PALLAKE

SCRIPSIT

M, DE VRIES

A. qu.
192

v/quot;

i . il

y

PALLAKE

BIBLIOTHEEK UNIVERSITEIT UTRECHT

2957 619 0

PALLAKE

PROEFSCHRIFT TER VERKRIJGING VAN DEN
GRAAD VAN DOCTOR IN DE LETTEREN EN
WIJSBEGEERTE AAN DE RIJKSUNIVERSITEIT
TE UTRECHT, OP GEZAG VAN DEN
RECTOR-MAGNIFICUS Dr A. NOORDTZIJ,
HOOGLEERAAR IN DE FACULTEIT DER GOD-
GELEERDHEID, VOLGENS BESLUIT VAN DEN
SENAAT DER UNIVERSITEIT, TEGEN DE BE-
DENKINGEN DER FACULTEIT VAN LETTE-
REN EN WIJSBEGEERTE TE VERDEDIGEN OP
VRIJDAG 4 MAART 1927 DES NAMIDDAGS
TE 3 UUR DOOR

M. DE VRIES

geboren te hoorn

H. J. PARIS
AMSTERDAM MCMXXVII

BIBLIOTHEEK DER
RIJKSUNIVERSITEIT
UTRECHT,

il

x\' V

-PT

^nbsp;ïVss

5. i

F- ^^

V - Î^V^

AAl^
MIJN VROUW

Bij de voltooiing van deze dissertatie kwijt ik mij van een
aangename verplichting, wanneer ik U, Hooggeleerde Bolke-
stein, Hooggeachte Promotor, mijn hartelijken dank betuig
in de eerste plaats hiervoor, dat Gij mij tot zoo grooten steun
geweest zijt bij de bewerking van dit proefschrift. Zeer veel
heb ik, in de uren op Uw studeerkamer doorgebracht, en het
waren er niet weinige, die Gij voor mij beschikbaar hebt ge-
steld, van U geleerd. En in de tweede plaats dank ik U voor
de wijze, waarop Gij mij, sinds lang gewoon anderen te docee-
ren, op de gebreken, die aan mijn werk kleefden, hebt gewezen.
Ik geloof het beste uitdrukking te geven aan mijn groote dank-
baarheid door U te verzekeren, dat het mij spijt niet langer
tijd tot Uwe leerlingen te hebben behoord.

Ook U, Hooggeleerde Damsté, en U, Hooggeleerde Voll-
graff dank ik voor Uwe tegenover mij betoonde welwillend-
heid.

In dankbaarheid leeft bij mij voort de herinnering aan de
Hoogleeraren der Universiteit van Amsterdam wier colleges
ik heb gevolgd. De blijdschap over de voltooiing mijner acade-
mische studie wordt niet weinig getemperd door het feit, dat
zij haar niet meer hebben mogen aanschouwen.

Ten slotte betuig ik U, mijn vriend Meerwaldt, mijn dank
voor de groote belangstelling waarmede gij het tot stand komen
van dit werkje hebt gevolgd.

CONSPECTUS OPERIS

Praefatio...................... 1

Prooemium..................... 2

Caput I — Fueritne concubina Graeca aarJ] an ^évt) an

SoóXY).................. 9

Caput II — Concubinatus Graecus utrum iustis ac legi-

timis quibusdam sanctus fuerit necne. . . 21

Caput III — De statu liberorum e concubina natorum. . 31

Caput IV — Factumne sit ut vir Graecus, cui uxor esset,

idem concubinam haberet........46

Caput V — Quibus de causis Graeci concubinas sibi

asciverint................69

Index........................69

PRAEFATIO

De concubinatu Graeco cum disputare mihi in animo esset,
qua in disputatione ratio haberetur auctorum Graecorum
omnium, qui ante saeculum IV. p. Chr. n. fuissent, vel statim
apparuit longum esse omnes illos auctores integros perlegere.
Indicibus igitur usus sum, quare fieri sane potuit ut aliqui
locus a me omitteretur. Spero tamen me confidere posse perraro
ab iis, qui indices composuerint, aut ipsam vocem 7raXXax%
aut aliam aliquam eiusdem originis praetermissam esse, cum
praesertim haec verba haud ita frequentia sint (nam, ut paucos
e compluribus nominem, apud Thucydidem, Aristotelem, Poly-
bium frustra vocem requires) eoque ipso animum in se con-
vertere soleant.

Unum adhuc monere velim: vocem TrocXXaxT)«; a me identidem
redditam esse per \'concubina\', haec duo verba tamen non
semper prorsus idem valere.

PROOEMIUM

de vocis ttoxxaxt);; significatione

Vox TtoXXaxTj? (vel TcoXXaxJSo?) in sermone Graeco duabus
significationibus usurpata invenitur. Valet enim:
1°. virgo, puella;
2°. concubina.

Minime nobis mirandum est utroque illo sensu Graecos eodem
verbo usos esse quippe cum etiam patrio sermone vox q. e.

deernequot; èt virginis vel puellae èt amicae vel meretricis sensu
a\'dhibeaturi. praeter :raXXaxV etiam inveniuntur: ttoXX^xlov,
^aXXaxó,. TToXXi. nee non alia quaedam cognatae origmis
Significatione puellae vox apud auctores perraro occurnt. sed
in libris lexicographicis antiquis adnotationes invenmntur. e
quibus notio primo loco memorata dilucide apparet. Hcsychtus^
Lec habet: TroXXdcxiov-ixsipÄxtov. In adnotatione 29 cum aha
tumhaecleguntur: „Et. 7.«XXaxt,-xópY). Cyrill. Lex. M. S. TioXXaxtc;

véa ^]Xix[av. Cf. v. quot;Aßpaquot;. E quibus apparet vocem
TToXXaxtSoc; etiam sensum puellae habere. (De voce q. e. quot;Aßpa

disputabimus p. 17).

Prorsus cum Hesychio consentiens, Pollux in personarum
comicarum enumeratione (IV. 151) TraXXaxV in genere vétov
(Sè) Yuvatxaiv ponit. Afferam etiam IV, 153. ubi haec sunt:
«H 8è oTrapTouóXio? XexTtx^) StjXoI tS èvófxaxi r^jv tSéav. ixTjvuet
8è érafpav 7re7rautxév7)v t?,?nbsp;\'H Sè TraXXax^ Taixn [xèv lotxs.

,C£ woordenboek der N e d. Taal p. 2384. Cf etiam J.
und W. Grimm. Deutschesnbsp;; „Dirne, virgo. puella. famula

meretrix.

» ed. Alberti. Leiden 1766.

TTEpixoixo? Ss eaxi. i. e. „Spartopolia autem dicax nomine ipso
formam refert, indicat autem meretricem arte emeritam. Sed
pellex huic assimilis et crinita est.quot; Apud comicos igitur TroXXaxv)
minor natu est quam meretrix arte emerita. Ibid. II, 9. (qui
liber inscribitur uepl TraiStwv i. e. de verbis quibus puelli indican-
tur) haec legimus: xal TiaXXaxia, stpTjxe nXaxwv 6 xto[i.ix6(;. Vox
q. e. TzaXkri^ in inscriptione quadam Sami reperta legitur^:

Xi^op6Xlt;i) MevTojp ZutXou TiaXXrixtov____ubi ad vocem TraXX-Zixoiv

haec adnotantur: „1. e. [jieXX£lt;p-i()Poi (Nauck de Aristoph. Byz.
pag. 88 sqq).quot; lam perspicuum est vocem 7C(xXXalt;x[gt;Solt;;
idem valere atque \\6pyi apud Strabonem XVII p. 816: toi
S^ All 6v fxaXicrra Tifxtoaiv (scil. incolae Thebarum Aegyptiaca-
rum) eueiSeCTTariQ xal yhoxx; Xa|X7rpoTaTou 7Tap9^£vo(; leparai,
xotXoutnv 01 quot;EXXY)velt;; rcoXXaSa?. au-nj 8J; xal TcoXXaxeiisi xal ct\\jvscttiv
ol? poiiXsTai [jL^xpi av y) cpucrix-}) yh-^xcti xaQ-apon; tou ctfofxato«;\'
(zexa 8e tJ)v xa{)-apaLv StSoTai Trpo; (ScvSpa, Trplv Si So^^75val tt^v^o?
auTTj? amp;.ysi:a.L (XETa t6v tt]? TraXXaxcta? xaip6v. Ad TtaXXaSa? in
Stephani Thesauro haec annotantur: „quo loco de scripturae
veritate primus dubitavit Xylander, cui TtoXXaxa? corrigen-
dum videbatur, recte, nisi quod rcoXXaxtSa*; potius scribere
debebat collato Diodoro I, 47. qui Aioi; TioXXaxCSai; nominatquot;;
ac paulo inferius haec sequuntur: ,,ex verbis Strabonis cognos-
citur TcaXXaxtSo«; nomen eidem aetatis gradui significando pro-
prie adhiberi, quem TtaXXa^i pueris ab Ammonio assignari
supra vidimusquot;, supra autem Ammonius TcaXXa^ sic inter-
pretatur: ,,puer pubertati proximusquot;. Appellatio TtaXXaStov seu
potius TcoXXaxtScov a Strabone illis puellis attributa a caeri-
moniis Aegyptiacis mutuata esse videtur Ut Stephanus

\' Dittcnberger, Syll. Inscr. Gr.» No. 1061.

\'Cf. Adolf Er man, Die ägyptische Religion, p. 75: ,.Dio Gattin
des Hohenpriesters hciszt nicht wie andere Damen eine Sängerin des
Amon, sondern führt den Titel seines obersten Kebsweibes ; die Königin

aber oder eine Prinzessin gilt als das Weib des Gottesquot;____ Ibid. p. 221:

,.Unwillkürlich denkt man bei dieser Erzählung (des Strabo) an die Gottes-

monet eaedem mulieres sunt, quas loco praecipuo sepultas esse
nobis tradit Diodorus I, 47. (atco yàp tcûv Trpwrwv taqjwv, èv
olç TiapaSéSoTai iolq TiaXXaxiSaç tou Aïoç Te9-àlt;p9-ai).
Apud Photium scriptum videmus:

ITocXXàç. 7rap9-évoç fjisYaXy).....

TTûtXXaxfç. xópT)

et apud Eustathium p. 1419, 51: ttó^ev Sè rj TraXXàç, xal où (xóvov
TTtxXXaç 6 véoç, àXXà xai TraXXaÇ sÇ oö xal TroXXaxy) xal TcaXXàxta
8è xaxà AtXiov Atovuatov, où TraXXTQxi«. TiatSeç.

Multo autem frequentior quam prior ille sensus est concu-
binae, qui secundo loco a nobis positus est. Strictim rem attin-
gens moneo eodem erotico sensu juxta TraXXaxV formam mascu-
linam exstare [Hesychius: TraXXaxôç- Iptofxévoç; Photiiis TraXXaxóv
Tov TuaXXaxeuófxevov). Compluribus locis auctores Graeci voca-
bulo hoc sensu usi sunt atque hoc est ipsum de quo nobis
hoc opusculo disputare propositum est. In qua re praedicen-
dum mihi videtur haud ita multum interesse inter concubinam
Graecam et eam, quae in regionibus orientalibus inveniebatur.
Ergo paulisper a proposito aberremus necesse erit ut pauca in
medium prof eramus de peregrino hoc genere concubinarum.

Quamquam TiaXXaxrj apud gentes, regiones orientales habi-
tantes, interdum in honore erat et magna auctoritate florebat ^

weiber, die obersten Kebsweiber und die Sängerinnen, die einst im neuen
Reiche das Frauenliaus des Amon bildeten.,.. Aber wer wcisz, ob Strabo

die alten Einrichtungen nicht eben nur miszverstanden hat____quot;

» Cf. Plut, de cap. ex inimicis utilitate c. 11 (II, 92e) : xal TrpoeSpCa;
Jtap\' eùvoôxok; xal TTocXXaxaïç xal oarpàTrat? ßaaiXiuv i. e. (virtutem mutare

nolimus____) neque sedibus praerogativis iuxta eunuchos, concubinas,

satrapas regum. Diod. II, 10. 1. ÛTrijpxc Sè xal 6 xpcfiaoTÓ; xaXoVevoç
xt)7îoç Trapà t^v àxpôrroXiv où LcjiipàjiiSo; àXXà tivo; CoTcpov Sûpou paaiXéw;
xaTaCTxeuàaavToç x^P\'^ Yquot;^atxàç TtaXXaxTÎç. TaÛTYjv Ylt;ip. çaatv, oiSoav xi
IlepalSa, xal toùç èv toïç 6peoi Xeiiiûvaç è7ït!^7)Toijaav, àÇtwcai t6v ßaoi.X£a (xijjl^-
oaaôai 8ià t^ç toû çuToupyetou ipiXoTexvlaç tîjv t^ç IlEpatSoç Xquot;?«? tótórriTa.
Celeberrima illa viridaria pendentia in concubinae honorem, ut hic locus
nos docet, exstructa sunt.
Ezra A IV, 29 sq.: èôewpouv aÙTÔv xal \'ATtàjxTjv rriv .fruyaTépa Bapxdtxou

re tarnen vera haud multum a concubina Graeca earn diversam
esse facile demonstrari potest. Ac primum qiiidem inspiciamus
Meissner Bahylonien und Assyrien I, p. 404 ubi haecsunt:
„Dort (in dem Frauenhaus) hat die Frau das Regiment, aber
es war gewisz nicht immer leicht, alle die Dienerinnen und
Kebsen in Raison zu halten. Die Sklavin (litteras spatio inter-
misso imprimendas nos curavimus) besonders wenn sie Gnade
vor ihrem Herrn gefunden und ihm Kinder geschenkt hatte,
wurde oft unverschämt und quot;stellte sich ihrer Herrin gleichquot; yfeil
sie darauf pochte, dasz sie nicht verkauft werden durfte.quot;
Paulo infra: „Daneben (Gattin) konnte er natürlich Sklavinnen
als seine Kebsen haben.quot;

Laudanda hic etiam nonnulla videntur ex libro, qui inscri-
bitur: Morris Jastrow, The civilization of Babylonia
and Assyria^: ,,the Code endeavors to protect both the wife
and the concubine, the former by providing that in case she
does bear children, the Imsband may not take a concubine,
the latter by stipulating that the mistress, that is, the legiti-
mate wife, may not sell the concubine who has born her hus-
band children, but she may place a slave mark upon her and
reckon her with the slaves. In case, however, the concubine
has not born any children, then the mistress may sell the con-
cubine who, it is assumed throughout, is as in the case of the
Biblical parallels the property of the wife — a special hand-
maid.quot; Et p. 356: „Thus a father could still (seil, temporibus
Hammurapii) sell his daughter to become a concubine and

toü »aunaotoü -riiv naXXax^jv toQ ßaaiWto; xa(h)|ji£v7iv £v tou ßaoiXfw;. xal
aq)iiipoüoav tö StiST](xa dnö -rij; xc9aXT5; tou ßaaiXiw« xal irtiTiftoOoav auTf)-
xal £pcx7ri!;ev -riv ßaoigt;ia Tfj dptorcpa. Res, hoc loco descriptac, factac sunt
Babylone in regia ubi regcs intcrdum prorsus concubinis obnoxii esse
solebant. Optime cum his concubinis conferri possunt eae TraXXaxal. quae
Itomac aetate iniperatoria domi impcratoris versabantur. Eas in hoc
opusculo practermittcndas esse consentaneum est. Dc concubinis impera-
torum Romanorum cf. F r i e d 1 a n d e r, Darstellungen aus der Sitten-
geschichte Roms\' p. 122 sqq.
• P. 309 sq. Cf. etiam p. 348.

practically a slave in the household to wich she was transferred,
though she could not be resold except for good reasons.quot; Quod
attinet ad ludaeos haec excerpamus e The Jewish En-
cyclopedia s.v. pilegesh: legitimate wives themselves gave

their maids to their husbands to atone____for their own bar-

rennes____David had ten concubines, who, however, also did

housework.

Hinc iam consideremus nonnulla quae ab auctoribus Graecis
de concubinis orientalibus traduntur.

I. Herod. I, 135.

yafxeouCTt 81: exacrroc; auxtov TCoXXaq (xev xoupiSiat; yuvaixoc«;,
TToXXw 8\' STL TtXsuva? vcocXXaxtxc; xxaivxat.

Vox q. e. xxtovxai sine dubio demonstrat has TcoXXaxai; Persa-
rum servas fuisse.

n. Herod. IX, 76:

evQ-auxa acpt eTCTjXS« y\\jvri aux6{jLoXo? .... eouaa TrocXXaxT) C)apavSa-

xco? ____ eyvco xe x^v Ilaucravtav xal Xa(3o(xev7) xSv yowoiTOi\'*

ikeys xaSc\' paaiXcu STcapxY)?, Xuaai fxe xt)v Ixextv aix{i.aXtoxoi)
SouXoCTUVTji;.

Post pugnam ad Plataeas factam, mulier quaedam Coa, quae
TcaXXaxrj Pharandatis fuerat, ad Pausaniam accurrit, quae
auxilium ac tutelam eius invocet. Cum autem his verbis utatur
Xu(ta[ (as alx|iaXa)xou SouXocruvy);;, oratio eius spectat TroXXaxefav,
quod apparet ex ipsius interpretatione. Namque infra sic
pergit: pfy) Se fie Xa^wv ev Kw el/e 6 n^pCTT);;. Suspicari licet earn
prae pudore muliebri coram rege mentionem de concubinatu
facere noluisse, ideoque cum verbo cognominato uti vellet
dixisse 8ouXot7uvT)v. Qua ex re apparere mihi videtur notionem
utriusque vocabuli artissime cohaerere, ne dicam eandem esse.

III. Plut. Vit. Artox. c. 26. (I, 1024F):

fjTiQcrev \'AoTraatav 6 Aapetolt;; x^v [laXidxa (T7rouSa(Tigt;etCTav \\)k6
Kijpou, xoxe 8^ patrtXet 7C(xXXaxcuo[i.£v7jv. *Hv St Ofoxat? x6 yhtoe;
OLTz\' \'lojviai; eXsuilepwv yovcwv xal xei^pa(i(i£v7] xoayiloit;.

Mulier Graeca, hoc loco nominata, parentibus liberis ilia

quidem orta erat, sed iure belli inter servos numeranda est.

IV.nbsp;Plut. Vit. Them. c. 26 (I, 125A):

où yàp [jlÓvov xàç ya[xeTàç, àXXà xal ràç àpyupwvTjXouç xal TtotXXa-
xsuofjiévai; îcrxopûç TrapaçuXàTTOUcjiv, (se. Persae) àç utto {iTjSevàç
ôpôco^ai Tcöv èxToç ....

Quia articulus apud TraXXaxeuofxévaç deest intellegi potest
Plutarchum eo verbo eodem sensu usum esse atque eo quod
antecedit et orationem eius hune in modum accipiendam esse:
„sed etiam pecunia emptas atque eas (ut unusquisque intelleget)
concubinas habitas accurate custodiunt.quot;

V,nbsp;Apud Philonem TraXXaxrj vel TtocXXaxlç sex locis invenitur
quibus ex locis apparet concubinam semper esse servam ^

T. III, p. 77 vs. 3:

ôv St) Xóyov ë/ei SéoTtoiva [xèv |7upôç O^spaTîaivtSa, yuvJ) 8è aarJ) Trpôç
TraXXax^v, toûtov ë^et xàv Xóyov àper}] Sàppa Tupèç TraiSetav quot;Ayap.

Verba ipsa, opinor, loquuntur. Ratio quae intercedit inter
(xperJjv et TtatSelav comparanda est cum ratione inter 2àppav
et quot;Ayap, quae eadem valet inter dominam et servam vel inter
uxorem legitimam et concubinam.

Ibid. vs. 10: 8ûo (xèv aarà?, naXXaxàç Sè xàç taaç, tûv àcrrwv
(gt;epaTraivtSai; àÇeTat (scil. lacob).

Ibid. p. 78, vs. 13:

Tràoaiç oCiv xalç ElpT)(xévaiç Suvà(iElt;nv 6 àlt;rxY)TJ)ç èvofXiXet, Taîç
(ièv ô)ç èXeu9^épaiç xal àaTatç, Tatç St tôç SoùXatç xal TtaXXaxtaiv.

Ibid. vs. 24:

XPlfl^ei Sè 6 à(TXY)Tj)ç BâXXaç (lév, xaTaTrôaeaiç, ôXXà wç SotiXif);
xal TcaXXaxtSoç.

Ibid. p. 80, vs. 22:

xal Naxœp (xévToi, ô àSeXçôç \'Appaàfi, ^x^i Sóo yuvaîxaç, àarfjv
Tt xal TiaXXaxTjv. Etiam hanc concubinam non secus atque
patriarchum Israëlitarum ceteras omnes inter servas nume-
randas esse luce clarius est.

\'Philo ed. Cofin-i^endiand. Locos Pliilonis dcbco comitati v. cl.
H. Lcisegang, cui pro summa in me bcncvolcntia libcnter gratias ago.

T. V, p. 334, vs. 15:

à^iat Sè xpt^etcjai (seil, servae Babylonicae) vrapsXÖ\'stv etç
eùvTjv àvSpôç CTOÇOÛ to |xèv TTptöxov SX TiaXXaxiScov etç yafiSTcov
Övo(jia xal oyyi\\gt;.OL Tcap^X9^ov xal àvxl S^panraiviSwv idÓTtfioi xaïç
SôCTTtoîvaiÇ.

VI. Lucianus de luctu c. 14:

TTOCTOI Y^P î^al tTTTTouç xttl TToXXaxCSaç, ol Sè xal oîvox6ouç eTnxar-
édcpaÇav xal èciô^Ta xal tov écXXov xôafxov (TUYgt;taTe9X£^av ^ auyxax-
tópu^av lt;î)ç xP\'^^oi^^\'^o^\'? sxEt xal aTcoXaóooucrtv aùxtôv xàxûj;

Hoc libelle q. i. de luctu ab auctore caerimoniae nonnullae
a diversis gentibus observatae referuntur. Quas gentes capite
21. enumerat. Perspicuum est loco laudato moris minime
Graeci mentionem factam esse, sed verisimile videtur auctorem
de peregrino quodam more agere (cf. Herod. IV. 71). Quin
concubinae illae, una cum viro mortuo sepultae vel concre-
matae servae fuerint quis est qui dubitet, si praesertim tota
perpetuitas verborum observatur?

