belgische spoorwegkwestie door eene
geheime circulaire, welke hij richtte aan de k.k. vertegenwoordigers
te Brussel, Parijs en Londen, inhoudende eene aansporing om den
Franschen aanslag op de zelfstandigheid der Belgische spoorwegen
te steunen. Clarendon was over deze Oostenrijksche inmenging zeer
verontwaardigd, en ook te Parijs bleek men daarvan niet gediend,
omdat aldus de politieke grond der als onschuldig oekonomisch
opgezette onderneming al te onhandig in het licht werd gesteld 2).
Op 23 Februari 1869 was reeds tot stand gekomen de Belgische wet,
die een dergelijken verkoop van Belgische spoorwegen, als bedoeld
werd, ging verbieden. Zij wekte in de Parijsche pers groote opschud-
ding ; men achtte zich beleedigd en uitte hardop, dat er Pruisische
kracht moest schuilen achter deze houding van Brussel, terwijl
tegelijkertijd nieuwe onlusten in de Borinage wederom ongewoon
veel belangstelling genoten in de Fransche dagbladen 3). Napoleon
persoonlijk voelde zich door deze houding van België zeer ge-
krenkt ; de la Guéronnière kreeg opdracht, zich tegen de
spoorweg-novelle te verzetten en de Keizer zelve richtte in die dagen
een veelbeteekenenden brief tot zijn minister van oorlog maarschalk
Niel, waarin hij de kern van het Fransch-nationale streven naar
gebiedsuitbreiding uitvoerig en merkwaardig onthult.

1) Kurt Rheindorf, a. a. blz. 129. Voor Bismarck had het Vlamendom blijkbaar

niet de minste bizondere beteekenis.

2) a. a. blz. 125—127. Wilhelm Busch, Die Bezieh\'ungen Frankreichs zu
Oesterreich und Italien zwischen den Kriegen von 1866 und 1870—71. Tübingen

1900, blz. 25, 26.

") M. JossoN, a. w. blz. 610.

Alfred Stern, Geschichte Europas, 1815—1870, dl. X, blz. 181.

De Keizer schrijft o. m.: Moet uit deze moeihjkheid(deBelgische
spoorwegkwestie) een oorlog ontstaan ? Ik weet het niet, maar er
moet gehandeld worden, alsof hij onvermijdelijk ware. Wat hebben
wij, dat veronderstellende, te vreezen? Alvorens de gevolgen van
den oorlog onder de oogen te zien, moeten wij onzen toestand in
Europa koelbloedig onderzoeken. Frankrijk voelt zich achteruitgezet
sedert de zegepralen van Pruisen; het zou de gelegenheid willen
zoeken om zijn invloed op de best mogelijke wijze te herstellen,
zonder de hartstochten in Duitschland te ontketenen door een
vaandel op te steken, dat aan de Duitsche nationaliteit vijandig zou
schijnen. De behendigheid van de Fransche regeering zou dus
daarin moeten bestaan, dat zij een gelegenheid wist aan te grijpen,
waarbij zou blijken, dat de strijd niet gericht zou zijn tegen Duitsch-
land. Welnu, in het tegenwoordige geval zou die mogendheid, indien
een oorlog tegen België uitbrak, geenerlei recht hebben, zich daar-
mede te bemoeien en indien zij het deed, zou zij zelf den twist
aanstoken"

Als antwoord op dezen brief maakte Niel een plan tot mobilisatie
en concentratie op, dat met de mogelijkheid van gelijktijdigen oorlog
met de Duitschers rekening hield. België voelde zich ten ernstigste
bedreigd en deed een dringend beroep op de waarborgende mogend-
heden en vooral op Engeland om steun. Voor de bedreiging van
Engelands tusschenkomst week Napoleon toen weer terug; er
volgden opnieuw ronkende betuigingen van vredehevendheid.
Frère-Orban ging op i April 1869 persoonlijk naar Parijs om
voorgoed een verzoening te bewerken in verband met een practische
regeling tot gemakkelijker voorwaarden van vervoer in de onderlinge
spoorwegverbindingen, als beëindiging der krisis, en hij kreeg daar
van Napoleon persoonlijk te hooren : „de vriendschappelijke be-
trekkingen tusschen ons moeten steeds inniger worden. Men heeft
er Louis Philippe steeds een verwijt van gemaakt, dat hij België
niet bij Frankrijk heeft ingelijfd. Het misnoegen, dat daardoor werd
opgewekt, is nog niet verdwenen. Welnu, wij moeten er voor zorgen,
dat de scheidsmuur tusschen de beide landen zóó verlaagd wordt,
dat niemand meer over een inlijving denkt." Op 27 April 1869, drie
dagen dus voor de inmenging van Von Beust, kwam tot stand een

M. JossoN, a. w. blz. 619, alwaar voor den volledigen tekst van dezen brief
verwezen wordt naar een artikel van de Lannoy. Napoléon et la Belgique, in de
Revue générale, 1907, blz. 196.

protokol van verzoening, door Frère-Orban en La Valette ge-
teekend, maar de Fransche pers bleef ook sedert dien op eenzelfden
heftigen toon zich met België bezighouden^). Dat de Belgische
artillerie zich in dit jaar met Krupp-kanonnen vernieuwde, werd in
Frankrijk als een nieuwe uitdaging gevoeld In Juni en Juli 1869
kuipte een Belgisch journalist Oscar Lessinnes met mannen uit
Napoleon\'s omgeving over de mogelijkheid, den Franschen keizer
tot koning van België te doen uitroepen. In Juni en in December
1869 werd Lessinnes door Napoleon persoonlijk ontvangen en
bleef tegelijk aanhoudend in verbinding met diens kabinet®).
Lessinnes was niet de eenige Frankrijk-lievende Belg in dien tijd,
waarin overigens de toenmalige bovendrijvende hberale strooming
in België\'s openbare meening zich boven „le régime autoritaire",
dat in Frankrijk gold, verheven moest voelen. Een Franschgezinde
stemming had zich reeds sterk doen kennen, ten tijde der ont-
huUing van een standbeeld op i Mei 1868 op het grondgebied der
gemeente Borgerhout voor Lazare Carnot, die in de eerste maanden
van 1814 militair gouverneur van Antwerpen geweest is. De ge-
meente Antwerpen zelve had geweigerd, dit standbeeld te ontvangen
en daarover was véél te doen geweest Volgens Th. Juste, die zich
op eene uiting van Bismarck beroept, zoude Frankrijk nog vlak voor
het uitbreken van den oorlog met Duitschland te kennen hebben
gegeven, zich met België te willen vergenoegen, wanneer Pruisen
alsnog in zou willen gaan op de voorstellen van 20 Augustus 1866

Het omvangrijke werk van Maurits Josson verhaalt ook hoe men
in verband met en na de nederlagen van 1870 in Frankrijk bleef
doorgaan, België voor zich op te eischen. De gedachte rees, en
Thiers moet haar reeds in September 1870 op zijn rondreis door
Europa te Londen hebben geuit, dat Frankrijk van zijn bezit van
den Elzas afstand zou kunnen doen, wanneer het België zou kunnen
inlijven. De duc de Broglie, gezant van Frankrijk in Engeland,
sprak haar uit in Juli 1871 te Londen. Victor Hugo en Emile de
Girardin betoogden hetzelfde in 1875, talrijke dergelijke stemmen

1) M. Josson, a. w. blz. 625.
Gobineau, a. w. blz. 48-
M. Josson, a. w. blz. 627—629.
a. w. blz. 588.

a. w. blz. 642. Zie : Lehautcourt. Les origines de la guerre de 1870. La
candidature Hohenzollern (igia), blz. 618, 619.

sedert dien. In 1877 zweefde zij opnieuw door de Fransche diplo-
matie ; in 1887 zou zij nog zijn uitgesproken door den generaal
ZuRLiNDEN, den lateren minister van oorlog

De feiten welke Maurits Josson verzamelde en bij welke hij zijne
bronnen telkens overvloedig aanduidt, lijken ons in elk geval op te
leveren het geschikte inductie-materiaal tot wat baron Beyens
noemt als de meening van zijn vader, die het weten kon, doordat hij
veertig jaren Belgisch gezant te Parijs is geweest, over den meest
krassen greep naar België van 20 Augustus 1866: „C\'était aux
yeux de mon père la preuve flagrante et l\'aboutissement d\'une
politique longuement poursuivie" De voorgeschiedenis en de
nageschiedenis van deze meest bekend gebleven poging geven ons
het inzicht in hare breedste beteekenis, als liggende in het groote
streven naar het herwinnen der „frontières naturelles", als de
leidende gedachte der Fransche uitbreidingspolitiek sedert de her-
leving na Waterloo. Beurtelings wendde die gedachte zich naar het
Noorden en naar het Noord-Oosten; de afwisseling en de gelijk-
tijdigheid in de beide richtingen zijn treffend. Het was ook deze
gedachte, die Frankrijk zou moeten brengen tot de geweldige
botsing met het wedergeboren Duitsch-nationale bewustzijn, in het
midden van het honderdjarig tijdperk, dat tusschen het Congres
van Weenen en het Verdrag van Versailles verloopt.

M. Josson, a. w. blz. 661.

Baron Beyens, Le second empire vu par un diplomate belge, Lille-Bruges,
1924, dl. I, blz. 69.

HOOFDSTUK IV.

Het zoeken van de „compensation" in verband met dc
ontwikkeling der „Deutsche Frage."

Omstreeks i860 begint de idee der nationahteit zich uit de ver-
kondiging om te zetten in Europeesche werkehjkheden. De Itahaan-
sche eenheid heeft dan hare groote, beshssende vorderingen gemaakt.
In den zomer van 1859 was de „Deutsche Nationalverein" gesticht,
die na alle mislukking toch weer den weg ter verwerkelijking nieuw
zal gaan zoeken. „Unwiderstehlich wirkte das itahenische Beispiel
auf den langsam reifenden Entschluss der Deutschen"En de
idee maakte school: spoedig zou er ook van eene Scandinavische
en van eene Iberische eenheid worden gesproken 2). Het was
Napoleon\'s hooge begeerte, alle deze bestrevingen te begunstigen,
ze onder zijne leiding te zien voortgaan, steeds onder den invloed
van zijne „idéé fixe" : de beschikkingen van het Congres van Weenen
los tc wrikken, met de nationaliteitsidee als de onweerstaanbare
nieuwe kracht. Hij en zijn familie-leden waren het er over eens, dat
dc groote fout van Napoleon I en de groote oorzaak van diens val
was geweest: dc miskenning van het nationale gevoel, van de
nationaliteitsidee en van het rechtsbewustzijn der naburige volkeren,
vooral van dc Duitschcrs«). Napoleon III stond i^rsoonlijk door
oude relaties tegenover Duitsohland anders dan zijn staatslieden,
anders dan dc openbare mccning in Frankrijk. Dc Duitschcrs waren
hem „Ic racc dc l\'avcnir" cn reeds als President der tweede Repu-
bliek beijverde hij zich, tc Berlijn tc doen weten, dat hij niet Oosten-
rijk, nuar Pruisen bcschouwdc als dc ware „Grossnucht" in Duitsch-
land cn dat hij er toe mee wilde werken, Oostenrijks dubbele
ovcrmacht, in Italic cn in Duitschland, tc breken, liever van<^
dan morgen •). „Napoléon méprisait les pctits Etats, et sc pUisait

à voir détruire les traités de 1815 en Allemagne ; il ne répugnait pas
à un agrandissement de la Prusse, qu\'il lui offrait depuis 1850 et qui
justifierait une opération analogue au profit de la France : c\'était
reprendre la politique de Napoléon I, qui avait commencé à nettoyer
l\'Allemagne de ses petits Etats" i). Hij zag zichzelve als een scheids-
rechter tusschen Pruisen en Oostenrijk, niet zonder hoop van den
aanvang af, dat de beide strijdenden elkaar zouden verzwakken,
waardoor hij dan des te gemakkelijker een voordeel voor zichzelf
zou kunnen nemen Reeds in 1850, toen er oorlog dreigde tusschen
Oostenrijk en Pruisen, zon hij met zijn vertrouweling generaal
Changarnier op de gedachte, plotseling met 150.000 man tusschen
beiden te komen. Later beraamde hij een dergelijk plan met den
generaal de Saint-Arnaud In Bismarck hoopte hij te vinden een
tweeden Cavour, ook in dit opzicht, dat hij evenzeer bereid zou zijn,
een fooi voor den scheidsrechter toe te staan. Clarendon waar-
schuwde reeds in October 1861 zijn koningin tegen de zichtbaar
wordende tendenz in Napoleon\'s politiek, zijne dynastie alleen
door gebiedsvergrootingen van Frankrijk te bevestigen^).

Inderdaad was omstreeks i860 de volle overtuiging omtrent de
toekomst van Duitschland gerijpt en omtrent de wegen, die daarheen
zouden leiden bij den man, die zich in staat voelde, die toekomst te
maken. De oude staatsman in ruste, de groote man van de eerste
helft der 19de eeuw, Clemens Lothar Metternich, had in Augustus
1851 op zijn slot Johannisberg aan den Rijn tegenover Bismarck,
den jongen gezant van Pruisen op den Bondsdag, die hem vanuit
het naburige Frankfort kwam bezoeken, om den ouden heer een
genoegen te doen cn wellicht ook van zijne ervaringen tc Iccrcn,
gemoedelijk getriomfeerd over dc Pruisisch-Oostcnrijksche overeen-
komst van Olmütz (2 Deccmbcr 1850), welke ook Bismarck had
bevorderd cn hij had gemeend, tc mogen vaststellen, dat zijn schep-
ping, de Duitsche Bond, toch praktisch weer de eenig mogelijke
oplossing in de onderlinge verhoudingen der Duitsche staten was
gebleken. „II n\'avait pas pensé au canon ; le jeune plénipotentiaire
envoyé par la Prusse à Francfort pour soutenir la politique autri-
chienne dc\\\'ait y songer quinze ans plus tard, et découvrir, non loin

d\'Olmütz, un champ d\'action tout différent, le champ de Sadowa"
In zijn Frankforter jaren had de grimmige Bismarck zijne over-
tuiging omtrent de toekomst van Duitschland gewonnen gelijk
hij het tijdens den Franschen veldtocht aan zijn omgeving zoo
drastisch vertelde; daar had hij den gedachtengang der Duitsche
politiek van Oostenrijk van nabij waargenomen ; die pohtiek aan den
lijve gevoeld en hij had daar de volheid zijner overtuiging den
Oostenrijkschen gezant „ins Gesicht gesagt". Hij wist het nu, eene
oplossing met Pruisen en Oostenrijk samen in Duitschland, zou zijn
als „die Quadratur des Zirkels" : „keine zwei Kapitäne auf einem
Schiff" en sedert dien had hij zelfs de beste, ideale bedoelingen,
ook van Oostenrijks hoogst staande vertegenwoordigers als een graaf
Prokesch-Osten grof en boosaardig bejegend 3). Oostenrijk had
zich door de groote massa niet-Duitsche landen, welke het tot zich
had getrokken, vanzelf buiten het zwaartepunt der Duitsche landen
geplaatst. Oostenrijk was buiten het evenwicht der Dui.tsche landen
gegroeid en daardoor rijp geworden om van die eenheid te worden
afgestooten en zelf in zijne landenmassa een eigen evenwicht met
een nieuw zwaartepunt te gaan zoeken. Reeds bij het einde der
Vrijheidsoorlogen was er op gewezen, dat Pruisen de groote macht
in Duitschland zou moeten worden, daartoe des te meer geschikt,
omdat het op dat oogenblik de groote massa van zijn Poolsch gebied
verloor In de betrekkelijkheid van alle werkelijkheden was het

redelijk, dat het harde, stugge Pruisen de leiding ging nemen in de
Duitsche zaken. Het zou moeten worden de nieuwe ruggegraat van
een nieuw Duitschland ; het soldateske Macedonië, dat alle krachten
van beschaving en historie van het verzwakte, verbrokkelde en
verweekelijkte Duitschland zou gaan vereenigen tot een nieuw geheel;
verschillende, zelfs tegenstrijdige talenten en karaktereigenschappen
van stammen en staten zou gaan verzoenen in ééne groote nieuwe
synthese, binnen de historische grenzen van een volk met over-
stelpend rijke herinneringen aan macht en heerlijkheid.

