SPECIMEN HISTOEIGUM INAUGURALE,

Marco licinio crasso.

SPECIMEN HISTÜRICÜM INAUGÜMIE,

Marco licinio crasso

QUOD

DEO FAVEKTE,

KX AUCTORiTATE EECTOKIS jnAGNIiacl

lACOBI ISAAC I DIIEÖES,

THEOL. DOOT ET PKOF. OKD.,

amplissimi SENATUS ACADEMICI consensu,

^obilissimaë EACULïATIS PHILOSOPHIAE ÏHEORETICAE
ET LIÏEEAKUM HUMAN lOEUM deceeto,

SUMMISaUE IN

PUILOSOPHTA THEORETICA eï LITERTS HUMANIORIBUS

HONOKIBtrS AC PEIVILEGUS

in Academia Kheno-Traiectina^

ETTE AC LEGITIMK CONSEq,UENDIS,,
eeuditoeum bxamini submittit

BERNHAUD wilhelm HOFFMANN,

ex pago Uithuizen Groninganus.

(Iraitrti iiii \'jRljnnim,

^/i^l

ai-ud KEMINK amp; FILIUM, typogr.
MDOCCLXT.

\' V.

. .--■\'•vJ .

\'V ■ V \'

...

■v

■ .. . . ■ ■ -

■ ■ \'

In tnag\'na, qua saepe premimur, argumenti inve-
niendi diffimdtate, suadente Promotore aestumatissimo,
^crihere statuer am „de necessitudine inter tribiinatiiui
plebis et interiorem civitatis Romanae conditionem.quot;

Moœ antem muneris puôtici officiis distracto mihi
Parsuasum erat materiam viribus mets esse m.aiorem,
pfaesertim etiam, quum a Musarum sede rem,otus
Rantum non omnibus scribendi subsidiis carerem.

Mtamen mea intererat legi quam primum satisfacere.
J^ecrevi irjitur tractare argumentum., quod saepius in-
lermissum iis, quae mihi suppetebant, subsidiis ad
ßnern perducere possem; ideoque agere constitui de
Marco licinio crasso.

Cogitet velim lector benevolus, non aliorum sed mea
\'^P-nus causa me hanc scripsisse disputationem, ut
^\'^mmos consequerer in Uteris honores.

Omnibus, quorum \'m Academia Ultraiectina scholis
\'^nterfui^ Praeeeptoribus m.awimas ago gralias. Pri-

dinam ut in me henevolentiam servent, etiam atqtiß
etiam rogo.

Promotoris autem pturimi faciendi, Cl. rovers ?
erga m,e mérita et comitatem. verbis extollere non lubet.

Credat velim, m.e numquam, obliturmn esse ea, quae
ipsi et in literarum studiis et in hoc specirnine con-
scribendo accepta refero.

Diu eum salvum esse velit D. O. M.

Utinam. hic illum, non desiderarem vir um,, qui quan-
tum m,ihi pro fuerit, grato semper recordabor animo I

Karstenium dico, virum egregiis ingenii anirmqv^\'\'\'
laudibiis insignem,, ante hos oclo menses necopinato
Academiae noslrae ereptum.

Memoria Praeceptoris optim.i mihi iucundissima esse
hcud desinet.

Vos autem amid, quorum fide delectatus sum, estote
felices meique interdmn memores.

----

CONSPECTUS.

prolegomena...................1.

CAPUT I.

^^ csassi luventute et moeibus primisaue rebus
-\'^b eo gestis..............9.

CAPUT II.

^^assi de patria in bello servili gerendo merita. 16.

CAPUT III.

•^^assi in rebus publicis partes a bello 3ertili

■usque ad bellum parthicdm ........28.

CAPUT lY.

\'^b\'assi tn parthos expeditio et interitus . . . .65.

\'■l\'-\'-ïM-

PEOLEGOMENA.

De Marco Licinio Crasso priusqnam agam, pancis
mihi monendura esse puto de civitatis Romanae con-
ditione ultimi ante aeram nostram seculi initio, in
quot;l^iod adolescentia et inventus huius viri incidunt.

Optimates, qui ex contentionibus Graccborum
victores decesserant, male victoria usi sunt. Ab
hoc enim tempore civitatis commodum nihil cura-
runt, suis tantum prospexerunt rebus, nec honestatis,
sed divitiarum habuerunt ration em.

Avaritia eos tantum non omnes invaserat, provin-
ciae ab iis petebantur, ut inde sibi corraderent opes,
lus ex iudicum commodo dicebatur, et adeo onniia
Roniae erant venalia, ut hand miremur Numidiae
regem Roma egressurn in haec verba erupisse ferri:
urbem mature perituram si emtorem invenerit.

\') App. B. C. I, 27.-SalJ. B. I. 42.
Sail. B. I. 8. 31. 41.
Sail. 1.1. 35. rior. Ill,, 12.

lugiirtha enim vilibiis eorum, qui Romae rebus
praeërant, animis et suis opibus fretus nefanda edi-
derat facinora, quae bellum cum Romanis moverant,
quo bello cognitum est, quantopere talis optimatium
dominatio reipublicae noceret. Duces a senatu con-
tra regem missi auro corrupti sunt, milites inertiae
et voluptatibus dediti pristinae obliti sunt virtutis,
legati agros divisum in Africam missi, aequitati prae-
posuerunt aurum.

Quum tandem exercitus Romanus sub iugum mis-
sus esset, civitas expergefacta est et ne virtus qui-
dem et probitas Metelli prohibere potuerunt, ne
populus potestatem nobilibus eriperet. In hunc tri-
buni plebis omnibus concionibus vulgum instigarunt,
eoque tandem rem perduxerunt, ut Marius humili
loco natus et crearetur consul et cum imperio contra
lugurtham mitteretur.

Nondum hoc bellum finitum erat, quuin iam e sep-
tentrione alia Italiae imminebat ruina. Cimbri enim
et Teutones regionum fertilium et/amoenarum cupidi-
tate ducti Galliam et Italiam petebant ; qui postquani
in Gallia exercitus Romanos profligaverant, magnuni
Romae iniecerunt timorem. Hanc etiam cladem po-
pulus tribuebat dominationi et vitiis optimatium,
unde Mario licet absenti, rursus, cum consulatu
imperium datum est. Sed quum popularium vires

0 Sali. B. I. 73.
2) SaU. 1.1. 114.

lam adeo crevisseiit, iique eadem via Mario diicé
progederentur, optimates etiam dueem nacH sunt
intrepidum, L. Cornelium Sullam.

Sulla prorsus a Mario differebat. Natalibus et
institutione optimatibus iunctus, omnibus fere in-
signis erat virtutibus, multisque idem maculatus
vitiis.

lam inde a bello lugurtbino magna orta erat
invidia inter Manum et Sullam, et dira quadam ne-
cessitate hi viri videbantur destinati esse, utaliquando
duces fierent hostilium in civitate factionum.

Quum Marius anno 100 sextum consul esset
Piimum cum Glaucia et Saturnine coniunctus ple-
bis tuitus est potestatem, sed postquam sociorum
turbulenta prodiderat consilia et arma adeo iis in-
tulerat, sibi omnium contraxit factionum odium et
ûobilitatis auctoritatem erexit.

Equités deinde, qui ubi lege Sempronia acce-
Perant indicia, invisi erant senatui, partibus
popularium relictis, optimatibus accesserunt et
iiidiciis persecuti sunt omnes, qui Marii favissent
eonsiliis. Postquam autem équités victoria super-
bientes tam in optimates quam in populäres furere
^oeperunt, pax inter eos dissoluta est. Equitibus
igitur iudicia adimere eaque senatui reddere Drusus
c^natus est, qui simul, ut civitatem valde quassa-

0 Plut. Marius, passim.
App. B. C. I, 22.

tam pacaret, legem tulit, qua paupertati mnltorum
civium succurreretur et omnibus Italiae incolis da-
retur civitas.

Multis autem haec omnia displicebant, neque equi-
tibus tantum propter iudicia adempta, sed etiam
senatoribus, quibus invisa erat lex de civitate cum
sociis communicanda, et tantas adversarii excitarunt
contentiones et turbas, ut Drusus in sua domo in-
terficeretur.

Splendidi Drusi mortem ludi funebres secuti sunt.
Socii permultos iam annos civitatem appetiverant,
quae semper iis negata erat. Quum vero Drusi
morte spe denuo excidissent, grave bellum move-
runt, quo tota Italia vastata est et Roma in sum-
mum adacta periculum; quo quidem bello quantae
fuerint sociorum vires, ex hoe intelligi potest, quod
primum sociis, qui non defecerant, postea autem bello
finito omnibus Italiae incolis civitas data est.

Magnus Sulla ex bello sociali prodibat, et gloria
multarnm victoriarum insignis, consid creatus est in
annum 88. Eodem hoe anno bellum exarsit inter Ro-
manos et Mithridatem Ponti regem. Senatus decrevit,
Sullae contra hunc regem esse proficiscendurn. Hoc
autem non placebat Mario, qui ipse victoriarum cu-
pidus sibi postulabat imperium contra Mithridatem. V

App.nbsp;1.1. I, 35.

ä) App.nbsp;1.1. 34.

App.nbsp;1.1. 49 et 53.

App.nbsp;LI. 55. Mor. III, 21.

Hinc, fretiis auxilio et viribus uovorum civium, per
tribummi plebis Sulpicium legem ad populum feren-
dam curavit, qua iuberetur Sulla abdicare se imperio
et Mario tradere exercitum, quippe qui a populo in
orientem mitteretur.

Sulla autem eum praevenerat. Nolam fugerat ad
exercitum ibique militibus narraverat, quali a Ma-,
rianis iniuria esset afFectus. Statim omnes milites
promisernnt se eum secuturos, quocumque eos du-
ceret, et verbis facta addentes lapidibus obruerunt
legates, qui populi iussu a Sulla peterent, ut ipsis
traderet copias. lam alea iacta erat, castrisque me-
tis Sulla milites Romam duxit, urbem expugnavit
et in ipsa urbe hostibus fugatis omnia ex suo or-
dinavit commodo.

Praeter opinion em mitis erat in Marian os. Ma-
gium tantum et Sulpicium et paucos alios liostes
declaravit patriae et, quum populus spretis Sullae
candidatis consules creasset Octavium et Cinnam, non
adversatus est, quamquam Cinna adversariis erat
addictus. Hunc tamen, antequam contra Mithrida-
tem profectus est, iureiurando obstrinxit, se nihil
eorum, quae Sulla instituisset, esse mutaturum.
Vix autem Sulla solum verterat, quum Romae inter
consules turbae motae sunt, et tandem armis inter
eos certatum est. Cinna enim datam. fidem non ser-

0 Hut. Marius 35. Sulla 9.
Plut. Sulla 10.

vans, Marianos revocare iisque urbem tradere vole-
bat , cui consilio quum Octavius restitisset armis col-
latis, Cinna devictus Roma abiit.

Sed brevi post collectis ex novis civibus militibus
rediit, Marium revocavit et Roma potitus est. Tunc
strages editae sunt eomm, qui Sullae faverant aucto-
ritati et paucis contigit Roma efFugere et in Grae-
ciam proficisci ad Sullam.

Hic licet ab adversariis domi victus, strenue rem
gerebat in Graecia, et bostes domesticos non curans
omnibus usus est viribus in bostem publicum Po-
puli Romani. Anno 84 pax facta est cum Mitliri-
date, et Sulla novis redimitus tempora lauris cum
exercitu 40,000 militum rei militaris peritissimorum
ex Graecia in Italiam rediit. Quum Brundusium ap-
pulerat, multi eum adierunt nobiles, et Sulla nihil
moratus bellum movit contra Marianos. Nam ipse
Marius iam duobus annis ante mortuus erat; et
Cinna, qui non ausus erat Romae manere, Anconae,
in Illyriam profecturus, a militibus interfectus est.
Sed multi adhuc Sullae supererant adversarii, et
validos illi habebant exercitus, quos tamen omnes

Sidla tandem devicit. Tum vehementissimo odio
»

cunctos persecutus est, qui Marii et Cinnae partes

0 App. 1.1. Mor. III, 21.
î) Hut. Sulla 22. App. 1.1. 71 seqq. Mor. LI.
3) App. I, 80.
Liv. Epit. 83.

tuiti erant. Omnes cives Romanos magno implevit
timore proposita tabula illa ferali, in quam eos,
quos e medio tollere decreverat, referebat. Quem
in numerum retulisset proscriptorum, hunc unicuique
licebat interficere, et si quis eum servare conatus
esset, ipse morte plectebatur; qui autem proserin
ptum prodidisset, praemium accipiebat; quo factum
est, ut omnia sanguinis et religionis vincula dissol-
verentur; nam amicus prodebat amicum, servus do-
minum, filius etiam patrem. Bona proscriptorum
sub hasta venibant aut dono dabantur amicis Sullae,
eorumque liberi et nepofces omnibus destituti erant
iuribus.nbsp;,

Veterem regiminis formam aristocraticam, quam
dicunt, restituit, et senatum iussit ipsum dicere dicta-
torem in tempus non definitum.

Hoe munere ornatus, senatui reddidit iudicia eum-
que trecentis auxit equitibus et auctoritate atque
honore munivit. Tribunorum autem iura adeo dimi-
nuit, ut umbra tantum pristinae potestatis superesset,
quum nihil iis relictum esset, nisi ius quoddam cir-
cumscriptum intercedendi.

Adiecit etiam hoe, ut ii, ^qui tribunatu functi
essent, alios magistratus gerere non possent Co-

\') Plut. Sulla 31. App. LI. 95. Liv. Epit. 89. Plor. III, 21.
^aU. Hist. Fr. I. 45. 6.
App. 1.1. 99. Liv. 1.1.

App. LL 100. Liv. LI. Caes. B. Civ. I, 5 et 7. Cic.
^err. I, 13. VeU. Patere. II, 32. Tac. Ann. XI, 22.

mitia privavit iure creandi sacerdotes et collegiis
sacris ius restituit cooptandi, quo antea perdiu usa
erant.

Inter multas alias etiam haue legem tulit, ne cui
liceret magistratum gerere maiorem, nisi ex ordine
minoribus esset functus, neque eodem fungi magi-
stratu inter decem annos.

Hac lege populi potestas fracta est, nam antea
saepius populus maiores dederat magistratus iis, qui
nondum quaestura vel aedilitate ornati erant, quae
causa fuerat, cur multi homines ambitiosi auram
populärem sectati, brevi tempore summam in civi-
tate accepissent potestatem. Haec omnia ille forti
perfecerat animo et adeo immunis omnis metus esse
videbatur, ut paucis annis post sponte dictatura se
abdicaret et privatus ac si nullum haberet hostem,
obambularet in foro Romano.

His temporibus adolevit Crassus et inter iuvenes
nobiles, qui Sullae gratia et favore usi sunt, non
mediocrem tenuit locum.

Bio Gass. XXXVII, 37.
App. 1.1.

CAPUT L

de crassi iuventute et moribüs primisque

rebus ab eo gestis.

Marcus Licinius Crassus natus est patre nobili
Public Licinio Crasso üivite, qui anno a. C. 97
consul fuit, quadriennio post ex Hispania redux
de Lusitanis triumphavit, et anno 89 censura orna-
^ns est. Annum filii natalem certo statuere nobis
îion licet; hoc tantum ex Plutarcho efficimus, Cras-
ni natum esse ante annum 115, quippe qui 60
annis maior ab hoc scriptore fuisse dicatur quum
in Parthos abiit, quo euni anno a. C. 55 profe-
etum esse constat. Quo autem iure Manutius affir-
i^^ayerit, Crassum sex annis maiorem fuisse quam

\') Plin. XXX, 4.

Plut. Crass. 1. Plin. XIII, 3. XIV, 14. Festus in voce

Ciceronem, et idcirco illius natales in annum con-
iecerit 112, non liquet.^)

Domi parce educatus est et, quamquam non ex-
cellebat ingenio, institutione usus est non vulgari,
magistrum nactus Alexandrum philosophum, quo
duce philosophiae Aristotelicae operam dedit.

Maximam autem operam navavit arti rhetoricae
iisque disciplinis, quibus in foro uti posset, et licet
neque dicendi elegantia et lumine neque doctrina
praestiterit, diligentia tamen et causarum cognitione
eo pervenit, ut iure in principibus haberetur patro-
nis. In nullam profecto rem magis incubuit, quam
ut augeret rem familiarem. Nam mira fiagrabat
opum cupidine. Si odoratus esset occasionem pe-
cuniae augendae, nullis laboribus nec suae nec alic-
nae famae parcebat, ut ea potiretur.

Mirum in modum aliorum calamitates in suum
vertebat commodum et divitias sibi\'compara bat ex
caede et igni; nam multorum, quos Sulla proscri-
pserat, domos et agros partim emit, partim a Sulla
dono petivit et accepit. Idem, quum Romae incen-
dium exortum erat, semper aderat ut aedificia fla-
grantia, quaeque iis proxima erant et periculo expo-
sita, parvo emeret pretio a dominis timore perculsis.

0 Plut. Crass. 17. Man. ad Cic. Ep. ad Fam. V. 8.

Plut. Crass. 3.

») Plut. 1.1. Cic. Brut. cap. 66.

Plut. 1.1. 1.

5) Plut. 1.1. 2.

Pl\'aeterea Crassus multas aedes emere solebat, quae
î\'uinarn minabantur et a dominis non valde locupleti-
l^us restitui non poterant. Quo maiores inde perciperet
fruetus, magnam sibi comparaverat eopiam servorum
fabrorum, quos adliibebat ad aedificia restituenda et
emendanda, ut grandi deinde pecunia ea locare
posset ; sic dominus evasit magnae partis urbis.

Multos praeterea possidebat et pretiosos agros,
quot;^illas magnificas, servos omnium artium et littera-
^um peritos, multas etiam argentifodinas, quo factum
, ut omnium sui temporis Romanorum esset di-
tissimus.2) Amicos autem libenter adiuvabat, iisque
ïionnunquam pecuniam dabat mutuam sine usuris,
tamen conditione, ut tempore statute sortem
^\'edderent. Multi ideo Romani a Crasso pendebant,
Puisque in urbe auctoritas non erat negligenda.
I^omus hospitibus semper patebat, sed convivia erant
®obria, decore autem et liberaliter ornata. Erat
\'^ptimus rerum familiarium custos, ipse curam lia-
^6bat, ut servi bene docerentur, et interdum fun-
gebatur officio magistri dicebatque, servis esse vi-
dendum, ut singula in domo recte fierent, sed do-
ttuiio, ut servi essent quam optimi.

