m

A

m

Jt\'

•vt;

m-

rnmis^mmßn

................. ■ ..............

\'Mm

/ \' ,.

■ -f quot;.

É\'^-sBV;\'li

■ ; ^ ■ -y :

mmmMym

VVaJc

/ /

RIJKSUNIVERSITEIT UTRECHT

0957 1757

DE EPISODE —
VAN DE VERNIEUWING
ONZER POËZIE

PROEFSCHRIFT
TER VERKRIJGING VAN DEN GRAAD VAN DOC-
TOR IN DE LETTEREN EN WIJSBEGEERTE AAN
DE RIJKSUNIVERSITEIT TE UTRECHT, OP GEZAG
VAN DEN RECTOR-MAGNIFICUS Dr. H. TH. OB-
BINK, HOOGLEERAAR IN DE FACULTEIT DER
GODGELEERDHEID, TEGEN DE BEDENKINGEN
VAN DE FACULTEIT DER LETTEREN EN WIJSBE-
GEERTE TE VERDEDIGEN OP VRIJDAG
12 JULI 1929, DES NAM. TE 4 UUR

door

nicolaas anthonie donkersloot

GEBOREN TE ROTTERDAM.

BIBLIOTHEEK DER
RIJKSUNIVERSITEIT
UTRECHT.

• (

■. «

•ti

Aan mijn ouders, en aan
de nagedachtenis van mijn broer Henk.

Bij het afscheid van de Academie dank ik in den persoon van U
Hooggeachte Promotor, Hooggeleerde De Vooys, de Universiteit
en allen die daar mijn wetenschappelijke scholing hebben geleid.
In het bijzonder zullen de belangstelling en bereidwilligheid
waarmede Gij mijn arbeid aan dit proefschrift hebt gesteund, mij
steeds in herinnering blijven.

Ook Prof. Albert Verwey en Willem Kloos dank ik hierbij voor
hun welwillend gegeven inlichtingen.

Bewust dat deze verhandeling, als elk beschouwend werk, niet
slechts in academischen zin een proefschrift is, hoop ik dat het
beeld, door mij van de ter kenschetsing gekozen literaire episode
ontworpen, aan de werkelijkheid niet te zeer ongelijk zij.

HOOFDSTUK I

INLEIDING; ROMANTIEK.

r-\'-ri

mi.

DE ZOOGENAAMDE BEWEGING VAN \'80 IS EEN VERSCHIJNSEL, DAT IN
onze literatuur geheel eenig in zijn soort is. Er is geen tweede voorbeeld aan te
quot;Wijzen van een groep schrijvers, die zich zoo spontaan, geestdriftig en doelbewust
aaneensloten, met een duidelijk omlijnd plan, een gemeenschappelijk, uitsluitend
artistiek ideaal, en, om een erkenden leider geschaard, een aanvalsfront vormden
tegenover een oudere generatie, een snellen omkeer teweegbrachten in het karakter
van en het oordeel over de literatuur, en in korten tijd een serie meesterwerken
schiepen, waarin een zeer bepaalde sfeer door allerlei gemeenschappelUke nuances
quot;Waarneembaar is.

Men moet zich naar het buitenland wenden, om een dergelijke spontane vernieu-
wing eener literatuur te kurmen aanwijzen. De samenwerldng van Wordsworth en
Coleridge omstreeks 1798 is er ©enigszins mee te vergelijken, al kan men in dit
pval nauwelijks van een groepeering spreken, en is de benaming Lake-school, ten
hoogste schematisch bruikbaar, feitelijk ongegrond. Een dergelijk spontaan karakter
en actief groepsverband vertoonen wel de romantische beweging van ± 1830 in
Parijs, het Cénacle van Nodier, Hugo, De Vigny, Sainte-Beuve, Dumas en De
Musset, en de romantische Schule in Jena omstreeks 1800. Op soortgelijke wyze
is de beweging van \'80 in Amsterdam, beter gezegd de beweging van de Nieuwe
Gids, wat men in het Duitsch noemt „epochemachendquot; geweest. Dat deze beweging
met de romantische stroomingen in Duitschland, Prankryk en Engeland in het
begin der eeuw in verscheidene opzichten gelijkenis en verwantschap vertoont, is
reeds meermalen opgemerkt, en zal in deze verhandeling worden uiteengezet en
toegelicht. Men zou hieruit de gevolgtrekking kunnen maken, dat de beweging van
\'80 als een uitlooper der Europeesche romantiek is te beschouwen. Maar zulk een
theoretische „plaatsbepalingquot; van letterkundige verschijnselen lijkt mij nutteloos.
Men verwisselt daarbij verschijnselen en beschouwingswyzen van verschijnselen,
het primaire en secondaire.