Ook de groote bisschop van Mainz, de Westfaalsche edelman
Wilhelm Emmanuel von Ketteler, die als Westfaalsch dorps-
pastoor lid was geweest van het Frankforter Parlement en die maar
al te goed wist, in hoeverre slechts Oostenrijk een Katholieke staat
was te noemen heeft in zijn merkwaardig boek „Deutschland nach
dem Kriege von 1866", reeds in Januari 1867 voltooid, uitdrukkelijk
willen zeggen, hoezeer hij Bismarck\'s daden begreep ; hoezeer hij de
ondoorgrondelijke connexiteit van die daden met den gedachtengang
der Voorzienigheid kon vermoeden. Het was hem niet gemakkelijk,
de talrijke factoren van het toestanden-complex der abnormale
rechtsvorming, welke hij voor zich zag, in een eenheid van oordeel
te vereenigen ; en aldus de Duitsche Kathoheken, die de massa
vormden in de groot-Duitsche partij, met het gebeurde te verzoenen.
Hij wist dat hij zich had te hoeden voor de twee uitersten : „dass
wir einestheils die ewig wahren Grundsätze nicht dem momentanen
Erfolge, nicht dem Glänze vollbrachter Thatsachen, nicht schönen
Redensarten opfern, und dass wir anderntheils die Keime des Guten,
einer wohlthätigen Gestaltung, den Finger Gottes auch in solchen
Ereignissen nicht verkennen, die wir an sich tadeln müssen"
Hij zag voor zieh de groote moeilijkheden welke Edgar Quinet in
andere woorden en begrippen op treffende wijze als gansch dezelfde
heeft omschreven : „dépasser la période équivoque et trouble où
la force et le droit sont si étrangement mêlés qu\'on hésite à flétrir
la force parce qu\'il y a en elle une parcelle de droit et à glorifier le
droit parce qu\'il est souillé de violence, c\'est-à-dire d\'injustice" 3).
Bisschop Von Ketteler heeft in zijn boek aan de specifiek Pruisische

historisch-politische wetenschap, aan hare theorie vooral van
Pruisen\'s „Beruf" om te doen wat het gedaan had, harde waarheden
gezegd, maar hij heeft tegelijk de diepste bedoeling, de blijvende
waarde en beteekenis van Bismarck\'s werk in 1866 volkomen door-
zien en omschreven. In zijn hoofdstuk „Idee und Form" zet hij uiteen
beginselen van beschouwing en oordeel omtrent een toestand van
staatkundige verhoudingen, waarin een nieuwe kracht van ideeën
door bestaande vormen met geweld zich een weg kan breken,
„wenn die Rechtsformen, wenn die bürgerhchen und staatlichen
Institutionen ihren wahren idealen Inhalt verloren haben und nun
mit dem Ansprüche fortbestehen, den sie nur so lange mit vollem
Rechte erheben konnten, als sie die Verwirklichung einer von Gott
stammenden Idee waren" i). — „Wir wissen zwar wohl, dass auch
das bloss formelle Recht für den Einzelnen verpflichtend bleibt,
wir wissen aber nicht minder, dass nichts die Staaten tiefer erschüt-
tert, als wenn die ewigen Ideen der Gerechtigkeit mit den bestehen-
den Formen der Gerechtigkeit in Kampf gerathen" 2).

Ook Monseigneur Von Ketteler zag terstond, dat de aansluiting
van Zuid-Duitschland bij het Noorden zou moeten volgen als
redelijk en natuurnoodzakelijk, vroeg of laat 3). De davering van
Sadowa was het geluid, waarmede het plotseling verschuiven der
bestaande verhoudingen in Duitschland naar de nieuwe basis der
werkelijkheid zich aan het bewustzijn der wereld deed kennen.
Te Frankfort had Bismarck de verwikkelingen van den Gordiaan-
schen knoop gezien en nageplozen ; tusschen Sadowa en Königgrätz
op 3 JuH 1866 heeft hij hem doorgehakt. En hij wist volkomen wat
hij deed, in alle opzichten. „Es gehort zu den grossen Zügen in der
Selbstbiographie Bismarcks, dass er sich mit nichts verhüllender
Offenherzigkeit zur Urheberschaft des Krieges gegen Oesterreich
bekennt. Er ist darin weit grösser als seine Bewunderer, die ihm
— etwa wie Sybel — einen Dienst zu leisten glauben, wenn sie der
Geschichte Gewalt anthun und der oesterreichischen PoHtik über
das gerechte Mass hinaus die Verantv/ortung für den Krieg zu-
schieben" Bismarck heeft het immers tegenover de Pruisische
opwinding zoo kostelijk nuchter gezegd, dat Oostenrijk niet

schuldiger was aan den oorlog dan Pruisen. Hij heeft slechts in de
veranderde verhoudingen tusschen de Duitsche staten eene rechts-
erkenning af willen dwingen naar een feitelijken toestand ; hij heeft
de Duitsche klok gelijk gezet naar den stand der zon.

Maar wat had Frankrijk daarmee te maken ? Wat had zich Frank-
rijk bij Sadowa verslagen te voelen ? Waar is de objectieve recht-
vaardiging van „la revanche de Sadowa" ? Het lijkt toch inderdaad
eene wereldhistorische tekortkoming aan Frankrijks zijde, dat het
de inwendige versterking der Duitsche landen door redelijke een-
wording niet heeft willen dulden ; dat het zijn eigen voorrang in
stand heeft willen houden door andere natuurlijke krachten in hare
opkomst te weerhouden.

„C\'est ici que commence, c\'est ici tout au moins que se précise
la responsabilité de la France. C\'est ici que se noue le terrible drame
de 1870" 1). Aldus Jean Jaurès als hij gaat spreken over de ge-
beurtenissen van 1866 als uitgangspunt van zijne uitvoerige histo-
rische kritiek op Frankrijk\'s houding tegenover de ontwikkeling der
Duitsche eenheid onder Pruisen\'s leiding. „L\'Empire et les adver-
saires de l\'Empire (ou du moins beaucoup d\'entre eux) rivalisèrent
d\'égoisme étroit et aveugle. Ce fut le crime d\'une nation contre une
autre" Jaurès kritiseert vooral uitvoerig de houding van Adolphe
Thiers, die zich zoowel tegen de Italiaansche als tegen de Duitsche
eenwording heeft verzet en aldus theoretisch, hij de liberaal, hij de
aanvoerder van de „parti du mouvement", in nationaal opzicht het
meest reactionaire standpunt heeft in willen nemen. Thiers had in
die dagen een ontzaglijk grooten invloed onder Frankrijks gezeten
burgerij, omdat hij gold als verstandig, gematigd en bezadigd, maar
hij was in den grond minstens zoo oorlogszuchtig tegenover Duitsch-
lands en Pruisens stijgende kracht als het Tweede Keizerrijk zelve.
Thiers geldt voor het nageslacht nog als verstandig, gematigd en
bezadigd, met name omdat hij in de Juli-krisis van 1870 als woord-
voerder van een gering aantal medestanders in het Wetgevend
Lichaam tegen den oorlog heeft durven waarschuwen, en de motie-
ven tot de oorlogverklaring van Ollivier en Gramont heeft durven
afkeuren.

Hij, de oud-minister sedert 1840, hield op 3 Mei 1866 in het

Wetgevend Lichaam een groote rede, die de algemeene aandacht
trok ; waarin de komst van een nieuw groot Duitsch Rijk vooruit
werd gezien en de middelen tot afwending van dat gevaar werden
geschouwd ; opnieuw werd ontvouwd het programma van een uit
onafhankelijke staten bestaand Duitschland als noodzakelijk axioma
voor Frankrijk en voor de Europeesche verhoudingen i). Naar aan-
leiding van deze rede houdt Jaurès aan Thiers voor, dat hij de
krachten der revolutie, die hij voor Frankrijk wilde waardeeren en
benutten, ging miskennen in hare consequente werking voor
Italië en voor Duitschland ; dat hij met zijn liberale beginselen, aan
de krachten der revolutie ontleend, aan Frankrijk wilde voortbouwen
en tegenover Duitschland en Italië wilde „maintenir l\'ancienne
politique, la politique traditionelle de la vieille France : celle de
François I, de Richelieu, de Mazarin, de Louis XIV, qui consistait
à diviser l\'Italie, à diviser l\'Allemagne pour les affaiblir et les
dominer" 2). Jaurès zegt van de Fransche Revolutie, dat zij „idéaliste
d\'abord, puis conquérante et oppressive, avait contribué doublement
à susciter l\'unité allemande : en proclamant le droit des nations et
en le violant" En Napoleon „avait déplacé si souvent, si violem-
ment les bornes des Etats allemands qu\'il avait appris à la nation
allemande que tout en elle était fragile et précaire, tout, sauf elle-
même" Thiers spreekt altijd over het behoud van het Europeesch
evenwicht, maar vóór de nationale opkomst van het Italiaansche en
van het Duitsche volk heeft er nooit een Europeesch evenwicht
bestaan, doch slechts „une prépondérance". — „Et si Mr. Thiers
parle d\'équilibre pour un système européen livré à toutes les témérités
et à toutes les surprises, c\'est parceque sous le nom d\'équilibre il
entend la domination de la France, prudente il est vrai et mesurée.
C\'est l\'Angleterre qui a la mission de corriger les excès de la France
quand celle-ci, sous Louis XIV, sous Napoléon, détruit jusqu\'à
l\'apparence de l\'équilibre" 5).

Thiers\' groote, drie-urige rede bleef niet zonder werking. Keizer
Napoleon beantwoordde haar zelf in een rede te Auxerre op 7 Mei
1866, waarin hij wederom zijn afschuw uitte van de verdragen van

i8i5 en tegelijk zijn vertrouwen uitsprak, dat de onderlinge strijd
om de hegemonie in Duitschland in elk geval voor Frankrijk een
voordeel zou brengen i). Maar ook wist zijn minister Drouyn de
Lhuys van hem te verkrijgen, dat er weer over een Europeesch
Congres werd gesproken, dat de groote nationale kwesties in Europa
zou moeten behandelen; ook Londen en St. Petersburg voelden voor
de gedachte van een dergelijk Congres, dat aUicht Bismarck\'s
streven zou hebben vastgezet ; gelukkig voor hem heeft de Oosten-
rijksche politiek het voorstel van de hand gewezen, van haar kant
vreezende, door de besluiten van een Europeesch Congres uit
Duitschland te worden verdreven 2).

Op 14 Maart 1867, dus na Sadowa, hield Thiers zijn groote
interpellatie over de Duitsche en de Italiaansche politiek der
regeering ; het recht van interpellatie was eerst op ig Maart 1867
gegeven : de groote hberaal wilde er een waardig gebruik van gaan
maken. Vier dagen duurden toen de stormachtige debatten rondom
de onheilspellende vraag : heeft Frankrijk de hegemonie in Europa
verloren ? Ook Jules Favre greep in en onderhng zeer afwijkende
beschouwingen werden gegeven over de houding welke de Fransche
regeering tegenover de gebeurtenissen in Duitschland aangenomen
had en in de toekomst zou moeten aannemen, „während in Wahrheit
sich ein Gebot der Weltgeschichte vollzogen hatte, dem der Kaiser
das eine Mal leitend, das andere Mal leidend als Werkzeug ge-
dient" 3). Thiers drong er op aan, dat het Keizerrijk op zou houden,
te huldigen de fraaie formule van de circulaire-la Valette omtrent
nies grandes conglomérations", die noodzakelijk zouden zijn in de
ontwikkeling der volkerengemeenschap, maar Jaurès houdt hem
voor, dat hij de begeerte der Italianen naar het bezit van Rome en
de begeerte der Duitschers naar de samensmelting van Noord-
Duitschland met de Zuid-Duitsche staten niet mag gelijk stellen
met de begeerte van Frankrijk naar België en Luxemburg. „Quand
donc M. Thiers disait, pour résumer sa politique : ne rien prendre,
ne rien laisser prendre aux autres, il n\'offrait ni à l\'Italie ni à l\'Aile- \'
magne une équivalence de renoncement, et il opposait le véto de la
France à la volonté passionnée d\'une grande partie de l\'Allemagne,
à la résolution inflexible de la Prusse, s\'autorisant de la pensée

allemande ; il créait entre la France et la Prusse, ou plutôt entre la
France et l\'Allemagne, un casus belli que les calculs de prudence des
gouvernements pouvaient bien ajourner de quelques années, mais
qui pesait sur le monde comme une implacable certitude" Jaurès
acht de verantwoordelijkheid van Adolphe Thiers, die den naam
had bezadigd te zijn maar in de werkelijkheid kortzichtig was, voor
de rampen van Frankrijk en voor de slechte verstandhouding tusschen
Duitschers en Franschen ook na 1870, aanmerkelijk groot : „Si
l\'unité italienne et l\'unité allemande, qui devaient s\'accomplir avec
nous ou contre nous, se sont accomphes contre nous, M. Thiers
en est, pour une part, responsable. Il n\'avait pas le pouvoir, mais il
était le plus grand, le plus illustre parlementaire et il représentait la
tradition libérale ; une partie de la bourgeoisie parlait et pensait par
lui. M. Thiers voyait faux l\'ensemble du mouvement europeen ).

En toch oppert Jaurès de mogelijkheid, dat de ervaren staatsman,
indien hij op het oogenblik van het eigenlijke conflict met de op-
strevende Duitsche kracht de macht in handen zou hebben gehad,
door zijn eigenaardige gaven van „le sens rapide des circonstances,
des possibihtés présentes, des dangers précis et particuliers het
vreeselijke zou hebben afgewend. „Cette prudence de detail et
d\'occasion, cette habileté de l\'heure permettent parfois d eluder la
désastreuse logique des systèmes faux. Et à force d\'ajourner, par
instinct d\'immédiate sagesse, les applications d\'une théorie funeste,
on arrive pratiquement à se dépendre de celle-ci" . ,

Jaurès vertelt ons ook, hoe de houding was der repubhkemsche
linkerzijde in die dagen „après Sadowa". Edgar Quinet die reeds
op 21 Juli 1866 omtrent Duitschland had aangekondigd „qu elle
aspirerait à remplacer la France au premier rang des nations\' ),
schreef in 1867 een boekje „France et Allemagne", waarin hi] zi)n
veroveringsgedachten van 1840 herriep, de Duitsche eenheid onder
Pruisens leiding erkende, streng veroordeelde de pohtiek der
„compensations" en thans beide volkeren opriep tot het ver-
overen der vrijheid. Ook Jules Favre heeft bij het interpellatie-
debat van Maart 1867 in dezen geest georeerd, betoogende dat men
moest vaarwel zeggen aan „ce fantôme de la rive gauche du Rhin\'

en de jonge, veelbelovende député Emile Ollivier juichte hem
daarbij toe. Hij zeide het nog eens uitdrukkelijk in de Kamer op
8 Juli 1868, dat de Fransche republikeinen de eenheid van Duitsch-
land zouden aanvaarden en Sadowa niet als een vernedering voelden ;
en knoopte daaraan vast de gevolgtrekking, dat ook Bismarck
daarom rustig de ontwikkeling der denkbeelden in Frankrijk kon
afwachten.