\') Hut. LI.

Hut. 1.1.
\') Plut. 1.1. 3.
Sail. Catü. 48.
Hut. 1.1.
Hut. LI. 3 extr.

Postquam diris Marii et Cinnae temporibus pa-
trem et fratrem alterum amiserat, fratris viduae
et liberorum curam habuit eosque in donmra suam
recepit. Quum autem ipse Romae parum tutus esse
videretur, cum tribus amicis et paucis servis in
Hispaniam profectus est. Ibi iam antea cum patre
fuerat, qui consulatu functus Hispaniam obtinuerat
provinciam, ibique multos sibi adiunxerat amicos,
quorum auxilio nisus sperabat fore, ut latebras ibi
inveniret. Neque haec spes eum fefellit.

Per octo enim menses ibi latuit in antro mari-
time , quotidie victum accipiens a Vibio Paciano,

\') De modo, quo hi mortui sint, varia varii scriptores narrant.
Conff. App. B. C. I, 73. Cic. ad Att. XII, 24. Liv. Epit. 80.
Elor. m, 21, 14.

In vita Crassi cap. I. verba //\'Aîroô«yôvToç ^s tov êrépov
Tuv àSeXtpZv Tj) yvvxix) (rvv^)cyilt;rs acù toîjç rrcû^xç jf êxsivyii
\'éffxev\'\'\' vexarunt interprétés. Nonnulli haec verba ita inter-
pretati sunt ut contenderent vCrassum fratris sui vita de-
functi viduam uxorem duxisse, ex eaque liheros procréasse^
Perperam. Saepius quidem o-uvolt;xeTi/ significat nin matriinonio
viverequot; idque tam de viris quam de mulieribus dicitur; sed
etiam simplici sua et prima significatione accipitur, qua est
eadem uti domo. Articulus etiam rov? ante ttcûSxç ostendit,
dici de fratris liberis, nam si ipse Crassus ex ea liberos suscepis-
set, Plutarchus scripturus fuisset ?ra7§»çnbsp;Crassus

fratris viduam secum in aedibus habuit, eiusque etiam liberos
retinuit, quod fuit humanitatis. Quomodo tandem Crasso tribui
posset laus ilia svtz^îciç, si uxorem duxisset fratris viduam?
ä) Plut. 1.1. 4.

^ui patris fuerat amicus. Anno 84, post Cinnae
lïiortem, Crassus relicto antro exercitura collegit tu-
ttmltuarium et sibi viam munivit ad urbem Mala-
cam. Hic naves sibi compara vit et mari traiecto se
coniunxit cum Metello Pio, qui in oris Africae par-
ses tuebatur optimatium. Sed non diu apud Metel-
^um mansit. Mox enim discordia inter eos orta est,

quum Sulla anno 83 in Italiam rediisset, Crassus
inter primos fuit, qui ipsum sequerentur, et magno
^pud eum floruit honore. Brevi post a Sidla
^d Marsos missus est ad delectum habendum, quo
quot;^pium per terram hostilem ipsi proficiscendum esset,
^ Sulla petivit praesidium, sed hic f,do übiquot; in-
quit ,, praesidii loco patrem, fratrem, amicos, ad
V^os ulciscendos poenas sumam ah interfectonhusT
Itaque sine praesidio profectus est, et re fortiter
Peracta multos Sullae adduxit milites omninoque
inilitis et ducis officia strenue praestitit. Anno 82
\'\'\'iribus cum Pompeio iunctis profligavit Albium Ca-
i\'uiam, legatum Consulis Papirii Carbonis, apud
^poletum in Umbria, ipsumque Albium in urbe
oppugnavit.

Quum deinde Tuder, Umbriae urbem, cepisset,
Qvaritiae suae induisit adeo, ut totam diceretur prae-

0 PKit. 1.1. 4 seqq.
Plut. 1.1. 6.
Plut. 1.1.

App. B. C. I,

dam intervertisse. Samnites nondura et Lucani
arma posuerant et grave cum his populis proelium
commissum est ante ipsas portas Carinas, quo proe-
lio quum cornu dextrum hostibus cessisset, laevum
cornu, cui praeerat Crassus, hostibus reiectis, Sullae
victoriam praebuit.

lam inde ab hoc tempore invidia orta est inter
Crass um et Pompeium.

Pompeius enim primas apud Sullam agebat partes,
fortiaque facta praestabat, ita ut a Sulla Magnus
diceretur et nomine insigniretur imperatoris, eum-
que ipse dictator capite detecto salutaret et ei,
quamquam nondum in senatum lecto, triumphum
concederet. Haec omnia pungebant Crassum, im-
primis quia Pompeius aliquot annis natu minor erat.
Accedebat quod Crassus non tantum pecuniae, sed
etiam gloriae et potestatis esset cupidus, qua animi
conditione eius vita, licet ceteris immunis illius
temporis vitiis, prorsus inquinata est.

Sed procul aberat ut haec aemulatio inimicitias
moveret inter Crassum et Pompeium. Ille enim quum
videret, se gloria belli Pompeium aequiparare non
posse, militia usus est togata, ut auctoritatem et
gratiam sibi pararet. Semper erat in foro, omni-

\') Plut. 1.1.

2) Plut. 1.1. et SuUa 29. App. B. C. I, 93.
=gt;) Plut. Pomp. 8, 14. Crass. 6.
\'0 Plut. 1.1. Veil. Paterc. II, 46.
Plut, in vita 7.

\'^us eloquentia praesto erat, neque causa erat tam
parva, tamve ab aliis contemta, quam suscipere
noliet. Omnes salutabat et unicuique mitem et
l^enevolum praebebat vultum. Optime aliis po-
ivrât adulari et ipse adulatoribus aures praebebat
Patulas et dociles. Non vehemens erat in ira et
facile poterat placari; amici autem boni et fidelis
officia nonnunquam deseruit, quia utilitas ei omnium
rerum norma erat. Quamobrem modo nobilium se-
-Utus est partes, modo captavit auram populärem.

\') Hut. 1.1.nbsp;3.

Hut.nbsp;1.1.nbsp;7.

Plut.nbsp;1.1.nbsp;6.

Plut.nbsp;U.nbsp;7.

CAPUT IL

CRASSI DE PATRIA IN BELLO SERVILI
GERENDO MERITA.

Tristis saepe servorum apud Romanos erat con-
ditio, magnaque dominorum in eos saevitia, quo
factum est ut plures ab iis motae sint seditiones,
non tantum Romae, sed in ceteris etiam Italiae
partibus et in Sicilia. Huiusmodi seditio etiam anno
73 a. C. multorum periculorum magnique\' tinio-
ris et u4gt;i et Italiae causa fuit. E ludo enim gla-
diatorio Lentuli cuiusdam Batiati aliquot erupe-
runt servi. Plutarchus narrat plures fugae consilium
iniisse, sed consilio detecto paucos tantum fugani
perficere potuisse. \'quot;\') Ex carcere quum erupissent ar-

1)nbsp;Liv. III, 15, 18; IV, 45.

2)nbsp;Liv. XXIII, 36; XXXIX, 29. Epit. 59. Cic. Ycrr. H\'
4, 50; 5, 8; Oros. V, 9.

») Plut. Crass. 8. Liv. Epit. 95. Flor, itl, 20.
4) Plut. 1.1.

mis gladiatoriis et tumultuariis potiti sunt, et Ca~
pua urbe relieta locum petiverunt tutum et in monte
consederunt Vesuvio.

Ducem sibi elegerunt Spartaeum, qui fugae auctor
fuerat cuique deinde adiuncti sunt Crixus, et Oe-
Uomaus. Plures autem scriptores narrant statim
tres fuisse duces; sed haud probabile est, parvum
huncce numerum servorum tantos continuo sumsisse
spiritus, ut putarent tribus sibi opus esse ducibus.
Postea demum quum multi fugitivi se iis adiunxissent
et numero admodum aucto certare auderent cum
Romanis, pluribus indigebant ducibus; sed semper
Spartacus videtur primas egisse partes. Hic na-
tione Thrax antea stipendia meruerat in exercitu
R-oniano, sed castra deseruerat. Postquam aliquam-
diu vitam sustentaverat rapinis, cap tus est, poenae
loeo Romae veniit et propter vires corporis in lu-
dum gladiatorium missus est. Non autem cor-
poris tantum viribus excellebat, sed ingenii etiam
dotibus multos superabat. A Plutarcho dicitur supra
conditionem prudens et modestus magisque ad Grae-
cos mores compositus quam pro natione sua.

\') Q-uot ab initio fuerint, inter historicos pamm constat, quo-
tamen nemo plm-es affert quam Plutarclius (Crass. H.), quo
^«ctore fueruiit 78. Cf. Freinsli. ad Elori III, 20, 3.
\') App. I, 116; Veil. Patere. II, 30.

Plut. Crass. 8; App. 1.1. Liv. Epit. 95; Plor. 1.1.
App. Flor. l.I. ibique Duk.
Plut. 1.1.

Servi primum Campaniam hic illic iufestarunt.
Ex Capua milites contra eos missi sunt; quos quum
vicissent, arma sunt adepti militaria, quibus ornati
sua abiecerunt gladiatoria et fustes.

Ad eos semel fortuna prospéra usos multi, ut
fit, undecunque confluxerunt fugitivi et homines
ingenui, qui sperabant praedam agendo sibi com-
parare opes ; quibus omnibus territi et suis diffi*
dentes viribus Capuae cives, a Romanis petiverunt
auxilium. Adversus eos tamquam latrones quosdam
abiectos missus est praetor C. Claudius Pulcher
cum tribus circiter millibus militum tumultuario-
rum, qui quamprimum in Campaniam venerat, Ve-
suvii obsedit exitus servisque fugam praeclusit, ut
fame vincerentur. Consederant enim illi in huuis
montis colle, qui unum tantum habebat exituöi?
ceterisque a partibus praealtas rupes. Hinc autem
evaserunt hac ratione. Multae in hoc colle erant
labruscae, quarum palmites longos et firmos de-
secantes, scalas confecerunt plures, quae a colle
dependentes terram attingere possent. His omnes
descenderunt praeter unum, qui omnium arma a

1)nbsp;Plut. 1.1. 9.nbsp;\' •

2)nbsp;App. 1.1.

3)nbsp;Pkt. 1.1. Liv. Epit. 95. Moms III, 30 clucem Komanui»
appellat Clodium Glahrum. Perperam. Non enim Clodio, s
Varinio, qui ab Appiano 1.1. memoratm-, cognomen fuit

Cf. Duk. ad Mor. 1.1.

colle deiiciebat m terrain et ultiinus eadem, qua
ceteri usi erant, via collem reliquit. Haec omnia
latuerant Romanos, quos nihil tale exspectantes de
inaproviso illi aggressi sunt et nulla opera vicerunt.
Castris quoque Romanorum potiti sunt, i)

Hac victoria reportata, spiritus sumserunt servi, et
ïftulti ex Italia meridionali pastores et bubulci, servi
qui erant omnes, homines feroces et fortes Spartaci
exercitum auxerunt. Quum igitur Publius Varinius
Grlaber cum duabus legionibus in Campaniam ve-
il erat , non amplius invenit servorum turbam in colle
quodam latentem, sed castra hostium in aequo campo
posita, et ipsos servos iusti exercitus instar armatos
et ordinatos. Signis collatis Varinius saepius pro-
fligatus est, neque legati eius meliore usi sunt for-
tiina, et ipse praetor in tanto fuit periculo, ut licto-
res eius et equus caperentur.

Sed in tali omnium hominum colluvie non poterat
Hon post res tam feliciter gestas oriri dissensio.
^agna pro parte Galli fuisse dicuntur et Thraces,
qm duces gentiles secuti exercitum diviserunt in
^Uo castra, quo vires servorum deinde admodum
diminutae sunt. Haec omnia videtur Spartacus prae-
^ensisse. Dicitur enim id mente agitasse ut, quo-
mam victoriis via ei ad Alpes pateret, unusquisque.

Plut. Flor. 1.1.

SaU. fragm. Kritz. III, 77; Plut. Crass. App. 1.1.

Italia relicta, in suam abiret patriam. Fortuna
autem prospéra servos perdidit ; nam victoria super-
bientes, non amplius id agebant, ut libertatem sibi
vindicarent, sed id ipsum cogitabant, quomodo ul-
ciscerentur Romanos.

lam ad quadraginta amplius millia hominum
auctus erat exercitus, et praeter urbes munitas
tota pars meridionalis, quaeque occidentem spectat,
servis patebat. Plures etiam urbes, Consentiam in
Bruttio, Thurios et Megapontum in Lucania, Nolam
et Nuceriam in Campania expugnaverant ibique ne-
faria ediderant facinora. Summa deinde crude-
litate ab utraque parte bellum gestum est. Romani
ira et indignatione moti, quemcunque ex servis ce-
pissent, cruci affigebant, et servi par pari reddentes
multos Romanos bello captos iubebant inter se in-
vicem gladiatoria edere munera circa rogum cae-
sorum, multosque ducum manibus immolabant.
Magnus interea Romae senatum invaserat metus, et
ut ad bellum gravissimum consules contra Spartacum
missi sunt L. Gellius Poplicola et L. Cornelius Len-
tulus. Hoc ipso tempore triginta circiter millia

1)nbsp;Plut. 1.1. App. I, 117.

2)nbsp;Flor. et Sail. 1.1.
App. et Flor. 1.1.

Plut. 1.1. Eomanis hoc bellum fuisse gravissimum apparet
ex Cicerone, qui iHud vocat tetrum, periculosum (de imp. Cn-
Pomp. 11) magnum atque vehemens (Verr. II, 5, %), formido-
losum (in Pis. 34). Conf. omnino App. et Flor. 1,1.

barbarorum Spartaci castra reliquerant et suis au-
spiciis, Crixo duce, in Apulia praedam agebant, dum
ipse Spartacus septentrionem versus tendebat. Hos
repente aggressus Gellius ad Garganum, Apuliae
Qiontem, fudit, et maiorem partem exercitus cum
ipso duce interfecit. Oenomaus iam antea ceciderat
in pugna ad Vesuvium. Spartaco autem ad Alpes
eontendenti Lentulus viam praeclusit, Gellius a tergo
eum urgebat; quem utrumque, seorsum pugna com-
missa, profligavit. Occurrit ei deinde apud Mutinam
Kassius, proconsul Galliae Cis-Padanae cum decem
ruillibus militum, quem tanta strage affecit, ,ut aegre
fuga sibi consulere posset. Haec victoria servos
Perdidit; nam, omisso Alpes transeundi consilio,
Italiae divitiarum cupidine capti sunt, et Romam
^ggressuri meridiem versus profecti sunt; quod ut
^xpeditiores facerent, omnes interfecerunt captivos et
luipedimenta, quibus carere possent, combusserunt.
Consules, castris iunctis, in agro Piceno denuo Spar-
taco occurrerunt et, proelio commisse, magna clade
rursus profligati sunt. Iam legiones Romanae, ut
autea Hannibalem timuerant, sic servos timebant et
lis resistere non audebant. Pudor autem et ira
patres ceperat omnes, qui tandem consules iusserunt
^ bello gerendo decedere, comitiaque haberi ad prae-

\') App. 1.1. Plut. Cato Min. 8. Oros. V, 9.
Plut. Crass. 9. App. 1.1.
App. 1.1.

torem creandum, cui bellum illud traderetur, quod
primum neglectum et contemptum iam tertio anno
Italiam vastaret. Sed tantus omnes incesserat ti-
mor, ut nemini huius belli imperium arrideret.
Tandem Marcus Licinius Crassus, qui unus nomen
professus erat, praetor creatus est.

lam auspice Sulla ducis munere functus, post huius
mortem neglecto Marte forum coluerat et operam
dederat causis privatis et publicis, quo factum est,
ut valde apud cives suos floreret non divitiis tan-
tum, sec etiam auctoritate et gratia. Multis licet
arte bellica cedens, peritissimus tamen erat belli dux,
qui hoc tempore in Italia aderat. Pompeius enim
et Metellus bellum gerebant in Hispania contra Ser-
toriuin, Marcus Lucullus in Thracia et Lucius Lu-
cullus in Asia bellis erant intenti; neque periculum
imminens nec provinciarum conditio sinebat hos a
castris avocari irnperatores.

Crasso igitur datae sunt sex legiones iisque ad-
iunctae ambae, quibus usi erant Gellius et Len-
tulus. Praeterea multi eum secuti sunt nobiles,
quod quidem probat, aequales de Crassi rerum bel-
licarum scientia eiusque virtute militari nequaquam
desperasse.

1)nbsp;Sali, fragm. IV, 25; Plut. Crass. 10; App. I, 118.

2)nbsp;Plut, et App. 1.1.

3)nbsp;Plut. 1.1. App. 1.1.
*)nbsp;App. 1.1.

Hic, magnoram sécatus imperatoram exemplum,
disciplinam in castris restituere conatus est et diris
trementes affecit poenis. Quum enim castra esset
metatus, Spartacum exspectavit et legatum suum
Mummium cum duabus legionibus hostes circumire
et lacessere iussit, sed vetuit eum pugnam com-
ïûittere. Mummius autem non fuit dicto audiens.
Signis collatis a Spartaco profligatus est eiusque
milites, abiectis turpiter armis, fuga salutem quae-
siverunt.

Legatum Crassus vebementer increpuit, milites
autem, a quibus fuga erat orta, in decurias divisit,
et decimum quemque virum sorte ducta securi per-
çut! iussit. Erat haec poena nequaquam nova, sed
qua iamdudum non usi erant Romani, gravis eadem
et dura, sed saluberrima; nam postquam omnes
aliquamdiu metus tenuerat, pauci tantum poenas
luebant toto adspiciente exercitu. Quae poena
quantum tunc quoque profuerit, mox cognitum est;
quum enim brevi post manum conseruissent cum
parte quadam exercitus Spartacei, quae iusta reli-

0 Ita Plutarchus 1.1. Appianus autem B. C. I, 118 narrat,
t^rassum duas legiones, quas a consulibus accepisset, castigasse
propter clades antea acceptas. Idem eodem loco aliam affert
famam: Crassum scil. omnes legiones hac poena afl\'ecisse et ad
quatuor millia militum trucidasse. SaUust. fragm. IV, 37. sorte
dnctos, ait, fusti necat.