Concubinae de quibus locis usque adhuc àdhibitis agebatur,
sane ab auctoribus Graecis nominatae erant, sed sunt mundi
partis orientalis. Apparuit eas semper fuisse servas. In dispu-
tatione tamen, qua de concubina Graeca agatur, praetermitten-
dae sunt. Minus recte igitur videtur Hruza ab aliquot locis a
nobis laudatis argumentum duxisse quo concubinas Atticas
plerumque servas esse demonstraret i. Nos autem his omnibus
locis praetermissis ex iis tantum pro re proposita argumenta
ducemus quibus de concubina Graeca agitur.

\') E. Hruza, Beiträge zur Geschichte des Gr. und Rôm. Familienrechtes.
11. p. 87.

CAPUT I

FUERITNE CONCUBINA GRAECA àarîj AN Çévi] AN SoÓXy)

Res de qua nunc quaeremus, cuiusnam generis quod pertineat
ad statum fuerint TroXXaxal Graeciae antiquae, a nonnullis
viris doctis, qui de pellicatu egerant, identidem tractata est
neque tamen ab omnibus eundem in modum expedita. Lip-
sius ^ putat etiam TraXXaxàç ingenuas et ex ingenuis ortas fuisse.
Cum filia civis Atheniensis viro alicui daretur quae ejus TiaXXax-i)
esset, omnia iusta ttjç ÈYYUYjaécoç sollemniter plerumque facta
esse 2. Pertinet hoc ad unum ius Atticum de quo uno sane
certa argumenta adhiberi possunt cuiusque velut terminis
ceterorum quoque, qui de hac re egerunt, disputationes se
continuerunt.

Bcauchct^ prorsus aliter iudicat, qui opiniones a Gide et
Buermann prolatas (Athenis concubinatum legibus sanctum
— concubinatum legitimum ut aiunt — fuisse) réfutât et ipse
concludit 7iaXXax-J)v fuisse SoijXtjv. Argumento utitur loco illo
celeberrimo [Dem.] c. Neairam § 122: xàç Sè TraXXaxàç (Ixof^sv)
t^ç xaigt;\' yifiépav ^epaTtetaç toû cTcófiaTo; (gvexa). Verba ilia Isaei
ol IttI TiaXXaxla SiSôvteç xàç éauTÔiv Beaucheti sententia sic in-
tellegenda sunt ut scrvae significentur, non filiae vel sorores

\' Das Atiische Recht und Rechtsverfahren ubi torn. II, pag. 478 haec
habcs: „Dass audi Bürger ilirc Töchtcr zu solchem Verhältnisse
(scil. concubinatus) hergaben, lehrt eine Stelle des Isaios (de Pyrrhi her.
111, § 39) ; èTîclxal ot inl 7:aXXaxl(jL SiSóvrc; ràç iauTûv TrâvTt; Tipó-tpov SiojioXo-
yoüvrai :tepl Twv So07)oo(Jiév(ov Tatç TtotXXotxoctç.quot;

\' Ibid. p. 506: „denn dass eine Bürgerin ohne tfpirjaK; zur jtaXXax^)
gegeben wurde, kam selten vorquot;.

* Histoire du droit privé de la République Athénienne I. pag. 82 sqq.

aut alia quaevis mulier ingenua. Unus adhuc locus est qui ab
opinione, quam protulit Beauchet, TiaXXaxTjv semper esse ser-
vam, abhorrere videtur. Gravissimus hic locus (ad quem post
nobis erit revertendum) legitur apud Demosthenem c. Aristocr.
§ 53, ubi perantiqua lex, quam a Dracone latam esse perhibent
laudatur: èav tiç aTroxTstvyj sv àO-Xoiç àxcov, ^ èv óSw xaô^eXwv,
^ èv 7toXé|jLCp àyvoYjffaç, rj sttI SàfiapTt, yj èTcl [XTjxpl ^ èn\' àSeXçyj y]
èTtl ö^uyaTpt, 7) sttI TroXXax^ ï)v av stc\' èXeuôipoiç Tiatdiv ë^j], toÓtcov
Ivexa [JL-J) (psóysiv xxetvavTa. Quia verba legis tq kul TroXXaxf) ver-
bis Tjv av X. T. X. additis diligentius definita essent, ei viri docti,
quorum opiniones a Beauchet impugnantur, indicium hic
teneri putabant eius rei quam ponerent: fuisse Athenis con-
cubinarum loco interdum filias civium. Ipse Beauchet primum
totam hanc legem fictam a philosophis peripateticis esse putat.
Sed etiam si eam in dubium non vocaveris, nihil tamen omnino
eandem demonstrare TtoXXaxàç Athenis etiam àoTàç esse potuisse.
Demosthenem legem laudare cum causas nonnullas enumerare
velit, quibus impune ahquem occidere liceat. Concubinas,
lege Draconica indictas, summo loco ortas fuisse, (bello captas
v. c.) non servas proprie vereque dictas. Civibus Atheniensi-
bus Draconis temporibus etiam liberos suos vendere licuisse,
quod post Solonis aetatem non iam fieri potuisse; eiusmodi
ergo concubinas lege Draconis designari. Solon autem cum
cunctas leges Draconis conservaret etiam illam partem con-
servasse, quamquam exerceri non iam posset, quoniam con-
cubinatus forma ea, quae hac parte legis designaretur, non
iam existeret.

Consideremus postremo ea, quae Hruza gt; de hac re sta-
tuit. Fieri potuisse ut civis Attica concubina esset prorsus
negat Eam praesertim fuisse SoijXtqv (Ps. Hem. LIX § 122)

\' op. laud. II, p. 63 sqq.

« Cf. pag. 75: ,,Dic Athenischen Bürgertöchter haben den natürlichen
Beruf für die legitime und eheliche Fortpflanzung der Bürgerschaft zu
sorgen, und sie werden diesem Berufe durch aussereheliche und uneheliche

perhibet ac plane distinguendam a concubina Draconis lege
designata, qua in lege (propter verba quae 1. 1. adiuncta sint)
TcatSoTTOita!; imprimis rationem haberi. Copiose disputât de loco
quem apud Isaeum legimus (cf. pag. 9) et argumentis confir-
mât alienum fuisse a iure attico si eo loco filiae civium attico-
rum significarentur. „Die Herren von unfreien Hetären,quot; sic
pergit, „vermieteten dieselben auch auf längere Zeit an Lieb-
haber. Tàç éauTcôv SiSóvai etc. heisst dann vom Eigentümer,
seine Sklavin auf längere Zeit zur Pallakie geben, im Gegen-
satze zur einmaligen Preisgebung und zum endgültigen Ver-
kauf.quot; Verbis Isaei morem atque consuetudinem lenonum
respici putat. Locus apud Dem. c. Aristrocr. § 63 ab Hruza
in eundem fere modum explicatur atque a Beaucheto.

Ex eis quae hucusque rettulimus apparet viros doctos mi-
nime inter se consentire, quantum pertinet ad statum ttoX-
Xaxwv. Persuasum tamen habeo ita si omnes locos, ex quibus
aliquid colligi possit, adhibebimus, certi aliquid concludi
posse quod attineat ad universum concubinarum genus ; minime
vero, id cum faciemus, contineamus nos oportet angusto orbe
illo auctorum atticorum. Ex iis quae in universum de concu-
binis Graecis inveniemus, etiam de concubina attica argumenta
repeti poterunt ; ex iisdem apparebit quae interpretatio prae-
ferenda sit in iis locis, qui diversum in modum explanari pos-
sint.

Consideremus igitur locos, qui de statu civico concubina-
rum aliquid docere possunt. In tria genera dividend! sunt:

A.nbsp;Genus heroïcum;

B.nbsp;Genus mythicum;

C.nbsp;Genus historicum.

Beiwohnung entzogen, darum ist dieselbe verpönt und straffällig.quot; pag.
88; „Ich halte mich für berechtigt, in der Isacosstelle einen Beleg für
das Vorkommen bürgerlichen KixXXaxal nicht anzuerkennen. Da ein anderer
Beleg für das Rechtverhältnis bürgerlicher Pallakio nicht citiert werden
kann, so negiere ich den Bestand eines solchen vollständig.quot;

A. -

I.nbsp;Hom. Od. XIV, 203 sq.:

ê[Jlè 8\' àvTJTY) \'tÉXS jX7)T7)p

TToXXaxlç____

Mater empta serva est.

II.nbsp;Plato Ion pag. 538c:

TÛ Maxàovi \'ExafXTjST) t] NéciTopoç 7raXXaxgt;] xuxetôva Trivetv
SiScoCTt;

Nullus locus fortasse maiore argumento confirmât 7raXXax-î)v
fuisse servam. Neutro enim locorum eorum, quibus apud Ho-
menim Hecamedes huius mentio fit, TraXXaxv) a poëta nomi-
natur Quae de ea narrantur haec sunt : E praeda ab Achille
Tenedi capta, cum in hanc insulam expeditionem fecisset,
Nestori attributa est; cenam parat domino eiusque convivis,
cibum potionemque affert Machaoni vulnerato lavationem
parat eumque in lavando adiuvat. Non modo igitur e iure
belli serva est sed etiam servae officiis fungitur. Socrates, qui
loco de quo agimus, breviter explicare vult, quis fuerit Heca-
mede, dicit eam 7caXXaxY)v Nestoris fuisse. Quamquam fieri
potest ut Hecamede alibi ab auctore aHo aliquo TraXXaxY) nomi-
nata sit, tamen non verisimile videtur in persona tam vili,
et Plato profecto sibi Hecamedem fingit eam quae ab Homero
1.1. describitur, quippe cum loco Platonis disputetur utrum
artis medicinae an poëticae peritis diiudicandum sit utrum
ab Homero vera dicta sint necne.

III.nbsp;Athenaeus XIII, pag. 556b:

Tiapà Sè totç quot;EXXtjctiv oùx àvé/ETat. tou «Potvixoç firjt/jp tt)v

tou \'AfxtJVTopoç, TuaXXaxtSa ® ---- xal kxutaifivrjcttpa Sè Trepi-

7raamp;:?)ç ycvo^évr] ttjv KaaàvSpav crùv aÙTtô tw Ayafiéfi-vovt axco-

xTstvei, Y^v elç tt^v \'EXXâSx 6 xpsfcov èTnrjyôiysTO, év ëamp;ci yevó^icvot;

pappaptxûv ydpLtov.

\' II. XI. 624; XIV, 6.
« Cf. An tip h on I, 19.

\' Hanc concubinam fuisse servam apparet A n t h. Pal. III, 3 vs. 4.

Quamquam Cassandra hoc loco non expressis verbis dicitur
TcoXXax-}) Agamemnonis fuisse, ex toto contextu verborum (cf.
p. 48 ubi textum fusius laudamus) apparet earn re vera con-
cubinam fuisse. Haec concubina quoque serva est non modo e
iure belli ^ sed Agamemnon ipse quoque idem declarat. Cf.
Aesch. Agam. 953: êxwv yàp oùSelç SouXfcp xp^^a^ Cuyû. Com-
parari etiam potest quomodo vss. 1037, 1041, 1045 Clytaem-
nestra Cassandram alloquatur.

ß.

I.nbsp;Herod. IV. 155:

ev{gt;eütev Sè x^v ^)povl(iy3v TrapaXaßwv IloXôtJivYjCTTOç, èwv tûv
0r)pa[û)v àv^)p Sôxt(jLOÇ, ÈTrtxXXaxeueTO,

Etearchus rex Cretensis urbis Oaxeos, uxori, quae est noverca
Phronimes petenti morem gerens, amicum quendam Themi-
sonem Theraeum rogat ut filiam suam Phronimen in aquam
demergat. Themiso specie tantum fidem servans puellam
Theram in insulam abducit, ubi TcoXXax-}) Polymnesti, civis
illustris eius insulae, fit. Facere non possumus quin dubitemus
an Themiso, qui Etearchi iussu puellam abstulisset, de eius
origine Polymnesto verum non aperuerit quippe qui ab Etear-
cho ante ita deceptus sit, ut tantum dolo utendo simul et fidem
servare neque tamen puellam necare potuerit. Eum finxisse
puellam a se emptam esse verisimillimum videtur eamque a
Polymnesto servam habitam esse pro certo affirmare licet.
Etiam haec TroXXax^j nominanda SoûXtj est.

II.nbsp;Herod. VI. 137 sqq. Hic auctor nobis narrat filios filias-
que Atheniensium aquari e fonte extra urbem sita, ubi iden-
tidem a Pelasgis iniuriis eos affici. Itaque Pelasgos ab Athe-
niensibus, ira commotis, ex Attica expulses esse et Lemni

\'Cf. H r u z a, pag. 67 : Es kann nach allem kein Zweifel unterliegen,
dass solche SoptxT7)TOi als Sklavinnen behandelt wurden und das Ihre
Stellung keine andere war als die der

in insula sedem ac domicilium constituisse. Cupidine Athenien-
ses ulciscendi commotos, cum feriae in Dianae honorem ageren-
tur, complures mulieres Atticas rapuisse, ev^sutsv Ss àpTiàdavxeç
TOUTÉwv TToXXàç oïxo\'i\'co aTcoTrXéovTSç, xai açeaç èç A9)fi.vov ayavovreç
TcoXXaxàç sïxov. Id sane iure affirmare non possumus, mulierem,
quod rapta sit, servam factam esse, sed hae mulieres in aequo
cum captivis, ideoque servis, ponendae mihi videntur.

III. Plut. Vit. Camilli c. V (I, p. 131c):

xal Spûdt Trepl ty)V ^uaîav à raïç Aiovóaou Tpocpolç xal toïç 8ià
T?iv7caXXaxY)V7ïâ^oiTYit;\'Ivouç7rpoc£oixs, i.e.et (Romani) sacrifican-
tes (seil. Matri Matutinae) faciunt eadem quae fieri decet pro
Bacchi nutricibus et pro Inonis per concubinam doloribus. Prima
fronte fortasse dixerit quispiam Nephelen alteram Athamantis
uxorem hic respici et vocem TraXXaxîjç sensu apud latinos auc-
tores frequenti interpretandam esse; quis enim est quin sciât
latine pellicem saepe esse idem atque „aemulamquot;. In Graeco
tamen sermone vocabulum ea significatione neque alibi us-
quam neque hoc loco adhibetur. Re vera hic de concubina
quadam agitur, quam etiam servam fuisse aliis nonnuUis locis
plane demonstratur. Inspicias, quaeso, Plut. Aetia Romana
XVI (II, p. 276d) ubi haec sunt: Atà xl SoùXaiç t6 t7)ç Aeuxo-
ôéaç lep6v àpaTÔv ectti .... ; Sià tov (jlû^ov. y) yàp \'Ivo) j^tqxotutojoacta
8 o û X y) v ÈTtl Ttô àvSpl XéyETat Trspl tóv ulàv èxfxavYjvai- t})v 8à SoiSXy)v
quot;EXXYjVEç AtTtoX[8a yévet çaalv sTvai, xoXeîa^ai S\' \'Av-
Tiçépav. Cf. etiam Ovid. Fast. VI 551 sqq:

Cur vetat (seil. Leucothea) ancillas accedere, quaeritis? odit

Principiumque odii, si sinat illa, canam.

Una ministrarum solita est, Cadmei, tuarum

Saepe sub amplexus coniugis ire tui.

Improbus hanc Athamas furtim dilexit ....

IV. AeUanus Var. Hist. XII, 34:

quot;EpwTEç ^tv TÛV àpxatcùv tto^oI (xèv xal àXXoi èç (ivó[iY)v £86-
ÔTjoav, xal OUTOI 8è: oùx i^xtaxa. nauaavtaa jjièv yàp ty^ç èauToû
yuvaixôç, \'AtxeXXyïç 8è ty)ç \'AXe^àvSpou 7taXXaxY)ç, ^Trsp 6vo(ia ^

nayxaaTT), to Sè yévoç AaptaaCa ^v. Haec Alexandri concubina
non ipsis verbis traditur serva fuisse. Sed cum reges Macedo-
num aetatis heroicae instituta atque mores, ut ita dicam, reti-
nerent, hanc concubinam servam fuisse verisimillimum vide-
tur.i (Verba quoque inde ab „Svo[iaquot; usque ad „V\' mirabilem
in modum cum eis, quae a Plutarcho Quaest. Rom. XVI de
Athamantis serva dicuntur, consentiunt). Hunc locum hie
tractandum esse putavimus, quamquam agitur de persona
ad aetatem historicam pertinente, quod res et condiciones
cum aetate mythica comparandae sunt.

C.

I.nbsp;Aristoph. Vesp. 1351 sqq. (Philocleon senex, qui iuvenem
agit, tibicinam unius ex convivis hunc in modum alloquitur):

èàv Y^vy) Sè [jly) xax\'J) vuvl yuvY),
iyû a èTreiSàv OU(A6; ulèç a7io{gt;av7),
Xuaà{ji,Evoç TToXXaxrjV, Si ypiplov.

Satis de hoc loco dictum erit, si adnotationem Leeuwenii ¹
ad vs. 1353 laudavero: ,,servam esse tibicinam vix est quod
hic observetur.quot;

II.nbsp;Antiphon I, § 14:

\'T7rep£»6v Ti ^v tt)? -JifieTépaç olxCaç, ô tlye ^iXévewç 67î6t\' èv
fiatei SiaTptßoi, àvî)p xaXôç te xal àyaO^ç xal çlXoç tû •J)[iet£pt})
TTttTpt* xal ^v àuTÔ) TcaXXaxY), r)v ô OiXévEWÇ èTtl TiopvEÎov ëfxeXXe
xaTacrTÎjaai. taûttjv o5v TtUryojxévTj •?) {AYiTTjp tou àSeXçoû è7r0iY)aat0
9(Xy)V.

\' Cf. J. Kacrst, Geschichte des Wc/ZenisMiMS I. p. 183: „Wie das König-
tum selbst an das im homerischen Epos geschilderte erinnert, so würde
auch die Stellung des Adels zum Königtum ein charakteristisches Bild
jener patriarchalischen Formen des Lebens, die in Hellas selbst einer
früheren Stufe der geschichtlichen Entwicklung angehören, geben.quot;
Cf. etiam B e 1 o c h, Gr. Gesch. III, 1. pag. 469 sqq.
\' Aristoph anis Vespae Herum ed. J. v. Leeuwen J. /. Lugd.
Bat. igog.

Ibid. § 17:

7} ouv TTaXXaxT) toü lt;i»iXôv£tù ttjv otttovsyjv à[za lyxéouCTa èxetvotç
____èvé/ei TO lt;pàp[i.axov.

Concubinam ab Antiphonte memoratam servam fuisse, quis
est qui dubitet? Primum hoc documento est quod negotiis
servilibus apud Philoneum cum amico cenantem fungitur;
accedit vero res gravissima quod dominus, quacumque de
causa, eam in lupanari positurus est Quod facere nunquam
potuisset, nisi serva fuisset®.

III. Diog. Laert. V, 1, 1:

quot;Ect/e Sè xai ulôv Nixófxa^ov IÇ \'EpTruXXtSoç -rij; 7TaXXax%,

Aristoteli filium fuisse Nicomachum, concubina, cui nomen
fuerit Herpyllis, natum hic traditur. Mulierem eam servili loco
ortam fuisse demonstratur ibid. § 2: quot;Etzzlxx fiévtoi atojpe trpèç
\'Epfxetav t^v eùvoûyov, \'Axapvéœç ovxa xûpavvov, ôv ol [xév (paat,
TtaiSixà ysvsCTÖ-at auTou, ol Sè xal xyjSeücrat aùxw Sóvxa xy)v (luyaxépa

9i àSsXtpiSyjv, cjç (priai ATjfxi^xpioç ó Màyvyjç ---- ôç xal SouXov

EußouXou 9Y)ctInbsp;\'^^v \'Epjxeiav, ysvet BiO-uvóv Övxa xal

xàv Sso7róx7)v àveX6vxa. Quae de origine Hermiae Atarnensis,
priusquam tyrannus factus est, traduntur, optionem nobis dant
eum eunuchum aut servum appellandi. Herpyllis aut eius filia
aut consobrina fuisse dicitur: eiusdem igitur generis fuit®.

IV. Apud Graecos genus quoddam puellarum inveniebatur,
quae aßpai nominabantur. Lexicographi Graeci vocabulum
identidem memorant ^ Apud Hesychium v. c. haec habes:
aßpaf véai SouXai, et paulo infra: ectti Sè (äcßpa (vocabulum etiam
cum spiritu leni occurrit) xaxà Jlaucraviav, y) cTÛvTpoçoç xal Trapà
Xetpa ó^epdcTtatva. Teste Aelio Dionysio ea puella est olxóxpnjj
yuvaixoç xópY) xal ëvTifjtoç. Est igitur serva sive ancilla ipsi matri
familias addicta, ut etiam apparet ex Lucian. Tox. c. 14,
Alciphr. IV, 7. 3, nonnullisque locis apud LXX (Gen. 24, 61;
Ex. 2, 5; Esther 2, 9;) Pollux (IV. 154) quoque eam ^epaTrai-
viSiov vocat Haec aßpa interdum, domina sua mortua, patris
familias TraXXaxv) fit. Quod loco quodam Menandri demonstratur ^ :
fjLTfjTTjp TsSvTjxe Tatv àSsXçatv xaîv Suoïv
xautatv Tpèçet Sè 7t a X X a x ig xtç toG Traxpói;
aÙTaç, amp; ß p a xîjç t^7)Tpôç aÙTÛv yevoiiévY).

facit eam servili loco ortam esse; sed quia concubina orientalis, ut supra
probavimus, serva erat, eam pro serva habere non dubito.

