De tyd en heeft noyt weghgenomen

NEDERLANDSCHE LETTERKUNDE.

\'.\'•I

RIJKSUNIVERSITEIT TE UTRECHT

2299 186 7

■will mmmi

DE

VOORNAAMSTE SCHRIJVERS

DER VIER LAATSTE EEUWEN,

II, DE GROOT, L. LEOI\'OLÜ R, K. R 1.1 KENS,

VIJFDE, GEWIJZIGDE DRUK. DOOR

I,. LEOPOLD,

lf.i.ram; aan igt;f, hijr-kwf.fkschooi. voor ondrrwij/kr-tf, oroningf;n.

TE GRONINGEN BIJ .1. B. WOLTERS , 1S32.

Stoomdrukkerij van J. B. Welters

BERICHT VOOH DEN EERSTEN DRUK.

Wo bieden onzun Umdgunouten in (til work eoiio inleiding tol de beoefening van de Nederlandsche. Letterkunde aan. ^A\'

Jeugdige onderwijzers (do post, dien wo beklooden, geeft ons recht, hierover te oordoelen) hebben behoefte aan een\' leiddraad bij hol boatudeoron onzer lotter-kunde. Meer dan eens hebben we hot ondervonden, dat hun studoeren zich bepaalt tot oen van-buiten-leoren van droge biograpbieön, meestal door hen zei ven uit verschillende werken samengeflanst of van uit haar verband gerukte uitspraken over schrijvers on geschriften, die ze nooit good begrepen, om de eenvoudige reden, dat hun eigen oordeel nooit meesprak, liet lezen van de voortbrongsolen onzer letterkunde, hot putton van kennis uit de bronnen zei ven, daartoe komt hot bij hen gewoonljjk niet. Aan zulke onderwijzors door eone verzameling van schoone letterkundige producten belangstelling en liefde in te boezomen voor hen, die zo schreven, opdat zo al zoo aangevuurd worden bij oeno meer uitgobreido studio ook hot geheel te lezen, waarvan hun veelal slechls een deel, een brok meegedeeld werd, dat was ons dool.

\'I\'e gelijk beoogden wo nog een ander doel, n.1. hot leveren van eon leesboek, dat naast andere bloemlezingen, wier waarde wo hier niet willen afwogen, kan gebruikt worden. — De kweek- en normaalscholon, ja ook ieder aankomend onderwijzer op zich zolven, ze kunnen nimmer eene te rijke keuze van loos-boeken hebben, on, men zal hot ons moeten toostommen, dio keuze is nog zeer beperkt. — Mochten de leeraren aan de inrichtingen voor middelbaar en uitgebreid lager onderwijs dit ook zoo begrijpen ten opzichte hunner leerlingen, dan hopen we, dat ze onze bloemlezing bjj hunne lossen zullen gebruiken.

De in ons oog voornaamste schrijvers in ons land (na de herleving onzer letteren) hebben we in dit boek door de opneming hunner produkten doen op-

treden. Zijn er, die meenen, dat het getal der schrijvers of dat der stukken gering is, we wijzen hen op den omvang, dien reeds het boek heett verkiegen. hadden we eerst liet plan, het geheele werk uit één deel te doen bestaan, de rijkdom der stof dwong ons zeer spoedig, meer ruimte van onzen uitgever te vragen. We gelooven, dat bet boek door grootere volledigheid ook meer waarde beeft verkregen voor het doel. De schoonste stukken stukken, die het meest eigenaardige der verschillende schrijvers doen uitkomen, hebben we getracht bijeen te brengen. Sommige stukken van erkende schoonheid zullen misschien met leedwezen gemist worden; juist hunne bekendheid door de opneming in de meeste bloemlezingen heeft ons doen besluiten, de plaats, die ze ingenomen zouden bobben, af te staan aan zoo niet altijd evm schoone, dan toch ook ztvr

lezenswaardige stukken.

De interpunctie in de stukken uit vroegeren tijd hebben we op de meeste plaatsen veranderd; vooral deden we dit, omdat ons boek een tesboek zou zijn en het lezen van een letterkundig produkt bij eene vreemde interpunctie, de opvatting van de beteekenis der woorden en zinnen moeielijk is.

Dit alles hebben we gemeend te moeten zoggen, om ons boek bij hot publiok in te leiden.

BERICHT VOOR DEN VIJFDEN DRUK.

Verschillende omstandigheden, voor het publick van geen gewicht, waren aanleiding, dat mijne beide medewerkers reeds na het verschjjnen van don tweeden druk zich niet meer met de uitgave en de omwerking van dit book konden bemoeien en ze daarom aan mij overlieten; nu echter bij den vijfden druk nog moer dan vroeger ingrijpende wjjziging noodig bleek, heb ik dan ook gemeend, de verantwoording daarvoor openlijk op mij te moeten nemen en hon niet langer blijkens don titel aansprakelijk te stellen voor veranderingen, die ik op eigen hand heb ondernomen en uitgevoerd.

Behalve de wijzigingen, die iedere herdruk van een boek eisebt, dat met den tijd kan en zal modegaan, heb ik bepaaldelijk bij de bewerking van dezon druk eene verandering of liever eene aanvulling noodig geacht, die bij een eenvoudig doorbladoren van het werk in \'t oog zal vallen, en niet van belang ontbloot mag worden geacht. Hot is mij namelijk wenscholijk voorgekomen, bij eiken

schrijver eene opgave van gescliriften te voegen, waarin do gebruiker van dit boek iets van en over dien auteur kan vinden. De ervaring, opgedaan bij mijne aanraking met vole onderwijzer», heeft mij geleerd, dat eene dergelijke opgave van belang is voor een werk, dat tot de beoefening- der letterkunde en die barer geschiedenis moet inleiden: oorspronkelijk en ook nu nog\' de strekking\' van dit boek. l\'lene zooveel mogelijk volledige alphabetisdie lijst van die geschriften en hunnen prijs, aan het bock toegevoegd, zal gew;s de belangrijkheid dier opgave verboogen.

De aan de stukken voorafgaande biografische en bibliografische opmerkingen zijn aan eene nauwkeurige revisie onderworpen in verband met de uitkomsten der wetenschap: ik moet echter opmerken, dat er, op een paar punten althans, misschien niet eene volkomene aansluiting aan die uitkomsten bereikt is, daar er verscheiden maanden verloopen zijn tusschen het afdrukken van hot eerste en van het laatste vel van dit boek. (Ik wijs vooral op de Hooft-feesten, die\'tot de mededeeling van menige bijzonderheid hebben geleid, te laat om er partij van te kunnen trekken).

\'t Is misschien niet overbodig, op deze plaats te verwijzen naar de AanvuUiny. na het afdrukken van bet; laatste vel opgemaakt (zie pag. 573).

De keuze der stukken is hier en daar gewijzigd, terwijl ik noodig achtte, het getal schrijvers met één te vermeerderen (vosmaur). Of ook niet andere auteurs van den tegenwoordigen tijd recht hebben op eene plaats in dit boek ? Ik antwoord, dat bepaald gestelde grenzen mij dwongen, zeer zuinig\' te zijn en dat ik bij de keuze ook geleid werd door het streven, om vooral die schrijvers op den voorgrond te brengen, welke meer of minder typisch waren.

Jk hoop, dat de vijfde, omgewerkte druk van dit werk zich gunstig\' onder-scheide van den vorigen.

öhoningkn, tri December 1»8i. l. LEOPOLD.

ANNA BUNS (^t. tusschen l.5.^r)0 en 1566).

Mocht in de oorste helft fier 16e eeuw iemand aanspraak maken op don eerenaam van dichter, dien zoo menig zouteloos rederijker met zijne verfransclite taal zich onrechtmatig toeeigende, dan is het Anna Bijus, „lt;/i« Eeiwerdiyc Goduruchtii/e Catholijcke ende seer vermoerde maf/het Anna Bijns, in den oprechten Gheest Chris!i seer hooqhe verlicht, wuonende binnen Antwerpen, ende de Jonckheit instruerende in het oprechte Catholijck qheloove.\'quot;\' Ofschoon door hare geloofsgenooten, die hare vurige, scherpzinnige en satyrieke verzen tegen den heftigen Luther, zijn ketterschen aanhang on de „aonstaendo dcsolafe dor sodonquot;, met gretigheid lazen en langen t\\jd bleven lezen, wel eenigszins vergood, zal mon haar toch blijven roemen als oene dichteres, die voor haren tijd zeer zuiver schreef en niet alleen vroeger, maar ook nu nog door do cordate, krasse en zoetvloeiende, ja zangerige taal Wftrer refereinen ¹) den lozor geheel voor zich inneemt.

Vele gebreken van haren tijd, waarin „de akker der poëzie braak lagquot;, troft men ook in hare verzen aan; men vindt bij haar echter niet alleen „schoone termen\'quot;, waarop de Rederijkers, tot ongoloofelijke overdrijving toe, jacht maakten, maar in de eerste plaats doorgaans een aantrekkelijkon, schoonen inhoud. Bij haar gotuigeii inhoud en vorm van betrekkelijk voel dichttalent; de gloed en „de verven der ware dichtkunstquot; zoekt men bij de meeste dichters der 16e eeuw, maar bij haar niet tevergeefs.

Zie verder o. a.

Dr. W. J. A. Jonckbloet. Geschiedenis der Nedorlandsche Letterkunde 2o druk 1 p. 316.

Dr. Jan ten Brink. Schets oener Goschiodenis der Noderlandsche Letterkunde p. 231.

De Dietsche \'Warande, onder redactie van J. A. Alberdingk Thijm VII p. 40.

J. F. Willoms. Verhandeling over de Nederduvtscho taal- en letterkunde opzigtelijk de zuydolyke provintiën der Nederlanden 1 p. 222.

llefereinen van Anna Bijns, naar de nalatenschap van Mr. A. Bogaers, uitgegeven door Di-. W. L. van Heiten, met verklarende woordenlijst.

Nieuwe Kefereinen van Anna Bijns, uitgegeven door ür. W. J. A. Jonckbloet en Dr. W. L. van Heiten, met Inleiding en Glossarium.

1

Referein, de regel of do regels, die in ieder couplet van een gedicht lerugkomun. )e naam is later overgebracht op het geheele gedicht, waarin een referein voorkomt, o., L. en k. Lelterkuniie, fie druk. I

HOE SCHOON MOET GOD ZIJN1

Wilt nu ontwecken \'), doorluchtige ¹) ainnen,

Door sMeys boginnon, set druck besijen ;

Reyn geestelijcke blijsohap schept nu van binnen,

Herte, leden, vinnen²), wilt trueren af snijen; Aansiende de croatueren, wilt belijon Met aoeten love de Godhjcke macht

Vanden Schepper, en wilt u in hem verblijon. Van wien alle dingh heeft 8ijn wesen verpacht. Het veldeken gruene nu tonswaert lacht,

Daer menigerhande vruchten in groeyen.

De cruyden medioinael zijn nu gheacht;

De boomen verblijden ons duer haer dracht Van gruenen loovorkens, die luatelijc bloeyen;

Deerde wert \') vruchtbaer door sdauB bespoeyen ³), De vogelkens singen diveerscli van strepen.

Dit merckende, wilt u te seggen moeyon:

Och, boe schoon moet hij sijn, diet al heeft geschepen!quot;)

Do bloerakens, die den winter⁴) heeft doen duycken⁵),

Hen ⁶) lustich ontpluyken nu seer edelijck;

Uroen taxkens springhen uut dorre struycken;

Willen wij ghebruyken do vruchten vredelijck,

Laet ons doch loven (want tis wel redelijck)

Hem, die alleeno don wasdom mach gheven.

Wanneer ghij tgroeno volt sijt betredelijck En u daer duer comt vreucht int herte gedreven,

Denct, hoe schoone hij moet zijn int eeuwich leven.

Die de werelt so lustelijck can vercieren:

Laet u herte altijd (wilt ghij niet sneven ⁷))

Duer de creatueren ⁿ) in Godt sijn verbeven.

Siet ghij fraey menschen, oft lustelijcke dieren,

Vogelen inde locht, visschen inde revieren.

Op eerde reyn bloerakens onvernepeu ^i:;),

Segt en looft hem, die tonswaert is soo goedertieren: Och, hoe schoon moet hij zijn, diet al heeft geschepen!

1

DnorUchtuje, oorspronkelijk; doorschijnend, doorzichtig, bolder, klaar; bier moet meij

2

denken aan t\'risch, scherp voelend. — 3) Vinnen. Men zegt nog: ik kan geen ham

3

Besjioetjen, besproeien. — C) Geschepen, geschapen. Nu nog: geheven (van heffen) vet

4

Vlaanderen nog voor; bergen, wegbergen, verstoppen. „De school duikenquot; = heimelijk v»

5

de school wegblijven. — 9) Hen, zich. —■ 10) Sneven, letterlijk «a//en, oneigenlijk gebruik

6

voor kwaad doen, verkeerd doen, misdoen. „Hoemen beeft nhcsnee/t, groot is zijn (Godi

7

ghenade.quot; — 11) Creatueren, de schepsels, het gescbaiMine. — 12) Onvemepen, overvloedig, rijl

Wanneer ghij int volt gnet u verluchten,

Om wat ghenuchten te scheppen in desen,

Denct om dLant hier boven vol soeter vruchten \'), Daert sonder sucliten altijt nomei\' sal woaon:

Gaet metter begeerten ¹) daer bloemkens lesen, En metter herten maect daer u woone;

Peyst^s), hoe schoone hij daer is weerdich gepresen, Die hier de bloemkens can cleoden soo schoone,

Soe dat noyt Keyset^- in sijnen throone En was gecleet met sulcken coluere.

VerliuecM inden geest, niemant en croone \'):

Singt den Heere nu lot\'sano met blijden thoone;

Want den ■\') rijm is wech, den snee is duere, Den Mey staet lustolijck in sijnen fluere:

Wert ergens int groene gesonghen, gepopen⁰),

Denct, verblijt²) daer duere u natuere:

Och, hoe schoon moet hij zijn, diet al heeft geschepen!

Siet ghij Zonne en ^s) Mane, claer van ghestichte \'^J),

En de sterren dichte ³) aenden hemel staen ?

Ten zijn maer ^u) stralen van den eewighen lichte;

Dus wil u gesichte int hooclisto slaen:

Peyst om dlicht, daer dese haer licht af ontfaen.

Wiens godlijcke cracht schijnt inder sonnen stralen,

Die alle groeysel doet uuter eerden gaen En met bloemkens bedeet bergen ende dalen,

Soo dat geen schilder en sou connen geraaelen Soe schoone colueren, oft soe menigerhando: Dus, redelijcke menschen, hoort, mijn verhalen,

Soect inden creatueren (wilt ghij niet dwalen)

Don Schepper met uwen relijcken verstande;

Want siet ghij iet schoons te water, te lande,

\'Tmacli bij de schoonlieyt dos Scheppers luttor ^,3) drepon ^l:\');

Dus segt oft denct uuter liefsten branden ⁴);

Och, hoe schoon moet hij zijn, diet al hoeft goschepen!

1

■atief achter met (metter = met der). Vroeger kwam in don datief van vr. woorden in

2

den Vlaamschen tongval en in dieu van Dordt en omstreken). — 6) Gepejten, vaujnj/ien,

3

|n,schijn. — 10) Dichte, dicht gezaaid (bijwoordelijke e). — 11) Ten zijn maer, het en

4

en vorm.

HOE SCHOON MOET GOD ZIJN!

Wilt nu ontwecken \'), doorluchtige ¹) sinnen,

Uoor sMeys beginnen, set druck bes ij en ;

Reyn geestehjcke blijaohap scbept nu van binnen,

Herte, leden, vinnen²), wilt trueren nf snijon; Aansiende de creatueren, wilt belijon Met soeten love de Godlijcko macht

Vanden Schepper, en wilt u in hem verblijen, Van wien alle dingh heeft sijn wesen verpacht. Het veldeken gruene nu tonswaert lacht,

Daer menigerhande vruchten in groeyen.

De cruyden raedicinael zijn nu gheacht;

De boomen verblijden ons duer haer dracht Van gruenen looverkens, die lustelijc bloeyen;

Deerde wertquot;\') vruchtbaer door sdaus bespoeyen ³), De vogelkens singen diveersch van strepen.

Dit merckende, wilt u te seggen moeyen:

Och, hoe schoon moet hij sijn, diet al heeft geschepen! ^

De bloemkens, die den winter ⁴) heeft doen duycken quot;),

Hen⁵) lustich ontpluyken nu seer edelijck;

Oroen taxkens springhen uut dorre struycken;

Willen wij ghebruyken de vruchten vredelijck,

Laet ons docli loven (want tis wel redelijck)

Hem, die alleene don wasdom mach gheven.

Wanneer ghij tgroene velt sijt betredelijck Wn u daer duer comt vreucht int herte gedreven,

Denct, hoe schoone hij moet zijn int eeuwich leven,

Die de werelt so lustelijck can vercieren:

Laet u herte altijd (wilt ghij niet sneven ⁶))

Duer de creatueren quot;) in Godt sijn verheven.

Siet ghij fraey menschen, oft lustelijcke dieren,

Vogelen inde locht, visscben inde revieren.

Op eerde reyn bloemkens onvernepen ^l2),

Segt en looft hem, die tonswaert is soo goedertieren: Och, hoe schoon moet hij zijn, diet al heeft geschepen!

1

denken aan friseh, scherp voelend. — 3) Vinnen. Men zegt nog; ik kan geon band

2

of vin verroeren. — 4) Wart, de vroegere onvolm. tegenw. tijd van het werkw, wer

3

Hespoeijen, besproeien. — G) Geschepen, (/escha/jen. Nu nog: yeheven (van hijfen) voor

4

Viaanderen nog voor; bergen, wegbergen, verstoppen. „De school duikenquot; ~ heimelijk van

5

voor kwaad doen, verkeerd doen, misdoen. „Hoemen heeft rjhesnee/t, groot is zijn (Gods)

6

ghenade.quot; — U) Creatueren, de schepsels, het geschapene. — 12) Onvernepen, overvloedig, rijk.

3

Wanneer glijj int velt gaot u verluchten,

Om wat ghenuchten te scheppen in desen,

Denct om dLant hier boven vol soeter vruchten \'), Daert sender suchten altijt somer sal wesen:

Gaet metter begeerten ¹) daer bloemkens lesen, En raetter lierten maect daer u woone;

Peyst²), hoe schoone hij daer is weerdich gepresen, Die hier de bloemkens can cleeden soo schoone,

Soe dat noyt Keyser in sijnen throono En was gecleet met sulcken coluere.

Verhuecht inden geeat, niemant en croone³):

Singt don Heere nu lofsanc met blijden thoone;

Want don ⁴) rijm is wech, den snee is duere, Den Moy staet lustelijck in sijnen fluere:

Wert ergens int groene gesonghon, gepepenquot;),

Denct, verblijt⁵) daer duere u natuere:

Och, hoe schoon moet hij zijn, diet al heeft geschepou!

Si et ghij Zonne en ^s) JMane, claer van ghestichte ⁶),

En de sterren dichte ⁷) aenden hemel staen ?

Ten zijn maer quot;) stralen van den eewighen lichte:

Dus wil u gesichte int hoochste slaen:

Peyst om dlicht, daer dese haer licht af ontfaen.

Wiens godlijcke cracht schijnt inder sonnen stralen ,

Die alle groeysel doet uuter eerden gaen En met bloemkens becleet bergen ende dalen,

Soo dat geen schilder en sou connen gemaelen Hoe schoone colueren, oft soe menigerhande: Dus, redelijcke menschen, hoort mijn verhalen,

Soect inden creatueren (wilt ghij niet dwalen)

Den Schepper met uwen relijcken verstande;

Want siet ghij iet schoons te water, te lande,

\'Tmach bij de schoonheyt des Scheppers Uittor \'-) dropen ^l:i);

Dus segt oft denct uuter liefsten branden ⁸);

Och, hoe schoon moot bij zijn, diet al heeft goschepen!

1*

1

j datief achter met (metter = met der). Vroeger kwam in don datief van vr. woorden in

2

lin den Vlaamschen tongval en in dien van Dordt en omstreken). —(i) Ge/jrjjen, van pij li en, |met den bok fluiten. — 7) Denct, verblijt enz. Lees: Denkt, verblijdt zich daardoor uwe

3

| vroeger vr. evenals uur). Nog zegt men: van stonden aan, van ganschor harten, met eeren. —

4

j\'i) l\'eyst, peinst, denkt. — 4) Croone, van kroonen = kreunen (morren, kermen, klagen).

5

lustelijck. De vorm van den 4en n.v. werd vroeger ook als nominatief gebruikt (nog

6

fiatuur, — 8) En, door apocope ontstaan uit ende. — 9) Ghestichte, samenstel, wezen,

7

aanschijn. — 10) Dichte, dicht gezaaid (bijwoordelijke e). — 11) Ten zijn maer, het en

8

Imgen vorm.

4

MERTEN LUTHER EN MERTEN VAN ROSSOM¹),

Merten van Rossom, met veel quaets gespuys verselt, Heeft menicli schoon huys in brande ghestelt;

Maer Luthers boosheyt gaet verre boven soreven:

Duer hem zijn keroken, cluysen, oloosters gevelt,

Menicli goedtsmans kint (niet mueghelijck getelt)

üyten cloosters ghejaeoht, die nu deerlijc sneven \'). Stelen en rooven, daer zij bij leven.

Van dien zijnder licht ooc onder Kossoms bende —

Waerom werdt Rossom dan alleene bekeven?

Leeleker dan zijne luydt Luthers legende ■).

Doet open n oogen, ghij onbekende,

Die Lutherum looft endo Rossom laect;

Aensiet Luthers bedrijf, tbegin en dende:

Noch hoeft bijt qualiker dan Rossom gemaect.

Dit moet ghij Ijjden³); hoe ghij de waerheyt messaect, ühij en kunt hier tegen niet geseggben neen;

Maer, al zijn zij alle beyde van dueghden naeot,

Noch schijnt Merten van Rossom de beste van tween.

Es Merten van Rossom een verradere,

Luther es ooc een, en zoo veel qnadere:

Hij berooft, met verraet, vander hemelscher erven⁴) Menicli kersten ziele. Dus öods versmadere.

Lucifer, heeft dees twee gesouden te gadere,

Om dat zij heel kerstenrjjck zouden bederven. Ks Rossom moordadioh, Luther heeft doen sterven Twee hondert duysent boeren duer zijn bedrijf;

Veel esser onthooft, verbrant, gesact^s) menicli werven Om zijn valscbe leere, beyde man en wijf;

Du» es hij een moordenaer van ziel en lijf.

Merten van Rossom mach maer dlichaem hinderen.

1

Anna Bijus hooft zelf erkend, dat ze soms in hare hekelini; van Lulh«r en de Lui thersehe leer te ver gin;;; ze zegt ergens:

„Al heb lek hier gheschrevon wat vorwijtelijc iet Teghen de Lutheranen, ten is gheen wonder vrij;

Want sij schrijven wol noch eens zoo spijtelijc, siet,

Teghen de hoylighe Kerckequot;.......

Van weerszijden scheen men dus te overdrijven. De Heer Alberdingk Thijm, die hovenstaanJj referein, dat uit acht coupletten bestaat, liet eene scherper dan liet andere, opnam in zijn! „(iedichten uit de verschillende tijdperken der Noord-en Zuidnederlundsche literatuurquot; (Amj sterdam, C. L. van Langenhuyeen) teekende er bij aan; „Dit, Annaau leeftijd en diehtgeeij even zeer kenschetsend, stuk wordt hier medegedeeld in het vertrouwen, dat het ter geeneil zijde tot liefdeloze opwellingen of aanmerkingen leiden zal.quot; Op grond van dezelfde ovcm weging en in hetzelfde vertrouwen wordt het hier opgenomen naast een paar brokken uit Marnbifl „Byencorf\' (pag. 11), niet minder dan de refereinen van Anna Bijns geest en leeftijd vuif den schrijver kenmerkend.

1) Sneue». Zie bl. 2 aant. 10. — 2) Legende, verhaal, bericht. — 3) Lijden, belijdenjj bekennen. — 4) h\'roen, erfdeel, het hemelsche leven, de hemel. — 5) Gestut, in een\' verdronken.

5

A.1 mach hij donnoosele\') quellen even stijf²),

Zijn zij patient, hjj maectse Gods kinderen.

Dit en sal üijn sonde niet verminderen,

lo en wilts \') niet excuseren of\'t maken reen ^A)

Al zijnt beyde twee venijnighe slindoren,

Noch schijnt Merten van Rossom do beste van tween.

Morten van Rossom. prince van den snaphanen ^s), Die, om stelen, om rooven zijt cloeck ter banen;

Luther, prince van alle valsche propheten,

Soudic u legende gheheel vermanen quot;) ?

Tsou den leser verdrieten, soudic wanen;

Den tijt on tpampier werder mede versleten. Dus voor eens hebic my gehenoucli ghequeten. Tot op een ander tijt! borcht my de reste!

Luther, Rossom—Lucifer daer by gheseten, My twijfelt, wie van drien es de beste.

Rossom sleypt Veel quaets aes tzijnen neste;

Luther es nacht en dach in de weere, In kerstenrijck te stroyen een dootlijcke peste: Dus h.aer beyder boosheyt blijet niet cleere¹);

Maer voor Luthers venijn ie my meest verveere; Want de menschen brenght hy in deeuwich gheween.

Al en os der keure niet weert oen platte peere\'\'), Noch schijnt Morten van Rossom de boste van tween.

CLAPPERS ENDE CLAPPEYEN.

Wat vint men hoensdaechs al sduvels kinderen, Clappaerts endo clappeyen\'), die elcken hinderen!

Sien sij yemant eens onnoselijc vallen,,

Seere selden sullen sij tfeit verminderen,

Maer wat bjj hangen, als logen vindoren.

Wiens valsce tongen sijn vol regallen¹¹);

Dese en sullen in Gods rijeke niet stallen ^IJ), Maer rollen als ballen In de helsche wallen Bij don bosen viant, haren radere;

Onder tvolc en is gheen liofte met allen; Sij clappen, sij callen;

Sij gecken , sij mallen.

1

I\'ters. — 10) Onnoselijc, onschuldig; eigenlijk onschadelijk , van het verouderde nonse, nooi.se,

6

Sulo \') aoht sijnen bruodoro oon ft-ruot misdudere, Kn solver is liij dusent muel quadcro.

Wij dolon al gadero, ooo niomant sou rcon.

Uier om soggo ic uut minlijeker adero;

Die sender sende is, werp den eersten uteon.

Tvolek clapt nu, dat hem do tanden elateren: Sij beroehten Paus, Bisscop, Abten, Patoren,

Sjj willen voor niemant bugen den nee.

Valt yemant van desen, sij lachen, sij solmtoren. Papen, Muncken, Susters en Matoren ¹)

Sijn tsamen, so sij seggen, luy, gioricli en vree En steken selvo tot den ooron in den dree:

Haren gierigon treek Hangt de sielo opt rock. A.cy, aehterelappers! wilt Gods cordoel vreesen! Stopt uus solfs scuyte; want voorwaor sij os loc, En houdt uwen beek;

Meret uus selfs ghebreck,

Ghij vanght donnosele in den slaoh als mcesun; Mon siet u darme weduwen en wcesen

Pluoken en teesen ^a): uwen ja is neen.

Waer om wildy nu ander lien gebroken cleoBon ²) f Die sonder sonde is, werp den eersten steen.

O Christen menschen, hoe sjjdij verkeert .

Dat ghij, broeders, malcandoron niot anders on eert;

Ohij bint u sielo met swaren banden;

Den thoren Gods wort dagelijcx op u vermoert.

Weet ghij niet, wat sinto Pauwels ons loert. Dat aehterelappers sijn Gods vianden ?

Hoe derft ghij tot Gode ophotten u handen Met bloodighen tanden,

Subtijlo ⁵) verstanden ?

Wilt don oppersten Heere sijn oordeolen laten, 01\' ghij moet hier na tot uwer scanden Eewelijck branden.

Dus, in wat landen Ghjj yemant siet vallen, tsij van wat staten,

Peynst: hij nu, ic morgen, wij ajjn crancke vaten.

Wilt niemant verwaten⁶), hij sij groot oft cleon; Want sijdij hoeren oft ondersaten.

Die sender sonde is, werp den eersten steen.

Sulc weorljjc ^f) seyt, dat de geostelijcko dolen, En tsijn de vuylste kinder vander scholen.

1

Teesen, ecu synoniem van hot voorafgaande pluckcn: kwellen, (cietcrcn. — 4) Cleesen,

2

doen, excommuniccoron. — 7) Sulc weerlijc, menig leek.

7

Oio don lion tharo ontdraglion on ontrumon ,

Thoot banokorooto, in duytsco ghostolon:

Sij luoron, sij auoron \'), sij lappon, sij f\'olen ■);

Doso willont al doon draeyen op haor dumon, En liaer oygen ealichoyt sij vorsumon:

Sij brassen, sij slumen Op saochto plumen;

Sij dobbolon, sij tuysscen ³), sy spelen, sy mommen : Sij leson ^r\') al omrao na do sckoonsto prnmen,

ïvot sij afachumon;

Hom stoken de crumen,

llcoht oi\'tso in de vloot van welluste swommon: Sij herpen, sjj luton, sij pijpen, sij bommen ¹): Hot rooht sjj crommon; elck knago dit beon:

Dolen Papen on Munckon met grooton sommen, Die sondor sonde is, worp den eerston steen.

ONGHEBONDEN BEST, WELDICH 7) MAN SONDER WIJF,

Ohosollen on woduaers, beyde jonck en out. Do vryhoyt os boter dan silver en gout.

Vololit Paulus leoro, ick on rade u niet elquot;),

li lij ft ongbobondon, tes gheringho gotrout. Dat langhe berout, wijs es hij diot schout²): Trouwen os avontuorlijok, dit siet mon wel.

Crijcht oen man oen wijf, die quaet os en fol, Wedorspannich, rebel.

Hij laotter zijn vol.

Op eerde on os ghoon meerder martolaro.

Poyst, jonghers, die om houwen loopt zoo snol, Ten os vry ghoon spel,

Maer oen eenwich ghequel.

Dio wilt houwen, mach wel zijn in grooton vare ; Want oon quaet wijf es soker oen quade ware,

Een eerdscho holle, een eeuwig, ghokijf.

Dus durf io wol soggon int openbare:

Onghehomlen best, woldich man sender wijf.

Men mach quot;) oonen man niet quader vloeken Dan mot oenon wijvo. Die thouwen zoor soecken,

Zijn setter dan sot, ic wilt bothoonon ¹²). De vrouwen en bohoeven hoendaechs ghoen doeokon;

1

4) Mommen, zeker dobbelspel bedrijven. — 5) Lesen, zoeken, grijpen. — 6) Bommen,

2

Sehoul, schuwt. — 10) Vare, angst. — 11) Mach, kan. — 12) Éethoonen, hewijüon.

s

Ziet, hoeze veirloockon: zij draglien de broockcn;

De Mans moeten inden torfhoek woonen. Dan preken zij sdaechs wol seven aemoenon \'). Ten mach u niet schoonen -).

(jhij mans persoonen,

Ghjj weet, of ic lieghe; diet somtijdB proeft.

Gheeft iiaer een slach, zij en zal u niet lioonen , Maer dubbel loonon,

Met stoelen croonen ^).

Gbjj moet al besorghen, wat int huis behoeft, Oft ghjj werdt begresen en qualijck ghetoeft¹),

Ghij, fraey ghesellen, wat hebdjj in u lijf²),

Daer ghij u gaet bedroeven, eer u God bedroeft\'c\' Onghebonden best, weldich man sonder wijf.

EEN DOBBEL TONGHE IS VERMALEDIJT,

Serpenten, Aderen, Schorpioenen, Slangen ,

Beeren, Wolven, Stieren, int wout ghevangen,

Hongherich van caken,

Wilde Eenhoornen, niet om verstrangen ³), Briesschende Leeuwen, die naer bloot verlangen, Fonijnige Draken,

Dese schaden den mensch, alsser bij ghoraken; Nochtans een dobbel tonge meer quaets can brouwen.

Al zijn dees beesten schadelijck int genaken, Men mach se schouwen ;

Een dobbel tonge en is niot om betrouwen,

Al waer sij als Cicero schoon van faconden quot;), Int hoymelijck salse fenijn uitspouwen En dootlijck wonden.

Noyt beesten so wroet op eerde ghevondon, Men machse vangen, binden en versubtijlen quot;),

Diese vliet, en worter niet af verslonden;

Maer een dubbel tonge over hondort mijlen Mach den absenten quetsen met haren pijion. Dus segge ic dwoort des wijsemans altijt: Een dobbel tonghe is vermaledijt.

Der geesselen slach can blau stramen verloenen,

Maer der tongen slach die breeckt de beenen Naer schriftuerlijck vermaen ¹⁰).

1

vriendelick onthaelquot;. (Cats.). — (!) LijJ , loven; zoo ook aflijvig (overleden). Nog in Ujj-

2

lento, lijftocht, enz. — 7) Niet urn verstranqen, in (strengheid) wreedheid niot te over

3

treffen. — 8) Faconden, wclsprekeiulheid. — 0) Versubtijlen, in scherpzinnigheid overtreffen. —

O

Door tsweert issov voel bracht in sdools vereenen; Nochtans de dobbel tonge, soude ick moenen ,

Heeft meer moorden ghedapn.

Daer door zijn dorpen en steden vergaon, Omgeworpen Casteelen, sloten en mtieren;

Niemant so sterck diese can wederstaon Oft daer voor ghedueren.

Sij maeokt onvrede tusschen naoste gobuercn,

Sij schoyt van malcanderen man en wjjf. Kon dobbel tonge sr.elt een heel stadt in nieren Door haer bedrijf.

Sij is fenijnich, infect¹), ja soo coroaijf¹),

Dat sij wonden slaet, die niet en genesen.

Vader ende kint brengt sij in ghekijf.

Dat noyt on was oft nemmermeer sal wesen Can aij versieren ³); ende midts desen

Tusschen de vreedsamige berockt sij strijdt: Een dobbel tonge is vermaledijt.

Een dobbel tonghe can de waorheyt verkeeren, Sohriftuere vervalschen, dwalingo leeren,

In steden, in landen Discoort⁴) verwecken; Princen en Heeron Bijnder door bedorven en vrouwen van eeron Ghebraclit in schanden.

Van broeders en zusters maect sij dool vianden, Dat sij maikanderen vervolghen en quellen.

Leven en doot staet inder tongen handen.

De viant vander hellen

En mocht niet meer quaets doon met zijnen geselion

Dan oen dobbel tonghe; wie salse ontvlion? Al doetmen goet, sij aalder quaet uut spellen Door haer bespien.

Al en eanse de duocht, diese siet ghescbien,

Niet heel missaken⁸), sij salse verminderen.

Recht is sij van God en allen goeden lien Verhaet gberekent onder sviants kinderen.

Wie aal hem ^r\') wachten voor dees valsche Blinderen \'i Christua selve on waaaer niet voor bevrjjt: Een dobbel tonge is vermaledijt.

1

Ju/ecl, hosniettclijk. —

PHILIPS VAN MARNIX VAN ST, ALDEGONDE. (1538-1598).