Conf. Polybius VI, 38.

querat castra, cam ad internecionem profiigarunt.
Suis auxilio venit Spartacus, sed ipse etiam victus
ad mare abiit et Lucaniam petivit. Hic in freto
in venit piratas Cilices, quibuscum egit de traiicien-
dis copiis in Siciliam, sperans fore ut, parte exercitus
in Siciliam missa, ibi bellum servile, oppressum qui-
dem paucis annis ante sed nondum exstinctum,
facile suscitaret. Cilices autem eum deceperunt et
sive auro corrupti a Romanis, sive horum timentes
potestatem et vindictam, praetio, de quo convene-
rant, accepte, clam profecti sunt.

Tum Spartacus copias in Rheginorum peninsulam
abduxit, ubi ei supervenit Crassus, qui, natura
loci cognita, decrevit fugitives muro in peninsula
includere adeoque iis adimere facultatem commeatus
sibi comparandi, ut fame vincerentur, si ea, quae
ipsa regio ferebat, essent consumpta.

Magnum igitur Crassus opus aggressus est, quo
simul etiam prohibuit, ne otium copiis noceret,
Fossam enim ex mari ad mare duxit triginta septem
millia quingentos passus longam, quindecim pedes
latam totidemque altam, quam vallibus munivit, et
murum exstruxit magnum et firmum. Nivosa autem
et obscura nocte Spartacus, postquam partem quan-
dam fossae humo et arboribus replevit, inde eva-

\') Plut, et App. 1.1. *

Plut. 1.1. Verris in Spartaci consilio impediendo partes
uUas fuisse, negat Cicero Verr. V. 2,

sit. Rursus ei via Romam patebat, et Crassiis
tirnens iie urbem aggrederetur, statim eum secutus
est. Denuo autem dissensio orta est in castris ser-
vorum, et Galli et Germani ducibus Cannicio et Casto
Seorsum ab aliis castra metati sunt. In Lucania
Crassus eos aggressus est, sed fugientibus auxilio
fuit Spartacus. Alio deinde loco, sub monte Ca-
laniarco,\' seorsum a ceteris consederunt. Ad eos
circumveniendos Orassus misit legates suos C.
Pomptinium et Q. Marcium Rufum, qui quum forte
ab hostibus essent detecti, in summo fuissent peri-
culo, nisi Crassus adveniens pugnam commisisset
acerrimam, in qua multos interfecit hostes.

Post hanc cladem Spartacus ad montes Petelinos
m Bruttiis se recepit, valde vexatus a Quinto, Crassi
legato, eiusque quaestore Scropha, qui summa per-
tiïiacia eum urgebant. Tandem acie instructa Spar-
tacus COS fugavit et parum aberat, ut ipse quaestor
eaperetur. Servi propter hanc victoriam superbi a
spartaco postulabant, ut eos per Lucaniam contra
l^omanos duceret, ut manus cum iis consererent.
^eque Crasso displicebat acie decernere; nam Pom-
Peius iam ex Hispania redibat, quem multi Romani
putabant contra servos esse mittendum, ut bello iam
tamdiu tracto finis imponeretur. Crassus igitur

\') Hut. 1.1.
Plut. 1.1, 11.

Plutarclius eodem loco narrat, hoc tempore Crassum pce-

metuens, ne Pompeius ipsi gloriam huius belli
tantum non confecti praeriperet, castris admovit
castra.

Spartacus quoque ratus, facilius se parem fore uni
copiarum duci quam duobus virium coniunctarum
imperatoribus, ante Pompeii adv en tum pugnare ave-
bat. Itaque quum milites Romani castra sua muni-
rent et fossam ducerent, servi eos infestabant, et ex
levibus deinde proeliis orta est pugna gravissima,
in qua Spartacus fortia facta praestitit.

Ipse intelligens iam de libertate et vita fore cer-
tamen, ante proelium initum gladio stricto equum
suum confodit, ut fugae nullus esset locus. Inter
primos pugnans multorum edidit stragem, et tandem
femore tragula icto in genu subsedit et clipeo ob-
iecto hostium repressit impetum, donec fortissime
dimicans, tamquam imperator, occisus est.

Duce amisso, ceteri magna pro parte caesi sunt,
alii ad montes fugientes per breve temporis spatium
pugnare pergebant, donec aut trucidati aut capti
sunt, quorum sex millia iuxta viam Capua Romam

nituisse quod prius senatui scripsisset, Pompeium ex Hispatiia et
Lucullum ex Thracia arcessendos esse ad bellum conficiendum.
Alii scrip tores nihü de his literis narrant, et invidia, quae iam
vivente Sulla orta erat inter Crassum et Pompeium, prohibet,
quominus huic narrationi lidem habeamus. Ipse etiam Plutarchus
in Pomp. 21. diversa affert dicens : kxfix^^ovTt tû
TroXéfim nar a, ti/%gt;)v
1) App. 1.1. Elor. 1.1,

ducentem crucibus affixi sunt. Paucis ex tanto nu-
mero superstitibus, qui fuga Alpes petebant, Pom-
peius occurrit, eosque delevit; sed gloria belli ser-
vilis confecti summo iure Crasso tribuitur, qui boe
bello boni imperatoris munere functus est.

O App. I, 120. Flor. III, 20.

CAPUT III.

CRASSI IN REBUS PUBLICIS PARTES A BELLO SERVILT
USQUE AD BELLUM PARÏHICUM.

Accedimus ad ea tempora, quae bellum servile
secuta sunt. Arctum, quo Crassus in rebus publicis
cum Pompeio et Caesare coniunctus erat, vinculum
postulat, ut de illorum etiam in republica partibus
exponamus.

Constat, Sulla mortuo, statim contentiones reno-
vatas esse inter nobiles et populäres. Alter enim
consul Lepidus, Marianis partibus addictus, promit-
tebat se agros, quos Sulla, Italiae incolis ademptos,
veteranis dederat, pristinis redditurum esse posses-
soribus, eosque, quos senatus hostes iudicaverat
patriae, revocare parabat.

Cui quum fortiter resisteret collega Catulus, uter-
que consul factionem nactus est in urbe, et iam
in eo erat, ut armis decernerent, quum senatus
iureiurando eos obstrinxit, ne contentiones bello di-

rimerent. Magistratu autem vix deposito, Lepidus
Galliam Trans-Alpinam provinciam nactus, in Etru-
riam abiit studioseque copias auxit, ut domina-
tion em restitueret populi, senatusque everter et po-
testatem. Quod ubi cognoverat senatus, eum redire
iussit, quo facto Lepidus copias ad urbem duxit,
Sullae Mariique tempora renovandi cupidus; sed
Pompeius contra Lepidi socios in Galliam Cis-Al-
pinam missus est, et ipse Catulus, senatus pro-
pugnator, Lepido obviarn ivit. Non procul a Campo
Martio armis certatum est, et post acerrimam pugnam
Lepidus cessit adversario. Post banc autem cladem
in Etruriam abiit brevique post Italiam relinquere
coactus est et in Sardinia diem obiit supremum.

Neque tamen morte Lepidi hostes nobilium eva-
fuerunt.

In Hispania iam Sullae tempore Sertorius arma
iiaoverat. Huic multi deinceps Romani se iunxe-
runt, et tota fere Hispania ad arma vocata vires
eius admodum augebat. Post mortem Lepidi Per-
Perna Sertorio adduxit exercitus reliquias, et ipse
apud eum munere legati functus est.

Metellus parum feliciter contra Sertorium bellum
gerebat, qui iam meditabatur in Italiam proficisci
ibique bellum movere. Senatus igitur turbas denuo
Veritus, novas copias et Pompeium in Hispaniam

\') App. B. C. I, 107. Liv. Epit. 90. Fior. III, 23.
App. U.

misit, qui aliquamdiu bellum ibi anceps gessit,
neque ante, quam Sertorius proditione Perpernae
ceciderat, bello finem imposuit.

In Italiam redux Pompeius mox reliquit senatum
et populi secutus est partes.

Libenter Pompeius a populo exceptus est, eius-
que vires admodum auxit copiis suis, quas nondum
dimiserat imperator, causatus se exspectare adven-
tum Metelli ad triumphum agendum.

Nullus hoc tempore in Italia exercitus erat, quo
senatus suam contra Pompeium et populum tueri
potuisset auctoritatem, nisi copiae Crassi victrices
ex bello servili redeuntes; sed hae quoque populi
angebaut robur.

Crassus enim, quem sua tantum utilitas Sullae
nobiliumque partibus devinxerat, tunc sibi magis
conducere putabat ab his transire ad partes Pompeii
et populi: nec populo erat ingratum duos pro uno
accipere duces, quorum alter posset impedire quo-

minus alter nimios sumeret spiritus : nam non deërat

* *

metus, ne Pompeius Sullana sequeretur vestigia. )

Simul autem cum horum ducum favore populus
sibi prorsus ademerat potestatem ulciscendi caedes
et rapinas Sullanas. Quis enim maiores, quam Pom-
peius, Marianis paraverat strages? Et Crassus ex

\') VeU. Pat. II, 30.

App. 1.1. 121-.
3) Plut. Pomp. 31.

proscriptoriim bonis maiorem partem divitiarum cor-
raserat. In hac rerum conditione ambo anno 70
consulatum petebant, Crassus, ex lege, praetorius,
Pompeius, contra legem Corneliam, ne quaestorius
quidem.

Pompeius omnibus fere sufFragiis creatus est et
Crassus sibi parum fidens, Pompeii imploravit aucto-
ritatem et auxilium, omnis oblitus invidiae, quae
lam antea inter eos orta rursus excitata et aucta erat,
quum Pompeius sibi tribuisset gloriam confecti belli
servilis. Pompeius tamen Crasso gratificandi cu-
pidus erat, et coram populo professus est non magis
sibi gaudio fore, si Crassus, quam si ipse consul
esset creatus. s)

lam consul designatus de Hispania Pompeius tri-
Umphavit, et Crasso ovationis honor datus èst, eique
a senatu concessum est, ut lauro pro myrto utere-
tur. In consulatu Pompeius valde auxit populi
potestatem, tribuniciam potestatem, cuius non nisi
umbram nomenque reliquerat Sulla, restituit, pro
viribus favebat legi Aurelii Cottae de iudiciis, eaque
ut rata fieret efFecit. Hac lege indicia, quae tunc
penes solos senatores erant, communicata etiam sunt

\') App. 1.1. 131. Liv. Epit. 97.
-) Plat. Pomp. 21.

Plut. Pomp. 32. Crass. 13.
\'\') Plut. Crass. 9. Aul. Gell. Noct. Att. V, 6, 33.
Veil. Paterc. II, 30.

cum equitibus et tribunis aerariis. i) In his omnibus
rerum publicarum mutationibus, quae populo erant
gratissimae, Crassus, Pompeio non adversatus est;
mox autem concordia cessit invidiae pristinae. Quo-
niam sibi invicem parum fidebant, alter exercitum
suum prius dimittere recusabat, quam suas copias
dimisisset alter. Simultate orta, Crassus auctoritatem
suam firmare conatus est senatui favendo, et simul
populum multis largitionibus sibi amicum reddere
studebat, quod quidem minus ei cessit; nam Pom-
peius restituendo tribunatu plebis sibi gratiam com-
paraverat tirmiorem, quam ut Crassus largiendo per-
petuo populum sibi posset devincire.

Iam omnia eadem rursus erant, qua ante Sullam
fuerant, conditione. Omnia Sullae instituta abolita
erant, ambo potentissimi in civitate viri castra ante
portas Romae habebant et inter se erant discordes;
metuendum omnino videbatur ne tempora redirent
Marii et Sullae.

Et profecto si hoe tempore Pompeius satis habu-
isset animi ad audax perpetrandum facinus, Sul-
lanam adipisci potuerat potestatem. Senatus eniiu
parum habebat auctoritatis. Populus eum admiraba-
tur et amabat. Ipse exercitum habebat victorem
multisque comprobatum proeliis; neque ei opponi

1)nbsp;Plut. Pomp. 23. Liv. Epit. 97.

2)nbsp;Plut. Crass. 12. Pomp. 32. App. 1.1. 121.
App. 1.1.

alius poterat exercitus nisi Crassi, quem facile non-
Bihil concedendo et adulando sibi adiunxisset. Sed
uondum reipublicae finis aderat.

Tempore magistratus fere exacte, consules in foro
a populo enixe rogati sunt, ut in gratiam redirent.
Pompeius siluit, Crassus autem surgens eique manum
porrigens t,non existimof inquit, uQuirites, ahiecte
\'ne parumgue digne agere, qmd renovandae cum,
Pompeio benevolentiae initium f acio, quum vos imber-
^Gm adhuc eum Magni cognomine ornaveritis, eique
nondum in senatum adscito triumphum decreveritis.quot;

Neque din tins Pompeius restitit et, amicitia resti-
tuta, copias dimiserunt.

Magistratu deinde deposito et recusata provincia
ambo privati Romae degerunt: Crassus ex vetere
instituto forum colebat summo studio causas agens,
Pompeius autem foro et senatu abstinebat et raro
iiec nisi summo splendore et magna comitante ca-
terva amicorum in publicum prodibat. .

Post consulatum Pompeius senatui admodum erat
luvisus, sed apud populum magno vigebat favore.
Quum igitur aliquanto post Roma fame premeretur,
quod piratae totum tenerent mare Mediterraneum fru-
mentique advectionem plane intercluderent, populus
siimmo gaudio excepit legem Gabiniam. Gabinius
iiempe tribunus plebis rogationem tulerat, ut Pom-

\') Hut. Crass. 13. Pomp. 23. App. 1.1. 121.
Plut. Pomp. 1.;.

peio bellum maiidaretur contra piratas, eique totius
orae snaritimae daretur imperium , essetque ei aequa
in omiiibus provinciis cum proconsulibus potestas
usque ad quinquagesimum milliarium a mari; porro,
ut aerarii penes eum esset arbitrium, ut quindecmi
crearet legatos et pro lubitu conscriberet classiarios
navesque compararet longas. Licet similis paene po-
testas ante septem annos ab ipso senatu Antonio
praetori contra piratas data esset, tantas tamen lex
Gabinia in senatu turbas inovit, ut patres a Gabinio
manus vix abstinerent.

Tumultu inde orto, populus Gabinio timens et
patribus iratus curiam irrupit neque caede abstinuis-
set, nisi omnes effugissent furorem populi, praeter
consulem Pisonem, quem quidem Gabinius, ne legem
suam nece consulis inquinaret, manibus populi eripuit.

Deinde senatus palam legi adversari desiit stu-
duitque more maiorum tribunes plebis ad suam
perducere voluntatem adeoque Gabinii impedire co-
natus.

Sed omnia irrita erant. Populi tandem voluntas
vicit et lex perlata est, tantumque omnes Pompeio
confidebant, ut statim pretium frumenti diminuere-
tur, et pro summa penuria magna copia adesse
videretur.

J) Dio Gass. XXXVI, 6. 30. Veil. Pat. IT, 31.
2) Plut. Pomp. 25. Dio Cass. 1.1. 6 seqq.
ä) Plut. Pomp. 36. Cic. de imp. Cn. Pomp. 15.

Neque Pompeius civium fefellit exspectationem.
Portiter enim et prudenter officio functus est, et
intra tres menses mare tutum reddidit summamque
conaparavit frumenti abundantiam.

Hoc tempore Pompeius aura populari maxime
florebat, et patres timentes iram populi non facile
Pompeio adversabantur.

Quum interea Lucullus, qui feliciter bellum cum
Mithridate gerebat, multis invisus esse coepisset,
anno 66 Manilius tribunus plebis rogationem tulit,
ut provincia Luculli cum Bithynia, quam hoc tem-
pore Glabrio tenebat, uti etiam omnes legiones in
Asia et tota classis Pompeio darentur, eique absenti
bellum cum Mithridate et Trigrane perficiendum
traderetur.

Haec lex magis etiam quam Gabinia patribus
displicuit, sed nec Luculli amici neque alii sena-
tores , etsi valde timentes magnam Pompeii potesta-
tem, contra legem verba facere ausi sunt. Catulus
tantum et Hortensius in concione legem dissuase-
funt, sed frustra.

Lex perlata est postquam etiam Caesar in Pom-
Peii gratiam locutus erat et Cicero ad legem sua-
dendam pulchram illam de imperio Cn. Pompeii ha-
^nerat orationem.

0 Dio Cass. XXXVI, 30.

Plut. Pomp. 30. App. de belle Mithr. 97.

Cass. XXXVI, 35. Liv. Epit. 100. Veil. Paterc. II, 33.

Cic. de imp. Cn. Pomp. 17. Plut. Pomp. 30.

Licet Caesar et Cicero eidem faverent legi, variae
tarnen utriqne huius rei erant causae. Cicero popu-
lum sibi conciliare conabatur, et Pompeio volebat
placere; quo quidem studio ductus eius gloriam
in oratione sua tantopere auxit, ut Luculli et Crassi,
summorum iuxta Pompeium in civitate virorum,
iustam diminueret laudem.

Caesari autem non magis patriae commodum ob-
versatum est, neque etiam Pompeii amicitia favoris
sui causa fuit,, sed hic populi tantum venabatur
gratiam, ut suo tempore altiorem in republica locum
occuparet, et putabat sapienter, id sibi conducere,
ut, si semel via strata esset aura populari accipiendi
summum imperium, ipse eodem modo ad maxi-
mam pervenire posset dignitatem. Idem etiam spe-
rabat fore ut si tanta gloria in unum conferretur
hominem, mox satietas Pompeii populum esset ca-
ptura, qua semel excitata prudenter usus ipse cre-
scere posset.

Et tempus docuit, non sine causa Caesarem hoc
iudicasse. Brevi enim post illam legem populus timere
coepit, ne Pompeii potestas sibi ipsi fieret periculosa,
praesertim quum Pompeius senatui favere eiusque
auctoritatem restituere coepisset, quo quidem fieri
non poterat quin vires frangerentur populi.

1) Cic. de imp. Cii. Pomp. 10.
») Dio Cass. XXXVI, 26.

3) Sail. Catil. 19 et 39. Ciçv de lege agr. II, 17.

Hoc rerum statu Caesar et Crassus, homines dis-
simillimi, liic ditissimus omnium Romanorum, ille
aere alieno obrutus, alter Sullae quondam amicus,
alter eodem auctore patriae exsul, simillimi tamen
ndem potentiae cupiditate, mutuo auxilio potesta-
tem et populi gratiam acquirere studebant.

Quum igitur Caesar anno 65 aedilitatem esset
nactus, mirum in modum populum sibi devinxit ; nam
magnificos edidit ludos, partim cum collega partim
solus, quo factum est, ut ipse unice acciperet omnium
indorum gratiam et populus Bibuli sumtus flocci
penderet.