Operae pretium videtur animum attendere ad locum apud Plut. Pericl.
c. 24, ubi haec legimus:
kpatïvoç S\' ävTixpu; jtoxxax-jiv aÙT?)v etpTjxev èv toutoî;-
quot;Hpav ré cl \'AoitaaCav rlxtei KaTaTOyoCTiivr]
naXXax9)v xuvtÔTtiSa

1. c. et libido ei gignit Junonem Aspasiam, concubinam protervam. Aspasiam
servam non fuisse certum est. Nomen patris eius (seil. Axiochi) novimus
(cf. Pauly Wiss. R. E.\' II. p. 1716). Verba tamen e poiita comico laudata
caveamus necesse est: quippe matrimonium a Pericle cum Aspasia con-
tractum I. 1. alluditur (Matrimonium Periclis cum Aspasia iustum ac
legitimum fuisse probatur Pauly. \\V. 1. 1. Cf. etiam K. K u i p e r. De
Aiheensche vrouw pag. 40). Idcirco igitur eam 7taXXax9)v nominat, quo
contumelia eam afficiat nec non indicet sua ipsius opinione matrimonium
minime iustum fuisse. Poëta autem quod non nimis diligenter investigat
num omni ex parte cum TtaXXaxf) comparanda sit. ea profecto poütae
licentia habcnda est.

\' Cf. etiam Passow\'s Wörterbuch bcarb. v. W i 1 h e 1 m C r ü n c r t s. v.
■ lîiusdem generis est, quae hodie etiam inveniuntur in pagis qui vocan-
tur Lampongs. Agathodaemonis insulae. Cf. N. Rott. Courant 31 Oct. 1926
Ochtendblad A.

\' Cotnicorum Atticorum fragmenta ed. T h c o d. Kock. Vol. III. paß.
149. 520.

Puellam, quae vocetur aßpa servam esse praeterea demon-
stratur duobus fragmentis Menandri, quae apud Koek 64
et 438 numerantur, ubi haec legimus:

(64)nbsp;quot;H-T\'iv, zl TO xpufï\'ov Xaßot

ó yéptov, O^epaTraivav eùamp;ùç iiyopaoiihrriy
aßpav êosad^a.1

(438) aßpav yàp lt;xvtüjvou(xsvolt;;

èpfa)(jiévr)v auT^ (xèv où TrapéSwx\' ëx^iv
Tpéçsi Sè x^P^Ç» èXsu9^spav Tzpénsi.

Quae cum ita sint non mirabimur, Hesychium secundum
interpretationes supra laudatas etiam tertiam praebere:
Äßpa — SoûXy) — TiaXXaxï).

E quibus omnibus luce clarius mihi esse videtur, concubi-
nam a Menandro (fr. 520) nominatam servam fviisse.

V. Plato Legg. p. 841D:

Taxa 8\' Äv, si amp;soç è^Xoi, xàv Suolv O\'àTepa ßiaaa(|xeO-a Ttepl
èpWTixûv, Y^ (x7]Séva tox^aSv (xrjSevàç aTrrsa^^ai TÔiv yswaCwv à(xa xal
èXeuS^épwv trxvjv yafxetyji; sauToij y^vaixôç, à{^UTa SèîraXXaxâiv
CTTtépfxaTa xal v6^a «rrceipeiv [jl7)Sè ayova àppévwv Trapà çijctiv
7) TÔ [i,èv twv àppévtov 7rà(X7rav àlt;peXo£{jisamp;a àv, to Sè yuvaixtôv et
Tiç (TUYYÎYVOiTÔ Tivi TrX-îjv Taîç (xeTà O\'Eoiv xal
Ispôivnbsp;èxo^oûcratç etç ty)v olxCav, à v ï) t a ï ç

cÏTe àXXw otûjoov tpótttp x T 7j t a ï ç [iy] Xavtgt;àvwv ÂvSpaç Te xal
Yuvaïxaç Tcàoaç, xàx\' «v äcTifiov aÙTov tûv èv t^ jióXet ÊKatvoiv
vofXOt^sToûvTeç èptgt;wç av Só^ai[jiev vofjioO-eTeïv, à; ÔvTtoç 6vTa ^evixóv.

Ipsa ratio qua verba, quae spatio intermisso typisexprimenda
curavimus, ab auctore inter se opponuntur, plane demonstrat
TcaXXaxàç esse easdem atque ojvYjTaç vel quocimfique modo xTYjTaç,
sive emptione, sive donatione, sive hereditate partas. Quo loco
hac de causa vel maximo argumento utendum videtur, quod
auctor generaliter de omnibus concubinis agit ; quem ad modum
Hruza quoque censet, qui ex hoc loco Platonis argumentum
ducit^ quo concubinas Aiticas semper esse servas demonstret,
• Pag. 87.

Ex eis, quae supra demonstravi, optimo iure concludere
mihi videor 7raXXaxY)v Graecam, aeque ac Orientalem semper
servili loco ortam fuisse. Aliquot locos, quibus mentio fit de
concubinis Graecis hic a nobis omissos esse, vix est quod ad-
notem. Sed in omnibus eis locis, quos omitti licere censuimus
nullum invenies ex quo appareat TcoXXaxyjv servam non fuisse.
Quare facere non dubitamus cum Beaucheto et Hruza, qui
putent Isaeum de Pyrrhi hered. Ill, § 39 (cf. pag. 9) agere de
servis. Ex quo consequens est errare Lipsiiim, qui ex hoc uno
loco demonstrare conetur puellas ingenuas quoque concubinas
fieri potuisse. Quam sententiam etiam Busolt^ amplectitur:
„Ein Konkubinat, den ein Bürger mit einer freigeborenen Frau,
einer Bürgeriochter oder einer Fremden zu Erzeugung freigeborenen
Kinder unterhielt, war wie die Ehe seit alter Zeit gesetzlich ge-
schütztquot;. ^ Fieri poterat, quamquam raro, ut ÈTaîpai. essent mulieres
ingenuae TraXXaxal nunquam àaxal erant. Qua cum re prorsus
consonat quod is qui causam, tertia Isaei oratione tractatam,
agit, ubicumque de Philes matre mentionem facit, ita men-
tionem facit, ut eam nusquam uaXXaxV appellet, usque dicitur
sTaCpa. Cf. v. c. § 11: xaCxoi ôtiou xoiv9)v aÙTJ)V wfxoxoytqxacriv
slvai TOÜ pouXofjiévou t^v yu\'^atxa, ttwç av elxÔTwç 7) auT^

bfy^-riT^ So^eïev eTvai; § 13: wç |xèv ètatpa ^v tlt;ö ßouXo[ji£vto ----

xal U7:igt; tûv yciTÓvcov twv èxetvou (ze[i.apTup7)Tai Tcpôç ôfiôcç. § Iß:
àvàyvtoôt S\'î) xal Taç Tcepl tûv TiXirjaiaoàvTWV auTf) (xapTuptaç, tva
EÎSôctv 6ti ÉTaCpa ts ^v toû ßouXo[jl£vou. In hypothesi quoque
orationis Philes mater èTatpa nominatur*. Ceterum etiam in
\' Griechische Staatskunde IIquot;, pag. 941.

*nbsp;Qui v. d. idem mihi errare videtur op. 1. p. 222, ubi sic disputât: ,,In
Athen waren in den Zeiten der Beschränkung des Bürgerrechts auf die
Kinder eines rechtmäszig mit einer Bürgerin verheirateten Bürgers ehe-
liche Verbindungen mit einer freien Fremden im allgemeinen nur als ge-
setzlich anerkannte Konkubinate („morganatische Ehenquot;) möglich, bei
denen die Frau TvoXXaxT) war.quot; Tuv^j Çévtj et TraXXox-J) et ab Herodoto (I.
173) et a Pollucc (III, 21) plane distinguuntur.

•nbsp;Cf. A t h e n a e u s XllI, p. 572 A.

\' Operae pretium videtur monere editionem principem Aldinam variam

duabus illis Demosthenis orationibus, quae inscribuntur contra
Boeötum, frustra locum requires ubi Plangon TîotXXax^ç nomine
designetur. Sed apud Ps. Dem. 59, 118 is, qui causam agit,
non dubitat Stephanum eiusque advocatos sie disputantes
facere: (Num fortasse sie se defendere volent) où yuvatxa slvai
(scil. Neairam) auTou àXXà TraXXaxyjv zyzv^ evSov; Fingit ergo is,
qui hic loquitur Neairae nomen TzaXkoL\'/Jqc, dari posse, quippe
de qua etiam haec dicta sint: àXXà (xsfiap-nip-iQTai éxaipa ouaa
xal S 0 Ó X Y) Nixapér/]? YeysvyjijLévTj. Usque adhuc argumenta
ex oratoribus Atticis pro nostra opinione repetere supersedimus,
quia omnes viri docti, qui de concubinatu Graeco egerunt,
illos locos tractaverunt. Qua de causa eos iterum considerare
supervacaneum visum est. Sed unum hoc monere velim unico
loco, ubi a litigatore TtaXXaxT) appelletur mulier, cui liberi sint
e viro, cui legitime nuptam esse hic actor neget, eiusmodi mulie-
rem respici, quae etiam SouXy) appellari possit.

Unus adhuc locus restât, qui alienus ab opinione nostra esse
videatur seil. Dem. c. Aristocr. § 53 (cf. pag. 10) Inter per-
sonas, quas impune necare unicuique licebat, [loixk quoque
nominatur quem quis deprehenderit Inl TraXXax^ yJv àv ètt\'
èXsu^époiç Ttaïalv exY). Quo de loco disputare mihi in animo est
in capite tertio, quo de statu et condicione liberorum e con-
cubinis natorum agetur.

lectionem praebere, ubi haec habes: ItteI xal cl èrtl jtoXXaxtif SiSóvre; xà
éauTÛv. Cui rei argumenti vim tribuere quamvis non liceat, editio prin-
ceps tamen fortasse rectam lectionem servavit. Quod si hic verum sit,
ipsis textus verbis expressum sit servas designari.

CAPUT II

CONCUBINATUS GRAECUS UTRUM lUSTIS AC LEGITIMIS QUIBUSDAM
SANCTUS FUERIT NECNE

Postquam superiore capite demonstravimus nunquam non
servas fuisse Graecorum concubinas, appositum nobis videtur
hinc iam quaerere, num qua iusta ac légitima observari solita
sint in concubinatu contrahendo.

Qui de hac re egerunt viri docti magnopere inter se dissen-
tiunt. Bucrmanni sententia (vid. Beauchet p. 82 sqq.) a priscis
Atheniensium moribus non abhorrebat civem concubinam
fieri, dummodo ante per eYyi^Qf^iv sollemnem consuetudinis
hoc vinculum comprobasset ó xiipioç ; virum enim qui sic temere
rem haberet cum cive (aoixou nimirum loco habitum fore, neque
quicquam auxihi expectare potuisse a lege Draconis. Nihil
ergo aliud inter \'concubinam legitimam\' et uxorem interfuisse
putat hic vir doctus nisi quod illanbsp;dumtaxat, haec vero

et èYYUTjrJ) et yatJ^et^ fuerit. Legitimam autem hanc concubi-
natus formam et Solonis temporibus viguisse, necdum aboli-
tam fuisse aetate Demosthenis; Aristoxeni vero temporibus
— i.e. saeculo IV. exeunte — eandem non iam in usu fuisse videri.

Eadem est sententia Lipsii^. Hic enim auctor tam raro
accidisse putat, ut èyyuTQcjewç sollemnibus omissis civis in con-
cubinatum daretur, ut in eo tantum corrigendus ei videatur
Müller (1. 1. p. 730 sq.), quod unquam omnino factum hoc esse
neget. Non ergo solum cives quoque concubinas fuisse ponit,
verum etiam iyipyjaei plerumque huiusmodi concubinatum
sanctum fuisse existimat.
\' II. p. 506 n. 26.

De communi Buermanni et Lipsii opinione hactenus.

Quam priusquam argumentis allatis falsam esse demonstre-
mus, pauca praemittenda videntur de ipso sensu vocis hçfi-
quod nisi factum erit, summa disputationis nostrae
recte intellegi non poterit.

Multa per saecula viris doctis exploratum visum est èyYquot;-
TjcjEûx; iusta ac légitima comparanda esse cum Romanorum
sponsalibus. Postquam vero Hruza ^ edidit studia sua ad ipsam
hanc materiem pertinentia, aliter vulgo iudicari coeptum est.
Copiose enim ab hoc viro docto 1.1. demonstratur verbis sol-
lemnibus eyruocv ètci Sixaîoiç Safxapxa eîvai nihil significari nisi
— ut ipsius verbis utamur — \'die Ehestiftung\'. Graece idem
valere ttjv ëxSolt;jiv; {lx)St8óvai non magis significare posse
\'spondere\' quam lat. dare aut germ, geben. Ceterum ab ipsis
grammaticis Graecis ita toü eyyuäv vim ac notionem explicari,
plane ut appareat non ad incohanda, verum ad consummanda
matrimonii iura pertinuisse hoc sollemne. Quod cum ita esset,
ipsum yàfxov (ylt;x(xouç) nihil iam novi attulisse nisi secundarium
illud Momum deductionis\' 2. Tota autem Graecia cum eadem
ferme essent instituta ad matrimonium sanciendum perti-
nentia, vix esse dubium, quin verbum q. e. eyr^av (èxSiSóvai)
in reliquis quoque civitatibus eodem sensu sollemni valuerit
quo Athenis, Cuius sententiae confirmandae causa Hruza 1.1.
conferre iubet tabulas dotales Myconi repertas, in quibus usque
redire formulam: (tÎ)v ^nyarépct.) èvTQYY^Yjoe yuvatxa.

Vulgo, ut supra iam diximus, Hruzae hodie adstipulantur
viri docti atque id iure, opinor, ac merito. Ab hoc autem
tamquam principio orsi cum consideramus concubinatum

gt; I, p. 35 sqq.

* Vel continuo vel brevi post factum hoc fuisse putandum est (Hr. 1. 1.).
» Cf. E. T h a 1 h e i m in P a u 1 y-W i s s. ß. £«. V, p. 2567: \'EyruTimc
bezeichnet den Abschlusz des Ehevertrages zwischen dem xûpioç, dem
Geschlechtsvormund eines Mädchens, und dem Bräutigam.

E. Weiss. Griechisches Privatrecht I, 223: „Der Ausdruck der ionisch-
attischen Prosa ist èvYUTlc«;quot; (seil.: für Ehebegründung).

ilium legitimum, qui ab iis quos supra laudavimus ad expli-
candos nonnullos apud oratores locos fingitur, mira hercle ad-
modum tota haec res evadit. Legitimum enim hunc concubi-
natum eo tantum a matrimonio iusto differre volunt, quod
desideretur yayioç, observari enim rJjv eyyü\'i\'jtTtv. Iam tecum
reputes, quaeso, 1°. servas fuisse Graecorum concubinas, 2°.
ÈYY^rjCTEi, non YàtJi-tjJi ipsum matrimonium pangi et sanciri soli-
tum esse: intelleges, quantas in ineptias deducamur necesse
sit, si illos sequamur, Quis enim hoc commissurum fuisse credat
civem Graecum, ut in serva omnia matrimonii iura consummaret
per eYYÙriaiv?

Deinceps attendere te velim ad locum ilium gravissimum,
qui legitur apud Pia ton em Legg. VIII, 841D (cf, pag.
18). Verba haec sunt: Ä^ura TrotXXaxtóv cnrépixaxa xal vóO^a
[i\'}) fnreipetv (seil, oportere in optima ea, quae fingi possit, repu-
blica). Primum hic locus docet concubinatum nullis sacris
sanctum fuisse, tum vero spurios fuisse liberos concubinarum,
id quod fusius exsequemur capite III. Filium autem spurium
eundem avéyyjov esse apparet Plat. Rep. 46IB: èav tiç tcóv
^TI yzvvdivtcùv [i\'}) ^uvép^avTOÇ àpxovTOÇ ätrnjxai töv èv -JiXixtqc
Yuvatxcöv, V 6 O- O V (yàp) xal à v £ y Y ^ o ^ avtepov lt;p-^CTO(JLEV
auxiv TtatSa Tfj ttóXei xaOtorTavai.

Iam inspiciamus lamblichum De Vit. Pythag. XXVII, §
132: àTîoXXàÇai Sè XèysTai toùç KpoTtoviaTocç xal töv TtoXXaxtSfov
xal xaMXou t^ç Trpàç Tàç àvEyY\'JO^\'; Y^vatxaç 6fiiX{aç.
Expressis verbis hic traditur èyyu^^cteoç expertes fuisse con-
cubinas. Alio apud eundem auctorem loco (D. V. P. XXX §
195), ubi item agitur de Crotoniatibus Pythagorae hortatu a
concubinarum consuetudine abstinentibus haec legimus: TÎjç
aÙTyjç Sè àpET^ç èori xal t6 TtEÏaai KpoTûiviaTaç aTTExècrS-ai tî^ç
àO^ÙTOu xal V 6 amp; ç npàç ràç TcaXXaxtSaç ouvouaJaç. Apparet
verba àîgt;ÛTou xal vóOt)? idem valere atque àvEyyûouç loco supe-
riore. Licet autem in rerum fictarum historia hic versemur
(cf. pag. 48 in calce), ipsae tamen àtgt;ÛT0u et vôt^i^ç definitiones

ad verain vitam pertinent. Cetemm recte Nauck ad haec verba
adnotat: „usus est lamblichus loco Platonis Legg. VIII 841D:
ôc\'amp;uTa Sè TcaXXaxôiv CT7rÉp(jiaTa xal voO^a (jlt) aTteCpeiv.quot;

Ab eorum, quos hucusque respeximus, virorum doctorum
opinionibus magnopere discrepant ea, quae de concubinatu
Graecorum disputavit E. von Lasaulx^. Cuius auctoris
sententia principes illi antiqui militiae tantum concubinas
habebant — servas videlicet et ex praeda sive receptas sive
emptas —; ceteroqui vero a Graecorum moribus prorsus alie-
num fuisse concubinatum. Quia de iis tantum viris agitur,
quibus domi sit uxor, non liquet, quid idem hic auctor in uni-
versum de concubinatus forma sentiat. Ex iis tamen, quae de
matrimonio disputât, iure efficias de iustis ac legitimis ante
perpetrandis non eum cogitasse.

Item E. Caillemer^ concubinatum eiusmodi, i. e.
suis iustis ac legitimis moderatum umquam (Athenis saltem,
nam de hac una civitate agit) viguisse negat.

Plane idem statuit Hruza®: ,,So glaube ich denn sagen zu
dürfen, dass der Pellikat des klassischen Athen kein Rechtsver-
hältnis mehr war, da die einzige Norm, die für TioXXaxaf bestand
unanwendbar wurde. Da dem Ehemanne keine eheliche Treupflicht
auferlegt war, stand rechtlich nichts im Wege, dass er sich eine

\' Zur Geschichte und Philosophie der Ehe bei den Griechen. Abh. d. K.
Baierischen Akad. d. Wissensch. 1855 VII, p. 46: „Hellenische Fürsten
pflegten zwar auch im Kriege, nach dem Recht und der Sitte des Krieges,
gefangene Weiber sich beizulegen, zu Hause aber, neben der Ehefrau
einer anderen beiwohnen, galt als eine Misachtung der Gattin, die nicht
ohne Rache blieb und erschien nun dann gerechtfertigt wenn die Frau
kinderlos war.quot; Ibid. p. 98: ,,Dass die innere Verpfhchtung zu eheliche
Treue für beide Gatten die Gleiche sei, wurde von ernsten Denkern haüfig
geltend gemacht.quot;

»In Daremberg et Saglio, Dictionnaire des Antiquités Grec-
ques et Romaines, p. 1435: ,,Bien loin de nous dire que l\'entretien d\'une
pallaque près de la femme légitime fût légalement autorisé, les auteurs
anciens parlent presque comme s\'il était défendu.quot;
» p. 93.

-aXXaxT) aushalte; bei dem Unvermählten fiel auch das faktische
Hindernis, das etwa die Eifersucht oder das Hausregiment der
Frau dem Ehemanne bereitete, natürlich weg.quot;

Iam ut summam faciamus eorum, quae hucusque rettulimus,
apparet duas hodie esse opiniones adversa fronte inter se op-
positas, alteram eorum qui fuisse putent concubinatum legi-
timum et èyyuT^crsi utique sanctum, alteram eorum qui quic-
quam iusti aut legitimi in concubinatum cecidisse omnino
negent. Tertiam autem et inter utramque mediam opinio-
nem unus, quod sciam, amplectitur B u s ol t Cuius viri docti
verba haec sunt: „Ein Konkubinat den ein Bürger mit einer
freigeborenen Frau, einer Bürgerstochter oder einer Fremden
zur Erzeugung freigeborenen Kinder unterhielt, war wie die
Ehe, seit alter Zeit gesetzlich geschützt. In diesen legitimen
Konkubinat trat eine Bürgerstochter durch einen der E n-
gyesis ähnlichen Akt ein. (Nos verba typis rariori-
bus exprimenda curavimus). Ihr Geschlechtsvormund gab sie
dem Bewerber. Der Akt war aber keine Engyesis, und der
Konkubinat darum keine Ehe. Auszer in der letzten Zeit des
Peloponnesischen Krieges durfte schwerlich ein Bürger eine
legitime Konkubine annehmen, während er eine Ehefrau be-
sasz. In diese Zeit ^ fällt das Gesetz: ya^xeiv (lèv àcjrîjv (ji(av,

TtaiSoTTOiEtaO^ai Sè xal èÇ ÉTépaç Diog. Laert. I, 26____Ehelichen,

yafjieiv, durfte der Bürger auch fernerhin nur eine Bürgerin,
eine Nebenehe oder Bigamie war nicht gestattet, sondern nur
neben der Ehe ein Konkubinat.quot; Quae Busolt scripsit idcirco
paulo copiosius laudavimus, quia singula quae hic ponuntur
falsa nobis videntur. Primum enim superiore capite demon-
stravimus concubinas, eaedem quae essent cives, neque Athenis
neque alibi usquam in Graecia olim fuisse. Tum vero, quod
concubinatui huic legitime peculiaris quaedam hic assignatur
ratio sanciendi, \'èyYu^trewç similis\' quae fuerit, rogare velimus

\' Griechische Siaatskunde II\' p. 941 sq.
\' Ibid. n. 2.

quaeve sanciendi haec ratio fuisse putanda sit, quibusve docu-
mentis ab antiquis auctoribus repetitis demonstrari possit
eiusmodi quicquam in concubinatu contrahendo observatum
esse. Neque enim testimonium ullum affert Busolt et ea, quae
baud scio an pro testimonio habeat, verba dico Isaei, De Pyrrh.
her. Ill § 39, recte iamdudum ab Hruza alio sunt relata (vid.
h. 1. pag. 9 et pag. 30).