„Een der uitstekemlsto mannen zijnor oemv; con dichtcr, mot cone krachtige verbeelding begaafd; een prozaschrijver, wiens stijl door niet een\' zijnor tijdgenooten overtroffen werd; eon staatsman, op wiens bekwaamheid en omzichtigheid Willem van Oranje zich in do belangrijkste cn neteligste onderhandelingen immer verliet; een in den godsdienstigen penne-strijd zoo bedreven godgeleerde, dat hij aan cone vergadering van bisschoppen, in hot hun bijzonder eigen vak, zegevierend het hoofd bood.quot;

Zoo oordeelt de Amorikaansoho geschiedschrijver Motley over dezen Nederlander. Met het oog opmeer dan e\'en kenmerk, boven aiingowezen, verdient hij in dit boek ocne eervolle plaats.

Ciroote gebeurtenissen brengen groote mannen voort, of liever ontwikkolen grootemannen. Werd Anna Bijns bezield door haren haat tegen de Hervorming, de ijver ervoor, evenzeer als zijne liefde voor de vrijheid dor Nederlanders, die hij in verschillende staatsbetrekkingen betoonde, prikkelde den geest van den Brusselschen edelman Marnix van St. Aldegonde. Jegens onze taal maakte hij zich verdienstelijk, door haar te zuiveren van vele vreemde woorden en verkeerde uitdrukkingen, zooals hij in de Voorrede voor zijne Psalmen verklaart ¹\\ Tevens wist hij lust tot hare beoefening bij andoren op te wekken. Zijn ByencorJ der IJ. Roamscher Kercke, een hekelschrift, in zuiver, vlooiend, geestig proza geschreven, twee geuzenliederen, waarvan het Wilhelmuslied te recht een grooton naam verwierf, en zijne vertaling van het Boecle der Psalmen, gelijk ook ondorscheidene kleinere staatkundige en godsdienstige geschriften, zijn de natuurlijke openbaringen van zijnen goest.

Wat zijne Psalmen betreft, zo staan vorre boven de uit het Fransch vertaalde van P. Dathenus Cf 1500); het is ten deele aan don grooten opgang, dien deze maakte als gloeiend ijveraar en als volksredenaar, toe te schrijven, dat zijne Psalmen niet door dio van Marnix worden vervangen, maar, eenmaal officiëol in do Gereformeerde kerk opgenomen, tot in \'t laatst der vorige, ja nog in deze eeuw in gebruik bleven.

Marnix\'\' leven biedt ons een belangwekkend tafereel aan van de werkzaamheden en lotgevallen eens mans, die stond en streed voor eone overtuiging op politiek en religieus go-bied, en niet slechts,enkele, maar bijna al do jaren zijns levens besteedde, om, eerst alleen, later ook in verceniging met Willem van Oranje, to doen, wat zijne overtuiging hem voorschreef. Zijn karakter bracht mee, dit niet half, maar geheel, ja soms mooi\' dan geheel te doen. Dat hij met hot oog op de tijdsomstandigheden tot levensspreuk koos; „Repos ailleursquot;, vindt daarin eone voor ons aandoenlijke verklaring.

Zie verder o. a.

Br. J. Ten Brink, Schots oenor Gesch. d. Ned. Lett. p. 238.

W. Everts, Geschiedenis der Nederlandsche letteren II p. 3.

Dr. W. G. Brill. Het Wilhelmus van Nassouwe, de oorkonde van Nederlands tweede geboorte.

Dr. J. J. van Toorenenbergen, Philips van Marnix van St. Aldegonde, do standvastige getuige van het bezielend beginsel van don opstand tegen Spanje.

Dr. R. Fruin, Tien jaren uit don tachtigjnrigen oorlog.

Jan van den Have, Filips van Marnix.

Do Byen-korf der H. Roomsche Kerk. Eone duidelijke cn grondige uitlegging van don zendbrief van M. Gontianns Horvet, uitgegeven voor den van het christelijk geloof afge-dwaatden, door Philips van Marnix, lieer van St. Aldegonde. Op nieuw ten bohoevo der Roomsche kerk, bijzonder in de Nederlanden, uitgegeven. Twee doelen.

1

In die voorrede bestrijdt hij do „r/eschm/mde ende vreemde woirden uyt andere talen onlleenC, on de „stopwoirden in den die hl cquot;; ook zogt hij oen hartelijk woordje over \'t gebruik van het voornaamwoord du, dat in zijn\' tijd reeds oen versehoveling was.— Hij „on-derscheiddoquot; in zijne geschriften ,,het een- van hot meervoudig getal in de gebiedende wyzc van spreoken en zondigde bymi nooyt tegen hot waarneemen van het mannelyk en vrou-welyk geslacht.quot;

II

BYENGOUF DER U. ROOMSCHER KERCKE.

Eone van \'t begin tot het oindo op ironisch en toon gesehrevon uiteenzetting cn toelichting van oenen „Sondt-briofquot; van Gentian-Hervot, uitgevaardigd, om do ketters tot dc kerk terug te brengen. „Hot heeft ons goot ende nut gedocht ende tot stichtinghe der II. lloomscher Korcke seer voordorlijckquot; zegt de Sclnijver, „dat wij souden don togenwoor-dighen sendthrief in \'t brcede verklaren oude op elck stuck stereke ende bequamo bewijsredenen te voeghen, ghetogen soo uyt der schrift, als uyt de beste ende bequaemste Boecken der oude Vaderen, Conciliën ende Docreten, daer onso Moedor de II. Kerckc sich alder-incest mede behelpt, op datraen te boter soude moghen merekon de vorborghen kosteHjcke schatten, die in desen korten Brief vervatet zijn, ende dat een yeghelijcK do selve soude mogen nutten tot synen besten voordeel, ende tot ghemeyne stichtinghe.quot;

AENOEN EERWtERDIGEN, HEYUGHEN ENDE HOOGH-GHELEERDEN DOCTOOR ENDE MAGISTER NOSTER, HEER FRANCISCUS SONNIUS.

uekwekudioh liissoiroi\' van \'s heutogen-hosch (va DE It alleu nieuwe bisschoppen inde nederlanden).

Marnix beweert in deze Opdracht o. a., dat de verstandige maatregelen van Granvello, in het aanstellen van nieuwe bisschoppen en de gezegende werking der Inquisitie de Kerk voor [i een groot kwaad bewaard hebben. Nadat hij don toestand der Kerk, waaruit ze gered is s® geworden, geschetst heeft, stelt hij daar tegenover de leeringon en het streven der Refor-iffl mators en gaat daarmee aldus voort;

Men wilde een heele nieuwe Reformatie inbronghen, die by do H. Roorascho Kerke, noch by onse voor-Vaderen noyt ghesien en was. Men wilde hot allo ! weder brenghen op de oude ploye der Apostelen ende Euangelisten. Ooh , I wat een jammer, wat een last ende verdriet haddet \') gheweest voor onse j hertlieve Moedor, die H. Roomsche Catholijke Korcke, endo alle hiiro goedo i Ondersaten! \'tHartkon klopt haer noch, als sy daer slechts van hooron ver-1 manen ²). Maer ghedanckt sy onse lieve Vrouwe van Antwerpen, Onse lieve Vrouwe van Hallo, van quot;Waveren ende die van do seven Ween te Loven ende j die van de seven Eycken in Vlaenderon, daer heeft uwe E. wel in tijdts teghon gheweest met alle vlijt ondo arbeyt. Sy heeft de Inquisitie int Lant vorsorcht, de Geusen vorjaoght, do Heoron ghovanghen, don Adel ondo do Rorgeren ghebannen ende op de Vlecsch-banck ghebracht, de Spangjaorts inghevoert, \'t vyer endo \'t sweert tot een teecken dor Victorie opghesteken ³), | in allo hoocken galghen opghericht, \'t nieuwe Euangelische bloedt vergoten, iin somma: uwe noersticheydt, uwe vlijt, uwe yvor, uwe nieuwe Bisschoppen Seiulo uwe H. Inquisitie hoeft onsen ghcnadichston Koninck alsoo wol botaelt jende overredet, dat syne Majcst. velo liever het verderf zijner Erflande ondo |de vorwoestinghe syner Ondersaten heeft willen sion. jae zijn eyghen endo jeon-ghobooren Sono vanghen ondo laten sterven, dan dat hy de H. Catho-llijcksche Roomsche Kercko sulcke sehandc haddo laten lydon endo in stede j van den Paus Decreten ende Decrctalcn, ende vande Misboecken oft Unrlulnx taniiftai ende andere ghotyde Boecken soude hot H. Euangelium ende de H.

1) Haddet (geweest), thans ware hel, (eertijds gewoonlijk zoo). —- 2) Vermanen, ■ wagen. Zie hl. 8 aant. 10. — 3) O/xjhesteken, weggeborgen, in de scheede gedaan.

i

12

Schrift bobben laton alleonc stadt\') grypen. Daorom moet uwe E, hooghljjck gopresen onde tot in den derthienden Hemel verheven werden, daer de derthien-avondt^J) Heylighen woonen van weghen alsuloker vrome feyten, ende oen yeghlijck behoort wel nae zijn gave uwe H. Voornemen hier in te helpen ende te stereken. Dit is, B. H. Bisschop, de ooresaecke, die my onweerdighe minder Broeder heeft bcwoghon, om dese kleyne ghifte uwer E. toe te schicken, op dat ick met myne kleyne gheringe gaven oock helpe het vervallen Huys der Roomsche Kercke in het rechte natuurlijck fondament dos H. Roomschen Pans wederom te setten. Daerom, hebbende nu onlancx in de Stad van Antwerpen ghesien ende ghemereket, datter een Boecxken veyl was in \'t Walsch ende int Nederduyts, genaemt Een Missive aft Zcnd-hrir j, arti dr vcrdwaelde mnl Christen (jelove, hy GeiUiaen Uerv.tye., ende dat het seer getrocken was, ende groot gheacht van alle goede Catholijcksche herten, so heb ic dat selve met alle neersticheit overlesen ende mot der daedt bevonden, dat aldaer int korte begrepen ende vervaet stonde de gantsche gront ende fondament der H. Roomscher Religie, welcke uwe E. met vyer ende met sweerdt, jae met het verderf des gantschen Landes door een en H. yver soeckt te verdedighen. Hebbe derhal ven ghedacht, dat het selve Boecxken weert was van alle Menschen ghelesen te werden, op dat de afghedwaelden mochten in den rechten wech wederkeeren ende de goede Catholijcksche noch meer ghesterekt werden; maer om dat ick merekte, dat het seer kort ende dies halven een weynich Duyster was end» en hadde gheene oft seer weynighe bewijsredenen uyt der Schrift, Conciliën, Heylighe Vaderen ende Decreten der Pausen, soo hebbe ick de Penne in de Handt ghenomen onde eene volle verklaeringhe des selfs •^T) willen maecken, op datter niet aen en sonde ontbreecken. Ende dewijle ick saoh, dat het noodieh was, sommvghe dinghen breder te verhalen, insonderheydt vande weerdicheydt endè Authori-teyt der H. Kercken ¹) ende vande rechte uytlegginghe dor H. Schrift, waer in al onse saken gantschelijck bestaen —midts ^r\') wy ons altijt op de Kercke moeten beroepen, dewijle doch ons nu voortaen gheen ander Schildt noch verdedinghe meer overghebleven en is, — soo hebbe ick ghearbeydt, om in corte te wysen, waer in dit fondament ghelegen is ende met wat schriften, met wat Vaderen ende welcke Conciliën, met hoedanighe Decreten elck stuk bewaert ^fi) is ende oock, hoe men de schrift met de H. Roomsche Kercke over een brenghen moet ende Catholijckscher wyse verstaen, soo dat sy den Ketters tot gheenen voordeel moer en diene. Ende om dat dit van veelerley ende menigherhande bloemkens by een gheraept is, soo hebbe ick het selve ghenaemt Den Byen-cnrf der Roomscher Kercke, om te kennen te gheven, dat ghelijcker-wys als een Honich-bye niet uit eenderhande Bloeme alleene, maer uyt vele verseheyden haren Honich bereydt, alsoo en staet de Roomsche Kercke oock niet op eenderhande Schrift, By bel, Concilie oft Decreet-boeck, dan sy raept het uyt een yeghelijck \'t ghene dat haer alderbest dient, soo alamen in den voortganck ooghmerckelijck ² i sal moghen sien ende op het eynde

1

mis, driekoningenavond. — 3) Des selfs (nan hetzelve) van het boekje. — 4) Der H.

2

het oog te merken.

13

des Boecks noch broeder verstaen, aldaer de oyghenthjcke redeu verhaeit worden, waeroin wij deaen Boeck met alsulckeu naam ghenoemt hebben.

VAN HET ONDERSCHEYT DER SPIJSEN,

(Dat 15 Capittol).

A.engaende voort het verbodt der spijsen, dat is ooek op uytgedruckte Texten ghefbndeert. Ten eersten, daer staet gheschreven, dat Godt tot Adam seyde: Du en salt niet eton van den Boom des Wetenschaps. Daer uyt heoft de Heylighe Kercke besloten, datmen geen vleosoh op de Vasten en mach eton. Item, na dat Adam ghesondicht hadde, soo heoft Godt de Aerde vorvloeckt. Ende nu weten wy immers wel, dat alle het Vleesch, datmen eten mach, is van der Aerden her comende. Daerora soo heeft oase Lieve Moeder de Heylighe Kereke, op de alderheylichste daghen, als men voor syne sonden penitentie ¹) doen moet, soherpelijck verboden, datmen gheen Vleesch en sonde eten, om der vervloeckinghe dor Aerden niet deelachtieh te worden. Ghelijck als het de Heylighe Bisschop Durandus seer fijn heeft uitgeleyt. Waer uyt men claerlijck af nemen mach, dat het Coren, daer het Broodt van ghemaelt wordt, ende Druyven, daer de Wijn uyt ghoperssot wordt, geene vruchten der Aerden zijn, maer der Zee, ghelijck als de Vis-schen; want anders moesten sy oock vervloeckt wesen ende verboden op de Vasteldagen. Of\' men mach oock segghen, dat de H. Kercke hier in ghedispenseert ²) heeft, om dat de Visch do heylighe Prelaten niet wol go-smaoct on soudo hebben souder Broodt ende Wijn. Dowijle sy insonderheydt door hot langhduerich sitten inde Korcke als sij singhen ende bidden, den aers flegmatijck ³) hebben, dat met goeden Wijn gheholpeu moet worden. Ende daorom heeft sij alleen hot Vleesch verboden, als onreyn ende vervloeckt, alst ghecoockt is, want aongaende het rouwe vleesch dat moghen de Prelaten soo wel in do Vasten als op den hooghen Paeschdach, het smaeckt hun altijdt even wel. Maer de gene, dio gecooekt vleesch oft Eyoren nutten op do Vischdaghen, moeten verbannen en uytgeroeyt worden als oerloose Ketters ende aen een staock vorbrant. (Ick versta de gene, die de dispensatie met ghelt niet af en coopon.) Want dat hot Vleesch onde Eyoren (niet tegonstaende alles wat men uyt Paulo oft uyt de H. Schrift daer toghen brongen mach) onreyn, onhoylich ondo vervloeckt zijn, blijekt ghenoochsaom uyt het groot mirakel, dat in Italien noch gheschiedt op den bergh, ghe-naemt II monte della Virgino, dat is, ons liefs Vrouwen Bergh. Want soo wie op dien Bergh vleesch oft eyeren brought, oft oock melck, van stonden aen worden sy vol wormen, om dat onse Liofvrouwe niet lijden en wil, datmen op haren Bergh eenich vleesch oft eenigho onreyne spijse oet, dan alloonlijck visch onde fruyt, ofte boomvruchten.

Maer wat ist? Alwaor het vleesch niet vervloeckt noch onreyn, nochtans

1

Penitentie,.\\)oole. — 2) Gheclia/ienaeert, vrijgustoM.—• 3) AV«i/ma((\'yVfc, gevoelloos, koud.

14

soo hooft oiise L. Moeder do H. Korekn groot recht, hot solve te verbieden, op dat sy immers oen ondersoheyt der spjjsen soude hebben, ende in desen deele don Figueren ende schaduwen des Ouden Testaments eenichsins ghelijok vallen, waer in don volcke van Israel sokere spijsen verboden waren als onreyn. Hoe wel dat onso L. Moeder wol soo discreet ende verstandich is, dat sy hot vleesch niet voor heel onreyn en houdt in sich selven. Want anders, onso Heylighe Vader de Paus met sijne Cardinalen ende Bisschoppen en souden het soo wel niet moghen, dat sy oock inde Vasten, ja op den goeden Vrijdagh haero vingheren daer na souden lecken, soo wel gaer als rou. Maer sy en wil hare Prelaten daer in niet seer verblinden, dan slechts harer Ondersaton goede ghehoorsaemheyt beproeven, gholijck als Godt oock in den Ouden Testament aokero spijse verboden hadde, meer om sijn volck in ondordanicheyt te houden, ende te loeren eenen gruwel ende schrik te hebben van hare nabuereu der Bgyptonaers ende andere afgoderijen, dan dat sy aeu haer selven onreyn waren. (Want het ghene dat Godt geschapen heeft, is van den aenboginne goodt ende reyn geweest). Maer de Heylighe Keroke heeft noch een ander aensien hier in gehadt, als dat sy achtede, dat het vleesch onreyn was, niet aen sich selven, maer aen den gheenen, die geene Bullen van den Paus en hebben ghecocht, om het solve te moghen mee goede conscientie ghenutten. Want ghelijck als in de tijden Pauli de spijse gheheylicht werde ende ghereynicht met dancksegghinghe ende met het Gebedt, alsoo wordt uu de spijse met des Paus Bullen gheheylicht. Want wie die heeft, die mach vry vau alles eten sender achterdenoken\'), ende met goeder conscientie segghen: Omnia munda mundis, dat is te seg-ghen: Den reynen is allo dinghen reyn. Maer die geene Bullen en Leeft, al hadde hy noch thienmael syn Ghebedt daer over gedaen ende, Godt ge-danckt voor syne goedo gaven, dat en can hem al niet helpen: hy moet vervloeckt ende verbannen weson ende uyt het ghetal der goede Catholijcksche ondersaton der Heyligher Kercken uytgheroeyt, jae, aen een staeck verbrandt worden, als een onreyn ende boos Ketter.

Ende daerora ist, dat de H. Prelaten, Cardinalen ende Bisschoppen ende alle goede Ondersaton des Roomschon Steels, vergeten wel dicmael hare danckseggingho ende Ghebedt over de spijse te segghen. Jae, den meesten-deel soude hen schamen, sulex te doen, ende soo syse by eenich ongheluck noch segghen (het welcke solden geschiedt) dat doen sy in een sprake, die sij solden ende den meesten hoop der goner, die aen de Tafel gheseten zijn, niet en connen verstaon, achtende, dat sulex tot de reynicheyt der spijsen niet veel en geeft noch en neemt, by dien dat sy wel leckerlijck gekoockt zijn; daorenteghen souden sy in de H. Vasteldaghen vleesch eten, daer sullen sy hare Bullen moeten hebben, wel bezegelt endo behanghen, ja die sy oock solve connen lesen ende verstaon, oft anders waert al quaedt werek

Soo is dan het vleesch onreyn, den ghonon, die gheone Bullen en hebben. Het welcke men daer uyt afnemen mach, dat in Spaengien daer de H. Inquisitie het jae ²) veyl heeft, nochtans soo wie een Bulle om een Reael crijghen can, die mach den gheheelen Vasten door allorley penssen ende dermen ondc al watter in steeckt, met den gheheelen afval eten , sonder swaricheyt der

\\) Achlerdencken, bekommering. — 2) ./We, immers.

15

conscientio. Ende daerotn ist, dat de Eoi-weordiglie Doetoor Eckïus, willende dit verbodt der spijsen uyt dor schrift bewoeren \'), brengt den Text voort uyt de Handelinghen der Apostelen: Siet dat ghy u onthoudt van de spijsen , die den Afgoden opgeoffort zijn. Want soo ais Paul us seydt: Het ghene dat den Afgoden opgeoft\'ert was, dat was den Day vol opghooffert, ende der-halven onreyn ende vervloeckt den ghenen, die het met alsuleker conscientio nutteden. Also, wil hy seggon, gaet het oock mot hot vleesch toe, inde verboden daghen, soo wanneer da.t hare onroynicheydt onde vervloecktheydt met dos Paus Bullen niet on wordt afghestreken, maer anders en hoeft het geenen noodt, soo als vooren gonoeehsaom bowosen is.

WELCKE SY HET REGIMENT ENDE WESEN DESER BYEN, AENGAENDE HAREN CONINCK.

(Dut Jio Capittel van: Wtlegginghe mde verklariuyhe des Bijeti-corJ\'s).

In haor Regiment zijn sy den ghemeynen Honichbyen seer gelijek; want sy hebben allo eenen Coninck, jae en connon sondor Coninck niet ghehordon \'^x), weleken sy noemen papam, ghelijck als of men segghen wilde, paler Apim, dat is te segghen do Vador der Byen. Waer van wy oock bobben, dat wy alle deso Byen te ghelyk noemen yapen; want men in Latijn een Bye Apem noemt.

Dese Coninck heeft wol eenen Anghel; maer hij en stolt hem niet voel te wereko, om dat allo andere Byen altijt ghoroot zijn, om hom te dienen in het ghene, dat hora gholieft. Ende gheljjcker-wys als do Coninck der Honichbyen een Extraordinariso plecko op hot hooft heeft, soo draecht dose Coninck oock een teecken op hot hooft, als oen drydobbolde Croone, hoewel dat alle andoro Byen, soo ghosoydt is, oock een ronde witte pleoke raidden op \'t hoofd draghen, bij nae ghelijck oen Cruyne ¹). Sy vlieghen allo ghelijk om dosen Coninck her, ende zijn hem wonderlijc ghehoorsaam ende dienstieh. Hy gaet solden wt; maer als hy wt wil, dat mach men langho te vooren ghewaer worden aen het ghosworm oft aon het ghedommel der voorloopers. Want soo wanneer hy wtgaet, daer vlieght den helen Swerm rontsom her, onde dickmaal draghen sy hem op de schouderen, gelijcalsde Honichbyen haren Coninck draghen. Hy heeft oock etlijcke Trawanten bij hem ende Dienaers, die hom bewaren, onde sommigho andere van de alder-besto Rootverwige blyven altijt naest syne syde ende worden derhalven gho-noemt Lalerales\'■\') oft a Latere. In somma, een yeghelijck sonde gheerne do naeste wesen; want dat achten sy voor oen groote eere. Daer hy blijft sitten, daer is de Legher van den gantschen Swerm ende de stapel van den Honich ende Honichraet. Ende die veel hondert mijlen van daer woonen, hebben nochtans aldaar haren toevlucht. Die hem te synen besten heeft, die heeft jhet gheheele Swerm ten besten. Als sy hem verliesen, dan ist cranck werek; |Want dan gaen sy al treurende in hare Cellekens sluypeu ende dommelen

1

jgers of vertromvelingon. ^r)) Lateralex, tot de zijde behooreud.

14

soo hooft onse L. Moeder de H, Kercko groot recht, het solve te verbieden, op dat sy immers oen ondorscheyt der spijsen soude hebben, ondo in desen doclo den Figuoron ondo schaduwen des Ouden Testaments eenichsins gholijck vallen, waor in don voloke van Israel sokoro spijsen verboden waren als ouroyn. Hoe wel dat onse L. Moedor-wol soo discreet onde vorstandich is, dat sy hot vleosch niet voor heel onreyn en houdt in sich selvon. Want anders, onse Hoyligho Vador de Paus met sijne Cardinalen endo Bisschoppon en souden het soo wol niet moghen, dat sy oock inde Vasten, ja op don goeden Vrijdagh haoro vingheron daor na souden lecken, soo wel gaer als rou. Maer sy en wil hare Prelaten daer in niet soer verblinden, dan slechts harer Ondorsaton goede ghehoorsaemhoyt beproeven, gholijck als Godt oock iu den Ouden Testament sekere spijso verboden haddo, meer om sijn volck in ondordanicheyt te houden, onde te loeren eenen gruwel ondo schrik to hobbon van hare nabueren der Egyptonaers onde andere afgoderijen, dan dat sy aeu haer solven onreyn waren. (Want het ghone dat Godt geschapen heeft, is van den aenbeginne goodt onde reyn gewoest). Maer de Heylighe Kercke hoeft noch een ander aension hier in gehadt, als dat sy achtedo, dat hot vloesch onreyn was, niet aon sich selven, maer aen don gheenen, die gcono Bullen van den Paus en hobbon ghecocht, om het solve te moghen mot goode conscientio ghenutten. Want gholijck als in de tijden Pauli de spijso gheheylicht werde endo gheroynicht mot dancksogghingho onde met hot Gebedt, alsoo wordt nu de spijse mot des Paus Bullen ghoheylicht. Want wio die hooft, die mach vry van alles eten sonder achterdencken onde met goeder conscientio sogghen: Omnia munda mundis, dat is tosog-ghon: Den reyn on is allo ding hen reyn. Maer die geono Bullen en heeft, al haddo hy noch thienmaol syn Ghobedt daer over godaon onde Godt go-danckt voor syne goede gaven, dat en can hem al niet helpen: hy moet vervloockt endo verbannen weson endo uyt het ghetal dor goede Catholijcksche ondersaten dor Hoyligher Kercken uytgheroeyt, jae, aen een staeck verbrandt worden, als een onreyn oude boos Ketter.

Ende daorom ist, dat de H. Prelaten, Cardinalen ondo Bisschoppen endo alle goede Ondersaten des Koomschen Stools, vergeten wel dicmael hare dancksogginghe ende Ghobedt over de spijse te sogghen. Jae, don meesten-deel soude hen schamen, sulex te doen, ende soo syse by oenich ongholuck noch seggheu (hot woleko solden geschiedt) dat doen sy in een sprake, die sij solden endo don meesten hoop der goner, die aon de Tafel ghesoten zijn, niet en connen vorstaon, achtende, dat sulex tot de reynicheyt der spijsen niet veel en geeft noch en noemt, by dien dat sy wel lockorhjck gekoockt zijn; daerenteghen souden sy in de H. Vasteldaghen vleescheten, daer sullen sy hare Bullen moeten hebben, wel bezegelt ende behanghen, ja die sy oock selvo connen leson ende vorstaon, oft anders waert al quaedt werek.

Soo is dan hot vloesch onreyn, den ghenen, die gheene Bullen on hebben. Hot welcke men daor uyt afnemen mach , dat in Spaongion daor de H. Inquisitie het jae ^a) veyl heeft, nochtans soo wie oen Bulle om een Roaol crijghen can, die mach den ghohoolen Vasten door allerley penssen endo dermen onde al watter in stoeckt, met den gholieelen afval eten, sonder swarieheyt der

I) Acklerdencken, bek ommuring. — 2) Jae, immers.

15

conseientio. Ende daerom ist, dat de Berweerdiglie Doetoor Eckius, willendo dit verbodt der spijsen uyt der schrift bewooron \'), brengt den Text voort uyt de Handelinghen der Apostelen: Siet dat ghy u onthoudt van de spijsen, die den Afgoden opgeoffert zijn. Want soo als Paulus seydt: Het ghene dat den Afgoden opgeoffert was, dat was deu Duyvol opgheoffert, ende der-halven onreyn ende vervloeckt den ghonen, die het met alsulcker conscientic nutteden. Also, wil hy seggen, gaet het oook mot het vloesch toe, inde verboden daghen, soo wanneer dat hare onroynicheydt onde vervloecktheydt mot des Paus Bullen niet en weedt afghestreken, maor anders en heeft hot geenen noodt, soo als voeren gonoechsaem bowosen is.

WEIXKE SY HET REGIMENT ENDE WESEN DESER BYEN, AENGAENDE HAREN CONINCK,

(Dat 50 Capittel van: Wtlegginghe mde oerklaringhe des Bjen-corJ\'s).

In haor Regiment zijn sy den ghoraeynen Flonichbyon seer gelijck; want sy hebben alle oenen Coninek, jae en connen sonder Coninck niet ghoherden weieken sy noemen papam, ghelijck als of men segghen wildo, paler Apum, dat is te segghen de Vader der Byon. Waer van wy oock hobbon , dat wy alle dese Byen te ghelyk noemen papen; want men in Latijn een Bye Apein noornt.

Dese Coninck heeft wel eonen Anghel; maer hij en stelt hem niet veel te wereke, om dat allo andere Byen altijt ghereot zijn, om hem te dienen in hot ghene, dat hem ghelieft. Ende gheljjcker-wys als de Coninck der Honichbyen een Extraordinarise plecke op het hooft heeft, soo draeeht dese Coninck oock een teecken op hot hooft, als een drydobbolde Croone, hoewel dat alle andere Byen, soo gheseydt is, oock oen ronde witte plecke midden op \'t hoofd draghen, bij nae ghelijck een Cruyne ¹). Sy vlioghen tille ghehjk om desen Coninck her, ende zijn hom wonderlijc ghehoorsaam onde dienstich. Hy gaet solden wt; maer als hy wt wil, dat mach men langhe te voeren ghewaer worden aen het ghesworm oft aen het ghedommel der voorloopors. Want soo wanneer hy wtgaet, daer vlieght don helen Sweriu rontsom her, ende dickmaal draghen sy hem op de schouderen, gelijc als de Honichbyen haren Coninck draghen. Hy heeft oock etlijcke Trawanten bij hem onde Dionaors, die hom bewaren, onde sommighe andere van de alder-beste Rootverwige blijven altijt naost syne syde ende worden dorhalven ghe-noemi: Lalerales ^:\') oft a Latere. In somma, een yeghelijck soudo gheerne do naeste wesen; want dat achten sy voor een groote eore. Daer hy blijft sitten, daer is de Leghor van den gantschen Swerm ende de stapel van den Honich 1 ende Honichraet. Endo die veel hondert mijlen van daer woonen, hebben nochtans aldaer haren toevlucht. Die hem te synen bosten heeft, die heeft hot ghehoele Sworm ton besten. Als sy hem verliesen, dan ist oranck werek; want dan gaon sy al treurende in hare Cellekens sluypeu onde dommelen

1

| gers of vertrouwelingen. 5) Lnlerales, tot tie zijde behoorend.

• -

ir,

ui\' swermen daer soo laughe ende soo vool, tot dat sy eenen anderen Coninck hebben ghecregen. tónde soo het by ougheval gheschiedt, datter twee of\'l drie Coninghen syn - ghelijck ala het dickmael ghesieu is — dan isser een groote scheuringhe ende Srisma voor handen, ende sy voeren eenen swaren strijt d\'een teghen den anderen, ja houden niet op, tot dat sy den eenen oft den anderen hebben omraeghebracht, ghelijck als Vergilius seer aerdich beschreven heeft.

EEN CHRISTELVCK LIET*).

GEMAKOT TER HUBKN DER DOOKLUCHTICHSTEN HEERE, WII.HELMUS PRINCE VAN OKANGIEN, WAER VAX D\' EERSTE LETTER VAN VEDER VEERS ZIJNER V. O. NAME METBRENÖEN.

iVoe Ut\' wijst\' van Charles \').

*) „Hot mug een meesterstuk van volkslied genoemd worden. Eenvoudig van stiji, klaer van voordracht, is het de terugkaotsing van het vrome gemoed eens waren ridders. By de lozing er van voolt men den boezem week worden, en men is geneigd, het hoofd te ontdekkenquot; (Snellaort).

1) Karei (F), een lied, toen algemeen bekend. — 2) Om Landt, om Luyd\'brenyitn, landl en volk doen verliezen. — 3) Lydt u, hebt geduld, weest getroost. Elders: hem lijden — jf zich vergenoegen, tevreden stollen.

17

Voor Uodt wil ick belijden

En sijner grooter quot;) macht. Dat ick tot gheonon tijdon

Don coninck heb veracht; Dan ⁵) dat ick Qodt den Hoore,

Der Hoochster Majesteit, Heb moeton obedioron ¹³)

In dor ghorechtichoyt.

1

aard gezeten. De zin is dus; Te paard aan\'t hoofd van mijn leger, dat met Alva slaags hoop\'e

2

torm ; hier; ramp, bezoeking. — 6) lieden, recht doen. — 7) Oorkont dueu, getuigen. — 8)

3

even. — 9) Christen, het meervoud van Christ, vroeger in den zin van het tegenwoordige Ohris-

4

\'n in gebruik. — 10) tSal enz., do aardsche rampen duren niet lang. — 11) Sijner

5

O., L. en k. Letterkunde, 2

18

DEN PRINCE VAN ORANGIEN TEN TWEEDEN MAEL WEDEROM INT LANDT COMENDE WORDEN DIE STEDEN VERMAENT HEM BYSTANT TE DOEN.

Op de wyso: Wilhelmus van Nassouweu, Beu ick uau Duytschen bloet. {Fragment.)

DEN EERSTEN PSALM DAVIDS.

Welsaligh is de man, die in den raet Vant godloos volck gheheelijck niet en gast. Noch op den wech der sondaers staet vermeten ⁷) Oft op den stoel der spotters is gheseten,

Maer heeft alleen lust in des Heeren wet, End dach end nacht wel neerstigh daer op let.

1

gier, leed, gevaar. — 4) Versetten, verdrijven. — 5) Purgacy, zuivering. — 6)

2

soldij, belooning, — 7) Vermeten, ook vermetel. In den eersten vorm verl. deeiw. van bi

3

ww. oermeten, ■

19

Hij slacht een boom, die, diep en vast gheplaut Met wortels breedt aen eenen waterkant,

rial tzijner tijd met vruchten staen glieladeu, End nimmermeer en vallen hem sijn bladen;

Want alle twerk, dat hij ter handen treokt,

Word mot gheluok end seghon overstreckt.

Ten loopt also mot tgodloos volck niet af,

Maor sijn \') ghelijck onnut end ijdel kaf.

Den winden spel, diet: ghins en weder drijven;

Dies kunnen sij niet staend int oordeel blijven,

Noch sondaors boos het hooft vertoonen stout,

Daer tvrome volok vry haer vergaring hout.

Want Godt is doch der vromen wech bekendt,

Mits \'^) hij sijn oog ghestadig op haer wendt;

Maer tgodloos volck mot sijne cromm\' omweghen End rancken ¹) slim ²) en wordt doch niet ghedeghen ³), Maer moet vergaen end in seer korten stondt Met schand end spot verderven in den grondt.

2*

1

leilijk: slim van lijf, eene slimme kwaal, eene slimme les, slimme boter. — 5) Wordt

2

t fthedeqhen, gedijt niet, wordt ongelukkig. Dijqen (deeg, gedegen) is sterk, dijen daaren-

3

;en zwak. Betuwsehe idiotismen zijn; deeg zijn — volwassen, volkomen, vol, groot zyn, deeg hebben, in de hoogste mate vreugde hebben (ook zedelijke vreugde).

l)E HOOFDMANNEN DER REDERIJKERSKAMER »1N LIEFDE

BLOEIENDEquot;:

COORNHERT, SP1EGHEL EN V1SSCHER.

I

De naam Roderijkeiskumei\' ia dit opschrift hoiinnert aan oen tijdperk onzer letterkundige gescliiedenis, dut nu zuo goed als achter den rug lagj de namen Coornhert, Spieghel eu Visscher doen ons reeds aan den nieuwen, den beteren tijd der toekomst denken, waarin Hooft, quot;Vondel en Huyghens zouden schitteren. Hoewel niet vrij van sommige gebreken dor Ucdoiijkors, denken wo ons Spieghel on zijne beide kunstbroeders toch gaarne op de grens van don ouden en nieuwen tijd; hun streven was immers een breken met liet oude, een zoeken naar wat beters. En zijn we gedwongen, dat streven in vele opzichten een worstelen te noemen, die naam kan niet anders dan vereorend zijn, te meer, daar ze de armzalige Rederijkers zoo ver achter zich lieten bij hun wel mooielijk, maar toch forsch voor-waartsschrijden op de baan der kunst.