Marii etiam imaginem victoriae Cimbricae insi-
gnibus ornatam, a Sulla olim deiectam, nocturno
tempore in capitolio clam restituit, quam ubi popu-
1ns mane conspexerat auro et arte insignem, prae
gaudio lacrymas fudit et clamavit, Caesarem prae
oninibus dignum, esse Marii propinquitate. Se-
natus graviter ferebat hanc Caesaris audaciam et
^larii memoriam instauratam honoresque lege abo-
litos renovates. Nobiles contendebant, Caesarem iam
palam tyrannidem moliri, eumque mature explorare
hominum animos, an dominationem volentes accipe-
rent. De hac autem accusatione se senatui purgavit
coque non tantum populi spiritus auxit, sed etiam
senatui sui iniecit metum.

\') Plut. Caes. (). 8uet. Caes. iO.
Plut. 1.1.

Eodem anno Crassus aensor erat, sed nihil in cen-
sura peractum est ; nam neque senatus lectio neque
equitum probatio fuit neque census populi. Trans-
Padanis ille civitatem dare et Aegyptum, Ptole-
maei, quod ferebatur, testamento Populo Romano
relictam, civitati stipendiariam reddere voluit, cui
consilio collega Catulus acriter restitisse dicitur ;
unde controversia orta, ambo magistratu abdicarunt.

Ut Crassus, sic etiam Caesar cogitsibat de Aegypto.

Per tribunes plebis tentavit, ut sibi daretur pro-
vincia Aegyptus et mandatum restituendi regem
Ptolemaeum, quem senatus socium et amicum Populi
Rornani nominaverat, Alexandrini autem regno ex-
pulerant.

Quae si Crasso et Caesari ex animi sententia ces-
sissent, Caesar accepisset imperium extraordinarium,
et iam tunc iis licuisset magnam acquirere potesta-
tem, quam Pompeio et senatui opponerent; sed no-
bilium potestas prohibuit, ne rogatio Caesaris nomine
lata populo grata esset.

Alia igitur via Caesari et Crasso ineunda erat ad ea
assequenda, quae frustra a nobilibus accipere conati
erant. Repulsi ab iis, qui reipublicae praeërant, se-
cuti sunt partes eorum, qui rem m novarum cupidi
civitatem prorsus evertere volebant ; non auteAi ita
in has abierunt partes, ut eodem ferrentur vastandi

1) Plut. Crass. 13. Dio Cass. XXXYII, 9.
Suet. Caes. 11.

omniaque radioitus everteiidi furore, sed putantes
se facile tempestatem coërcituros et principes eva-
suros esse civitatis, si modo nobilinm esset sublatum
regimen. Quod si vero cum compendio suo exsequi
velîent, necesse erat, ut non ipsi palam agerent,
sed per alium quendam earn provocarent conditio-
nem, quae ipsos voti compotes redderet.

Et aderat homo audacissimus, quo facile omnium
turbarum auctore uti possent, L. Sergius Catilina.

Hic enim cum sociis suis laetiora sibi sperabat
tempora, Snllanorum similia, quibus impune opes
et divitias corradere possent, si evertissent rerum
statum. Sed haec coniuratio festinatione et audacia
Catilinae, sperato caruit exitu; praesertim etiani quod
optimates, quum intellexissent, de sua vita et nece
agi, omnes intenderant vires ad res novas proMben-
das. Populus etiam eiusque praesertim ditiores
adversati sunt consilio Catilinae huiusque sociorum,
timentes bonorum suorum rapinas et domuum incen-
dia. Hue accedebat quod permultis gloria Pompeii,
in Asia denuo efïiorescens, carior fuit, quam quae
amore Caesaris et Crassi largitione posset obscurari.

Sed paulo accuratius hac de re agendum est.

Anno 66 consules designati erant P. Autronius,
et P. Sulla, qui ambitus damnati consulatum non
inierunt. Contra L. Manlius Torquatus et L. Au-
^eUus Cotta tunc subrogati, hoc munere a Kalendis

\') Sail. Gatil. 18. Suet. Caes. 9.

laniiariis anni 65 functi sunt;. In lios Catilina, cui
ex provincia Africa reduci accusatio repetundarum
imminebat et via ad consulatu m ardua fore vide-
batur, vim parabat. Nam caede sibi opus esse
censebat ad emergendum e difficultatibus, quibus
cinctus erat.

Huius perpetrandae causa diem Kalendas lanua-
rias, locum vero capitolium elegit, quo tunc novi
consules ad vota pro reipublicae salute suscipienda
sacraque facienda se con ferre solebant. Consilio cum
paucis communicato convenit, ut ipse et Autronius,
consulibus occisis, horum munere potirentur. Sed
hac spe consulum, qui insidias compererant, vigi-
lantia destituti, consilium caedis non tantum in
jS\'onas Februarias transtulerunt, yerum etiam ad
maximam retulerunt senatorum partem. Tunc autem
reipublicae saluti fuit ipsius Catilinae festinatio, si-
gnum sociis ante dantis quam fréquentes ipsi conve-
nerant. Alia de hac coniuratione Suetonius ex variis
affert scriptoribus, sed ita, ut haec ipsi suspecta
videantur.

Nam convenisse inter coniuratos narrat, ut prin-
cipio anni Caesar adoriendi senatus signum daret,

\') Dio Cass. XXXVI. 21. Cic. pro Sulla 5. Sail. Cat. IS.
Hic Sail, locus utius in paucis difiicilis ioteipretes valde torsit;
quorum nemo mihi plerasque difiicultates probabilius expedivisse
videtur, quam Rud. Dietsch in ed. Sail, maiore I, pag. 54;
quot;cuius etiam constantiam probo in pristina sententia tuenda de
(lelendis verbis: quod intra legitimos dies proßteri nequiverit-

quod tamen ab eo propter Crassi vel metuentis vel
Poenitentiae ducti absentiam datum noii fuerit. Prae-
terea placuisse tradit, ut, caede perpetrata, Cras-
sus fieret dictator, a quo Caesar magister equitum
legeretur, constitutoque ad arbitrium republica,
Sullae et Autronio consulatus restitueretur. Sed
m his ut alia sunt minus probabilia, ita quae de
Caesare feruntur, Crassi dictatoris magistro equitum
future, Caesarem haud noverit oportet qui haec ab
opsins indole et consiliis non admodum aliéna esse
videat.

Erat inter Catilinae socios iuvenis quidam Cneus
î^iso, summae audaciae, Caesari haud ignotus ini-
ïuicissimus Pompeio ét hanc ob rem acceptus Crasso,
qui, Lit Piso pro praetore in Hispaniam mitteretur,
sunimo nitebatur studio. Sperabant enim Caesar et
Crassus fore, ut in Hispania sibi nonnihil virium
compararent contra Pompeium, quod quominus in
Aegypt o facerent, senatus prohibuerat. Neque sena-
tus invitus Pisonem Roma dimittebat : nam eum a
Republica procul esse volebat, quia boni complures
praesidium in eo putabant, et fortasse senatus non
^lienus erat a spe Pisonem nobilium partes esse
®ecuturum, si res suas dirutas in Hispania resti-
tuisset. Piso autem deinde ab Hispanis inlerfectus,
®miul et senatui metum et Pompeii adversariis spem
î^demit.

\') Suet. Caes. 9.

Sail. Catil. 19.nbsp;\'

Postquam Catiliua repetundarum a iudicibus lar-
gitione corruptis absolutus est, anno 64 consulatum
petiit. In candidatis erant Cicero et Antonius. Ci-
cero populo gratus sed nobilibus minime acceptus
erat,^) eiusque competitoribus Catilinae et Antonio
summo opere favebant Crassus et Caesar; attamen
Cicero vicit et Antonium nactus est collegam, quem
postea pactione provinciae movit, ne contra rempu-
blicam sentiret.

Catilinae autem proximo anno iterum repulsi con-
ditio vix tolerabilis erat. Partim vita dissoluta, partim
largitione in corrumpendis iudicibus et in ambiendo
rem familiarem perdiderat; et repulsae magis ma-
gisque incendebant virum audacissimum, qui quum
iam neque opibus nec malis artibus summam adipisci
posset dignitatem, coniurationem illam iniit, quae
patriae minabatur interitum, sed salva patria eo in-
serviit, ut Ciceronis consulatui aeternam pararet
gloriam. Huius coniurationis rnuld nobiles et igno-
biles clam et palam erant socii, neque etiam Caesar
et Crassus earn ignorarunt.

Iam anno 64 innotuerat, quanta esset inter Cati-
linam et Caesarem necessitudo, quum auctore maxi-
me Caesare condemnati erant multi eorum , qui Sul-
lae tempore Marianos trucidaverant, ipse autem Ca-

1) Cic. Epist. ad Att. 1,2.,

Ascon. argum. in Cic. Or. in tog. cand. pag. 83 ed. Orell.
Sail. Catü. 26.

») Sail. Catil. 17. App. E. C. 11, 6.

Wina, omiimm camificum Snllanorum atrocissimus,
absolutus erat.

Multa etiam adsunt indicia et rerum conditio
suadet ut putemus, Caesarem et Crassum conscios
fuisse buius coniurationis. Coniurati enim perniciem
parabant nobilibus, senatui et Pompeio, quo niliil
gratius Caesari et Crasso accidere poterat.

Coniuratione detecta, quum Cicero in senatu sen-
tentiam rogasset de poena eorum qui capti erant
et confessi, et Caesar dixisset sibi videri supplicio
«lortis in eos non esse utendum, Cato palam eum
accusavit: „sin in tantôt\' inquit, „omnium metu
^olus Caesar non timet, eo magis refert, me mihi
^tque vobis timere.

Senatu deinde demisso, équités Romani, qui ante
euriam custodias agebant, quibusque cura urbis erat
lUandata, nulli infestiores erant quam Caesari, eique
stricto gladio minabantur et trucidassent eum , nisi
servatus esset. a Curione equite Romano.

Catulus etiam et Piso, qui Caesari erant infestis-
simi propter res privatas. Ciceroni persuadere cona-
ti sunt, ut Caesarem quoque accusaret, quem postea
^eprehenderunt, quod Caesarem non accusavisset,
^Uum ei licuisset propter coniurationem ; et profecto,

\') Ascon. in Cic. Or. in tog. cand. pag.
^XXVII, 10.

\') Pint. Caes. 6. et Cic. 21. Sali. Catil. 52.
Plut. Caes. 8. Sali. Catil. 49.

si nulla in Caesarem insta fuisset snspicio, non
tanta orta esset invidia in virum populo cariun.

Neque minora indicia coarguunt Crassum. Hic
quidem litteras de coniuratione sibi delatas Cice-
roni noctu tradidit; quod sane baud tenue erat
culpae indicium; quid enim praeter studium omni
vacandi suspicione, Crassum impellere potuit ad
officium praestandum consuli, qui brevi ante gloiiae
suae detrectatorem se praesfiterat.

L. etiam 1\'arquinius ex itinere ad Catilinam re-
tractus et in senatu interrogatus, accepta fide pu-
blica, dixit: „se ad Catilinam missum esse a Crasso,
([ui Catilinae nuneiaret, ne eum Lentulus et Cetliegus
aliique ex coniuratione dejjrehensi terrerent, eoque
magis properaret ad urbeni aceedere, quo et cete-
rormn animos reficeret, et Uli facilius e periculo
eriperentur r

Quod ubi audiverant senatores, alii, ut Sallus-
tius pergit. rem incredibilem rati, alii, tametsi
verum existimabant, sentientes tarnen tantam vim
hominis hoc tempore potius esse leniendam quam
irritandam, plerique ex negotiis privatis Crasso ob-
noxii, conclamarunt indicem esse falsum et postu-
larunt, ut de ea-re referretur; quo facto frequens
senatus decrevit: Tarquinii indicium falsum videri
eumque in vinculis retinendum, neque amplius in-

\') Flut. Caes. 7. et Cic. 20. Sail. 1.1.

-) Plut. Cic. 15. Crass. 13. Cic. de imp. Cu. Fomp. iO,

dicandi potestatem faciendam, nisi de eo indicaret,
cuius eoiisilio tantam rem esset mentitus.

Haec indicia si cum temporum ratione et cum
Crassi Caesarisque in republica conditione horum-
^lue in Pompeium odio coniungimus : si porro ex
Ipsius Ciceronis verbis apparet non omnia eum,
quae ipsi innotuerant de Catilinae sociis, evulgas-
sc: si tandem eius in condemnandis coniuratis
haesitationem recordamur, unde facile intellrgatur,
cur duumvirorum in civitate potentissimorum, quos
tantum non omnes aut timebant, aut diligebant,
accusationem oppressent: his igitur omnibus per-
pensis, haud scio an statuere nos oporteat Caesarem
et Crassum non fuisse alien os a coniu ratione Catili-
Uae, quocum etiam pristina eorum societas omni
dubio maior est.

Postquam igitur Catilinae socii capitis erant damnati
et poenas dederant sceleris, auctoritass enatus rursus
uiagna erat in urbe, etsi populi potestas minime
evat spernenda. Quum enim paucis diebus post
condemnatos coniuratos Caesar in senatum venisset
diluendam coniurationis suspicionem et senatus
solito diu tins consedisset, populus timere coepit,
ne periculum a patribus Caesari immineret, et tu-

0 Sail. Catil. 48. Plut. Crass. 13. Dio Cass. XXXYII, 35.
Cic. Catil. IV, 1.

Mommsen, Rom. Gesch. Ill, 1()(5 seqq. ed. tert. et Wart-
^ann, Leben des Cato von Utica, 10.

multu orto curiam circumstans, postulavit ut Caesar
clemitteretur. Populum ut placaret irritatam simul-
que Caesari praeriperet favorem populärem, Cato
senatui persuasit ut menstrua inter proletaries fie-
ret frumenti distributio. i)-

lam adeo senatus dignitatem suam et sensum de-
cori amiserat, ut iisdem uteretur artibus ad gratiam
populi captandam, quas tam diu et tam acriter re-
prehenderat in iis, qui frumentum et agros dividendo
populo gratificari voluerant. Sed multum aberat, ut
senatus speratam iniret beneficii gratiam et favorem
populi Caesari adimere sibique comparare posset.

Senatus enim beneficii loco largiebatur, quum
omnes homines, qui gratiam captabant populärem,
frumentum et agros postularent tanquam iure populo
debitos, itaque hic non grates agebat largitoribus sed
iuris sui defensoribus.

Caesar adhuc valebat potestate, quamquam vix
accusationem coniurationis elïugerat, ex quo tamen
periculo magnum perceperat fructum. Intellexerat
enim, se nimis avide propositum esse persecutuin
sibique maiore prudentia et graviore socio opus esse,
si impetrare vellet ea, quae concupiscebat.

Crassus hoc tempore in senatu aliqua pollebat
auctoritate, sed quum Caesar a senatu nihil sibi
speraret, parum ei prodesse poterat. Alio igitur
socio Caesar indigebat, et brevi post in Pompeio

\') Plut. Caes. 8. Cato 26.

invenit adiiitorem, quo melioreni ne sperare quidem
potuerat.

Postquam anno 63 Metellus Pius castra Pompeii
reliquit et ornatus tiihunatu plebis id egit, ut Pom-
peius ad civitatem placandam revocaretur. Caesar
pro viribus eum adiuvit. Vicit tamen senatus et Cae-
sari administration em civitatis ademit.

Neque vero populus tam facile ferebat contume-
liam, qua senatus affecerat defensorem suum et ami-
cuni. lam post paucos dies sponte confluxit et
Caesari suam in munere recuperando operam polli-
lt;^itus est. Caesar vero prudenter iram populi com-
pescuit, quod, quidem senatui tam gratum fuit
adeoque extra omnium exspectationem, ut nitro
eum in integrum restitueret.

Pompeius tandem ubi quinque annos abfuit et
liostibus perniciem, amicis vero in Asia quietem
attulit, in patriam redire parabat. Quod quum
P-omae cognitum esset, omnes cepit timor, nePom-
Peius copiis Romam adductis rerum potiretur si-
bique pararet tyrannidem.

Neque timoris causae deërant. Pompeius enim
magnum habebat exercitum sibique plane deditum,
et in Asia multas sibi divitias et fortes comparaverat
amicos. Romae autem hoc tempore senatus ei po-
Pulus non erant coniuncti; senatui deërat dux et

\') Dio Cass. XXXVII, 43. riut. Cato 26 et 27. Suet. Caes. 16,
quot;) Dio Cass. 1. I., 44. Plut. Pomp. 43,

Caesaris, qui multum apud populum valebat, nou
intererat coniungere populum cum patribus. Crassus
in senatu nonnihil quidem auctoritatis habebat,
sed non is erat qui ducem se praeberet factionis,
neque alii Pompeii in senatu obtrectatores in cer-
tamine cum tanto imperatore patribus praeësse po-
terant. Odium quidem in Pompeium pungebat Cras-
sum et mox eum videbimus Caesaris ambire ami-
citiam, ut Pompeio resistere posset, donec tandem
ambitionis avaritiaeque causa, omnium oblitus iniu-
riarum, cum Pompeio in!, gratiam rediit magno rei-
publicae damno.

Interea Pompeius Brundusium advenerat et statim
exercitu convocato militibus gratias egit omnesque
rogatos, ut triumphi die adessent, domum dimisit.
Tale quid nemo exspectaverat omnesque stupebant.
Summa admiratio tanti viri ex tanto bello tanquam
ex itinere redeuntis omnes Italiae incolas tenebat.
Imperatorem Romam tendentem multarum Italiae
urbium cives tanto comitati sunt numero, ut, si
quid in patriam molitus esset, nullo ipsi opus fuisset
exercitu. Sed non diu Pompeius magnam illani
auctoritatem servare potuit. Quum enim exercitum
dimisisset, senatus iterum spiritus sumsit et ipse
Pompeius, qui modo totam patriam metu implere
potuerat, brevi post apud omnes frigebat.

A senatu petebat, ut patres rata haberent ea,

t) Cic. ad Att. 1, lé.

quae ill Asia arbitrio suo fecerat, agrosque decerne-
rent veteraiiis. Admodum advérsarii obstabant Lu-
cullus, Metellus Creticus, Metellus Celer, cuius
sororem Muciam Pompeius repudiaverat, Cato et
Crassus, qui brevi ante Pompeii potestatem adeo
timuerat, ut Italiam relinquere voluisset. Hi omnes
aliique multi eo rem perduxerynt,, ut Pompeius
nullo modo voti tieret compos et cogeretur trium-
phum agere, antequam senatus eius in Asia insti-
tuta approbaverat.