Postremum, quod attinet ad legem apud Diogenem Laertium
commemoratam, satis hie habeo legentes relegare ad ea, quae
ab eodem viro docto 1.1. pag. 54 de ea adnotantur; omnia hie
exscribere longum est. Merito autem ad Busoltum eadem refe-
ras, quae loco, quem volumus de Buermanno dicuntur: „er
legt befangen in der Lehre vom s.g. legitimen Konkubinate
ein einseitiges Gewicht auf das Referat des Diogenes und füllt
die Lücken unserer Ueberlieferung willkürlich mit unbeweis-
baren Annahmen aus,quot;

Postquam diversas eorum, qui de concubinatu graeco ege-
runt, sententias examinavimus nonnulla adhuc in medium
proferenda videntur, quibus sententiam nostram confirmemus.

Nusquam apud Graecos auctores nisi apud unum [Dem.]
c. Neair. § 122, quo de loco infra (cap. V) erit agendum, expres-
sis verbis definitur, quid sit \'TtoXXaxy)\', Nec sane mirum est:
et enim is, qui hac voce uteretur et ii qui audirent ex ipsa vita
satis superque noverant, quid sibi vellet, Quod cum ita sit,
ipsa rei condicione circumspicere cogimur, num qua hic aut
illic deprehendi possint indicia, quae quasi circuitione quadam
ad verum nos perducant. Huiusmodi indicia in carminibus epicis
rariora adhuc esse quam apud auctores aetatis historicae facile
intellegimus. Nec tarnen desunt omnino. Velut aliquid de con-
cubinarum statu et condicione docet notissimus ille locus II.
I, 345 sqq., ubi narratur quomodo Briseis traducatur ad taber-

\' Addere hic licet O. Gilbert, olim cum crcdidissct concubinatum
legitimum fuisse, post meliora doctum de hac sententia dcstitissc (Hand-
buch der Gr. Staatsalterthümer I« p. 210).

naculum Agamemnonis. Prius autem quam inspieiamus ipsum
hunc locum, adnotandum videtur non secus atque Chryseida
concubinam eam esse habendam De Chryseide cf. II. I, 29
sqq.:

T?)v S\' èyü) où Xùao)\' Trptv (Jiiv xai Y^paç eTceicriv
■:^[xeTepqj èvl oîxq), èv quot;Apysi, TTQXôô-t TtaTpYjç,
t(7Tov è7:oixo(Jiév)r]v, xai èfxov Xé^oç avTiówaav.

Eodem loco habendam esse Briseïda ibid. IX, 132 sqq. cog-
noscimus:

tàç [xèv oî ScoCTOi), (i.£tà 8\' ëaaerat 7)v tÓt\' aTOjiipwv
xoiipYjv Bpio^oçquot; xal èTtl {jtéyav ôpxov o(jioij(xai
(x-;^TroTS T7)ç euv^ç èTripT^pievai, Y]8è [iiy^vat
■f) O^èfiiç àvÔ^pwTtOiV TcéXsi, àvSptov Y]Sè y^vaixtov.

Licet enim iuraturus sit Agamemnon nunquam cum Bri-
seïde se concubuisse, ^éixiç tamen erat hoc fieri; velut post,
ubi ad Achillem redierit puella, haec legemus (II. XXIV, 675
sq.):

aùràp \'AxiXXeùç eöSc (xuxv x\'^icr^^)? eÙTnfjXTOu*
T6) 8\' àp Bpicnrjtç TtapeXéÇaTO TcaXXiTràpyjoç,

His praemonitis ad ipsum locum, quem volumus, accéda-
mus. Verba haec sunt:

ôç çàTOquot; nàTpoxXoç 8è (p[Xûgt; èTcsTceCô-eO^* ÉTatpw\'
èx S\' amp;ycrfe xXicitTjç BpioTjtSa xaXXtTtâp7)ov,
8ôgt;xe 8\'nbsp;8* aÔTiç trifjv Tuapà vrjaç \'Axaiûv

•J) 8\' àéxoucy\' àfxa toÎcii y^vî) x(ev ....

Vides sic temere ab altero duce ad alterum traduci pueliam;
scilicet utpote bello captae rerum loco habentur huiusmodi
concubinae neque alia ratione atque quaevis alia pars praedae
ducibus obveniunt.

Quod ad aetateni mythicam pertinet, unus tantum praesto
est locus, e quo aliquid certi discere possis, locum dico H e r o-
d o t i VI, 155, quem pag. 13 tractavimus. Puella de qua agi-

\' Cf. A t h c n a e u s XIII, 556 D in.

tur — servam esse satis opinor supra probavimus — aThe-
misone viro alicui donatur, cuius concubina fit. lusta ac légi-
tima commemorantur nulla. Verum etiamsi serva non esset,
nihilo tamen minus — immo magis etiam — constaret ratio
nostra. Fac enim liberam esse: misere desiderabitur ó xupioç,
cuius unius e manu rite eam accipere potest Polymnestus.
Etearchus enim pater puellae in Creta est, res autem agitur
Therae.

Transeamus ad ea indicia, quae pertinent ad aetatem histori-
cam. Primum notatu hic dignum est Plu tare hu m ubi
de concubinis \'sumptis\' agit, ita loqui solere, vix ut credi
possit ulla sollemnia ad ipsam rem accessisse. De liberis
educandis c. 1 (II, IA): xoïç toCvuv iTrtS^uptoûatv IvSó^ojv téxvcov
ys^iaO-OLi TraxpaaLv u7toS-s[[i7)v av eywye (Jfî) xaïç TU/oûoaK;
y u v a i Ç I (Tuvotxsïv, Xéyw S\' oîov éxatpaiç y) TraXXa-
X a t ç.....An seni respublica gerenda sit c. 9 (II, 789B) :

Ó Sè Tov TtàXai (tuvotxoüvta xal ouvßioüvxa ttoXùv ^póvov àpiéfi-
TTXWÇ oîôjxevoç Setv àçetvat Stà xô y^paç x/jv yuvalxa xal J^yjv xaO\'¹
éauxov ^ 7caXXax(Siov àvxl xrjçnbsp;ÈTCKTTràcracTÔ-at,

axatôx7}xoç UTtspßoXrjv oùx àTroXéXoiTrsv.

Litteris rarioribus exprimenda curavimus verba potiora.
Ipsa loquuntur neque ulla explicatione indigent.

Alterum documentum, e quo colligere liceat concubinatus
iusta ac légitima nulla fuisse, praebere nobis videtur textus
pactionis eius nuptialis, quae apud M i 11 e i s-W i 1 c k e n » propo-
nitur: [xal] fir; èÇéaxo) Mevexpàxet y^vaix\' äXXyjv
ÏTz \'ApCTtv67)v (XYjSè 7taX[Xax]-})v (i[7]Sè 7T]aiS[ixôv] [^xJeiv (XY)Sè

xexvoTioieÏCTamp;ai è^ iJcXXtqi; yuvatxoç î^oxnjç \'ApatvÔTjç ____ Tria hic

maritus viva uxore committere vetatur: 1°. ut alteram coniugem
domum ducat; 2°. ut concubinam (habeat); 3°. ut amasium
habeat. Vides uno conspectu comprehendi posteriora duo,
unum enim verbum (ëxeiv) pariter ad concubinam et amasium

1nbsp; Grundzüge u. Chrestom. II, 2, p. 319 (No. 284). Cf. No. 285.
lt;

pertinet. Enimvero, si constat virorum cum amasiis consue-
tudinem nulla lege sanctam fuisse, ne de concubinatu quidem
aliter iudicandum esse ipsa ratio docet.

Quin sie, quaeso, rem mecum considérés. Omnibus notum
est civi Atheniensi, filium suum ingenuum in phratriam recipi
cum vellet, iurandum fuisse: ^ fxrjv èÇ àcjT^ç xal èyYUïj-niç
yuvaixo;; slaaYsiv. Jam faciamus 1°. concubinas fuisse, eaedem
quae essent cives, 2°. fieri potuisse, ut concubinatus per eyyuyjctiv
contraheretur: consequens sit patrem efficere potuisse, ut
filius ex se et concubina natus in phratriam reciperetur; quo
facto particeps factus esset àyxiars^aç lepûv xal óctiwv, i. e.
yvriaioQ iudicaretur. Atqui filius ex cive et concubina natus
numquam non vôrloç fuit (vid. cap. III. p. 32). Apparet ergo con-
cubinatum per syytiYjoiv contractum cogitari non posse, quin
absurdum illud consequatur, ut idem puer ex concubina ortus
spurius simul et ingcnuus esse potuerit.

His perpensis non dubitamus cum iis facere, qui concubi-
natum legitimum unquam fuisse negent. Quod cum dicimus,
nequaquam nos praeterit in Graecia quoque fieri potuisse, ut
aliquo numero atque honore domi suae esset domini concu-
bina; immo data opera ea quae hue pertinent indicia infra
persequemur. Verum hoc manet et in hac una re totius quaestio-
nis summa versatur: qua ratione temporibus antiquissimis
domum viri intraverit concubina, eadem ratione historica
quoque aetate eandem intravisse ^

\') Cf. etiam quae de pcllice Romanorum adnotat lex. F a c c i o 1 a t i-
Forcellini: ,,Paul. Dig. 50, 16, 144. Masurius scribit libro memoria-
lium, pellicem apud antiquos eam habitam, quae cum uxor non esset,
cum aliquo tamen vivebat, eamque nunc vero nomine amicam, paulo
honestiore concubinam appellari. C. Flaccus scribit, pellicem nunc vulgo
vocari, quae cum eo, cui u.xor sit, corpus misceat; quosdam cam, quae
uxoris loco sine nuptiis in domo sit, «juam Graeci naXXax-Jjv vocant. —
PatU. ex Festo: Antiqui eam proprie pellicem nominabant, quae uxorcni
habenti nubebat. Gell. 4, 3: Pellicem appellatam, probrosamquc habitant
cam, quae iuncta consuetaijue esset cum eo, in cuius manu mancipioque

Unum adhuc notandum hic videtur. Loco Isaei De Pyrrh.
her. III § 39 (vid. p. 9) non de dote agi luculenter demonstravit
quem saepius iam laudavimus Hruza (II, p. 85). Ipsa ut
verba apponam: „StofxoXoYstoö^ai Tiepl tc5v SoÖ7)lt;to[aevtov rati;
TzaXXaxai? heisst hier über die zum Unterhalte der paelex er-
forderlichen Leistungen sich vereinbaren. An unserer Stelle
sagt nun der Redner zu den Richtern: \'Glaubt Ihr, dass Niko-
demos so sehr das Geld verachte, dass, wenn der Sachverhalt
richtig ist, er nicht dabei aufs genaueste untersucht hätte, was
ihm frommt. Für^vahr gewiss, meine ich, da ja auch diejenigen,
welche die Ihren zur Pallakie geben, alle zuvor die Leistungen
an die TroXXaxy) abmachen\'. Hier spricht der Redner nicht
mehr von der Fürsorge für die Schwester, sondern von der
Fürsorge, die Nikodemos mit der ofjLoXoyta Ttpoixö? sich selbst
angedeihen Hess. Ganz wohl passt dazu zur Vergleichung die
ofxoXoYta Tiepl twv Soa7)(to(jt£vfa)v in meinem Sinne, da durch die-
selbe der Herr lukriert.quot;

Ne ex eo quidem loco, qui legitur apud Demosthenem, c.
Aristocr. § 53 (cf. pag. 10) colligi licere Athenis olim fuisse con-
cubinatum legitimum, eo quod proxime sequetur capite demon-
strabitur.

alia matrimonii causa foret, hac antiquissima lege ostenditur e. q. s.quot;

Cf. etiam J. Plassard, Le concubinat Romain p. 19: „En\'définitive,
jamais personne n\'a soutenu qu\'avant Auguste le concubinatus ait été
autre chose qu\'une union de fait.quot;

CAPUT III

DE STATU LIBERORUM E CONCUBINA NATORUM

Cuiusnam status fuerint ei, qui e cive aliquo Graeco libero
atque eius concubina nati essent, haec quaestio usque adhuc a
viris doctis satis tractata non est. „Die Frage wird von unseren
Schriftstellern kaum gestreift; Schoemann aber {Gr. Alt.* I, S.
366) findet es natürlich, dass solche Kinder dem Stande der Mut-
ter folgten, also einfach öixÖTpißs? wurden. ^ Quod minime miran-
dum est! De qua enim re apud auctores Graecos indicia raro
tantum inveniantur, de ea definitionem aliquam certam se
inventurum esse nemo sperare potest. Bene tamen si utaris
paucis iis indiciis, quae praesto sunt, fieri posse putamus ut
melius atque expressius eiusmodi iiberorum statum cogita-
tione fingas.

Capite I. cum demonstratum sit 7raXXax-J)v nunquam non esse
servam, non a re alienum videtur primum inquirere, quid viri
docti opinentur de statu Iiberorum ex ancilla atque cive
(iraeco natorum. Beauchet putat, quamquam non sine aliqua
dubitatione, e iure Attico eiusmodi liberos esse èXsu^gt;épouç
Kohler-Zieharth idem statuunt, quod ad ius Gortynium attinet
\'Hruza, op. l. pag. 90, n. 43.

\' Op. l. II, p. 408: „Pour poser une règle gónérale, nous dirions, mais
non sans une certaine hésitation, que le droit attique avait adopté la règle
opposée îi celle que proposait Platon, c\'est-à-dire, en renversant un terme
de l\'adage précité: melioris parentis conditionem sequitur partus.quot; In
adnotatione 2 ad hanc pag.: si l\'on admet que, quand le père est libre,
l\'enfant suit la condition de celui-ci, on pourrait appliquer aux enfants

nés d\'une pallaque esclave la célèbre loi de Dracon sur le meurtre----quot;

* Das Stadlrecht von Gorlyn p. 52: ,,Wenn dagegen ein freier Mann
eine Sklavin heiratet, dann sind die Kinder sicher frei.quot;

Busolti quoque fieri potuisse putat, ut ei, qui e cive atque
ancilla (vel e servo atque cive) nati essent, liberi essent et civi-

tatem haberent.

Hic priusquam disputare pergamus. unum praemonendum
est; hoe dico: cuivis homini Graeco licuisse filium (aut filiam)
ex \'uxore sua natum, aut „tollerequot;, quo agnosceret infantem
esse suum, aut iacentem relinquere Ipsa ratio docet idem
ei licuisse, cum infans ex ancilla sua natus ad pedes eius depo-
neretur. Consentaneum est, eiusmodi puerum, cum pater eum
non sustulisset, servum fuisse. Omnia ergo, quae hoc capite
de TtoXXaxT)? liberis dicta erunt, ita tantum valebunt, si pater

infantem sustulerit.

Nemo nescit liberos TcaXXaxyj^; appellari vó^^ou?. Cf. Pol-
1 u X III, 21: yv^cjio? [ièv 6 kx yuvatxo? aaz^q xal YafxexT)? (ó 8\'
aOxè? xal i^xytv-h^). v 6 9-o 8\' 6 èx ^évyj? 7raXXaxt8o?.
li autem viri docti, qui de statu liberorum, quorum mater
T^aXXax^ fuerit nihil disputaverunt, iidem tamen egerunt de
\'spuriis\'. Et Lipsius® et Busolt« eiusmodi pueros
liberos fuisse putat; iure tamen hereditario eosdem caruisse,
neque in phratrias ascisci potuisse.

Agitur sane ab his viris doctis de condicione liberorum con-
cubinis natorum, sed ex hoe uno principio totam disputatio-

1 Griechische Staatskunde I. p. 275 n. 4.

gt; Kohler-Ziebarth op. I. p. 60: „Der Vater entscheidet (seil.
Gortyne) über das Leben des Kindes: spricht er sich für die Aussetzung
aus, so wird das Kind getötet, oder dem Verderben preisgegeben, verlangt
er aber das Aufziehen des Kindes, dann genieszt sein Leben von nun an

den gewöhnlichen Schutz.quot;

H. Bolkestein in Tijdschrift voor Geschiedenis 37, p. 282 sqq.:
gebleken is. dat de echtgenoot vrij is geweest om de kinderen van zijn
vrouw al dan niet als de zijne te erkennen.quot; Idem putat VV e n g c r cuius
verba 1. I. laudantur.
» Op. l. pag. 476.

. op l pag. 942: „Die im Konkubinat erzeugte Kinder waren also
uneheliche Bastarde. Nothoi. die als solche nicht erbberechtigt waren....
weder zur engeren familienrechtlichen Gemeinschaft der Blutverwand-
schaft gehöhten, noch in die Phratriën aufgenommen werden durften.quot;

nem deducunt: vó^oult;; fuisse. Quare operae pretium videtur
omnes eos locos considerare, e quibus aut statim aut circui-
tione quadam aliquid de statu et condicione 7taXXaxYjlt;; liberorum
colligi possit. Qui loci in duo genera dividendi sunt:

A: ex carminibus epicis repetiti;

B: ab auctoribus aetatis historicae sumpti.

Aetatem prae-historicam omittere cogimur. Unus tantum
locus exstat, quo liberi TcaXXaxoiv nominantur, locum dico
H e r o d o t i VI, 137 (cf. pag. 13), ubi narratur liberos muhe-
rum illarum ex Attica raptarum (puta a matribus excitatos)
noluisse se in consuetudinem liberis uxorum legitimarum dare.
His expositis sic pergit auctor: xal Sij xal Äpxeiv xe Ttöv nalSoiv
ol TcatSe? èSixaCeuv xal tcoXXw eTrexpaxcov. Recte mihi videtur
H. Stein ad hunc locum adnotare: „Die Sage, deren Absicht
es ist, das alte Recht der Athener auf den Besitz der Insel
(Lemnos) zu erweisen, lässt darum schon die Knaben als
die rechtmässigen Erben und Herren sich benehmen.quot; Lemnii
autem rationem nullam invenire potuerunt, qua dominatio-
nem illam imminentem evitarent, nisi ut interficerent liberos
suos e concubinis ortos. Ex toto autem contextu mihi apparere
videtur illos concubinarum liberos prorsus in aequo positos
fuisse cum uxorum legitimarum filiis. Nimis licet premere hoc
argumentum nolim, tarnen si per coniecturam ponimus con-
dicionem eiusmodi liberorum aetate mythica prorsus ean-
dem fuisse atque in carminibus epicis, profecto huic coniecturae
nostrae locus Herodoti quodammodo argumento esse potest.

Iam consideremus locos e carminibus epicis repetitos.

I. Od, XIV, 199 sqq.:

èx (lèv KpTjxdcwv yévoi; eö^OfA«\' cupeiawv

dvépo? alt;pveioto Traï?\' ixoXXol 8h xal ÄXXot

mUzq èv [JLEYaptp y)|jièv Tpa9ev y)S\' iytjQ\\no,

yvYjaLoi è^ aXó^ouquot; èfiè S\' G)V7)T?) T£XC {iifi\'njp

■JtoXXaxt«;, oXXa fxc ïcjov tS-aiyev^ecrCTiv èxtfia

Kaorwp \'TXaxtSTr)^, toij èywnbsp;eij^opiai elvaf....

àxx\' ^xoi tov xtjpsç eßav ô-avaToio çépoucrat
• slç \'AtSao 8ô(jiouç- Toi Sè ÇwV èSàaavTO
TtatSeç ÛTzip^xULOi, xal ÈtcI xXTjpouç sßaXovTO\'
aÛTàp è[jiol fxàXa Traûpa Sóaav, xal olxt\' svsifxav.

YjYayofjLTjV Sè y^vaixa TToXuxXYjpwv àvS-ptÔTruv

etvEx\' £[X7jç àpETTjÇ----

Hoc loco Ulixes Eumaeo ficta quaedam narrat de origine
sua. Fingit se uaXXaxiSoç esse filium, patri alios quoque filios,
eosque yv^ialouç, fuisse. Natum se esse dicit in Creta. Id quod
notatu dignum videtur, quia ea, quae de filio spurio et Cretensi
hic narrantur, ne Ithacae quidem inusitata esse videntur.
Quamquam enim subulcus ille dubitat an non omnia, quae sibi
narraverit erro, vera sint, persuasum tamen habet verum eum
dixisse de origine sua. Quae igitur in Creta de eo, qui sit vô^oç,
dici possunt, eadem Ithacae quoque valere apparet. Hic v6(gt;oç
autem, filius TcaXXaxiSoç (quae eadem SoiiXï) erat) a pâtre plane
cum filiis uxoris legitimae in aequo ponitur. \'EXeû^epoç iptur
est. Iure hereditario tamen caruisse videtur, nam fiUos inge-
nuos perpauca ei dedisse audimus. At ille quidem seit \'quibus
amissas reparare queat res artibus atque modis\', siquidem
puellam nobili loco ortam atque locupletem in matrimonium
ducit. Id, quod nunquam facere potuisset, nisi eodem atque
ingenui loco habitus fuisset.
II. Od. IV, 10 sqq.:

utéï Sè STTapTTjO-ev \'AXéxTopoç ^^-yeTO xolt;ip7)v,
6q ol TYjXôyeTOç yè\\szo xpaTspôç MeyaTiévôiQÇ
èx SoÛXy)ç .... ^

Telemachus cum Spartam venit, Menelaus binas nuptias
célébrât. Uno eodemque tempore filia eius nubit et fiUus eius
Megapenthes, ex serva natus, filiam nobilis cuiusdam Spar-
tiatae in matrimonium ducit. Una cum Helena hospites profi-
ciscentes prosequitur (Od. XV, 100 sq.). Ita ergo Megapenthem
i

» Haec SoûXtj prorsus videtur uaXXax-î) esse habenda.

hunc spurium in honore fuisse apparet, ut eum non diversum
a filio ingenuo iudicare hceat. Servum eum fuisse vix est quod
expressis verbis refutem. Tertium documentum ad aetatem epi-
cam pertinens hoc est:

Parthenius (Mythogr. Gr. II) XVI:

\'EXéx\'9\'if) St xal Tiepl AaoStxir)ç oSe Xôyoç, àç àpa TrapaYSvofxévwv
ÈTtl \'EX£vt)ç aTcatTTjatv Aiofjii^Souç xal \'Axàfxavxoç 7roXX-J)v e7ci\'9-u[jiCav
(xty^vai TtavxaTraai véw övxt \'Axàfjiavxf xal fi.éxP\'\' xivoç
Ûtt* atSoûç xaxéxECTÎ^ai, udxspov Sè vix(»)[jièv7)v Ûtto xoû TràO^ouç
dtvaxoivaxraaö-ai Tlepdéwç yuvatxl (OuXoßtr) auxfj övopia) Tcapa-
xaXetv xe aûxYjv ocrov oùx ■S^Sy; SioixofiévT) àp-^ysiv aùx^. xaxoixxeC-
pouffa Sè lt;aux7)gt; xy)v t7U[jL(popàv x^ç xôp7)ç Seïxai xoû Ilepcrécoç,
OTitoç avvspyoq aùx^ Y£vrjT(xi èxèXeuè xe Çevtav xal (piXóxTjxa xÊ9^e-
(T{gt;at Ttpàç xov \'Axàfzavxa. ïlspceui; Sè t6 [jièv xal x^ y^vaixl ßou-
Xô(zevoç âp[ji68ioç elvat, xà Sè xal x^v AaoSlxrjv olxxstptov Tiàcrjf)
fjLTQXO^^ÏÏ L^\'^^J quot;^ov \'Axàfxavxa eEç AàpSavov atpixécrO-ai Tiefö-ei\' xaagt;(-
CTxaxo yàp UTcap^oç xou xwp\'o\'J- \'3^XÎgt;e xal AaoStxT) wç elç èopxïjv
xtva CTÙv àXXaii; xôiv TpwàSojv 2xi 7tap9-èvoç oöcra. ëvtgt;a S\'}) Travxo-
SaTrrjv ógt;otvT)v èxotfiaaàfxevoç ouyxaxaxXCvsi xal x^v AaoS(x7]V aùxco
«pdcfjievoç (xCav eïvai xûv xoû ßaaiX£wlt;; TcoXXaxfSwv. xal AaoStxT)
{xèv oôxojç èÇèTtXTjae x^v èTciOupiCav,nbsp;^^ Tcpoïôvxoç

xw \'Axà(j,avxi ulôç Moùvixoç, Ôv ùtt\' AlO^paç xpaçévxa [xsxà Tpotaç
àXwCTiv SisxôfjLicrsv èTî\' oïxou. xal aùxiv ■OTjpeùovxa èv \'OXùv{gt;(i)
x^ç Opaxvjç Ô91Ç àvetXEV.