Het allerduidelijkst was de erkenning van het goed recht der
Duitsche eenheid uitgesproken door Emile Ollivier zelve, wien de
verantwoording voor Frankrijks rampen ook door Jean Jaurès
allerzwaarst wordt aangerekend. In 1865 had hij de annexatie der
hertogdommen door Pruisen goedgekeurd en verdedigd ; op 15 Maart
1867 bij het interpellatie-debat in een historisch betoog de houding
van Oostenrijk tegenover de Duitsche idee veroordeeld en de ver-
diensten van Pruisen tegenover die idee in een glanzend licht
gesteld. „Notre grandeur nous a paru toujours identique à celle de
l\'humanité ; ne manquons pas à cette belle tradition et, chaque fois
qu\'une nation surgit dans le monde, au lieu de lui faire obstacle et
de la maudire, envoyons-lui, par nos messagers, la myrrhe et l\'en-
cens." En op de interruptie „1813 !" had hij uitgeroepen : „1813
n\'est rien autre chose que 1789 retourné contre nous." Bij aile
gelegenheden heeft hij de Duitsche eenheid toegelicht als een
redelijk, onvermijdelijk verschijnsel, in den tijd ook, toen hij reeds
genoemd werd als toekomstig minister^). „Si Napoléon avait eu
des inquiétudes, peut-être des remords sur sa politique de 1866, la
parole d\'Ollivier les dissipait. Appeler au gouvernement l\'auteur
de ce discours" (van 15 Maart 1867) „au mois de janvier 1870, c\'était
exactement déclarer la paix à l\'Allemagne" — aldus het oordeel
ten gunste van Napoleon\'s oprechte vredelievendheid, dat de
Fransche geschiedschrijver Joseph Reinach in 1931 meent te mogen
uitspreken op grond van Ollivier\'s woorden

Tegenover het pessimisme van den beroemden scribent Prévost-
Paradol, die zich iji Juli 1870 na het uitbreken van den oorlog als
Fransch gezant bij de Vereenigde Staten te New-York van het leven
beroofde en die in een boek „La France nouvelle" in Juni 1868 de
onvermijdelijkheid der botsing tusschen Frankrijk en het nieuwe

Duitschland verkondigde, onvermijdehjkheid als van de botsing
tusschen twee treinen, die tegenover elkaar op het zelfde spoor
worden losgelaten, stelt Jaurès eene andere meening : „S\'il est vrai
que jucque là l\'histoire n\'avait pas fourni un seul exemple d\'un
vaste déplacement ou d\'un nouveau partage des influences qui ne
fût pas constaté et contresigné par une guerre, l\'histoire n\'est pas
condamnée à se répéter et le pessimisme aussi est un parti-pris
qui peut égarer l\'intelligence comme la vaine facilité de l\'espoir."
De machtige gedachte der vrijheid, als zij bijtijds ware opgestoken
als een krachtige wind, zou het zich samenpakkende onweer hebben
uiteengedreven en den horizont hebben gezuiverd. En ook Bismarck
zou in deze jaren den oorlog niet „onvermijdelijk" hebben verklaard,
als het veto der Franschen tegen het overschrijden der Main-linie
niet hadde bestaan

In de werkelijkheid der feiten was reeds duidelijk, dat het Keizerrijk
zich de waarschuwingen van Thiers, van den „empirique illustre"
tegen het bevorderen der Duitsche eenheid niet behoefde aan te
trekken. Want hoewel het ook tegenover Duitschland gebonden was
aan zijn eigen verheerlijking van het recht der nationaliteiten en van
„les grandes agglomérations", was het reeds bezig tegenover het
overwinnende Pruisen allerlei bezwaren op te werpen die als dreige-
menten moesten worden gevoeld, evenals het om andere redenen de
voltooiing der Italiaansche eenwording had belemmerd

Het plotseling ingrijpen van Frankrijk onmiddellijk na 3 Juli 1866,
de telegrafische aankondiging van zijn bemiddeling als een ingaan
op Oostenrijks noodkreet en de zending van Benedetti naar het
Pruisische hoofdkwartier in Bohemen moesten worden gevoeld, niet
alleen als een zeer zware reëele bedreiging, maar ook als eene eerste
ontknooping uit de lange en gecompliceerde onzekerheid van de tot
dan toe gevolgde keizerlijke politiek. Vanaf 1850 had Louis Napoléon
aan Pruisen zijn gunst aangeboden ; verkondigd dat hij Pruisen vond
„trop maigre". Op Duitschland immers was de nationaliteitsidee
prachtig toe te passen, wanneer Pruisens roeping tot eenmaking
werd gehuldigd ; de Oostenrijksche staat, de bonte lappendeken was
het groote monstrum voor de nationaliteitsidee ; Napoleon moest
er ten zeerste aan twijfelen „ob Oestreich im Stande sein werde, mit

dem zur Zeit mächtigen Winde der Nationahtät zu segeln"
Napoleon wilde een bondgenootschap met Pruisen, en Bismarck,
zoodra hij tot macht en invloed kwam, wilde daarop ingaan. Reeds
bij de eerste kennismaking met dezen Pruisischen gezant bij den
Duitschen Bondsdag, die toen reeds ministeriabel geacht werd, in
1855, heeft Napoleon daarover gesproken 2). De „Realpolitik"
schreef voor, de gedachte aan 1813 en aan de „Erbfeindschaft"
zonder eenig bezwaar ter zijde te zetten ; eene inspiratie wellicht tot
wat later een Stresemann doen zal. Bismarck heeft gepleit voor een
vertrouwelijk bezoek van Napoleon aan Berlijn, eene gedachte die
de streng-conservatieven der toenmahge Camarilla en van de
„Kreuzzeitung" deed griezelen en die dan ook geen kans kreeg op
verwerkelijking. In April 1857 terwille der Neufchâtel-aangelegen-
heid te Parijs vertoevende, had Bismarck met Napoleon het
bekende lange gesprek, waarin de bondgenootschapsgedachte uit-
voerig werd behandeld ; waarbij Napoleon in overgroote open-
hartigheid uitdrukkelijk afstand deed van alle Rijn-politiek, als zijnde
voor Frankrijk zeer gevaarlijk vanwege de oude anti-Fransche,
anti-Napoleontische Europeesche coalitie, die door Fransche Rijn-
bestrevingen in het leven moest worden geroepen. Liever zinspeelde
hij in deze belijdenissen op de Middellandsche Zee als behoorende
te zijn min of meer een „lac français" en op een mogelijken oorlog
om daartoe te geraken, zelfs tegen de Engelsche overmacht ter zee,
waarbij ook eene vloot van een langs de Noordkust van Duitschland
vergroot Pruisen steun zou kunnen geven. De Pruisisch-Fransche
vijandschap moest worden vergeten : „c\'est l\'avenir qui doit occuper
les hommes politiques" 3).

Vanuit St. Petersburg, waarheen hij op 23 Maart 1859 als gezant
was gegaan, na het begin der „neue Aëra", hield Bismarck de
heftige pleidooien tegen het verleenen van militaire hulp aan Oosten-
rijk tegen Frankrijk en Sardinië in den zomer van dat jaar, in dit
opzicht volkomen eensgezind met de doctrinaire demokraten in
Pruisen, die in meerdere vlugschriften krachtig opkwamen tegen de
nationale, anti-Fransche oorlogsbeweging ; zoo ook Lassalle in zijn
geschrift : „der Itahenische Krieg und die Aufgabe Preussens"
In Juni 1862 tijdens de lange wandeling van Napoleon met den

Pruisischen gezant in het park van Fontainebleau kwam de gedachte
van het bondgenootschap weer ter sprake, in verband met aan-
biedingen welke Oostenrijk aan Frankrijk zou hebben gedaan, en
werd nu door Bismarck ontweken i). Maar zij blijft leven tot m
1863 en \'64 2) en in elk geval bleef de goede verstandhoudmg en de
aanmoediging van Napoleon\'s zijde tot het voeren der anti-
Oostenrijks che nationale politiek. Reeds in October 1861 kwam de
pas opgetreden koning Wilhelm te Compiègne vriendschappelijk
op bezoek. En het is immers tenslotte Napoleon zelf, die den
laatsten, beslissenden stoot tot het totstandkomen van het Pruisisch-
Italiaansch verbond van 8 April 1866 heeft gegeven ; die, toen het
Italiaansch ministerie-LA Marmora, dat steeds bleef aarzelen voor
het onwennig samengaan met de Pruisen, hem om raad kwam
vragen, met kracht van overtuiging den weg wees naar Berhjn, de
reeds stokkende onderhandelingen weder op gang bracht en aldus
aan Bismarck een zeer grooten dienst heeft bewezen«). Maar hij
deed dat, gelijk hij aan zijn vertrouwden vriend graaf Nigra vertelde,
dienet later als Italiaansch gezant te Weenen aan Friedjung per-
soonlijk terwille van diens historisch werk heeft medegedeeld, hij
deed dat, omdat hij hoopte op de verzwakking van Duitschland door
den Pruisisch-Oostenrijkschen oorlog en op de Rijngrens voor

Zich^). ....

Wanneer omstreeks i860 de nationale vereeniging m andere
landen zoo sterken voortgang gemaakt heeft, herleeft in Frankrijk
de begeerte naar de Rijngrens en gaan de Fransche staatsheden zich
inspannen om in deze richting iets voor het Keizerrijk tot stand te
brengen Het is merkwaardig dat de Fransche geschiedschrijver
Joseph Reinach, een der uitgevers van de „Origines diplomatiques",

in zijn reeds genoemd artikel in de Revue historique van 1921
gemeend heeft, het bestaan dezer begeerte naar de Rijngrens in
dezen tijd te moeten ontkennen. Het bestaan eener begeerte naar
eene „agglomération franco-belge", als droom van Napoleon in
deze jaren, geeft Reinach toe : „Lui, 1\'homme de la politique des
nationalités, ne se démentira pas, mais il interprète"«), maar om-

trent de hernieuwde „Rheingelüste" meent hij te mogen oordeelen :
„Des fanfaronnades de journalistes ont donné à croire que le Rhin
fut une pensée secrète de Napoléon III et que la France, sous son
règne, recommença à convoiter les pays de la rive gauche. Il n\'en
fut rien" i).

Het kan niet mogelijk zijn, met dit oordeel, hoe merkwaardig ook,
in te stemmen en het is van belang, het tegendeel te bewijzen ; of
liever nog : aan te duiden, hoezeer de geheele diplomatieke sfeer
van Europa in die jaren vol was van die ééne gedachte, in die ééne
„pensée secrète de Napoléon III" haar middelpunt had. In de
vertrouwelijke instructie aan zijn gezant Moustier te Berlijn, die aan
den Belgischen gezant te Parijs, baron Beyens, bekend is geworden,
Zet Napoleon in 1860 uiteen, dat Frankrijk breedere grenzen noodig
heeft, om zijn welvaart gelijk te maken aan die van Engeland. De
verwerving van Savoye en Nizza is een stap in deze richting ; de
gezant te Berlijn moet er naar streven, den linker Rijn-oever van
Mainz tot Keulen vreedzaam en geleidelijk voor Frankrijk te ver-
werven, in ruil voor vergrooting in Noord-Duitschland, aan Pruisen
toe te staan

De Poolsche opstand van Januari 1863 en de houding van Bismarck |
in dezen doen eene geheel andere gedachte geboren worden. Zoowel
Napoleon als Eugénie blijken dan innig vervuld van een groot plan
tot definitieve verbetering der kaart van Europa, waarin zij Engeland
en Oostenrijk willen betrekken tegenover Pruisen en Rusland — de
figuur van 3 Januari 1815 ! — met een drieledig groot doel : de
bevrijding van Polen ; de bevrijding van Italië ; de linker Rijn-oever
voor Frankrijk. Oostenrijk zal ontvangen Silezië en viitbreiding op
den Balkan ; Pruisen zal in Noord-Duitschland worden schadeloos
gesteld ; België zal worden verdeeld tusschen Frankrijk en Engeland,
als Engeland dat wil. Engeland en Oostenrijk gingen er geen van
beiden op in. Het bestaan en de diepe ernst van het plan worden
uitvoerig toegelicht en met nadruk verzekerd door de brieven van
den Oostenrijkschen gezant Richard Metternich aan zijn toen-
maligen minister graaf Rechberg. Ook graaf v. d. Goltz, Pruisisch
gezant te Parijs, blijkt van het plan te hebben geweten en zijn
regeering te hebben gewaarschuwd

Na de mislukking van den Poolschen opstand trachtte dc minister
Drouyn de Lhuys het bij Pruisen ontstane wantrouwen weg te nemen
j en bracht hij weer ter sprake de Fransche „vergrooting" langs de
andere lijn, naar aanleiding der Sleeswijk-Holsteinsche kwestie,
welke in dezen tijd opkomt en aan Pruisen vergrooting ging brengen.
De nauwkeurige berichten van den nauwgezetten, braven, ietwat
breedsprakigen graaf Von der Goltz, die later door Bismarck werd
beschertst vanwege zijn vereering voor keizerin Eugenie, beschrijven
dit alles en hij meent reeds te moeten waarschuwen: „Man würde
namentlich in Deutschland nicht verfehlen, zu behaupten, dass wir
uns auf Kosten unserer deutschen Bundesgenossen vergrössern und
dagegen Frankreich das linke Rheinufer überlassen wollten" i).
Frankrijk begint in dit zelfde verband over de mogelijkheid van een
„neutralen Rijnstaat", als een twééde België te spreken in de
voortdurende nuanceering van het begrip tusschen „petite recti-
fication de la frontière," waarvan Napoleon nog in 1857 tegenover
Bismarck bleef spreken, in de richting misschien van de grenzen
van 1814, tot volledige inlijving van den ganschen linker Rijn-oever ;
in de voortdurende schommeling tusschen „petit Rhin" en „grand
Rhin". Ook in Engeland en in Italië was men ervan overtuigd, dat
in eene dergelijke richting Napoleon\'s bedoelingen lagen
j Als dan na den Deenschen oorlog dc strijd tusschen de over-
winnaars, dc Pruisisch-Oostenrijksche strijd om dc hegemonie gaat
• dreigen, treedt onmiddellijk de gedachte op den voorgrond, dat
Frankrijk uit dc onderlinge verzwakking der twee Duitsche mogend-
heden het begeerde voordeel kan trekken. Dc Pruisisch-Oosten-
rijksche oorlog was in 1865 reeds verwacht cn aldus werd het verdrag
van G.isicin ook voor Frankrijk eene teleurstelling *). Vanwege dit
verdrag achtte Bismarck zich verplicht, ook tegen dc meening van
zijn koning in, zich persoonlijk bij Napoleon op dc hoogte te gaan
stellen, in hoeverre deze aan zijn begunstiging van Pruisen, steeds
al.«: beginsel verkondigd, trouw zou blijven. Vandaar zijn befaamde
reis op 3 Oct ober 1865 naar Biarritz, waar hij ccn gcheclc maand
verbleef cn waar hij zijn vage belofte kan gedaan hebben omtrent dc
„compensation" cn ook misschien omtrent Bclgic als Fransch-

\') Vinuii Parin. 14 Jimun H. OwottH, w. dl. 1, Nl. 2y

•) M. Onc%tx. t. w. dl. I. Mt. 39.

\') H. ONrUM, J w. ai. I. bJl H. 1). 55. «JJ. 11« (oo* dc i»o<cn).

•) P. Matti». ê. «. dJ. II. Nr h7

sprekend gebied als „diable ironique" heeft gespeeld, steeds niet het
onverbiddelijk doel voor oogen, op dat oogenbhk vooral een omslaan
van Frankrijk naar den Oostenrijkschen kant te voorkomen, al zij
het met vermetele middelen. Gelijk hij in December 1863 reeds
gedaan had door tegenover den bizonderen gezant generaal Fleury,
die hem over een Europeesch Congres inzake Polen kwam polsen,
te beweren, dat hij nog liever den linker Rijn-oever dan Posen voor
Pruisen zou willen verliezen

Dat Bismarck te Biarritz de mogelijkheid tot afstand van Duitsch
grondgebied zou hebben opengehouden, is wel niet waarschijnlijk
in verband met een telegram van 9 Maart 1866 aan Von der Goltz,
waarin wordt gezegd, dat een dergelijke afstand onmogelijk zou zijn
en dat dat moet worden gezegd, wanneer er te Parijs naar gevraagd
wordt 2); al schijnt het zeker, dat de „Realpolitiker" ook tot een
dergelijken afstand bereid zou zijn geweest, wanneer hij daar een
grooter voordeel tegenover zou hebben gezien Napoleon blijft
intusschen aan Fransche sympathieën in de Beiersche Pfalz ge-
looven, wier bestaan door Bismarck uitdrukkelijk moet worden
ontkend, ook al was het waarschijnlijk, dat Beieren in den komenden
oorlog naast Oostenrijk en tegenover Pruisen zou gaan staan, hetgeen

\') Origines diplomatiques de la guerre de 1870—1871 (1910), deel I, bis. 4.
Verslag van cen onderhoud met Bismarck, door generaal Fleury aan Napoleon
vanuit Berlijn uitgebracht op 33 December 1863. Generaal Fleury was door Napo-
leon III naar het Noorden gestuurd om koning Christiaan IX bij zijn troons-
bestijging te begroeien cn tegelijk verschillende vorstenhoven te polsen naar aan-
leiding van Napoleon\'s voorstel, een groot Congres bijeen le roepen te Parijs,
waar zoowel de opkomende Sleeswijk-Holsteinsche als de Poolsche kwestie zouden
Avorden geregeld. Bismarck voelde niets Nwr het Congres : „Plutót mourir, dit
M. de Buviarcx, que de laisser discuter nos possessions de Posen. J\'aimerais mieux
céder nos provinces rhénanes !" Zonder eenige nadere aanleiding wierp dus Bismarck
de Rijn-kwestie in het naprek, misschien om zijn bezoeker op dit punt te peilen.
Dc generaal zt%l dan ook un het eind van zijn vcniag : „Quant aux frontières du
Rhin, le mot a été prononcé. Faut-il accentuer ?", waArop Napouon op 34 Decem-
ber lelegrafóch antwoordt : „Ne parle: pas du Rhm et iranquilltse: sur Posen"
(bit. Ook de uitKave der „Oricines dipiomatiquei" begint dus beletkenuvol
met de Rijnkwcstjc, al heeft xij geen berichten over d< Kuzctlijke kabtnetsinihgtu,
wavmedc OttCKtm uitgave begint. Zie ook IIouann Onocxh, a. w. dJ. I. Us. 90.

•) H. Onoon, a. w. dl. 1, Wr. 105.