Procul dubio tamen a populo impetrasset haec
omnia, si senatus partes reliquisset, neque mox
lugenti illa rebus politicis bene et prudenter utendi
iuiperitia populum a se abalienasset. Summa enim
ope nitebatur, ut in annum sequentem consul crea-
retur Afranius homo pessimus omnibusque aeque
iugratus.

Neque in ea re perficienda gratia et auctoritate
Usus est, sed auro tantum ambitum exercebat.

Caesar interea, postquam anno 62 praeturam gessit,
summa festinatione in Hispaniam abire parabat. Eo
autem profecturum creditores propter ingens, quod
111 aedilitate praesertim contraxerat, aes alienum gra-
viter urgebant; quos quum placare non posset, ad

\') Plut, passim in vitis Pomp. Cat. et Luc. Dio Oass.
XXXYII, 49. VeU. Pat. II, 40.
Dio Cass. 1.1.
0 Cic. ad Att. 1, 16. Plut, in vita 44.

Crassum coufugit, qui Caesarem sibi amicum opta-
bat, ut huius potestate contra inimicum suum Pom-
peium uti posset. Crassus creditores placavit spon-
dendo se Caesaris aes alienum esse soluturum,
itaque Caesar in provinciam abiit.

Ibi bellum gessit cum Lusitanis aliisque popu-
lis, qui nondum Romanis parebant. Ad oceanum
usque victor penetravit, res internas Hispaniae bene
constituit et populos inter se rixantes conciliavit. His
omnibus magnam adeptus est gloriam et a militibus
nomine imperatoris ornatus est. Postquam sibi tantas
paravit opes, ut aes alienum reddere posset, Ro-
mam adire instituit consulatum petiturus. Quum
iam dies comitialis appropinquaret, celeriter, ne ex-
spectato quidem successore, ad triumphum simul
consulatumque consequendum provincia decessit.

Quum autem triumphum petentibus urbem intrare
non liceret, et hoc tempore ii, qui consulatum am-
bibant, in urbe adesse deberent, rogavit senatum,
ut sibi concederetur absenti per amicos petere con-
sulatum, quod quum senatus auctore maxime Catone
ei negasset, coactus est triumphum omittere ut con-
sulatum adipisci posset.

\') Plut. Caes. 11. App. B. C. II, 8. Suet. Caes. 18.
2) Plut, in vita 12 et 13. App. 1.1. Dio Gass. 1.1. 54. Suet. U-
Quaeuam autem lex absentes creari vetuerit et quo anno haec
lata sit, non constat. Antea multi absentes creati simt, et Pom-
peius etiam et Crassus imperio aidhuc oniati consulatum acceperuTit-

Ut primum in urbem venit, callide consilia sua
persecutus est. Statim perspexit, quantum suis ser-
viret commodis, si Pompeium et Crassum sibi de-
vincire posset. Hi adliue inter se dissentiebant al-
teriusque eonatus alter compertos reprimebat. Quae
causa Caesari fuit utriusque amicitiam expetendi,
quippe iure arbitranti, se alterum habiturum esse
adversarium si alterum sibi adiunxisset, omninoque
plus sibi oriturum esse incommodi ex alterius odio,
quam ex dissentientis amicitia utilitatis. Hoe secum
reputans id egit, ut ambos reconciliaret, quo facto
utriusque in ambiendo uti posset auctoritate.

Neque hoe ipsi difficile fuit; nam sua utrumque
causa movebat.

Pompeium sua movit nonnihil imminuta potentia ;
praeterea timebat ille Crassi auctoritatem semper
florentem et Caesaris potestatem, quae quotidie cre-
scebat. Sperabat igitur fore, ut, adiuvantibus Cae-
sare et Crasso, pristinum in civitate locum recupe-
raret. Crassus autem probe intelligebat, se imparem
esse Pompeio cum Caesare iuncto, sibique fore
utilius, si ex utriusque amicitia fructus percipere
posset. Et haec lucri gloriaeque spes sufficiebat ad

Cicero in oratione, quara liabuit anno 63 contra EuUuni (de
lege agr. II, 9) nos docet tunc nulla lege hoc prohibitum esse.
Videtur igitur haec res mutata esse intra annos 63 et GO. Cf.
Seeker, Haudb. der Köm. Altherth. II, 2, 47 seqq.

\') Plut. Pomp. 47. Caes. 13. Dio Cass. 1.1. Suet. Caes. 19.

4*

hominem movendum, cui hoe imprimis esset per-
suasum : in medio tutissimus ibis.

Quum igitur uniuscuiusque horum principum in
civitate virorum interesset, ut amicitiam colerent,
dam inierunt consilium de mutuo sibi invicem fe-
rendo auxilio deque omnibus ex suo commodo in
republica constituendis.

Tali auxilio munitus. Caesar consulatum petiit.
Competitores habebat Bibulum et Lucceium. Hunc
Caesar sibi iunxit et opes, quibus Lucceius polle-
bat, communi nomine inter tribus divisit. Qua re
cognita optimales admodum timentes, ne Caesar nihil
non auderet, si in summo magistratu collegam ade-
ptus esset consentientem, Bibulum pecunia adiuve-
runt, ut tantum, quantum competitores, ipse lar-
giri posset. Et Cato quidem hoe comprobavit. In
eo autem cum populo certamine rursus optimales
iisdem usi sunt armis; quibus ne adversarii ute-
rentur, semper legibus coërcere conati sunt. Civibus
tandem ad comitia vocatis, Caesar omnium fere suf-
fragiis lectus eique Bibulus collega-datus est. Sta-
tim post magistratum initum Caesar legem tulit de
agris dividendis in gratiam multitudinis et Pompeü,
qui veteranis suis ex Asia redeuntibus agros prorni-
serat, sed, senatu eos haud assignante, nondum
promissa solvere potuerat.

O Dio Cass. 1.1. 57.
Suet. Caes. 19.

In senatu veio patres admodum repugnabant Cae-
saris rogationi, qui deinde, arrepta quam diu spe-
raverat occasione, clamavit se invitum a patribus
cogi ad populum confugere, ut ab eo peteret, quae
senatus sibi negasset. Sed in foro non minus quam
in curia nobiles obstabant, ducibus praesertim Ca-
tone et Bibulo. i)

Caesar autem putans, Bibulum prae metu populi
suam esse mutaturum sententiam, rogavit eum coram
omnibus, an aliquid in hac lege improbaret; qui
quum nihil responderet, quam „se in suo magistratu
nuUam admissurum esse mutationern,quot; Caesar eum
deprecari aggressus est, populoque idem ut faceret
persuasit. Pervicax autem, consul magna voce cla-
luans, „ne si omnes quidem volueritis hoc anno
obtinebitisquot; abiit.
Pompeium deinde et Crassum Caesar iussit de
rogatione dicere sententiam, quo simul eorum au-
geret auctoritatem et legem suam gratam redderet
populo ; intelligebat enim si viri hoc tempore po-
tentes et populo accepti ipsius probassent rogatio-
nem, populum legem ratam habiturum esse.

Pompeius admodum se legem collaudare dixit,
et a Caesare rogatus, an ipsi praesto futurus esset
eontra adversaries, addidit se legem esse defensu-

\') Plut. Caes. 14. Pomp. 47. Dio Cass, XXXVIII. 1. 3.
Suet. 1.1.

Dio Cass. 1.1. 4.

runi et scutiun arrepturum, si quis gladium sumsis-
set. Valde populo placuit haec Pompeii responsio,
sed omnes stupuerunt quum etiam Crassus, cuius
cum Pompeio dissensio tantum non omnibus nota
erat, afïirmavit, se prorsus assentiri Pompeio sibique
gratam esse Caesaris rogationem. Pompeii deinde
et Crassi asseclis etiam. comprobantibus, lex perlata
est ; quo facto Bibulus reliquo anni tempore se domi
retinuit. Caesar collega adversante liberatus, omnia
deinde pro arbitrio egit, unde homines iocosi dixe-
runt: eo anno consules fuisse lulimn et Caesarem.\'^)
Lege agraria Caesar populum sibi devinxerat,
alia autem lege equestrem ordinem sibi conciliavit
et a senatu abalienavit, quocum inde ab anno sexa-
gesimo tertio arcte fuerat coniunctus. Equités enim
a senatu petiverant, ut sibi remitteretur tertia pars
vectigalium Asiaticorum, quae nomine redemptura-
rum debebant, quoniam, Asia magna pro parte
bellis Mithridaticis devaslata, reditus valde essent
deminuti. Quod quum senatus saepius abnuisset,
per Caesarem illi acceperunt tertiae partis remis-

sionem.

Tum Pompeii etiam in oriente acta institutaque
confirmata sunt.

Hoe modo amicis prospiciens, Caesar sua ipsius

\') Plut. Caes. 14. Pomp. 47. 48. Dio Cass. I.l. 4. 5.
2) Dio Cass. 1.1. 8. Suet. 1.1. 30.

App. B. C. 11. 13. Dio Cass. 1.1. 7. Suet. 1.1.

commoda non neglexit. Lege Gabinia eaque quae
lata erat de imperio Cn. Pompeii didicerat, qua
ratione facile summam assequi posset\' potestatem.
Per tribunum plebis Vatinium a populo ex magno
provinciarum numero accepit Galliam Cis-Alpinam
et Illyriam cum tribus legionibus, non, ut adhuc
mos fuerat, in unum annum, sed in quinquennium.

Quum hoc ipso tempore Metellus Celer, cui Gallia
Trans-Alpina erat mandata, diem obiisset supremum,
Caesar senatum rogavit, ut sibi hanc etiam provin-
ciam decerneret; patres autem timentes, ne a po-
pulo impetraret, si ipsi negassent, Galliam Trans-
Alpinam cum una legione Caesari decreverunt.

Hac ratione praesenti commodo consuluerunt tri-
umviri; sed quod instabat tempus, non erat prae-
termittendum. Summo igitur studio id egerunt, ut
in posterum magistratus crearentur sibi devincti, et
aliorum petitioni pro viribus adversati sunt.

A consulibus in annum 58 designatis nihil erat
timendum ; nam Caesar Lucii Pisonis, alterius con-
sulis, filiam Calpurniam duxerat uxorem, et alter
consul Aulus Gabinius Pompeii erat amicus.

Attamen, ne amicitia inter Gabinium et Pompe-
ium sibi, relicta Roma, esset periculosa, Caesar
instituit arctiore vinculo Pompeium sibi coniungere.
Itaque ei filiam in matrimonium dedit, eumque
inde ab hoc tempore primum in senatu sententiam

Plut. Caes. 14. Dio Cass. LI. 8. Suet. ibid. 22.

rogare coepit, licet antea a Crasso initiimi facere
consuevisset.nbsp;quot;

Pompeio urbs custodienda tradita est, qui prae-
positus XX viris agris dividendis ex lege lulia,
magna pollebat potestate, et muitos sibi parabat
adiutores ex iis, inter quos, vicies mille numero,
Campaniam diviserat, et quorum maior pars ipsius
auspiciis stipendia meruerat. Caesar etiam cum mul-
tis copiis in Italia septentrionali aderat et inde Ro-
mae minabatur, auxilium laturus collegis si ei e re
sua esse videretur. Sed triumvirorum adversaries
nequaquam animus deseruerat. Vix Caesar consu-
latum deposuerat, quum duo viri nobiles Lucius
Domitius Ahenobarbus et Caius Mummius praetores
in senatu verba fecerunt de legibus luliis abrogan-
dis, sed tempore valde importuno certamen cum
Caesare inierunt.

Caesar probe intellexit, simulac Romam reli-
quisset, nobiles moturos esse turbas et muitos prae
metu tantum quiescere. Curam igitur adhibuit, ut
adversariis duces idoneos adimeret, Catonem nempe
et Ciceronem. Publice semper et sine metu Cato
triumviratui erat adversatus, et unicuique persuasum
erat, Catonis sententiam hac in re non posse mutari.

1) Plut. Caes. 14. App. 1.1. 14. Dio Cass.*l.l., 9. Suet. ibid. 21.
GeUius N. A. IV, 10, 5.

Suet. Caes. 23. Scholia Bobiensia in Cic. Orat. pro Sestio.
pag. 297. ed. Orell.

Cicero etiam anno 59 defendens Antonium, vete-
rem in consulatu collegam tum vero repetundarum
ex Macedonia accusatum, Caesarem huius iudicii
auctorem indicaverat neque a conviciis in eum ab-
stinuerat; cuius rei propalam quidem Caesar nullam
habuit rationem, sed occulte Ciceroni paravit poe-
nam, ut simul exemplo ostenderetur adversariis,
quid ipsis in posterum esset exspectandum a po-
testate triumvirorum.

Et causa aderat idonea, qua omnis nocendi fa-
cultas Ciceroni facile adimi posset. Anno 61 Clo-
dius, iuvenis patricio genere ortus sed moribus dis-
solutis, accusatus erat, quod in domo Caesaris cum
niuliebri veste deprehensus sacra bonae Deae pol-
luisset. In indicium vocatus dixit, se illo die, quo
sacra essent acta, procul ab urbe abfuisse; sed
Cicero testis, non sane improbante coniuge Terentia,
affirmavit, se eodem illo die Clodium domi suae
conspexisse eumque eo collocutum esse. Salvus qui-
dem iudicio Clodius decessit imprimis opera Crassi,
qui auro et promissis maiorem partem iudicum bi-
duo corruperat; sed implacabile in Ciceronem susce-
Pit odium, quod etiam auctum est, ex quo eum
Cicero in senatu iocis et conviciis obruerat. Iam
^ero hunc Caesar, intelligens eum cupere gratum

0 Dio Cass. 1.1. 10.

Cic. Epist. ad Att. I, 16. Plut. Cic. 29,

probare animum, quod adulterii ipsum non accu-
savisset, in Ciceronem incitavit.

Clodius a patriciis ad plebeios traductus ut eius
tribunatu plebis Cicero vexaretur, lioc munere or-
natus, populum legibus et largitionibus sibi conci-
liavit et corruptis consulibus Pisone et Gabinio spe
provinciae divitis, legem tulit, ut omnibus, qui
civem Romanum a populo non condemnatum ne-
cassent, aqua et igni interdiceretur. Hac lege Ci-
ceronem peti, neminem latebat. Metu perculsus,
abiecta veste senatoria, Cicero varios homines, con-
sules, imprimis autem Pompeium adibat rogitans,
ut ipsum defenderent. A Pompeio turpiter relictus
quum diu dubius haeserat, utrum maneret et accu-
sationem imminentem a Clodio exspectaret an in di-
clo se exsilio subtraheret, tandem patria decessit.

Cicerone eiecto Clodius legem tulit ad populum,
qua Cato iuberetur proficisci in insulam Cyprum,
ut eam in provinciae formam redigeret, simulque
urbem placaret Byzantium, ubi discordiae civiles
erant ortae.

Romae dehinc omnia erant turbata. Pompeius

\') App. B. C. II, 14. Dio Cass. 1.1. 12.

De f\'oima, qua Clodius ad plebem transiit, gravem inter
Langium et Mommsenum ortam esse dissensionem apparet im-
primis ex commentatione lectu dignissima: über die transitio ai
■plebem. Ein beitrag zum Röm. Gentilrecht und zu den Scliem-
geschaften des Röm. Rechts, von L. Lange, Leipzig 1864.

Plut. Cato 34. Dio Cass. 1.1. 30,

suam tueri potestatem non poterat et penes sena-
tum nulla erat auctoritas. Cuncta in foro et per
totam urbem Clodius armis et fustibus peragebat
éoque procedebat audaciae, ut ne a Pompeio qui-
dem abstineret, qui in villa sua Albana vitam de-
gebat privatam. Tigranem tandem, Armeniae re-
gem, qui , a Pompeio bello captus adhuc in custodia
erat, auro corruptus dimisit. Ne hoc quidem Pom-
peium ex inertia suscitare potuit, sed segniter hanc
contumeliam passus est; quod adeo spiritus tribuni
auxit, ut amicos eius in ius trahere coeperit,
Ipsumque Pompeium amicos defendentem publice

contiimelia afficeret.

t

Talibus opprobriis Pompeius non assuetus erat,
^ui quum cognovisset, senatui non displicere suam
a Clodio acceptam cladem, Ciceronis revocandi con-
silia agita vit. Sperabat enim fore, ut Cicero ipsi
Senatum reconciliaret, essetque ei auxilio ad pristi-
Uum in urbe locum recuperandum. Postquam diu
Clodiani obstiterunt et saepius cum multorum caede
lu foro certatum est, tandem Clodius a Tito Annio
Milone, qui multos armaverat gladiatores, victus
et foro pulsus est, quo facto lex de Cicerone revo-
eando lata et probata est.

Cicero in patriam redux, pristinae Pompeii pro-
ditionis immemor omninoque gratus fuit.

Statim Pompeium et senatum in concordiam re-

\') Plut. Pomp. 48. App. II, 15, Dio Cass. 1,1.

degit, et qiuim hoc tempore Roma premeretur
amionae inopia, legem suasit frumentariam, qua
terrae marisqiie imperium quodammodo Pompeio
traderetur.

Hac autem frumeuti inopia non sublata, Pompeius
senatum rogavit pecuniam; quae ei concessa est,
sed simul in senatu querelae sunt auditae de agris
Campaniae amissis, unde multa in aerarium pecunia
redierat. Mentio iterum facta est de lege lulia
abroganda et Cicéro ausus est diem constituere,
quo hac de re ageretur; sed mox a triumviris per
Q. Fratrem monitus, sententia mutata, eorum com-
modis favere coepit.

Haec ubi Romae gerebantur et senatus quotidie
maiores spiritus sumebat, Caesar in Gallia tum in-
gentem, sibi parabat gleriam tum exercitum peritis-
simum, quo suo tempore uti posset.

Interea conditio singulorum triumvirorum anno
56 multum erat mutata.

Caesar laureis suis virentibus obscuraverat gloriam
senescentem Pompeii, cuius splendor triumphalis
evanuerat. In urbe Pompeii potestas tunc quidem
non tanta, quantam optabat, erat ipseque moleste
admodum ferebat, Caesarem perpetuo augeri eiusque
res gestas populo summae esse admirationi.

\') Plut. Pomp. 49. Dio Gass. XXXIX, 9. Liv. Epit. 104.
3) Cic. ad a. Eratr. II, 5, ad Fam. I, 9.
■■gt;) Dio Cass. 1.1. 24 et 25.