Haec Laodice ^ TraXXaxYj sane Acamantis non est, attamen
commendatur puella ei tamquam una ex Priami concubinis;
ergo Acamanta eam pro serva habuisse consentaneum est,
Troiaque capta pueliam re vera captivam ideoque servam
factam esse, nisi forte ante mortua sit, nemo non mecum con-
sentiet. Filius autem e coniunctione tam temporaria natus a
pâtre secum in Graeciam aufertur. Quidquid autem statuen-
dum videtur de ipsa Laodice, filius certe eius statum matris
non sequitur, quippe qui aliter si res haberet Troianus fuisset
\' De qua aliquot fabulac cxstant. Cf. P a u 1 y-VV, R. E.« XII, p. 699.

et utpote captivus, servus. Quodsi vero Munitus re vera ser-
vus fuisset, factum non esset, ut pater filium eum agnosceret
neque in eadem fabula traderetur quomodo vôS-oç ille mortuus
esset. Fabulam de servi vili corpore tam accurate nos doctu-
ram fuisse vix credi potest. Iam Eustathius intellexit
vô9^ouç illos (in quibus etiam liberi TroXXaxciv numerandi sunt)
in carminibus epicis prorsus in aequo poni cum ingenuis. Cf.
ea, quae adnotat ad II. VIII, 284: vó9-ov 8è tov TeGxpov ó ßaci-
Xeùç Xéyei àTiXoïxtùç Xéywv to ôv où tJLY)v ovsiSi^œv Öts xal xoXa-
xeuetv SXP^^- SîjXov oti out* ^^v èv ôveiSsi totç TtaXaioîç 7) voö-eia\'
ÈTtsl yàp èvsvó(jitc7T0 TraXXaxàç èyeiv, Sià touto xal ol èÇ aÛTÔiv vó9-oi
(ièv èxoXoüvTO axaTayvcóaTto xal àve|xeCTY)T6i xX-i^crei, o ù 8 è v 8 è
^ttov etlfiôivto t û) v -f V fi CS L (ù V ol èv v Ó 0 t ç
àya^ol, ÈTcel oùSs TcaXXaxT) ItpiißptcTTov ^v ovofxa. Haec profecto
in universum de TcaXXaxûv filiis, qui in carminibus epicis com-
memorantur, dici possunt. De iure civitatis, quale fuit aetate
historica, quantum ad antiquissima illa tempora pertinet,
quaeri non potest. Filii ingenui, cum facere id posse sibi vide-
bantur, spurium ilium e familia extrudebant et pâtre mortuo
id agebant ne hereditatis particeps fieret. Prorsus idem apud
Babylonios observatur. De qua re conféras, quaeso, J a s t r o w
op. l. pag. 305: „The code recognizes the legitimacy of the
children of a handmaid or concubine, provided the father
during his lifetime recognizes them as his own by pronouncing
the formula \'my children\' in regard to them, that is, by a for-
mal adoption In that case they share in the paternal estate
equally with the children of the main wife. If the formal adop-
tion has not taken place, then the children of the handmaid
have no share in the estate, but on the other hand protection
is given to them by the grant of their freedom after the death
of the father; and it is specifically provided that the children
of the main wife have no claim on the service of their half-

\' Idem fortasse quod Graeci àvaipeïoamp;ai dicebant.

brothers or sisters,quot; Ergo hic quoque condicio quaedam debi-
lis, sed servitus longe abest. In Graecia hue accedit, ut vô9^oç
ille aUquo in numero atque honore esse possit, puellam locu-
pletem et summo loco ortam in matrimonium ducere possit,
nulla ex parte fratribus ingenuis posthabeatur.

B. Loci ad aetatem historicam pertinentes:

I. Herod. I, 173:

ev Sè TÓSe ? S i o v v8vo[ji(xaai xal ouSafiotot amp;XXoiai oufxcpépov-
Tai avö-ptÓTTWV xaXéouai àizb tcüv [XTjxépcov èauToùç xal oùxl à.n6
TÛv TiaTépuV clpofiévou Sè érépou tov tiXtjoCov xtç et?) xaToXè^ei
éauTÔv (XY)Tpó^£V xal t^ç p.YjTpoç àvavefxésTai Tàç fjiTjTépaç. xal
îjv fxév ye y^vt) àarJ) So\\jXgj ctuvoix^cttj, yewata Tà Téxva vevó(xilt;7Tai-
iîjv Sè àv7)p àaTèç xal ó TcpÛTOç aÙTÔiv yuvatxa ÇetvY)v r) TraXXaxrjv
iXft(jia Tà Téxva ylvsTat.

P. M. M e y e r ^ hoc loco Herodoti iniuria, opinor, argumento
usus est, quo liberos concubinanim Graecarum civitate carere
demonstraret. In papyro illa, loco in calce laudato tractata,
agitur de liberis e milite quodam atque muliere indigena natis.
Matrimonium illam coniunctionem nominari licere negat v. d.,
mulierem igitur 7raXXax-})v nominandam esse. Tum auctor sic
pergit: „Die Ausschlieszung der Bastarde aus dem Bürger-
verbande finden wir auch sonst im Griechischen Recht. üaXXaxY)
(concubina) — und das ist die Soldatenfrau wälirend der Dienst-
zeit — und ÇévT), vó»oi und Çévoi sind oftmals gleichgestellt.
So berichtet Herodot (I, 173) von den Lykiem, dass dort die
Kinder eines Bürgers und einer Ç£vy) r^ TcaXXaxT) nicht Bürger
sind. Allgemein formuliert diesen Satz Aristoteles (TtoXiTixa
3, 5 p. 1278 Susemihl).quot; Ad ea, quae de loco Aristotelis a
Meyero dicuntur, paulo infra revertendum erit. Quod vero
ad locum Herodoti attinet contraria nobis videntur ex eo colli-
genda esse atque ea quae hic auctor vult s. Ex toto verborum

\' Archiv für Papyruskunde iii, p. 85.

*Beauchet quoquo putat ex hoc loco nihil colligcre licere „par
analogie, en raison du caractère tout à fait exceptionnel du droit lycien

contextu luce clarius mihi apparere videtur auctorem hic agere
de consuetudine Lyciorum propria (ÎSiov) atque ea ceterorum
hominum monim contraria. Apud Lycios liberi TtoXXax^ç sunt
axifioi, apud gentes igitur ceteras cunctas evxifiot, sive ut verbo
auctoris utar,nbsp;Non habemus, quod ex gentibus ceteris

cunctis excipiamus Graecos, qui populus Herodoto profecto
imprimis notus erat. Immo, ex hoc loco Herodoti optimo iure
concludere mihi videor: aetate Herodoti filium TiotXXaxïîç, ac
tum maxime cum pater esset vir nobilis (xal ô Trpôixoç aùxGv)
e iure publico in aequo positum esse cum ingenuo.

II. Aristoteles Politica III, 5, 4 (pag. 1278A Susem.):

ev TcoXXoïç Sè TroXixetatç TtpoaeçéXxsxat, xal xtôv ^évtov ô v6(ji,0!;\'
é yàp £x TtoXixiSoç ev xtat STQfiOxpaxCaiç TroXfxrjç ècxtv, xov aùxov Sè
xpottov zjzi xal xà Tcspl xoùç voô-ouç Tiapà TioXXotç. où (jly^v àXX\' ÈtcsI
Si\' ëvSetav xôiv yvrjcjtcov ttoXixûv Troiouvxai TtoXCxaç xoùç xoioùxouç
(Sià yàp ôXiyavô-pcoTTtav ouxwnbsp;vofjLotç) eÙTropoîivxeç

Sy) ÖxXou xaxà (xixpùv Trapatpoûvxat xoùç èx SoùXou Trpôixov ^ SoÙXy)ç,
elxa xoùç àizb yuvatxcov, xéXoç Sè (jl6vov xoùç è^ aficpoïv àaxûv
TtoXtxaç Tcoioucriv.

Etiam hoc loco P, M. M e y e r (cf. pag. 37) argument© utitur,
quo confirmet opinionem suam liberos TraXXaxûv in Graecia
civitate caruisse, statum ergo patris eos non sequi. „Nach ihmquot;
(seil. Aristoteles), sic disputât vir doctus, „genügt es zur Erlan-
gung des Bürgerrechtes in einigen Städten, dass beide Eltern
Bürger sind, auch v69^ot werden Bürger. In manchen geht man
noch weiter und lässt auch Kinder von Nichtbürgerinnen
(Çévoi) zum Bürgerrecht zu. Doch betont er ausdrücklich,
dass diese Bestimmungen nicht als normale zu betrachten sind,
vielmehr meist nur in Zeiten der Not zur Anwendung zu kom-
men pflegen aus Mangel an Bürgern. (St\' ëvSeiav xûv yvrjatfuv
TcoXixöv). Die Entscheidung unseres Protokolls entspricht also

sur ce pointquot; (op. I. II, 406 n. 4). Cf. etiam L. M i 11 e i s, Reichsrecht
und Volksrecht p. 368, n. 2, qui v. d. item putat ex loco Herodoti argu-
mentum a contrario tan tu m duci posse.

den Regeln des Griechischen Rechts, so auch des Alexandri-
nischen, das hier vom Präfecten zur Anwendung gebracht
wird.quot; Negare nolim ius Alexandrinum exercuisse praefectum,
sed indicium eius cum Graeco quoque iure consensisse minime,
opinor, hoc loco Aristotelis demonstrari potest. Quam opinionem
nostram ut argumentis confirmemus, pauca in medium pro-
ferre necesse est.

Aristoteles postquam egit de doctrinis diversis ad ius civi-
tatis pertinentibus, legem quandam Thebanam laudat, qua
laudata verba praebet supra exscripta, quae in universum
ad ius civitatis spectant. Quibus verbis Aristoteles mihi vide-
tur duo genera respicere hominum, qui interdum iuris civi-
tatis expertes sint seil.: 1®. Çévouç; 2°. v69-oult;;, quo nomine h. 1.
comprehendit eos, quorum aut pater aut mater sit servus.
S£voi ei sunt, quorum pater sit Çévoç (quod nisi ita esset, quid
sibi vellet yàp apud verba q. s. ègt;t tcoXCtiSoç?). Consequens est
ut filius patris peregrini statum patris sequatur, exceptis non-

\' Monco voccm y\'^vatxwv idem valere atque \'noXtxtSûJv\'; cf. J. H. von
Kirchmann, Aristoteles Politik, übersetzt und crlä-utert: und spater auch
die, wo nur die Mutter eine Bürgerin ist, so dass zuletzt nur die als Bürger

gelten, welche beiderseits von Bürgern abstammen____quot; Nonnulla etiam

laudanda videntur ex libro quem scripsit W. L. Newman, The politics
Ol Aristotle (III, pag. 181). Qui ad verba q. s. Toiç èx SoûXou Trpcöxov îj
SoûXrjÇ haec adnotat: ,,As to this class see above on 1278 a 26quot;, ubi haec
invenics: ,,far more, however, ho (i. e. ó v6ôo;) would be the offspring of

an illicit connexion between an Athenian citizen and a slave-woman____

The distinction between Çévoi and vóamp;oi is not allways maintained: sec
Gilbert, Gr. Staatsalt. 2. 297. 2, who refers to Pollux, 3, 21 vófro; 8è 6
èx Ç£vy)lt;; t) TcoXXaxlSo;.... t6v St vóamp;ov xal {JiaTpôÇevov 6vioi xoXoûaiv; and
to Dem. c. Aristocr. c. 213 and compare Diod. I, 80, 3: vôôov 8\' où8£va
Twv yewrjùivTOiV vo[jitJ;ouotv, oùS\' 5v èÇ àpYupwv^Tou liTjxpôç ycvvtjôt), where
Diodorus is speaking of the Egyptians. If Antiochus\' account of the Par-
theniae of the Lacedaemonian State (ap. Strab. p. 278) is true, and they
were the sons of slaves, their enforced emigration to Tarcntum would
be an illustration of what Aristoteles says here. The children of slaves
were commonly thought to be morally below the mark (Eur. fr. 966,Theogn.
537-38).quot; Ad clxa toùç à:r6 y^vaixcov haec adnotat v. d.: ,,i. e. sons of a
citizen-mother by an alien, not a slave father (Jowett).quot;

nullis civitatibus democraticis in summa inopia civium. Con-
sequens erat ut etiam spurius, natus e servo atque muliere
cive, e iure Graeco servus esset, si vero natus esset e cive
atque serva, vô^oç ille civitatem haberet. Ex loco Aristotelis
autem mihi concludi posse videtur in nonnullis civitatibus
Graecis leges fuisse quibus liceret interdum ab illa prisca atque
usitata consuetudine pro re ac pro tempore discedere. Quod
v. c. fieri solebat summa inopia civium; tum profecto omnes
illi termini, quibus ius civitatis in angustum concludebatur,
tollebantur. Tum demum, ita si mecum rem intellegis, suam
lucem accipient verba Aristotelis \'outw xp^vxai toîç vôixotç.
Aliter enim si res se haberet fortasse scripsisset toioutoiç v6(xoiç
Xptövrai. Quibus omnibus consideratis hunc in modum inter-
pretandus mihi videtur locus Aristotelis:

In multis civitatibus lex etiam comprehendit peregrinos,
nam in nonnullis democraticis civitatibus filius mulieris civis,
(qui filius e iure Graeco statum patris sequeretur ideoque esset
peregrinus) civis est, et sie etiam vó^oi cives sunt in multis
civitatibus (seil, quae interdum a more Graeco discederent).

Quia tamen nisi inopia ingenuorum civium adducti, huius-
modi homines civitate non donant, tum cum civibus abun-
dant, copia per leges facta iuris civitatis angustius terminandi
denuo utuntur (tum singillatim causas decernunt) ; ita duobus
iis generibus quae supra commemoravimus civitatem ad-
imunt. Quare fit ut tandem (id, quod Aristoteli quoque mirum
fortasse videtur et contrarium moris Graeci) ii tantum cives
fiant, qui utraque ex parte originis ingenuae et civilis sint.

Ex hoc loco non apparere filium TraXXaxTjç non èXeûamp;epov
esse vix est quod adnotem.
III. Philo II, pag. 286, vs. 26:

oûx ôpâç, 6ti xal \'Appaà(ji tû lt;TO(ptô xal ixEyàXa àya^à. xal [Aixpà
TtpoCTetval 97](n, xal xaXet xà [lèv jieyàXa ÙTcàpxovTa xal ÛTrapxTà,
amp; TÛnbsp;xXT)povo(xeîv èçeÎTai (xóvw, xà Sè: (xixpà Sófiaxa,

ol vó^oi xal èx TtoXXaxûv àÇioûvrai- (Genesis 25. 5, 6.)

èxeîva fjièv o5v èoixe toTç (piicrei, rauxa Sè toîç ô^éctsi vo[iC[zoiç.

Hoc loco argumento nobis licere uti putavimus quamquam
de rebus minime Graecis agatur, quod auctor ad Abrahami
opinionem declarandam comparationem adhibet in qua res
Graecis lectoribus quoque notae respiciuntur. Filii autem
TïoXXaxûiv, qui vóö^oi appellantur 9-éaei vófiifioi sunt. Dété-
riorés igitur liberis legitimis habentur. Nemo sane dubitabit
quin sint èXeûB^epoi.

IV.nbsp;Plutarchus de liberis educandis c. 1 (II, lA):

Toîç yàp (XYjTpoô-ev ^ Tcaxpó^sv oùx eö ysYovóoiv àve^oXeiTiTa
7rapaxoXouamp;et xà XTjÇ Sucrfevelaç èveiST) Trapà TtâvTx x6v ßtov xal
Trpóxsipa xotç èXéyxsiv xal XoiSopetoQ-ai pouXofiévoiç.

Si quis — sic Plutarchus — ëvSoÇa xèxva procreare cupit,
abstinendum est consuetudine amicarum vel concubinarum.
Nam inimici liberorum ex eiusmodi coniunctione ortorum pro
materia calumniandi semper habent eorum Sucrfevetav. Nobi-
litate gloriari minime profecto TraXXaxîjç filio licebat. Quodsi
ad rempublicam accedere volebat, semper parati erant, qui
de vili origine eum obiurgarent. Attamen manet haec res,
vó^ov ilium conari potuisse ad rempublicam accedere. Cives
fortasse non magni eum faciebant, sed lex nulla impediebat
quominus rempublicam capesseret. Num putas hic apparere
eum servum fuisse?

V.nbsp;Diog. Laert. V, 1, 1:

quot;Eo/e Sè xal ulèv Nixófjiaxov è^ \'EpTTDXXtSoç xîjç TtaXXaxîjç....

Ex hoc loco colligendum videtur Aristotelem habuisse cur
censeret v6îgt;ov haud ita multum inferiorem esse filio matri-
monio iusto nato, quippe qui spurio illi nomen avi dederit.

Ex eis, quae hucusque demonstravi, haec optimo iure mihi
videor concludere:

\' Kal ante verba \'èx TcoXXaxcôv\' sensu explicative dictum esse apparet
II, 82, vs. 6; Sià toütó (loi Soxcï ti»v -niitov aùxoû (seil. losephi) xal ri}v àxpi-
pcoTdcTTjV Toü xapaxxî)poç tSéav pouXóficvo; ixSTjXoxépav tffpiloquot; 7ïoi|ialvovTa
tlodcyeiv ncrà yvjotou (lèv oûScvd;, {icxà Sè tûv vÓöwv dScXçwv. ot TvocXXoxtSwv
fivTcç e. q. s.

1°. filium TTaXXaxYjç semper fuisse èXeuö^epov ^nisi pater eum
humi iacentem reliquisset) ;

2°. in Graecia liberos statum matris non secutos esse;

3°. spurlos illos, filios T:aXXaxcöv, non prorsus eodem loco
habitos fuisse atque ingenuos; velut Athenis in phratrias non
asciscebantur et iure hereditario carebant.

His expositis tempus iam esse videtur diligentius exami-
nare celeberrimum illum locum Demosthenis (c. Aristocr.
§ 53), quem in capite primo (pag. 10) exscripsimus. Legimus
1.1. civi Atheniensi cum alias impune occidere licere moechum
manifestum, tum — ipsis ut legis verbis utar — èttI TraXXax^
T^v ocv ETü\' sXsuQ-époiç Tratcrlv ëxT)- Varias virorum doctorum de
hoe loco sententias supra rettulimus. Quas cunctas falsas esse
duabus de causis statuendum nobis videtur: 1°. quod concu-
bina, eadem civis quae esset, nunquam fuit; 2°. quod liberi
ex cive et concubina orti, omni aetate èXsó8^epoi fuerunt.

Sequitur, ut ipsi nostram sententiam ceteris opponamus.
Quod priusquam facimus, legentium animos advert ere velimus
ad quattuor ea, quibus quasi fundamentis tota interpretatio
nostra nititur, quaeque singula deinceps argumentis proba-
bimus. Sunt autem haec:

a. legem, de qua agitur, esse perantiquam;

h. antiquissimis illis temporibus, quorum memoria hac lege
conservetur, fuisse ut TraXXax-îjv aliquis haberet, quacum corpus
non misceret;

c.nbsp;fieri potuisse ut concubinam aliquis sibi compararet ser-
vam eam, cui liberi iam essent; nee non id, ut serva, domini
TcoXXaxT) cum esset, ex alio tamen viro — v. c. ex servo aliquo
eiusdem familiae — liberos conciperet;

d.nbsp;factum esse nonnunquam, ut cura liberorum, e concu-
bina qui nati essent, non ipsi committeretur, sed alii alicui
mulieri.

ad a. Perantiquam legem esse ex eo apparet, quod Draconi
adscribitur (Dem. 1.1. § 51).

ad h. 1°. Agamemnon ubi Briseïda Achilli reddere paratum
se declarat, idem paratus est iurare corpus eius intactum se
reliquisse (11. IX, 133 sq.).