De tijd van het geesteloos rijmelen ging zoetjes aan in een beteren tijd over. Do ziel van alle letterkundige kunst, hot waarachtig schoone in inhoud on vorm beide en in den laat-st«n niet moer volgens do bekrompen opvatting der Kedcrijkers, die ziel zou zich welhaast openbaren in letterkundige werken, waarin al het edele, dat uit hoofd eu hart van geniale Nederlanders zou geboren worden, was neergelegd. Ze dood dat bereids in vele uitingen van de ledon der Kamer „In liefde bloeiendequot;, vooral in dc werken dor mannen, die aan het letterkundig loven, dat zich in hot welvarende, moor en moor tot bloei komende Amsterdam der 17e eeuw begon te vertoonen, eone richting gaven.

Na 1578 was do Oude Kamer, zooals zo gewoonlijk gonoomd wordt, eene nieuwe levensbaan ingotrodou. Voor dien tijd trekt zo onze aandacht ovenmin als de ontelbare andere Kamers in Zuid en Noord. Zo ontving na het vertrok van Alva vele nieuwe leden, waaronder ook mannen, die zitting hadden in de niouwo regoering, mannen van aanzien eu invloed, wetenschappelijk gevormd, mannen, die op \'t gebied van taal- on letterkunde open ooren hadden voor do raadgevingen van oen\'\' Coornhorf,, oon\' Spieghel, een\' Visscher. Hun zodolyko steun, hun werken in den geest dier mannen, hot voorstaan hunner beginselen, heeft veel goods gewerkt; de Oude Kamer word oen „vruchtbare onthof van schrandere geesten, ccn vermaarde oefenschool van taal- on dichtkunst.quot; De grootste vornufton uit hot gouden tijdperk onzer letterkunde zijn daarin gekweekt.

Welke waren do beginselen, die Coornhert, Spieghel en Visscher voorstonden ? Het meest valt in \'toog hunne zorg voor taalzuivering, taalhervorming. „Do keurigheid, zinrijkheid cn rijkdom onzer taal in aanmerking nemendequot;, zegt Van Honnep, „beseften Spieghel eu zijne vrienden, dat die Taal op zich zelve bekwaam is, allo donkbeoldon op \'tgovocgelijksi on verstaanbaarst nit to drukken, zonder tot haar behulp woorden uit den vroomdo te out-leenon; zij stioten zich aan dc verbastering, waartoe zij vervallen was, en — om hun eigen woorden to bezigen — zy verstonden \'thun ambt te zyn, hot Duyts op te helpen, te ver-cioren en te verrykon. Men had de Kamers van Rodorijck als ghemeyne scholen des land-taais te achten. Het Hymen niet alleen, maar ook do opbouw dos spraacks was haar werek. Die deze oofonis ter harte ghing, had hier vrye toeghang.quot;

Een der ledon wijst in hot volgende vors op den treurigen toestand onzer taal in die dagen;

Van den uchtond totten avond, waor ick koom,.waer ick ga,

lek hoor nicuwers Duyts sproken zonder vlek of rompelon;

Maor men sproeckt my veeltijts too, dat ick niet en versta;

Ga iok tor kereken, die heeton som temjjcleii,

Daer alleyeert \') een minister \') wol goede exempelen,

Vol parabelen, misteriSn, glosen ³) en secreten:

Dat heet dan oen devoot sermoon\') bij den sempolen 1 Ende so men my iewers noodt ten»eten,

Daer krijgh ick oen servyet, als iok ben gesetun.

En \'t is; „cousin of J\'rire, hebt joyeuse couragie

1) Allegeert, van alléguer, aanhalen. — 2) Minister, priester, predikant. — 3) Glosen vorklaringeu, aanmerkingen. — 4) Devoot sermoon, vrome, stichtelijke preok.

21

Dfin leest men do benedij.it \'), so olck van u mag weten,

Als men Goil wil dancken: oock schaft m\'or /lolai/iè\'

Voor potspijs, voorts venaison \') on zulex na (Tusagië,

Marme.laed en sucaden by boter on kaes.

Excellente dranek en delicate spijs verdrijft daer quMagiS,

En dan is \'t: «tibi, nmot/, anous, /gt;roJacs \')\\quot;

In \'tlcst loost men do gracy¹\'). — Is dit Duyts? neen \'t, oylaesl

\'tSijn distolen, dio het goede zaed vorsmoron.

Dus doende gaot hot Neörduitfch ghoheol verloren.

Onder hoghe endo lagho, in ambachten, handel en noringho.

Het is gants noodoloos, dattor enigh breder bewijs zij,

Men spreeckt or al quaet Duyts, Jbijzondor in \'s lands regeringo.

Vier werken*), geschreven door Spioghol, daarbij gesteund door Coornhert, Vissohor en anderen, hebben in blijvende vormon do inzichten en wenschen dezer mannen geoponhaard cn moesten hunne beginselen in zoo ruim mogelijken kring verbreiden.

Op hot gebied der letterkunde in engeren zin volgden de drie mannen do zoogonnamde Grioksch-latijnseho richting, die bij zeer veel goeds, zeer voel verkeerds uitgewerkt heeft.

Ook in ons land, of liever hier meer dan elders, begon de studio en do navolging der clnssioko schrijvers zich moor en moer haan to broken. Do studie van hot Schoono wekt liofdo voor dat Schoono, ontwikkelt en veredelt den kunstsmaak — alzoo ook de bestu-deering der schoono producten van Griekscho en Latijnscho auteurs. Maar zoodra in de navolging van dat schoono eigen zelfstandigheid geheel opgaat on dio navolging hoofdzakelijk bestaat in een slaafseh overnemen van schoonheden, dan werkt het voorbeeld verkeerd en schadelijk — alzoo ook bij vele Nederlandscho auteurs dor 17o en 18c eeuw. Men zag bij do studio dor Oudon doorgaans niet diop genoog, om het Schoono, dat in allo vormon vim allo tijden past en dus niet veroudert, in zich op to nomen, en, door liet voorbeeld aangevuurd, in eigen nationale vormen weer te govon. Duidelijk ziet mon do hekrompen on schadelijke navolging dor Ouden in het aanbrengen van schoonheden, die men letterlijk lovergenomen had, h. v. den mythologischen ballast van goden, halfgoden, heroën, saters on fauns. Vooral zij, dio uit de tweede hand kennis maakten mot dezo en dergelijke on-noderlandscho schoonheden, maakten er het drukste gebruik van. In \'t algemeen bleef onzo letterkunde, naar inhoud en vorm, niet oorspronkelijk Noderlandsch; de zelfstandige ontwikkeling dor volo goede elementen in de schrijvers dor 17e eeuw word bolemmerd door de | zorg voor vreemde elementen, die bewonderd kunnen worden bij do classiekcn, maar slechts [afkeuring verdienen hij volken van een anderen tijd, een andor gemoeds- en geestesleven.

Do volgende regols zijn geschreven door een Neilerlandschen dkjhter, die langen tijd veel naam had (Hcinsius); ze schilderen ons oen\'\'zeeslag, door noemskork, een echten Hollander, geleverd. De classieko schoonheden of liovor versiersels bolotten het verstaan dier regels, en | wie zo verstaat, wordt in eene geheel vreemde wereld verplaatst; van schoon vinden kan | thans gelukkig geen sprake meer zijn:

„De donder met gewoldt quam breken door dc baron,

Of Jupiter zelfs hadd\' op \'t water komen varen,

Gowapent mot do vlam, dio Brontes moedernneokt En Steropes sijn maet en Muleiber hom maeckt.

Do schepen spogen vyor, dat evon quam gedreven,

Golyck doen Terrao volck den hemel dedo beven.

Doen Ossa met goweldt en ongehoorde kracht Wiert boven op het hoofd van Polion gebracht.quot;

Prof. Moltzer wijst in oone zijner letterkundige studiën (De invloed dor renaissance op onzo letterkunde) op de volgende zeer vermakelijke plaats in Rotgans\'\' Boerekermis (18o eeuw).

„(Er wordt) oen pauw geknuppeld; dat ziet o. a. een poëet, een van do „fraaiegeesten,quot; die niet kan nalaten daarover zijn gal uit te storten in dc volgende bewoordingen:

„Help Juno, zie bencên uit uw bewolkte zaal,

■\'Saturnus\'¹ dochter! hoe kunt gij dien hoon gedoogon.

1

Benedijst, tafelgebod vodr den maaltijd. — 2) Venaison, wildbraad. — 3) Profaes, Ipvol bokomo \'tul — 4) Gracy, het dankgebed.

22

■

„En zien den vogel hier raishandlen voor uw oogen! „Den vogel, u gewydt, wiens grootvaar, vroeg gewekt „Van Thitons gemalin, door \'t zwerk uw\' wagen trekt; „En spoedig heenvoert, als \'t u lust in \'t nederdaalen „Den geilen Donderaar hij \'t snoepen t\'achterhaalen:

„Een eenvoudige hoer, die daar ook stond te kijken, vroeg doodbedaard:

„Wat zeit die snaak ? ik kan hem niet verstaan. „Dit is con vreemde taal: maar zoo do vent mogt smaalen „Op ons of op ons spel, de duivel zou hem haaien.quot;

„Rotgans zeide tot den hoer:

„Verstoor u niet, dat heerschap spreekt geen quaiult,

„Maar \'t is niet vreemt, dat gy 7.yn rede niet verstaat.

„Hy voert Parnastaal, en zoo spreeken de Vocetcn.

„Zyn geest wordt vaardig, en van Feb\'js drift beseten:

„Die wordt gehouden voor don leeraar van dien geest „En andren, hem gelyk, maar is er nooit geweest.

„Dat volk reist dagelyks naar Griekenlandt en Romen.quot;

De studie der classieken na do 15e eeuw of liever het nieuwe leven, dat ze na dien tijd openbaarde, en den invloed, dien ze had op onze lettorkunde, noemt men doorgaans de Renaissance.

Coornhert, Spieghel en Visschor toonden door hunne werken, hoe ze met die studie dweepten, ze poogden „den geest en de schoonheden der Ouden in onze taal over tc brengen , en dat is hun on anderen in vele opzichten maar al te wol gelukt. — De geheole letterkunde der 17e en 18e eeuw heeft oene eigenaardige, Grieksch-latijnsche kleur.

Bij hot bespreken der verschillende personen uit onze letterkundige geschiedenis zal dit hier en daar aangewezen worden. —

Zie verder over de Rederijkers:

Dr. G. D. J. Schotel. Geschiedenis dor Rederijkers in Nederland.

Dr. W. J. A. Jonckbloct. Gesch. d. Ned. lett. Tweede druk I. p. 261 vv.

Dr. Jan ten Brink. Schets eener Gesch. der Ned. lett. p. 176 vv.

F. A. Snellaert, Schets eener Gesch. der Ned. lett. Derde uitgave, p. 72 vv.

Dr. G. D. J. Schotel. Invloed der rederijkers op de hervorming.

Dr. J. van Vloten. Bekn. Gesch. dor lett. 2e druk p. 169 vv.

Dr. A. J. Kronenberg, Het Kunstgenootsehap, „Nil volentibus arduum.quot;

Lodewijk Mulder, Jan Faassen. (Guldenseditio) I. p. 39.

Zie verder over de Renaissance:

Dr. H. E. Moltzer. De invloed der Renaissance op onze Letterkunde.

W. de Clercq\'s Verhandeling over de vraag: „Welken invloed heeft de vreemde lettorkunde, inzonderheid de Italiaanscho, Spaanscho en Duitscho, gehad op de Nederlandscho taal- en. letterkunde, sints het begin der vijftiende eeuw tot op onze dagen?quot; (1823) p. 96 vv.

Dr. Jan ten Brink. Gerhrand Adriaensen Brederóo. Historisch-aethetische studie van het j Nederlandsch Blijspel der zeventiende eeuw. Hoofdstuk I, II en III.

Dr. Jan ten Brink, Schets eener Gesch. der Ned. lott. p. 20.3 vv.

Dr. W. Bisschop. Justus van Eften, geschetst in zijn leven en werken. Hoofdstuk II.

Ml\'

I

DIRK VOLKERTSZ. COORNHERT (1522-1590).

Een man, die door woord en daad aller aandacht tot zich trok, zich in de liefde en toegenegenheid van slechts weinigen kon verheugen, wien integendeel de haat en verachting van een groot aantal zijner tijdgenooten fen deel viel.

Ofschoon in Amsterdam geboren, bracht C. het grootfto deel zijns levens buiten die stad door.

Voor het uitbreken der onlusten, die lot den strijd met Spanje leidden, loefde Coornhert te Haarlem, waar hij zich na zijn huwelijk had neergezet en eerst als plaatsnijder, daarna als notaris en secretaris dor stad in de behoeften van zijn gezin voorzag; later moest hij, ovenals zijne heide broeders en zoovele andoren, zelfs bnitenslands, omzwerven. Er heorschte dien tijd veel verdeeldheid, veel beweging, veel strijd op goilsdienstig en staatkundig gebied. Een donker als C, kon daar niet buiten blijven. Toon hij, door de omstandigheden daartoe geleid en geprikkeld, na ernstige studie zich eeno zelfstandige godsdienstige en politieke overtuiging gewonnen had, bevond hij zich spoedig te midden der partijen. Moeilijk was do strijd, waarin meer de kracht der hartstochten dan do kracht van overtuigende woorden zich deeil gelden, afmattend moest hij zijn voor den man, die, verdraagzaamheid en bevrediging in zijne banier voerende, den rechten weg trachtte te gaan en aan to wijzeTi, zich bij goen der partijen, Hoomschen noch Protestanten, aansloot en daardoor steeds naar twee zijden aanvallen moest afslaan op zijn denkon en doen, of ook wol, door zijn geweten daartoe aangezet, op beide partijen zijne aanvallen moest richten. Maar — moedeloosheid, zich openbarende in zwijgen en rusten, kende de vurige strijder niet: toen de Ilaagsche kerker hem had opgenomen, schreef hij o. a. zijn hiinngon quot;LoJ der Ghevankenis\'\\ Hij bleef spreken, bleef schrijven tot aan zijn\' dood, steeds met onverflauwde kracht vechtende voor vrijheid en zelfstandig onderzoek, tegen \'allerlei bekrompenheid, tegen alle gezag (dat nan den bijbel alleen uitgezonderd!), tegen de uitsluiting en verkettering veler Calvinisten: „zijn gansche leven was een lange oorlog tegen de onverdraagzaam held en hare tweelingzuster: „de Vervolging om den geloovequot; (Ton Brink); hij liet zich, gelijk hij zelf zeide: „door God gebruiken tot een willig breekijzer van den moordel ijken kerker dor conscientiënquot;.

quot;t Getal zijner schriften is zeer groot. Als dichter heeft hij veel minder verdienste dan als prozaschrijver. In de laatste hoedanigheid streefde hij Marnix op zijde. „Met hot volste rechtquot;, zegt Jonckbloet, „mogen deze beide mannen de hervormers van ons proza worden genoemd\'quot;. Heiden gaven ziel en leven aan dezen kunstvorm, die op enkele uitzonderingen na (Ruysbroek 1381) nog weinig teekenen droeg oenor ernstige en gelukkige beoefening. Zoo was en werd hij op dit gebied mot Marnix, „de gids van het letterkundig Jong-Hol-liind, dat met de zeventiende eeuw begon te bloeien.quot; — Zijne studie der classicken gaf aanleiding tot de bewerking van o. a.: quot;de Vertroostingh der Wijsheydt van Boëthius en de Officia (plichten) van Cicero, maar ook tot het schrijven van oorspronkelijke werken als zijne «Zedekunst dat is Wellerenskunste, vennidts waarheydls\' kennisse vanden Mensche, tande Zonden ende vande Deuyhden.\'quot; Levenswijsheid, het streven naar eon waarachtig mensch-zijn, stond hem hooger dan eone /eer-wijsheid, waarin vele zijner tegenpartijdors hun heil zagen, de vruchtbare moeder van heilloozen twist en tweedracht.

Coornhorts gedichten dragon doorgaande hot onbevallige kleed der rederijkers-poëzie. Dat e inhoud zijner verzen, zoo niet altijd poëtisch, toch nog al verschilt van wat de redeijkers over \'t algemeen opdischten, behoeft zeker niet gezegd. C. had oen te helder hoofd, m onzin of bouzoltaal te schrijven.

Zie verder o. a.

Dr. Jan ten Brink. Dirk Volkertsen Coornhert en zijne Wellevenskunst. Historisch-ïthische studie. (Eone levenschets van den Schrijver en de hoofdinhoud zijner Wellevenskunst ¹ In niouworen vorm over-gebracht).

Dr. Jan ten Brink. Schets eener Gesch. dor Ned. lett. p. 254 vv.

Dr. W. J. A. Jonckbloet. Gesch. der Ned. lett. Tweede druk I. Dr. J. van Vloten, Bekn. Gesch. der Nod. lett. Tweede druk p. L. Leopold. Hoofdpersonen uit de Gesch. der Ned. lett. p. 9 vv.

24

VANOEN KINDERtN PLICHT JEGHIN HARE OUDEREN.

(Uit: Zedukunut, dat is Wollovonskmiste, enz.).

Motton aanwas vando jaren wast do kennisso ondo mitsdien hot verstaan vande weldaden, by hom van hare ouderen ontfangen. Daar uyt noemt oock moor endo moer toe hare liefde tot sulcke liovo ouders. Daar uyt wordt dan in henluyden gheboron do oorlijeke danckbaarhoydt.

Dose inaaekt, dat sy lust krijghen om motton oyvaars hare oude en swaekc oudoron te doen, als henluydor jonglie endo swacke kindtshoyt v.an haar ouderen geschiedt is: dat is dienen, voeden onde ondorhoudon, indien de ouderen des behoeftigh zijn.

Deso lust van danckbaarhoydt totton Ouderen toont Homerus te zijn gowoesl; inden jongeling Hippothoo, die voor Troyen wert vorslaghon, ondo vandcn| woleken de Poëet alsoo seyt:

Noch hy en hadt ooek nyet vormoghon Sijn ouders danckbaarhoydt te toghon \')

Voor \'t voedtsel hom van haar ghogheven Door kortheydt van sijn jongho leven.

Dit vermocht de dochter, dit dede oock de dochter nyot sonder levensj ghevaarljjckhoydt, die haar vader, ten verhongherons doodo veroordeelt zijnde,; inde kerekor quam voeden mot hare borsten.

Behalven deso gheschiedenisso leest men hier af oock oen stichtelijck fabel-kon van een smit, ghonaamt Focus. Dose was beklaaght voor den Keyser. van opton dagh sijnro gheboorten teghen zijn ghebodt ghesmedet te hebben, Onso smit bekende d\'aanklaghte. Des do Keyser hem vraaghde, wie hom so stout haddo ghomaackt? Een raoghender dan ghy zijt, Heere. De Keyser verwondert vraaghde, wie is dat doch ? Do noot, Heere. Jck moet wereken of met mijn ghesindo ²) vasten. Want alle daghe behoeve ick acht silvercn; penningen: te weten twee., die ick moet uyt loenen, twee, die ick botale, twee, dio ick self behoeve endo tweo, die ick vorliese. Ghevraaght vandc Keyser, wat hy daar mot moyndo, sprack de smit also: Ick hebbe jonghc kindoren, haar leene ick alle daghe twee penninghen tot haar voodtsol, om my dat te betalen tot mijn voedtsel in mijn swacke ouderdom, als ick (ge-lijck sy nu) niet en kan winnen. Twee penningen botale ick alle dage mijn oude, swaeko endo winneloose vader, dio hy my in mijn kindtsheydt heeft gheleent. Twee penningen behoeve ick alle daghe solve tot mijn noodtdruft. onde tweo verteerter allo dage mijn wijf, en dat is verloren kosten, want hot is een quaat wijf. Wil nu mijn Heere my allo dage acht penningen doen\' ghovon, ick vier dos Keysors gheboorto wel al mijn leven. Do Keyser lachte,; liet don smit nyot onbogiftight van sieh gaan, om sijn danckbaarhoydt tol, zijn vader onde gotrouheydt tot zijn kindoren. ,

1) Toghen, toonon, bewijzen. — 2) Ghcsindc, familie.

25

LUST I GH E LOGENS,

(Uit: Zodekunst, dut is Wollevenskunsto, onz.).

Men moet bekennen, dat het cicrlijck spreken vol lustiglie logons is, diemer ghobruiekt tot aanlockingh vando loser, om hem mot lusten to loeren. So soytmen: Hij dra nek drie bekers aan malkanderen. hoewol mon niot db bokcrs, rnaar den dranck, die daar in is ghoschonckon, on drinckt. En soo seytmen, willende oen groot ghetal uytbeolden: daar was soo vele volex als \'t zandt vande zee. Mot anders dorgholijckon moor, oock in ons dagholijcx spreken, \'Twelck niemant mach ontkennen willens ondo wetens logen geseyt te zijn, hoewel nochtans niemant, verstandigh zijndo, \'t solve voor onrecht-vaerdigheydt of sonde en mach achton.

Soo vindtmen oock boertige woorden, geen waarhoydt, maar ghonoegh-lijck wesende. Als men leest van eenen, die siendo den Coning oen loekere visch, die groot, maer hem eon, die seer kleyn was, voorgostolt to zijn, dat kleyn vischkcn indor handt nam, dat scheen aan to sproken ende aan sijti oor Meldt, alsof hy luysterdo na des vischkons antwoordo, des do Coningh verwonderde, onde, hem vraghende wat hij daar metmoyndo, ter antwoordo ghokroogh: mijn vader is over langho jaren vordroncken inde zee, daar dit vischken is ghevanghen. Daar na vraaghde ick hem. Nu antwoordt het mij; ick ben te jongh, om daar af te weten , ghy moghet mijn grootvader vraghen, Idie in do ander schotel leyt. Do Ooning lachte ende gaf hom vande grooto visch een groot deel. Allo \') deze vertcllingh was logen, daar af nochtans Iniemant eer, dan ²) eenige sure schijndeughdelijcko zonde af on soude ma-kon , hoewel dit niot en geschiedt om yemanden te bedrieghen of schade te doen.

VANDE DANCKBAARHEYDT.

(Uit; Zeilckunst, (lat is Wcllovonskunstc, enz.).

Die niot danckon en mach \'), soo \'t wel soude behooron, die behoort to ancken, soo hy \'tbest vermagh. Want dan óntbreeckt hom niet do wille,

ooft 1^TlaGr \'^lc* middel van Danckbaarheydt.

_l]^ | Recht als een goet Harpslagher, die, lustigh zijnde om spelen, oen Harpe \'ant | \'quot;tkreeckt. Hier uyt komet, dat oft schoon in elcx machte niet en staat te even, soo staat het nochtans in elcx macht te verghelden, ghemerckt het jtlancken mach gheschieden alleen motten blooten wille, maar \'t gheven \' jheonsins.

Des Danokbaarhoydts woonplaatse in de vaste ghedenckonisso. Daar inno raveert alle danckbaro vlijtolijck, als metten graafstaal in\'t geduyrigo koper er hordenokinghen, d\' ontfangen weldaden. Want hy merekt, datter geen

1) Alle, geheel. — 2) Dan, (loch. — 3) Mach, kan.

26

ding eer indo verghetenheydt en veroudet, dan rechte Danckbaarheydt. So komt dan ooc uyte gedonckenisse voort de danckbaarheydt, so haast sy middel siet om haar self den weldoender te vertoonen tot des selfs verblijden.

, VANDE HOOVAARDIGHEYDT,

(TTit: Zodekunst, dat is Wellevonskunste, enz.).

Wat ghebooren Edelman doet wat tot sijn Edoldom? wat stercke man tot sijn aangheboren krachte ? wat schoone vrouwe tot haar sohoonheydt? niet altoos \'), maar wel doen sy \'t heur daar toe met de dwase roem in sulcke dinghen, dat sy die selve loelijck daar mede bevlecken , ende heur self daar door te recht doen beghecken.

Is hy niet edeler ende lofwaardigher, die door \'t hanteren van deugden edel wordt? die door \'t over-winnen sijnre quade lusten sterck wordt? ende ■ die door ootmoedighe zeden oock een onschoon aansicht schoon ende beval-lijck maackt in Godes ooghen selve ?

Maar boven al ist een kindischcn en lachterljjeke zotheydt, dat sich men- ■ schen konnen verhoovaardighen in vreemde ende gheleende goeden ²). Soo ; acht sich menigh gheluckigh dwaas wijs te zijn, om dat hem \'t geit al slapende toevloeyt. So pronckt een dwaas hoovaardelijck met een schoon pluymken, dat een voghel voor hem heeft ghedraghen, ende soo behaghen ■ veel ghecken heur self met fijn laken, welcker wolle die domme schapen natuyrlijck bedeckt heeft ghehadt, ja met zijdt ende flueel, dat het inghe-weydt ³) is geweest van lelijcke ende snoode ⁴) wormen.

Fy der zotheydt. Dat wy met onse naacktheydt ende behoefte proneken ende een hooghduncken hebben in \'t leenen sulcker dinghen van den snooden dieren, die wy noch nytwendelijck den prijs van alle pronckerije moeten laten behouden.

Wat Koninghinne of Keyserinne mach met alle heuren kostelijcken ende onnatuyrlijckon pracht doch yet schijnen by de aangeboren cierlijckheydt van Papegayen, Phasanon ofte Pauwen? Noch behaghen niet alleen wijven , maar oock verwijfde mannen in sulck kintsche poppen-werek sulex heur selve, dat sy aan dit apen-spel so onmatighe kosten doen, daarmen vele arme, naackte ende ydele⁵) buyeken mot soude moghen voeden ende decken.

Immers om desen hoo vaardighen, sondigon ende heylosen pronck op te houden, jaaghtmen sondor op-houden na \'t geldt: d\' een met sweetighen arbeydt, d\'ander met schandelijcke woecker, oock sommighe met openbaar ghewelt ende rooverjjen , ende vele met listighe valscheydt ende heymelijckc dieverijen. Want dese zotte eer, kost voel te houden.

Wat winnen sy dan noch met dit heyloose proneken? dat sy by alle ver-standigen voor zotten ghekendt, by den ghemeen volck voor hoovaardighe

Pauwen geacht ende by öode voor liefdeloose ende verdoemelijcke Helbran-

--------——----g

1) Niel altoos, (niet in allen etevallo) volstrekt niets. — 2) Goeden, (goede) diugan. —

3) Inqheweydl, ingewand. — 4) Snoode, nietige. — ^^Ydei , ledige.

27

den geoordeelt worden: soo dier koopen dese hcovaardighe dwasen heur eygen schande ende vorachtingho, die sy boven al self vyaut zijn.

Soo vallet den verkeerden alles verkeert, nimmermeer en verkrijgh hy \'t gheene hy begheert, maar het jeghendeel, dat hem quelt ende deert.

DE NEDERLANDSCHE TALE,

(TTit do voon-efle van dc „Twééspmack van de Nederdnytscho Ijetterkunst\')quot;)

De sprake verzelt, verenicht ende koppelt do menschen te zamen met onderlinge vrundlyckheid ende bedienstigheyd; want de tale is een vroedwijf der zinnen, een tolck des herten ende oen schildery der ghedachton, die anders binnen den mensche verborgen ende onzichtbaar zijn, twelk Socrates fijn te kennen gaf, als hem by ¹) een vader zijn oordeel gevraaght zijnde van oen jongsken, daartoe zeyde: spreeckt zoon, op dat ick u magh zien. De tale dan schildert de verholen ghedachton zo bevallyck of vruchtbaarlyck voor \'t gehoor van anderen, dat men die met lust ofte met nut te recht magh aanBchouwon, zonder ander verwe tot hot pinceel der tonghen ofte pennen daar toe te behoeven, dan een verstandighe ende rijcke tale. Ver-standigh is zy , als haar woorden zijn zo duydelick, dat zy of ton eersten aanzien óf door een waynigh inziens niet anders dan de klare sterren in den duysteren nacht haar zeiven openbaren ende verklaren. Maar rijok is de tale, die van zodanighe verstandighe woorden heeft overvloedighe ver-anderingh.

Dat nu onzer voorouderen Nederlandsche tale zo verstandigh ende rijck is ghe woest, zietmen in hare schriften, gants vreemd zijnde van alle schuim der vreemder talen, dewelcke namaals door vreemde Heren ende vreemd-tongighe landvooghen met der zeiver ghezindo begraven is gheweest met invoeringhe eens bastaards tale Deze heeft tot noch toe als een slavonische Ismaël den meester ghemaackt ende \'t buys inne ghehad ³). Daaruyt hy haast verstoten zal worden, indien daar komen vole liefhebbers van de echte taal, nu weder als van don doden uyter aarden niet zonder grooto ende moeye-lyko arbeyd opghegraven ende int leven ghebrarht door de schryvers van dit boexken⁴). Deze zijn waarlick daarinne niet minder na te volghen, dan te pryzen van zo lustighen, ja landnutten zake: dient aller mensehen spreken ende schryven niet tot lust van anderen ? hoe magh oock iemands spreken of schrijven anderen verlustighen, dien de rijckdommen der cierlyke woorden tot uytbeeldingh zijner meninghe ontbreken ? of hoe magh hy met zulx anderen nut zijn, die niet ghereed heeft eyghentlyke verstandighe oordenP Immers men ziet daar tegen de meeste onlusten, twisten ende erwerringen veroorzaackt te werden, door qualyck of duysterlyck zijn eningh uyt te spreken of te schryven, twelck dan ghedijt tot moeyten

1

fepraackquot; n.1.

28

vando rechters, tot nut vando taaimans ¹) endo tot verderf vande pleyters.

Tot vermindoringho van zulke quadcn onde tot vordoringh van veol goodo dinghen dient do goedheid eenre talon, cndo hiortoo is nut dezo inloydingho tot het wel spellen der woorden, dezo tot hot rochto verstand vando zin cndo dit alles tot opening van do duoro dor kunsten, zo vant cierlijck als vant bowijslyck spreken onde schryven: is dan dit kloyno booexkon niot dienstlyck tot grote zaken ?

Dit is do zoete kacrno van dezo note: valt do bolster bitter, do vruchts zocthoyd is boter.

0UI0UIBIO, KOCK VAN MESSIRE COENRAEOT JEAN FILIASSI,

VERANDERDK DOOR EEN ONVOOR8IENDE ANTWOORDE ZIJNS HERREN TOORN IN I.AClIINaiIR, EN DE ONTOINCK DE STEAFFINGHE, DAER MEDE UY VAN MESSIRE CORNRAEDT OEDREYGIIT WAS. HEWI.ISENDR DAT REN OIIENEUOHET.I.TCKE ANTWOORDT DICK MA ELS DEN MOET EENER TOOKNIOIIEN MENSCHE STILLEN CAN.

(ITit: Vijftigh lustighc Historiën oft Niouwighctlon .Toanncs Boccatii).

Messire Coonraedt Joan Filiassi was oyt ²) een Edel Burghor tot Floren-een, do woleke, mildt ondo oerlijek zijnde, oenen Ridderlijckcn state hielt en hem gestadolijek in honden ende vogholen vorlustiehde, bohalven dat hy noch veel ander meerder douchden over hem haddo, die wy voor deso reyse achter laten willen. Deso hadde op een tydt mot een zijnder valcken een craen ghevangen by een dorp, genaemt Peretola, ende want ³) hy dien jonck onde vet sach, sant hy hem tot zijnen cock, Quiquibio ghenaemt, dat een Venetiaen was, bevelende, dat hy die teghen het avontmael braden endo wel bcreyden soude.

Nu geleeck deso Quiquibio (zoo hy oock inder waerheydt was) wel een ge-neuchelijk sot, de woleke, desen craen wol bereyt hebbende, aenden spoto stack ende die sorchvuldelijck began to braden.

Als nu de Crane bij nao volcoockt was, soo dat die eenen leekeren locht over de coken verspreyde, is daer bij geval inne gecoraen een vrouken, die daer ontrent woonde, ghenaemt Brunette, daer Quiquibio op verlieft was, de welcke, don reucko van der Granen luchtende ⁴) ende den voghel sionde\' Quiquibio vriendelijcken bat, dat hy haer doch een bout daer af wilde gheven. Quiquibio heeft haer al singhende gheantwoordt: van my en crijchdys niet, vrou Brunette, van my en crijchdys niet. Dies werdt Brunette toornich ende sprack tot hem: laet sien dan, gheefdys my niet, ghy en crijght oock nem-mermeer yet, dat u lusten sal van my. Na veel woorden, die zy in wey-nich tijdts hierom onderlinghe hadden, heeft Quiquibio, om zijn lief niet te vertoornen, den eonen ganckbout daer af ghescheurdt ende haer die ghegheven.

Maer als de Crane aenghedient werdt met één been endo hom eenich gast, die van Messire Coenraedt inghebracht was, daer af verwonderde, dode hy Quiquibio voor hom comen, hem vraghende, waer dander been vanden

1

Taaimans, advocaten of procureurs. — 2) Oy!, te eeniger tijde. — 3) Want, vroeger;

2

dikwijls voor omdat. — 4) Luchten, ruiken. Nog zegt men; De lucht van iets krijgen.

29

Crane ghebleven was. Daer op de Venetiaen (uyter natueren loghenachtig) terstont gheantwoordt heeft, seggheiide: De Cranen, mijn Heere, en hebben maer eon been ende bille. Messire Coenraedt werdt toornich, segghende: hoe Duyvel comt datte? hebben zy niet dan eenen bille ende been? hebbe ick dan mijn leven gheen Crane meer ghesien dan desen? Quiquibio, by zijn woorden blijvende, seyde: het is alsoo, mijn Heere, als ick u segghe, ende sal u dat doen sien, alst u believen sal, inden levendighen Cranen. Nu en wilde Messire Coenraedt om der vreemder gasten willen daer niet verder teghen segghen, maer sprack alleenlijck: nae dien ghy u vermeet, my dat inden levendigen te doen sien (twelk ick mijn daghen niet cn saeh, noch noyt alsulcxs te wesen en hoorde) gt; zoo beu ick te vreden, dat morghen te sien ende sal dies blijde zijn; inaer, indient anders is, ick sal u by der doodt alsoo uyt doen strijeken ¹), dat ghy mijuder u leven lanck ghedencken suit.

Als nu dese woorden voor dien avondt daer mede eynde namen ende Messire Coenraedts toom mot dien nacht slapens noch niet ghestildt eu was, is hij des morgens metten dagheraet al grimmende van gramschappe opghe-staen ende hoeft de poerden te brenghen bevolen, op welcker een hy Quiquibio dede stijghen, den welckeu hy brachte aen een beeexkeu, op welcks, oever men veeltijdts int opgaen vanden daghe Cranen plach te sien, tot hem segghende: torstondt sullen wy sien, wie van ons beyden ghister avont gheloghen heeft.

Quiquibio sach wel, dat sijns Hoeren gramschappe noch niet vercoeldt en was ende dat hy zijn loghon soude moeten bewijsen: dies hy niet en wiste, wat bestaen, maer reedt achter Messire Coenraedt met den grootsten anexto vauder werelt, sulex dat hy gaerne, indien hy ghemoghen hadde, ghevlucht soude hebben, het welck hem niet doenlijc en was, ende sach nu voorvvaerts dan weder torstondt achterwaerts, zoo dat hem alle dat hem voor ooghon quam Cranen, die op twee beenen stonden, dochten te wesen.