Quotiescumque autem Caesar in Italia degebat
septentrional], multi ad eum eonfluebant magistratus
amplissimi, matronae nobiles et cuiuscumque ordi-
ms cives, vel amieitiam petentes imperatoris, vel
opibus inhiantes, quas Gallia viotori praebuerat;
quorum omnium opera Caesar diligenter utebatur,
ut in urbe auctoritate, auro et armis omnia ex suo
commodo peragere posset.

Crassus hucusque in societate triumvirorum mi-
nore loco functus erat. Inde a Caesaris praetura
arctiore vinculo cum eo iunctus, semper magis
huic quam Pompeio fuerat amicus; tunc autem livor
propter magnam Caesaris gloriam Crassum aeque
ac Pompeium pungebat. Ambo laudis et potestatis
cupidi ad se invicem accedebant, sed mox in-
telligebant tamen, se sine Caesaris auxilio nihil
quidquam perficere posse. Nam ut voti compotes
fièrent, imperio opus erat et exercitu, tum etiam
provincia, in qua Caesaris aemuli evadere\'possent;
quae omnia sine consulatu accipere non pot erant.
Instituerunt igitur Caesarem adire ad dignitatem
sibi comparandam.

Quum hoc ipso tempore nobiles respirare coepis-
®ent ducem nacti intrepidum consulem Cnaeum Len-
tulum Marcellinum, quumque Lucius Domitius
quot;le, qui praetor aggressus erat Caesaris leges, con-
sulatum esset Petitums et publice minaretur, se

\') Plut. Caes. 20 et 21.

Caesarem e provincia revocaturum et consulem ea
facturum esse, quae praetor facere nequisset, ipsius
etiam Caesaris inter erat. ambition em prohibere Do-
mitii et Pompeii atque Crassi petitioni favere.

Crassus prior ad Caesarem profectus est Raven-
nam eumque inde comitatus est Lucam, quo brevi
post Pompeius cum collegis convenit. Mox inter
triumviros actum est de conditionibus novi foederis.
Caesaris in Gallia imperium fere exactum erat, et
alteram ille optabat quinquennium et novas legio-
nes et pecuniam, ut militibus stipendium persolve-
ret. Haec vero omnia hand facilius çonsequi poterat
quam si penes socios summus esset magistratus.
Convenerunt igitur inter se, ut Crassus et Pompeius
peterent consulatum, tum ex provinciis, quascuni-
que vellent, sibi eligerent, Caesar autem auro et
militibus eorum faverçt petitioni; cui deinde munus
adepti prorogarent imperium, et concederent novas
legiones atque pecuniam publicam. Itaque Caesar im-
perium suum retinuit et Pompeius potestatem nactus
est lautiorem sibi in civitate locum recuperandi.

Sed ne haec potestas sibi fieret perieulosa, Cae-
sar curaverat, ut Crasso etiam, veteri suo amico
eidemque Pompeii semper aemulo, simile daretur
imperium Sic decreverant triumviri de civitate, sed
nobiles iis non assentiebantur, qui sirnulac runior
eorum, quae Lucae erant acta, Romam pervenit,

i) Suet. Caes. 34.

acre parabant certamen. Post multas turbas et con-
tentiones consul Marcellinus Pompeium et Crassum
publice rogavit, an consulatum essent petituri.

Pompeius respondit affirmando, sed Crassus media
servata via, se facturum esse dixit quod reipublicae
conduceret.

Omnes deinde a petitione consulatus abstinuerunt
praeter Domitium, qui a Catone incitatus ad ulti-
mum usque diem perseveravit. In eum autem diem,
quo consules crearentur, Caesar Publium, Crassi
filium, qui apud eum legati munere fungebatur,
cum multis militibus Romam miserat.

His militibus totum campum hi triumviri occu-
parunt, et quum die comitiali mane Domitius
cum Catone aliisque amicis in campum descendis-
set, Pompeius et Crassus armatos in eum miserunt,
qui puerum, facem ei praeferentem, interfecerunt
et ipsum Domitium in fugam converterunt. Adver-
sariis igitur pulsis, Pompeius et Crassus consulatu
potiti sunt et nobiles succubuerunt.

Statim per tribunum plebis Trebonium legem tu-
lerunt de imperio Caesari prorogando eique legiones
et pecuniam publicam concedendo, qua lege per-
lata, eodem ferente tribuno, Pompeio et Crasso
Provinciae in quinque annos datae sunt, illi scilicet
i^itraque Hispania, huic Syria. Prae gaudio Cras-

\') Plut. Caes. 21. Pomp. 51 et 52. Cato Min. 41 seqq. Crass,
et 15. App. 1.1. 17. Dio Cass. 1.1. 27—33. Liv. Epit. 105.
^ell. Paterc. II, 46.

sus exsultabat et vix se continebat, quin coram
populo animi sensum ostenderet. Omnes semper vi-
cerat divitiis, sed et Pompeio et Caesari cesserat
potestate et laude bellica, verum, via sibi strata ad
gloriam et victorias, fore aliquando sperabat, ut
Luculli et Pompeii res gestae suis ipsius obscura-
rentur triumphis. Bellum Pai-thicum animo volvens
ne finem quidem consulatus exspectare poterat, sed
insana incitabatur cupiditate, quam Caesar etiam
litteris ex Gallia missis augebat.

CAPUT IV.

CRASSI IN PARTHOS EXPEDITIO ET INTERITUS.

——WVVVUWA/I

Regnum Parthicum dudum ante exstitit magnam-
que in rebus Asiae vim nactum est, quam innotuit
Romanis. Parthi enim, regionis montanae et sterilis
inter Hyrcaniam, Mediam et Carmaniam incolae,
qui Scythicam aut Tartaricam originem ex Asia
Media diu in moribus et vivendi ratione prodide-
runt, medio fere seculo tertio a. C. adepti sunt
Hbertatem. Favebat iis, res novas molientibus, regni
Syrici, cui tunc subiecti erant, conditio, quippe
regnante Antiocho IInbsp;contentionibus aulicis

labefactati et bello Aegyptio impliciti. Itaque illi
ab Agatbocle, praefecto Syrico, defecerunt, ducem
Uacti Arsacem virum fortem et intrepidum; cuius
quidem frater et successor Tiridates,^) bello civili

q Hunc se Arsacem appellasse eiusque exemplo successores
idem nomen adscivisse constat.

inter Antiochi II Alios, Seleucum Callinicum et An-
tioclinm Hieracem, strenue usus, sub annum 244
Hyrcaniam devicit Parthorumque regnum firmavit
victoria a. 238 de Seleuco Callinico reportata eodem-
que biennio post capto. Tiridatis successores bella
gesserunt cum Syris et cum gentibus vicinis, im-
primis autem cum Scythis, qui diu infestarunt terras
Parthicas. Populos finitimos bellis mutuis exhaustos
Parthi deinceps sibi subiecerunt et regnum suum
duce Mithridate I (Arsace VI) adeo extenderunt,
ut post annum 164 fines illius ab occidente Eu-
phrates ab Oriente Hydaspes essent. Post hunc
Mithridatem Parthi vario Marte usi sunt, alias re-
gionibus antea devictis cedere coacti, alias novis
etiam potiti.

Anno autem 92 illi innotuerunt Romanis. Tunc
Sulla, Ciliciae propraetor, Ariobarzanem Cappado-
ciae regem instituit. Iam vero ad illum, quum
prope Euphratem morabatur, venit regis Parthici
legatus Orobazus, qui cum eo societatis amicitiaeque
iungendae causa colloqueretur. In colloquio, cuius
Sulla Ariobarzanem fecit participem, medium inter
barbares locum Romanus occupavit, quam impera-
toris superbiam adeo moleste rex Parthorum tulit, ut
Orobazum interficeret et nullam Romanis, brevi post
bellum gerentibus cum Mithridate Ponti rege, opem
ferret.^) Anno 70 Phraates III (Arsaces XII) a

1) Pint. Sulla 5.

Tigra™ Armeniae rege potentissimo, qui cum-Mi-
thridate societatem inierat contra Romanos, per le-
gates sollicitatus est, ut in huius foederis commu-
nionem veniret, eique praemii loco Mesopotamia
promissa est, quam olim Tigranes Parthis ademerat;
■ CUIUS rei certior factus Lucullus quoque legates misit
Ctesiphontem, qui prohibèrent, ne Phraätes socie-
tatem iniret cum rege Armenierum, eique simul,
^it Romanorum potius rebus studeret, persuadèrent.\'

Phraätes autem plus lucri a victore exspectans
quam a victis, cum Lucullo amicitiam et societatem
lunxit; attamen quoniam brevi post Romanis dif-
fidere coeperat, nulla iis suppeditavit auxilia, neque
vero contra eos quidquam molitus est.

Postquam Pompeius anno 66 Lucullo successit
eiusque legati Euphratem transierunt, Phraätes metu
Permetus, foederis cum Romanis initi confirmandi
causa, legates misit ad Pompeium. Hic autem
Victoria superbiens, Parthorum regem parvi fecit
et praeter alia respensa, quae legatis dedit, adme-
dum superba, poposcit ab iis Corduenem, de qua
i\'egione inter Tigranem et Phraätem controversia orta
®iquot;at. ^ Qua in re quum gratum ei facere neu possent
egati, quippe qui de foedere tantum erant missi,
ompeius misit quidem ad Phraätem literas, sed
Pi\'iusquam aliquid responsi ferri potuit, per Afra-
legatum suum. Parthos Corduene eiecit, et

\') Hut. Luculi. 80. Dio Cass. XXXV, 3.

hosti dediticio prae amico potenti favens regionera
assign a vit Arrneniis.

His peractis, Afraniiis in Syriam profecturus per
niediam Mesopotamiam copias abduxit. Itaque foe-
dus cum Lucullo initum violavit, quo constitutum
erat, ut Euphrates finis esset inter Romanos et
Parthos. Regem, haec omnia moleste ferentem, Pom-
peius maiore etiam afifecit iniuria.

Phraätes enim hucusque et apud alios et apud
ipsos Romanos audierat Rex Regum, coque titulo
in epistolis omnibusque scriptis insigniri solebat;
sed Pompeius in literis, ad eum missis. Regis
tantum nomine eum salutavit, eique negavit hono-
rem , quo maior apud Orientales vix ullum exstabat.

Pompeio deinde in Syriam profecto, de finibus
inter Tigranem et Phraätem cont\'^oversia renovata est.

Tigranes Pompeium per nuntios arcessivit, sed
Phraätes missis literis multa questus est de iniuria
sibi illata et de foedere a Pompeio rupto. Mira
autem socordia Pompeius utrumque neglexit, neque
amicum auxilio ferendo retinuit, neque hostem op-
pressif. Renuntiavit enim, se missurum esse tres
viros ad litem diiudicandam, eoque ambos reges a
se abalienavit, quo factum est, ut Tigranes aegre
ferens, se nullam a Pompeio accepisse opem, com-
positis controversiis, in gratiam rediret cum Partho.
Hic enim intelligebat, si alter eorum ab altero esset
devictus, victorem eo facilius praedam evasurum
esse Romanorum; quamobrem Tigranem salvum esse

cupiebat, ut in posterum se invicem contra hostem
communem adiuvare possent.

Et hac in re Phraätes multo prudentiorem se
praestitit, quam Pompeius, qui licet facile Parthos,
vehementer a se lacessitos, opprimere potuisset, eos
neglexit, ipsisque dedit vires recreandi et ultionis
tempus eligendi potestatem.

Syria anno 64 a Pompeio in provinciae formam
redacta. Romani vicini facti sunt gentis Parthicae.
Ex qua vicinia identidem inter utrumque populum
hostilia exorta et ad extrema regni Parthici tempora
renovata sunt; etsi iusta bellandi causa saepius
defuit. Veluti hoc ipso tempore, de quo hic nobis
agendum est, Crasso in provinciam Syriam tendente,
haiusmodi causa hand exstitit. Parthi enim, licet
multas iniurias passi, non tamen ofFenderant Ro-
ïüanos. Sed Crassus, ut supra indicavimus, Luculli
et Pompeii gloriae bellicae inhians, eo cupidior
belli Parthis inferendi erat, quo minoris horum fa-
ciebat potestatem, quoque avidior opum erat, quibus
eos poliere audierat.

Eius autem ante exactum consulatum in Syriam
abeundi festinatio uti nobilibus displicebat, ita hi
per tribunum plebis Ateium prohibere conati sunt
profectioneni; multis etiam indignantibus Crassum
exire ad bellum inferendum hominibus, a quibus

\') Plut. Pomp, passim. App. Bell. Mithr. 106. Dio Cass.
XXXVII, 5, 6, 7.

nulla Ëomanis orta esset iniuria, quibuscum adeo
pax ageretur et foedus esset ictum. Hos omnes
metuens Crassus, Pompeium rogavit ut se deduce-
ret; sed Ateius obviam proeedens, primum verbis
et preeibus illum monuit ne proficiseeretur, deinde
viatorem ad consulem retinendum misit, quod quo-
niam Ateii collegae non permiserant neque Crassus
proposito desistebat, tribunus plebis ad portam ac-
currens focum ibi cum prunis ardentibus posuit,
ut deorum metu et religione consulem absterreret.

Pompeius interea placido vultu, per hominum tur-
bas viam faciens, Crassum ad portam deduxerat.

Ibi Ateius, sacris factis et aromatibus in ignem
coniectis, nominatim deos civit ignotos et in Crassum
vetustas arcanasque exsecrationes invocavit; sed nihil
senem, auri et gloriae insana cupidine incitatum,
retinere potuit.

Ubi Brundusium ad venerat, mare hiemali tempore
et procellis adeo erat turbatum, ut omnia ab itinera
dehortarentur. Crassus autera non moratus est et
cum multarum naviuni iactura in Asiam pervenit.
Inde terrestri itinere in Syriam tendens venit in Ga-
latiam, ubi rex Deiotarus grandis iam natu novani
condebat urbem ; cui iocose Crassus : tu, inquit, o
rex, duodecima demmn hora urbem aedificas. Bar-
baras contra non male Romano respondit : neque

1) Plut. Grass. 16. Giceronis de Grassi profectione verba o
hominem nequani exstant Epist. ad Att. IV, 13.

tu, ut mihi videris, imperator nimis mane contra
Parthos bellum paras. lam enim Crassus exegerat
annum sexagesimum eoque erat aspecta, ut prove-
ctior etiam aetate esse videretur.

In provinciam delatus, statim expeditionem in
Parthos aggressus est, neque initium spe magnarum
rerum caruit. Nemine enim resistente Euphratem,
ripis ponte coniunctis, facile transiit, magnamque
Mesopotamiae partem depopulatus est.

Regium illius regionis praefectum proelio apud
Ichniam vicit, qui vulnere etiam accepte ad Orodem
(Arsacem XIV) confugit, eumque Crassi expeditionis
fecit certiorem.

Urbium deinde, qvuic inter Euphratem et Tigrin
erant origine Graeca, quaeque omnes moleste Par-
thorum ferebant imperium, multae Romanos, tan-
quam amicos, sponte intra moenia receperunt. Ze-
nodotiae vero cives, quibus imperabat Apollonius
tyrannus, specie deditionis milites quosdam Roma-
nos in urbem acceptos interfecerunt, quo dolo iratus
Crassus exercitum moenibus admovit, urbem captam
diruit et incolas in servitutem abduxit.

Propter huius urbis excidium imperatorem se a
militibus dici passus est, ac si maiorum rerum ge-

0 Plut. 1.1. 17.
Plut. 1.1.

Dio Gass. XL, 13.
Plut. 1.1. Dio Cass. 1.1. 13.

rendarum spem prorsus abiecerat. Fortasse tamen
omnes inter Tigrin et Euphratem urbes hac expe-
ditione capere poiuerat, si temporibus et barbaro-
rum trepidatione prudenter esset usus.

Babylon enim et Seleucia, nobilissimae tractuum
illorum urbes, Orodi valde erant hostiles et aegre a
rege, quod a Mithridatis partibus steterant, erant
captae; quarum moenibus si Romanus de improviso
agmen adduxisset, facile, hisce potitus urbibus,
cetera Parthis ademisset oppida. Sed quam acriter
ille in Asiam ad bellum gerendum profectus est,
tam segniter idoneo usus est tempore.

Nam postquam in urbibus captis praesidia po-
suerat eoque vires suas diviserat, in Syriam rediit
hiematum, quo omnia perdidit, quae antea secundo
Marte gesserat.

Sic Parthis belli parandi tempus dedit, iisque
praebuit occasionem praesidia in urbibus Meso-
potamiae relicta opprimendi, ipsasque recuperandi\'
urbes.

Neque etiam in Syria hiemale otium ad belli
utilitatem contulit. Non armorum telorumqne usu
milites quotidie exercuit, non copias auxit neque
accuratae regionum Parthicarum, per quas iter erat
facturus, notitiae sibi comparandae operam dedit;
sed tempus tantum non trivit in urbium reditibus

O Plut. 1.1. Dio Cass. 1.1.
Î) Dio Cass. 1.1.

computandis et magna undecunque corradenda pecu-
niae copia.

Civitatibus et regibus Romae subiectis aut ami-
citia cum ea coniunctis auxilia aliaque omnia, quae
bello usui esse soient, imperavit, sed simul iis per-
misit, ut pecunia soluta omnium munerum vacatio-
nem sibi pararent. Ne a templorum quidem opibus
manus abstinuit avidas. Hierapoli in urbe Syriae
prope Eupbratem templum praedivitem spoliavit,
multosque dies in praeda trutina examinanda con-
sumsit. Aede egredientibus Dea malum omen ob-
lecit. In limine enim Crassi tilius lapsus est, et
Ipse pater super filium prostratum cecidit.

ludaeos quoque adiit, audita templi Hierosolymi-
tani opulentia. Inter multos alios tbesauros, quos
intactos Pompeius reliquerat, ibi rapuit trabem ex
solido auro factam ligneaque trabe inclusam, ex qua
suspensa erant velamina mira arte confecta. Hanc
trabem ignotam ei monstraverat sacerdos Eleazar,
postquam a Crasso acceperat iusiurandum, ut ab
l^liis templi opibus abstineret; sed fide violata et
ipsam et alia onlnia secum abduxit.

Interea ad eum, militibus ex bibernis contractis,
lgt;ellum instaurare parantem, in Syriam venerunt
legati regis Partbici querentes de foedere rupto et

\') Pint. 1.1.
Plut. 1.1.

losephi Ant. lud. 14, 7, 1.

causas belli exqinrentes. Regis nomine Crasso denun-
tiabant, si a Romanis rnissus ad bellum gerendum
cum Parthis adesset, Orodem summa vi illud bel-
lum esse repulsurum, si autem fama ei verum attu-
lisset et Crassus invito Populo Romano Partbos
bello laeesseret, regem miserari consulis senectu-
tem, eumque hanc ob rem omnes Romanos, qui
in Mesopotamia relicti ibique ab hostibus essent
obsessi, liberos esse demissurum, si Crassus bello
abstineret.