2°. De Hecamede, Nestoris q. e. TraXXax-^, nihil aliud traditur
nisi ancillae officiis eam fungi (11. XI, 624).

3°. Laodice (vid. p. 35) describitur ëxi Tuap^évoç oöca, ean-
dem autem Perseus dicit [liav slvai xcSv xou paatXéœç rcoXXaxtSwv.

ad c. Quantum ad hoc caput attinet, satis habere possumus
commemorare:

1°. non tantum puellas innuptas in bello captas fuisse, sed
etiam suis cum liberis matres;

2°. eandem illam Eurycleam, cuius a complexu abstinuisse
Laertem cognovimus domi tamen eius (nam TcpcoSi^pT) in-
traverat; quod ad innuptam pertinere videtur) matrem factam
esse. Legimus 0 d. XIX, 482 sqq. :

(xata, x(y) (i\' è^éXeiç ôXéciai; ctù S£ (ji\' ëxpeçsç aùrJj
xtó ctfp Ètti [xaî^ô) ....
ad d. Quartum quod posuimus, his testimoniis confirmatur:
l^ II. V, 69 sqq.:

nyjSawv S\' àp\' Irreçvs Méy^T;. \'AvxTQVopoç ulàv
6ç ^a vôftoç [Jièv ëev, Ttûxa S\' ëxpsçs Sïa Oeavw
îaa (pfXoicTi xéxsCTcri, xapi^0(JLév7) Tróaeï y.
2°. Acamantis filius spurius non ab ipsa Laodice matre
educatur, verum ab Aethra, una ex ancillis Helenae
3°. Apud Eurip. Androm. 222 sqq. legimus:
oi lt;ptXxa{gt;\' quot;Exxop, ôXX* èy*\'^ ^^ X^P^quot;^
ool xal ÇuvYiptov, zl xt ae crtpàXXoi KÛTcpiç
xal [xacyxàv ^^Sy) TCoXXàxiç vóO^iai aotç
ÎTXzlt;y/[W----

Quae de Theanone et Andromache dicuntur, non magis de
Troianis illis mulieribus valuisse quam de Graecis heroïcae

\' Cf. o d. I, 433. Euryclca ivaXXaxij nominanda est. (Cf. Hruza
p. 67).

\' Cf. Paul y-VV. R. E* I, pag. 1108.

ae tatis matronis. quae maritorum concubinat\'jm aequo animo

ferrent, consentaneum est i.

His perpensis si animum converterimus ad ipsam legem
•Draconis\' de qua quaeritur, facile intellegemus, quid sibi velit
\'è7ü\' èXeu^époiç Ttaiolv\' illud definite additum. Videlicet post-
quam lex illa vigebat, civi Atheniensi ita impune occidere
licebat moechum, quem deprehendisset in concubina sua, si
e concubina ea liberos haberet, qui ab ipsa educarentur.

Patet enim in interpretanda vetustissima hac lege rationem
esse habendam praegnantis eius brevitatis cui veteres illi legum
latores studuerint. Quod si facimus, dubitari non potest, quin
èXeiiamp;spoç illud premat ipsius domini respici liberos, non ab
alio aüquo - sive ante sive post, quam domum eius intraverit
— procreatis; ab ipsa educatos tantum intellegendos esse sig-
nificat praepositio iul Nihil si amplius scriptum esset nisi
èTii Tcaiatv, accipi potuisset: \'7raXXax-J)v quam appositam habeat
ad liberos suos, seil, nutricis vel ancillae loco\', id quod a legis
consilio alienum erat. Non magis ei, qui hanc legem tulit, in
promptu fuit huiusmodi aliquid scribere: \'H âv ÊxTl TraîSaç\';
haec enim ut brevitate erant probabili, ita id ipsum, quod
definite erat exprimendum, — ipsam educare liberos — expres-
sum non esset.

Iam quod pertinet ad opinionem eorum, qui interpretantur :
\'îioXXax^iv quam prolem liberam procreandi causa habeat\',
haec velim tria tecum reputes:

1°, a Graeci sermonis consuetudine alienum est êtî\' èkzuH-
poiç Traïalv dicere pro inl TcaiSoTcoitcf (TtatSwv) èXeuOépcov;

2quot;. proies a concubina ex domino concepta nunquam non
libera fuit; mirum ergo in modum supervacaret èXeuamp;époiç
illud additum ;

3°. Nemo negabit legislatorem cum hanc definitionem adi-
ceret âv èn\' èXeuaépoiç Ttaiclv IxT)\' id egisse, ut certis tamquam

» Cf. Hruza op. l. p. 69 et infra pag. 49 sqq.

terminis circumscriberet ius impune moechum occidendi. Patet
vero oleum et operam perditurum eum fuisse, si ipsum tantum
procreandi consilium a domino exigeret: hoe enim quivis moechi
in concubina deprehensi interfector facile ipse de se testari
poterat, etiamsi verum non esset.

Apparet, opinor, legem de qua agimus, et ita interpretan-
dam esse ut modo fecimus, et optime consonare eandem cum
iis, quae in superioribus capitibus demonstravimus : semper
sennas fuisse TraXXaxàç et prolem ex iis a dominis procreatam

semper fuisse liberam.

Postremum notandum hic videtur veri vel simillimum esse
vix unquam usu venisse, ut iure a pervetusta hac lege concesso
in TtoXXaxTjç aliquis moecho uteretur. Quod eo confidentius
ponere audemus. quia ne in yaiieTTi? quidem moecho nisi perraro
idem factum esse constat

» Cf. G r O e n e b O O m, Lysias\' eerste Rede, pag. 1 s.q.

CAPUT IV

FACTUMNE SIT UT VIR GRAECUS, CUI UXOR ESSET, IDEM CON-
CUBINAM HABERET

Priusquam quaeramus, quatenus aut per leges moresve aut
re ipsa factum videatur, ut vir Graecus, coniugio cum obliga-
tus esset, idem tamen concubinam haberet, ex usu erit pau-
cis exponere, quid de caelibum in hac re licentia statuendum
sit. Adstipulandum hic est omnino Caillemero et Hruzae viris
doctis S quorum sententia caelibes utique nihil impediverit,
quin viverent cum concubinis.

Quodsi quaeritur, quid de liberiore huiusmodi coniunctione
ipsi secum senserint Graeci, respondendum videtur eadem hic
fere ratione induisisse et tamquam conivisse plerosque, qua
fieri solitum esse scimus in pervulgata illa meretricum con-
suetudine. Scilicet res, si minus plane probanda, attamen
leniter ferenda videbatur, atque tum praesertim, cum ageretur
de muliere ceteroquin proba et fideli, qualem v. c. fuisse ap-
paret Herpyllida illam Aristotelis (cf. pag. 66). Magis vero
ex universa illa rerum id genus aestimatione colligi haec pos-
sunt, quam certis ac definitis auctorum testimoniis demon-
strari. Nam quod saepius iam notaverunt viri docti = Philo-

« G ail le m er I. Ir. „L\'entretien d\'une concubine n\'était certaine-
ment pas défendu par le législateur athénien,quot;

Hruza op. l. 93: „bei dem Unvermählten fiel auch das faktische
Hindernis, das etwa die Eifersucht oder das Hausregiment der Frau dem
Ehemanne bereitete, natürlich weg,quot;

« Caille m er l. l.: „on pouvait être un homme estimable, un iv})p
xoXiç xaldyaóó;, tout en ayant une pallaque.quot; Cf. Groeneboom, Lysias\'
eerste rede. pag.lt;96 (\'een àvTjp xoXó; te xal àYaOôçf). Quod ad interpretati-

neum ilium Antiphontis (cf. pag. 15), qui et concubinam ha-
buerit et in lupanari collocare eam voluerit, eundem \'tamen*
amp;vSpa xoXóv TE xal ayaS-ov appellari: obse\'rvandum hic videtur
appellationem eam non ad mores, verum ad ipsum locum et
condicionem Philoneï pertinere, mercator enim fingitur non
ex tenuioribus unus, sed satis locuples. Caelibem autem eun-
dem habendum esse infra probabimus (cf. pag. 56).

Leniter vulgo iudicatum esse de iis, qui concubinam habe-
rent, dummodo caelibes essent, supra posuimus. Unus tamen
est locus, quo omnis concubinarum usus expressis verbis im-
probatur, locum dico Platonis Legg. 840D (cf. p. 18). In ea
enim quam animo concepit republica prorsus interdictum
vult philosophus, ne quis civis concubinam habeat: eÏ tiç
cuyyiyvoiTÓ Tivt tîXyjv Taîç {jLETà tgt;e(öv xal lepûv yâjitov èXO^oûcraiç
elç ttjv olxtav, wvTjTalç eÎte àXXco OTcpouv TpÓTTCO xty)Taîç [X-}) Xavî^àvtov
àvSpaç te xal yuvaîxaç Ttàaaç, tax\' ^\'\'^ifJ^O\'^ aiiTÓv töv èv ty)
ttóXei èTratvoiv v0fa0tgt;et0ûvt£ç èpQ-wç àv S6Çai|jlev vo^loJ^etelv, àç
ÔvTcoç ÖvTtt ^Evtxóv. Notatu dignum videtur in superiore illo
opere q. i. Respublica nihil eiusmodi inveniri: in reliquis quo-
que omnibus, quae ad res venereas pertinent, multo severio-
rem factum esse Platonem senem satis notum est

onem nostram appcllationis \'xoXó; te xal àyaôôç\' pertinet cf. Plut.V. Dem.
c. 4 : ATf)|ioo{gt;£v7)a ó TrarJjp Airjtxooôévouç ^v (i.èv twv xaXwv xal àyaôwv
à V S p G V, wç Icrropsï ©cÔTTOfijroç, èTTCxaXcÎTO Si liaxaip^TtoioÇ
èpyact-^piovnbsp;I^^Y® ^^^ SoûXouç xexvlxaç toùç toGto irparrovraç

(opponitur 1. 1. matris origo dubia), Rcspicit et corrigit — ex ipso puta
Dcmosthene — Theopompus invidiose ab Acschine dicta haec: A7)(iooOévouç
ulôç el vôOoç toû {laxaipottolou (II, 93) et toùtu 7:atgt;)p (lèv ^v
Ay][iocO£v7)(; 6 Ilaiavieûç, àv^jp èXc\\i4gt;cpoç. — oô yàp Scî iJ^etiScoOai. —

Tà S\' àTiô TT)!; |jtT)Tp6ç____TTwç ^xei .... (natione Scythicam fuisse) (III, 171).

Apparet, opinor, inter se cohacrerc, quod pro opifice sordido Aeschinis
dominus ponitur officinae magnae, pro homine libero dumtaxat — sub-
audi \'sed opifex est\' — vir ex honestioribus unus. Sensum loculionis
\'xoXó; Te xal àyaôôi;\' Socraticum et ad ipsam morum aestimationem per-
tinentem, immerito locis huiusmodi postules.
\' Cf. Gomperz, Griechische Denker II, p. 518 sq.

Ceterum ut aliis in rebus ^ ita hic quoqde ii qui Pythagorae
vitam descripserunt, seu potius dicam finxerunt, Piatonis
quasi ad exemplar antiqui illius philosophi décréta expresse-
runt. Velut lamblichus de V. Pyth. IX, 60 haec tradit: ol Sè
àxoûdavtsç TO ts Mouaetov ISpûaavTO xal Tàç TroXXaxtSaç, âç
êyzi\\) èTTLx^piov ^V aÙTOtç, dipv^xav. Subesse Piatonis exemplum
(cf. pag. 23) neminem fugere potest; errasse autem patet La-
saulxium qui rerum verarum memoriam deprehendere hic
sibi visus sit.

His praemissis videndum iam erit, quatenus ad eos quoque,
qui iusto coniugio obligati essent, concubinam habendi li-
centia pertinuerit. Quam quaestionem ita hic persequi nobis
in animo est, ut primum agamus de iis testimoniis, quae ad
heroes pertineant, tum vero de temporibus plane historicis.

In carminibus epicis nonnulla indicia inveniuntur, ex quibus
appareat apud eos quoque, quibus uxor esset, pervulgatum
fuisse concubinas habendi morem. Nam ipsum licet TcaXXaxt-
Soç nomen duobus ^ tantum locis adhibeatur, res tamen vel
latissime patebat (cf. pag. 27) atque eo quidem usque, ut Aris-
toteles^ hoc sibi quaestionis fecerit, quanam de causa nulio
Iliadis loco Menelaum cum concubina rem habentem faciat
poëta, cunctis cum det mulieres: in causa habendam esse uxoris
legitimae — cuius recuperandae tantum bellum susceperit —
reverentiam. Problema omnino an immerito odoraverit Aris-
toteles, nonnemo, opinor, mecum dubitabit; quod ad ipsam
rem tamen attinet notatu dignum videtur, Odysseae certe

» Cf. E r i c h Frank, Platon und die sog.\' Pythagoreer p. 76.
« Op. l. p. 104.

» II. IX. 449. 452; Od. XIV, 203.

« Athenacus xiii, 556c: ©aufiioai s\' iv tiç («ptjolv \'AptoTOTéXriO
«ti oùSaiioû tt)? \'IXiàSoç quot;0|X7)po(; è7:ot7]oe MeveXàtp ouyk0i|icù(xév7)v TiaXXaxlSa.
tîâoi 806; -pvaïxoç .... quot;Eoixgv oiSv 6 sitaptiàtr)« alSeîoÔai yaf^v oî»oav
TTjv \'egt;iv»)v. inèp xal Tr)v oxpaTctocv i^ôpotoe\' SiÓTrep cpuXàrrcTat t))V Trpiç
iSXXyjv xoivtovfav. (Quod fragmentum c libro q.i. \'Aiïop:f)(iata \'0|x7ipixà
sumptum esse putat rose, Arist. Fr. 144.

poeta iudice, uxoris reverentiam non impediisse, quin idem hic
Menelaus e serva concubina filium procrearet. Legimus enim
Od. IV, 10, sqq. simul cum filia ingenua in matrimonium
collocari :

6ç ol TYjXiJYeTOÇ yévsTO xpaTepàç MeyaTrév^ç
èx SoijXy}i;quot; \'EXévjf) Sè Q^zol yóvov oûxéx* ëcpaivov,

eTcetSv) xi TtpÜTov èyetvaTO rcaïS\' êpaxeiVTQV,
\'Ep(xi6v7]v----

Quod ex eodem hoe loco coUigere ^ licet, antiquis illis tem-
poribus ne id quidem moris non fuisse, ut vel domi suae et
iuxta uxorem concubinam haberent homines Graeci, id non-
nullis apud Homerum seu testimoniis seu indiciis confirmatur.
Hos velim locos et inter se et cum superiore illo conféras:

Od. XIV, 201 sqq. de ficta sua ex pâtre Cretensi origine
haec narrat Ulixes:

uléeç èv (XEYâp({gt; xpàçEv r)S\' èyèvovTO
yv^cjioi è^ àXôxou* èpiè S\' Äv7]t}) xèxe ixiQ-njp
TtaXXaxCç, àXXà ^ic laov K^aiyevèeacjiv èxtfia
Kàorrwp \'TXaxlSrjç ....
II. I, 29 sqq. sic de Chryseïde agit Agamemnon dominus:
T^)v 8* èyà) où Xtiaw rcpCv [xiv xal yîjpaç ^Treiaiv
■J){jLeTéplt;i) èvl otxfù, èv quot;Apyeï, -nfjXó^i uaxpT]«;,
larèv è7coixo(ièvY)v xal è[iàv Xèx®? avTiówaav.
Quibuscum una consideranda sunt eiusdem de Chryseïde
haec (ibid. vs. 113 sqq.):

èrccl TtoXù ßoiXopiai aùrJjv
otxoi éxciv. xal yàp ^a KXuTai|xv:QcrTpT)ç 7tpoߣpouXa
xouptSlrjç dtXóxou ....
II. IX, 449 sqq. de Amuntore pâtre haec narrat Phoenix:
6; |ioi TcocXXaxtSoç Ttepixcóaaxo xaXXixófioio\'
TÎ)v aùxèç (ptXécCTxev, àxijià^eoxc S\' àxoixiv,

\' Apparet enim Homeri auctorcm ita rem finxisse, ut Helena domi
adhuc fuerit cum Menelaus spurium hunc filium procrearet (\'EXfvjj 8è
X- t. X. causant significant).

(i,7)Tép\' è[iYiv •*) S\' atèv sfiè XiacrscrxeTo Youvwv
TtoXXaxiSt TtpofJLiy^vai, tv\' èx^peis yépovTa.
Od. I, 432 sqq. de Euryclea haec legimus:

laoL Sé (xiv xsSv^ aXóxw tisv èv [xeYapotaiv,
euv^ 8\' oÖtiot\' ëfjlixto- xóAo^ S\' aXéstvs y^vaixó«;.
Quibus locis inter se collatis hoe statuamus licet: alias uxores
— magis minusve invitas an bona cum gratia non liquet —
domesticis maritorum amoribus concessisse, alias invidia ac
dolore permotas per machinationes restitisse. alias denique
ipso indignationis suae metu prohibuisse cogitantes.

De epicorum carminum testimoniis hactenus. Sequitur ut
videamus de ceteris mythici huius generis documentis, qua-
lia cum apud alios inveniuntur, tum praesertim apud poetas
tragicos. Ex quibus quae imprimis notandae videntur haec
sunt:

a.nbsp;Leucothea gravi dolore afflictatur, quod Athamas maritus
suus ancillam habeat concubinam ^

b.nbsp;Cassandra, quam concubinae loco Mycenas secum duxit
Agamemnon, una cum ipso domino interficitur a Clytaem-
nestra, cuius invidiam movit 2,

c.nbsp;Deianirae in lolam, servam sibi aemulam, invidia\' Her-

culi funesta fit.

d.nbsp;Andromache, Neoptolemi concubina et Molossus filius
eius aegre effugiunt mortem, quam Hermione, uxor illius
légitima, ambobus paravit, postquam utpote ipsam sterilem
odio se haberi sensit a marito

e.nbsp;Pelasgi Lemnii concubinas suas Atticas una cum filiis
spuriis interficiunt, quia damno publico ali vident ingenuo-
rum aemulos superbos

\' Cf. supra p. 14.

•nbsp;A e s c h. Agam. vs. 1440 sqq.

•nbsp;Soph. Track, vs. 545 sqq.

•nbsp;Eu rip. Androm. vs. 155 sqq.

» Herod. VI. 138 sq. Cf. supra p. 13. Ceterum notandum hic vide-
tur ita rem narrari ab Herodoto. ut iure colligas eos quoque. quibus uxores

Mythica hac materia cum epica illa collata haud scio an quis
prima fronte colligat tantopere praevaluisse uxorum legitimarum
invidiam ut satis rara fuerit quietior illa concubinatus cum
matrimonio iuncti species, quam non defuisse paulo supra
(pag. 49) statuimus, cuiusque velut vestigia in \'Draconis\'
adhuc lege respici ante posuimus (pag. 42 sq.). Atqui consi-
derari hic oportet et omni aetate uxores fuisse ad obsequium
erga maritos tamquam natas et — quietissima quaeque
minime historiam fieri. Ceterum tantum abest ut elevare velimus
vim doloris illius et invidiae, cuius tot et tanta testimonia
per lustra vimus, ut hinc ipsum factum putemus, ut communi
de his rebus opinione sensim inmutata, concubinatus ille cum
matrimonio iunctus prorsus denique evanuerit. Quod quo iure
ponamus, ex iis diiudicare licebit, quae deinceps disputabi-
mus de rationibus plane historicis.

Proficiscendum hic videtur ex eorundem, quos pag. 46 lau-
davimus viros doctos, opinionibus; partim quae inter se con-
gruunt. Utriusque enim sententia per leges saltem nihil impe-
diebat, quominus civis, cui uxor esset, idem sibi adiungeret
concubinam. Ab hac autem parte cum consentiant, in ceteris
iam discedunt. Hruzam enim collatis eis, quae pag. 46 lauda-
vimus sic existimare apparet uxoris metu invidiae deterreri
potuisse virum rem huiusmodi cogitantem ^ ; Caillemeri vero
sententia ita de hac re loquuntur auctores, quasi \'tantum non
vetitum fuerit\' A priore et communi illa parte, quae pertinet

csscnt legitimac, concubinas cx Athcnicnsibus illis sibi ascivisse. (cf. 139);
immo, temporibus illis cum rarior fuisse videatur caclibatus, de altero
hoe genere omnino non cogitari admodum est probabile.
\' Hruza op. l. p. 93: „Da dem Ehemannc keine eheliche Treupflicht
auferlegt war, stand rechtlich nichts im Wege, dass er sich eine TrocXXax-?!
aushalle; bei dem Un vermahlten fiel auch das faktische Hindernis, das etwa
die Eifersucht oder das Hausregiment der Frau dem Ehemannc bereitete
natürlich weg.quot;

\' „Bien loin de nous dire que l\'entretien d\'une pallaque près de la
femme légitime fût légalement autorisé, les auteurs anciens parlent pres-
que, comme s\'il était défendu.quot;

ad ipsaram legum rationes, nos quoque cum Hruza consen-
timus; nihil enim hic invenitur, quod contra suadeat. Quan-
tum vero ad alterum illud pertinet, de integro rem tractare
opus est, siquidem et Hruza parum dicit, et duo ea, quibus
Caillemer utitur testimoniis, vix quicquam probant: non enim
pertinent ad viros, quibus et uxor sit et concubina, verum
ad eos, duobus qui vivant coniugiis

Aliis ergo documentis demonstrandum est nobis a moribus
Graecorum alienum fuisse, ut iuxta uxorem concubinam habe-
ret maritus.