Als zy nu ghecomen waren ontrent het beeexken, sach hy by ghevallen opten oever van dien wel een dousijn Cranen, die altsamen op één been stonden, alzoo zy ghemeynlijck doen, wanneer zy slapen; daeromme hy die torstondt Messire Coenraedt gheweson heeft ende ghesoidt: nu meuchdy, mijn Heere, claerlijck sien, dat ick ghister avondt de waerheydt goseydt hebbe, te weten: dat de Cranen niet dan een been ende een bil en hebben, ist maer, dat ghy op die Cranen siet, die daer staen.

Messire Coenraedt, de Cranen siende, sprack tot hem: beydt een weynich, ende ick sal u doen blijcken, dat syder twee hebben. Voorts is hy daer wat naerder by ghereden en heeft gheroopen: hu, hu! door welck gheroep de Cranen hour ander been neder stelden, ende na dat zy sommighe treden voort gheschreeden waren, daer henen vloghen. Doen keerde hem Messire Coenraedt nae Quiquibio ende sprack tot hem: wat seghdy nu, rabbaut ²) ?

Quiquibio, zoo verbaest zijnde, dat hy nauwelijcx en wiste, waer hy was, antwoorde: jae zy, Heere; maer ghy en riept tot de Crane van ghis-teron niet hu, hu! want, haddet ghy doen oock zoo gheroopen, hy soude

1

1

Uitatrijeken, ton toon stellen, hier: doorhalen, kastijden. — 2) Rabbaut, schurk, boef.

30

van ghelijcken d\'ander been, zoo degen deden, mede uytghestreckt hebben.

Deae antwoorde behaechde Messire Coenraedt zoo heel wel, dat alle sijn toorn in lacchen verkeerde endo seyde: ghy hebt recht, Quiquibio, ick behoorde doch zoo gedaen te hebben, als ghy seght.

Alzoo ghelucktet Quiquibio door sijn behendighe oude lustighe antwoorde, dat hy niet gheslagen en werdt ende maeekte den peys \') met sijnen Heere.

OER OINGHEN RECHT GHEBRUYCK.

(Uit; Recht ^hebruyck eu misbruyck van tydtlicke have).

Der dinghen recht ghebruyck brengt vrolijckheydt en baet; Maer \'t misbruyck gheeft schade met achuldighe ¹) pyne. De Dronckaert zuyckt²) sieckte uyt gesonden Wijne;

Want zijn zotheyd en kent liaer kracht, eynde, nocli maet.

üaer teghen bruyckt wijsheydt, die des dings aerd verstaet, Tot ghesontheyds lust ook doodelycke venijne.

öesond treedmen veylig door doornen inde Woestijne, Als een doornige voet pijnlick op pluymen staet³).

örijptmen \'t Swaerdt by der snee, \'tquetst den dwaes int ghevecht: Maer hy quetst syii vyandt, die \'t wijsselick grijpt by \'t hecht. Don vroeden ⁴) ist al nut, den narren ist al teghen.

Rijckdom en Armoe zijn van sell\'s ⁶) goed noch boos.

\'tHindert al d\'onwysen, \'thelpt al den vroeden loos:

Zoo veel is aen \'t Ghebruyck of M i s b r u y c k ghelegheu.

NIET IS GHEMAACKT DAT HIER BESTENDICH BLIJFT,

(Uit: Boëthius\' Vande vertroostingh der Wyeheyd).

Als aanden troon klaar en doorluchtelicken ⁷)

De gouden zon met helder licht verschijnt, — Dan moet 1 het licht der bleycke sterren wycken; Voor \'t meeste licht altijt het minst verdwijnt.

1

zoken voor zoogen. — 4) Als enz. Terwijl oen doornige voet (d. i. een voet met dorens,

2

likdorens) pijn heeft, wanneer hij staat op pluymen \'d. i. veeren, dons). — 5) Vroeden,

3

wijzen. — 6) Van se ij s, op zich zeiven. — 7) Doorluchtelicken, by woord met den uitgang

4

lt;i«. Elders; Wie matigen eet, die leeft dies te langher.

31

In \'t groene woudt, als laeuwe Wester winden Beweghen \'t lof\', dan pluektmen rooskens root;

Maar als het zuyd zijn stormblaas wil ontbinden, Verwelckt de bloem, dan vintmer doornen bloot.

De Noordwint fel met zijne vlagen moedioh Verheft dickmaal de baren inde lucht.

Verkeert de worelt dicwils en dus spoedich:

Soo is hy wys, die haar ontrou ontvlucht.

Soo is hy wys, die niet en wil betrouwen d\'Ontrou van \'tvolck, van \'t geldt daar elck om kyft

Het moet hier al den Noodwet Godes houwen:

Niet is ghemaackt dat hier bestendich blijft.

GODT GHEVET AL ZI1N AM PT EN TUT.

(Uit: Boethius\' Vamlo vertroostingh dei- Wysheyd).

Die als de Zon op \'t heetste ryst,

Zaayt met oen milde hant Zijn koorn in \'t dorre Lant,

En wert \') van \'t zaaysel niet ghespyst:

Zijn arbeyt blyft verloren —

Na eyckels mach hy sporen.

Die, als het volt gherypt is blanck En als de Noordwint kout Ontkleet het dorre wout,

Ten boschwaart dwaaslyck neemt zijn ganck JTioelkens soet te plucken,

Ten sal hem niet ghelucken.

Die als de vorst den stroom bevriest, Ton Wijnbergh geerich spoot,

Om plucken druyfkens soet,

Zijn tijt en moeyten gants verliest;

quot;Want inden sneeu begraven Geelt Bacchus niemant gaven.

Godt ghevet al zijn ampt en tijt:

Al wat hy schickt en weert,

En menght zich niet verkeert.

Zoo wie zijn schickingh teghen strijt En \'t werek poocht te verhaasten,

Betreurt zijn doen ten laatsten.

HENDRIK LAURENSZ. SPIEGHEL (1549—1612).

Welko houding mira dezo Arastordanisulie koopman aan, do man, dio als taalhurvonner veel van zich dood spieken, tegenover do gebem tenisson en toestanden, dio zijn\' vriond Coornhert de rust des levens roofden? Spioghels werken vergunnen ons vorsehillendo l)lik-ken in zijn hart en govon meteen eon antwoord op die vraag. Ziehier enkele staaltjes uit een paar gedichten:

„In Goods kerk wil ik woyon,

Maar al zonder party.quot;

„Do eeuw, die wy beloven, Die is ghoheol vortist \'),

Door misverstand ghedrevon, In woord en kerke twist. Gholieft het God te henghen \'), Vergheefs ik my dus quel; Die wil, die trek zijn strongho, Best dat ick my niet mengho En blijvo uyt die hel.quot;

„Mint God uyt al u hort, u naasten als u zelvon:

Hier mo valt allo Sekt ghekijt\'s eenrins\') bestaan En lettor-twist; dio schuwt, zo ick oyt\') heb ghadaan; \'t Vervreemd (in schijn van godlickhoid) van God de liedou Elck vint zolf in zijn oyghen tuyn ghenoegh te wiedonquot;.

„Men bout geen kerk door twist; maar tweedracht moetzo stueron. D\'een ban broot d\'anior ban: men heelt geen woud met schuorcn.quot;

„\'t Vervormen van do kerk schijnt dies oen goedo zaak; Maar ik vervorm gheen ding, als ik het ding ontmaak.quot;

„Ik wensch alleon (maar \'t blijft oen wensche)

Êon opanhertich andor-ick;

Een eens-ghezint, ontworstelt mensche

Van ghokl-liefds, oerzuchts, staatszieckts strickquot; ⁵).

„Castalio is in mijn zin oen wijs man ghowcest; maar ik wil hem in \'t bestraffen van \'t gheen in mijn oogen onrecht is, niet volghon, noch Erasmus, noch Coornhert. Luttel onderwinds maakt groote rust.quot;

„Ick kies in onbekentheyd rust.

Een onbekommert zoet zacht loven.quot;

Dat leven sleet Spioghel voor een goed deel in rustige rust op zijne buitenplaats Meerhuizen, waar hij ook dikwijls zijne vrienden onthaalde, als Koemor in het „saligh Uoemors buysquot; en Hooft later op hot Muidorslot. Wel stelde onze dichter een levendig belang iul

1) ferltsi, van vertissen, verwarren. (In Gron. dialect; in do toese = in do ivar.) —i 2) Henghen, geheugen. — 3) Eenrins, (van ritmen, loopon) stijfhoofdig, eigenzinnig. 4) Oyl, altijd, steeds.—- 5; Een ontworstelt mensche onz. Een inensch, vrij van don strikjs van geldsliofde onz. Strick staat in don \'datief. Een voorbeeld van helderen stijl 1

33

do gobourtenisscn van don dag, wol vwoorloofdo hij zich de woeldo, zich te vermeiden in allerlei bespiegelingen over personen en zaken; maar do vruchten dier bespiegelingen waren wenschon: getuigen zijne Nieuwjaarsliedoren. Zelf de koe vol vuur bij de horons te grijpen, waar naar verandering en verbetering niet ijver gejaagd, vooroordoelen en dwaasheden met mood bestreden moesten worden, — dut lag niet in zijn karakter. „Ik zal wol rusten onde zwijghen oude laten de wereld lopen daarzo wilquot;, zegt hij ergens, \'t Verwondert ons niet van hom te hooren, dat hij liever eene vrij hoogo boete betaalde dan zijne benoeming tot lid van den Raad tor Admiraliteit ta Hoorn aau te nemen; wel bevreemdt hot ons, hem als oen ijveraar, als „ijsbrokorquot; op \'t gebied van taal- en letterkunde te ontmoeten. Dit moet men echter niet vergeten, dat hij daarbij van memchen weinig tegenstand, althans niet in de Amstordamsehe Kamer ontmoette, waar een zeer rustige geest van verdraagzaamheid heerschte.

Spieghels grootste gedicht, getiteld ■\'RertspieqheC, bespiegelingen over do vragen: wat de mensch is en wat hij moet zijn, werd na zijn\' dood uitgegeven. Toen men hot ingevolge een vroeger door S. geuit verlangen aan do „H. Roomsche Kerekquot; ter goedkeuring overzond, ontving men het terug mot do boodschap, dat men \'tgedicht niet begreep. Geen wonder! De volgende regels, die tot de duidelijkste uit het gedicht bohooren, geven croon proefje vau: \'t is een monnikenwerk liet geheel door te lozen, hoovolo hier-eu-daar-schoon-hedon (zou Spieghel misschien zeggen) men ook moge ontmoeten.

Natuur eiseht dexel slecht \'), die paaytmen licht mot lust.

Schijns waan port\') kostel pronk te zoeken met onrust.

Joost blootshoöfd zelfs oen hut, die kouw schut, bout van biezen,

In \'tduin ghoraapt om niet, en vreest dies ghoen verliezen.

Ghonooghzaam dekt hom warm al \'tjaar oen slechte py.

Wat schijn-waans praal-zot\') leeft zo rijk, zo vry, zo bly?

Natuur-god niemand dringt tot zorchelijk behoeven.

Het ikkerigh verstand en erfzond u bedroeven.

Natuur zoekt kost en kleed na uodrufts klein behoef,

Onnodrufts zotte pracht eu lekker tand maakt droef.

Natuur zeid: tot vorsterkingh wilt u honger boeten,

Schijns waan zeit; volgt de lust, tot last om smaax verzoeten.

Natuurs waan rijkdom heet, daar ghoon ghebrok en quold,

Schijns waan dit armoe noemt; maar om oneindlick ghold

Te woelen arbeidzaam, zal zy u staogh bekoren,

Dat doch met zorgh bewaart wert en met rouw verloren.

Do onduidelijkheid van Spieghels taal en stijl, die in dit fragment zoo ongunstig afsteekt tegen die zijnor kleinere gedichten, vindt hare verklaring volgens De Clercq hierin, dat hij eon dor „eersten was (Coornhert staat in dit opzicht naast heml), die het ondornamon. Je wijsheyd der Ouden in eene taal over te gieten, welke nog nimmer dergelijke denkbeelden had mogen uitdrukkenquot;, anderdeels in oen „te groote zucht om den kornvollon stijl der Ouden na te volgenquot;, waardoor hij tot allerlei zotte woordkoppelingen en ineenporsingon van zinnen verleid werd, en in de tierde plaats in eene zucht naar to groote zuiverheid, waardoor hij alles wat maar vreemd was of leek, in een nog vreemder pakje stak.

(Hooft was in de twee laatste opziehton kennelijk oon leerling van. Spieghel.)

Zie vorder o. a.:

Dr. Jan ton Brink, Schets oenor Gosch. der Nod. Lett. p. 271 vv.

Bildordijk, Dichtwerken VII, pag. 283, (H. L. Spieghels „HertspioghoIquot;, in nieuwe taal en dichtmaat overgebracht).

Ij. Leopold, Hoofdpersonen uit de Gosoh. der Nod. Lett. pag. 23 vv.

Moor-emors ng in

34

JUBEL-JAAR-UEDT OP SIMPELIJCK GHELOVEN EN WELDOEN.

(1600.)

\'t Is huyden oen daeb van vroliklieid, Zoo wy dit Jubel-jaare

Verlaten allo partydigheid En Christus vröe bewaaren.

Wat is dat ons dogh twisten doet In krijgh en moordt aldus verwoedt? De liefd die maakt een Christen:

De haat teeldt antichrists ghebroedt, Zy komt al uytter hellen gloed:

\'t Is duyvels werk te twisten.

Die Ikker \') heeft langh zijn Jubel-jaar Met haat en nijdt ghebrouwen:

Dies hy ons Christenen meest te ghaar Door twist brought in benouwen.

Dees heeft hy op de baan ghebracht, Hy stoocktze noch met aider kracht, Zoo dat wy al verflouwen

En storten in verdervons gracht Mot lijf en ziel, daar hy om lacht,

Is \'tniet tijdt op te houwen?

Ons ouders waaren slecht en recht;

Zoo was ook haar ghelove.

Weetzuchtigheid broedt dit ghevecht,

Hout slecht en reelit verschoven.

Zy bruyckten Gods woort tot Gods min; Dat duyd nu elck een na zijn zin;

Dit doet ons dus partyen.

Begheeft alzulcke twist beghin,

Haalt slecht en recht gheloof weer in, Zoo moghen wy verblijen.

Ons kindsheids kercke-kinder-leer Die hield alleen van node

Het Vader ons, \'t Gheloof, niet ineer, Beendijst ^ en Tien gheboden.

Och, laat ons noch hier blijven by,

Dees woord-twist stellen aan d\' een zy,

I) Ikker, hetzelfdo als nikker, in de Duitsche mythologie een watergeest. Door vroegere dichters werd deze naam dikwijls op den duivel toegepast, terwijl men misschien ook wel bij dit woord auu zelfzucht, hoovaardij dacht. — 2) Beendijst, bouedictie, gebed voor den maaltijd.

35

■

En \'s duyvels list verfoeyen!

God is de liefd, Dit is het slot.

quot;Wie in de lietd blijft, blijft in God:

Laat ons in liefde bloeyen.

d\'Hooftman en Kananeesche vrouw Hadden maar slecht gheloove,

Een hert, ootmoedigh cn ghetrouw, Vreeradt van woord-twists-haar-kloven, Ook vreemdt en bnyten öodes kerck, En krijghen (dits een -wonder werck) Huel by ons Heiland ghoedigh

Voor haar dochter eu voor zijn knecht, Door haar gheloof onwetel-slecht \'),

Maar hertigh en ootmoedigh.

*

PRINCE ^s).

Ghy Christen prinssen wijs en vroed. Wilt ghy dees twist beslechten,

Eyscht slecht gheloof, als Christus doet. Verbiedt daarom te vechten.

Slecht gheloven, wel te doen Is deze kerck-twists rechte zoen.

O God, wilt ons dat gheven!

Zoo moghen wy dit Jubel-jaar U vree ghenieten allegbaar, En Christelijck wel leven.

DEN MENSCH SCHORT NIET ALS DANCKBAARHEID.

Te lieven \'t schoon, en \'t schoonste meest, is al ons wenschen; God ende ghoedheid zijn het schoonst voor alle menschen; Voor dees Liefds lustghenot sluytmen des hertsen duer.

Daar eyghen-wils en schijns hoochachtbaarheid gaan vuer. Voorwaar, 6 mensch, de mensch loeft niet alleen van \'t brode; Zijn ziel-gheneghentheid heeft ghoedheid» heil van node.

Maar als dit zielghenot verzuymt door moedwil wert. Zoo sluytmen heil en vre en vrueghd\' uyt onze hert.

I 1) Onwetel-slecht, in onkunde eenvoudig. — 2) De Rederijkers sloten als bewijs van fcerbied voor hun\' Prins (liet, hoofd der Kamer) „geeue spelen, noch geen gedicht, ja apyncligdon zelfs goen liedeken, of in het leste couplet adresseerde zich den poëet tot (lien Minnce, \'ten waere dat er den Souvereyn tegenwoordig was.quot; Aan dien regel bleven de Jiedenjkers langen tijd meer of min getrouw, en, was liet laatste couplot (gewoonlijk de mut aal ■an \'tgeheel inhoudende) juist niet gericht tot den prins, het had er toch den vorm van: Itijd werd op den naam Prins gezinspeeld. —

3*

ROEHER VISSCHER (ir,47-:c2o).

Deze wolbekendo verdienstelijke Bestuurder der Kamer „In liefde Moeiendequot; had, zonder juist zelf kunstenaar van veel beteekenis te zijn, eigenaardige gaven, waardoor hij in het bekende overgangstijdperk onzer letterkundige geschiedenis een zeer gunstigen invloed heeft uitgeoefend op de groote kunstenaars dor 17e eeuw. Was hem als auteur nog veel eigen, dat dra blijken zou uitgediend te hebben op kunstgebied, hij was toch do man, die afkeer had van do theorieën der rederijkers, aan wier invloed hij zich trachtte te ontworstelen, hij gevoelde diep do behoefte aan iets beters, en kon hij op dut gebied niet juist vooruittccJen, hij wees toch vooruit, met zijnen vriend en geestverwant Spieghel „do banier van taalstudie en taalzuivering omhoog houdende.quot;

Denken we ons beiden te midden hunner jongere kunstvrienden, voor hen „de hoop dor toekomstquot;, dan was het zeker degelijkheid in hun streven, in hun oordeel over kunst, de grondigheid hunner kennis, vooral van do classieken, die beiden bij hunne vrienden een even grooteu invloed verschafte en hunne woningen tot middelpunten maakte van letterkundig verkeer. Maar letten we op het eigenaardige karakter dozer beide mannen, zoonis het ook duidelijk spreekt uit hunne werken, dan verwondert hot ons niet, te lozen, dat de „ronde Roemerquot; moer de ooren en oogen tot zich trok dan quot;Deur/ht verheuyhtquot;.

Geest en luim, al ontmoet men bij het peilen hunner dikwijls geringe diepte ook leering en nog eens leering, nuttige lessen voor en na, op den bodem der kunstuiting, zo boeien op den duur meer dan afgetrokken redoneering en zedekundige bespiegeling, in ernstige, dikwijls stijve vormen neergelegd. Licht te begrijpen valt het daarom, dat het Jonge Holland der 17o eeuw, hoewol niet doof voor den meer bodaarden enkooien, minderluehtigen en vroolijken Spieghel, toch meer oor had voor alles wat de meer levenslustige Roemer schroef on sprak. Vandaar dat men niet juist op de dochters van don gulion gastheer be hooft te wijzen als op zoovele „trekpleistersquot; van „\'tsaligh Roemers huysquot; om te verklaren, dat vooral de woning op den Zeedijk te Amsterdam het middelpunt was, waarheen a.\'les wat liefde en talent had voor kunst, zich in die dagen met onweerstaanbare kracht getrokken voelde. Juist de woning op don Zeedijk, moor dan hot „Meerhuizenquot; van Spiegh.jl, maar ook, om eeno andere roden, meer dan „de Oude Kamer.quot; Want, waai- kon men moer hartelijk over en weer zijn hart uitstorten, waar kon R. V. beter en natuurlijker zijne vroolijkheid en geestigheid luchten dan to midden eenev betrekkelijk kleine uitgelezen schare van oudere en jongere kunstvrienden 1

„Zijn vloer betreden wordt, zijn drempel is gesleten Van Schilders, Kunstenaers, van Zanghers en Poëten.

Dit getuigenis van Vondel kan alleen dan in al zijne waarde\'geschat worden, als men vergeet, dat R. Vissehor leefde in het laatst der IGo en het begin der 17e eeuw.

Op Roemer Visschers verdiensten als auteur is reeds gewezen. Do hieronder opgenomen proeven uit zijne «Sinnepoppenquot; (proza) en uit zijne «Brabbelinghquot; (algemeene titel zijner poëzie), laten duidelijk zien, dat hij geen groot schrijver was, maar toch nu en dan gelukkige oogonblikkeu had, waarin hij dicht en ondicht schroef, dat naar inhoud en vorm natuurlijk en geestig was. Bij het doorlezen zijner werken zal men dikwijls stooten op regels, op verzen, waarin naar \'toordeel van een\' negentionde-oeuwer do vroolijkheid de grens van \'t welvoeglijke overschrijdt en ruw, onkiesch, plat wordt. Zijne tijdgenooteii dachten over die verzen niet zoo ongunstig. Andere tijden, andere zeden. Men noemde, naar Halbertsma\'s uitdrukking, in don tijd van do Roemer Visschers, de Coster\'s en dt Bredoro\'s „oon bijl een bijl, een mes oon mes\'quot;, dat is; men noemde vele dingen, die men nu in „fatsoenlijken kringquot; zou verzwijgen of verbloemd aanwijzen, toen bij den rechten naam. Dat genoemde kunstenaars, waar ze zich niet ver boven don kring van hot alle-daagsche verheffen, waar ze, ieder naar zijn talent, ons do werkelijkheid, van den humo-ristischen kant opgevat, te beschouwen geven, dat die kunstenaars wel eens woorden en uitdrukkingen bezigen, tooneelon en toestanden ons voor oogen voeren, die thans te ruw en onkiesch schijnen of werkelijk zijn, is licht te begrijpen en hierom althans niet onvoor waardelijk te veroordeelen.

Vorschillonde afdcolingon van Visschers „Brabbelinghquot; (deze titel doet vermoeden, dal ile schrijver zelf niet hoog tegen zijne producten opzag; het in \'t licht zonden der „Brabbelinghquot; eerst op G7jarigcn leeftijd versterkt dit vermoeden) dragon eigenaardige, oenigszim

37

gezochte titels: Quicken (PunUUcliten), R\'/mmelsoo (Allerlui), Twjters (Sonnetten of Klinkdichten), Raadselen, •Tammerljens (Elegieën of Klaagdichten), \'J\'cjielwerckcn (Kn u t^el nr ij en — Mengoldichton). Vele dier gedichten zijn gclieel of ten deele uit den vreemde overgenomen; vooral do Latijnschu puntdichter Martinlis viel in Roemers smaak; van hom heeft hij veel geloerd en geborgd. Ovoreenkomst mot dien Latijnschen dichtor, voor een deel daaraan toe te schrijven, was oorzaak van zijn\' bljnaum „Hollandscho Martiaalquot;.

Roemer Visscher, geboren en ook overleden te Amsterdam, waar hij evenals Spieghel door den handel tot welvaart en rijkdom kwam, had drie dochters, Anna, Geortruida en Maria Tesselschade. De eerste en de laatste, die het langst in den kring der familie bleven, komon later vooral om haar\' invloed op do dichters van haren tijd ter sprake.

Zie verder o. a.:

Dr. Jan ten Brink, Schets cener Gesch. dor Ned. Lett. pag. 279 vv.

Mr. gt;T. Scholterna, Anna en Maria Tesselschade, de dochters van Hoemcr Visscher, p. 74 vv.

(Dr. J. van Vloten) Uoerner Visscher, Uitgelezen Brabbeling. (In nieuwe spelling).

Ij. Leopold, Hoofdpersonen enz. pag. 27 vv.

38

SIN NEP O PP EN.

De Simie/ioppfn zijn afbeeldingen of prenten met bijschriften. De versjes onder de prenten zijn van Anna, Vissehers dochter. R. V. zegt; „Sinnepop is een korte scherpe reden, die van Jan alleman zoo met het eerste aensien- niet verstaen kan worden, maer evenwel niet soo duyster, dat mer na raden, ja of na slaen moot: dan eyscht eenige na bedencken en overlegginge, om alsoo de soetheydt van de kerle of pit te smaken.quot;

\'TIS MISSELIJCK1), WAER EEN GECK SYN GELT AEN LEYDT.

Op de prent:

Kinkhorens en Mosselschelpen,

Hot is te verwonderen , datter treffelijcke lieden zijn, die groot geit be-steeden aen Kinckhorens en Mosselschelpen, daer niet fraeys aen en is als de seldsaemheidt, en dat, om datse mercken, datter groote potentaten, ja Keysers en Koninghen zijn, die sulck gedrocht¹) op doen soecken en wel dier betalen. Ey, Heeren Apen, ghy verstaet het binnenspel niet. De Koningh Lodewijck van Vranckrijck, do elfde van dier name, dede selsame dieren komen uyt sijn nabuer Koninckrijcken, om hem een naem te maken, dat hy noch groote lust in sijn leven hadde, nochtans was hy doe ter rijdt van lichaem seer swack. Ick wil hier niet schelden, die haer noeringo daer af maken, om hun profijt daer mede te doen, als \'t sondor liegen geschieden mach: die en zijn soo geck niet, of sy sien een goet eynde voor haer deel.

ONDER DE PRENT:

Verquistinghs sinljjckheydt²\') koopt duer cn voor Juwoolon Dit, dat men eertijts gaf de kinders meê te spoelen.

AFKOMST SEYDT NIET.

Op dc prent:

Eene. hand, die eeii\' Borstel vasthoudt.

Het is een oudt recht, dat de Edele geboren eenige voorbaerlijckheydt ^!l) ofte prseminentio hebben in alle Heoren Hoven, om Hooge Offieien ofte Ampten te bedienen, bysondor den Krijgshandel aengaende; maer daer mede

1

Voorbarig had vroeger ook niet de ongunstige beteekenis van thans, maar heteekendj: uitmuntend, voortreffelijk.

2

Misselijck, vreemd. Zie Tanig., T, blz. 285 vv. — 2) Gedrocht, bedrieglijk verschijnsel, spooksel en vandaar alles wat door wangestalte of grootte schrik aanjaagt. Gedrocht is hier een collectieve naam voor iets, dat ijdel is, weinig beteekent. — 3) Verquistinghs sinlijck-kei/dt, zin, neiging tot verkwisting. — 4) VoorbaerUjckheydt, voorrang, van het insgelijks verouderde vóórhaar (thans nog in voorbarig) en dit van beren — dragen en voor.

39

is den wogh der vrome \'), kloeckmoodige daden niet gesloten, dat een slecht¹) eerlijck mans soon daer geen part on dool aen hebben soude, om d\' eerste Edelman sijnos staras te worden. Alle Edel-stammon hebbon haren oorsprongh door oen voor heur-lieder Voor-ouders begonnen: bij Adams tijden en was het soo niet; daerom zeydt men:

Doe Adam haspelde en Eva span,

quot;VVaer was doe den Edelman?

Men maeckt seor bequame Bosemen, om de kleederen schoon te vegen, van morsige vuylo Verekens rugh-borstelen, dio alle stof seor suyvorlijck af-strijeken: dit mocht niet wesen, soo does borstelen don aort van hun Vader ende Moeder niet en verwierpen.

onder de prent:

fteen nfkomHt, hoe geringh, treckt dapper helden neer;

Hun volght na vrome daot onsterfelijcke eer.

BRABBELINGH.

EEN BOER TE PARIJS.

(Uit: Quicken).

Een Noorder Boer was in de May getrocken uyt Na Parijs, om de Fransche spraeck te ieeren.

Daer gaf men hom te eten 81a en groen Kruyt, \'s Middaeghs en \'s avonds, meer dan sijn begeeren. Soo\'dacht hy, ick wil weder t\' huyswaerts keeren; Want daer men in do Somer eet graH, parmafoy²), Daer moet men in de Winter cock eton hoy.

VERDRAGEN*).

(Uit; Quicken).

Hercules had op sijn schoften den Hemel gevat,

Sampson verdroegh de Poorten van Gasa de Stadt,

Milo droegh een volwassen vier-jarige Stier,

Jorgh in elcke handt eon tonne vol Bier,

En de woorden van Lijs Kaecks, ó jammerlijcke plagen,

Kan Hercules, Sampson, Milo, noch Jorgh verdragen.

1

hier met verdragen violen in den smaak der 17o eeuw ; we treffen zo niet alleen bij dozen dichter,

2

maai- ook b\\j vele andere van dien tijd aan, Huygens vooral niet te vergeten. Dat die woordspelingon wel eons gezocht on daardoor flauw waren, is licht todenken. Bij Visscher, Huygens on anderen vindt men daarvoor vele bewijzen.

40

SONDER MERRIGH.

(Uit: Quicken).

Dio Hondor Hop sijn biorken brouwt,

Dio mjn kost koockt sondor eock \') of Kout, Broedt backt sondor liovoii¹) ofto suoron, En raaockt vaorson sondor morrigli daor in,

Much vryolijck donckon in sijnon sacliton sin, Uat sijn sootsappigli worek niot langli sai dueron.

WACHTEN EN JOCKEN.

(Uit: Quicken).

Soo don tijdt is, sy moot toch goloden „zijn, Mon mach hopen dattot sal botoren dra. Die wenscht en kan niot wol to vredon „zijn, Dios ick van dien my geheel ontsla, Don tegonwoordigon tijdt wil ick slaon ga. Don verleden kan ick niot weder locken, Wachtende wat de toekomende sal brengen na, En hior-on-tusschen laochon, boorton en jocken.

RIJCKOOM.

(Uit: Koramolsoo).

O rijekdom. Moeder van alle quaot; Wijl\' van valscho verradory.

Dochter van sorgh, Sustor van haet, Voester van allo scholmory, — U to hebben, dat doet vreosen. En niet te hebben, droovigh wesen.

WETEN.

(Uit: Rommolsoo).

Die uyt hot verleden morekt het toekomende spel, Sulck eon dio weet sijn woetjon wol.

\\n

1

waarvan het w.w. van licrh. hevelen; van dit laatste is alleen hot vorl. doolw. nog in gebruik; (jehtvelde broodon, d. i. gezuurde, gerezen. Oudt. beteekendo hevel ook deesem.

41

SORGE.

(Uit; Tuyters).

Altijdt de borgun op luiron top niot dragen Des geduorigon Winters sneeuwige vacht;

Altijdt zijn do Goden soo niot beducht,

Mot droygendo blixom de menschon to plagen.

Altijdt do Zoo mot onvorbolgon \') wagen quot;)

Door folheyt dos wints niet. bestormt do strant;

Maar sorgo my houdt mot oen wroedo tant,

A.ltijdt, altijdt komt mijn horto knagon.

Hoo iok my moor om hom to vordrinokon vormuon, Hoe hij moor on moor wast on dapperder aon Om mijn leven in onrust to houden hom stolt^:l).

O Hercules, had uw dienstolijcko kracht Dit wroedo Monster oook ommo-gebraclit.

Mocht voor uw dortiendo vroomhoydt¹) wol worden getolt.

\'T LOF VAN RETHORICAö).

{Jprwjmeni).

(Uit: Topel-wcrekeu).

Komt nu, Mnemosino⁰), mot uw dochtoron al Van don Bergh Parnasso ²) in dit sooto dal,

Bospoeyt my uyt de Fontoyn³), van Pegaso getreden, Stuwt onder mijn penno woordokens soet, Uyt-druckonde morckolijck der sinnen gloot, Om Rethorioos lof lofwaerdigh te verbreden.

Rothorica dan, gesoydt op hot ronsto,

Is ulloon ondor allen de oonigo konsto,

Daor men alle andoren door rocht leert gobruyekon; Want in geen konsten mach mon wordon ervaren, 01\' mon moet gehoort hebben \'t goluyt van haer snaren: Is \'t niot rocht, datso dan allo hier ondor duyekon \'i

1

on sterk bewogene. — 3) Hij hem aenstelt, zij (do zorg) zich aanstelt, er op uit is. — 4) Vroom-

2

\'iriokenland, gewijd aan Apollo en de Muzen. — 8) D. i. do bron Hippoereno, opgeweld onder

3

Jon hoefslag van Perseus\' paard, Pegasus, dal later als hot dichterlijk paard der Muzen geviord werd.

I

quot;Wat goeft de Rhetorica? sal do gierige vragen.

Veel meer dan uw afgoden t\' eenigen dagen U sullen verleonen met sorgon en suohten;

(lliy hebt veel, zijt arm door begeerendo lust, Hy weynigh, is rijck door vernoegende rust;

Want alle Jaors wassen doch nieuwe vruchten.

Dan sy geeft haer Dienaors een goot oordeel. Den welbespraockten seor groot voordeel.

Om met spreucken te vercieren haers redens glans.

Allo dingh met woorden levondigh afmalen.

En daer toe oenen rij eken schat der talon.

Noch hier-en-boven een Lauren-krans.

Swaer zijn dor vraten gulsige buyeken,

Swaer zijn der gierigen gulden fuyeken,

Swaer is de sonde, dalende ter hellen, —

Licht is de konst, die niemand verlast.

Licht is de deught, des waerheyts gast \'):

Rethorica vlieght ten Hemel met haer lichte gesellen.

Sy is een klare spiegel voor de leecken, Ken berispende stemme van alle gebroken,

Een scherp gebit om de Ketters te mennen. Een preken, daer do Gemeente voel af onthout. Een bril, daer oen Vorst sijn gebreken door schouwt, Hen spore, die na deught en eore doet rennen.

Sy is den kinderen oon groote vermakelijckheyt, Den jongers geeftse een vrolijcke sprakolijokheyt. Een solacelijck ^ overdencken voor d\' oude bedaoghden, Sy is so oorlijckon kortwijl, als men mach noemen, Sy is de Studenten een bogaert vol bloemen,

Een regel van alle eerbare Vrouwen en Maeghden.

Trouwe is doodt over lange Jaren,

Eere is al langh voor Mey vervaren,

Justiti is gevloden voor kracht en gewelt.

Geloof is van Ypocrisy ¹) gevangen.

Liefde slaopt op boyde haer wangen;

Dan Rethorica alleen behoudt noch hot velt.

1

Ypocrisy, huichelarij, schijnvroomheid.

PIETER CORNELISZOON HOOFT (i58i-i647).