•) In den Rjjtahlig bctff hit in 1874 tegenover Von Maujwcooot heftig onikeod,
«enig «tuk Duitsch gtbird tt hebben willen geven (2i< Fiii«>n;nr.. a. w. dl. 1, bir. jiï).
2iin «nkdc uiiUlingett in iiin brKfwisMling mei Von otM OotTI nwt d«fm*<
>a tUi^J

voor den Franschen keizer aanleiding werd om toen reeds te ver-
hopen, dat uit deze positie eene verwerkelijking althans van de
„petit Rhin"-gedachte zou kunnen volgen i). Pruisen werd tot
groote en vele annexaties aangespoord, opdat ook Frankrijk veel zou
•kunnen vragen. Drouyn de Lhuys redeneerde met Von der Goltz
: over de omstandigheden, waaronder wellicht Fransch-Zwitserland
. en België door Frankrijk konden worden ingelijfd, nadat eenmaal in
\' brieven van 3 en 7 Maart 1866 koning Wilhelm en keizer Napoleon
eigenhandig aan elkaar hadden beloofd, wanneer het tot belangrijke
gebeurtenissen in Europa zou komen, in onderling overleg te zullen
handelen 2). Al spoedig werd intusschen ook met Oostenrijk ge-
sproken over de noodzakelijkheid, voor Frankrijk compensaties of
garantiën te verwerven, voor het geval Oostenrijk de overwinning
ging behalen, eene besliste hegemonie in Duitschland zou gaan
voeren en zich gaan uitbreiden, hetgeen volgens Drouyn de Lhuys
Frankrijk graag zien zou: de compensatie zou welhcht kunnen
bestaan in de stichting van een Rijnland-staat onder eene neutrale
Duitsche dynastie, als een der vormen, waaronder Frankrijk zich
de verwezenlijking zijner Rijngrens-begeerte kon denken 3).

En op het politieke hofbal van 30 April 1866 zegt Napoleon tot
\\ Von der Goltz in het lange gesprek in de vensternis, onder de
« aandacht der geheele diplomatieke wereld van Parijs gevoerd: de
oogen van het geheele land zijn gericht op den Rijn Over de
waarschijnlijke strekking van deze woorden wordt dan tusschen
Von der Goltz en zijn chef uitvoerig van gedachten gewisseld.
Bismarck schrijft o. m.: „Schon in 1857 hatte sich der Kaiser mir
gegenüber eingehend über die Gefahren der Rheingrenz für Frank-
reich, als Quelle fortdauernder Koalition Europas gegen dasselbe,
ausgesprochen. Die jetzigen Auesserungen gegen Eure Excellenz

1) H. Oncken, a. w. dl. I, blz. 91, 93\'

H. Oncken, a. w. dl. I, blz. loi ; brief van Von der Goltz aan Bismarck ;

ook de beide vorstenbrieven.

3) H. Oncken, a. w. dl. I, blz. 144; telegram van gezant Metternich aan graat

Mensdorff, 29 April 1866.

1) H. Oncken, a. w. dl. I, blz. 147. De Keizer zeide dat ook Oostenrijk begonnen

was, hem aanbiedingen te doen en dat het daarom tijd werd voor den koning
van Pruisen, met aannemelijke aanbiedingen te komen. „Auf meine Andeutung
dass es diesen Entschluss erleichtern würde, wenn der Kaiser seine Zielpunkte
bezeichnete, liess er sich zuerst nicht ein. Im ferneren Laufe des Gesprächs sagte
er aber, ich müsse wissen dass die Augen des ganzen Landes nach dem Rheine
(vers le Rhin) gerichtet seien".

schliessen aber eine Deutung selbst auf die Gesamtheit des linken
Rheinufers nicht aus." En hij voegt er als gevolgtrekking bij, dat hij
tegenover dergelijke eischen van Frankrijk de deur tot voortloopende
onderhandelingen met Oostenrijk open zal houden, hetgeen later
nog leidde tot de zending van generaal Gablentz naar Weenen, en
dat blijkens meerdere persoonlijke brieven van Czaar Alexander
deze gaarne als derde mee zal willen doen aan een verbond tegen
Frankrijk, Bismarck keurt tenslotte goed, hetgeen Von der Goltz
had voorgesteld, dat deze de onderhandeling met Napoleon over
de allerneteligste compensatie „langsam" zal blijven voeren
Von der Goltz doet dat; hij heeft daarbij gelegenheid, aan
Napoleon ronduit voor te houden, dat inlijving van Duitsch grond-
gebied bij Frankrijk toch wel eene zeer averechtsche toepassing van
het nationaliteitsbegrip zal moeten heeten, hetgeen de Fransche
Keizer in prijzenswaardige oprechtheid toegeeft, maar tegelijk zegt
de minister Drouyn de Lhuys daaromtrent, dat zijn Keizer in het
bedenken van „combinaisons" zeer vruchtbaar is

Een Italiaansche graaf Vimercati, militair-attaché van zijn land,
een avontuurlijk persoon, in de Parijsche hofkringen zeer goed
bekend, komt op 7 Mei bij de Pruisische legatie eene geheimzinnige
en beteekenisvolle aanbeveling doen om een stuk van den linker Rijn-
oever aan Napoleon te beloven, waarschijnlijk in overleg met Prins
Jerome Napoléon, Plon-Plon, den vurigen hater van Oostenrijk,
die er heftig naar verlangde, dat Italië, Frankrijk en Pruisen ook
gewapenderhand stevig zouden samengaan Vimercati was niet
de eenige Italiaan, die in eene dergelijke richting kwam aandringen.
Het was immers het Italiaansch belang, dat Frankrijk aan de
Italiaansch-Pruisische combinatie oprecht genegen zou zijn.
Minister-president La Marmora hield er bij graaf Usedom, den
Pruisischen gezant te Florence, „voortdurend" op aan, dat Pruisen
nu toch aan Frankrijk duidelijke beloften zou doen. Usedom zelf
veronderstelt in zijn brief, dat het mogelijk zal zijn, België ter
beschikking van Napoleon te stellen Generaal Govone deed
hetzelfde op 21 Mei 1866 tegenover Bismarck : „heel Europa weet,
welke Frankrijks aanspraken zijn." En als Bismarck nationaal-

H. Oncken, a. w. dL I, blz. 161, alwaar 00k de brieven in hun geheel.

H. Oncken, a. w. dl. I, blz. 169, 172, 173.

H. Oncken, a. w. dl. I, blz. 180—186.

H. Oncken, a. w. dl. I, blz. 217. Usedom aan Bismarck vanuit Florence,

19 Mei 1866.

politieke bezwaren maakt, herinnert Govone eraan, dat Italië ten
aanzien van Savoye en Nizza toch ook dergelijke offers heeft moeten
brengen i). Tegelijkertijd deed de gezant graaf Nigra moeite bij
Von der Goltz te Parijs : een klein stuk Duitsch gebied zou allicht
reeds voldoende zijnde om de openbare meening in Frankrijk
tevreden te stellen. En er werd ook te Parijs veel gesproken over
den te stichten „état-tampon", in het Rijnland te vestigen onder
een Duitschen koning, wellicht dien van Saksen of Hannover,
wanneer Pruisen gebied van deze Staten zou mogen annexeeren. „Ich
habe erwidert: diese Idee habe gar keinen Sinn. Die Preussen und
die Franzosen seien keine wilden Tiere, die man von einander
trennen müsse" Plon-Plon laat dan weer weten, dat Pruisen
in elk geval de grens van 1814 zal moeten geven, althans een bepaalde
toezegging moet doen en betreurt later de verzuimde gelegenheid,
omdat die nu ten voordeele van Oostenrijk zal komen 3). Ook hij
bedoelde tenslotte de verwerving van het gansche Rijnland voor
Frankrijk

Ook Hongaarsche ballingen te Parijs als Klapka en een overste
"Kiss de Nemesker, die met Plon-Plon in betrekking stonden, doen
hun uiterste best om hetzelfde te bereiken. De overste reist nog
einde Mei, blijkbaar met voorkennis van de beide Napoleons, naar
Berlijn en tracht van Bismarck te verkrijgen de toewijzing van het
land tusschen Rijn en Moezel aan Frankrijk, met de belofte der
oorlogsverklaring van Frankrijk aan Oostenrijk. Bismarck heeft
zijn volle aandacht op dit aandringen en houdt rekening met de
mogelijkheid, dat hij een klein stuk zal moeten geven : „würde das
ganze linke Rheinufer verlangt, so würde eine Verständigung mit
Oesterreich vorzuziehen sein" Dit alles stond in nauw verband
met de gedachte, de Duitsche en de Italiaansche kwestie tegelijk op
een groot Europeesch Congres zonder bloedvergieten op te lossen;
de gedachte die ook te Parijs onder den indruk van Thiers\' rede
van 3 Mei weer machtig omhoog was gekomen, ook in Napoleon\'s
aandacht. En men wilde natuurlijk tevoren de belangrijkste factoren

>) H. Oncken, a. w. dL I, blz. 218.

=) H. Oncken, a. w. dl. I, blz. 227. Brief van Von der Goltz aan Bismarck,
22 Mei 1866.
5) H. Oncken, a. w. dl. I, blz. 232, 270.
H, Oncken, a. w. dl. I, blz. 309-

H. Oncken, a. w. dl. I, blz. 241. Bismarck aan Von der Goltz ; over Klapka\'s
pogingen, blz. 260. Zie hierboven blz. 55 noot 3.

der oplossing gereed hebben alvorens het Congres zou gaan zetelen ;
zooals te doen gebruikelijk is.

De groote moeilijkheid was, hoe Oostenrijk schadeloos te stellen
voor een verhes van Venetië. Een gehefde oplossing dezer moeilijk-
heid, te Parijs, ook bij Napoleon, lang en veel overwogen, was,
dat Pruisen ter schadeloosstelhng aan Oostenrijk Silezië zou geven,
terwijl het zelf zich in Noord-Duitschland ruimschoots zou mogen
vermeerderen. Von der Goltz moet hierover veel hooren
Terwijl dan natuurlijk ook Frankrijk bij dit stelsel van machtsver-
schuiving en machtsverplaatsing het zijne zal krijgen.

Van de Congres-gedachte is tenslotte niets gekomen doordat
Oostenrijk op i Juni weigerde, haar te aanvaarden als middel om tot
landenruil te geraken. De Oostenrijkers hadden geen lust, Venetië
zonder slag of stoot te verlaten ; zij voelden zich in staat op de beide
fronten te vechten voor hun eer en zij voelden niets voor de compen-
satie in Silezië : „Nous sommes fort éloignés de désirer la réalisation
de cette éventualité et nous préférons avant tout que chacun garde
ce qui lui appartient aujourd\'hui légitimement" 2). Ook Napoleon
bleef niet vasthouden aan het Europeesch Congres, dat hem zeer
zeker de Rijngrens niet zou schenken Maar dan gaat hij des te
dringender vragen van Oostenrijk, dat het zich zal binden tot
bepaalde toezeggingen, voor het geval het nu zal overwinnen in den
strijd, zoo fier aanvaard, In een merkwaardig gesprek met den
gezant Metternich op 3 Juni 1866, waarin deze hem officieel in
kennis stelt van Oostenrijks negatieve houding ten aanzien van het
Congres-voorstel, bekent hij, langen tijd Pruisen te hebben be-
gunstigd, „J\'avoue, que j\'ai eu des coquetteries pour la Prusse et je
veux vous en donner les raisons avec une entière franchise," Hij
heeft gehoopt van Pruisen de bepaalde toezegging omtrent de Rijn-\\
grens los te krijgen: „j\'ai surtout laissé s\'avancer la Prusse, me disant
que le moment venu de s\'assurer de moi, on me ferait un pont d\'or.
Les provinces du Rhin en perspective lointaine m\'ont longtemps

H. Oncken, a. w. dl. I, blz. 231, 251. Dc klassieke gedachte eener teruggave
van Silezië aan Oostenrijk zet zich voort in de geheime onderhandeling van keizer
Karel met zijn zwager prins Sixtus van Bourbon-Parma over een afzonderlijken
vrede tusschen Oostenrijk en de Entente in 1917—1918. Zie : Prof. Dr. Richard
Fester. Die Politik Kaiser Karls und der Wendepunkt des Weltkrieges (1925), passim.

Oostenrijksche nota van i Juni 1866 bij H. Oncken, a. w. dl. I, blz. 252.

Lavisse, Histoire de France contemporaine, dl. VH, blz. 159 ; Friedjung,
a- w. dl. II, blz. 490; W. Oncken, a. w. dl. I, blz. 57i\'

fait hésiter à faire mon choix". Hij heeft nu echter deze verwachting
omtrent Pruisen opgegeven (de laatste geheime zending van overste
Kiss de Nemesker naar Berlijn was juist mislukt !) en hij duidt aan
de wenschelijkheid der bepaalde toezegging vanwege Oostenrijk,
onder bedreiging, bij weigering gewapenderhand te moeten ingrijpen,
en onder voorspiegehng eener Oostenrijksche overwinning in Itahë,
waardoor wellicht de Italiaansche eenheid weer verbrokkeld zou
worden, hetgeen aan hem. Napoleon, blijkbaar volstrekt niet
onwelkom zal zijn. Zoo begreep het Metternich, die dit alles aan
graaf Mensdorff doet weten en die aandringt op eene overeenkomst
met Frankrijk, wijzende ook op het gevaar van een ontketenen der
openbare meening tegen Oostenrijk, in verband met eene regeerings-
aanschrijving aan de Fransche pers, waarin haar aanbevolen wordt
voorloopig geen partij te kiezen en nadere wenken af te wachten i).

Daaruit is dan voortgekomen de geheime Oostenrijksch-Fransche
overeenkomst van 12 Juni 1866, met medewerking ook van den
Franschen gezant te Weenen, den duc de Gramont, waarbij Oosten-
rijk toezegt bij toekomstige verandering der territoriale verhoudingen,
in het Rijnland de stichting van een zelfstandigen Rijnstaat te zullen
bevorderen, wellicht onder een gedepossedeerden vorst. Deze
bedoeling wordt in de bewoordingen van het verdrag en ook in de
„note additionnelle" nog omsluierd, maar zij staat vast, o. a. door
eene toehchting van den gezant Gramont tegenover zijn chef
Drouyn de Lhuys 2). Sedert 1814 en \'15 lag het in dc lijn der
Oostenrijksche politiek, zich van den Rijn geheel terug te trekken,
zich niet te bekommeren om de machtsverhoudingen in de landen
langs dien Duitschen stroom en de oprichting van een nieuwen
Bondsstaat ter verzwakking van Pruisen zeer zeker niet tegen te
werken ; toch hebben de Oostenrijksche regeerders en ook Keizer
Frans Jozef volgens bericht van Gramont slechts met weerzin en na

1) H. Oncken,. a. w. dl. I, bh. 250—255; Metternich aan graaf Mensdorff,
6 Juni 1866. Ook Von der Goltz blijkt deze aanschrijving te kennen.

2) Convention secrète entre l\'Autriche et la France ; in de Orig. diplom., dl. X,
blz. 114. Ook bij Hermann Oncken, a. w. dl. I, blz. 265. In eene toelichting op
het gesloten verdrag, „très confidentielle" tegenover den minister te Parijs vanuit
Weenen d, d. 12 Juni schrijft Gramont o. m. : „Le Gouvernement autrichien
n\'aurait aucune objection à élever contre un remaniement territorial qui, en agran-
dissant la Saxe, le Wurtemberg, et même la Bavière, aux dépens de Princes média-
tisés, ferait des Provinces rhénanes un nouvel Etat allemand indépendant. Au
surplus, il se mettra d\'accord avec la France sur les résultats de tout remaniement
territorial" (Orig. diplom., dl. X, blz. I45)\'

6i

velerlei tegenwerping, met het Fransche mes op de keel, den 2;waren
stap gedaan, die hun ten opzichte der Duitsche zaak een nieuw
odium moest opleggen i). Oostenrijk beloofde ook Venetië aan
Napoleon te zullen afstaan : nu eerst werd volkomen duidelijk, wat
dan toch eigenlijk de „Fransche" begeerte naar Venetië en de
Fransche begeerte naar de Rijn-grens inwendig aan elkander ver-
bond. Reeds op 30 Mei had de gezantschapssecretaris graaf Solms
aan Bismarck kunnen berichten, dat Oostenrijk tot een dergelijke
overeenkomst omtrent het Rijnland bereid zou zijn en dat Drouyn
de Lhuys erop uit was, een dergelijk verdrag tegelijk met Pruisen
te sluiten 2).

In een ministerraad van 18 Mei 1866 had Napoleon\'s oude vriend
en medewerker de Persigny, „le fidèle et dévoué compagnon de
fortune et d\'infortune de l\'Empereur", zooals hij door Richard
Metternich wordt aangeduid, die hem voor slechts half toereken-
baar hield, de gelegenheid gekregen, eene nieuwe gedachte van mach-
tige inspiratie te ontvouwen, de gedachte van „l\'ancienne Gaule", van
„la confédération des Gaules", waarin vele volkeren zouden kunnen
opgaan. Reeds de groote Napoleon had op St. Helena gezegd, dat
er in Europa geen evenwicht mogelijk was dan „par les aggloméra-
tions" en daarvan ging ook de Persigny uit. Er bestond verschil
tusschen de begrippen„peuple" en „nationalité" ; eene „nationalité"
kon omvatten „plusieurs peuples". Er was immers geene „nationalité
belge" ; maar er was eene „nationalité gauloise" en die zou kunnenf
omvatten Frankrijk, de Elzas, Lotharingen, het Rijnland, Luxem-\'
burg, België en Nederland. En te midden van al deze landen zou

1) Gramont aan Drouyn de Lhuys, d. d. 10 Juni i865, „trés confidentielle",
o, m. : „L\'article IH" — het gewichtige in dezen —, „qui paraissait devoir n\'offrir
aucune difficulté, est peut-être celui dont la discussion a été la plus laborieuse,
et j\'ai eu à lutter pendant longtemps contre les suggestions de cet esprit d\'exclusivisme
allemand qui exerce encore une certaine influence dans les conseils de l\'Empereur.
On ne demandait pas mieux que de s\'entendre avec la France pour les remaniements
territoriaux en Allemagne, mais on voulait aussi ménager les susceptibilités allemandes,
et surtout ne pas avoir l\'air de disposer de l\'Allemagne sans son agrément pour en
régler les destinées avec une puissance non allemande". (Orig. diplom., dl. X,
blz. 113). Aan graaf Mensdorff had hij nog op dien zelfden dag moeten schrijven :
„votre refus nous repousse dans le camp de vos adversaires et change toutes les pro-
portions de la lutte, sans qu\'il nous soit possible de faire autrement". (Orig. diplom.,
dl. X, blz. 109).