Initium hic faciendum videtur ab Euripidis Andromache;
vix enim est, quod moneam ab ipso huius fabulae argument©
mythico distingui licere atque adeo oportere totum sentiendi
et ratociniandi genus aetatis Euripideae colore imbutum. Dis-
putantes ergo inter se finguntur Andromache serva, Neopto-
lemi domini concubina ^ et Hermione uxor eiusdem légitima.
Qua in disputatione cum alia attinguntur, tum quod ad nos
nunc attinet, varie agitur de concubinatus cum matrimonio
iuncti rationibus: haec cum totum hunc morem utpote barba-
rorum proprium a Graecia defendat, illa cum nihil insoliti aut
non ferendi hic videat. Verba Hermiones ut afferam potis-
sima ® :

VS. 168 Yvwvat tv\' el Y^jquot;;- où yâp èa^ quot;Exxcop ràSe,
où nptafioç, oùSè Tptpàç, àXX\' \'EXXàç tcôXiç.

vs. 173nbsp;TOIOÜTOV Ttàv TO ßdcpßapov y s v o lt;;•

7:aT7]p te 0-uyaTpl Tratç te (xiqtpl [xCyvuTai
xópyj t\' (xSeXcpw, Sià tpóvou S\' ol iplxtatot
XWpoûai, xal tcjvS\' oùSèv èÇeCpyEt vôfxoç.
â fXT) Trap\' YjiJLÔcç ëaçEp\'- oùSè yàp xaXèv
Suoïv yuvaixoîv dcvSp\' gv\' YjvCaç ëxsiv,
âXX\' èç (ilav pXéTTOVTSç eùvafav KuTtptv
GTépyouCTiv, Scttiç [ji\'T) xaxœç oîxEtv QiXzi.

Deinde postquam chorus dixit invidum semper esse et
\'Çuyyàfjioicji\' infestum mulieris ingenium, Andromache primum
probare studet nihil se habere cur illam \'a7Tco^(Etv)\' velit y v y) a t co v
vu(jiçEU(i.àTlt;ov, cum alia adversariae suae obicit, tum haec \' :
eI S\' iyLfl OpTQXYjv y^ióvt tJjv xaTappuTov
T\\ipawov ëdXEÇ àvSpa, tv\' èv (xépei Xéxoç
SfSwat TToXXatç eTç àv^)p xoivoÛ(xevoç
ëxTEivaç âv tacs\'; ____

Quem ad locum scholiasta adnotat haec : ßapßapov
£igt;oç t6 èTciTraXXaxEÓECTÖ-ai (i. e. iuxla uxorcm
legitimam TtaXXaxV habere). Quo scholiastae testimonio et ip-
sius sententiam exprimi et communem aetatis Euripideae
consensum nemo opinor dubitabit. Eo autem confidentius
affirmare hoc licet, quia plane idem nos docet locus Athenaei
Xm 556A—F, ubi auctor aliquis excerpitur, qui et aliorum
nonnullorum et Aristotelis imprimis copiis usus est. Omnia
hic exscribere longum est, ipsam vero rerum summam brevi
conspectu proponamus licet. Est ergo disputandi seu potius
testimonia inter se connectendi ratio, ut appareat hanc subesse
sententiam :

1quot;. Barbarorum dumtaxat Orientalium propriam et fuisse*
et esse ^ concubinas iuxta uxorem habendi consuetudinem;

\' 215 sqq.

\' 556B exemple habetur Priamus.

• Ibid. rex Pcrsarum: quem plane dominum esse uxoris, quae rursus
obsequiose et serviliter colalur a concubinis mariti. Manifestum est

2°. Male olim aetate heroîca nonnullos in Graeciam trans-
ferre conatos esse rem a Graecorum moribus abhorrentem i.

Hoc loco quod nullum affertur aetatis historicae exemplum,
vel gravissimum nobis est testimonium non modo his tem-
poribus Graecis alienum habitum esse \'to etotcoxxaxeuscjaut,\'
verum etiam idem e moribus tunc iampridem evanuisse.

Iam transeamus ad Plutarchum, auctorem de his rebus locu-
pletissimum. Ex iis, quos hic volumus, locis unum supra iam
(pag. 41) partim laudavimus. Quae autem 1.1. praecedunt haec
sunt: totç ToCvuv èrri^fioOaiv èvSôÇwv t^xvcov ysv^^j^at tratpàdtv
{gt;7roamp;ei[X7)v av ëyoiys (x^ xaîç Tu^ouaai; y^vat^l (Tuvoixeïv, X£ylt;»
8\' olov ÉTatpaiç TiaXXaxaïç. Si illa aetate usu venisset, ut iuxta
uxorem aliquis concubinam haberet, aliter certe hic auctor a
consuetudine deterrere aequales debuisset, quam ita, ut moneret
filios èvSô^ouç iis non fore. Nempe ex uxore légitima procreari
ëv8o^oi potuerant! Ut vero res est, haec fere docet Plutar-
chus: \'Quicumque filios cupit ingenuos, is uxorem ducat. Licet
enim ipsa liberos procreandi et educandi cupiditas ab iis quo-
que expleri possit, qui concubinarum consuetudine utantur,
utpote spurii tamen et notae deterioris liberi illi per totam
vitam exprobrari sibi audient originem suam\'.

Alter apud Plutarchum locus, qui hue facere videtur, legitur
in Vit. Solon, c. 7 (I, p. 82A) : Ûctt ï8oiç av dcvîgt;pc07touç aTeppo-
Tépa T7J çûffet Ttepl yat^^oquot; yevÉaeüx; TtatSwv 8iaXeYO[xévouç,
elTtt toùç aÙToùç itci Ttaidlv olxoTptßwv tj o\'péjxixaari TcaXXaxôiv
VOCTOÛOI xal (h/^oxoucji TcapaTsivofJiévouç 7tôîgt;6) xal çwvàç xyvmlc,
àçtévTaç, i. e.: „Ita fit, ut inveniantur, qui in sermonibus illi
quidem ingenium prae se ferant durum et a matrimonio liberis-
queprocreandisaversum.cum iidem tamen, simulac in morbum
inciderit aut decesserit unus ex vernärum aut concubinarum

Athenaei auctorem monuisse ab utraque parte aliter rem habuisse apud
Graecos illos heroicae aetatis. itaque explicassc. quod in Graecia abolitus
fuerit mos \'a barbaris receptus\'.
gt; /. (Agamemnon) èv ê»et yevónEvo; ßaßaptxwv

liberis, desiderio excrucientur iisque utantur querelis et lamen-
tationibus, quae hominem non deceant.quot; Vides et hic caeli-
bum proprium haberi concubinatum.

Quodsi quis obiciat duobus his locis magis demonstrari factum
fuissent caelibes concubinamhaberent, quam factum non fuisse,
ut viri coniugio obligati praeter uxorem legitimam concubinam
sibi adiungerent, is haec mecum velim consideret, quae legun-
tur apud eundem auctorem An seni resp. ger. sit c. 9 (II,
789B): 6 8h rbv na.\'Xcci auvoixoüvTa xal CTU(jißi0UVTa tioXùv xP\'^^o^
àfjléfjlttxœç olôfievoç Seïv àcpetvai Sià to y^paç ty)vnbsp;xal

î^îjv xaô-\' êauTov rj TtaXXaxtSiov àvTl rrjç yafxeTTji; eTrtCTTraCTaaö-at,
CTxaiÔTYjToç uTTEpßoXV oùx aTcoXéXotTtEv, i. e.: ,,qui vero diu cum
uxore commode vixerit, eum si quis iubet, uxore propter se-
nectutem repudiata, aut solum vivere, aut concubinam in uxoris
locum sibi asciscere, is profecto nihil stultitiae reliqui fecit.quot;
Apparet fuisse, qui uxori provectioris aetatis concubinam ae-
tate florentem praeferrent. lam tibi finge a moribus non alie-
nam prorsus fuisse concubinatus cum matrimonio coniuncti
speciem: expectandum profecto erat, ut huius quoque remedii
ratio haberetur. Quid vero Plutarchus? Ex eo ipso, quod con-
cubinam quis admittat, consequens ponit, ut uxorem prius
repudiet.

Postremum ne hoc quidem nullius momenti ac ponderis est
habendum, quod vox TcaXXaxîjç nusquam adhibitum invenitur
peculiar! eo \'aemulae\' sensu, qui tam frequens est in homonymo
illo latino^ q. e. \'pellex\'.

Iiis absolutis sequitur, ut videamus, numquid contra afferri
possit. Et primum quidem agendum hic est de Philoneo illo
Antiphontis (Or. I) cuius supra (pag. 15) mentio facta est.
Amico hic Philoneos utitur viro quodam, quem propter ipsam
quae 1.1. agitur causae rationem cx uxoris eius nomine — Cly-
taemnestra vocatur — appellemus ^ licet \'Agamemnonem\'.

\'Cf. Ovid. À. Am. I. 321; Martial. XIV. 119.
■ Cum R c i s k i o, qui fictam esse Clytacmncstrac nomen rectc notât.

Domi apud hunc et in superiore parte aedium cubiculum habet
Philonei concubina, quacum una versatur dominus, quoties
in urbem venit. Haec qui audiat, primo haud scio an sibi fin-
gat 1 propriam huius Philonei sedem ac domicilium ruri esse,
ibique uxorem eum habere quam celare velit de concubina.
Verum — id quod vel ipsum nomen 2 eius significat — IfiTcopoç
vel vaôxXTipoç est vir, de quo agitur: amicum qui in animo
habet navigare Naxum, in Piraeum prosequitur, ibique Ail
xTTjcjitó sacra facit, quod mercatoris est. Consentaneum ergo
videtur certum in litore sedem non habere Philoneum: navi-
gatorem caelibem fingi apparet, cui quoties Athenas suas vene-
rit, apud amicum sit deversandum.

Est tamen unum quod acrius repugnare videtur sententiae
nostrae. Quattuor exempla pactionis nuptialis in papyris
conservantur \' e quibus unum supra (p. 28) a nobis laudatum
est. Inter ea quae maritus vetatur semper est illud \'noXXax-Jiv
Ixeiv uxore sua viva. Ex eo autem quod maritus vetatur con-
cubinam habere, colligere fortasse quispiam velit pervulgatum
fuisse ut ei qui vetiti non essent concubinam iuxta uxorem
haberent. Neglegendum tamen non est agi de matrimoniis in
Aegypto contractis. Fieri potest ut omnia in pactione huius-
modi secundum ius nuptiale Graecorum constituta fuerint,
id quod M i 11 e i s-W i 1 c k e n« opinantur. Quam opinionem
optimo iure proferunt, quippe cum per leges utique Graecas

nihil obstiterit. Enimvero moris graeci fuisse concubinam
iuxta uxorem ascisci minime hac re probatur. Veri enim vide-
tur vel simillimum res eiusmodi exceptas esse quia in Aegypto,
ubi haec matrimonia contracta sunt, concubinas iuxta uxorem
legitimam viri sibi compararent i. Woodhouse^ quoque
putat ea quae in matrimonio Graeco-Aegyptiaco contrahendo
constituta fuerint partim ad exemplar consuetudinis Aegyp-

tiacae pacta fuisse.

Cum autem apparuerit ex auctore Graeco nullo colligi posse,
Graecos iuxta uxores concubinas quoque habuisse, ex non-
nullis autem locis demonstratum sit rem huiusmodi a mori-
bus Graecis aliénant fuisse, iure meo hoc ponere videor: Ea
quae de concubina iuxta uxorem habenda excipiuntur in ma-
trimonio Graeco-Aegyptiaco contrahendo, numeranda sunt
inter illa, quae ad rationes Aegyptiacas pertinent. Id quod
eo magis ponere licet, quia \'èTreiaàYe^J^ainbsp;yuvaîxa\' illud,

i. e. domum suam alteram uxorem duccre minime moris graeci

est.

Quibus omnibus consideratis sic statuendum videtur: aetate

\'Cf w Schubart. Einlührung in die Papyruskunde p. 460:
Schon die Eheverträge verbergen nicht, dasz dem Manne zwar die Neben-
frau und Kinder von einer anderen verboten werden, der ausserehehche
Geschlechtsverkehr aber freisteht. Gelegenheit dazu boten in weitem
Umfange die Sklavinnen, auszer ihnen die Hetären.quot;

Erman-Ranke. Aegypten p. 175: In der Regel gilt nur eine Frau
als die rechtmiiszige Gemahlin und als die Herrin des Hauses, daneben
aber steht es dem Manne frei, sich Nebenfrauen zu halten.quot; (Has muheres
etiam itoXXaxàç appellari licere. per litteras certiorem mo fecit A. E r m a n
V cl cui pro summa erga mo benevolentia gratias maximas ago).

W i\'e d e m a n n. Das alte Aegypten, p. 92: „Nur reichere Leute vermoch-
ten es, mehrere Frauen zu unterhalten und sich einen Harem einzu-
richten.quot;

•In Hastings, Encyclopaedia of Religion and ethtcs » p. -»i»-
„In the papyri we have therefore to distinguish between the enchorial
marriage, in which the parties are Egyptians, and the Hellenic marriage
the regulations concerning which are partly derived from the older Greek
law and partly developed under the influence of native models.

historica TcoXXaxYiv iuxta uxorem Graecos non habuisse; ex
auctoribus saltem nihil huiusmodi demonstrari posse.

Restât ut moneamus apud barbaros morem fuisse ut com-
plures concubinas aliquis haberet, apud Graecos vero ne mini-
mum quidem huius rei indicium inveniri. Quo magis miran-
dum nobis videtur quod in libro suo, q. i. Der römische Konku-
binat, p. 9 P. Meyer contendit Graecos eos qui concubinas
haberent complures semper singulos habuisse. Cuius rei testi-
monia affert Herod I, 138 (legendum est 135) et Eunap. apud
Suid. ad v. Aéwv. Priore autem loco de Persis agitur, altero de
rebus Orientalibus aetatis imperatoriae.

CAPUT V

QUIBUS DE CAUSIS GRAECI CONCUBINAS SIBI ASCIVERINT

Capite superiore cum demonstratum sit ex auctoribus Grae-
cis colligi non posse Graecos iuxta uxores légitimas concubi-
nas quoque habuisse (aetate saltem historica, de qua una hoc
quoque capite agetur), itemque cum apparuerit singulis eos
concubinis se continuisse, hoc iam capite exponendum erit,
quibus de causis Graeci concubinas sibi ascivisse videantur.
Quod priusquam exponamus, paucis docendum quomodo haec
res in regionibus Orientalibus se habuerit.

Et in regionibus Orientalibus èt in Aegypto concubinas
vulgo iuxta uxores légitimas inveniebantur ^ Earum numerum
interdum maximum fuisse constat. Surenas, dux Parthorum,
ducenta plaustra, quae sarcinas concubinarum portarent secum
duxit«. Artaxerxes trecentas sexaginta concubinas, forma
praestantes, habuit a. Salomo quoque, rex Israelitarum per-
magnum numerum concubinarum habuit

Ex eis quae supra diximus apparet viros nobilissimos et locu-
pletes tantum concubinas habere potuisse.

Nonnunquam in illis regionibus fiebat, ut uxor, liberis carens,
ancillam suam marito in concubinatum daret, ne hic omni
proie careret®. Id apud Graecos usu non venisse vel ex eo

« Cf. B. Meissner, Babylonien u. Assyrien I, p. 404 sq. E r m a n-
Ranke, Aegypten p. 175.
» Plut. Vit. Crassi c. 32.

•nbsp;Plut. Vit. Artax. c. 27.

•nbsp;III. Reg. XI. 3.nbsp;. .

•nbsp;Genesis XIV. 3; XXX. 3; cf. etiam M. J a s t r o w. The ctvilttatxon

of Babylonia and Assyria p. 309.

apparet, quod iuxta uxores concubinas non habebant.

Quae negotia uoXXax^ç, aetate historica, imprimis fuerint,
cognoscitur ex loco [Dem.] c. Neairam § 122, ubi haec legimus:
Tàç 8è TcoXXaxàç (e^ofaev) tyjc; xaO-\' T)[jiépav O-epatreiaç toü awfxatoç
(êvexa). His verbis indicatur concubinam id habuisse muneris
proprii ut corpus domini curaret. Quare fit ut Plato ^ Haca-
medem illam Nestoris 7raXXaxY)v dicat, licet ab Homero de ea
nihil aliud traditur, nisi eam ancillae munere fungi. Verba
autem illa \'^paTtsJaç toü acôfxaToç\' minime erotico sensu intelle-
genda esse demonstratur loco Plutarchi Vit. Pomp. c. 32, ubi
haec traduntur: Inter eos qui regem Mithradatem fugientem
prosecuti sunt etiam fuit \'T^uxpaTsta 7taXXax(ç, àel (jièv àvSpcûSiQç
Tiç oöcja xal TrapaToXjxoçquot; \'T^{;txpàTr)v yoüv aÙTTjv ó ßaCTigt;weut; èxàXef
tótc Sè àvSpèç ëxouaa Ilépaou lt;ttoXy)v xal Cttttov oÖTe tw crtó(jiaTi
Trpoç Tà ix-^xr) tûv Spó[xo)v atctjyópeuaev oöte o-epattetiouaa
toü paCTiXécoç tô aûgt;[jLa xal tÔv Ïtctcov èÇéxa[xev,

amp;XPi ^xov elç x^^P^o^____Quamquam hoc loco non de viri Graeci

concubina agitur, verba q. s. \'^epaTteuouaa tô oûpia\' eadem
tamen sunt atque ea quae in oratione contra Neairam legun-
tur: plane demonstrant quomodo Plutarchus verba ea in-
tellexerit.

Prorsus idem nos docent pactionis nuptialis exempla ea quat-
tuor, quorum supra mentionem fecimus®. E quibus unum,
legentium commodo inservientes, denuo exscribemus: [xal]
è^éoTO) McvexpaTEi y^valx\' ôcXXirjv ènziadycaamp;ai ht* \'ApatvÓTjv
(X7]Sè 7caX[Xax]V {J^E^jSè 7t]aiS[txöv] [^xJeiv fi7)Sè TEXvoTtoiEtaS-ai èÇ

ÄXXTji; Yuvaixèçnbsp;\'Apcivôvjç____Ex eo quod maritus ex alia

aliqua muliere liberos procreare vetatur apparet \'TcaXXax\'Jjv ëx^iv
illudnon imprimis pertinere ad \'TraiSoTtoitav\'.Non ergo ei licuit
ancillam sibi comparare quae corpus suum curaret. Quanam
autem de causa marito interdictum fuerit ne eiusmodi TioXXax-fjv

\' Ion, pag. 538C.
« Cf. pag. 28.

haberet, facile intellectu est. Timebat enim uxor ne cum ancilla
corpus misceret prolemque procrearet.

Ex eis quae supra demonstravimus apparere videtur sensum
vocis îroXXax^ç latius patere quam definivit GompertzS qui
V. d. putat TToXXaxYjv fuisse „Haushälterin und Konkubinequot;. Do-
mino enim TcaXXaxYj eodem munere fungebatur atque aßpa do-
minae. TloXXaxV autem saepe idem valere atque vem. „huis-
houdsterquot; et „concubinequot; paulo infra demonstrabitur.

Consentaneum est facile fieri potuisse ut dominus ex eius-
modi ancilla, quae corpus eius curaret, liberos procrearet atque
ita in multiplices variasque angustias laberetur. Cogitatione
nobis fingere possumus concubinam ero suo persuadere conan-
tem ut se in matrimonium ducat. Aut finge virum viduum ali-
quem sibi comparasse concubinam. Domini filius adultus
amore concubinae capitur. Filius minatur se manus sibi illa-
turum esse, nisi pater ancillam sibi in matrimonium det. Ecce
aerumnanim cumuli congeruntur in caput miserrimi patris.
Animo iam prospicit aut servam filio suo nuptam aut filium
in gladium incumbentem. Mox autem omnia in melius ver-
tuntur postquam apparuit concubinam eam re vera ingenuam
esse et filiam amici cuiusdam patris. Haec aut huiusmodi
procul dubio fuit materia quae tractabatur fabulis illis Alexi-
dis® et Menandri\' q. i. \'TraXXaxr)\', Diphili* q. i. VotXXaxlç,
Nicostrati« q. i.

Ut autem TcaXXax-J) recte munere fungi posset, necesse erat
domini in aedibus eam habitare. Sic re vera rem habuisse ex
his locis apparet:
1®. [Dem.] c. Neairam § 118: àXXà TroXXax^jv Ix^iv gvSov.
2°. Plut. An seni resp. ger. sit c. 9 (II 789B): TxaXXaxiSiov
ävtI TT);; Ya|xeTÎjlt;; èTtiaTtàoatrS-ai.
Griechische Denker III. p. 17.
Kock. Com. Att. Fr. II, p. 359.

......III, p. 108.

........II. p. 560.

...... II, p. 119.

3°. Plut, Vit. Brut. c. 13 (I, 989E): \'Eytó, Bpouxe, KàTwvoç
o\\iaa ^uyà-nip, slç tov côv èSóSr^v oîxov oùx tócmep aî TrocXXaxeu-
ófjievai, xotT7)ç {jte9-é^ou(ja xal xpaTO^T]? (lóvov .... Quamquam
postremo hoc loco de Romanis agitur, optimo tamen iure ex
eo quoque argumentum sumere mihi videor eius quod modo
posui. Discrimen enim eiusmodi gravissimum si inter concubi-
nas Romanas et Graecas fuisset, ut hae in aedes domini non
reciperentur, sine dubio Plutarchus nos de ea re certiores
fecisset.

4°. Philoneo qui in prima Antiphontis oratione concubinam
habere traditur, propria sane domus non est, sed in cubiculo,
quo uti solet cum Athenis est, item TiaXXaxrj eius habitat.