De gastheer van hot „Muzetorenhofquot;, Spieghel, overleed 1612; Roemer Visscher, die altijd even welwillend zijne vrienden op de Goldersehe Kade ontving, volgde hem acht jaar later in den dood, — toch werd do hand niet verbroken, dien beide mannen tnsschen de vele edele vernuften uit den bloeitijd onzer letterkundige geschiedenis gevlochten hadden. F. C. Hooft maakte dien sterker dan ooit door zijne gulheid als gastheer op het Muiderslot, door zijne groote liefde voor kunst, zijn\' ijver om den kunstzin van anderen te ontwikkelen on te leiden, in \'t algemeen door zijne groote talenten als dichter en prozaschrijver. Om hem groepoeren zich de mannen, die „in het rijk dor letterenquot; eene eervolle plaats innamen. Van tijd tot tijd hadden er in zijne woning, vooral des zomers op het „hooge huis van Muidenquot;, bijeenkomsten plaats, waarin men over en weer van gedachten wisselde, elkan-dors voortbrengselen beoordeelde, maar ook ruimschoots genoot van alles, wat de gastheer on men elkander onderling tot verhooging der gezelligheid wist aan te bieden. Ieder bracht het zijne bij ter vervrolyking, met luchtige cn lustige rodenon, die intus-schen niet nalieten te stichten. Vondel, Huygons, Barlaeus, Roael en anderen gaven hier hunne schoonste Nederlandsche of Latijnsche verzen ten boste. Tesselschade, die met de engelen partij verdiende te zingen, en Francisca Duarte, door Hooft de\'quot;\' Fransoho Nachtegaal genoemd, brachten eeno ongekende levendigheid en opgewektheid onder hare vrienden, wanneer zij het Muiderslot van het Heffel ij k geluid haarer stommen deden wedergalmen. Zij ontvoerden dan de vrolijke gaston al zingende der aarde, dat is der geheugenis der d agel ijk seh e bezigheden. Iloofts tweede echtgenoot, zijne lieve Leonore, bragt dan niet weinig toe tot do vreugde en het genoegen, zoo door het bezoriren van het gul onthaal, als door haren schranderen geest tot verkwikking der harten van het (lougdolijk gezelschap. Hier schiep men binnenshuis den zonneschijn, als het buiten regende. De herfst was dan niet bar.

„Te Muiden was de ware Helicon

En Hooft, Apol op \'t hooge gezeten. —

Dien gulden tijdt most Hollant nooit vergeten.quot;

Hooft, in I6U9 tot Drost en Kastelein van Muiden, Baljuw van Gooiland en Hoofdofficier van Weesp benoemd, was de zoon van den bekenden Amsterdamschen burgemeester Cornelis Fietersz. Hooft, wiens „docghe dccghlijkheitquot; Vondel in zijn „Roskamquot; zoo keurig toekondc met den enkelen regel: „Een hoofd vol kreuken, oen geweten zonder rimpelquot;, con man van burgerafkomst, maar wiens vele verdiensten hem en zijne familie langzamerhand aanzien en invloed bezorgden. De opvoeding, die hij zijn\' zoon ten deel liet vallen, werkte gunstig op diens gelukkigen aanleg voor kunst en wetenschap. De Kamer „In Liefde blooyendequot;, die weldra den zoon onder hare leden telde, en het verkeer mot vele geniale mannen uit zijne omgeving hadden nu en later een zeer voordeeligon invloed op de vorming van den jongen Hooft. Zoo mede zijne reis door Frankrijk, Italië en Duitsehland. zijne rechts- en letterkundige studiën daarna aan de hoogeschool te Leiden. „Italië goldquot; in dien tijd „voor \'t modelland van Europa; al wat beóldende en letterkundige knnst liefhad, richtte het oog naar Italië, inzonderheid de aanhangers der Renaissance, die sints

Fetrarca gewoon waren hot wachtwoord der beweging uit Italië te vernemen...... Vooral

do klassieke herinneringan, de schatten van oude manuschripten en antieke architectuur to Florence en Rome oefenden do grootste aantrekkingskracht uitquot;. (Ten Brink). Hooft bracht een groot dool van de drie jaren zijner reis in het schoone Italië, het „land der zoete klankenquot;, door, waar hij bekend werd met de meesterstukken der zoetvloeiende zangers uit do gouden eeuw van Italië\'s letterkunde (Dante, Fetrarca, Ariosto, Tasso en on don toon nog levenden Guarini). Italië\'s taal- en letterkunde werkten wijzigend en versterkend op het streven van den jongen kunstenaar. Te gunstiger was do invloed van beide, daar Hooft reeds vdör zijn vertrek naar hot Zuiden in zijne verzen een, hoewel niot altijd gelukkig, streven openbaart naar welluidende vormen,\' oen boteren versbouw, dan aan de Redorijkersprodueten eigen was. Zijne voortbrengselen, na zijn\' terugkeer in \'t Vaderland ontstaan, bewijzen, dat hij ook in anderen zin de Bchoonhoid zijner producten wist to ver-lioogon: niot alleen is aan zijne verzen eene grootoro welluidendheid eigen, maar vooral meur natuurlijkheid, wat den vorm dor godachtenuiting betreft, — ook daardoor onderscheiden deze zich van do ruwe voortbrengselen zijner voorgangers en van vele zijner tijd-

44

gcnooton. Hij braclit rtoor mud cn daad „cene omkeering in onze poëzie teweegquot;. Onder do handen van don vindingrijken, gcostigen, zwierigen en weligen Hooft cn van den vuri-gen, stouten en krachtigen Vondel zou de dichttrant steeds in schoonheid winnen.

Onder Hoofts gedichten, wier onderwerpen zich over \'t geheel bepalen tot zijne omgeving, tien huiselijken kring, trokkon do minnedichten, in den vorm van Zangen en Sonnetten, \'t moest do aandacht. Do lezing dier gedichten voert tot de uitspraak, dat Hooft in zoetvloeiendheid en zangerigheid schier ongeëvenaard is onder do Nodorhmdscho dichters. Ofschoon ons uit zijne Sonnetten soms krachtige tonen tegenklinkon, hooien we deze meer uit do vele schoono gedeelten, bepaaldelijk enkele reien, zijner trenrspelon. Kort na zijn\' terugkeer in Nederland hiid hij door do Oude Kamer laten opvoeren oen herdersspel Gra-ttida, gevolgd naar de dramatische voortbrengselen van Tasso en Guarini: Hooft hoopte waarschijnlijk door dit stuk hot herdersspel, dat toen algemeen opgang maakte in Italië, ook ingang to verschaffen bij zijno landgonooten. Dit is hom niot gelukt. Wel bewonderde men de wellnidendo zangerige reien, die sieraden zijn van dit drama; maar navolging vond hij niet. — Zijne treurspelen, de Geeraerdl van Velzen en Bacto, voldoen evenmin als de Granida aan de eischen van een drama; zo bobben zich dan ook niet lang op het tooneel staande gehouden; in deze stukken komen echter doelen voor, die door hunne schoonheid Hoofts room als dichter mode gevestigd hebben. Zijn blijspel Warenar verwierf zich te recht veel naam; \'t aantal gebroken, aan dit drama eigen, is betrekkelijk klein, dat dor schoonheden vrij groot.

Als prozaschrijver heeft Hooft zich een grooten roem verworven: „hij schiep den Neder-landschen historiestijlquot;. Hij leverde: het Leven van Henrik de Groole, de Rampzaaligheden der verheffinge van den Huhe Medicis en do Ncderlandsche Historiën, sedert de Oonerdracht der Heerschappije van Kaizar Karei den Vijfden op Koning Philips zijnen Zoon. Het laatste is zijn hoofdwerk. „In deeze Historie las men \'t bedryf dor Noedorlanderen on hunno Holdon mot groote kracht van taaie on cioraadt van wolspreokonthoit boschreeven. Bondigli was zo op \'t allerhooghsto: in \'t vertolion leerzaam, beweeghlyk, voorzichtich. Men vondt \'er geen bloot verhaal van zaaken, maar een school van staat j een leidtstar van regeo-

ringe:.... oon opwekker tot liefde dos vaderlandts en der vryheit..... De beschry vingen

dor veldtslaagon, beroerten, oproeren, muyteryen on raadtslaagen waaren hier als taafereelen vol loevens, daar zich de geest dor poëzyo, op verscheide plaatzon, mot veele schrandro slaagen liet zien en hooien,— do redoneoringen zinryk, on \'t gantsche werk bezaait en bezielt mon spreuken, uit den boezem der wyshoit gezoogon.quot; (G. Brandt.)

Hoofts proza is vol kern en pit, „cort en ingebondenquot;. Bij al do voordooien, die beknoptheid van stijl meebrengt, voegt zich licht oon nadeel, dat wel eens het oog blind maakt voor al het schoono, dat de eerste te genieten geven: onverstaanbaarheid, In Hoofts prozaschriften is dit op vele plaatsen het geval. Zijn streven naar zuiverheid, dat zich openbaarde in het letterlijk vertalon van vreemde woorden, zelfs wanneer ze reeds hot burgerrecht verkregen haddon en in oen Hollamlsch gewaad volstrekt onkenbaar waren, werkte in dit opzicht ook nadoolig. — Hoofts Brieven, die belangrijk zijn voor de konnis van zijn loven en dat zijnor tijdgonooton, gotnigon van veel, hier en daar ook to voel geest; zo zijn evenals sommige gedichten niet overal vrij van gemaaktheid en gezochte spelingen. „In den tijd van Hooft viel zeer in den smack \'t geen men traits of printes d\' esprit noemt. De schriften van den Ridder Huygens toonen dit genoog aon. Niemand was moor geschikt dan Hooft, om in dozen wel te slagen. Zijn vlugge vindingrijkheid en uitgestrekto wetenschap, gevoegd bij oon doordringend verstand en diepgrondige kennis van onze tael, waerdoor hij zich oen ongemeene kracht en nothoid van uitdrukking verkregen hoeft, verschaften hem gelegenheid, hij alle voorvallen blijken to geven van zijnon geest. Maer hot verging Hooft gelijk voele groote verstanden: zijn vernuft was als een sterkstroomendo rivier, welke, door de goweldigo vloed en kracht van water aongezot, opzwelt en zijne eigene boorden overvloeit.quot; (Van Goens).

Hooft overleed in Don Haag, waar hij heongoreisd was, om tegenwoordig te zijn bij de begrafenis van Frodorik Hendrik.

Zio vorder o. a.:

.Tacobus Koning, Geschiodonis van het slot te Muiden, en Hoofts leven op hetzelve.

Dr. J. van Vloten, Hoofts Brieven, met toelichting, aanteekoningon en bijlagen.

Mr. Jacobus Soholtoma, Redevoering over do Brieven van P. C. Hooft.

A. Ypey, Beknopte Geschiodonis der Nederlandscho tale I pag. 445 vv.

Dr. J. C. Matthos, Brandts Leven van P. C. Hooft.

Dr. W. J. A. Jonckbloot, Gesch. der Ned. Lett. Tweede druk. I pag. 387 vv.

Dr. Jan ten Brink, Schets ooner Gesch. dor Ned. Lott. pag. 332 vv.

Do Diotscho Warande IX pag. 245 en 311.

Mr. J. van Lonnep, Neorlands Roem. Galerij van boroomdc Nederlanders uit het tijdvak van Froderik Hendrik.

Cd. Buskon Huet, Littei arische Fantasien I pag. 1.

P. Leondertz Wz., Gedichten van P. Cz. Hooft, met aantcekeningcn.

Mr. W. Bilderdijk, P. C. Hoofts Gedichten, mot ophelderondo aanteekeningen.

45

i^; f\'

Dr. W. ITecker, P. O. Iloofts Nodorlandsclio Historiën, mot aantoekeningen. M. de Vries, P. C. Iloofts Warenai, met eeno inleiding on aanteokeningen.

P. C. Hooft, Gedichten, Eerste en tweede deel. (Letterkundig Pantheon no. 18—19). Dr. J. van Vloten, P. C. Hoofts Warenar en Sehijnheiligh. Met inleiding en annteeku-I ningon. (Letterk. Pantheon no. 99).

Dr. Eelco Verwijs, Episodes uit Iloofts Nederlandsehe Historiën, met eene inleiding en I imnteekeningen. (Nederlandsehe Klassieken II).

L. Leopold, Hoofdpersonen nit de Gesch. der Ned Lett. pag. .quot;M vv.

I

I

46

G R A N I D A *).

Eon drietal fragmenten, waarin de hoofdpersonen Granida, eenige dochter enerfprinses vai een Perzischen Koning, en de herder Daifiio voorkomen, deelen wij mede uit dit herdersspel Granida, afgedwaald van haar gevolg, ontmoet op do jacht den jeugdigen herder Daifiio er de herderin Dorilea. Do eerste geeft haar, op heur verzoek, uit eene heldere bron te drinken op zulk eene beleefde wijze, dat Granida er ten hoogste door getroffen wordt. Zij zegt tot hem

GRANIDA.

Beleefden harder, noyt eenige wijnen mij

Boven den frissohen dauw van dees fonteyn gevielen.

Ach, geluckige rust van lichtvernoechde sielen,

Die \') nyt noch spijt des hoofs versteurt haer soete vree!

Wiens sorgen wijder niet en weyden dan haer vee.

De lusten, daer sich \'t hof met moeyten om beslommert ,

Werpt u nature toe en is voor u becommert,

(ihij treckt door honger en door dorst wt dranok en spijs De lust van \'t hof, gelockt door soo veel lekkernijs;

Het hof door drincken dorst, en honger soeckt door \'t eeten En jaecht de lusten voor¹), u sijnse toegesmeten;

\'T lustsoekend hof ontvliên de lusten daer \'t om slóóft;

Ghij vollicht de natuir, wij sien haer over \'t hooft.

Eer sal dit licliaem in een duister graf vernachten Beleefden harder, als mij gaen wt de gedachten U weltepasse dienst, en of \'t gebeurden, dat Mijn hulp u nut mocht sijn in \'t hof of in de stadt,

Vertrout, dat mij geen saeck soo wichtich sal verletten,

Of iele en salse\' om u wel aen een sijde setten.

Nu voecht mij wederom te keren, daer ick acht Dat mij \'t geselschap van mijn staetdochters verwacht,

Welck ick gebood, van haer vermoeyde tellen²) neder Te sitten in het gras, tot dat ick keerden weder.

Dewijl mij niemandt van haer allen volgen mocht En mij de lust des jachts niet te versuimen docht.

Den hemel die bedauw u jaren menichvuldicli Met geduirige rust.

DAIFILO.

quot;Wij sijn \'t u alle sehuldich,

Alwaerdige ³) Princes. Helas, hoe leedt is mij Dat ons vermogen min als ons begeerte sij!

Den hemel wil u staet in eeuwicheit behouwen.

OKANIDA.

Vaert eeuwelijcken ⁴) wel.

1

Voor, te voorschijn. — 4) Tel, oen telganger of paard, gewend aan den telgang en daarom

2

bereden door vrouwen; ook Imkkenei genaamd. — 5) Alwaerduj, samenst. uh al en waardig

3

evenals algoed, almachtig, waarin al den dienst doet van een bijw. en zeer, in hooye of lt;1«

4

hooysle mate beteekent. — 6) Eeuwelijcken, bijw. met den uitgang en. Zie pag. 30 aant. 7.

47

J

DAIPILO.

Is onder d\'aertsohe vrouwen Dan een, die waerdicli is, dat om haer dienst alleen Al d\'ander men versweer \') ?

DORILEA.

Hoe coel gaet hij daer heen, Sonder dat hij van mij sjjn afscheidt heeft genomen! Best volgo jck hem, en sie wat hem mach overcomen.

Dnifilo gaat naar het hof in dienst van Tissaphernos in de hoop, dat doze Granida ten uwelijk zal bekomen en hij daardoor dc prinses bestendig zal kunnen zien en dienen, fstrobas, zoon van den koning dor Parthen, betwist aan Tissaphornes de hand van Granida. | )en tweegeveoht tnsschen de boide vorston zal beslissen, wie Granida zal huwen en het rijk | rven. De prinses, die Daiülo heeft weergezien en aan hem de voorkeur geeft boven de | eide vorsten, uit hare smart in de volgende klacht:

I GRANIDA.

Wanneer het aertrijck van des ruwen Winters plagen.

En sijn ontijdioh coudt omhelsen wort ontslagen,

Gevoelt sij in hner hart oprekenen ²) de schier Heel wtgedoofde cracht van haer begraven vier.

Door dien de Lenten soet, in sijn verliefde weeken,

Haer streelt, en ondergaet³) met minnelijoker treken.

Wanneer dat hij vernieuwt den outsbekenden brandt;

Levende ritseling doororuipt haer \'t ingewant;

Alsoo gevoel jck veel gepoisen in mij wecken Wt haeren diepen slaep, en door mijn leden trecken.

Die oorspronck naemen in mijn teer-beweechde geest.

Als jck eerst wierd gewaer liet schoone, dat mij meest Behaechden van al \'t geen dat mij oyt is verscheenen;

Want nae \'t verlies van dien, allensgen» sij⁴) verdweenen Met de gedaente, die mijn in den sinne lach.

En nu door dien jck \'t eens behaechde schoon hersach Met meerder hefticheit sij op eon nieu verrijsen\',

Om mij de schoonheit van een harder aen te prijsen.

Maer sacht, Granida, houdt op, houdt op, want waer toe dient Dus hooch te setten een , dien ghij tot heer en vriendt Geensins verkiesen meucht ? maer leyden moet u leven Met dien u andren ⁵) keur wt weynige sal geven.

Wat leyder quot;) hoodtschap wt wat aengenaemer mondt,

Helas! was, Daifilo, die jck van u verstondt?

i

1) Versweer. In dezen zin gebruiken we nu verwenschen; vergelijk verspelen, vergooien, \'erstooten. ■— 2) Oprekenen, voor den dag halen, thans oprekelen, oprakelen — van reek raeke, reke), oulings hark; dus eigenlijk door middel van eene hark opwoeien. Hot vuur quot;rekenen, ook inrakelen, oprakelen. — 3) Ondergaet, van undergaen, met de verzachte icteekonis van: met minnelijk beleid op zijde komen, op eene vriendelijke wijze tot iets trach-n over te halen: „Die jongman is te kuisch en liet zich nooit gezeggen , Hoe minnelyck evrouw hem ondergingk en badtquot; (Vondel.) — 4) Sij, de gepeinzen. — 5) Andren, oor andrer. — 6) Leyder, evenals het volgende aengenaemer, een sterke vrouw, i-naainval na wal. Leid, leed — smartelijk, droevig — komt nog voor in: met leede ;on aanzien.

48

Aymo! wat vriondtschap in u voorhooft stondt gescliroven ?

Holas! hot schijnt, dat op de staton hoooh-verhovon Wij sitten mot gebiedt, maer die \'t wol ondertast,

Vindt ons verhoert, verdruekt ondor haer overlast.

Holas! moor droef heit vreest mijn hart dan \'t hoopt verblijding: lek gae vernemen doch nae de verlangde tijding \').

Daifilo biedt zich aan , om voor Tissaphernes vermomd to strijden, hetwelk hem na eenigo aarzeling wordt toogostaan; hij is overwinnaar. Liever dan in grootheid met Tissaphernes, wil Granida als herderin met Daifilo leven en verlaat daarom met dezen in stilte het hof.

QRANIDA.

Adieu, scepters, adieu, adieu, verheven throónen,

Verheven soo, dat mij van uwe steylheit ijst,

Adieu, dwingend gewaet, en al te swaore cróónen.

Afgoden, die met windt u ijdlo dienaers spijst.

ü ijdle dienaers ghij duisenderleyo noot breyt¹),

Door u beloften loos die ghij soo qualijek houdt;

Want sij, bosietment wel, vercleenen inde grootheit,

Slaven in d\'heersohappij, verarmen in het goudt.

■ Een laege en diepe rust mij beter mach verquicken Die mij te samen smelt met oen lief ander-jek;

lek laet u warrich hof, en kies voor soo veel stricken Een al veel strenger, maer och hoe veel soeter striek!

Bedauwde bloemkens verseh, en ghij bloosende róosen.

Die uwen mantel groen nu effen open doet,

Welceom, en danck, dat ghij verquickt mijn amelóósen En afgepijnden geest met uwen aesem soet.

Nu biggelt op het gras en eruidtgens onbetreden,

Mijn laeuwe traentgens, die den dauw soo wel golijekt;

Traentgens niet meer van smart, niet meer van bitterheden,

Maer van een teêr gemoet, dat schier van vreucht beswijekt.

O boomen sehaduw-mildt, ootmoedelijck laet dalen

U nijgend hooft, als ghij \'t eerwaerdieh aensclujn ³) siet,

Loytstar en Morgenstar met weerlichtende stralen.

Indien mijn blijschap ⁴) alaept, waerom weckt ghij hem niet ï

Vrolijcko vogeltgens, die, nu \'tbegint te dagen.

Met wtgelaten sang het stille woudt ontrust,

Ghij nachtegael voor heen, vlied wt de bootschap dragen,

Dat hij sich haest, jek wacht alhier mijn lieve lust.

Het herdersspel eindigt met do verzoening van don koning met Daifilo on Granida en do terugkomst van deze beiden aan hot hof door tussehenkomst van Tissaphernes.

1

nomen voor uitwerken, veroorzaken. — 3) Aenscïujn, gelaat. — 4) Daifilo.

49

BALLINGSCHAP.

(Uit: Baeto, oft oorsprong der Ilollanderen, Treurspelj.

Baeto, kroonprins der Katten, wordt met zijne gemalin Rycheldin gehaat en vervolgd door zijne stiefmoeder Penta, eenc tooveres, die hun leven dermate verbittert, dat hij ten laatste met een groot doel des adels het ry k verlaat, nadat Rycheldin een slachtoffer van Penta\'s boosheid is geworden. De rei, die hier volgt, geeft een tafereel van de ellenden der ballingschap.

KEY VAN JOFPROUWEN.

1

1) Van kinde yrddt, zwanger. — 2) Minnewalmt. Vondel heeft ook dunst voor duus.

2

Weer, tugenstand. — 5) Ommeriuq, kring, omgeving.

3

u., L. eu k. Letleikunde, 5e duik. 4

50

PRAET2IEKE REYM,

(Uit: Waronar, dat is Aulularia van Plautus, Nae \'s Landts gheleghontheyt verdnytschet.)

Hooft vervaardigde in navolging van een Latijnsch blijspel, de Aulularia van Plautus, de fCluchtighe Comedy van Warenarquot;, of, zooals Vondel zegt;

Den Ridder Hooft beving een zucht Te volgen Plautus nutte klucht Op Warnars naem, een vrekke zot Beangst, bekommert voor zijn pot Vol goude schyven, lang gespaert En by geluk aan zijnen haert Gevonden.

In Amsterdamsch dialect geschreven, geeft het ons echt Amsterdarasche en in \'t algemeen Hollandsche tooneelen uit de 17de eeuw terug, gegroepeerd om den hoofdpersoon, die ons een belachelijk en afschrikwekkend voorbeeld geeft van verregaande schraapzucht en gierigheid. We nemen uit dit blijspel een tooneel over, waarin twee vrouwen optreden: eene meid, die jaren lang bij Wareuar diende, Reym geheeten, en Geertruyd, de moeder van Rilscrt, die in het huwelijk zal treden met Claertje, do dochter van Warenar. Op weg naar \'t huis van den gierigaard geeft Reym in onophoudelijk gekakel hoog op van de deugden, die het moederlooze Claertje versieren.

REYM.

Maer je ueun heeft niet qualiok evist. öiERTRUYU.

Mach dat alech waer wesen.

RKYM.

Heer! \'t is aucken dochter, en \'t sel jou sucken anaer \') wesen I

Se kan alle ding verbet\'ren ¹), watter in huys gheschiet.

Ick hebse op mijn arm edragen en anme hangt eliet ²),

Dat het dussehen ³) kleuter was: ick selje niet vals spreken.

\'t quot;Was ien kijnt as ien aep, \'tkon hondert deuntjens den hals breken.

Heer, \'thad sucke grepen, ien mensch wordequot;) schier aera.

Wat sel ick seggen? ick bin wel te helfte beter⁴) Claertjes as vaera ⁵).

Asje \'t ascat⁶) op zijn sier trat, het wistje so dra te grauwen;

En watter langes straet eroepen worde dat wist het na te bauwen.

As icket dan aou kauwen beschuyt of angders wat,

Het aerde ⁷) beetjen wod het hebben, dat ick selver at.

1

I) Snoer, schoondochter. Hd. üchnur. Elders ook gebruikt voor schoonmoeder en schoon

2

zuster. (Gron. en elders snoarske). — 2) Verbet\'ren, herstellen. — 3) Eliet, geleid. —

3

Dussehen, dus een, zulk een. Reym geeft, terwijl ze dit zegt, de grootte met de hand

4

dezelfde beteekenis als vroeger bet: „bet verlichtquot; = meer verlicht. — 7) Claertjes ns vaers,

5

Klaartjes- als Vadersgezind. De spreekwijze; „de kop staat hem Oranje\'s of: Patriotsquot; her

6

innert hieraan. — 8) Ascat, asehgat, dus oorspronkelijk een kind, dat aan den haard in

7

de nsch speelt en zich er mee vuil maakt. Hier: liefkoozingsnaam. — 9) Aerde, andere.

51

GEERTKÜYD.

Maer ofje trat\') over jou voeten wat styver ¹).

Jy vergeetje alteraael ²) in jou goeden yver,

We souwen de tijt wel verpraten alhier.

REYM.

Dat moet ickje noch segghen en dan niet mier:

\'t Was sucken soeten dier, \'tbedreef sucke rancken.

Doet nou begon te loopen by stoelen, by bancken.

Dan wast after de garzynen ⁴), don after de bom ⁵)

Daer de suycker in was: kijck, \'tquammer al ruymer om

By haer moertje saligers leven; o dats ien wijt schiel³).

Pete Mains was ien vrou, die goet huys in heur tijt hiel.

De Heer heb heur ziel, wy warent soo wel iens,

W3 villen nimmermeer besehaemt, quammer ien mensoh onversiens.

QEERTEÜYD.

Maer wat seyd \'er Warnar-buur toe, datje soo grof gongt?

REYM.

Och, as hyer noch om deynckt, hy huylt as ien hofhongt,

Mit sulck steenen en suchten dattet hem schier vermoort In nocken ⁴) en gaeuwen⁸).

OEKRTRUYD.

Oauwequot;)? wel, iok mienda, jy wout voort. REYM.

Hoort hier ien woort.

GEERTRUYD.

Wat soumen dus lang tuylen ⁵).

KEYM.

Als icker oock an deynck, ick kanme niet onthouwen van huylen.

Mocht ick miester verruylen, dat vrou weer quam, en hy voer!

OEERXEUYD.

Hebje uyt ?

REYM.

Luyster.

QEEBTRÜYD.

Wel?

4»

1

1) O/je trat, indien je tiaadt, liept. Verkorting van: \'t was beter, indien.... —

2

Gaeuwen, oorspr.; uit verdriet geeuwen, later zuchten. — 9) Gauwe, volgens Dr. De

3

2) blyver, hardor, vlugger. 3) Altemael, heelemmil. — i) Garzynen, razijnon, rozijnen.—

4

5) Dom, trammel. — 6) Schiel, scheel, verschil. — 7) Moeken, snikken, stil lijden. —

5

jEigenlljk: draaien, dus; malen, zooals in: «Maal me niet zoo om \'t hoofd.quot; „Wat lig je toch te malen.quot; Elders beteekent het ook: spelen, dartelen. „Men liet ze haren tuil tuilenquot; (spel spelen).

52

EEYM.

Claertje is op ind\' op ghelijck de moer, Oi ick het al swoer, wat sout veul baten?

Op mijn simpele woorden meuebje jou wel verlaten.

GEERTRUYÜ.

öet \') segben ongs, is dat praten ? ick gae liever veur heen ¹).

Laet mijn huyck gaen.

EEYM.

Ick seg, me ja isme ja, en me neen isme neen, Jy seltet soo bevynen, ick weet niet van veul snackes Kyck, ick ken niet kallen!

(JEEKTKUYD.

Soo speult de droes mitje backen.

REYM.

Noch had ick wat vergheten.

GEERTRUYD.

1st al weer au \'r* wat nou \'f

REYM.

Maer je dient jou seun te segghen, dat hij heur wel in eeren houw\',

Öy sel hem ien vrou (dat verklaer ickje) strecken.

0EËRTRUYD.

Laetrae los, \'t is van \'t mal²).

REYM.

\'t Is de tweede Kebecke,

8o «else op heur mau passen, \'t Is waer dat ickje sech.

O Heer! ick en sy keunen so wel over wech.

ÖEERTBUYI).

Loop, loopl

REYM.

\'k Heb terstongt uyt, noch ien lutjen patienoy. \'t Is ien meyt veur ien coning, veur ien excellency,

Veur ien groef, veur ien hertoch, ja veur ien bander heer,

Veur ien prins, veur ien keyser, ick segje niet meer.

1

haar aan den mantel (huik). — 3) ünackes, snakkens. Snakken beteekent beuzelachtig

2

praten. — 4) \'( Is oan \'l ma/, hei loopt in \'t malle, in \'t gekke.

53

GEERÏRUYD.

Staeje woort \')!

REYM.

Jae ien keyer, ien keyser, seg ick, aouwer sijn Beun an gheven.

Suoken preussen \') dier\') ist, soo weetse te leven:

Se kan nayen, se kan brayen, mit garen en mit zy.

GERRTRUYl).

\'k Hebber de buyck al vol of.

REYM.

Dit hoorter noch by:

Van vaten wassen, van ketelen schueren, je souje wel stom sien.

GEERTRUYD.

Hebje daer jou spraeck verloren¹)?

REYM.

8y ken rijen en omsienquot;).

Van mueren te witten, van vloeren te faylen²), niemant haers gelijck,

Soo weetser te behelpen; \'t waer scha, waerse rijck.

Die \'t iens siet, moet bekennen datset altemael is.

GKERTRUYD.

Hoor hier, geeft ien gebreckeliok mensch de helft van jou tong tot ien aelmis, En stooct ergens noch ien paer ooren uyt de gaet\').

REYM.

Houtet men ten besten, Joffrou, hou jckje wat lang mitte praet,

Jck en ken ongse dochters deuchden niet volprysen.

GRERTRtlYT).

De deur is t\'uwent open.

REYM.

Dat\'s veur, mit oorlof, omje de wech te wijsen.

(Binnen.)

1

„Een geestig dierquot; (Anna Roemers). — 4) Hebje daer jou spraeck verloren? Hebt gij u bij die vaten stom gekeken ? Ironische vraag vim Geertruid. — 5) Rijen en omsien, rijden cn omzien te gelijk: ze is kunstig en vaardig in alles. In Vlaanderen beteekent deze spreek

2

Hooft spreekt elders ook van gashoeken, hoeken van de straat.

54

KlAGHTE DER PRINSESSE VAN ORANJE, OVER \'T OORLOGH 1) VOOR \'S HARTOGENBOS.

Moer is, om lief, om lijf, om leven.

Om kindt, om zoon van vaders naem. Zoo veel, op veer nae, niet to geven.

Als om een\' glooryrijke faem. Zoo gunt mij, dat jck met u rijde Door koudt, door heet. En voert mij bij \'t rappier op zijde, Waor dat ghij treedt.

1

oorlog. Hooft gebruikt het woord meestal onzijdig. — 2) Voert, voer (geb. wijze). — S) Blij

2

gespikkelt, levendig geschakeerd. — 4) Doorwaessemt op nieuwen vondt, „Men herinnere zichquot;,

3

zegt Bilderdijk, „dat in dezen tijd het Ilaliaansehe parfumeeren van alles versch opgekomen

4

en zeer in zwang was.quot; — 5) Graf, gracht.—6) Trumpet en schut (oorlo^sgescliut) schayisscn

5

af, weren af, verdooven. — 7) In menschekeelen, in \'t geen menschen zeggen. — 8) Ver

6

terwijl of dewijl ik denk, enz. — 10) Madril, ook elders bij Hooft voor Madrid.

55

SANG.

(Wijse: Och le ij dij hier verslagen die mij te troosten placht etc.).

Sal nommermeer gebeuren mij dan nae dese stondt De vrientschap ran u oogen, de wellust van u mondt f De vrientschap van u oogen, van u oogen?

De vrientschap van u oogen, de wellust van u mondt. De jonste van u hartgen dat voor mijn open stondt, De jonste van u hartgen, van u hartgen?

Soo sal jok nochtans blijven u eewich onderdaen,

Maer mijn verstroyde sinnen, wat sal haer annegaen?

Maer mijn verstroyde sinnen, stroyde sinnen?

Mijn sinnen mogen swerven de leijde\') lange tijt,

Kü sij, mijn overschoone, sijn u, haer leitstar, quijt,

Sijn quijt, mijn overschoone, overschoone.

De schoon borst wt tot tranen, ten baten geen bedwang. De traentges rolden neder van d\'een en d\'ander wang. De traentges rolden neder, rolden neder.

De schoone traentges deden meer dan een lachen doet. Al in sijn hoochste lijen sij troosten sijn gemoedt,

Al in sijn hoochste lijen, hoochste lijen.

Vrouw Venus met haer starre, thans claerder als de Maen, Bespieden die vryagie en sacht mirakel aen.

Bespieden die vryagie, die vryagie.

En hebben teere traentges, seijd sij, soo groote cracht, Waerom en is het schrejen niet in der Goden macht? quot;Waerom en is het schrejen, is het schrejen?

De traentges rolden neder; maer de Godinne soet Beij²), liever soud\' jck schennen, seij sij, mijn rosen boet, Beij, liever soud\' jck schennen, soud\' jck schennen!

En eer sij cond gedogen, dat ymandt die vertradt,

Ving sij de laeuwe traentges in een coel rosebladt.

Ving sij de laeuwe traentges, laeuwe traentges.

Wat geef jck om mijn rosen of \'t maecksel van mijn crans: Jck sal gaen maken perlen van ongemeene glans,

Jck sal gaen maken perlen, maken perlen.

De tranen werden perlen, soo rasch haer twoort ontginck, Die sij met goudt deurboorden en aen haer ooren hinck. Die sij met goudt deurboorden, goudt deurboorden.

1^ Leijde, leede, onaangename. — 2) Beij, beid, wacht.

56

Als Venus inde spiegel haer siet met dit cieraet, Sij wenHcht geen toverrieme noch cranse tot haer baet, Sij wenscht geen toverrieme, toverrieme.

SANG.

(Wyso: Jonkvrouw, jk bid, vertrouw! ctc.).

1

zwang was. — 2) Dat hem, n.1. naar het Idalische dal. — 3) Keurigh, hier in don zin van

2

naamw. werkw. van mijn, tot haar eigendom maken. —6) Gebujt, buitgemaakt. — 7) Bouwen , een vrouwenrok, hier: schoot. — 8) Gedroelt, gefopt, om den tuin geleid. Verwant aan drol en drollig. ■— 9) Niet ras op en zijl, waakt. — 10) Haer onderlejdt , zich onder-

3

legt d. i. hier: zich onderwindt, onderneemt, waagt. — 11) Vermaelde kloot, beschil

4

pas, ne point, miette, goutte. — Eon zier is oig. een zeer klein insect. Vroeger gebruiktó

5

aan hot planten-, dieren- of delfetoffonrijk, b.v. niet gras, overeenkomende met; niet een spier (nog in Groningen en elders gebruikelijk) — niet een caf (haver), niet een stroo(ook in: geen stroobreod), niet een bast, enz., niet een haar, niet een entvogel, niet een veer, niet een oogvol enz., niet een stof, niot een zand, niet een ooit, niet oen myt (muntstuk), niet een droppel. Vele van deze uitdrukkingen worden nog gebruikt, meestal met geen. —

6

13) Af et vier, mot vuur, do sterren aan don hemel, waarvan vele tot beelden van dieren zijn veroonigd. — 14) Darren, ook derren en dorren, had oudtijds do betoekenis van wagen, die nu op durven is overgegaan, datdcoorspr. boteekoniv van behoeven verloren heeft.

57

Geen goodtje bleeder, dat Niet liever op het krat\'\') Van schoone Cloris waeghen sat, Als hujs in Venus hof vernielt, Bn afgesetten hemel hieldt.

SANG.

(Wyse: Aux plaisirs, au.v delices berijeres, etc.).

Rosemont, hoordij speelen noch singen?