Hoc barbari mandatum aegre tulit Romanus et
superbe iis. respondit, se Seleuciae causam belli
expositurum. Tum Vagises legatorum natu ma-
ximus risum tollens et palmam manus sinistrae di-
gitis dextrae percutiens, prius, inquit, in hac manu
enascentur pili, quam tu Seleuciam adspicias.

Legati ad suos reversi bellum gerendum esse
renuntiarunt.

Eodem tempore, quo legates in Syriam ablegave-
rat Parthorum rex, exercitum etiam in Mesopotamiam
miserat Surena et .Sillace ducibus, qui urbes captas
recuperarent casque, quae sponte ad Romanos defe-
cerant, in ipsius redigerent potestatem.

Milites autem Romani, qui in urbibus Mesopo-
tamiae praesidii causa erant relicti, vim Parthorum

Ï) Plut. 1.1. 18. Dio Cass. 11. 16.
2) Plut. 1.1. Dio Cass. 1.1,
») Dio Cass. 1,1,

propter parvum numerum arcere non poterant, ibique
niagis a Parthis erant inclusi, quam urbium defen-
sores. Brevi igitur tempore Surenas urbes amissas
recepit, et perpauci milites Romani victorum ma-
nibus elapsi ad Crassum evaserunt, renuntiantes hor-
rendam hostium multitudinem et robur, cui nemo
resistere posset: Parthos esse armatos telis, quae per
omnia penetrarent, armis autem ita esse munitos,
nt omnem vim facile sustinerent, neque quemquam
eos posse effugere insequentes, neque recedentes
eosdem assequi. Haec timorern militibus iniece-
runt, quippe qui putavissent, Parthos. similes esse
futures Mithridatis et Tigranis militibus, quos facil-
linie in fugam vertere Romani soliti erant.

Quum milites animis adeo abiectis essent et ha-
ruspices praeterea mala portendi nuntiarent, nonnulli
ex Crassi praefectis, quibus praeërat quaestor Cassius,
animum eius ab hac expeditione deflectere conati
sunt.

Sed Crassus neque his obtemperavit, neque Ar-
tabazi Armeniorum regis consilio prudentissimo ob-
secutus est. Hic enim Tigranis filius et successor
se Crasso socium adiunxerat, eique nullo modo hel-
ium cum Parthis dissuadebat, sed ipse cum sex
millibus equitum in Romanorum venerat castra et

O Plut. 1.1.
Plut. 1.1.
Plut. 11.

auxilium promiserat decem millium equitum gravis
armaturae atque triginta millium peditum. Rex
autem, Parthorum armaturae et belli gerendi moris
uti etiam regionis illius gnarus, Crasso suasit, ut,
omisse itinere per Mesopotamiam, regionem equiti-
bus valde idoneam propter immensam planitiem, per
Armeniam Parthos invaderet : ita enim Romanos ex
Armenia commeatus habituros copiam eosque tu to
profecturos per regionem propter multos et conti-
nues montes equitatui, in quo summa esset Par-
thorum vis, parum commodas.

Collaudavit quidem Crassus studium et auxilium
Artabazi, sed utilissimum sprevit consilium et per
Mesopotamiam proficisci instituit, ne praesidia ibi
relicta desererentur.

Rex in Armeniam abiit, ibique suum invenit
hostem. Orodes enim, misso Surena cum equitibus
contra Romanos, ipse pedites et levis armaturae
milites, quorum auxilium contra legiones Romanas
parvum esse sciebat, in Armeniam duxerat, eoque
prohibebat, ne Artabazus, de suo regno sollicitus,
opem promissam Crasso alFerre posset.

Crassus autem Euphratem transiit prope Zeugma
cum septem legionibus, quatuor fere millibus mi-
litum levis armaturae, totidemque equitibus, quo-

0 Plut. 1.1. 19.
2) Plut. 1.1.

S) Plut. 1.1. 22. Dio Cass. 1.1. 16.

mm robur erant mille équités delecti, quos Publius
Crassi filius, a Caesare missus auxilio patris, in
Syriam in Crassi castra duxerat.

Statim inito itinere gravia omina militum turba-
verunt animos. Ventus enim acerrimus tonitru et
fulgure mixtus ex adverse exercitus erupit, et pons
ipse, antequam omnes transiissent, disiectus est.
Aquila etiam dicitur ita infixa baesisse, ut vix evelli
posset, quin, quum transferretur, sua sponte retro
esse aversa.

Vexillum quoddam ferunt ventorum vi a ponte in
flumen decidisse, quo facto Crassus, ut ad portan-
dum essent aptiora, alia praecidit vexilla, eoque hor-
rendum in modum prodigiorum numerum auxit.
Unus quoque ex equis praetoriis splendide ornatus
cum sessore in aquam in siluit et submersus in-
teriit..

In ipso autem Eupbratis transitu tanta nebula
orta est, ut milites se invicem urgentes corruerent
et in flumen abrepti misere périrent, neque ceteri
Prius terram bostilem adspicere possent, quam pedem
m ea posuissent, ®)

Neque, flumine traiecto, omina timorem ordini-

\') Plut. 1.1. 1Î, 19, 20. :
Dio Cass. 1.1. 18.
Plut. 11. 19. Dio Cass. 1.1.
Dio Cass. 1.1.
Plut. 1.1.
Dio Cass. 1.1.

bus meutere desieruiit. Locus enim castris desti-
natus bis fulmine ictus est, et quum militibus trans-
gressis alimenta dividebantur, primo omnium sal et
lentes distributa esse ferunt, quae Romani funesta
pu tant mortuisque apponere soient,

Milites cunctis his ominibus perterritos ut recrearet,
Crassus concione advocata dixit : non debere eos
perterreri propterea, quod pons disiectus esset, nam
se statuisse copias per Armeniam reducere.

His autem verbis eos consolatus, magna voce adie-
cit : hac enitn, milites, via nemo nostrum redibit.
Hinc rediit metus, putantibus Romanis postrema
verba non minorem reliquis ominis vim habere,
et in tantam moestitiam exercitus lapsus est, ut
neque ducis adhortationes vim hostium elevantis et
virtutem Romanoimm laudantis, neque praemiorum
et pecuniae distributio metum solvere possent.
Deinde ei lustrale pro exercitu sacrum facienti,
viscera ab haruspice tradita manibus exciderunt,
quod animadvertens aegre ferre adstantes: haec, in-
quit, senectuiis culpa est, sed arma nequaquam e
manibus elabentur.

lam omnia malum expeditionis exitum portendere
videbantur ; attamen milites ducem secuti sunt,
luxta ipsum fluvium primo agmen progressum est

\') Plut. 1.1.

2)nbsp;Plut. 1.1. Dio Cass. 1.1. 19.

3)nbsp;Plut. 1.1.

praemissis exploratoribus. Qui quum renuntiassent,
terram hominibus esse vaeiiam et multa se vidisse
Vestigia equitum retroeedentium, respirare coeperunt
milites et parvi pendere hostem quippe manum con-
serere non ausurum. i)

Cassius autem, qui in Crassi castris quaestorio
fungebatur munere, eum admonuit, ut in urbe
aliqua, quae praesidio teneretur Romano, exercitum
contineret, donec certi quid de hostium potestate
et numero cognovisset; quod si minus ipsi placeret,
se suadere dixit, ut iuxta Euphratem progrederetur
^sque ad Seleuciam, unde facile Ctesiphon peti
posset: ita enim naves oner arias, agmen secutas, an-
uonae copiam praebituras et ipsum flumen prohibi-
turum esse, ne copiae ab hoste circumvenirentur.

Ad Crassum, de hoe consilio deliberantem, venit
Arabs quidam, qui antea Pompeii fuerat amicus et
®ocms, unde nonnullis etiam Romanis, qui Crassum
eomitabantur, notus erat, sed tune, mutato animo,
barbarorum sequebatur partes. Homo versutus dolo\'
maximam Romanis intuHt calamitatem.

A Parthis ad Crassum perdendum missus, ami-
citiam erga Romanos simulavit et liberaliter pecu-

quot;) Plut. 1.1. 20.
Plut. 1.1.

^ Jörnen eius varie aflertur. Plut, in vita Grass. 21 eum vocat
^P\'^i/^y, Bio Cass. XL, 20 Avyxpov, Morus III, 11 Maza-
Sextus Kufus autem Maracîmm.

niam imperatori largitus est, ut omnia eius explo-
raret consilia, quae Parthis deinde patefaeeret ;
idemque a eonsiliorum prudentia Crassum abduxit,
quae vero nocerent, his commendatione sua pondus
addidit.

Summo studio id egit, ut utilem Cassii senten-
tiam Crasso dissuaderet, et Romanos quam longissime
a fiuvio abdueeret in vastam Mesopotamiae planitiem,
ubi facile milites gravis armaturae circumiri possent
et opprimi ab equitibus et sagittariis, qui quidvis
potius auderent quam Romanos a fronte aggredi.

Ut igitur ad Crassum venit, amicitiam et beneficia
Pompeii memoravit, Crassi copiarum numerum lauda-
vit, de hostium vero potestate mul tum detraxit, dicens
Orodem metu perculsum omnes res pretiosas in Scy-
thiam et Hyrcaniam transtulisse, neque ei animum
esse pugnam ineundi cum Romanis, Surenam modo
et Sillacem cum parte copiarum Romanis obiectos
esse, ut nimis celerem impetum reprimerent, atque
Parthis tempus esset fuga sibi suisque rebus consu-
lendi; quibuscum si manum conserere vellet et
magnis potiri divitiis, summa festinatione et bre-
vissima via in hostes recedentes tendendum esse.

Haec et alia eiusmodi dictitando homo fraudulen-
tus idemque valde facundus Crassum a sana in suam
traxit sententiam, eumque cum agmine ab Eu-

0 Dio Cass. 1.1. 20.
2) Plut. 1.1. 21.

Phrate aviilsum per media deserta duxit. Initio
nullo prodeunte hoste, milites hilari animo profecti
sunt, sed mox in gravissimas ineidernnt molestias
quippe quos arena profunda, solis ardore ealefacta
neque ullo fonte vel rivo irrigata, excepisset et
planities terreret infinita et arboribus atque umbra
prorsus destituta. Iam aquae penuria et itineris
per pulverem ealidum diffieultas milites vexabat et
loeorum horrenda solitudo moestitiam atque timorem
augebat. Hoc tempore legati ab Artabazo Armeniae
rege advenerunt, qui Crasso nuntiarent, regem bello
Peti ab ipso Orode, ideoque auxilium promissum ei
praestare non posse, ilium autem Crassum rogare,
nt ipse in Armeniam veniret, ubi iunctis viribus
hostem propulsare possent; quodsi imperator aliter
statueret, id saltem ei agendum esse censebat rex
nt loca plana equitibus idonea diligenter vitaret et
per montes et loca ardua progrederetur, neque a An-
gine discederet. His auditis Crassus, putans regem
Armemae ipsum prodidisse, superbe legatis respon-
se mox venturum esse in Armeniam et poenas
® rege sunipturum.

Artabazi autem consilium movit Cassium reliquos-
qne eius sententiae addictos, ut, neglecto Crasso
qni moleste ferebat se semper a praefectis suis
nonen, Arabern adirent eumque de itinere inter-

\') Hut. 1.1. 22.
Plut. 1.1.

rogarent, a quo iam diu timuerant ne insidiae pa-

rarentur exercitui.

Barbaras, qua erat calliditate, eos submisse con-
solatus est et hortatus, ut paulisper adhuc res asperas
tolerarent, omnium quippe difficultatum fine mox
adfuturo. Sed priusquam doli manifestus fieret, per-
suasit Crasso, sibi abeundum esse ad hostium con-
silia perturbanda, et salvus castris decessit.^^)

Non longe iam Parthi aberant; nam qui explo-
ratum praemissi erant, pauci ad suos redierunt,
nuntiantes socios suos a Parthis interfectos esse,
hostes verogt; magno numero advenire pugnaturos.

Nondum putaverant Romani sibi manum esse
conserendam, unde plurimi animo deficiebant.
enim itinere difficili et siti erant defessi, hostes
contra, his omnibus assueti, summa fiducia proelium
inituri erant. Neque etiam certamen detrectare
Romanis licebat, quum nullo modo se ab hosti-
bus irruentibus tueri possent. Non enim propter
arenae siccitatem fossam poterant fodere, neque
aggerem firmum exstruere, quibus castra munu\'i

soient.

Ipse etiam imperator prae festinatione non satis
intelligebat quid ageret et de acie instruenda dubi-
tabat. Primum quidem Cassii aliorumque legatorum
consilio obsecutus, legiones quam longissime per

«) Plut. 1.1.
2) Plut. 1.1. 23.

campos extendit cornibiis equitatu munitis, ne cir-
cumdari ab hostibus possent, i)

Mox autem consihum mutavit et aciem effeeit
quadratam, cuius latera duodenis constarenfc cohor-
tibus, singulisque cohortibus equitum partem adie-
cit, ut omnes partes seorsum hosti occurrere possent.
Ipse medium ducens agmen, alteri cornu Cassium
quaestorem, alteri Publium filium praefecit, et in-
structa acie progressus pervenit ad flumen quoddam
exiguum, cui nomen erat Balissus. HÏc quum alii
duces putarent subsistendum esse et pernoctandum,
ut de numero et ordine hostium certi quid cogno-
scere tur, Crassus, filio suo dimicandi cupido indul-
pns, milites servato ordine cibum et potum sumere
lussit, et, antequam omnes se reficere potuissent,
propere contra hostes duxit.

lam primi in conspectu erant hostes opinione pau-
ciores et ornatu parum splendido. Maior enim pars
exercitus Parthorum ducis iussu subsederat, armo-
^mque splendorem vestibus et tegumentis texerat.
Wis copiis praeërat Surenas, qui secundum in regno
locum tenebat, et belH gloria atque virtute, \'\'uti
etiam genere divitiisque omnibus sui temporis Par-
tis praestabat. A maioribus suis hunc hereditate
acceperat honorem, ut creato regi Partbico primus
\'Pse diadema imponeret.

\') Plut. 1.1.

Plut. 1.1.

Plut. 1.1. Dio Cass. 1.1. 21.

Quotiescumque autem bellatum abibat, magnus
eum numerus sequebatur iumentorum, et ducentis
eurribus pelliees veliebantur, nec cuiquam maior
praesto erat equitum cataphractorum et militum
levis armaturae copia.

Huius imprimis viri auxilio Orodes fratrem devi-
cerat Mithridatem. Ipse enim Surenas primus moenia
conscenderat Seleuciae et urbem in regis potestatem
redegerat. Quamquam triginta demum annos natus
erat, summam iam prudentiae et calliditatis laudem
obtinaerat, quae belli duci magis saepe quam virtus
prodesse solent.

Romani quum citato gradu prope ad hostem adi-
issent, repente signo dato tota planities horrendo
strepitu resonavit. Non enim Parthi in pugna tubis
utebantur vel cornibus ad milites hortandos aut
revocandos, sed tympanis ex pellibus siccis et aere
excavato confectis, quae malleis ubique simul pul-
sabant, ut terrorem iniicerent hostibus : nam terri-
bilem illa sonum edebant, tamquam mugitum fera-
rum et tonitrus raucum fragorem. Quo sono sollicitis
Romanis, repente surrexerunt hostes, qui hucusque
subsederant, et, abiectis tegumentis armorum, ubi-
que fulserunt galeae et vero équités aeneis et fer-
reis tunicis insignes, quorum etiam equi aere erant
muniti.

gt;) Plut. 1.1. 21.
2) Plut. 1.1. 23, 24.

Prinmm quidem Parthi conati sunt disiicere pri-
mam Romanorum aciem, sed legionarii milites im-
petum equitum sustinuerunt, et hostes, acres in ag-
grediendo, verum in perseverando minus diligentes;
pedem mox retulerunt. In hostem fugam simulantem
et ordines suos dissolventem Crassus velites immisit,
sed hi hand longe progressi sunt.

Tanta enim sagittarum undique multitudine petiti
sunt, ut intra suorum ordines sese recipere coge-
rentur. In his Romani vim sagittarum Parthicarum
conspicere poterant, tantam quidem illam, ut neque
aes neque corium earum impetum quamvis eminus
lactarum coërceret. Itaque velitibus reiectis, pugna
rediit ad legionarios milites, quibus tamen nulla
fortia facinora edendi occasio data est. Si enim in
orbem consistebant, ut propter ordinum densitatem
essent tutiores et firmiores, équités hastati magno
impetu irruentes confodiebant primam aciem ante-
quam Romani hastis sive gladiis eos petere possent, et
tegumenta equitum atque equorum iacula a Romanis
emissa arcebant. In conglobatos autem Romanos
sagittae summo impetu coniectae vix scopo aberrare
poterant, et, si ordines erant dissipati, hostium sagit-
tandi peritia singulos conficiebat. Quamdiu autem
Romanis spes erat, ut consumtis barbarorum iaculis

Plut. 1.1. 24.
Plut. 1.1.

Plut. 1.1. Dio Cass. l.I.

cominns pugnandi copiam haberent, aut piignae
saltern finis adesset, omnia mala perpessi sunt.

Sed haec quoque spes vana fuit ; nam mox apparu it,
multos in postremo agmine adesse camelos sagittis
onustos, ad quos singnli emissis iaculis circumvecti,
alia petebant. His tantis malis oppresses gravia
soli et naturae incommoda vexabant. Magnum enim
équités hostiles circumequitando arenae turbin em
excitabant, quo Romanorum oculi dolore afficieban-
tur et prospectus iis praeclusus est. Sitis etiam et
aestus, quae Parthi perferre iam a pueris didicerant,
vehementius quam reliqua mala Romanos afilige-
bant.

Hucusque acies Romanoriim ordines servaverat,
sed timere iam coepit Crassus, ne mox ab hoste cir-
curniretur. lussit igitur filium suum Publium Bar-
baris se obiicere cum equitibus partim a Caesare
acceptis partim aliis, numero mille et trecentis,
quibus adiuncti erant milites levis armaturae. Ordines
progresses non exspectavit hostis, sed retreversus se
in fugam dedit, qua gavisi Romani magno clamore
fugientes persecuti sunt. Brevi autem post in-
tellectum est Romanes fraude Parthica deceptos esse.