Hoc igitur gravissimum discrimen inter ÈTalpav et TcaXXaxYjv
erat: ÉTatpa alibi habitabat, TraXXax-îj domi apud erum suum.
Quam ad rem animum attendamus necesse est. Namque Athe-
naeus HerpyUidem, quae Aristotelis TraXXaxr) fuit, èTaipav
nominat. In libro enim XIII, pag. 589C haec legimus: \'Apiaxo-
tÉXtiç 8\' Ó STaysip^TT)? oûx s^ \'EpTcuXXlSoç ttjç éTalpaç è7rat8o-
Tuoi^aaxo Ntx6(xaxov xal ffuvTjv TauTy) (iéxpi ^avaTou; Licentius
Herpyllis hoc loco ÉTalpa nominatur. Ex ipso quoque Athenaeo
demonstrari potest ÈTatpav quam quis domi suae habeat. pro-
prie dicendam esse TtaXXaxTjv. In libro XIII, p. 592D haec
habes: quot;EptxiTrTioç S\' èv tw Ttepl \'laoxpàxouç TrpoßaCvovTa «pTjat
tîj -fjXixCa t6v \'IdoxpaTT) avaXaßetv Aaytcrxav tgt;)v é t a f p a v
dq T7)v olxtav, è^ xal yevéoamp;ai aùxtÔ (^uyàxpiov. (jivr)(xoveûei 8\'
aÙT^ç STpaTTiç èv toÙtoiç

Kal T^v AaylcTxav tÎ)v \'laoxpaTOUÇ 7taXXaxquot;})v
iSelv (i.e CTuxàCouaav eùvafav ÊTt
Tiv t\' aùXoTpÛTHjv aÙTÔv.

lam quaeramus quaenam causae fuerint, quibus adducti
Graeci concubinatum matrimonio iusto ac legitime praetu-
lerint.

r. Aliquot loci sunt, e quibus colligi potest matrimonium
iustum nonnullis Graecis odio fuisse. Quod attinet ad locos e

poetis comicis sumptos, vel statim monere velim minime me
fugere comicos omnia in maius augere. Attamen ne his qui-
dem locis omnem argumenti vim deesse puto.

Eubuli fragmentum hoe legitur apud Athenaeum XIII, p.
559BC:

\'O Zeü 7roXuT£(jnf)T\', sit\' èyw xaxôiç tiote
spÔ) Y^^vatxaç; v^ Ai\', a7toXo[[ji7)v 6tpa,
ttavtcov àptaxov xtir][i.ato)v. el S\' eYevexo
xaxT) yuv^ Mi^Seia, IlYjveXÓTceia Sè
(xéya ttpócyfx\'. èpet tiç (î)ç kxuxaifjivtjcttpa xaxr)\'
quot;AXx7)(jtiv àvxè^xa ypifjcx^v. oXX* tatoç
OaCSpav èpeï xaxôç xtç* ôXXà vr) A(a
XprjoxT) xiç ■Jjv [jièvxoi .... xtç ; oïjjioi SetXatoç.
xaxèwç yt jz\' al xpiQ^r^al yuvatxeç èTréXiTrov.
Menandri hoe fragmentum apud Athenaeum 1.1. traditur:
0Û yaixeïç, àv voûv ë/T)?»
xoûxov xaxoXiTTWv xèv pCov. YSYaM-TQ^« Ylt;*P
aùxàç, Stà xoûxô aoi Trapaivü (x-J)
Carcini autem poetae tragici fragmentum hoc traditur (Athen.
559F) :

Zeu, xl XPquot;J) Yuvaîxaç èÇenteïv xaxóv;
àpxoûv àv eïr), xàv Y^vatx\' eÏTtyjç (jlÓvov.
Ex iis quae apud Stobaeum ^ traduntur haec eligimus:
Apophth. Socr.:
2(oxpàxy)ç èpwxtjîyelç xtveç ficxajièXovxai xûv àv^yputtwv, eItcev
\'ol Y^|jiavxeç\'
Anaxand. com.:

quot;Oaxiç Ylt;*fjiquot;v PouXeûex*, où pouXeùcxai
ôpôôiç, Sióxt pouXEÙExai, xoÖxw Yaf\'quot;-
TToXXûv xaxûv Y^P ectxiv àpxquot;}) xâi pio).
Negare nolim apud Stobaeum * eiusmodi quoque testimonia

\' loannis Slobaei Anihologium ed. H en se vol. IV p. 513 sqq.
\' Op, l. pag. 494 sqq.

inveniri. ex quibus appareat non defuisse qui collaudarent

matrimonium.
Theognidis fragmentum hoe 1.1. legitur:

OÙSév, Kupv\'. àya^çnbsp;Y^vaixôç,

(xàp-ruç eytó, lt;ngt; 8\' è[xol yivou àX7i^olt;îûvYiç.
Sophoclis hoe fragmentum est:

Tiç S\' oixoç èv ßpoTOtaiv GiXßta^ Ttoxè
yuvaixoç èc^XTjçnbsp;oyx(ùamp;ellt;; X^\'-^Tl\'\'

Menandri autem comici fragmentum hoc est:
Olxetov oÔTfoç oùSév ècTTiv, amp; AàxTQÇ.
èàv (TXOTtT) tiç, wç àv:fip te xal yuw].
Perhibere ergo nolim Graecos in universum a matrimomo
contrahendo alienos fuisse, sed verisimillimum videtur eos.
qui consentirent cum illis auctoribus. qui matrimonium dissua-
dèrent, TtoXXaxàç sibi asciscere maluisse.

2°. Nonnulli auctores ei. qui semel uxorem habuent dis-
suadent ne iterum matrimonium contrahat.
Fragmentum hoc Eubuli traditur apud Athenaeum XIII.

559B:

xaxoç

xaxiôç àTîôXoi^ 6(W(; yu^\'atxa ScÛTCpov
gyijlie. ràv yàp TCpwTov oùx êptö xaxûç.
6 {lèv yàp ÂTreipoç. oîjxai, toû xaxoû
Ó 8\' olov ^v yuvT) xaxèv TïETtucrfjLévoç.
Apud Diod. Sic. XII. 14 fragmentum hoc traditur: ^
etx ÈTîéTuxeç Y«?.nbsp;THP^«? Ttpórepov.

eûr)tJiepûv xaxaTtauaov. etx\' oùx èTré-ruxc!;,
Ijiavixiv xà TtElpaç Seurépaç XaßEiv lïóXiv.
3». Maximopere reprehendi solebat. si quis novercam liberis
suis daret. Cuius rei documenta haec sunt:
a. Eurip. Aie. 309 sq.:

èx^pà y^p ^ \'tîioûoa (xiqtpuià xéxvoiç
totç 7rp6(jy. èxtsvtjç oùSèv ^ttiwxépa.
« Cf. Kock, Com. AU. Fr. III. p. 425.

h. Eurip. fr.

Ttétpuxe Y*P Traial TtoXéfitov y^vY)
TOtç 7rpÓCT0^:v Y) î^uyetca SeuTépcp Traxpf

c.nbsp;Plato Legg. 930B:

làv Sè TeXeuTa y^vî] xaxaXefTcoucra TtaîSaç 9^7]Xeîaç te xal àppevaç,
oufxßouXEUTtxot; àv eÏt) vôfioç 6 Ttamp;é{i£voç, oùx àvaYxaoTixôç, rpéçeiv
Toùç 6vTaç TtatSaç [jly) (XYjTpuiàv èTrayó^jLEvov

d.nbsp;Diod. Sic. XII, 12:

Totç fZ7)Tpuiàv ETiaYOfJiévoiç xaTà tûv lSfo)v xèxvtov lamp;yjxs Trpócm-
(jlov TÔ [i-?] yivead-ai crufjipotiXouç toijtouç xf) TraxpJSi, vo(x[^œv xoùç
xaxûiç Trepl xtov xéxvwv pouXeuaafxévouç xal aujißoiiXou? xaxoùç
ëaeogt;gt;ai x^ Ttaxp(Sf

Quae hoc loco de Charonda, qui Siculis aliisque Graecis in
Italia habitantibus leges scripsit, narrantur, ad aetatem his-
toricam pertinere demonstravit Niese v. d.

Minime mirandum est eum virum, cuius uxor mortua esset
aut eum qui uxorem repudiavisset, non iterum matrimonium
contraxisse sed TcocXXaxV sibi ascivisse. Quam 7raXXax-}]v eius
generis fuisse, quod 1. s. 1. definitur „Haushälterin und Konkubi-
nequot; consentaneum est. Eiusmodi TraXXax\'Jj invenitur loco Menandri
eo quem supra (p. 17) tractavimus. Vir de quo agitur, viduus
factus, liberos educandos curat a concubina, quae aßpa uxoris
fuit. Aristoteles quoque, uxore sua mortua, alteram uxorem
non duxit sed TraXXax-Jjv sibi ascivit seil. Herpyllida. Exemplum
viri, qui divortium cum uxore fecerit, idemque concubinam
sibi comparaverit est apud Plutarchum, An seni resp. ger. sit
c. 9. (II, 789B). Quem locum, supra iam laudatum, iterum
exscribemus, quia plane demonstrat saepius factum esse ut
maritus uxore, quacum diu vixisset, repudiata, TraXXaxV sibi
ascisceret. Iterum ergo inspiciamus hunc locum: ó Sè xàv TraXat
ouvoixoûvxa xal (JU|jLßioüvTa TtoXùv ^póvov à(Jié(Ji7rxcoç olôfiEvoç Seïv

\' Nauck. Trag. Graec. Fr.* p. 364.

\' Lcgcndum aut cum Nauckio Y\'^t^\'p aut cum Elmsleyo Seuxépa Ttóaci.
\' Pauly-W, R. £.« Ill, pag. 2181.

àfpetvai Sià to y^paç rîjv yxivcdxa. xal î^^v xa9-\' éauT^v ^ TraXXaxiStov
àvTl T7)Ç yapiEf^Ç eTrtOTraCTadO-ai, axaiÔTï]Toç ÜTcepßoXYjv oûx aTroXéXot-

7t£V.

4°. lam loco proxime laudato apparuit senem, cui uxor
non esset, matrimonium contrahere noluisse sed concubinam
sibi comparavisse. In universum enim apud Graecos id in
senibus reprehensum esse videtur, si puellam aetate florentem
uxorem ducerent. Cuius rei hi loci document© sunt:

a.nbsp;Theognidis (apud Athenaeum XHI, p. 560A):

Ou tói CTUfjLtpopóv èati Y^VY) véa àvSpl yépovTi

OU ^SaXitp 7re[-amp;eTai ûç ôcxaTOÇ,
où8\' àyxupatnbsp;«Tcoppi^^aoa Se Sécrfxa

ttoXXocxk; ex vuxtcüv àXXov Xi[jLéva.

b.nbsp;TheophiU (apud Athenaeum 1.1.):

Où (tu[jl9épov véa \'gti trpeaßuty) y^vy).
C. Euripidis apud Stobaeum (IV, pag. 542):

SécTTioiva yàp Y^po\'^\'^\' vufxç^w y^vy).
d. Eiusdem poetae apud Stobaeum (IV, pag, 544):

TTixpèv véa Y^vatxl 7rpearßuTY)lt;; àvY)p,
Eadem de causa Isocratem senem, uxore mortua, concubi-
nam illam Lagiscam sibi ascivisse verisimile est

Quamquam autem concubinae illae servili loco ortae erant,
tam bene tamen de dominis interdum merebantur, ut in testa-
ment© heredes scriberentur. Cuius rei insigne documentum
traditur a Diogene Laertio apud quem lib, V, 1, 13 testamen-
tum Aristotelis laudatur, in quo cum alia constituta erant
tum de Plerpyllide haec: èKi[jLeXeta^gt;ai 8è toùç ètritpôtxouç xal
Nixàvopa (xvY]a^gt;évTaç è(xou xal \'EpTtuXXlSoç, Öti cnrouSata rrepl
è|xè cYéveTO, tôjv ts àXXtov xal èàv ßoüXY)Tai àvSpa Xa(jißäveiv, Ôttwç
(xy) àvaÇlqj -^[jLÔiv Sóö^y], Souvai 8\' aÙT^ TTpàç totç TrpÓTepov SeSofxévoiç
xal àpYUptou TaXavTOV èx tûv xaTaXeXeifjLfxévtov xal {^epauabaç
Tpetç, èàv ßo0XY]Tat, xal rîjv 7rai8{axY]v f^v ëxei xal 7rat8a t6v IIup-

\' Cf. Pauly-W. R. £.\' IX, pag. 2154.

patov xal èàv ptèv èv XoXxCSt ßoiiXTjxat otxsîv, tov ÇevÔiva tov
Tcpoç TW xtqtttû- èàv Sè èv STayeipoiç, ty)v TcaTpwav olxtaV oWpav
S\' àv toiStwv ßo0XY)Tai, xatactxeuadai toÙç ètritpôttouç ctxeùsctiv
olç àv Sox^ xàxetvoiç xoXôç g^^iv xal \'EpTiuXXCSt txavûç. Quae
causa fuerit cur Aristoteles Herpyllidi tam multa legaverit,
ab ipso testatore dicitur. Bene enim erga eum mérita est (ctttou-
Saia èyèvETo). Quasi praeteriens moneo, TiaiSÊcrxïjv illam fuisse
aßpav Herpyllidis; qua de causa nomen eius in testamento
commemorari non necesse erat. Nemo enim nesciebat quae
ancilla significaretur. Servi vero nomen addendum erat.

Etiam Sophocles senex 7taXXaxy)v habuit i, quam heredem
scripsit. Quod apparet ex Plegesandro, cuius auctoris hoc frag-
mentum apud Athenaeum (XIII, 592B) legimus: èul Sè Suafzaîç
ûv tou ßtou, Û; çprjCTiv \'Hy^aavSpoç, \'ApxtTnnjv ■;)yà7t7]cje (seil.
Sophocles) t^v èTaipav, xal tou ßCou xXr)póvo(xov xaTèXiTtev. Minime
me fugit de Sophoclis extrema aetate aliquot fabulas fictas
circumferri. Haec quoque, quae ab Hegesandro tradita sunt
pro fictis habeas per me licet. Attamen fieri non potuit ut talia
fingerentur nisi saepius usu venisset ut senes concubinas suas
pecuniam vel alia bona largiter legarent. Etenim de factis et
dictis memorabilibus hoc in universum valet: Etiamsi ea, quae
de homine quodam narrantur, de eo ipso ficta sunt, ipsa tamen
res ex vera vita repeti solet. Quae eadem dici possunt de eis,
quae a poetis comicis tractantur».

Restât ut moneam 7iaXXax-?)v nomen usitatum fuisse eius
mulieris, quae cum milite, stipendia faciente, viveretPlane
id demonstratur loco Plut arch i, Quomodo adtdator c. 10
(II, 61A): (ièv yàp yuv:?) (scil. Cleopatra) xaTaXtTtouaa ßaai-

\' Quae ab Hegesandro nomine latius patenti èratpa dicitur, jroXXaxi) pro-
cul dubio habenda est.

\') Cf. K. Kuiper, De Atheensche Vrouw. p. 62: „Het tooneel geeft
de weerklank van wat in de wereld gebeurt, de comedie zoowel als het
drama.quot;

• Cf. P. M. Meyer, Arch. f. Papyrusf., III, p. 85: „TraXXax^ (con-
cubina) und das ist die Soldatenfrau wahrend der Dienstzeit....quot;

Xeiav tolt;taùty)v xal Starpi^àç suSatjiova? ç^siperat [xexà ctoû axpa-
teuotxévt).nbsp;TraXXaxlSoçnbsp;Quo Iogo Plutarchum militis

concubinam suo nomine Graece reddidisse consentaneum est.
Simulac Cleopatra, licet sit regina, cum Antonio ad bellum
profecta est, cum TtaXXaxiSi conferri potest.

Iam ut res disperse ac dissipate dictas unum in locum coga-
mus, his de causis a Graecis TiaXXaxàç ascisci solitas esse puto:
Ab omni genere caelibum ut corpus sibi curaret. dispensa-

trix esset, concubina esset:

a.nbsp;ab iis qui uxorem répudiassent et a viduis ne novercam

liberis darent ;

b.nbsp;a senibus ne derisui essent, cum aetate florentem virginem
uxorem ducerent.

INDEX

(Hoc indice omnes loci praebentur, quibus unum ex his occumt voca-
bulis: è7înraXXaxeûo(iai. TrocXXaxeiJû), TtocXXocxir), TiaXXocxla, TToXXaxtSiov, itoXXaxCç.
Auctores ordine alphabetic© enumerantur).

èTtiTToXXaxeûojAai :

Schol. Eurip. Androm. 216.
TKxXXaxeûo :

Herod. IV. 155.
Inscr. Mous. Sm. No. (iô\'
Plut. Amat. 9. (II. 753D).

v. Artax. 26 (I, 1024F).
,. Bruti 13 (I. 989E.).
„ Fab. Max. 21 (I, 186 F).
Them. 24 (I, 125A).
Strabo XVII, p. 816.
Synesius Epist. 3.
itaXXaxT):
Aelian. V. H. XII. 34.
Alciphr. m. 16. 2.
Antiphon I. 14.

17.
19.

Aristoph. Vesp. 1353.
Athenaeus XIII, 557B.

592D.

Cleomedes do motu circulorum
II, 1.

Com. Att. Fr. (Kock) III, p. 149,

No. 520.
Corp. Inscr. Gr. III. 6430.
Demosth. XXIII. 53.

55.

LIX. 122.

Dio Cass. (Reim.) p. 969 v. 15.

1087, V. 67.
1206. V. 95.

96.

1213, V. 58.

Diod. Sic. II. 10. 1.
Diog. Laert. V, 1. 1.
Herodot. I, 84.

135.
173.
IV, 71.

VI,nbsp;138.

VII,nbsp;83.
187.

IX. 76.
loseph. Ant. lud.. I, 12.

V. 7.
vu. 3.

Isaeus m. 39.
Lucian., Tox. 26.
Lysias I. 31.

Marc. Ant. In sem. ips. I, 17.
Papyr. Chrest. II, p. 319.

320.

Tebt. p. 104, V. 19.
Giss. II. 1. 20.
Philo (Cohn-Wendl.) I, 157, 2.

219, 13.
II, 286, 26.

6.
5.
7.

80, 23.
82, 6.

83,

84.

Plato Ion p. 598C.

Legg. p. 841D.
Flut. De cap. ex inim. ut. 11
(II, 92E).

Vit. Artax. 27 (I, 1025B).
„ Camill. 5 (I, 131C).
.. Pericl. 24 (I, 165D).
„ Solonis 7 (I, 82A).
Pollux IV. 151.

Vetus Testamentum. Passim ».
TcoXXaxta:

Isaeus III, 39.
IKlMjXK.tSt.0^\'.

nut. An seni 9. (II. 789B).
iraXKoxU;:
Anth. Palat. III. 3, 4.
Athcnaeus XIII. p. 556B.

556D.
560 D.

Dio Cass. (Reim.) p. 1011, 33.

1213. 36.
1354, 54.

Diod. Sic. I, 47.
Diog. Laert. V. 1, 3.
Hermogenes 29, 151 (Rabe p.
56, 17).

Homerus II. IX. 449.

452.
Od. XIV, 203.
lamblich. Vit. Pyth. IX, 50.

XXVII, 132.
XXXI, 195.
Inscr. Mous. Sm. No. jxy »
loseph. Ant. lud. Vil, 3.
Lucian. Tyrann. 8.

11.
12.

Mere. cond. 29.
Gallus 25.
De Luctu 14.
Parthenius XVI, 3.
Philo II. 82. 9.
III, 78. 15.
24.

79.nbsp;3.
14.

80.nbsp;16.
82, 13.
84, 22.

V. 334. 16.
Plutarcbus Quom. adulat 19 (II.
61AV •
Quom. adulesc. 8 (II,
25F).

V. Artax. 27 (I, 1025B)
V. Crassi. 21 (I, 556B).

32 (1, 564B).
V. LuculU 7 (I. 496B).
V, Marii 40 (I, 429C).
V. Pericl. 24 (I, 165E).
V. Pomp. 32(1. 636D).
V. Public. 15 (I, 105B)
(Strabo XVII. p. 816).
Vetus Testamentum II Reg. 20, 3.
Xenophon Anab. I, 10, 2.

Cyrop. IV. 3. 1.

\'Cf. H a t c h-R e d p a t h. concordance to the Septuagint.
• Apud Ramsay,/./.

*

»

STELLINGEN

I

De Grieksche concubine is steeds een slavin geweest.

II

Het Grieksche concubinaat was slechts een feitelijke, geen
bij de wet geregelde verhouding.

III

Het is in historischen tijd niet voorgekomen, dat een Griek
i\\aast zijn -wettige vrouv; ook een uoOCXax^jhad.

IV

Pollux IV, 162 en 153, i. p. v. T^exrixi] leze men Avjxtixt^.

V

Strabo XVII pag. 816 \'xal ativetrciv ollt;; ßo\\iXcTai\' zijn een
interpolatie.

VI

Het Homerische epitheton drpiyexot; beteekent: „eindeloos
uitgestrektquot;.

VII

Soph. Oed. R. 1526 dient gelezen te worden als volgt: 6v
tIlt;; oó ?[r)Xo)v x. t. X.

VIII

Het slotkoor van, genoemde tragedie wordt ten onrechte
in de ed. Fraenkel-Groeneboom voor onecht verklaard.

Mm

■ - .

... ^...

; ■ ..-J.

-.ri-.

rav

Arist. Polit. III, 5, 4 (p. 1278A Susem.): na yuvaïxwv is uit-
gevallen dtrrtóv.

X

Het fragment van Aristoteles bij Athenaeus XIII, 556C is
aan \'Tcepl euyeveia«;\' ontleend.

XI

Ten onrechte noemt Plassard, Le concuhinat Romain
de pallaca van Alexanderde Groote\'Campaspe\'. Zij heet Pancaste.

XII

De ten onrechte door v. d. Vliet Aeneis III, 151 overge-
nomen lezing van de Daventriensis: insomnis berust op een
verkeerde interpretatie van III, 173.

XIII

Livius XXI, 4, 8: i. p. v. conserto leze men confccto.

XIV

De slavin, die op grafstele\'s, zooals die van Hegeso, is voor-
gesteld is de (ïppa.

te

V -ut

■-to--\'

-Vquot; S

■

5 «ï^TTT

.....

m

S S- : ^iī

\'■iM

ff \'

-H.-

^^föi _

\' WS » \'ft^ \' ..nbsp;^ ^

Zi m

s? ^^

\'■\'•Si

•J

F

V

îjiî\';.\' \'V

A

•A.-. \' ■■ ,.

\'p

i\'-.\'v*.

( ■ \'

r.quot;

V

, .\'•»O,. «

^ ■ ~ ■ . . • \' ■ . -i .

gt; . - ■
r\'

N ■ . • . ■ l

i

\'i.
\' v

■nbsp;K-\'-fef

■nbsp;, . Vi

. 1.

. i

V- •
; . / ■■ .

..........ÜTquot;

:±i|

-J

■■. \' • Äffnbsp;\'^\'bh

F