Siet den daegheraedt op koomen dringen: Dertele dujven en swaenen en mussen Souden den vaeck uit uw\' ooghen wel kussen, Soo \'t u luste de doode te rujmen Om de lust vande levende plujmen.

Allo wejden en dujnen en daelen Haeren aem met verheughen ophaelen. \'T jeughelijck jaer met sijn vroolijcke tijen Is rechtevoort³) op sijn quixte ⁴) te vrijen. Krujen, boomen en bloemen verovren\') En haer quot;) proncken met levende lovren.

\'T weeligh vee op do graesighe zooden, O me min, ons te brujlofte nooden.

Al haer gesicht, haer gebaer en haer spreecken Loopen op \'t lest⁹) vande minlijcke treecken. Op, op, op, eer de zon inden dauw schijn: Laet ons alle gedierte te gauw zijn.

1

dooden Argus in den staart van haar\' lievelingsvogol, den pauw. — 1) Doch niet genoeghen

2

em. Doch Cloris zal zich niet vergenoegen niet het gespan van duiven, die Venus, bij de Grieken Aphrodite, voor haar\' wagen had, maar er minnegoodjes (minnekijns) voor spannen.^— 3) Vrouw te voet, gebiedster te voet, dus niet overeenkomstig hare waardigheid.—

3

in welke luatste beteekenis het in Noord-Holland nog voorkomt. — 5) Rechtevoort, thans,

4

^nu- — 6) Quixte, levendigste, lustigste; kwik is nog over in fctmtzilver en andere woorden.—

58

SANG.

(Wyso: Amaritlelje mijn vriendin, etc.).

Klaere, wat heeft \'er uw hartje verlept, Dat hot verdriet in vroolijckheidt schept En, altijdt eoven heneepen, verdort,

Gelijck een bloempje, dat dauwetje schort?

Krielt het van vrijers niet om uw deur? Mooghje niet gaan te kust en te keur? En doeje niet branden en blaecken en braên Al, waer \'t u op lust een lonkje te slaen?

Anders en speelt \'er het windetje niet, Op elsetacken en leuterigh riedt Als: lustighjes, lustighjes. Lustighjes gaet Het waetertje, daer \'t tegen \'t walletje slaet.

Siet d\' openhartighe bloemotjes staen.

Die u tut alle blijgeestigheidt raên.

Self \'t zonnetje wenscht\' u wel beter te moê En werpt u een lieffelijck oogheiijn toe.

Maer soo se niet, door al hun vermaen, Steekon met vroughd uw sinnetjes aen, Soo suit ghij maecken aen \'t schrejen de bron. De hoornen, de bloemen, de sujvere zon.

SANG.

Houdt uw\' eighen slaef te raé ⁴); Zaligh kunt gh\'hem maken drae,

Zoo ghij maer laet slippen Op zijn beed\' een gunstigh jae Ujt die lievo lippen.

1

In mijn gezicht, in mijn oog. — 2) By zyn qloory, do gloiie van L. \'s oog. —

2

aan do nchterzijde aan. Do vonken, die het oog (of de git) schiet, worden hier de foelie van den edelen stcon (het oog) genoemd. Elders bij H.: „een paar oogen van loevende git, ge-

3

foelijt met sohittrendo vonken.quot; Git, oorspr. zwarte steen. — 4) Yvoore stootjes, de tanden.—

4

etellen op iets, voorzichtig omgaan met iets, in tegenstelling met venvaarloozen.

59

JOFFROUW BRECHGE JANS VANOE SPIEGELS GRAF.

Groot van geest en kloen van loden, Groen van jaren, grijs van zeden, Lieflijk zonder laffenj.

Goelijk zonder hovaerdij.

Rein van hart inzonderhejt Was zij, die hier onder lejdt.

SONNET.

Geswinde grijsart, die op wackre wiecken staech De dunne lucht doorsnijt en, sonder seil te strijoken¹),

Altjjdt vaert voor de windt en ijder nae laet kijcken, — Doodtvijandt van de rust, die woelt bij nacht, bij daech, —

Onachterhaelbre Tijdt, wiens heten honger graech Verslockt, verslint, verteert al watter sterck mach lij eken, En keert en wendt en stort staeten en conincknjken.

Voor ijdor een te snel, hoe valtdij ^!!) mij soo traechf

Mijn lief, sint jok u mis, verdrijve jek met mishaeghen De schoorvoetighe Tijdt en tob de lange daeglien Met arbeidt avondwaerts; uw afzijn valt te bang.

En mijn verlangen can den Tijdtgodt niet beweghen.

Maer \'t schijnt, verlangen daer sijn naem af heeft gecreghen, Dat jok den Tijdt, dien jek vercorten wil, verlang.

BRIEVEN*).

AAN TESSELSCHADE.

Me Joffr\',

De roê maekt goê kinderen, gelijk U E. ziet, mits jek my gae beteren met schrijven, nae \'t laeste kijven, dat jok van haer gehoort heb. Want deze is alleenlijk om dat te bewijzen, ende niet om IJ E. van onze koomste te waerschouwen. Wy hadden er wel onzen mondt op gemaekt^s) tegens deze ingaende week. Maer wat daeghen hebben wy allo daeghs ? Sint Jan

1

Sonder seil te strijeken, dus zonder oponthoud. — 2) Valtdij, zijt gij. Zoo ook inden Lucifer: De hof valt rond. — 3) Onzen mondt ojj yemaekt, er wel op gevlast, het zeer begeerd.

60

moet zijn tijdt vergist hebben, TJit wat hoek dat de windt ook waejt, geen\' warmte komt er over. Jck erbarme my over onze arme pruimen, die niet een zonneschijn gebeuren magh. quot;Wanneer zal \'t eens zijn, dat wij die rijpe geeltjes met haeren waes onder de blaeuwe van Damasco zullen zien ujt-steken, als starren aen haeren hemel? Jck watertand\'er nu meer nae, dan als jck ze in \'t oogh heb, en slaght Homerus in dit stuk, die \'t levendighste gezicht hadt, doe hy blindt was, ende, door \'t verlangen nae de verwen en maxels der dingen, d\' innerlijke verbeelding ¹) der zelve schjjnt gesterkt te hebben. Jck hoorde wel eer, datje kunsjens kondt. Is\'twaer, zoo spreekt een hoogh tooverwoordt, ende. doende meer als Circe\'), steekt het weder in een ander bakhujs ⁸). Oft zoo U E. ooghen zonnen zijn, gelijk de vryers plaghten te sweeren, zeint\'er ons oen over tot gelejde derwaerts aen. Oft plant\'er een in de Beverwijk, om Joffr² Tols ujt te lokken, die ook tegens geen koude en magh, al is ze beter gedost met vlees en vet, dan wy zijn.

AAN TESSELSCHAOE.

Mc Jnffr\',

U E. heeft hier haere muilen gelaeten. Dit \'s een leelijke vergetelheit. Want het waer beter, dat \'er U E. de voeten vergeten had, en \'t geen daer aen vast is. De vloer (acht jk) heeft U E. willen houden, ende g\'hy zijt haer ontslipt, gelijk Corisca den Satyr, daer de perrujk ³) in den loop bleef. En zeeker, steenen en planken leggen en treuren, om dat ze niet langer van die zoete treedtjens gestrookt worden. Niettemin deze achteloos-heit Uwer E. doet ons hoopen, dat wy noch eenigh ander overschot zullen vinden, ende moghelijk U E. hart hier in eenighen kamerhoek zal vergeten zijn. Maer wat wy zoeken, \'t is \'er niet, oft het moet onzichtbaer gaen. Als \'t \'er ook slechts vergeten waer, ende niet met opzet gelaeten, zoude de vondt van kleener waorde wezen. Maer zoo \'t met U E. op reize geslaeghen is, laet \'er ons ten minsten somtijds een sweemsel op papier af zien, gelijk men, by hooghe zonneschijn, door een dubbelen trechter, in een duistere kaemer vertoont, \'t geen bujten op straet is. Brosjen en Burghjen ⁸) konden

1

D\'innerlijke verbeelding en?,., do voorstelling in den geest te helderder had. — 2) Cirre,

2

dat elders voorkomt, staat gelijk met ons pruik. — 5) Brosjeu en Buryhjen, Brosteihuyzen

3

sleten tot bakken, gelijk deur/jcinl tot dorpel of drein pol, aalgeer tot elyer, kerks/mal tot kerspel

61

hier niet dujren, toen U E. wegh was. Wy gingen ze \'s naemiddaghs quijt. \'t Zoud\'er andera gegaan hebben, waeren de deuntjens niet ujt geweest. Ach, hoe binden die keelbanden! My dunkt dat jk noch al een eindt lijns, oft liever lijms van den zoeten zang naesleep. Franche ¹) zy gegroet, en U E. niet min, nevens U EE. mannen, van

Ujt mijn Toorentjenj, U Ë.

1 Aug. 1633. Verplichte dienstwquot;\'⁰

P. C. Hóón.

AAN TESSELSCHADE.

Me Joffr\',

De prujmen beginnen all\' teffens op een bodt²) te rijpen en te roepen: Tesseltje, Tesseltjes mondtje. Etlijke deuntjes van Belusar ³) en andre roepen daer tegen aen: Tesseltje, Tesseltjes keeltje, daer zy geirne van gezongen waeren, ende wenschten wel, dat U E. Joftrquot; Francisca⁴) te hulpe meêbraght. Wat jk haer zeg: Tesseltje zuft, Tesseltjen heeft pen noch inkt, om een briefken te beantwoorden, zy neemen \'t niet aen ende willen, dat jk U E. ujt den droom wekke. Op, op dan,

Rozemondl, hoor je speelen nocld iinijm ⁵) ?

Wy verwachten ü E. op \'t spoedighste, met U E. dochter ende Joffr« Duart met haer\' E. man; maer een briefken voor ujt, om wat gissings te moghen maeken. Ondertussen zullen wy in den windt zien ende happen nae den geenen, die van Alkmaer komt, eu snuffen, oft hy nae U E. adem riekt. Godt behoede U E. op de rejze, en eeuwlijk in genaede, met alle die haer lief zijn, gelijk van heelen heeten harte⁶) wenscht,

Me Jojfr\',

Van den Hujze te Mujden, U. E.

j Aug. 1636. Verplichte dienstw⁸\'⁶

P. C. Hooft.

1

Franche, Francisca Duarte. — 2) Op een budt, op een* slag, op eens, eensklaps;

2

bodt of bot is sloot, stomp, slay, vandaar boter, het door slaan verkiegene. — 3) Belusar

3

ol\' Bel usar - schoon gebruik; letteromzetting van Barleus. — 4) Francisca Duarte name

4

lijk. — 5) Eerste regel van eeir van Hoofts minnezangen (zie pag. 57). — 6) Van heelen

5

heeten harte, onz. Se nv. Men zegt ook: van ganscher harle, doordien harte ook vrouw,

6

genomen werd.

62

AAN ARNOUT H. HOOFT.

Wellieve Zootie,

üw schrijven van eergister quam my eerst heeden ter handt. De broeder van uwe Hospita braght het. Waar hy zich voorts hier ter steede onthouden zal, is ons onbekent; oude wen wy \'t al wisten, zoo waare \'t ons konst te raarnen, hoe veel tijds hy besteedt heeft met u aan \'t leezen van Qalatheus, jk denk in Fransois. Booven dien kunnen wy de waarde van zijnen tijdt niet schatten. Dies moet ghy vernoemen, wat hy van andren voor diergelijk onderwijs heeft genooten, ende daar ujt afmeeten, wat hem, reedelijker wijze, van u toekomt. Doch maakt het ter eere.

Gy zult, mijns bedunkens, wel doen, loerende tejkenen met Monsr. Leeuwen te zaamen, om de minste kosten. Een gemeen¹) uur te vinden, zal, main jk, niet zwaar vallen, ende jk acht, dat ghy, loerende gelijklijk, eerder meer dan min zult vorderen. Want, in gezelschap valt meer beden-kens op de dingen, meer vraaghens naa reede en wederreede. De naaryver oft cemulalie prikkelt ook tot vlijt.

De boeken, die de H. Professor oordeelt u nut oft noodig te weezen, mooglit ghy wel koopen.

Dat ghy de lessen van den H. Goolius gaat hooren, gevalt my wel: ende zoo U, om dezelve te beeter in te neemen, eenighe boeken ontbreeken, ziet ze te bokoomen.

\'t Geldt, dat ghy aan \'t dansen en schermen hebt te besteeden, om volmaakter in die oeffeningon te worden, staa jk u geirne toe, mits dat ghy alle zujnighejt beharüght, zoo veel als de eere lijdon kan.

Ghy doolt dikwijls in \'t spellen van uw Nederduitsch. Let op het mijne, en volght het. \'t Latijnsche Nutw is in onze taaie Nu, niet Nuy, gelijk ghy spelt. Jk, daarby behoeft geen c; nochtans spelt gy Jck; Esse schrijft ghy in Duitsch sijn: \'t moet zijn door z weezen.

Als gy onderteekent in Nominaüvo, gelijk; jk blijf U E zoon, zoo moet het zijn: Oiidcrdaanighsle zoon, niet Onderdaanighslen. Want men declineert dus, als volgt: Nominativo, uw onderdaanighste zoon; Genitive, uws onderdaanighslen zoons; Dativo, uwen onderdaanighslen zoone; Accusative, uwen onderdaanighslen zoon; Ablativo, van uwen onderdaanighslen zoone.

Dit vermaan jk, op dat ghy ook beneirstight uwe moederlijke tael wel te schrijven en te spreeken, waartoe U dienstigh zijn zal, by wijlen wat in mijne Historiën te leezen.

Mijne voorighe gezondthejt heb jk noch niet weeder bekoomen, op veel naa. Doch de koorts heeft my verlaaten. Maar jk looz veel graveels ⁱ) en kleine steentjens, heb geen\' lust tot eeten, ende nuttigh niet, dan zoo veel als noodigh is, om \'t lijf te behouden. Ghy mooght denken, oft jk zwak ben. God verleen^ my \'t zaalighste, U meede; dat bidt hem, nevens hart-

1

Gemeen, gemeenschappelijk. — 2) Graveel, kleine steentjes in de blaas, gruis, eeu gevolg van nierziekte.

63

lijke groetenis van my ende uwe moeder, die U op raaandagh denkt te antwoorden, van gantschen gemoede,

Deeze is om morghen met d\' eerste schujte te gaan.

Als ghy uwen naam in Dujtsch schrijft, zoo stelt niet Arnoldua, maar Arnoul.

DOOD VAN COLIGNY.

(Uit: Henrik do Gróóte. Zyn leven en bedryf) *).

Dies gaf hy bevel, dat datelijk de klók van S. Germain getrokken wierd\', voor dageraadt, op den vierontwintighsten van Oestmaandt\'), zondagh, ende Sint Bartholomeus. Daar op trekken Guize, Angoulesme ende Aumale flux na \'t huis van den Ammiraal. Dees, gerucht hórende, leidde in \'teerst gissing, dat het vólk gaande gemaakt ware door dien van Guize, dóch lichtelijk vrarschóijen ²) zoude, als het quame te zien, dat zijn huis door \'s Ko-nings lijfwachten bewaart werdt. Maar desselfs overste was \'t, die de póórt des voorhófs van \'s Konings wege eischte geópent te hebben, \'t Welk geschied zijnde, werdt den genen, die de sleutels bewaarde, terstondt op\'t lijf gelóópen, hy doorsteeken, ende doorschoten een van de Zwitsers, die zulks ziende na binnen vlogen, de deur achter zich toe kregen en met kisten, tafelen en ander huisraadt bebólwerkten. De Ammiraal, schieten hórende op de plaatze voor \'t huis, bevroedde nu te laat, wat \'er af was. Dies rijst hy uit den bedde, schiet een nachtkleedt aan ende gaat staan steunen tegens de wandt, om zijn gebedt te doen. ïerwijle was de deur opgestórmt ^s), ende steegen de vloekverwanten de trappen op: vijf kórnellen, alle gehardt⁴), met Achilles Petrucci van Siena ende eenen hóóghduitsch, van jongs opgetogen onder \'t gezin van Guize. Op dat gedruis, alzó Merlin, predikant, die \'t gebedt voorsprak, uit had, keerde zich de Ammiraal tót het gezelschap, met onvertzaaght gelaat, ende. Ik zie, zeid hy, waarmen over tdl is ⁶). Der duóiU, nóit van my ontzien, over latiij betracht^,i), bun ik wel getróóst. Ge-lukkigh ik, die in Gode sterf ende door zijn\' genade ter hope des eeuwigen levens toegerust word. Nu behoef ik geen hulp van menschen meer. Daarom vrienden,

•) Met do spelling, voorkomende in de uitgave van D. van Hoogstraten 1704.

1) Oestmaandt, Oogstmaand. Uitlating van g: hoemoet, hoesten, homis (hoogmis). Bij Hooft: krijsvolk en allenskens. ■— 2) Ve\'schöijen, uiteengaan, zich verspreiden. Kigenl. be-teekenis: wegloopen; want het woord is door ver (= weg) van S\'hiien afgeleid, dat loopen of misschien achter lande loopen (door liet land loopon) beduidt. Schooier = landlooper, vagebond. — 3) Opgestórmt. Op komt overeen met open. —- Op voor open wordt nog gebruikt; Den buik opsnijden. Door Vondel en anderen werden open en op voor een werkw. voor elkander gebruikt (omsluiten en oyjensluiten, enz.). —• 4) Gehardt, gewapend tegen aanvallen: „Henrik daar op, bevroedende dat het was, om te bespieden, oft hy gehardt ging, rukte de knoopen los van zijn wambasquot; (Henrik de Gróóte). — 5) Waarmen oaer uit is, waar men op uit is. Over kwam vroeger in de beteekenis van op voor: overhoojd; nog in: overste. — 6) Betracht, in \'t oog gehouden. Do zin is: \'k heb en dood reeds lang zien komen; \'k bon niet onvoorbereid.

64

op dal u mijn ramp niet met eenen overstelpe ende ik schier \') oft mórge als uw bederf vervloekt worde van uwe weduwen, verziet u \'). Ik heb t\' over aan den hystandl Gódts, ende lót diens floetheidt verlaat zich mijn\' ziele, al gereedt, om haren tóght le doen. \'t Welk gezeidt zijnde, klommen zy lieden na boven ende vóórts, yder om een goedt heen komen, de daken over. Ondertusschen bórst ¹) de deur op ende zijne geswore vyanden ter kamer in. Alwaar de hóóghduitsch, hem vindende staan om den hoek van de deure, vraaghde: zyt (jhy Coligny? hy, met een onverschrikt aanschijn, gaf t\' antwoordt: O ja, ik ben \'t. Maar (jhy jongman, schreumt deze mijne grijze hairen. Hoe ghy \'t maakt, ghy en zult dóch mijtien lijdt niet verkorten. Eer hy uit had, wrong hem de Duitsch \'t rappier in de borst, ende verhalende ²), braght hem eenen dwersslagh, die al zijn trony schendde. Vóórts vólghde steek op steek, tót dat hy stervende op de vloer viel. Na \'t getuigenis van de genen, die zelve over \'t stuk³) waren, moght zich nóit man, de dóódt voor ógen ziende, min ontzetten. Öuize, den welken en d\'andere gróóten niet gepast had, handt aan dat werk te slaan, verwachtende op de plaats den uitgank, riep daar nu den hóóghduitsch toe , oft het volvoert was, ende t\' antwoordt krijgende, dat ja, voeghde daar op: Angoulesme en kond het niet gelóven, voor hy en zaagh^, hel: men moest het lijk afsmijten. Overzulks werdt het ter venster uitgeworpen, zó bekladt van bloede, dat Angoulesme, óft beducht, dat het in zulk een gewoel zich licht te vertasten ware, ó£i om zijnen moedt te koelen, de tronije met eenen suuitdoek afdweilde, tot hy der kunde zeker was. Toen schopte hy \'t met de voet ende keerde weder op de straat, roepende tót meermalen: Wel begonnen , spitsbroeders, al vóórts, zó gebiedt de Koning. Mits ⁴) hóórdemen het teeken van \'t uurwerk aan \'t pallais ende alomme wapen roepen. Het graauw, alzó uitgelaten, vloogh terstondt na \'t huis van den Ammiraal het lijk met allerlei dartele vuiligheden mishandelen. Eintlijk men smakt\' het in een\' stal, hieuw\' er \'t hoofd af, dat ten tóón na Rome gezonden werdt, ende sleepte de romp , geknót⁵) van alle króóst⁶), achter straat ⁷) tót op den oever van de Seine. Daar bestonden \'t de kinderen in \'t water te werpen, waaruit het weder getogen ende gevoert werdt na de galge van Montfaulcon, aan de welke men \'t met yzeren ketenen by de beenen vast deed maken ende verzengen met vuur, van onderen gestookt. Op dat quan-suis ⁸) alle elementen toegelópen zouden wezen, om zich te quijten ⁹) in zijn\'

1

tijd. „Daar selfs dijn Heer, dijn Opperal Schierrnorgen dy beroepen salquot;. — „Licht dat ghij schier oj morgen — versmoordt in bloedquot; (Van der Veen). — 2) Verziet u, bergt uw lijf,

2

maakt u weg, redtu; eigenl. verzorgt u. — 3) Bórst. Hierbij behoort het bijw. op en ook

3

in. Elders spreekt Hooft van inspatten, quot; D\'ingespatte stormers grijpen haar aan.quot; — 4) Ver

4

halende , herhalende, evenals verstellen en vervatten {herstellen, enz.). Ouk in; ik zal het op

5

hem verhalen, — 5) Stuk, daad. „Een Romainstukquot; = eene Komeinsche, eene stoutmoe

6

dige daad. — 6j Mits, juist toen, met dat. — 7) Geknót, oorspronkelijk; afgescheiden,

7

hier: beroofd. — 8) Króóst, alles wat hem kon doen herkennen. (Kroostkunde = gelaat

8

kunde). „Die juifnr heeft het kroost van Leda en Jupijnquot; (Jonas Cabeljau), d. i. die juffer is zoo schoon als Helena, dochter van Jnpiter en Leda. —- 9) Achter straat, door de straat.

9

Nog gebruikelijk in de Vlaamsche volkstaal. Een oude vorm uit het Middelnederlandse!!, alleen nog over in ons achterwege. Achter lande = door het land heen; achter velde — over het veld; achter huse — door het huis heen; achlenvege — langs of op den weg, hier of daar op den weg. — 10) Quansuis, kwansuis, als het ware. — 11) Zich te quijten in, zich vrij to maken van hunne verplichting teu opzichte van zijne straf, het hunne te doen, om hem le straffen.

65

straffe: gemerkt hy op de aarde gedóódt, in \'t water gedompelt, in de locht gehangen ende met vuur gebrandt was. Daar hing het etlijke dagen tót ver-scheide bewegenissen der geenen, die \'t anderen\') voor een heerlijk werk, anderen voor een gróuwel ende lasterlijk stuk aanzagen, dat Vrankrijk ten zuursten op zóude brekon — tertijdt toe, dat de Maarschalk van Momrao-renei, zijn namaagh, het by nacht deed lichten ende te Cantille in de ka-pelle begraven. Dies eenige dagen daarna het vonnis des dóódts gesproken over den dóden met een averechts rechtsplegen om welstaans wille te werke geleidt is aan eenen mólijk ²) van stró — kennende Koning ende Koninginne moeder hunnen moedt ³) niet speenen ⁴) van dat gezight, nóchte van \'t zelve aan Koning Henrik op te dringen. Zoodauigh was het eindt van Gaspar van Coligny van Chastillon, Ammiraal van Vrankrijk, dien in zijn loven veel over \'t hóóft gewaait is ende de voet rnenighmaals dwars gezet van de fórtuine, meest al om den godsdienst, dien hy zeker ter harte nam, — zonder \'t hart nochtans te vervreemden van zijnen Koning ende vaderlandt. In treflijke begaaftheden heeft hy uitgemunt, stantvastigh, bedrijvende, zórghvuldigh, goedertier van inborst, getróuw aan zijn\' parthy; ende jammer, dat hy geen oppervórst gebooren was.

NEDERLANDS GESCHIEDENIS NA 1555,

(Uit; hot eerste boek van „Nedorlaudsche Historiën sedert de Oovevdraght der Heer-schappy van Kaizar Karei den vijfdon op Koning Philips zijnen zoon\'quot;) *),

In gaa een werk aan, dat opgeleit ⁵) is van lotwissel en meenigerley geval; gruwzaam van veldslaagen, waaterstryden, beleegeringen; bitter van twist; warrigh van muitery; bekladt van moorddaad buiten de baan des kryghs; wrang van wreedtheit zelfs in pais⁶). Voorspoedt teghens, thans vreede met uytheemschen. Strax inwendighe partydighoit, en oorlogh daar uit ontfonkt. \'ï zelve plotselyk gesmoort, en weeder stilte, maar geterght. D\' inboorlingh onder zweep gebraght en gedreeven tot de waapenen. Voorts verstooren ⁷) van steeden, scheuren van kerken, verwoesten van Landschappen , zeeden en godsdienst. Terwyl men eikanderen plaaght, \'s hemels plaa-ghen op den hals gehaalt: aardtbeeving, pest, honger, harde winters, hooge waaternoodt, verdrenken van dorpen, volk en vee. Hoofden der regeeringe verdreeven. Vorsten om land en luiden geholpen. Alle oorden van Europe vervult met ballingen. Feller woeden ten hoove. Wetten, herkomsten ⁸) en handvesten ⁹) met voeten getreeden. Twee van de doorlughtighsten der Chris-

♦) Spelling volgens do uitgave van 1703.

1) Anderen. Tegenwoordig zou men zeggen; eeniqen. — 2) Mólijk, leelijkepop. Eigenlijk een schrikbeeld, \'t Woord is misschien ontstaan uit Moloch, den naam van oen\'\' afgod, wion meiischen geofferd werden. — 3) Moedt, lust, begeerte. — 4) Speenen van, onthouden. — 5) Opgeleit, van oplerjtjen, samenstellen, hier dus; geheel bestaande uit, vol van. —■ C) Pais, vrede, (het Franscho paix). — 7) Verstooren, verwoesten. — 8) üer-komsten, wetten, bij gewoonte vastgesteld. — 9; llandaesten, wetten, bij privilegie aan land of stad gegeven.

o., l. cu k. Letterkunde, 5e druk. amp;

66

tenheit, treflyk getal van Bedelen, op schavotten gestorven. De Prins van Oranje in \'t hart van Hollandt, in \'t midde van staatjonkers en lyfwacht, ontlyft Zelf \'t heerschendt huys, maar aan twee leevens hangende, aan tweën geplitst en \'s Kouinx eenighe zoon ²), \'s lauds naaste erfgenaam, door \'s Vaders bevel, ter doodt gebraght. Meenighte van menschen oragekoomen door beuls handen, ter zaake van \'t geloof. Onnoozel bloedts vergieten voor een ridderstuk goroemt. Eenen ygelyke de eigendoom van hals en haave in twyfel getrokken; thans uitdrukkelyk afgeweezen, en den geenen. dien men nocht kettery noch weederspannigheit wyten kon, ooghluiking en dulding te last geleit. Afkoomst en middelen voor misdaaden gereekent, en geen gevaar-lyker ding, dan do deughdt, voor al maatigheit ^s) en bescheidenheit. Ook van schuddeu⁴) en schalken \'t verheffen immer ⁵) soo haatelyk als hunne schelmeryen, terwyl zommige aan bisdoomen en priesterlyke hoogheit, andere aan wereltlyke ampten en eeren, als in roofgoedt geraakt, alles dreeven en droeghen, draayende de regeringe op hunnen duim. Burgher tegens burgher, maagh tegens maagh opgehitst, en dien \'t aan vyant gebrak, van zyne vrienden verraaden. — Niet zoo onvruchtbaar een tydt is \'t nochtans van deughden geweest, oft zy heeft ook stichtelyke exempelen voort-gebraght. Goedt en bloedt van den eenen broeder by den anderen opgeset. Erntfeste⁶) trouhartigheit aan persoenen van verschillende gezintheit be-weezen. Zamelpenningon, uit het diepst der borze gewilligh opgebraght ter liefde van \'t landt en de vryhoit. Brandt van yver tot godsvrucht en goede werken. Verlaaten van huis en hof, om het voor best gekooren verstandt⁷). De doodt, en wat in aller pynen maght was, standtvastelyk geleeden. Zelt-zaame zachtzinnigheit in de hitte van \'t vechten. Meer dan mannelyke moedt door vertwyfeltheit gewet. Voordeel oovergegeeven uit enkele goedthartig-heit, en vyandt gespaart op geen zoo goedt weerom. Eloekheit van raadt, staagh waakende achterzorgh⁸) en voorzienigheit. De splinterighste⁹) en keetelighste ¹⁰) zaaken, door \'t intoomen van hartstochten, met taaye lydt-saamheit beleidt, en in de stormen van den staat op \'t scharpste gezeilt. Der wyze. dat veele eeuwen herwaarts geen stoffe geleevert hebben, die ryker zy in allerley leeringen van \'t beloop der wereldsche dingen, oft wonderlyker, oft waarneemens waarder tot onderwys van Vorsten en volken.

DE MOORD TE NAARDEN.

(Uit: het zeevcnde boek van „Nedorlandsche Historiën, cm.quot;).

De Kemel, van taafel opstaande, deed, door den trom slaagher van \'t Duytsche vendel, daar leggende, omroepen, dat alle burghers en bezettelingen, ongewaapent, in de gasthuyskerke, dat pas ¹) voor stadthuys ge-

1

Dat jjas, dien tijd.

67

bruykt, hadden te verschynen, om den eedt aan zyn\'Majesteit te vernieuwen. Het arm onweetend volk (weenighen uitgezondert, die, ongerust in de Spaansche trouw, zich hier en daar aan heymolyke oorden verstaaken) ver-gaadert in \'t jRaadthuys, de Spanjaarts daar voor, en zagh men zeekeren Paap, met zommighen van hun, al eenquot; wyl op en needer wandelen. Deez, wen alles te hoop scheen, komt der weerlooze troepe verkundighen, dat zy veygh \') waren en op hun gewisse ¹) te denken hadden. Maar \'t aanzeggen, bereyden en sterven was een ding. Men rukt de grooto poort oopen, leydl eenpaarlyk aan, en schiet af, plorapverlooren in \'thondert, met een gillen en schreeuwen, dat yder \'t hart deed sluyten en de haireu te bergh staan. Dat wordt, by die van binnen, sohichtigh beantwoordt met een kryten en kermen, zuchten en janken, om steen en staal te vermurwen. \'ï kouwde zweet breekt hun uit. Werwaarts ook zy zich kecren, do wanten staan pal, en do doodt in de deur. Voorts vlieghen de vyanden tot het kerkjen in, als verwoede wolven, den tsaaghenden drom met deeghon en daggen op \'tlyf. Dat weemeien onder elkandere van een\' schaare, iu zoo eng een\' plaats gepakt, dat buy telen in hun eyghen oft hunner moedeburgheren en spitsbroederen bloedt, dat root- en doodtverwen van troonjen, breeken van gezight, krimpen van leeden, vlechten van vingeren, wringen van handen, was wel \'t grouwzaamsfe weezen, dat ooit oogh oft oore moght voorstaan. Maar niet don Spanjaardt heeft zoo deerlyk een\' vertooning gejammert. liy houdt \'er eeven fel met punt en sneede op aan, zonder yemandt te spaaren, uitgezeyt vier persoenen alleenlyk, die, door beloften van zwaar ransoen, gevankenis verworven. ISfaa \'t pionderen en uitschudden der lichaamen steekt men \'t vuur in \'t gebouw, om de geenen, die zieltyghende reeds onder de dooden gedolven iaagheu, voorts met vlam en smook te verdelghen. Ende werden alzoo ontrent vierhondert burghers boeven een goedt getal soldaa-ten onder een dak om hals geholpen.

SPAANSCHE FURIE,

(Uit: het elfde boek van „Nederlandsche Historiën, enz.quot;),

Geduurende de weederstandt, die niet voor donkren aavondt ophield, stelden \'t de Spanjaardts niet anders aan, dan baare²) booze geesten, ter helle uitgebrooken. Nocht achtbaarheit van staat, nocht eerwaardy van ouderdoom, nocht weerloosheit van sexe, nocht onmondigheit van jeughd, nocht teederheit van jaaren, waaren in den wegh, oft³) aanzionlyke regeerders, afgeleefde gryzen, zwakke vrouwen, schreumighe ⁴) maaghden, baardolooze

1

teekent in \'t algemeen: onbedekt, bloot („met baren swéerde¹¹, barrevoets), duidelijk.

2

Door baare booze yeeslen moet men dus verstaan: wezens, duidelijk kenbaar als booze

3

geesten, booze geesten in werkelijkheid, in eigen persoon, („de baarlijke duivolquot;). Ju \'t

4

Middelned. „baersculdicb\'quot;, zonder twijfel schuldig. — 4) Oft. Hetzelfde of, dat voorkomt

68

jongens, onnoozele kinderen bezuurden den gemeenen oovergang ¹) der moor-daadigheit²). Met naare zuchten, deerlyk kermen, bittere traanen, erbar-melyk sraeeken was niet te verwerven dan kouwde klingen en heete koe-ghels, vlieghende door huizen, straaten en kerken. Booven veele deftighe poorters raakten om hals: do Markgraaf Schout derStadt, Gosuin Verreyke, Ja.n van der Meere, Burghermeester, hoewel men hem heel Spaansch hield, Jan van der Werve, Landslot van Ursele, Franchois d\' Espommereaux, Niklaas van Boekholt, Franchois van der Willighe en andre Wethouders. Nietteeghenstaande d\' eenstemmigheit van etlyke sehryvers in \'t looven der kloekheit, beweezen by³) de trouwgebleeve Duitschen, ben ik nochtans bericht van goede handt, dat etlyken der zeiver liever hadden, zich vui-dighlyk⁴), met de armen voor \'t aanzight, teeghens eenen muur te planten en van achtre te laaton doorsteeken, dan (dewijl het doch weezen most) hunne liuidt ten dierste te verkoopen en in \'t naatrachten ⁵) huns beroeps door eerlyke wondon van voore gevelt te worden. Van inwoon-ders en Staatsche krysluiden vond men by de weeghen ontrent derdhalf-duizent lyken. \'T getal der drenkelingen hield men niet minder, behalven die door \'t vuur verteert en ten volghenden daaghen in koelen bloede werden omgebraght. Want wat Waaien, zich verborghen hebbende, naamaals betrapt werden, men reegh ze aan dagh⁶) oft deeghen. De Spanjaardts verloeren, booven den Keurooverste, gelyk verhaalt is, drie bevelsluiden: Emanuel Cabeca Vacca, geschooten in \'t genaaken der beschansinge, Juan de Robles, neef van Billy, Damiaan de Morales; voorts niet dan slechte soldaaten aan den kant⁷) van tweehondert. Ruim dubbelt getal werd \'er gewondt. Als de bloedtdorsl. meest haar zat had, gink \'t er op een ruiten en roeven ^B). Mon stort \'er in de huizen, elk daar hy waande de beste kans te zien, smyt inboel, pakken, koopwaaren \'t onderste booven, en den ziel-tooghenden menschen, die \'t scherp niet heel afgemaakt had, op \'t lyf, oft vertreedt hen met voeten. Zommighen, om achter \'t geldt, kleinoodjeu en heelbare ⁸) haave te raaken, pynigliden de eighenaars met koorden , trechter, roeden en vlamine. Stokouwde mannen, aankoomendedochters haaldemen ysselyk over en hing \'er de vrouwen by den hair op. Geen genaadigher lot hadden de kleene kinderen, moetende de felheit der foltering uitstaan, in

1

Oovergang, van overgaan, bezield, besmet worden met. — 2) Moordaadigheit, met

2

ééne d: men schreef vroeger wel eens e\'e\'n lettertceken daar, waar wij een dubbel zouden

3

schrijven, wanneer dit namelijk geen aanleiding gaf tot eene verkeerde uitspraak of eene

4

verkeerde opvatting van de beteekenis. Zoo ook vn(scheid, zieloos, maakzelooze. — 3) B], door. — 4) Vuidighlijk, van vaidig, bij samentr. vuig, lafhartig. — 5) Naatrachten, eene

5

quot;Omtrent — trent om (even als jn(«ssc/ie)i en naitj\'omzettingen zijn van iussc/ienm en ii/Ha) = rondom = omstreeks, om, om en nabijquot; (Te Winkel). Trind, een Oud-Friesch woord voor rond. — 7) Dagh, een korte degen, dolk. — 8) Aan den kant van tweehondert, bijkans

6

(bijkants), niet ver van. — 9) Ruiten en rooven, alliteratie, d. i. herhaling van dezelfde

7

beginletter, even als in haave en ho/\', lijf an leven, „dagh oft deeghenquot;, „om Landt, om

8

te verbergen. Ue stam van helen komt nog voor in heler („heler en stelerquot;), in verholen, in helm, hullen, enz. — II) Overhaalen, mishandelen, folteren, martelen.