H. Oncken, a. w. dl. I, blz. 391.

Frankrijk moeten optreden als Prm\'sen in Duitschland, als Piëmont-
Sardinië in Italië. De vorsten zouden in al deze landen kunnen
blijven regeer en, maar zij zouden er zijn in eene hoedanigheid als
van de „rois-préfêts" tijdens het eerste Keizerrijk. In elk geval zou het
land van den linker-Rijnoever moeten worden ingericht als een
tweede België, onder het bestuur van Duitsche vorsten, die door de
vergrooting van Pruisen op den rechter Rijnoever tot aan de Main
aldaar zouden worden gedepossedeerd, in den vorm van buffer-
staten, om botsingen te voorkomen. „II ne resterait plus rien de
l\'oeuvre de 1815 ; nous ne serions plus menacés d\'aucun côté."
En dan zou spoedig door de invloeden van het moderne stoom-
verkeer en door de onderlinge handelsbetrekkingen, daarnaast door
den invloed der hooge geestelijkheid tusschen al deze landen de
nadere eenheid ontstaan, herinnerend aan de oudste tijden der
gemeenschappelijke geschiedenis. „Sécurité" en „pénétration paci-
fique" zouden dan zijn verzekerd i). Napoleon was onder den
indruk der uiteenzetting van deze gedachten ; hij deed de Persigny
den volgenden dag bij zich ontbieden, hetgeen hij in vele jaren niet
had gedaan. En hij zeide : „que plus il y réfléchissait, plus il y
trouvait la véritable solution, c\'est-à-dire la voie naturelle, la seule
peut-être pour reprendre dans l\'avenir la frontière du Rhin." —
„Ce serait arriver à nos frontières naturelles en tournant, au lieu de
heurter de front la difficulté des nationalités"

Sedert het geheime verdrag van 12 Juni 1866 met Oostenrijk
meende Napoleon in elk geval gewaarborgd en tegenover zijn volk
verantwoord te zijn : hij geloofde aan de militaire meerderheid van
het Oostenrijksche leger, vertrouwen stellende hieromtrent in de
verzekeringen van een zijner staf-officieren ; hij meende nu de
kans te zien om zonder een schot te lossen en zonder gevaar voor
breedere complicaties den linker-Rijnoever in handen te krijgen
Von der Goltz van zijn kant vroeg eene audiëntie, welke hij verkreeg
op 6 Juni, om den Keizer der Franschen te danken voor zijn wel-
willende houding jegens Pruisen en om hem te wijzen op het blijk
van vertrouwen, dat Pruisen gaf, door het geheele Rijnland van

Over het plan-de Persigny : P. de la Gorce, Histoire du Second Empire,
dL V, blz. 62—63 ; H. Oncken, a. w. dl. I, blz. 208—212 (met aanhalingen uit de

mémoires van de Persigny).

Mémoires van de Persigny, aangehaald bij H. Oncken, a. w. dl. I, blz. 212,
H. Oncken, a. w. dl. I, blz. 285 ; Friedjung, a. w. dl. I, blz. 313.
Friedjung, a. w. dl. I, blz. 273/ 274-

troepen te ontblooten. Hij voegt bij zijn bericht hieromtrent de
mededeehng, dat er tegehjk een begin wordt gemaakt met mihtaire
maatregelen in Frankrijk, om na zes of zeven weken, binnen welke
de strijd werd verondersteld een beslissing te zullen gaan brengen,
in te kunnen grijpen

Inderdaad had Von Moltke het geheele achtste legercorps op
drie bataillons na uit het Rijnland weg durven nemen ondanks de
bedenkingen van Bismarck, die het er voorzichtigheidshalve liever
had willen laten Plon-Plon en de Hongaren bleven nog tot diep
in Juni hun spijt betuigen over het feit, dat Pruisen geen bepaalde
toezegging omtrent gebiedsafstand had willen doen ; de openbare
meening in Frankrijk, ook in het leger, was reeds spontaan Oosten-^
rijksch-gezind; de beide Keizers wisselden op 17 en 24 Juni vriende-
lijke brieven ter bezegeling van het geheime verdrag. Indien het
Italiaansche volk, eenmaal gaande gemaakt, niet zoo vurig had
verlangd naar den strijd tegen Oostenrijk, zou Napoleon wellicht
reeds eerder in den anti-Pruisischen stroom zijn meegesleept

Toen kwam de groote dag van 3 Juli 1866, de groote slag tusschen
Sadowa en Königgrätz de beslissing reeds brengen binnen drie
weken na de oorlogsverklaring : de bataillons der tweede Pruisische
garde-divisie van het leger van den Kroonprins hadden de hoogte
van Chlum, de hoogte met de twee boomen en het oude kruisbeeld
daaronder, beklommen — het 47ste regiment Hongaarsche in-
fanterie, dat later als krijgsgevangen de kern zou vormen van
Klapka\'s legioen, had haar niet verdedigd — en waren daardoor
midden in de Oostenrijksche stelhng gekomen Daarop volgt dan
onmiddellijk Oostenrijks verzoek om bemiddeling bij Frankrijk;
Frankrijk\'s aanbieding van bemiddeling aan de beide strijdende
partijen in den nacht van 4 op 5 Juli na de besprekingen met Metter-
nich in den avond; de zending van Benedetti naar het Pruisische
hoofdkwartier in Bohemen; diens merkwaardige aankomst met zijn
secretaris Lefèbre de Béhain te Zittau op 11 JuH 1866, waar hij
terstond het nachtelijk gesprek had met Bismarck. „Man muss sich

H. Oncken, a. w. dL l, blz. 257. Von der Goltz aan koning Wilhelm, 6 Juni
ï866.

Friedjung, a. w. dl. I, blz. 441.
") H. Oncken, a. w. dl. I, blz. 261, 270, 281.
H. Friedjung, a. w, dl. I, blz. 267.

Zie de zeer uitvoerige beschrijving van den slag als het breede middengedeelte
in Friedjungs werk, in het tweede deel.

Bismarck vorstellen, wie er zu dem fertigen Gericht, das sozusagen
gerade für zwei zureichte, den ungebetenen Dritten zutreten sah
Ook te St. Petersburg, te Londen en te Florence was de indruk van
Frankrijks plotselinge tusschenkomst zeer slecht; terwijl nog tot in
het einde van Mei was onderhandeld over een Europeesch Congres
tot regehng der Italiaansche en der Duitsche kwestie, scheen het
alsof Frankrijk in dit opzicht nu zelfstandig en op eigen initiatief het
tractaat van Weenen wilde gaan wijzigen ; het liet zich immers
terstond Venetië geven, met de bedoeling dit bezit aan Itahë toe
te deelen

Bismarck was in elk geval door de Fransche tusschenkomst aller-
minst overvallen. De gedachte : met Oostenrijk tegen Frankrijk, had
immers tot voor kort een voorwerp van zijn overweging uitgemaakt.
Generaal Gablentz was einde April naar Weenen gezonden om de
mogelijkheid eener dergelijke oplossing aan de Oostenrijksche
regeering voor te houden. Ook Bismarck heeft later aan Friedjung
persoonlijk bevestigd, dat hij toen nog volkomen bereid was, met
Oostenrijk samen Duitschland te deelen ; met Oostenrijk samen den
onverbiddelijken strijd om den Rijn tegen Frankrijk te voeren,
volgens oude Hardenbergsche traditie van 1814 en \'15 Thans
ook, nu de Franschen zich weer de beslissing in Duitsche zaken
wilden toeëigenen, flitste in hem op de gedachte, het geheele Duitsche
volk in zijn diepe massa\'s en ook de Oostenrijkers op te doen staan
tot den grooten strijd met een beroep op de Reichsverfassung van
1849. En nog op 7 Augustus, toen de onderhandehngen te Berlijn
over de compensatie waren hervat en Benedetti terugkwam op zijn
verlangen naar de Rijn-Paltz en Rijn-Hessen tot en met Mainz,
ontlaadde hij zich in de epische woorden: „Wenn Sie auf diesen
Forderungen bestehen, so gebrauchen wir — darüber täuschen Sie
sich nicht 1 — alle Mittel: Wir rufen nicht bloss die deutsche
Nation in ihrer Gesamtheit auf, sondern wir machen auch sofort
Frieden mit Oesterreich, auf jede Bedingung, überlassen ihm ganz
Süd-Deutschland, lassen uns selbst den Bundestag wieder gefallen.
Aber dann gehen wir auch vereint mit 800000 Mann über den
Rhein und nehmen Euch das Elsass ab : Unsere beiden Armeen

1) Klein-Hattingen, Bismarck und seine Welt, dl. I, blz. 374-
i\') Matter, Bismarck et son temps, dl. II, blz. 463.

ä) H. Friedjung, a. w. dl. I, blz. 302; dl. II, blz. 549 (Anhang); Klein-Hat-
tingen, a. w. dl. I, blz. 335»

sind mobil, die Eurige ist es nicht ; die Consequenzen denken Sie
sich selbst I" i)

In die uiterst gevaarlijke Juli-dagen in het Boheemsche hoofd-
kwartier, terwijl het Oostenrijksche Noorderleger nog lang niet
vernietigd en het leger van aartshertog Albrecht van uit Itahëopde
komst was, terwijl de cholera zich in het Pruisische leger uitbreidde,
had Bismarck het inderdaad klaar gekregen, Benedetti te verwijzen
naar latere onderhandelingen over de steeds mogelijke compensatie
voor Frankrijk en hij was terstond begonnen aan de vredesonderhan-
deling met Oostenrijk, waaruit voortkwam de schoonste plastiek van
zijn staatsmanswijsheid in vooruitziende matiging van eischen : de
praeliminaire van Nikolsburg op 27 Juli en de vrede van Praag op
23 Augustus. De trouwe Von der Goltz had intusschen de zware
taak Napoleon zelve te Parijs in bedwang te houden en hij slaagde
daarin volkomen, boven verwachting. Napoleon\'s neiging om
onmiddellijk na 4 Juli gewapenderhand tusschen beiden te komen
was reeds neergedrukt door het nadrukkelijk verzet van La Valette,
zijn minister van binnenlandsche zaken, in den grooten Kroonraad
van 5 Juli 1866 En zijn lichamelijke toestand, de aanval van zijn
kwaal maakte hem persoonlijk slap en besluiteloos In den avond
van 6 Juli illumineerden de regeeringsgebouwen te Parijs vanwege
den afstand van Venetië, op last der ministers, nadat aan een tegen-
bevel van den keizer hieromtrent gevoegelijkerwijze niet meer kon
worden voldaan; maar een onweer deed de schittering snel ver-
flenzen

Reeds op 14 Juli kwam Von der Goltz in vreedzame gemoedelijk-
heid met Napoleon tot overeenstemming : de Fransche Keizer gaf
zijn toestemming tot de vorming van een Noord-Duitschen Bond,
maar deze Bond zou de volkenrechtelijke internationale zelfstan-
digheid van Zuid-Duitschland moeten erkennen. De theorie van
Rouher omtrent de „trois tronçons", waarin Duitschland behoorde
te worden verdeeld, mocht in vervulling gaan. En toen wellicht
had Napoleon reeds de bedoehng deze zelfstandigheid van Zuid-

Klein-Hattingen, a. w. dh I, blz. 376. Deze woordenvloed in zijn Fransch
origineel volgens Ollivier\'s groote werk opgenomen in de „Orig. diplom.", dl. XII,
blz. 25, als noot op Benedetti\'s verslag van zijn onderhoud met Bismarck in den
avond van 7 Augustus.

De la Gorce, Histoire du Second Empire, dl. V, blz. 180.
Friedjung, a. w. dl. II, blz. 342.
a. w. dl. II, blz. 336.

Duitschland later weer weg te schenken aan Pruisen in ruil voor
een Pruisisch verlof, voor zichzelf België te nemen\').

Dan volgt de nieuwe ronde in het groote spel om de „compen-
satie" met de lange reeks der Fransche nederlagen. Het vragen naar
ht lang en zor|,uldig belaagde Riin-Beieren, dat door Prmsen ak
ztodf vijandig" gebied had kumien worden opgeofferd, - een
g Sal waarin ook VoH dhh Goltz een oogenbldc meende te
Tünnen treden - op 6 Augustus 1866. had slechts tengevolge dat
Sen door den „demonischen" Bismarck met Pruisen kon
w\'d : verzoend; to Pruisen met ^e ^uid-Duitsche s^ten de
befaamde Schutz- und Trutz-Bündnisse kon sluiten (me Wur em
berg op 13, met Baden op 17, Beieren op 22 Augustus), d.e de
Äg omtrent de zelfsLdigheid der Zuid-Duitsche staten ree^
Suen, voor zü rechtens in het leven kwam (23 Augustus, vrede
v"g =). Terwijl Frankrijk tegelijk meende, z.ch fangena^ te
kLnen bUjven voordoen bij Beieren, door het te
zijn invloed was geweest, die aan Beieren een zoo gemakkehiken
vrede van Pruisen had weten verwerven.

Midden in de Luxemburgsche knsis, op 19 Ma^"\' \'»7\'
ba!rrdë,PrLsische StaaUnzeiger" den volledigen tekst dezer
drié Set;, und Trutzbündnisse, die tot dan toe geheim was

^^NTlT^islukking van Benedetti\'s tasten naar Rijn-Beieren werd

plotseling gesprongen van „petit Rhin" naar de neutrahzeermg van

„^and Ihin\', narden „état-tampon": op 12 Augustus r866werd
de vertrouwde Deen Harsen naar Berlijn gezonden om -- « ^
t vorming van een zelfstandigen Ri)nstaat onder Leopold van
Hoh^oll^n-Sighahingen - o ironie der wereldgeschiedenis ! -
met ™ argumentatie erbij, dat aldus het Hohenzollernsche Pruisen

^ .„ hl v hlz -70 • W. Oncken, a. w. dl. I, blz. 64°\'

:i de e„ de seiuchlen hiero^en. ;„ de

? de rapporten der Fransche verteBen»oordigers in de DmKche

Europas 1815—1870, dl. X (1925)/ blz. 94-

niet werd verzwakt en Frankrijk\'s „sécurité" tegelijk zou worden
gewaarborgd Verder dan een gesprek met VoN Keudell heeft
Hansen het niet kunnen brengen

En dan op 20 Augustus de groote aanslag op België, dien Benedetti
zwart-op-wit uit handen gaf en die door Bismarck voornamelijk
zou worden gebruikt, om Engeland voorgoed jegens Frankrijk
wantrouwend te maken ; gevolgd door het wanhopig grijpen naar
Luxemburg, als laatste poging. Het was alles tevergeefsch ; het was
alles gedoemd om te mislukken tegenover het onweerstaanbaar
gebeuren der wereldhistorie, dat het overwinnen der nieuwe elemen-
taire krachten, die van onderop komen, onherroepelijk doet worden.
Het is ten zeerste geboden recht te doen wedervaren aan Thiers\'
subjectieve gewaarwording : „un pays peut être diminué, tout en
restant le même, lorsque de nouvelles forces s\'accumulent autour
de lui" ; recht te doen wedervaren aan zijn oordeel omtrent den
praeliminairen vrede van Nikolsburg : „que la France n\'avait pas
eu de plus grand malheur en 400 ans." Maar objectief scheen het
toen reeds duidelijk, dat Frankrijk geen macht en geen kracht en
geen recht had om zijn „frontières naturelles" te herwinnen ; dat
het geen reden en geen recht had om de „revanche de Sadowa" te
begeeren ; dat het voor een nieuw onweerstaanbaar nationaal bewust-
zijn in het oude gebied van zijn politiek-militaire en cultureele
veroveringen, uit immanente krachten geboren, zou moeten onder-
doen. En dat het goed zou gedaan hebben, daarin te berusten.

Friedjung, a. w. dl. II, blz. 520.

Het programma van Hansens onderhandeling, hem op 11 Augustus 1866
door graaf Chaudordy, den sous-chef van het Keizerlijk kabinet, die hem plotseling
had laten roepen, overhandigd, „mémorandum remis ä Hansen", in dc „Orig.
diplom.", dl. XII, blz. 56—59, met een kort verslag van zijn wedervaren in een noot.