Hostes enim, quum filium a patre detraxerant,
constiterunt, et, obiectis Publio equitibus cata-

1)nbsp;Plut. 1.1. 25.

2)nbsp;Plut. 1.1.

*) Plut. 1.1. Dio Cass. 1.1. 21.

phîuctis, alii équités undecumque circumvecti e
longmquo Romanos interficere coeperunt. In arctum
compulsi non diu poterant resistere : sagittis petit!
non tamen celeri morte peribant, sed dolore moto
alii euspides hamatas evellere corporibus conati se
ipsi dilacerabant, alii manibus clypeo et pedibus
terrae aSfixis sibi ipsi opem ferre non poterant et
lûisero modo cruciabantur. Itaque ira acti in cata-
phractos impetum facere conati sunt, et Gallorum
quidem équités fortia facta perpetrarunt.

Horum enim alii corporibus nullo tegumento muni-
tis in équités Partliorum irruebant hostiumque contos
manibus arripiebant et ipsos équités, qui propter
thoraces gravissimos vix se movere poterant, equis
detrahebant ; alii autem equis suis descendentes
Barbarorum equos subibant horumque ventres gladio
sauciabant, ita ut animalia vulneris dolore exsilientia,
simul cum hoste suos perderent sessores.

Maiore tandem parte equorum amissa, équités ad
pëditum aciem se receperunt, Publium vulneratum
secum ducentes. Arenae acervum quendam in pro-
pinquo conspicati eo recesserunt, ubi sperabant
fore ut facilius vim barbarorum arcerent. Sed in hoc
colle magis etiam quam in piano telis expositi erant
hostium, qui, quod alius alio superior em tenebat
locum, cunctos simul contingere poterant. Nullus
amplius maiorum exitus supererat, quam mors ho-

0 Plut. 1.1.

nesta. Publium autem Hieronymus et Nicomachis,
viri origine Graeca et regionis huius non ignari,
servare conati sunt eique suaserunt, ut secum Ichnas
perfugeret, urbem proximam et Romanis amicam.

Sed generosus iuvenis suos deserere et solas eva-
dere salvus noluit. Itaque quum sibi ipse propter
manum iaculo transfixam mortem consciscere non
posset, armigero suo pectus praebuit et morte vo-
luntaria omnem a Parthis contumeliam efFugit. Huius
exemplum amici et priniores exercitus secuti sunt,
ita ut perpauci vivi in manum venirent hostium.

Interea Crassus putavit, filium secundo Marte
cum hoste arma contulisse, et, quoniam ipse a Par-
this magno numero ad Publii perniciem profectis
minus urgebatur, recepto ex pudore animo exerci-
tum contraxit, exspectans filium mox victorem re-
diturum esse. Quum enim Parthi, Romanis aggre-
dientibus, recesserant, Crasso hostem fugere nuntia-
tum erat, et qui postea a Publio cladis nuntii ad
patrem missi erant, a Parthis intercepti et occisi
mandata perficere non potuerant. Posteriores autem
nuntii elapsi sunt et Crasso retulerunt, de toto
agmine actum esse, nisi celerrime subveniretur. Metu
perculsus aliquarndiu dubius haesit, quid sibi esset
-faciendum, donec exercitum tandem permovit, ut
filio ferretur auxilium. Sed Publius iam hostibus
succubuerat, et Parthi victoria reportata super-

\') Plut. 1.1.

bientes, magno clamore et horrendo tympanorum
sonitu redibant, et caput filii hastae praefixum
ostentantes,, patrem compellabant conviciis, non con-
venire dicentes, ut tam generosus iuvenis filins
diceretur viri pessimi et ignavi. Hoc omnium
Romanorum animos fregit, neque, ut in tali re
fieri solet, Publii clades iram et ulciscendi cu-
piditatem excitavit, sed metum et trepidationem
militibus attulit. Crassus solus animo vere Romano
suum tulit malum. Ipsum ferunt omnes circum-
equitasse ordines et milites esse hortatum, ne suus
luctus nimium iis iniiceret terrorem, hostibus potius
omne huius cladis gaudium praeriperent et nomine
Romano digna perpetrarent facinora. Romanorum
enim esse dixit, vincere non magis fortuna armq-
rum, quam gravissima quaeque ad extremum usque
tolerando. Sed parum adhortatio profuit. Pauco-
rum tantum animos erexit, et quum etiam perfidum
illum Arabern, qui se iis ducem per deserta prae-
buerat, in acie Parthorum arma ipsis inferentem
conspexissent, prorsus salutis spem abiecerunt.
Interea undecumque vehementius urgebantur; ab
altera enim parte petebant eos Parthi, quos si
reiicere conabantur, ab altera parte Arabes aut
alia Parthörum multitude instabat, ita ut modo

0 Plut. 1.1. 26.
-) Plut. 1.1.

Dio Cass. U. 23.

ad hos modo ad illos conversi, iindique obnoxii
essent telis, quae nunquam aberrantia coniicieban-
tur ab equitibus, qui totum cinxerant agmen. Pro-
cul dubio caesi ad unum omnes essent, nisi nox
intervenisset. Nocturno enim tempore ullam com-
mittere pugnam Parthorum mores vetant ; et quando-
quidem illi castris munitis haud utuntur, procul ab
hoste quamvis imbecillo pernoetare solent.

Itaque defessi pugnando Parthi discesserunt, di-
centes, se unamnoctem concedere Crasso , ut mortem
filii defleret. Romanis autem haec nox tristis fuit.
Sua quemque mala prohibebant, ne aliis opitu-
larentur; ubique audiebantur clamores et lamen-
tatie sauciorum, quibus nemo auxilium ferebat.
Ne quietis quidem et somni grata exspectatio ho-
minibus defessis arridebat; nam omnes intellige-
bant, prima luce omnem fugiendi potestatem sibi
praereptum iri, si hostes rediissent. Noctis igitur
beneficio erat utendum, sed spes salutis erat parva
in ten eb ris iter facientibus per vastam et ignotaffl
solitudinem.

In tanta rerum desperatione milites conspicere
volebant imperatorem ; sed senem tandem dolor
fregerat. Consilii expers hu mi iacebat filii mortem
deplorans, et nullam amicorum adhortationem vel
consolationem admittebat. Quem quum Cassius et

1)nbsp;Plut. I.I. 27. Dio Cass. 1.1. 24.

2)nbsp;Plut. 1.1.

Octaviiis frustra, ut surgeret et rebus prospiceret
praesentibus, monuissent, ipsi convocarunt tribunes
militum et eenturiones, ut salubre inveniretur con-
silium. Qui postquam statuerant, hoe loco quam
celerrime esse discedendum, milites sine tubae sonitu
excitaverunt, et sauciis in castris relictis, ceteris
praeceperunt, quicumque possent, ut Carras rece-
derent, quae urbs relictis in ea praesidiis tuta ipsis
asservata erat.

Fuga autem saepius impedita est, quippe qui
modo putantes hostem supervenire ordines instrue-
rent, modo saucios, qui secuti erant, ad se recipe-
rent, aliosque etiam in via exponerent, quos vires
deficiebant. Ignatius quidam cum trecentis equi-
tibus agmen reliquit et circa mediam noctem Carras
pervenit. Compellatis ibi vigilibus Coponio, qui urbis
praesidio praeërat, nuntiare iussit, magnum inter
Parthos et Romanos proelium esse commissum ; qui-
bus verbis neque exitum pugnae, neque suum no-
men addens, abiit et cum sociis sospes evasit. Co-
ponius vero ex nuntio ipsi allato coniiciens. Romanos
non secundo Marte decertasse, Crasso auxihum ferre
statuit, suisque militibus collectis obviam victisivit
eosque salvos Carras deduxit.

\') Plut.nbsp;1.1.

Plut.nbsp;1.1.nbsp;Dio Cass. 1.1. 25.

Plut.nbsp;1.1.nbsp;Dio Cass. 1.1.

Plut.nbsp;1.1.

Prima luce Parthi ad castra redierunt Romano-
rum, ibique relictos interfecerunt omnes multosque
etiam, qui via aberraverant vel itineris diffieultati
succubuerant, per équités assecuti trucidarunt/j)

Interea ad Surenam rumor pervenerat, Crassum
iam Euphratem transiisse et ignotorum tantum ho-
minum turbam intra Carrarum moenia confugisse;
alii contra afürmabant, Crassum Carras se contulisse
neque inde adhuc profectum esse. Valde haec rerum
ignorantia barbarum angebat, nam putabat, si Crassus
evasisset, sibi victoriae praemium esse praereptum et
Romanos denuo bellum contra Parthos moturos esse.
Cuius rei ut certior fieret. Carras legatos misit, qui
Romano sermone Crassum et Cassium appellarent
et dicerent, Surenam colloquendi causa cum iis velle
congredi.

Paulo post eodem ablegavit Arabes, qui olim in
castris degerant Romanis ipsumque Crassum et Cas-
sium facie noverant, qui, Cassio in moenibus con-
spect.o, Surenam dix erunt pacem iis concedere ipsis-
que polliceri regis amicitiam si Mesopotamia de-
cessissent. Cassius probavit conditiones oblatas et
postulavit, ut dies et locus colloquii inter Crassum
et Surenam constitueretur. Legati, his auditis, ad
suos redierunt, Surenae referentes, Romanorum duces
non elFugisse, sed in urbe morari. \' Statim bar-

0 Plut. 1.1. 28.

2) Plut. 1.1.

\') Plut. 1.1.

barus copias moenibus adînovit et omissa omni
quam modo per legates obtulerat, benevolentia, Ro-
manos iussit Crassum sibi et Cassium vinctos dedere,
si pacem impetrare vellent.

Denuo inter victos tumultus et trepidatio orta
est, timentesque, ne urbs a Partbis caperetur, eam
relinquere decreverunt. Et fortasse salvi inde omnes
abiissent, si hoc imprimis curassent, ne cui barba-
rorum hoc consilium enuntiaretur. Sed ipse Crassus
Andromacbum, virum perfidissimum, omnium consi-
Horum fecit participem et itineris ducem eum elegit.
Hic omnia, quae a Romanis cogitabantur, Parthis
enuntiavit eiusque proditionis causa postea a Parthis
Carrensium accepit imperium.

Romani densa nocte Carris egressi, ab Andro-
luacho isto, ne nimis Parthos praeverterent, variis
viis circumducti, tandem itinere ambagibus pleno
lu paludes et loca fossis intercepta pertracti sunt.

Cassius autem, iam antea suspicatus Romanis ab
isto barbaro fraudem parari, Carras redierat, unde
fidos nactus itineris duces cum equitibus suis elfugit.
Ahl etiam, quinquies fere mille, quibus praeerat
Octavius, in loca montana, quae Sinnaca dicuntur,
^nte lucem pervenerunt.

0 Plut. 1.1.nbsp;29.

Plut. 1.1.nbsp;Dionbsp;Gass. 1.1.
Plut. 1.1.

Plut. 1.1.nbsp;Dionbsp;Cass. 1.1.

Crasso, fraude ducis in locis illis palustribus
et iniquis oberranti dies supervenit. Tandem post
multas difficultates, quum hostes in eo essent ut
eum assequerentur, ad collem venit non munitum
neque prorsus tu tum ab equitum incursione, sed
Sinnacis montibus, quos Octavius tenebat, supposi-
tum. Hic simulac vidit Crassum a Parthis urgeri,
ad opem ferendam accurrit, omnesque eum milites
secuti sunt, qui hostes acriter aggressi, colle eos\'
deiecerunt et, Crasso in medium recepto clypeisque
tecto, affirmarunt, nullum Parthorum telum ad im-
peratorem perventurum, antequam omnes pro eo
pugnantes occubuissent.

Et Parthi quidem reiecti Romanorumque in re-
sistendo fortitudinem experti, remissius aggredieban-
tur; sed hoc quam primum animadvert erat Surenas,
iterum dolo Romanos tentare instituit, ne, si nox
advenisset, omnes sal vi abirent.

Revocatis igitur copiis, ex composito per castra
sua sermonem haberi iussit de Orodis erga Romanos
dementia, non esse Parthorum regem eo animo, ut
bellum cum Romanis gerere vellet, sed ipsi magis
placere pacem cum iis agere et Crasso gratificari.

Quae ut Romanis nuntiarentur, nonnullos ex
captivis, qui huic sermoni interfuerant, dimisit, et
ipse brevi post cum primoribus Parthorum placide ad

1)nbsp;Plut. 1.1. Dio Gass. 1.1.

2)nbsp;Plut. 1.1. 30. Dio Cass. 1.1. 26.

collem adequitavit, dextram protendens et Crassum
evoeans ad colloquium. Milites libenter Surenae
verba acceperunt, iisqne habuerunt fidem; sed Cras-
sus, qui toties se a Parthis decipi passus erat, tunc
recte intellexit, sibi insidias a barbaris parari.

Hanc ob rem exercitum admonuit, ut quod diei
reliquum esset resisterent, proxima enim nocte om-
nibus viam patere in montes, ubi nullum a Parthis
\'periculum immineret.

Sed persuadere militibus haud potuit, qui eum
haesitantem quum vidèrent, clamare coeperunt, mi-
lites ab eo armatis hostibus obiici, quibuscum ipse
inermibus ad colloquendum congredi non änderet.
Tümultu deinde orto, minae etiam in imperatorem
audiebantur et scuta pulsabantur gladiis.

His rebus victus Crassus, militibus morem gerere
decrevit; sed priusquam collem reliquit, Octavium
et reliquos, qui aderant Romanorum duces, ad-
vocavit, ut testes sibi essent quam indigne a suis
eogeretur, eosdem autem simul admonuit, ne coram
aliis hominibus dicerent, se a civibus suis hosti esse
traditum, sed periisse dolo Parthorum. Statim ei
descendenti occurrêrunt duo barbari a Surena missi,
qui Graeca eum lingua iusserunt certes de suis
viros praemittere, quibus ostenderetur, Surenam cum

\') Plut. 1.1.
Plut. 1.1.
Plut. 1.1.

suis inermem ad colloquium venisse. Qui autem
exploratum a Crasso praemissi sunt, a Parthis capti
sunt et retenti. Ipse interea Surenas cum aliquot
equitibus Crasso occurrit, quem quum patrio more
vidisset pedibus euntem, valde miratus est, et
equum splendide ornatum adduci iussit. Dextra
deinde porrecta a Crasso petivit, ut hunc equum
regis nomine ei oblatum dono acciperet, simulque
eum rogavit, ut secum ad flumen progrederetur
ad pacis conditiones litteris mandandas, Romanos
enim leges non scriptas oblivisci solere. Crassus,
quidnam consilii caperet adhuc deliberans, repente
a barbaris correptus et in equum impositus est,
quem statim illi verberibus ad cursum incitarunt.

Quod ut vidit Octavius ceterique, qui imperato-
rem secuti erant Romani, prehenso freno equum
inhibere eosque, qui Crassum retinebant, removere
conati sunt. Certamine orto quum multi, qui ad
hanc rem compositi erant barbari, suis succurrissent
et Romani procul abessent, Parthi tandem superiores
facti sunt. Öctavius gladio Parthi cuiusdam arrepto
equisonem, qui Crasso vim intulerat, cecidit, ipse
autem a tergo caesus interiit. Petronius cum pau-
cis illaesus e manibus effugit et ad eos, qui in
monte relicti erant, salvus pervenit.

Ipse etiam Crassus occisus est, sed cuiusnam

\') Plut. 1.1. 31.
2) Plut. 1.1.

manu quomodove perierit, parum constat. Mortui
manum dextram et caput amputavit hostis, ut victo-
riae signum afFerretur régi Orodi, qui hoc tempore
m Armenia erat apud regem Artabazum, quocum
pacem inierat, quae firmata est nuptiis inter Paco-
rum Orodis filium et sororem regis Armeniae. In
ipsis nuptiarum comissationibus nuntius allatus est
de victoria reportata et caput Crassi ludibrio fuit
convivis, caput illius viri, qui omnes sui aevi Ro-
manos divitiis superaverat, sed ferre non potuerat,
se duobus aequalibus potestate cedere, Caesari et
Pompeio.

0 Plut. 1.1. Cff. ail. a Vaülant, Arsacid. Imp! I, 120.
Plut. 1.1. 32 seqq.

ERRATA.

QÜAESTIONES.

I.

Falso Plutarchus (Crass. 11) narrat: Crassum ad
Senatum literas misisse de Pompeio ex Hispania
revocando belli servilis causa.

H.

Pompeius fortuna potius secunda quam virtute
ad magnam pervenit gloriam.

HL

Dissentio a Mommseno. Röm. Gesch. 1, 94,
Aufl.: nichts ist verkehrter als die servianische
Ordnung für die Einführung der Timokratie in
Rom auszugeben.

IV.

Tribubus servianis tam patricii quam plebeii cou-
tinebantur.

V.

Ad Sophoclis Philoct. 683 antistr. cl\' perperam
scholiastes vocabulum xaxoysiTOva interpretatur:
Oü f/.óvov OTTOU Kakov ouKnbsp;yeiTOvoc, aXhb,

ouSè gt;caKÖi/y Trap\'\' ov dfioificcïov Kóyov arevd^ccv

d\'/CQU(76Tai.

Verba sic distincta: ouS\'é riv\' èyxópccv KdKoyei-

Tova, vertenda sunt f,neque quemquam indigenarum
mali socium hahensquot;

VI.

Causa exsilii Xenophontis, quam memorat Pau-
sanias V, 6, 4 non refutatur verbis, quae afFert
Diogenes Laërtius II, 7, 51.

VII.

Liv. XXII, 60, 33 pro arma a nonnullis recte
legitur armis.

VIII.

Livii verba XXV, 3, 16. „ut sortir ent ur ubi
Latini suffragium ferrentquot; non sunt sollicitanda.

101
IX.

Sail. Bell. lug. XLV, 2 vocabulum urtenQn sub-
stantivum, sed adverbium, esse arbitror.

X.

Virg, Aen. I, 249 verba: „nunc placida com-
postus pace quiescitquot; intelligenda sunt de morte.

XL

Ibid. I, 672 pro hospitia legendum consilia.
XII.

Perperam Scholiastae ad Hor. Epist. I, 3, 9
uderidet Horatius Titium.quot;

XHI.
»

Guilielmus H anno 1650 contra urbem Amste-
lodamum milites mittens strenue officio functus est.

XIV.

Schola Pythagorae refert ingenium Doricum.

102
XV.

Non assentior iis, qui contendunt in examinibus,
quae dicuntur, scholasticis diligentiae tantum ratione
habita praemia esse tribuenda.