69

\'t aanschyn der ouwderen, om de styfto \') hunner lydzaamheit te weiken in meedelyden. Dan noch dikwyls geen eindt van martelen. Do gaapendo gie-righeit, zoo de brokken niet heel grof waaren, hapte aanendaan ¹) naa meer, oft zy schoon²) alles nu op had. Dies werden minst gequelt, die \'t meeste te geeven hadden. Want by zoo ruighe schatters werd hot veel voor \'t geheel aangenoomen, waardoor \'t aan koopluiden, die hun ruirnelyk do zak vulden, gelukte, een\' tonne goudts en daaroover achter te houden.

Christina de Bitter, grootmoeder myner³) huisvrouwe, die haaren voornaam gevoert heeft, en eertyds weeduwe van Andrïes van Erp, maar alstoen herhuwt aan Arnout Fabri, was, neevens haare hooghbejaarde moeder Ag-neete Ooms en zomtnighen van \'t gezin, vertooghon ⁴) in oen\' kelder. Haar\' moeder, hoorende eenigh geweldt op do deure doen , begaf zich derwaarts, om te zien, wat het was en wat raadt daarteeghens. Juist als zy daar komt, slaat een vaatjon ontsteeken bussekruids de deur, on teft\'enshaar, te berste. Christina, mooghende dat pas tusschen de veertigh en vyftigh jaaren zyn, loopt toe op den slagh en vindt haar\' moeder verdaan ⁶) op de vloer leggen. D\' ingespatte stormors grypen haar aan, willen haaron man en geldt geoopon-baart hebben. Zy duwt hun yetwes toe, dat zy by zich gesteeken had, in hoopo van hen daarmee te loozen. Maar als zy ontkende, do rest en haaren bedtgenoot te kunnen melden, knoopen zy haar met een eindt lonts by den hals op, tot dat ze scheen den geest te geeven. Toen maakt mon ze los, verght haar \'t zelfste ⁵) op nieuw, daarnaa weeder en weederom, t\' eiken-maal met gelyke beanxtighing. Keurende ten laatste haar bestendigheit onverwinlyk, stuiven de rabauwen, om niet meer tydts te verliezen, ten huiz\' uit, met al \'t beste, dat zy draaghen konden, en laaten haar in de strop. Een van \'t gezin, hoorende \'t gerucht aflaaten ^s), vertrout zich voor den dagh te koomen, ziet ze daar aan een\' ladder hangen, luttel min dan verwurght. Flux snydt hy de koordt aan stukken en helpt haar aan aadem. Zy bequam van de zwyming, maar nooit haar\' voorighe blygeestigheit, van zoo een\' doodneep, daar \'t vernuft⁶) door gezwakt was en \'t gemoedt eeuwlyk de streem⁷) af droegh. Zy verkloekte zich echter geduurende de plondering, alles voor te wenden, wat dienen moght tot behoudenis van de welvaart der haaren en paste quot;) t\' elke aankoomst van versche roovers Oenigh geldt uit den hoek te haaien, om hen te paayen ^11!) met klaaghen, oft dat het leste geweest waar. Dit geluk sloegh er toe. Zeekere te vooren haare

1

voortdurend (al aan gedurig aan). Nu nog in de spreektaal; op en top = ujj end\' o/i. —

2

OU zy schoon, ofschoon zij. Ofschoon = of (indien) schoon; schoon beteekendo oorspronkelijk; goed, wel; later, toen het met of verbonden word, doordat het daarmee doorgaans voorkwam, verloor het zijne boteekenis. De beteekenis van of ging ook over op schoon. Vandaar, dat men schoon alleen voor ofschoon gebr.iikt. 0/schoon hij dat deed = oj\' hij schoon dat deed = het is schoon (goed en wel), dat hij dat deed, evenwel enz. —

3

Mijner, van mij, d. i. Hooft, den schrijver. — 5) Wns vertooghen, was getrokken, ge

4

dooden. — 7) \'t Zelfste en hetzelfde zijn wisselvormen, evenals de en ste in vierde en

5

achtste. — 8) AJlaaten, minder, zachter worden, afnemen, ophouden, welke beteekenis nog

6

striemen, hier: de teekens. — II) Paste, zorgde. Vergelijk: oppassen. — 12) Paayen, van

7

\'t fransche uah, vrede; du^ tevreden stellen.

70

dienstmaaghdt, getrouwt met eonon Spanjaardt, aanteekenaar der herber-ghen \') voor \'t krysvolk, had hom gebeeden, zorgh te draaghen voor \'t huis haarder geweezene vrouwe. Hy, hebbende, neevens d\'andre stroopers, de gantscho stadt deur gerotst\'), komt endtlyk vereischen ³), oft zulk een\' vrouw daar woonde. Boricht zynde met jaa, geeft hy reede zyns vraaghens ende biedt zijn\' bescherming aan. Daarop werd hy, met wyf, kinderen en dienstbooden, danklyk ontfangen, en zette seedert den aanstoot der andren af met bybrengen, dat hy \'t ingenoomen huis voor zynen buit hield. Zy bleeven daar, wel onthaalt, oover de zeeven maanden. Op zyn vertrek schonk men hun ontrent zestienhondert gulden tot een\' vereeringe.

Die werelt \'¹) onlanx van een stadt was nu een naar toonneel van afgrys-lykheit. Van treê tot tree verslaaghe menschen en paarden. De straaten geverwt en plas⁵) van hun vermengde bloedt, De rookende puinhoopen: een aakelyke woestheit. Een groot deel dor Hooghduitschen lagh verbrandt in de harnassen op de markt, den eene arm oft boen, den andre hooft oft schouder af. De menscblyke gemeenzaamheit⁶) had \'er t\' eenemaal\' uit. \'T moght rlen vrundt niet gebeuren zynen vrundt, don gebuur zyn\' gebuur aan te spreken, houdende de Spanjaardts een bitter⁷) oogh op yeder, die zich by eenen andren voeghde. Waar der slechts twee oft drie te gaader quaamer, die deeden zy daatlyk scheiden met slaan oft droighementen. Tot het bokostighen van de begraafenis dor dooden dwong Roda de verzorghers der armen, in plaats van hun oenigh handtreiken te bewyzen, \'t welk zy om Gods wil baaden. Die de som dor plondering maakten ⁸), wilden, dat zy in baaren gelde, goudt, zilver en kleinoodje oover de veertigh tonnen schats beliep, zonder de lyne ⁹), wolle, zyde, zilvere, goude laakenen en gewaaden. Verscheide Koningen, Vorston, vrye Staaten en verregezeete volken, hebbende alhier hunne bewindtsluiden met waaren en penningen, droeghen hun aandeel in dit verlies, en naauwlyx oordt van Europa, dien \'t niet, den eene min, den andre meer, gesmart heeft. Te weeten, als \'er meer niet te schrobben¹⁰) was, sloot men wissel van geld om lyf^u), ende drieschende\'¹²) zoo vreemdelingen als burghers met het zwaardt op de strot, deedt hen Bondtschriften verlyden ¹³) tot betaaling buiten \'s Lands. En\'t was vergeefs, zich te beroepen op gerechtigheeden oft vrydoomen, aan den uit-heemschen handelaar verleent en bezwooren by ^l4) den Koning. Die waaren, riep men, oover lang verbeurt en \'t leeven dnarenbooven, zitlx, dien \'l gelaalen werd, moest denken, dat hij V te qeef kreegh en des der Spaansche goedertieren-heit dank weeten. Dus schendigh en onwaardelyk werd, tot loon haars vol-

1

Aanteekenaar der herl/ernhen, hij, die zorgde voor de inkwartiering. — 2) Gerotst, van rotsen, draven. Hier: wild en woest loopen. — 3) Vereischen, op gebiedenden toon vraqen, — 4) Werelt van een stadt, een vorm overeenkomende met: „een beeld van een kindquot;, „een guit van een\' jongenquot;. Elders noemt H. Antwerpen: „die perle van een stadtquot;. —• 5) Plas, een plas, een\' poel vormend. — 6) Menschh/he nemcenzaamhe.it, verkeer tussehen menschen. — 7) Bitter, hier: schei/) toeziend. — 8) Som ma aken, berekenen.— 9) Lyne. Vroeger werd de n der stofTelijko bijvoeg, naamw. veel weggelaten. —10) Schrobben, schrapen, bijeenbalen. — II) Li//, leven, lijfsbehoud, \'t Woord kwam vroeger zoowel in de beteekenis van lecen, als in die van lichaam voor. De eerste ook in; lijjrente. — 12) Drieschende, dreigende. — 13) Verlijden, opmaken. (Eene verleden acte = eene gepasseerde acte, ene acte opgemaakt ton overstaan van een\' notaris.) — 14) By, door.

71

hardens in \'t Roomsche geloof en lydzaame ondordaanigheit, de treflykste Koopstadt der Christenheit vortreeden, onder voorwending, dat zy den Raadt van Staat gevolght had, wiens parthy doch altoos de wettighste was ten aanzien van \'t hoogh gezagh, dien \') gegeeven by den Koning en niet herroepen tot noch toe. Dit oovergruwelyk bedryf, nemmer uit hunne heughe-nis te wissen, wort by d\' inwoondcrs met den naam dor Spaansche Furie oft Woede gedacht.

VERNIELING DER SCHIPBRUG VAN PARMA OP DE SCHELDE, DOOR MIDDEL VAN VUURSCHEPEN.

(Uit: het tweenntwintighste boek van „Nederlatulschc Historiën, enz,quot;).

Op den vierden aavondt van Grasmaant, als daaghs te voore Liefkenshoek veroovert was, begosten die van Antwerpen dit gereedschap neederwaarts te zeinden. Maar d\' Ammiraal Jakob Jakobszoon, betrachtende¹) quaalyk d\' orde van Gianibelli, liet do vier voorzeido koppels het oen te ras op \'t ander heene glyen: dosgelyx de scheepen. De Kooningschen, eenighszins verkundtschapt van deze toerusting, doch eighentlyk van \'t geheim niet, en hebbende al een\' wyl uit nieuwsgierigheit naa haar verschynen gehaakt, klommen, als men \'t blaaken in \'t oogh kreogh, op de wallen hunner sterkten, om te kyken. Een groot doel der bevelsluiden, jaa de Prins van Parma zelf, verzelschapt met veel Aadels, begaf zich naa de brug. Zommighen, voorneemlyk de Markgraaf van Rysburgh, ziende de zeilen van vlam in \'t weerlicht der golven (een toonneel van schoone schriklykheiO naadren en zoo nu zoo dan een in rook verkeeren, waanden slechts alles aangerecht te weezen, om de brug aan kooien te loggen en deunden ²) \'er meê. Maar Vega, een Spaansch vendrigh (\'t zy dat men te met nu \'tklaatren van een\' splytende schuit vernam, oft dat hy, als dienende ook voor vernufteling ³), dieper dacht) ried den Veldtheere van daar te scheiden. Inmiddels klemde \'t voorste schip, de Fortuin, ten slinken oevere onder weegh aan don grondt ende bleef alzoo zitten. Maar de Hoop, gaande zynen gang, raakte, ge-stuurt van \'t gety, dat daar heetst was, tussen den Vlaamschon dyk en \'t mastvlot deur en zette zich ter plaatse, daar men \'t staketsel aan de ry scheepen geklampt had. Weshalvon niet Vega alleen, maar ook de Markgraaf van Guasto en Graaf Nicolaas Cesis den Landtvooghdt baaden in allen gevalle, hoe \'t \'er afloopen moghte, zynen persoon van gevaar te hoeden. Die stribbeld\' \'er teeghen en wist tot geen besluit te kocmen, mits hy geirne eerst gehoort hadde, wat verslagh eenighe busschieters en andro ervaare bootsluiden doen zouden, die bereidt waaren in \'t schip te treedon.

1

trachtende., nakomende, handelende overeenkomstig.... — 3) Deunden, schertsten „Om

2

don deunquot;, voor do grap. — 4) Vernufteling, een der „pujrduitsche woordenquot;, die Hooft in

3

zijn purisme zoo veel schroefj eene letterlijke vertaling van ingenieur.

72

om op te speuren, wat \'er schuilde, en de werking te beletten. Maar men vermaand\' hem zoo instendighlyk, dat hy ten laasto, bevoelende de zorgh aan Rysburgh en Billy, zich vertrok naa de schans van Santé Marye. Wel te tyde voor hem. Want hy was zoo ras niet binnen, oft het schip do Fortuin sprong aan splinters om verre, en doode veele soldaaten in een blokhuis daar ontrent. Eenighe schryvers, zwyghende van zyn\' belemmering door ondiepte, willen, dat het vuurslagh zich vergiste en te vroegh speelde. Maar, dat een Gianibelli zich daar op zouw verlaaten hebben, zonder eerst wel zeekre proeven van diens trouwe te zien, kan ik nauwlyx golooven. Doch wat konst gaat vast genoegh om nemmer te haapren! Korts daarna borst de Hoop met zoo dullen donder en verbolghen blixom, dat de heemel scheen te kraaken om in te storten, de werelt te scheuren, de hel zyn kaaken op te sperren. Het vraatigh vuur verslond oft verslenste \') met zynen slagh niet alleen d\' onderzoekers, die \'t binnen \'s boords verraste, maarteffens \'t meeste deel der geenen, die op het staketsol oft in de scheepen der brugge waaren: der maate, dat men van hun nooit eenigh overschot vernam. In gulle gloedt stondt eerst de lucht; thans leschte zich \'t licht en bleef zyn\' plaats van dikke domp en rook een\' lange wyl verdonkert. De vliet vloogh ten bedd\' uit oover den dyk, vervulde de vesting Marye en plonsde de naaste velden ter knie toe in \'t waater. \'T aardtryk schopte^!) rondom, wel drie mylen verre, ende binnen een\' halve bleef niemandt over eindt, zoo gezeidt werd. Immers de Spanjaardt Karnero getuight, hoe het huis, waar in hy zich dat pas tot Beevere, een uur gaans van de Schelde, geherberght vond, dreunde, als oft hot gedreight hadde ter needor te vallen en niet een vensterglas heel hield. Do zwaaro steenen en zarkscherven, sterrewaarts gespat en verspreidt, zommighe wyder dan oen vierendeel myls, maakten met hunne smak putten, gepeilt op acht oft neeghen voeten. De Prins van Parma, gegaan ontrent een\' boogscheut weeghs van den dyk af, werd, gelyk ook Guastro, Cesis en de rest van den sleep, op zyn plat ¹) geworpen, een paadje, die zynen deeghen droegh, doodt gekitst van den weldighen windt, dien de brandt blies, als hy ten kerker uitbrak. De zelfste Karnero vermeldt, dat een van Parmaas lyfhoeders bet ²) dan dertigh schreeden verre gegooyt werd en zyn èene been kreupel viel. Die eerst op rees en in zulk een\' vorbaastheit^R) den meesten moedt toonde, was Farneeze. Hy trekt en zwenkt zyn rappier, oft \'er vyandt voor handen geweest waar, en draaft, wat tot zich zelf ge-koomen, naa den oover. Daar doet zich een droef en deerlyk aanschijn ⁷) op: de schans \'t onderste booven, \'t geschut overstelpt van het slyk, \'t kruidt geweikt van het nat, alle lonten gedooft. De schouders ⁸) en een\' streek van \'t staketsel waaren aan stukken gesmeeten , kaabels aan sleetren ⁹) geflenst, kettingen aan einden geklonken, masten, balken geknakt, de groove bussen verzonken, drie brugscheepen verstooven en niets daar af te vinden, drie andre gowendt, met den boodem om hoogh. Yslyker groens ¹⁰) de neer-

1

Op z;/n plat, op zijn achterste, vlak ter aarde. — 4) Gekitst, geworpen. — 5) Bet,

2

ders, deelen van een bastion. — 9* Sleetren, flarden. — 10) Greens, van grijnzen, een

73

laagh der raenschen, hier gehoopt, daar gestrooyt, peirsch van modderigh bloedt, met het vlees gekneust, het gebeente gebryzelt van de steenbrokken, yzere naaghels, bouten en sohaakels, oft met het ingewandt aan Aarzen ge-gonzt. Doch de gequetsten ter daatlyko doodt toe waaren ten minste in zoo grouwlyk een\' ramp der marteling ontgaan. \'T grootste jammer zagh men aan d\' ellendighen , die, gescheiden van dy oft schouder, noch uit het leeven niet scheiden konden, die met janken en steenen hunnen kameraaden den boezem kliefden. En, terwyl men noch niet wist, wie al van die feite getroffen waaren , nochte de geschende troonyen, de bekladde kleedren t\' onderkennen , kermde deez om maagh oft makker, die om diener oft heer, d\' andro om vriendt oft vertrouwdeling, ende ging mits den twyfel d\' anxt te wyder weiden. De Spaanschen klaaghden van meer dan vijfhondert, d\' onzen riepen van achthondert lyken.

ANNA VISSCHER (1684-1651)

BIS

MARIA TESSELSCHADE VISSCHER (1594-1649).

Anna on M. Tesselschade¹) Visgcher, uitblinkende in alles wat eene vrouw versiert, hominnelijk door

die duizend kleinigheden,

Die zoo lief staan in oen vrouw,

en dan ieders hart innemend door heur gevoelvolle, geestige en pittige liedekens, — wfugt; liet wonder, dat ia met eere en lof overstelpt werden door de grootste mannen uit het gouden tijdperk onzer letterkunde: Hooft, Barlaeus, Vondel, Huygens, ja allen, die nu en dan deelnamen aan do „godenfeestenquot; op het slot van den gastvrijen Drost? — Wat moot een vader als Roemer Visseher zich niet verheugd hobhon in dochters, die in beschaving en vooral in litterarische ontwikkeling do Hollandsehe meisjes dier dagen verre vooruit waren; wat moet het zijn oud hart goed hebben gedaan, te zien, hoe zijne kinderen zijne vurige liefde voor de Hollandsehe taal deelden, in dio taal dichtten en zongen, als hij.

Aller oogen waren op do beide zusters gevestigd, als zo met Francisco Duarte de zalen van het Muiderslot van zang en snarenspel deden weergalmen, dan weer zich in de geestige gesprekken barer geloerde vrienden mengden of door hare kunstvaardigheid in het schilderen, bootseer-en en glassnljden ieders verbazing wokten, — menig zanger, jong en oud, werd mot dichterlijken gloed bezield, als hij de zusters hoorde en zag; — ook nu nog trekken ze door hare verzen, maar meer nog door hare betrekking tot de voornaamste mannen onzer letterkunde het oog van hem, die met belangstelling do geschiedenis onzer litteratuur volgt.

„Beide zusters waren schitterende sterren aan den intollcktuelen hemel dor zeventiende eeuw; beiden, vooral do jongste, waren een cieraad in het middelpunt van den Muider-kring, gelijk zij het vroeger geweest waren van „\'t saligh Roemers buysquot; (Jonckbloetquot;).

Anna, de „wijze Annaquot;, de oudste van het tweetal, was bedaard, koel en overleggend, Maria Tesselschade meer levendig, meer fantastisch, zoo in den omgang met hare vrienden als in hare poëzie.

Zinrijke lessen van levenswijsheid, ernstige en gevoelvolle liederen kon men van Anna hooren: zo werd en bleef eeno vriendin on volgster van Cats, het hoofd der Dortscho school; — oven degelijk, manr meer gevoelvol, moor liefelijk, meer aantrekkelijk door inhoud en vorm was de poëzie van Tesselschade; hare dichtmanier sloot zich nauw aan bij die van Hooft, het hoofd dor poëten.

Anna, die na den dood haror moeder de zorg voor de huishouding op zich nam, huwde eerst na den dood barer oudere mot Dominions Booth van Wesel, ook een\'dichter; Tesselschade trouwde in 1623 met Allert van Krombalk, een\' zeeofficier; zij woonde sedert te Alkmaar. Na den dood haars mans (Ifi34) trachtte Van Raerle hare hand te verworven; maar al zijne pogingen liepen op niets uit. In 1G42 kwam ze weder te Amsterdam wonen, waa:- zo kort na den dood van haar eenig overgebleven kind in 1R40 stierf. Hooft eu Van Baorle waren haar voorgegaan.

Niet zeer ruim is do keuze uit de verzon der beide dichteressen. Voordat wo tot het opnemen van een paar proeven overgaan, deelon wo cenigo gedichten mede, die der melding waardig zijn, vooral omdat ze het beroemde tweetal betreffen.

1

„Wie weet niet van do schaden, die, op de Kare-avondt van \'t jaar 1593, aan omtrent 140 schoepen, leggende in het Texel zeilree, door een afgrijsselicko storm, is ge-tehiedt. Waar na den aartigen Roemer Visseher con van sen dochters, omtrent dio tijdt gebooron, met de woorden Texel-Scha heeft bonaamt. Waar aan hy, mijns oordeels, hoewel hot var. zommige mugge-zifters al vry wat nauw is gezift, heel wol heeft gedaan; want de kooplieden loeren, mit als se decse dochter hooren noemen, twee dingen. Eerst: op het nardtscho goedt, dat niets moer dan een windt-spel is, geen vertrouwen ie zotten. Ten tweeden; niet meer te wagen, dan sy, zonder andro te verkorten, kunnen verliezenquot;. (Jacobus Vivorius, aangeh. door Alb. Thym in den R. Kalh. alm. van 1854).

75

OP DE GEBOORTE VAN ONSE HOLLANTSCHE SAPPHO ANNA ROEMERS.

yFragment.)

Als \'t heyligh Noodgehoyra \') wat zoldsaems ons wou jonnen En saligon onse eeuw, doen qnam in \'t licht der sonnun

Dees kunstrijcke Anna, wien don hemol had besint\'). Soo haest do Goden en Godinnen dit vernamen,

Sy met de Musen uyt haar hooge setols quamon,

Om to begroeten oe to segenen hot kint.

Grooyt, songen sy, en blooyt, ontluyekt, 6 bloem dor bloamonl O room van uwe tijd, daer Roemer op mach roemen!

Eer van uws Vaders huys en pronck van uwe stadt! Gedurende de lent van uwe onnoosie jaren Moet\') u noch Icot, noch ramp, noch onspood wedervaren,

Dien d\' hemel opgeleyd heeft als een weerde schat.

(vondel.)

AEN JOFFKOUW ANNE ROEMER VISSCHERS.

Soo \'t u met diamant lust op een glas te stippen,

\'T is in do vlinderteelt. Hot geestighe gedroght\')

Siet, oft hot laelfenis aen sap van drujven socht.

En sit soo kuin ^:\'), men soud\' hot van den roemer knippen. Noemt ghy pinceel of naeldt, daer worden kujl\' en klippen Geschaepen, bos en bergh en \'t vochte veldt bedocht Met groene graeson, daer \'t wolvaerendt vee nae toght\'). Dat haolt syn\' aoni, soo \'t schijnt, en stact mot gaende lippen. Bootsoert uw\' aerdigh\' handt en raaeckt eeir mensch van leem, \'t Haelt by Prometheus\') worck. Maer wen gh\'¹ u in de veemquot;)

Der sanggodinnen vlijt en woorden, schoongeschreven, Een\' reedolijcko «iel mot wackren zin instort,

Soo blijekt, dat ghy al \'t geen, dat lijf oft leoven schort, Van hujds kunt geven, aanquot;) den dichten \'t eeuwigh loeven.

(hooft.)

VOOR EEN BOECK.

ntu .ïoffrouxo Anna Roemers,

Do schrijver van dit Boeck, beschrijver van dit blad. Bad Roemers oudste kind syn Leserin ¹⁰) te wesen:

En soo sy \'t schrappen wil met een doorgaendo klad, Bokont hy voor-do-hand het vonnis wol geweson.

Sijn voornaem is een C., zijn toonaom is oen H.,

Sijn bynaem — Eowigh vrient van Anne en Tesselscha.

(hoyobns.)

1

Noodqeheym, het noodlot fatum, eene onvermijdelijke noodzakelijkheid der gobeurle-nissen en voorvallen in de wereld. Het werd voorgesteld als eene blinde godheid, met dun aardbol onder do voeten en eene urn in do handen, die hot lot der stervelingen bevat. —

76

OP ANNA\'S KUNSTVAARDIGHEID.

Nooit heeft haar Diamant op biijzlcnd glas gesnepn, Of \'t glas ■werd dunrder dan de diamanten steen.

(jan vos.)

TESSELSCHAE.

(Uit; BruiioJtsanq van Allerl Krombalk ende Tesselschae Roemer Visschers.)

Mingod, streng van heerschappij,

Ziet ghy wel die Maeghd aan \'t Y Op het eêlste van haer\' daoghen,

Die uw\' moeder heeft ontdraeghen Blos van kaeken en den slagh Van die lieffelijcke lach?

Wat trekt zij zich zorghen aen?

Zinnen wercken, handen gaen!

Doende zijn haer¹ döghen zeodigh \').

Keel en lippen zijn onleedigh.

Magh een\' jeughd van iaoren fris Tegens zoo veel moeyenis?

Vat zy diamant, een kras Spreecken doet het stomme glas.

Ziet die duim met goude draeden Maelen \') kostele gewaeden ;

Vingers voeren pen, penceel;

Knokkels kittelen do veel •).

Ziet eens gaen dat montje teer Met de nooten op en neer,

\'T oogh zich aen de letters lijmen,

Zinnen steecken in hot rijmen.

Tong zinh krommen in ae klanck Van den Roomer en don Frank

(hooft.)

OP EEN KERSNACHJEN gt;) gezonr/en door Joffrou Tesselschae.

0 lofrijk keeltjen! nae dat ghy AU\' \'s werelds stommen waert verhij Gestreeft en zat der aerdsche dingen, Ontbrak \'or meer niet, dan parthij Met \'s hemels Engelen to zingen.

(hooft.)

I) Oófiheu xcedigh, zedige oogon. — 2) Maelen, borduren. — .3) Veel, vedel, viool. — 4) Kersnachjen. „\'t Zal waarschijnlijk Vondels Kersnacht zijn (uit do Gijsbrecht vnn Am-stel), met ranziok van den organist Dirck Zwelinck ( 1652); maar danMgt;ostond hot;lied vdor het treurspelquot; (Alberdingk Thijm).

77

OP DE ROEMERS,

beschreven by Joffrou Tesselschae Roemer Visschers,

Wat suft ghy, Luzcr! opghetoghen in de tooghen\')

Zoo luchtelijk goswaeit en vloeyend\' op haor\' pas? Zy zijn van loorae handt gesleept niet, maer gevlogtien öjt oen\'\' doorluchten geest, wiena wakkre penne was — Doorluchte Diamant, papier — doorluchtigh glas.

(hooft.)

OP TESSELSCHADE\'S GRAF.

Difs Tesselschades graf;

Laet niemand zich vermeten Haer onwaerdeerlickheit iu woorden uit te meten:

Al wat men van de zon kan zeggen, gaet haer af.

Hoe dat s\' om \'t leven quam ,

Verhael ick even noode:

Wat dunckt u, moeders? — \'tWas haer dochter, die haer doodde, Kn die sy \'t leven gat\', was die haer \'t leven nam.

(c. huyoens.)

A EN .1 OFF ROUW FRANCISCA DUARTE «).

Frankje, nu neem jck het aen.

Nu geloof jck, dat de kollen \')

Ros en waeghen met de maen Vanden hemel af doen hollen.

Wat is \'t wonder, datze rollen

Op haer neuren nederwaert? —

Ghy doet met uw\' zang do schaeron Van beneên ton hemel vaeren.

Dat heeft wel een\' ander\' aerdt.

(hoopt.)

Zie verder o. a.;

Dr. ,1. Scheltema. Anna en Maria Tesselschade, de dochters yan Roemer Viescher. (Dr. J. van) V(loten). Tesselschade Roemers en hare vrienden in 1632 —1649 (Onmlge-geven brieven en dichtjens van Tesselschade en anderen).

Volksalmanak voor Ned. Katholieken 1854, pag. 141.

Do Dietsche Warande X pag. 372.

Dr. H. E, Moltzer. Anna Roemers Vis.scher, Letterkundige studie.

Mr. J. van Lennep. Neerlands roem. Galerij van beroemde Nederlanders.

(M. D. de Bruyn). Gedichten van Anna Visscher en Maria Tesselschade Visscher. (Met eene inleiding).

1) Tooyhen, trekken. — 2) Do zoogenaanide Franscho Nachtegaal. — 3) Kollen, toover-kollen, heksen.

78

ANNA ViSSCHER.

0\' EENE MIN BRENGHT D\' ANDER IN.

AEN DE ZEEUSCHE POËTEN.

De heuchelicke ³) son die bralt \'^t) en climt om hooch; De wegen nat en glat die werden hart en drooch; De wijngaert oogen crijcht, en aen der boomen toppen Daer berst te met een blat uit dick-gheswollen knoppen; De bruyne voester-vrouw, de vette groeysaem aerdt, Die heeft haer eerste cruyt en bloemen al gebaert; Het luchtich pluym-gediert al tjilpende comt swieren En springt van tack op telgh mot vrolick tierelieren. Dees somer-teyckens die verneem ick altemael. En noch verneem ick niet u, Zeeusche Kachtegael²)

1

heuchelykquot; (Poot). — 4) Brallen, zich met glans, in glorie laten zien; pralende, in

2

iu hen stelde, daar ook zij vereerders en navolgers waren van Cats.

79

MARIA TESSEL8CHADE VISSCHER.

OP DE AFBEELDINGE 1) VAN DEN HEER P- C. HOOFT,

KIUDËK, DROST TE UUÏUKN, BAILJUW VAN OOOYUNUT.

Siet liier u heerlijok hooft! dit ia de schets in \'t kleeu Van al u groote leen.

l)it is uw Ilooftman, siet, dit i» hy, die bedreven Op blinde klippen is, om andre licht te geven;

Geen duistre Prophecy en heeft hy voorgenomen In \'t licht te laten komen,

Maei\' doet u moenich eeuw\' de Son te rugge gaeii

Door sijn Histori-blaen.

D\' onsterflijoke Poëet, doorwatert^s) in de vloet Van steyle tweelingstop¹), die duysent Bchoos voedt²).

ONDERSCHEYf TUSSCHEN EEN WILDE EN EEN TAMME ZAN6HSTER,

ter teren uati de jonck-mouwe Maria Pilt, Ui/tnemende Xaucihater.

WILDE ZANGHSTKR.

Prijst vry den Nachtegael,

Als hy u menighmael Verlust en schatert uyt,

Ken zingend veedertje ³) en een gewieckt geluyt.

Wiens quinckelere zoet De core luystre doet Gauw nae het tiereliertje Der vlugge luchtigheyt van \'t oolijk quot;) vrolijk diertje!

Wiens tjilpend schril geluyt Gelijck een orgel üuyt.

Veel losse toontjes spoelt En met éen tongh alleen als duyzent. tongen queelt!

Zijn hoogh\' en laege zwier Met lieifelijkck getier Van \'t helle, schelle zoetje Vermeestert al \'t gesang van \'t zingend\', springend\' goetje.

1

Burgonjuquot;. —■ S) Twcelingstop, do berg Parnassus mot twee kruinen, de eene gewijd aan Apollo en de Muzen of zanggodinnen, de andere aan Bacchus. Op dezen berg ontsprong de beek Hippocrene, welker water iemand tot dichter wijdde. — 4) Die — voedt. Deze attri

2

butieve zin behoort bij Poëet. — 5) Een zingend veedertje enz. Veedertje en geluyd komen

3

voor als accusatieven van prijst, — 6) Oolijk, beteekent uog in de Betuwe en elders; slim, geestiy.

78

ANNA VISSCHER.

ONTIJDIG GEBRUICK.

D\' EENE MIN BRENGHT D\' ANDER IN-

AEN DE ZEEUSCHE POËTEN.

De heuchelicke ¹) son die bralt²) en climt om hoocL; De wegen nat en glat die werden hart en drooch; De wijngaert oogen crijcht, en aen der boomen toppen Daer berst te met een blat uit dick-gheswollen knoppen; De bruyne voester-vrouw, de vette groeysaem aerdt. Die heeft haer eerste cruyt en bloemen al gebaert; Het luchtich pluym-gediert al tjilpende comt swieren En springt van tack op telgh mot vrolick tierelieren. Dees somer-teyckons die verneem ick altemael,

En noch verneem ick niet u, Zeeusche Nachtegael

1

heuchelykquot; (Poot). — 4) Brallen, zich met glans, in glorie laten zien; pralende, in

2

vollen luister te voorschijn komen. — 5) Zeeusche Nachtegaal, een boek, waarin gedichten voorkwamen van de Zeeuwsehe dichters, zekerlijk ook van Anna, die veel belang iu hen stelde, daar ook zij vereerders en navolgers waren van Oats.

79

MARIA TESSELSCHADE VISSCHER.

OP DE AFBEELOINGE 1) VAN DEN HEER P- C. HOOFT,

KIDUXU, DHOST TS MUÏDKM, BAILJUW VAN OUÜÏLANUT.

Siet hier u heerlijok hooft! dit is de schets in \'t kleeu Van al u groote loen.

Uit is uw Hooftman, aiet, dit is hy, die bedreven üp blinde klippen is, om andre licht te geven;

Gteen duistre Prophecy en heeft hy voorgenomen In \'t licht te laten komen,

iMuer doet n meenich eeuw\' de Son te rugge gaen

üoor sijn Histori-blaen.

U\' onsterflijcke Poëet, doorwatert¹) in de vloet Van steyle tweelingstop²), die duysent Echoos voedt³).

ONDERSCHEYf TUSSCHEN EEN WILDE EN EEN TAMME 2ANGHSÏER,

ter eeren wan dc jouck-vrouwe Maria Pill, Uytneuiende /fauy/ister.

WII.DE ZANGHSTEU.

Prijst vry den Nachtegael,

Als hy u menighmael Verlust en schatert uyt,

Keu zingend veedertje ⁴) en een gewieckt geluyt,

Wiens quinckelere zoet De oore luystre doet Öauw nas het tiereliertje Der vlugge luchtigheyt van \'t oolijk ⁵) vrolijk diertje!