HOOFDSTUK V.

De Luxemburgsche kwestie. - Frankryks pogingen om te komen
tot een anti-Pfuisisch verbond met Oostenrijk en Italie.

Op I December 1866 keerde Bismarck te BerUin terug, rudat hij
op het eiland Rügen herstel van geïondherd had «^u-

rLe meer dan twee maanden had hr, »ch voor de
onvindbaar gehouden. Benedetti was reeds op 15 November, na
Td rhalve Land afwezigheid, te Berlijn teruggekomen en had
tevergeefs getracht met Von Thile, den staatssecre^rs, en met
den Lning de onderhandelingen van Augustus voort te zetten ).
Nog altijd bestond de Fransche gedachte, met Pruisen een bond-
gen^tschap aan te gaan ; in de geheimen dezer gedachte was nu

rdenteuLministfrvanbuitenlandschezakenHou^^^^^

Na i December kreeg Benedetti weldra den \'"druk ^lat Bi^ck
hem persoonUjk ontweek; dat de a.s. kanseher v^ den Noord
DuitsLn Bond zich verschool achter zijne nog ^^^elenle |e«nd-
tód en achter de vele werkzaamheden der ^^

richting van dezen nieuwen Bond ; dat er in het spel kwamen „d s
îenteurs calculées", waartegen de Fransche gezant de bizondere

hulp van zijn minister ging inroepen. i :t„„,„.

De geheime toeleg omtrent België bestond nog ^

onaanlename verrassing van Benedetti wist ook de
Zt al van ; Bismarck beriep er zich op, dat hi, den Konmg nog
TLdJp d^ze gedachte moest voorbereiden en dat Z M. ook
omtrent een afstand van Luxemburg moeih.kheden
Tu r^to V Reeds ziet de Fransche gezant de noodzaak komen
IZ ^n plus continuer des pourparlers destinés à rester sans
résultat" - „H. de Bismarck est tout-à-coup devenu pour moi
muet et inaccessible." Benedetti ziet het opzet m Bismarcks

.) Orig. diplom., dl. xni (.9=3), bh. .=9 ; berichten van .7 en ao November

a. w. dl. XIII, blz. .oo-a=. i a=,6 (onderhond me. VON Tm..) - berichten
van BENEnnri aan Minister M00SI.E», 3 en 8 December .866.

bejegening en raadt dan aan, zich terug te gaan houden te Berlijn
en zich te wenden tot Weenen, waar „on saisirait avec passion une
occasion favorable de réparer les revers de la dernière campagne",
terwijl hij zeker meent te weten, dat ook Bismarck „ne se dissimule
pas les périls auxquels la Prusse se trouverait exposée dans le cas
où elle aurait à soutenir une double guerre contre l\'Autriche et la
France réunies" Van 20 December 1866 zijn er dan reeds be-
richten van den gezant Gramont te Weenen over meerdere ge-
sprekken met minister Von Beust, waarin deze den raad kreeg, zich
de toekomst en de belangen der Zuid-Duitsche staten nader aan te
trekken, maar tegelijk een zeker wantrouwen te kennen gaf jegens
Frankrijks bedoelingen, omdat dit land nog steeds doende was, eene
bizondere overeenkomst met Pruisen te beramen ; een feit waarvan
Von Beust door bizondere berichtgeving geheel op de hoogte
bleek 2).

Ook Benedetti werd van deze mededeelingen van Gramont in
kennis gesteld door zijn chef en zijn advies werd gevraagd 3). In het
midden van Januari 1867 kan Gramont melden, dat Von Beust in
elk geval op een nadere verstandhouding met Frankrijk wil ingaan ;
ook door „quelques appréciations confidentielles sous forme de
lettres particulières" deelt hij dit aan Moustier mede op diens ver-
zoek, liever van particuliere brieven gebruik te maken bij de behan-
deling van bizonder belangrijke zaken Von Beust blijkt echter
voorloopig geheel gepraeoccupeerd door de moeilijke zaken van
Oost-Europa, door de verhouding tot Rusland, tot Turkije en de
opkomende Balkan-staten, terwijl de Fransche diplomatie te Berlijn
haar volle aandacht ging wijden aan de bemachtiging van het groot-
hertogdom Luxemburg, dat door de opheffing van den Duitschen
Bond voor Frankrijk beschikbaar scheen gekomen, wanneer onze
koning Willem III het zou willen verkoopen. Baudin, de Fransche
gezant bij het Nederlandsche hof, vertoefde te Parijs en legde
op 13 Januari een ontwerp-verdrag met den koning van Neder-

1) Orig. diplom., dl. XIII, blz. 273—276. Benedetti aan Moustier, 14 Dec. 1866.
Dienzelfden dag meldt hij nog eens door een specialen boodschapper zijn diepen
indruk van Bismarck\'s onwil : „je tiens à vous l\'apprendre officiellement et sans
retard ; je vous adresse donc une depêche officielle que je vous fais porter par un
de mes attachés" — „j\'ai voulu vous avertir" (blz. 207).

a. w. dl. XIII, blz.\'329. Gramont aan minister Moustier.
®) a. w. dl. XIV (1924), blz. 11. Benedetti aan Moustier, 2 Jan. 1867.
a. w. dl. XIV, blz. 126. Gramont aan Moustier, 16 Jan. \'67.

land over den afstand van Luxemburg aan zijn chef voor i).

Reeds in het ontwerp-verbond tusschen Frankrijk en Pruisen van
20 Augustus \'66 was naast België ook sprake van Luxemburg als een
geschikt compensatie-object, door Frankrijk te verwerven: toe-
komstige onderhandelingen met den koning der Nederlanden wor-
den daarbij verondersteld (artikel II).

Het groothertogdom Luxemburg, in 1839 aan het Nederlandsche
koningshuis geschonken, was hd van den Duitschen Bond ; krachtens
hun Luxemburgsch bezit hadden onze koningen hunnen Bonds-
gezant bij den Bondsdag te Frankfort en in de hooge vesting Luxem-
burg, als zijnde Bondsvesting, lag een half-Nederlandsch, half-
Pruisisch garnizoen. Door het feitelijk te niet gaan van den Duitschen
Bond in Juni \'66 was Luxemburg los geworden van elke Duitsche
politieke organisatie, want in den Noord-Duitschen Bond werd het
niet opgenomen en een Zuid-Duitsche Bond kwam niet tot stand.
Daardoor scheen voor onzen koning Willem III, die voor zijn
persoonlijk leven veel geld noodig had 2), de gelegenheid vrij, zijn
Luxemburgsch bezit, dat hem van weinig waarde was, voor een
goede som van de hand te doen en tegelijk aan Napoleon III een
dienst te bewijzen. Hij en de andere leden van het Nederlandsche
koningshuis, vooral koningin Sophie, waren zeer Franschgezind en
verontwaardigd over hetgeen Bismarck met meerdere. Duitsche
vorstenhuizen, o. a. met de Nassausche verwanten gedaan had; de
openbare meening in Nederland, eveneens in die dagen zeer anti-
Pruisisch, voelde zich geheel los van een behoud van het groot-
hertogdom 3). De sterke oude vesting Luxemburg, een der meester-
werken van Vauban, zou voor Frankrijk eene eervolle verwerving

kunnen worden.

Bismarck heeft in de besprekingen met Benedetti en ook met
de Nederlandsche regeering gedurende meerdere maanden de
houding aangenomen, alsof hij persoonlijk een overgang van Luxem-
burg aan Frankrijk niet onbillijk achtte : het groothertogdom be-

1) Orig. diplom., dl. XIV, blz. 98. Over de Luxemburgsche kwestie de uitvoerige
diplomatieke briefwisseling van Franschen kant in de Orig. diplom., dln. Xll—XVI.
Een overzicht o. a.: P. de la Gorge, a. w. dl. V, hoofdstuk : L\'exposition universelle
et la question du Luxembourg; A. Stern, a. w. dl. X, hoofdst.: die Luxemburger
Frage und der Friede Europas ; W. H. de Beaufort, Dertig jaren uit onze geschie-
denis, in Nieuwe Verspreide Opstellen, dl. II, blz. 30—35.

") De la Gorce, a. w. dl. V, blz. 163; A. Stern, a. w. dl. X, blz. 91.

3) De Beaufort, a. w. blz. 22—24.

hoorde vanouds tot het Duitsche Rijk en had voor het Duitsche volk
belangrijke historische herinneringen aan zich ; het behoorde ook
tot het Duitsche taalgebied, maar de bovenlaag van zijn bevolking
was evenzeer als^ in Vlaanderen, in Duitsch-Lotharingen en in den
Elzas verfranscht. Ons koningshuis heeft van stonde af aan begrepen,
dat het niet geraden was, Luxemburg aan Frankrijk over te doen
zonder de oprechte toestemming van het machtige Pruisen en onze
regeering deed dan ook al haar best, deze oprechte toestemming
kenbaar gemaakt te zien, maar slaagde daarin niet. Bismarck bleef
eene opzettelijk onduidelijke, „unheimliche" houding aannemen,
zoowel tegenover Frankrijk als tegenover Nederland en vandaar dat
de Nederlandsche regeering zich in Februari 1867 ten zeerste
bedreigd voelde en te Londen en te Parijs steun ging zoeken
Tevergeefs trachtte Napoleon onzen koning en onze regeering van
hun vrees te bevrijden, door tegenover Pruisen alle verantwoordelijk-
heid nadrukkelijk op zich te willen nemen : „A se mêler aux évolu-
tions des deux grands vaisseaux, la chétive barque de la Hollande
risquait fort de se briser, et décidément la prudence était mère de
sûreté" 2).

Bismarck bleef elke duidelijke verklaring weigeren, maar de
openbare meening in Duitschland ging zich steeds luider in het
geval uiten, protesteeren tegen de mogelijkheid, Luxemburg als
zijnde „Deutsche Erde", met haar Duitsche herinneringen en haar
Pruisische bezetting aan Frankrijk over te leveren. Deze stemming
vertolkte zich in de befaamde interpellatie van Rudolf Bennigsen,
den grooten aanvoerder der nationaal-liberalen in den Rijksdag van
den Noord-Duitschen Bond op i April 1867, waarop Bismarck een
kalmeerend antwoord gaf, maar waaruit in elk geval duidelijk werd,
dat een overgaan van Luxemburg aan Frankrijk een Fransch-
Duitschen oorlog tengevolge zou hebben. De Fransche diplomatie
had intusschen getracht, met het oog op de stijgende nationale
opwinding in Duitschland, de bedoelde overeenkomst met onzen
koning in het laatst van Maart snel tot stand te doen komen, om
„le fait accompli" te kunnen inroepen, maar was steeds op dezelfde

De la Gorce, a. w. dl. V, blz. 159 v.; de Beaufort, a. w. blz. 25; dc merk-
waardige desbetreffende memorie van onzen minister Van Zuylen aan den Neder-
landschen gezant te Parijs Lightenvelt, welke aan minister Moustier werd mee-
gedeeld, in de Orig. diplom., dl. XIV, blz. 336—339 (20 Februari 1867).

De la Gorse, w. dl. V, blz. 167.

aarzelende voorzichtigheid blijven stuiten En toen dan ook de
Pruisische gezant De Perponcher op 3 April 1867 bij onzen minister
van Zuylen met de dreigende boodschap verscheen, dat de afstand
van Luxemburg door Pruisen als een reden tot oorlog moest
verorden beschouwd^ kon hem worden geantwoord, dat er in de
werkelijkheid nog niets was gebeurd en dat onze regeering nog steeds
op hetzelfde standpunt zich handhaafde : gelijk aan zijne regeering
bekend was, zou er zonder Pruisens toestemming niets ten aanzien
van Luxemburg veranderen 2). Willem III zag nu zelfs geheel af
van de onderneming. — Het openlijk conflict tusschen Pruisen en
Frankrijk was weer volop aanwezig» Zou het tot den oorlog voeren,
die reeds in de zwoele atmosfeer hing ? Von Moltke had niet het
minste bezwaar, den toch onvermijdelijken strijd tegen Frankrijk
onmiddellijk te beginnen. Aan beide zijden waren echter redenen,
die verklaren, waarom het in het voorjaar van 1867, ondanks de zeer
dreigende stemming, zoo ver nog niet kwam 3).

In Frankrijk wilde men den glans der eerste groote Wereld-
tentoonstelling, die op dienzelfden fatalen i April te Parijs was
geopend en die de onweerstaanbare macht der Fransche beschaving
aan de wereld zou moeten bewijzen, niet in gevaar brengen^).
Bismarck achtte het tenslotte beter, den Noord-Duitschen Bond
allereerst rustig te gaan organiseeren en de betrekkingen met de
Zuid-Duitsche staten, allereerst de practisch-militaire, geleidelijk
te versterken. De kalme bekwaamheid van den minister Moustier
vond toeii de bemiddelende formule, die beide partijen voorloopig
bevredigde : voor den Duitschen Bond als hebbende een verdedigend
karakter, was de vesting Luxemburg onontbeerlijk; de sterke staat
Pruisen had haar niet noodig: hij kon zijn bezetting, als hebbende
haar rechtsgrond verloren, zonder feitelijk bezwaar, uit deze vesting
terugtrekken, terwijl zij, gehandhaafd, inderdaad als eene bedreiging
der Fransche grenzen zou moeten gelden 5). Het huis Oranje-Nassau
kon veilig zijn recht op Luxemburg, zij het ook tegen wil en dank,

1) De La Gorge, a. w. dl. V, blz. 169, 170; de Beaufort, a. w. blz. a8, ag.

2) De Beaufort, a. w. blz. 29 met noot.
Stern, a. w. dl. X, blz. 98, 99.

Over de beteekenis dezer Wereldtentoonstelling als avondglans van het Tweede
Keizerrijk dc uitvoerige beschrijving cn beschouwing bij de la Gorge, a. w. dl. V,
blz. 195 v.

a. w. dl. V, blz. 179 V.

bewaren, wanneer ook het groothertogdom evenals België neutraal
verklaard en Luxemburg\'s onzijdigheid door de mogendheden col-
lectief werd gewaarborgd. Toen eenmaal de twee groote machten
het over deze grondslagen ter bemiddeling eens waren, kon aan eene
Europeesche Conferentie worden verzocht, ze plechtig te bekrach-
tigen. Het initiatief tot eene dergelijke Conferentie werd aan de
Nederlandsche regeering in den mond gegeven ; zij kwam bijeen te
Londen op 7 Mei en volbracht haar arbeid in vier dagen: de
vesting Luxemburg zou worden geslecht; de Pruisische bezetting
vertrok ; onze koning bleef groothertog tot aan zijn dood i).

Aldus was het groote gevaar weer afgewend, de vrede gered.
Minister Moustier was ook in de Fransche Kamer kalm opgetreden,
had eiken storm in deze omgeving weten te vermijden. De Wereld-
tentoonstelhng kreeg nu plotseling hare volle heerlijkheid: tot
dan toe was het voorjaar ijzig guur en regenachtig geweest, als in
harmonie met de politieke atmosfeer en nu brak uit de volle weelde
van een schoonen zomer, die het groote zesmaandsche feest te Parijs
ging begunstigen 2).

In de feeststemming vervluchtigde zich voorloopig de teleur-
stelling, die ook de oplossing der Luxemburgsche kwestie in Frank-
rijk moest achterlaten. De reeks der teleurstellingen van het jaar

1866 was slechts voortgezet. Van een reis in Zuid-Frankrijk in Maart

1867 had Richard Metternich den indruk meegebracht: „dass
man im ganzen Lande nur ein Gefühl hegt, und das ist der Preussen-
hass. Ueberau fühlt man tief die begangenen Fehler, die auf ewig

Het Verdrag van Londen van 11 Mei 1867 omtrent Luxemburg opgenomen
als Appendix van dl. XVI der „Orig. diplom." (1925), dat eindigt met dc diploma-
tieke berichten van 12 Mei.

Blijkens de gedachtenwisseling tusschen minister Moustier en zijn gezant Baudin
wilde de Fransche regeering in onmiddellijk vervolg op minister van Zuylens stap
van 20 Februari eene „alliance formelle" met Nederland sluiten; de pogingen om
daartoe te geraken bleven ook na het totstandkomen van het Verdrag van Londen
gedurende de gansche maand Mei voortduren, terwijl Baudin slechts afkeerigheid
van de Nederlandsche regeering kon melden, hetgeen zich tenslotte ook uitte in
de terugroeping van den gezant Lightenvelt uit Parijs.

De dln. XIV—XVI der „Orig. diplom." brengen tevens in Baudin\'s berichten
eenige merkwaardige persoonlijke en zakelijke bizonderheden omtrent de Luxem-
burgsche kwestie van de Nederlandsche zijde.

P. de la Gorge, a. w. dl. V, blz. 194, 195.

verlorene Gelegenheit, und hegt die Sehnsucht nach einer revanche
éclatante" i).

Uitwendig ging nu de Fransche regeering dragen den onweer-
staanbaren glimlach van den schitterenden gastheer, die aan alle
vorsten en machthebbers der wereld de heerlijkheden van Parijs
wilde toonen. Achter dit glanzende front evenwel zon zi) reeds op
nieuwe groote combinaties, in een stoutmoedigen sprong van het
kleine Luxemburg op de groote hnker-Rijnoeverplannen en op
het verbond met Oostenrijk, dat thans haar volledige toewijding
kreeg. Oostenrijk althans had Frankrijk diplomatiek m de Luxem-
burgsche moeilijkheden welwillend gesteund, ook te Berlijn 2).

De Oostenrijksche ambassadeur te Parijs, de zeer bekwame,
begaafde graaf Richard Metternich 3), de zoon van den grooten
Clemens Lothar, die sedert December 1859. na den Vrede van
Zürich, de betrekkingen tusschen de beide keizerhoven waarnam,
was vol vuur voor een Fransch-Oostenrijksch revanche-verbond.
De eveneens vurige Gramont had zelfs van hem geschreven:
„M. de Metternich est un peu chaud dans ses dépêches et dans ses
lettres ; on voit que son rêve serait de river l\'Autriche à la France
et d\'inaugurer une alliance productive. L\'Empereur exerce sur lui
un charme qui est manifeste, et on en découvre la trace à chaque
Hgne" Het is ook Metternich, die aan Von Beust seint hetgeen
nu de leidende gedachte wordt in Frankrijks aansporing tot her-
nieuwde actieve politiek en tot breking van den Vrede van Praag :
„L\'Empereur a dit qu\' Il désirerait que l\'Autriche reprenne position
en Allemagne", met den wenk erbij, dit ook aan den onttroonden
koning van Hannover (die in de nabijheid van Weenen vertoefde)

vertrouwelijk mede te deelen

Het is vooral Richard Metternich\'s gedachtenwissehng met de
Oostenrijksche regeering, uit het Wiener Staatsarchiv sedert 1918

1) H. Oncken, a. w. dl. II, blz. 230. Fürst Metternich aan Baron Beust, Parijs,

^ oS\'liit ßJussel kreeg de Oostenrijksche regeering een dergelijk bericht van haar

gezant over de stemming in Frankrijk.

P. de la Gorge, a. w. dl. V, blz. 181, 186-190.

Getuigenis van zijn bekwaamheid bij von Srbik, a. w. dl. II, blz. 526. ^^
O Orig. diplom., dl. XIV, blz. 127. Gramont aan Moustier, „particuhère ,

16 Jan. \'67. _ , ■ oc.

H. Oncken, a. w. dl. II, blz. 194- Metternich aan von Beust, 3 Februari 1867.

openbaar geworden, door middel waarvan de Münchener hoog-
leeraar Hermann Oncken nieuw licht heeft willen werpen op de
voorgeschiedenis van den oorlog van 1870—1871, niet het minst op
het streven naar een verbond tot „revanche" voor Sadowa

Op 7 October 1866 was Friedrich Ferdinand graaf Von Beust
(geboren 1809 te Dresden), Bismarck\'s onverzoenlijke, quasi-
persoonlijke vijand in den strijd over de Duitsche kwestie, die na
het toetreden van Saksen tot den Noord-Duitschen Bond geen
minister had willen blijven van dit land, door Frans Jozef\'s per-
soonlijken wil en reeds onder invloed van Fransche raadgeving,
Oostenrijks minister van buitenlandsche zaken geworden; op
7 Februari 1867, bij het aftreden van graaf Mensdorf, ook minister-
president. Op 23 Juni 1867 zou hij worden verheven tot Rijks-
kanselier der nieuw georganiseerde Keizerlijk-Koninklijke Oosten-
rij ksch-Hongaarsche monarchie en aldus gaan dragen een titel^ die
sedert den grooten Metternich in de Donau-monarchie niet meer
gedragen was.

„Der unglückliche Krieg von 1866 wurde anfangs in der Hofburg
nicht als endgültige Entscheidung hingenommen. Unmöglich, so
meinte der Kaiser, konnte dieser Schlag endgültig über die Herr-
schaft in Deutschland entscheiden, unmöglich der eine Waffengang
alle Hoffnungen zertrümmert haben"

Hermann Oncken deelt in het „Vorwort" tot zijn omvangrijke drie-deelige
uitgave, welke in Januari 1926 verscheen, mede, dat graaf Beust en graaf Karl
Friedrich Vitzthum (eveneens van oorsprong een Saksisch staatsman, die als
Oostenrijksch gezant te Brussel de opdracht kreeg, ook in het bizonder de betrek-
kingen met Frankrijk te behartigen) in November 1871 een deel van hunne parti-
culiere briefwisseling hebben verbrand. Het Oostenrijksche gezantschapsarchief te
Parijs is door een brand verloren gegaan. De stukken over de zending van aartshertog
Albrecht in het voorjaar van 1870 naar Frankrijk zijn omstreeks 1880 uit het „Kriegs-
archiv" te Weenen weggenomen en waren bij nasporing door professor Oncken
niet meer te vinden, ook niet in de particuliere archieven van aartshertog Friedrich,
Albrecht\'s zoon, die naar Hongarije zijn gegaan. Professor Oncken zinspeelt reeds
op de mogelijkheid, dat eene openbaarmaking van Italiaansche stukken nog veel
nieuw licht op de alliantie-onderhandelingen van vóór \'70 zou kunnen werpen.
Inderdaad is eene dergelijke Italiaansche uitgave in bewerking onder leiding van
senator Salata, waarvan het eerste deel nog in dit jaar zal moeten verschijnen.

Aan Onckens werk gaat vooraf eene belangrijke inleiding (Darstellung) van
ï3i blz., terwijl de uitgave der documenten voorzien is van vele verklarende en
Wegwijzende noten.

H. Friedjung, Kaiser Franz Joseph I in „Historische Aufsätze" (1919),
blz. 512 V.

a. w. blz. 512.

Met een groot doeleinde der buitenlandsche politiek voor oogen had
Von Beust in Februari 1867 den Ausgleich tot stand gebracht, v^aar-
door het keizerlijk-koninklijke rijk nu voortaan in zijn dubbelen
vorm vast en sterk scheen te staan, los van de zuiver Duitsche staten,
in een nieuw eigen evenwicht en met nieuwe toekomst, als mdruk-
wekkende macht en als begeerenswaardige bondgenoot. Toen sedert
i April Luxemburg de aanleiding scheen te worden tot het uit-
breken van den grooten oorlog met Pruisen, werd Gramont, die
sedert 1861 Frankrijk te Weenen vertegenwoordigde, op 8 April
naar Parijs geroepen, vanwaar hij groote plannen meekreeg, welke
hij op 23 April te Weenen aan Von Beust voorlegde, terwijl Richard
Metternich reeds in de voorafgaande dagen daar een en ander van
hoorde, o. a. uit den ongeduldigen mond van keizerin Eugenie.
„Avec Sa véhémence habituelle" had de keizerin haar hoop op een
oorlogsverbond met Oostenrijk, om onverwijld den strijd tegen
Pruisen te kunnen beginnen, in meerdere gesprekken met Richard
Metternich beleden, die daarvan in zijn levendigen stijl ge-
trouwelijk verslag doet. Reeds kon hij aankondigen aan Von Beust :
„Attendez-vous, cher ami, à des insinuations de tout genre de la
part de Mr. de Gramont" i). Het waren krasse veroveringsplannen,
die werden geuit in den wrevel over den greep naar Luxemburg
die ging mislukken, en over de openbaar geworden Schutz- und
Trutzbündnisse van Pruisen met de Zuid-Duitsche staten. Alle
ideologie der nationaliteitenleer werd roekeloos verloochend ; zelfs
werd nu in de verdeeling van den toekomstigen buit aanspraak
gemaakt op Franschen invloed in het met Pruisen zoo bevriende
groothertogdom Baden, terwijl aan Oostenrijk in de lijn der klassieke
traditie het terugnemen van Silezië werd toebedeeld. Von Beust
vond de nieuwe combinatie „tant soit peu aventureuse" en ging er
voorloopig niet op in ; de vurige Gramont werd teleurgesteld 2).

1) H. Oncken, a. w. dl. II, blz. 308, 3"» 3i3/ 338-

2) a w dl II, blz. 361—365 ; het uitvoerig verslag van de twee lange gesprekken
met Gramont, na diens terugkeer te Weenen, door von Beust aan Metternich
gedaan • ,Pour 1\'Empereur Napoléon, c\'est la rive gauche du Rhin qu\'il voudrait
acquérir "c\'est à dire le Palatinat bavarois et les provinces prussiennes situées sur
cette rive du fleuve". Oostenrijk zou zich moeten stellen aan het hoofd van een
Zuid-Duitschen Bond. „La France ne ferait de réserves que pour le Grand Duché
de Bade, au sort duquel elle s\'intéresse. La Süésie pourrait également être reunie

à l\'Autriche" (blz. 362)- . . ■ u.

De „Origines diplomatiques", dl. XVI (1925), hoewel zij m het maandoverzicht

der voornaamste Europeesche gebeurtenissen, dat zij gewoon zijn te geven> de reis

In den zomer van 1867 staat de onheilspellende gedachtenwisseling
vrijwel stil om den vollen glans der Parijsche tentoonstelling niet in
gevaar te brengen. Frans Jozef kon zijn voorgenomen bezoek aan
Parijs niet brengen vanwege den tragischen dood van zijn broeder
Maximiliaan, te Queretaro, op 19 Juni van dat jaar. De Parijsche
pers bleef zich intusschen langdurig ergeren aan het herstel der
Zoll-Union tusschen de Noord- en de Zuid-Duitsche staten door
het Zoll-Parlement, dat begin Juni onder Bismarck\'s goedgeluimde
leiding te Berlijn was bijeengekomen, en vroeg zich af of ook deze
nieuwe oekonomische vereeniging niet een breken van den vrede
van Praag moest genoemd worden. Ook minister Moustier was zeer
teleurgesteld door de Bismarck tegemoetkomende houding der
Zuid-Duitsche regeeringen in dezen : nog in Juh verweet hij aan
de Beiersche regeering, dat zij althans Würzburg of Bamberg als
zetel van een nieuw Zoll-Parlement had moeten eischen

Het was Von Beust, die de gedachte opperde van een bezoek
van rouwbeklag, dat Napoleon en Eugenie aan Frans Jozef zouden
kunnen brengen 2) en dat op 18 Augustus te Salzburg tot stand
kwam. Op weg daarheen had de Fransche keizer een korte ontmoeting
met de koningen van Wurtemberg en van Beieren. Vijf dagen
verbleven de beide keizers in elkanders gezelschap. Von Beust
bevond Napoleon\'s gezondheid oneindig veel beter dan een jaar
tevoren in de dagen na Sadowa®). In de besprekingen bracht

van Gramont opnemen, bevatten hieromtrent slechts eene vage en verhulde aan-
wijzing van den minister Moustier aan Gramont d.d. 31 April \'67 (blz. 95) en
eerst op 28 April het bij veilige gelegenheid gezonden doch eveneens vage verslag
van Gramont van de twee gesprekken met von Beust. Gramont blijft optimist :
„L\'indifférence apparente du Cabinet de Vienne est plus simulée que réelle" —.
„Certains indices me font croire qu\'à un moment donné nous pourrons aborder
la question de l\'alliance offensive et défensive avec quelques chances" (a. w. dl. XVI,
blz. 330).

H. Oncken, a. w, dl. I, blz. 60 (Darstellung) ; dl. II, blz. 43I/ brief van den
Beierschen gezant te Parijs aan zijn regeering. Aldaar meerdere dergelijke berichten
meldende Moustier\'s ergernis en ontstemming, welke hij niet verborg. Ook de
»»Origines diplomatiques" (dl. XVII en XVIII) zijn in de briefwisseling der Fransche
regeering met hare vertegenwoordigers in Duitschland in de maanden Juni en
Juli \'67 vervuld van dit nieuwe Zoll-Parlement, dat door Bismarck tot stand was
gebracht vlak voor zijn vertrek met den Koning naar de Parijsche wereldtentoon-
stelling.

®) W. Büsch (hoogleeraar te Tübingen). Die Beziehungen Frankreichs zu Oester-
reich und Italien zwischen den Kriegen von 1866 und 1870, (1900), blz, 11.

\') Friedjung, Der Kampf um die Vorherrschaft, dl. II, blz, 401.

Gramont zijn uitvoerig plan tot een formeel of- en defensief verbond
opnieuw ter tafel, het werd echter ter zijde geschoven, terwijl
aanvaard werd een rustiger en voorzichtiger schets tot een weder-
zijdsche verhouding, van Von Beust, als grondslag van verdere,
toekomstige onderhandehngen. Er werd vooral nadruk gelegd op
het wederzijdsche voornemen, den vrede van Praag streng te hand-
haven, hetgeen uitdrukte, dat men eene verdere eenwording van
Noord- en Zuid-Duitschland zou willen verhinderen.

Het lange verblijf te Salzburg moest Bismarck\'s wrevel wekken;
er was door Napoleon niet de minste moeite gedaan om ook den
Pruisischen koning te ontmoeten, terwijl deze toch op Napoleon\'s
uitnoodiging mèt zijn eersten minister zeer correct de Parijsche

wereldtentoonstelling bezocht had

In October beantwoordde Frans Jozef Napoleon\'s bezoek. Op
weg naar Frankrijk had hij eene ontmoeting met koning Wilhelm,
die kort, correct en koel was. De samenkomst met Napoleon te
Nancy en te Parijs was zeer hartelijk en gaf aan de Franschen veel
hoop 2). Kanselier Von Beust vergezelde zijn vorst. Ook Dalwigk,
de Hessische minister, de andere hardnekkige vijand der Pruisische
eenheidspohtiek, vertoefde tegelijkertijd te Parijs. Hij vernam daar
uit den mond van Von Beust, dat deze wel degelijk van plan was,
op den duur weer te gaan vechten. Ook Dalwigk had gesprekken
met Napoleon en met Eugenie en zeide hun als zijn overtuiging,
dat een oorlog tusschen Pruisen en Frankrijk op den duur onver-

1) P. Matter, a. w. dL II, blz. 637—639- Begin Juni 1867 waren zij tegelijk met
Alexander II en Gortschakow gedurende meerdere dagen te Parijs. Bismarck\'s
houding te midden dezer Babylonische feesten gold als het mysterie van de hand,
die onheilspellende teekenen zou kunnen schrijven aan de wand van dit paleis
van een Belsazar. En toch had hij groot succes, als een middelpunt, vooral bij de
dames, vanwege zijn origineele wijze van gesprekken te voeren (de la Gorce, a. w. dl.
V, blz. 211, 218).

De opwinding in Noord-Duitschland wegens het samenzijn te Salzburg en het
opzettelijk voorbijgaan van den Pruisischen koning weerspiegelt zich in talrijke
berichten van de Fransche vertegenwoordigers in de Duitsche residenties, ook
van Rothan in de „Origines diplomatiques", dl. XVIII. Augustus-September 1867.
Er gingen sterke geruchten door Duitschland omtrent Fransch-Oostenrijksche
plannen tot vorming van een Zuid-Duitschen Bond onder Oostenrijks leiding,
als zijnde te Salzburg besproken, welke door de Fransche vertegenwoordigers met
kracht konden worden weersproken, daar die plannen in waarheid behoorden
tot de Fransche aanbiedingen, in April door von Beust verworpen.

P. Matter, a. w. dl. II, blz. 639-641. Dl. XVIII der Orig. diplom. (1925)
eindigt met de diplomatieke berichten van 15 October 1867.

mijdelijk was en dat men zich dan in Zuid-Duitschland over een
tweeden slag van Jena zou verheugen ; hij vermaande hen tegelijker-
tijd^indat geval niet „de Rijngrens" als oorlogsleuze te nemen, met
het oog op de nationale gevoeligheid ook der Zuid-Duitschers
Dalwigk kwam ook veel in aanraking met generaal Ducrot, den
militairen gouverneur van Straatsburg, die vanuit zijn post de Zuid-
Duitsche toestanden bestudeerde, met zijn officieren zelfs generale-
staf-reizen maakte rechts van den Rijn en aan het hof te Darmstadt
een welkome gast was Deze generaal vertelde hem nog in October
1868, dat „son ami Beust" hem had gezegd: oorlog alleen zal Oosten-
rijk er weer bovenop helpen, maar we zullen tijd moeten winnen

Wederzijds stond nu vast, dat men een tegen Pruisen gericht
verbond wilde, dat vroeg of laat oorlogsmogelijkheid onder de oogen
zou durven zien. Van Von Beust schijnt uitgegaan de aansporing
om ook Italië in een dergelijk verbond te betrekken, hetgeen natuur-
lijk door Napoleon\'s regeering gaarne werd aanvaard.