Wiens tjilpend schril geluyt Gelijck een orgel fluyt,

Veel losse toontjes speelt En met éen tongh alleen als duyzont tongen queelt!

Zijn hoogh\' en laege zwier Met lioffelijkck getier Van \'t helle, schelle zoetje Vermeestert al \'t gesang van \'t zingend\', springend\' goetje.

1

het vermogen om te dichten. Hooft was dus qeheel dichter, van top tot toen. Hooft gebruikt in zijne N. H. doorverwt: „De Landtzaaten, als doorverwi in don oedt des huis van

2

Burgonjequot;. — 3) Tweelingstop, do borg Parnassus mot twee kruinen, de eene gewijd aan

3

Apollo en de Muzen of zanggodinnen, de andere aan Bacchus. Op dezen borg ontsprong de book Hijipocrenc, welker water iemand tot, dichter wijdde. — 4) Die — voedt. Dezo attri

4

butieve zin behoort bij Poëet. — 5) Een zingend veedertje enz. Veedertje en geluyd komen

5

voor als accusatieven vau prijst. — 6) Oolijk, beteokent nog in de Betuwe en elders; slim, geestig.

80

Een diertje, wiens gelaet\')

In zeldzaemheydt. bestaat,

Om dat het niet en\'.heeft Als zangh, die maer een Maent in \'t gantsche jaer en leeft. Maer \'t meeste -wonder, dat Zijn roem ooit heeft gehadt,

Is, dat zoo kleyne leden Herbergen zulk een kracht vau die luytruchtigheden.

TAMME ZANQHSTËR,

Maer, wilde zanghster, zwijght,

En na uw\' adem hijght:

Uw tjukken heeft geen klem,

Noch komt niet by den aerdt van Rozeraontjes stem, Die nae een liever trant¹)

Doet luyst\'ren het verstandt Met wisse maet en snikjes.

Die vriend\'lykheytjes sluyt in vaster toone strikjes.

Wiens reden-stem \') vertaelt *),

En waerdiger onthaelt De geesjes van \'t gehoor En hipp\'len doet de ziel van \'t hertje tot hot oor,

Als zy, met grof gedreun En dan met teer gekreun Van minnelyke treeken Doet onderscheidelyk verscheyde tongen spreeken.

Geen veelheit ons verveelt,

Hoe veel haer keeltje queelt;

Maer eenen versschen lust Bekoort het grage oor, als \'t maer een snikje ²) rust. \'t Is zeldzamer geneught.

Die staegh op nieuw verheught;

Geen stemmigheydt, zoo lustig,

Als deez\', die zoomers is en \'s winters even rustigh.

OORDEEL.

Een yder oordeel nu Van Nachtegael en u,

quot;Wat een gelijkenis Het ydel galmen bij dit wóórden zielen is.

1

56 aant. 12. — 6) Zielen, ziel geven, bezielen. Een verouderd woord, dat Vondel ook gebruikt in zijne AUaargeheitnenisseii: „Gezielde klay, verknocht met hemels vuurquot;.

2

Gelaet, aanschijD, voorkomen, wezen. — 2) Trant, gang. Hier: wijze, manier van ringen. Men spreekt ook van verstrant. — 3) Reden-stem, stem, .met rede bezield, stem van een redelijk wezen. — 4) Vertaelen, toespreken. — 5) Maer een snikje. Vergelijk bl.

DIRK RAFAELSZ. CAMPHUYSEN. (1586-1627).

Didactische en meer bepaald moreel-didactischo poëzie vond te allen tijde bij de Nederlanders geopende ooien en harten, en \'t heeft in vorige eeuwen niet aan mannen ontbroken, die den natuurlijken trek voor dergelijken kost hebben bevredigd en versterkt. Ook in de 17e eeuw zocht men ze niet tevergeefs. Geen poëzie echter, waarbij een min ontwikkeld publiek in zijn oordeel eerder don goeden wil voor de daad neemt. Vandaar dat zoovele auteurs, die allerlei stichtelijke bespiegelingen of zalvende redeneeringen op een preekenden toon den volke verkondigden, een\' tijd lang voor groole dichters golden, als ze hunne dorre, prozaïsche uitingen slechts don kieurigen mantel der poëzie omhingen.

Langzamerhand zijn velo dier groote mannen op den achtergrond geraakt en vergeten. Men is begonnen in te zien, dat eene nuttige strekking, hoe nuttig, hoe zedelijk ook, eene prozaïsche gedachte niet poëtisch maakt, al is ze ook in gebonden stijl uitgedrukt, en dat alleen poëtische gedachten waardig zijn, in poëtische vormen gehuld te worden. Dat die poëtische gedachten zeer stichtelijk kunnen en mogen zijn, zal niemand ontkennen. Zoo iemand daaraan mocht twijfelen, de „Stichtelyke Uyinenquot; van Dirk Uafaelsz. Camphuysen^ zijn daar, om hem te overtuigen, dat vroomheid en poëzie samen kunnen gaan, zoo sleehts de auteur werkelijk dichter is. —

Camphuysen is iemand, die zoowel de aandacht trekt door zijne verzen, als door zijn waarachtig vroom leven en geduldig lijden. Te Gorkum geboren, wijdde hij zich aanvankelijk aan de schilderkunst en daarna aan de studio, om zich voor den predikdienst te bekwamen. Na zijn verblijf aan de hoogeschool te Leiden hield hij zich bozig met het onderwijs, allerlaatst te Utrecht, waar hij ook als hulpprediker voor de gemeente optrad, „met zoo groot eon voldoening der toehoorders, dat men naulyx geheugen had van dergelijke f samonvloeyinge van menschenquot;. In 1616 werd hij predikant te Vleuten bij Utrecht, waar hy drie jaar preekte en verkeerde, zoodat zijne gemeente zoowel als de onder haar wonende andersdenkenden hem lief hadden en hoog schatten. Wel iets merkwaardigs in dien tijd van uitsluiting en dwazen godsdienstijver I Die dreven den Remonstrantsgezinde echter in 1619 op den treurigen lijdensweg der vervolging.

De Satan kreeg (niet lang gele\'en)

In onze Vaderland

\'t Verkeerd geleerde rot by een,

Stout op de Aardsche hand.

Wat zag men daar? 01 oversnoode list!

Do waarheyd wierd voor leugen gevonnist.

Wat quam daar uyt? 01 al te leelyk stukl\'

Voor \'s waarheyds volgers veel vervolg en druk.

D\' onnozelheyd vond niewers heul;

Schyn-deugd had \'t volk verleyd.

Onwyzen yver was de Beul Van Satans listighoyd.

De deur ging op voor allo hoon en smaad.

Voor bitt\'re spot, belastering en haat.

Wat moor? Men bandenz\'\' uit, men bandenz\' in,

Die niet en wilden na dos Schour-geests zin.

\'k Hiel my verscholen, of misschien Van God mocht zyn vergost¹).

Dat ik van d\' haters niet gezien.

Die keur ontvlieden kost:

\'t Is reden, dat oen Christen \'t lyden myd, ,-(Zoo lang het myden met Gods wil niet stryd);

Doch al vergeefs ontschool ik \'t dagelicht;

Haats oog ziet scherper dan des lyfs gezicht.

6

1

Veryont, vergund.

u., L. en K. Letlerkunde., 5o druk.

82

Oproorig noomd\' en schroef men my;

\'t Schrift stond op poort en straat,

Met plegers van boosdadery Stond ik in eenen graad.

\'t Gebod en eysch was, dat ik my moest spoe\'n,

Om binnen zeker tyd beloft te doen;

Beloft, dat ik Gods Woord niet spreken zou,

Of Balling gaan moest, zoo ik niet en wou.

0 Land! 6 Land 1 waar in wel eer

De waarheyd herberg vond,

Hoe doon schijn-deugd en valsche leer tl slapen in de zond!

Gij meent, gy zytze quyt die konden scha\'en,

Maar (laas I) gy queektzo op die u verra\'en.

G\'hebt ingeswolgen: Maar (acli wee 1) fenyn,

G\'hebt uytgebraakt: Doch uws ziels medieyn.

Of gy schoon \'t hart te vreden stelt,

Al heeft uw oor een stop,

Daar is een die de tranen telt En schrijft de zuchten op.

Der vromen pyn doet Code zeiver weê.

Ach! wist gy watter dient tot uwen vreê!

Groot leed geschied van u aan menig man;

Maar \'t grootste leed doet gy u zeiven a\'n.

Adieu, ik ga; doch ga met vreugd;

Maar u naakt ongeval.

Ik ga uyt dy, maar \'t loon van deugd Blyl\'t en volgt over al.

\'t Aardsch Vaderland te missen valt hem licht,

Die \'t Hemelsch klaar heeft in zyns herts gezicht.

Adieu, ik ga; en wensch dat Codes roe\'\',

Wanneerz\' eens komt, u d\'oogen open doe.

Volkomen op hem toepasselijk zijn de eerste regels van zijn lied, getiteld; Godt de Wraeck, ofte Troost der Schrifmre in tegenheyt;

De vyand mag te velde zyn,

De Trommel mag alarine gaan.

Het swaard mag op de kele staan.

De Lucht mag klaar van blixem zyn;

De heel natuur mag zyn ontsteld.

En doen haar eygen zelv\' geweld.

Daar mag geschieden wat het wil;

Een reyn vroomhartig Isra\'lyt En raakt het al te samen niet.

Niet meer in Amsterdam geduld, week hij naar Norden, waar hij alleen zich waagde aan de pestzieken eu dooden begroef, omdat er „niemant en was, die hem tot dal werek genegen betoonde van angstquot;. Toch vond hij ook hier de rust niet, nu door oorlog gestoord, en trok naar Harlingen, van waar de vervolging hem naar Ameland deed wijken. Hier door ziekte gekweld, zette hij zich te Dokkum neer, waar het einde van zijn zwerven , maar niet van zijn lijden was, daar hij eerst na vele lichaamskwalen hier den dood vond. — Natuurlijk, dat zijne verzen de kleur van zijn leven en zijn gemoed dragen. Waarachtige godsdienst is hun hoofdinhoud, en God zag hij in alles, zoodat zijn zeer bekende en treffend eenvoudigo Maysche. Morgenstond den „Meesterquot; ook in de natuur doet zien. De vorm is doorgaans vloeiend en zangerig; maar de samenvoeging der woorden herinnert soms aan Huygens, zoodat hij dan ook niet altijd gemakkelijk te verstaan is; do toon heeft iets van Cats, dien hij echter verre overtreft in sierlijkheid van uitdrukking.

Zie verder o. a.

D. R. Kamphuyzen. Uitgelezen Kymen. Met eene Inleiding over het leven en karakter des Dichters, door Dr. .J. van Vloten. (Letterkundig Pantheon No. 73).

83

MAYSCHE MORGENSTOND-

Ach, waren alle Menschèn wys

En wilden daar by wel! De Aard\' waar haar een Paradya: Nu is ze meest een Hel.

6»

1

kont het: maken, scheppen. — 2) \'s Werelds. Een vorm als: moeders schoot, zijn zusters man. Zie: De Jager; Invloed van Bilderdijks dichtwerken op onze taal, pag. 229. —

2

Verfraayt, ^van ver/raat/en, welke vorm kan beteekenen: ver/royen, vervroolijken, ver

3

levendigen en ook: fraai worden. „Uw werk is om sinnen te ver-fraayenquot;, d. i. op te vroolijken (Camphuysen). — 4) Graag, eene samentrekking van gratig, gretig (grage magen). Hooft: „graegh om yet wightigs aen te vangen.quot; Soortgelijke samentrekkingen (syncope) bij Hooft: spoegb (spoedig), tygh (tijdig), wilgh (willig), moegh (moedig).

84

MAAT DER VRYHEYDS MIN-

(Uit: Lydzaamhoyrts erinnering.)

In regen wacht men Zonneschyn,

Stil Weer, als \'t hard en zuur is: Uod, zooder iet gered moet zyn. Zal \'t doen, als \'t tyd en uur i».

CH RISTELYK GEVECHT,

(Fragment.\')

Van te stryden wil ik zingen, zingen een aandachtig\') Lied;

Hoe de Mensch, die wel wil stryden, heeft te stryden, en hoe niet.

Al de wereld is vol strydens: stryden is menigerhand:

Stryden dyd somtyds tot eere, stryden diend somtyds tot schand.

1

Vryigheyd, vrijheid. Vroeger gaf de aanhechting van ig aan hot bijv. n.w., dat door

2

merkt. Goedheid en goedigheid boteekenden hetzelfde. — 2) Gedaan, voor te doen.-—3) üus-

3

ten, doen ruston, rust geven. — 4) Ons. Vroeger werd ons zoowel in \'t mann. en vr. enk.

4

als in \'t meerv. gebruikt, nu alleen in \'t onz. enk. — 5) Kruys doen. Hooft gebruikt: eed doen, straf doen, nood doen, baat doen, — 6) Aandachtig, hier in de beteekenis van stichtelijk, godsdienstig.

85

Menig stryd een dwaass\'lyk stryden, om \'t gering, op \'t ongewis¹):

Menig stryd een wijss\'lyk stryden, om \'t geen strydens waardig is.

Somtyds stryd de Mensch een stryden, dat met Godes wille stryd:

Somtyds stryd de Mensch een stryden, daar de Hemel in verblyd.

Christen Mensche, wilt gy stryden, stryden, dat gij overwind.

Overwind dat gy der Kroonen Kroon voor u bereydet vind:

Zoo moet gy verstaan en weten, waarom gy den stryd aangaat.

Wie uw\' Vyand, welk het Wapen, daar men hem me\'e wederstaat.

Die. niet weet waarom hy strydet, volgt niet recht zyn Capiteyn;

Die zyns Vyands niet is kundig, acht hem tot zyn scha\'e te kleyn:

Die niet heeft waar me\'e te stryden, schoon hy al den stryd niet vrucht²), Word in \'t stryden licht verslagen, of geraakt straks op de vlucht.

\'t Stryden, dat gy hebt te stryden, is om \'t eeuwig Hemelsch tioed,

\'t Goed, zoo zeer van hem benydet, met wien gy hier stryden moet;

\'t Is om Eer, die van den waren Herder, God, word toegeleyd,

Ker en lof, waar van de Kroone niet verdort in eeuwigheyd.

\'t Is om Rykdom en om Schatten, die noch roest noch mot en schend; En, bewaart in \'t bovenst\' Boven, dief noch roover oyt ontwend ³);

\'t Is om een de hoogste Wellust, die steeds duurt en zoo verzaad,

Dat de lust om haar te proeven nimmermeer nochtans vergaat.

Uwe Vyand (sterk, ja sterker dan al wat zich sterk beroemd.

Vorst en God van deze wereld in Gods Woord te recht genoemd)

[s een Geest, niet Een, maar menig, en van talleloos getal.

Die u omgaat, boven-sweeft en stevig loert op dijnen val,

\'t (s Hy, die des vleeschs begeerten en der zinnen eygen lust Door veel duyzend Listigheden tegen u ten strijde rust.

\'t Is Hy, die do schalke³) vonden van zijn\' Dienaars (hier en daar)

Weet te stuuren: uwe Vyand is — de gantsche Helsche schaar.

SCHYN VOOR ZYN, *)

Lydelyker is \'t en nutter, dat men altyd zotheyd schryft.

Dan zyn penne wys laat wezen, als men zelfs noch onwys blyft.

Waar is sterker tegeu-tuyge en moer leerings hindernis.

Dan daar öf gemoed óf werken roepen dat et leugen is ? «

Grond by mond. En daad by praat. Want waar men anders doet dan zeyt.

Word de Waarheyd schelmsch verraden van den Man wiens tong haar vleyd; Vrucht\'loos preekt men van de Deugde, zoo lang \'t leven tegen preekt;

Uyt en In moet eenig wezen: Schyn voor /yn bouwt niet, maar breekt.

1

Menig strijdt enz. Menigeen strijdt dwaus en met een onzekeren uitslag om iets gerings.—

2

gebruik. — 4; Schalk, loos, van het zelfst. nw. schalk, oudtijds voor knecht, als in maarschalk, oorspr.: paarcleknecht. De beteek. van laag, onaanzienlijk, is overgaan in die van

3

loos, slecht, doortrapt.

86

ONGEDULT IN PYN BEUCHT.

Wat is doch ongedult in pyn?

\'t Is om zyn droefheyd droevig zijn, Zoo word hy dan met recht belacht, En als een groeten dwaas geacht, Die, om dat droefheyd qualyk smaakt, Zyn droeflieyd dies te grooter maakt.

WYS EN SOT.

(Uit: Wel-rymens Wet).

Die \'t mail\' en blinde volk te passen kouten zal.

Richt niets ter wereld uyt, of hy moet zelfs aan \'t mal; Of in het wys en goed, dat hy te voorschyn brengt, Moet wys en goed met quaad en zotheyd zyn gemengt.

Gemengt? Neen, dat alleen en is noch niet genoeg. Hy moet zien, dat hy \'t wys en \'t zot zoo t\' zamen voeg, Dat yder voelen kan, dat hy het zot meest meent, Kn \'t wyz\' om welstaans wil de tong of pen maar leent.

VREDE.

Daar moet veel stryda gestreden \') zyn, Veel krnys en leeds geleden zyn.

Daar moeten heyl\'ge zeden zyn, Ben naauwen weg betreden zyn , En veel Gebeds gebeden zyn,

Zoo lang wy hier beneden zyn:

Zoo zal \'t hier na in vreden zyn.

NATUURLIJK SCHOON ¹).

Gezwets of woorden-pronkery,

En vind gy. Lezer, niet in my.

d\'Autheur acht zulks voor nuts beletzel: En heeft, al bad hy \'t schoon vermocht. Niet dat, maar kracht van stof gezocht; \'t Natuurlyk schoon hoeft geen blanketzel.

1

C. schreef deze regelen oorspronkelijk met het oog op zijn gedicht; Gewillige Patiëntie of Lydens Remedie.

1) Strijdt (/estreden. Hiernaast staat leeds (jeleden en gebeds gebeden, evenals; daden doen; namen noemen, (een) leven loven, gang gaan, lagen leggen.

6ERBRAND ADRIAENSEN BREDERO (ir.ss-nns).

„Het is mijn alleens, of ick van een machtich Coning of van eon arm Beielaer leer do kennisse van mijn moedeistale, en of de woorden uyt het vuylnis-vat of uyt de cierlijcksto on grootste Schat-kamers van do werelt komen; doch moet my elck na hacr waerde gouden, silveren en koperen ghelden verstrecken. Sokerlijck ick en sal my nnmmermeor soo seer niet binden an de Eenrinstigheyt\') van sommighe Eensinnighe Schrijvers, die moer dor Vroemdelinghen boecken door-snoffelon, als do ghewoonto van \'t spreken haerder mede-Burghoron on Lands-lnydon doorsoooken en op haer eyghen in-vallen en in-bceldinghon onversottolijcko kercken bouwen, die dickwils na wat onder-gravens lichtelijck daer henen storten en vallen. Wat my belangt, ick heb anders gheen Boeck gheleert als hot Boock des ghebruycx, so ick dan door onwotonheydt dor uytlandschon spraken, wetenschappen en konsten hebbe ghedoolt, verschoont my, ongheleordo Leko-broodor, on ghooft don Duytscho wat too; want ick heb als een schilder do schilder-achtighe Bproucke ghevolcht, die daer soyt: Het sijn do beste Schilders, die \'t loven naest komen, en niet do gheno, die voor een ghoestigh dingh houden het stollen dor standen buyten de nature en het wringen en buighon der gheledon en ghobeonderon, die s\\ vaock te onredelijck on buyten den loop des behoorlickhoyts opschorten en ommokiommon. Ick hobbo soo veel als ick vermoelii do boorterijen met de soetsto Boere-woordon uyt ghedrnkt; hetghene hier inno door versuy-molhoyt is mishandelt, overgheslaghen ofte vergheten, wilt dat met u alwetende gheleerthoyt en ghowoonlijcke goedighoyt verbeteren.quot; —---

„Ick stol u naecktelijck endo schilderachtigh voor oogen de misbruycken van dcse laetste en verdorven werelt, de ghebrecklijkheit van onse tijt; — don Almoghendeistbekendt, dat ick niet uyt haet, noch om iomant te vertoornen, noch te verbitteren, maer om my en alle menschen to vorlnstighen en te verbeteren ghedicht endo ghoschreven hebbe. — Nu heb ick \'t inder waerheydt op niemant in \'t besondor ghomcont, maer hob do kluppel in\'thon-dert blindolingh gheworpen: luck raeck — die ghetroflen is, volght het Rijmpje: Doototu seer, wachtet u meerquot;.

Deze woordon van Noerlands grooton blij- en kluchtspeldichter konschotsen zijne verhouding (ot do taal, die hij schreef, en tot de kunst, wier beoefening hij tot levenstaak koos.

Bredero was schilder in tweeërlei zin. Vraagt ge in oen museum van schildorijen naar een produkt van zijne hand, — men zal u met schouderophalen antwoorden. Hij wierp het penseel verdrietig wog en greop naar de pon, om met woorden flinker on vaardiger dan met verven te schilderen, wat hij zag en voelde en dacht. — Zoo word hij de Hoveling zijner tijdgenooton. Vertoonde men zijne Kluchten, „hot tooneel en do zitplaatsen schaterden en weergalmden onophoudelijk van \'t vrolijk gejuich en handgeklap der aanschouwden.quot;

En hoort men thans nog onder \'t volk den naam noemen, die zoo lang op veler lippen zweefde? Het kent B. niot meer. En geen wonder. De taal, dio hij schreef, do toestanden, de karakters, de zeden, die hij met een spottenden lach schilderde, ze zijn het Nederland van later dagen vreemd geworden. Dit heeft een schilder boven een\' dichter vooruit, dat zijne taal beter door hot nageslacht verstaan, zijne kunst moer door het nageslacht gewaardeerd wordt. „Ware hij\'quot;, zoo spreekt Dr. Ton Brink, „zoo bedreven met ponceel en verf als met zijne schrijfstift geweest, misschien zouden er op dit oogenblik nog duizenden van Nederlandsche harten bij de beschouwing zijner kunstgewrochten van verrukking kloppen.quot; Is dit waar voor vole dichters uit een verleden tijdperk, \'t is bij uitstek waar voor Brodoro. Wie door grondige studiën den tijd van Bredero doorlovon knn, als ware hij een geboren zeventiondc oeuwer, hij alleen gevoelt ten volle de waarde zijner kunstwerken.

Wat vormde Bredero tot kunstenaar, wat maakte hem tot blijspoldichtor? — Een scherp oog, een scherp oor, do onwaardeerbare gave der welsprekendhoid en de humoristische geest, die in hem woonde, gaven hom do roede in handen, waarmee hij zijne tijdgenooton „lachende goeseldequot;, — vormden hem tot oen\' blijspeldichter, dio hot, ook door zijn vroegen dood, wol niet tot volkomenheid bracht, maar toch tot eene volkomenheid, dio op vorrona niet door eenig Nederlander voor of na hom bereikt is. Met een scherp oog en oor gewapend, zwierf bij door Amsterdam, langs straten en grachten, door stegen en sloppen; niets schrikte hem af, zelfs niet do ruwe scheldwoorden, den nieuwsgierigen indringer naar \'t hoofd geworpen, als hij maar zien en nog eens weer zien, hoeren en nog eens weer hoo-ron mocht, wat hem belang inboezemdo.

I) Eenrinstigheil, stijfzinnigheid.

88

Moet men Bredero hoogelijk wanrdeeren, omdat hij voor dc taal zijner blijspelen hoofdzakelijk rnadpleogde „hot Boeck des ghcbruycx, doordien hij als stoffo toestanden uit vroe-geren tijd aanschouwelijk, al is het dan ook in hnnno naakte waarheid ons voor oogen stelt, — men mag hom niet minachten, omdat hij de dingen bij hun rechten naam noemt en soms wel eons onzedelijk schijnt, waar hij tooneelen schildert, die ja zedeloos zijn in \'t oog van een\' negentiende eeuwer, maar toch door Imnno treffende waarheid uit het oogpunt van kunst bewondering verdienen. — „Do tijd is gekomenquot;, roept een zijnor grootste bewonderaars, Dr. J. Ten Brink uit, „waarin do lang vergeten naam van Gerbrand Adriaensen Broderoö met liefde en bewondering wordt uitgesproken.quot;

Bredero was lid van de „Oude Kamerquot;, een begeerd gast in de woning van Roemer Visscher en om zijne eigenaardige kunstenaarsgaven gezien bij de uitstekendste mannen zijns tijds; dat hij het streven der „Oudo Kamerquot; op taalgebied toegedaan was, zal reeds uit het bovenstaande gebleken zijn. Hij genoot goene geleerde opleiding, zoodat hij,

een geest, noch jonck van jaron,

Alleen in onze taal verstandich en ervaren,

Vernuftich ende kloeck, die noyt Latijnsche las,

zoodat hij niet deelde in de voor-, maar gelukkig ook niet in do nadoelen van do studie der classioken. Zijne oorspronkelijkheid bleef er door bewaard; hij bleef daardoor grootendeels binnen de sfeer, waarin zijn talent zoo volkomen op zijne plaats bleek te zijn — hot hom omringende leven, de werkelijkheid. Het komische in dat loven te bospioden, hot met kunstenaarshand te rangschikken en den toeschouwers in zijne kluchten en blijspelen zoo aanschouwelijk mogelijk te laten zien, dat was de studie, die hom paste en hem eer en aanzion gat bij tijdgenoot en nageslacht.

Bredero\'s producten worden eerst in de „Oude Kamerquot;, later ook in de „Nedorduytsche Academiequot; vertoond. Hij scheidde zich n. 1. met Dr. Samuel Coster en anderen van de Kamer af. Langzamerhand waren or in die vereeniging verkeerde elementen gekomen, wier invloed steeds wies. „Vele ledenquot;, zegt Van Lonnep, „waren onbeschaafde lieden, die hun handwerk en hun huisgezin verwaarloosden, om zich toe te geven aan onbeduidende rijmelarij; lieden, die geen behoefte naar onderricht, geen liefde voor do kunst als zoodanig naar de Kamer dreef, maar de bloote zucht, om lof in te oogsten voor bun erbarmelijk broddelwerk, om hun ijdelhoid te streelen door zich in denzelfden kring to bevinden mot hun Magistraten, of wel, wat nog erger was, om zich bij kroes en kan to vermaken in oen gezelschap van „vroolijke jongensquot; gelijk zij. Niet lang duurde hot, of die „vroolijke jongensquot; kregen de meerderheid en voordon den boventoon. Was het wonder, dat de meer deftige ingezetenen zich allengs terugtrokken ?quot; — Die het goed met de kunst meenden, trachtten een einde aan de verkoerdheden te maken; Hooft en Bredero hebben dit bij herhaling beproefd; \'thielp niet.

Bredero antwoordde op eene tot hem gerichte vraag over den toestand der „Kamerquot; (do Eglantier) o. a. hot volgende:

Waerom het Eglentiertjen, ach!

Niet bloeyt gelyck het voormaels plach?

Is Vrnndt u vriondelycke Vrage:

Do meeste mangel die ick weet.

Dat is; dat elck zyn plicht vergeet.

Want niemant wil den ander dragen.

Dies d\'Eendracht vlucht nu voor de twist,

De Eenvoud\' voor de schalcke list.

De oudo trouw is gantsch gebroken.

De Liefde van de kunst is sieck.

Of, yver-loos, door spyt of pieck.

En wort gedicht noch rym gesproken.

Daer d\'Overheyt niet wol en staot,

En d\'ongoregeltheyt toe-gaot Van bengels woest, en grootse gecken,

Daor ellick voort het hooghsto woort,

Daer nremandt doet uis hy bohoort,

Daer moet het al ten quade strecken.

Dies wertmen wotte-loos en slof.

De goede zeden raocken of;

En die \'t hom, schoon to recht, wil moeyen,

Die wert beguygelt en belacht,

Golastert en smaedlyck veracht,

Hoe sou den_\' Eglentior dan blooyen ?

89

In een antler gedicht (1615) vraagt Rhetorica „den broeders In liefde bloeyendequot;:

„Waer is den Gulden-Eeuw, of Goklen-Tijdt gevaren,

Die op dees Camer bracht veel Mannen, die hier waren Geboren van \'t Geluk tot Heorlijckheydt en giants, Tot Heerschappy vol macht en volheydt des verstants.

Helaes, die is verbij

Ach! CamerI Camer! Ach! als lek u nu bokijck,

Hoe zeer sijt ghy, helaes! u selven ongelijck.

U bloeyende ghedaent, daer ick met plach te brallen,

Is door \'t twisten des tijts bekans en al vervallen.

En \'t is te duchten, dat die gantsch neerstorten sal,

Indien de tweedracht wast die u het wreet geval Dus schielyck overstuurt, door n onwaerdigheyden,

Of door u mis-verstant en \'t al te slecht beleyden.

Coster, een verdienstelijk dramaticus en een groot voorstander van een goed tooneol, werd de stichter der „Academiequot;. Alle weldenkonden steunden zijn streven — Bredero sloot zich gaarne bij hem aan. De nieuwe verconiging, die voornamelijk zich ten doel stelde, goede tooneelstukken op te voeren, maakte opgang; de vele goede eigenschappen van Hoofts Warenar, maar vooral van Costers en Bredero\'s kluchten en blijspelen maken dien alleszins verklaarbaar.

De twee voornaamste blijspelen van Bredero zijn het Moortje en de Spaansche Brabander. Tal van vloeiend geschreven liederen toonen zijn\' aanleg als lyrisch dichter. Hierin moest hij echter onderdoen voor zijn\' tijdgenoot en vriend Jan Janszoon Starter.

Zie verder o. a.:

Dr. Jan ten Brink. Gerbrand Adriaenseu Brederoó, Historisch-aesthetische studie van het Nederlandsche blijspel dor zeventiende eeuw.

Dr. H. E. Moltzer, Studiën en schetsen van Nederlandsche Letterkunde. III Brederoo\'s Liedtboeck.

Dr. W. J. A. Jonekbloet. Gesch. der Ned. Lett. Tweede druk I p. 440.

W. de Olereq. Verhandeling over den invloed der vreemde letterkunde enz. op de Ned. taal- en letterkunde, p. 113.

Dr. Jan ten Brink. Schets oener Gesch. der Ned. Lett. pag. 307.

Dr. J. van Vloten. Beknopte Gesch. der Ned. Letteren, pag. 221.

G. A. Bredero. Het Moortje. Blijspel, met een levensbericht van den Dichter en ophelderende aanteekeningen door G. A. Bredero door A. 0. Oudeman Jr. (Klassiek Lett. Pantheon No. 61—62).

Dr. Eelco Verwijs. Bredero\'s Spaansche Brabander, met eene inleiding, aanteekeningen en woordenlijst voorzien.

L. Leopold. Hoofdpersonen uit de Gesch. der Ned. Letterkunde, pag. 69.

90

AENOACHTIGH LIEDT.

Stomme: \'t WinJeken daei- het bosch »f drilt. (Uit: Aendachtigh Liedt-hocck).

1

Verd. Do Middelnederlandsche vorm voor ver was verde — verre met ingevoegde

2

d, evenals zwaarder naast zwarer. — 2) Dommelen, zich onduidelijk en verward laten zien.

3

planten, mensch en dier.\'quot; — 3) Weder-paer. Volgens Kilinon wederga, een van twee bij elkander behooronde wezens of zaken. — 4) Hemeltjes, krekeltjes. Deze verklaring, dank

4

— 6) Daer, terwijl. —- 7) Haer. Nu uitsluitend vrouwelijk, vroeger zonder geslacht, als leur in \'t Fransch on ihr in het Duitsch. — 8) Beesjes. Hier voor menscben genomen, omdat deze met dieren vergeleken worden. — 9) Nyver, voor nijverder — 10) Styver. Vergel. bl. 69, aant. 1. — 11) Slof. In de hier gebezigde boteekenis thans^ vrouwelijk.

91

KLUCHTIGH BOERtN GESELSCHAP-

Stomme: \'tWaron twee Gebroeders stout. (Uit; Boertigh Liedt-boeck).

A rent Pieter (iysen, mei; Mieuwes, Jaap en Leen, En Klaeajen en Kloentjen, die trooken t\' samen heen Na \'t dorp ran Vinckeveon;

Wangt ouwe Franghs die gaf sen Gangs, Die worden off\'ereen \').

Arent Pieter (Jyaen die was so reyn int bruyn,

Sen hoedt met bloem-fluwiel die sat hem vry wat kuyn ¹) Wat scheefjes en wat schuyn Soo dat se bloot ter nauwer noot •^,)

Stongt hallif op sen kruyn.

Maer Mieuwes en Leentjen en Jaapje, Klaes en Kioen Die waeren ekliedt noch op het ouwt fitsoen,

In \'t root, in \'t wit, in \'t groen,

In \'t grijs, in \'t graeuw, in \'t paers, in \'t blaeuw, öelijck de Huysluy ²) doen.

As nou dit vollickje ³) te Vinckeveen anquam,

Daer vongdese Keesjen en Teunis en Jan Schram,

En Dirck van Diemerdam Mit Symen Sloot en Jan de Doodt,

Mit Tys en Barent Bam.

De Meysjes vande Vecht en vande Vinckebuurt Die hadden heur tuychje\'l te⁴) wongderlijck eschuurt: O ze waren so eguurt ⁵)!

Maer deynckt iens, Fy had langhe Sy Huer Onger-riem ehuurt.

1

luchtig en vry. „quot;t Is wat men in dien tijd mot een vreemd woord parmantig noemdequot;

2

(Leendertz. op Hooft I pag. 183). In Holland zegt men: „een knin jasjen, het staat hem

3

gebruikt naast bloot. — 4) Huysluy, boeren, bij de oude Germanen zoo genoemd, wijl ze als verzorgers van vee en akker te huis bleven en niet mee ten strijd ging (Dr. Halbertsma.

4

Lett. Naoogst I, p. 135). — 5) Vollickje, diaeresis. Honderden malen treft men bij onze oudere dichters deze grammatische figuur aan, in lossen, vertrouwelijken stijl meer dan in

5

stukken van verheven aard. — 6) Tuychje, alles te zamen genomen: wat aan den onderriem of gordel hing, dien de vrouwen toen droegen: sleutels, schaar enz. — 7) Te. Dit te, dat tegenwoordig te kennen geeft, dat eene eigenschap sterker voorkomt dan gewoonlijk of sterker, dan noodig of nuttig is, heeft hier do beteekenis van in hoor/e mate. — 8)quot;\'Eguurt, geguurd, ook) geguird, 1 van guiren, opknappen, oppronken. „Ghij bont ongnaertigh eguirt, ghy lljckt wel tien jacr jonger.quot; (Hooft).

92

Sy gingen in \'t selschip \'); daer worden soo eschrangst ^J), Gedronoken, gesongen, gedrueinelt \') en gedangst, Gedobbelt en gekangHt¹);

Men riep om wijn: liet most soo zijn,

Elck Boerman was een Langst²).

Aeiweerige ^ll) Arent die trock het ierste mes Tuege Piete Kranck-hooft en korselige Kes;

Maer Brangt van Kaellenes Die nam een greep, hy kreegh een keep\') Mit noch een boer vyf ses.

De Meysjes die liepen en lieten dat geschil,

Kannen noch kandelaers, noch niets en stonger stil;

Maer Kloens die stack en hil Soo dapper uyt, dat een Veen-puyt\'\')

Daer doodt ter aerden vil.

Symen nam de rooster, de buesem en de tang En wurpse Ebbert en Krelis vuer de wang;