Victor Emmanuel I, de gelukkige koning van het jonge Italië,
was al spoedig na den oorlog van \'66 persoonlijk zeer vrien-
delijk jegens Frans Jozef; er werden zeer welwillende brieven
gewisseld. Zelfs werd in het begin van \'67 een huwelijk beraamd
tusschen kroonprins Umberto en de dochter van aartshertog
Albrecht, den overwinnaar van Custozza, hetgeen geen gevolg had
vanwege haar plotselingen dood aan bij een ongeval bekomen brand-
wonden Onhandigheden van den gezant van Pruisen te Florence,
graaf Usedom^ die Bismarck hem zeer kwalijk nam, deden in
Italië de stemming kenteren en weer naar Frankrijk neigen. Victor
Emmanuel persoonlijk en ook zijn ministerie-menabrea dat op
37 October 1867 optrad, waren voor de gedachte te vinden. Mena-
Brea zelf begon in het begin van 1868 te Parijs aan het weefsel te
spinnen De groot-Duitsche gedachte was nog niet dood: zij
beleefde eene laatste grootsche volksuiting in het „Allgemeine
Deutsche Schützenfest", dat in 1868 te Weenen werd gehouden;
de oude verbindingen met de Duitsche vorstenhoven waren nog
allerminst verbroken, Beust was vast van plan ze weder op te nemen

Stern, a. w. dl. X, blz. 130; puttende uit de uitgave der Dalwigk-papieren
van 1920.

H. Oncken, a. w. dl. I, blz. 65 (Darstellung).
\') W. Busch, a. w. blz. 19; Stern, a. w. dl. X, blz. 254.

Stern, a. w. dl. X, blz. 189, 190.
®) Matter, a. w. dl. II, blz. 644.

en de oppositie tegen Pruisen opnieuw te gaan organiseeren.

De kwestie van het Welfisch legioen, terwijl George V van
Hannover vlak bij Weenen vertoefde, en de afzonderlijke uit-
noodiging aan Saksen tot een Congres over de positie van den Paus,
terwijl Saksen tot den Noord-Duitschen Bond was toegetreden en
door dien Bond diplomatiek werd vertegenwoordigd, toonden aan,
dat men Pruisen niet zou ontzien

Von Beust achtte het echter voor Oostenrijk niet geraden, Pruisen in
een verbond met Frankrijk rechtstreeks te weerstaan in een kwestie,
waarbij de Duitsche nationale zaak was te betrekken. De Duitsche
nationale overtuiging, ook in Oostenrijk, zou dat wellicht niet
gedoogen en sedert den Ausgleich stond het vast, dat de Hongaren
daar niet voor zouden te vinden zijn. De Hongaren immers wilden
niet, dat Oostenrijk zou trachten, zijn machtspositie in Duitschland
te herwinnen.

De Oostenrijksche kanselier wilde langs een omweg geraken tot
datgene wat ook de Franschen begeerden. Toen reeds begon de groote
tegenstelling tusschen Oostenrijk en Rusland voor den Europeeschen
vrede gevaarlijk te worden ; de Hongaren waren felle haters van de
Russen en bewonderden de Franschen. Von Beust voorzag de
mogelijkheid van een oorlog met Rusland wegens de opkomende
Panslavistische spanning en wegens het nooit rustende streven der
Russen in de richting van den Balkan. Hij beklaagt zich over het
woelen der Roemenen, die evenals de Serviërs reeds in 1866 tegen
Oostenrijk mee hadden willen doen 2) en die thans blijkbaar Zeven-
burgen begeeren ; hij verwijt aan de Franschen dat zij ondanks hun
belofte niets hebben gedaan, om de Roemenen daarvan te doen
aflaten. De Russen en de Pruisen zaten achter dat Roemeensche
streven en daarom stelt nu Beust aan de Franschen voor, met
Oostenrijk mee te doen, wanneer het vanwege de Oostersche kwestie
tot een botsing met Rusland zou komen. Als dan de Pruisen in dat
geval de Russen moeten bijstaan, wordt aUicht het Duitsche nationale
gevoel niet zoozeer geprikkeld, waarvan Frankrijk gebruik zal kunnen
maken. De Hongaren zullen aan een dergelijken oorlog met geestdrift
deelnemen.

De Hongaarsche minister-president Andrassy wierp echter door
dezen gedachtengang een dwarsboom. Het was hem bekend dat de
Russen in Roemenië inderdaad met veel geld werkten en dat ook

1) Matter, a. w. dl. II, blz. 639—642.

«) Friedjung, a. w. dl. II, blz. 512.

Bismarck daarvan wist, hetgeen vitale belangen der Donau-
monarchie deerde. Hij liet nu aan Bismarck langs omwegen weten,
dat de Hongaarsche regeering genoodzaakt zou zijn, haar steun te
zoeken te Parijs, als dat niet ophield. Napoleon had in het voorjaar
van 1866 in de stemmingen der toenmalige Fransch-Pruisische
entente zijn steun gegeven om Karel van Hohenzollern-Sig-
maringen naar Boekarest te laten gaan, maar zou er nu ongetwijfeld
gaarne toe medewerken, hem vandaar weer te doen verdwijnen.
Bismarck begreep onmiddellijk en wendde zijn invloed aan om de
anti-Hongaarsche beweging te Boekarest te doen ophouden, hetgeen
het ontslag van het ministerie-GoLESCOE-bratianoe tengevolge had.
„Damit aber war Beust die Grundlage für seine gegen Preussen
gerichtete orientalische Politik entzogen" i).

De Oostenrijksche kanselier bleef echter op het Oosten zijn bhk
gericht houden en hoopte in een tegen Rusland gericht streven ook
Engeland te betrekken, niet zoozeer om van die zijde steun te
krijgen in een oorlog tegen Rusland, als wel om het Oosten aan den
door Pruisen gesteunden Russischen invloed te onttrekken en den
Oostenrijksch-Fransch-Engelschen invloed daarvoor in de plaats te
stellen. De politieke combinatie van den Krim-oorlog, de politieke
combinatie van 3 Januari 1815, waartegenover Rusland voor een
oorlogsmogelijkheid terug zoude wijken, stond hem voor den
geest 2).

Von Beust streeft aldus naar vrede, maar volstrekt vredelievend
is hij niet. „Bestünden nicht die Schwierigkeiten in Deutschland
und im Inneren der Monarchie, so würde er, wie er selbst gesteht,
am liebsten sofort im Bunde mit Frankreich losschlagen" 3). Hij
ziet daar echter geen kans toe en meent daarom ook den al te on-
stuimig drijvenden Metternich tot voorzichtigheid te moeten
manen, hetgeen door Frans Jozef in zijn kort bericht van 9 December

Zie bij Eduard von Wertheimer, den Andrassy-biograaf, in een artikelen-
reeks : „Zur Vorgeschichte des Krieges von 1870", in de Deutsche Rundschau
October 1920—Jan. 1921 (dln. 185, 186), vooral met gebruikmaking van de stukken
van het Wiener Staatsarchiv, welke in 1926 door Hermann Oncken zijn uitgegeven,
deze uiteenzetting van Beust\'s gedachtengang : a. a. dl. 185, blz. 21, 22. „Sprechen
Sie" — feuerte er Metternich an — „in diesem Sinne mit dem Kaiser Napoleon,
und raten Sie ihm, seine Augen viel mehr nach der Donau als nach dem Rhein
2u richten, wenn er eine Aktion unternehmen will, die zum Kriege führen kann".

Ook bij Stern, a. w. dl. X, blz. 187, 188.

Wertheimer, a. a. Dtsch. Rundschau, dl. 185, blz. 23.

a. a. blz. 23.

i868 aan Von Beust nadrukkelijk wordt goedgekeurd: „Sehr
einverstanden mit dem Briefe an Metternich, der ihn hoffentlich
von seinen gefährlichen Irrungen und seiner zu grossen Nach-
giebigkeit gegenüber Napoleonischen Tendenzen in die richtige

Bahn zurückführen wird"

Uit de brieven van Metternich was gebleken, dat de Franschen
zeer onstuimig drongen naar hun doel, naar den oorlog met Pruisen
en naar den Rijn. In Januari 1868 schrijft hij aan Von Beust heel
merkwaardige dingen over een „geheimer Kriegsrat" tijdens een
jachtverblijf te Compiègne, waartoe hij alleen als met-mihtair was
uitgenoodigd en waar Napoleon zonder opzien te baren met Niel
en met de voornaamste generaals gedurende een ganschen dag
(„einige 10—12 Stunden") over zeer concrete mogehjkheden
beraadslaagde „hinter dem Rücken seiner Friedensminister" 2).

Op 31 Maart 1868 het de Engelsche gezant te Parijs Lord Lyons
in een brief aan Lord Stanley „private and most confidential" zich
zeer bedenkelijk uit over Napoleon\'s plannen ; hij schrijft hem toe
„the idea of a sudden declaration of war against Prussia", de ge-
dachte „to take Prussia by surprise". De Engelsche militair-attaché
voegde^ daar zijn technische berichten over belangrijke troepen-
verplaatsingen aan toe «). Er gingen geruchten door Europa omtrent
oorlog tegen den zomer. In April trachtte Napoleon door Metter-
nich en door Gramont meer besliste toezeggingen te krijgen van
Oostenrijk ten aanzien van het „quid faciendum" in de toekomst
Tegelijkertijd vestigt de Beiersche gezant te Parijs graaf Quadt de
aandacht van zijn koning op het verschijnen van een geschrift van
160 bladzijden van een Elzasser, Charles Muller, „Nos frontières
du Rhin", bevattende een overzicht der Fransche politiek tot her-
winning van de natuurlijke grenzen sedert 1815, met een sterke aan-
beveling aan keizer Napoleon, zoowel België als den Duitschen
linker Rijn-oever weer te annexeeren. Graaf Quadt zegt ervan:
„Les documents inédits qu\'elle renferme font supposer^que 1\'in-
spiration de eet opuscule remonte ä de hautes influences"; hij zal

1) H. Oncken, a. w. dl. III, blz. 79, waaraan voorafgaat dc uitvoerige brief van
Beust aan Metternich, met diens antwoord.

n a. w. dl. I, blz. 65 (Darstellung); dl. II, blz. 5".

a. w. dl. I, blz. 66 (Darstellung); dl. II, blz. 544- Het bericht ging langs de
vorstelijke familiebanden tusschen Londen en Berlijn naar Bismarck.
a. w. dL II, blz. 553-

het geschrift per koerier naar München zenden i). In Juli 1868
tracht Napoleon opnieuw Oostenrijk tot een steviger meedoen te
dringen, maar ook thans wijst Von Beust alle overhaasting af.
Van zijn kant doet hij liever de gedachte aan de hand van een be-
weging tot algemeene ontwapening, aan het hoofd waarvan Napoleon
zich zou kunnen stellen, evenzeer bedoeld als middel om Pruisens
uitbreiding te verlammen. Napoleon voelt daar niet voor. En ook
graaf Vitzthum, inmiddels van Brussel tijdelijk naar Parijs gezonden,
om Metternich bij te staan in zijn arbeid, meent te mogen voor-
spellen dat nog eenige maanden voorbereiding noodig zullen zijn
en dat daarna in Februari of Maart i86g de militaire actie zal moeten
beginnen.

In October 1868 kwam Lord Clarendon, Napoleon\'s vriend,
voor eenige dagen te Parijs, op het punt in Engeland van Lord
Stanley de regeering over te nemen en met Gladstone een liberaal
kabinet te gaan vormen. Als liberaal voelde hij veel voor de vredes-
gedachte en ook zelfs voor die van eene Europeesche garantie, voor
de algemeene ontwapening zelfs, maar kreeg uit zijn gesprekken met
Napoleon den indruk, dat bij den Franschen keizer de ontwapenings-
gedachte nog geen eenvoudige begripsvormen aan had genomen
en eerder een bedoeling had, die den oorlog onvermijdelijk moest
maken. Napoleon betoogde, dat Frankrijk „bedreigd" werd en
„veiligheid" moest hebben, maar dit maakte geen indruk op den
Engelschen staatsman, die verder voorloopig op de kwestie niet
inging, omdat hij Frankrijk vanwege de gemeenschappelijke handels-
politiek te vriend wilde houden. Toen de Pruisische gezant graaf
Bernstorff in December 1868 voor de eerste maal bij minister
Gladstone op bezoek kwam, vernam hij uit diens mond eene scherp
omlijnde veroordeeling der Fransche „veihgheidspolitiek", welke
Bismarck terstond aan alle in aanmerking komende gezantschaps-
posten van Pruisen deed rondzenden 2). Intusschen kon Napoleon
naar Weenen doen weten, dat ook Clarendon voor de ontwapening
niets voelde ! Met des te meer kracht kon hij vanaf i December met
Metternich samen gaan stuwen tot een krachtig of- en defensief
verbond, een stuwing die voorloopig door Von Beust en door
Frans Jozef met beslistheid moest worden weerhouden. Het jaar
1868 eindigt dan ook zonder bepaalde afspraken, maar steeds in

H. Oncken, a. w. dh II, blz. 559.

a. w. dl. III, blz. 51—56, 64.

dezelfde wederzijdsche bereidheid tot een gezamenlijken oorlog tegen
Pruisen. Op herhaald aandringen van Von Beust stelde de staats-
minister Rouher, nog steeds Napoleon\'s vertrouwelmg, eene uit-
voerige nota op, inzichten bevattende, welke strekken „à creer aux
deux Empires une politique commune sur les principales questions
européennes". De memorie is gedateerd van 30 December 1868
en werd op 31 December d.a.v. door Metternich met begeleidend
schrijven naar Weenen gezonden i). De indruk der nota op Von
Beust, door hem op den rand van het stuk geplaatst, was deze, dat
nog ééne vraag overbleef te stellen: „En répondant il faudrait
commencer par la fin et poser la question: La France veut-elle
précipiter ou retarder une guerre avec la Prusse? Dans le premier
L nous devons refuser net notre concours et le gouvernement
français ne dira pas qu\'il le veut. Dans le second cas il suffit que la
France garde son attitude actuelle et la Prusse ne fasse rien qui

puisse provoquer la guerre"

Niet dus onmiddellijk, maar op den duur wd.
De Oostenrijksche en de Hongaarsche minister-president wis^n
van al deze onderhandelingen niets. Bismarck wist wel iets. Hi)
begon zich op het einde van het jaar 1868 over het gedrag van Von
Beust hevig te beklagen bij minister Clarendon, die er over schreet
aan den Engelschen gezant te Weenen, zoodat het bij Beust terecht
kwam 3). En hij laat tegelijk los eene hevige campagne in de offi-
cieuse Duitsche pers tegen het „gestook" van den Oostenrijkschen

Kanselier. .

Ondanks dit alles, ondanks een hevige woordenwisseling met

I Andrassy, die thans ook was ingeUcht, ging Von Beust door met
l zijn anti-Pruisisch streven. En hij gaat wel degelijk in op de plannen
tot het anti-Pruisisch drievoudig verbond, dat nu in de eerste
maanden van 1869 vastere vormen gaat aannemen. In een brief van
3 Februari 1869 aan Metternich blijkt hij nog altijd voor oogen te
hebben de mogelijkheid van een oorlog van Oostenrijk met Turkije
samen tegen Rusland, waarbij Frankrijk zou moeten helpen, zoodra
Pruisen zich bij Rusland zou voegen^). Tot een onmiddelhjk

1) H. Oncken, a. w. dl. III, nrs. 657 cn 658, blz. 87—95.
») a. w. dl. III, blz. 93

3) v. Wertheimer, a. a. D. R. dl. 185, blz. 221.

H. Oncken, a. w. dl. III, blz. 99 v. ; v. Wertheimer, a. a. blz. 223 - m eene
uitvoerige nota beantwoordde von Beust die van Rouher.

ingrijpen in een Fransch-Pruisischen oorlog, gelijk de Franschen
willen, blijft hij ongenegen.

Te Parijs worden dan tegelijk de zeer geheime voorbesprekingen
gehouden tusschen de vertrouwelingen over het thans te sluiten
drievoudig verbond en wordt aan verschillende ontwerpen gewerkt.
Op 19 Februari 1869 bericht Vitzthum reeds voorloopige uitkomsten
van die besprekingen in zeven hoofdpunten naar Weenen, met
aankondiging van zijn komst met de ontwerpen zelve : het verdrag
zal er o. a. op uit moeten zijn, elke storing van den wereldvrede te
voorkomen „wenigstens im Laufe dieses Jahres" (1869) (punt i);
in geval van een oorlog in Duitschland zal men geen vrede sluiten,
alvorens aldaar een nieuwen toestand te hebben geschapen „durch ^
Herstellung eines neuen, aus möglichst gleich mächtigen Staaten ■
zu bildenden Bundes" (punt 5) — m. a. w. de vrede van Praag zal
grondig worden afgebroken en de overmacht van Pruisen volstrekt
vernietigd, de Duitsche eenheid voor goed onmogelijk gemaakt en
aldus Napoleon\'s eigen ideologie, vroeger op de Duitsche landen
toegepast, op de meest grove wijze verraden.