Bij de beschouwing van literatuur mag men niet vergeten, dat er feitelijk nooit
een renaissance, en nooit een romantiek als zoodanig heeft bestaan. Er zijn dichters
en schrijvers geweest, er is proza en poëzie; er zijn in het werk van tüdgenooten
verwante trekken, die op een kenmerkende mentaliteit wijzen, een tijdsfeer of tijd-
geest. Men vat deze kenmerken en verschijnselen achteraf samen en komt aldus
met goed recjht tot collectieve benamingen als bijv. renaissance en romantiek,
maar men moet steeds in het oog houden, dat dit niet anders dan literair-historische
beschouwingswijzen, werkhypothesen zijn en evenmin realia als bijv. de tijdvakken
oudheid, middeleeuwen en nieuwe tijd. Literaire werken en verschijnselen tot de
agij. romantiek herleiden is dus een averechtsche werkzaamheid. Maar wel is het
mogelijk bepaalde werken en stroomingen beter te begrijpen door ze te beschouwen
in vergelijking en verband met gelijktijdige, of vroegere, gelijksoortige stroomingen
elders. In dien zin is de beweging van de Nieuwe Gids in verband te brengen met
de romantische stroomingen in Europa tusschen omstreeks 1800 en 1830, en kan
er vergelijkenderwijs sprake zijn van een romantische mentaliteit.
Men kan echter met de woorden romantisch en romantiek niet voorzichtig genoeg
zün. Zoo, zonder meer, zijn ze uiterst vaag, door de veelsoortige opvattingen die
zich in deze benamingen kruisen.

Om te beginnen kan men aan het woord romantiek een literair-historische èn een
literatr-aesthetische of zelfs algemeene aesthetische beteekenis hechten. Terwijl
men dan in het eerste geval zich aan vrij scherp getrokken historische grenzen
moet houden, kan men in het tweede met evenveel recht van de romantiek van
Shakespeare, van Rembrand, van de middeleeuwen als van Scott en Hugo spreken.
Om het begrip romantisch te verstaan, dient men van de literair-historische
beteekenis uit te gaan, waarbij zich dan de aesthetische beteekenis bij overdracht
of vergelijking aansluit. Literair-historisch verstaat men onder romantiek in groote
trekken de mentaliteit, de gevoelswereld, die tot uitdrukking kwam in Percy\'sj
Relics en Herder\'s Stimmen der VöUcer, in Goethe\'s quot;Werther en Chateaubriand\'si
René, in Byron\'s Childe Harold en Schiller\'s Raüber, in Novalis\' Hymnen an die*»^
Nacht en De Musset\'s Nuite. Uit deze opsomming is het eigenlijk karakter der
romantiek nog slechts vaag te vermoeden. Historisch kan men in elk geval de
omtrekken dezer romantiek aangeven tusschen Bishop Percy en Lord Byron,
tusschen Klopstock en Heine, tusschen Rousseau en Hugo; in jaartallen uitgedi-ukt
tusschen omstreeks 1760 en 1830.

Ji.ls zoodanig is romantiek een verzamelnaam vooP een aantal verwante, maar

SSfliS^nbsp;uiteenloopencie, gelijktijdige verschijnselen in de euro-

Sf^\'^^f w duidelijk daarin waarneembare grondtrekken moeten aanleiding geweest
„ ni ? ^^.f ^^^^^ beteekenis van romantiek en romantisch Zoo weTS
Srh^ifquot;\'nbsp;de werkelijkheid heenwijzen naar de wereld van drooS eS

verbeeldmg. van een schoon verleden of een schoone toekomst. Buitend^ta-eï
een mmder gunstige beteekenis, grenzend aan opgeschr^?d sentto
£nbsp;quot;quot; ^^quot;^^quot;iting bij het geëxalteerd karakter van s^mi\'I wSen

f.nbsp;romantiek. En eindelijk vertegenwoordigde dit begrSrSmScS

in de volksvoorstellmg allengs al wat geheimzinnig en fantastisch i?- Srs Sn
zeerovers burehtruïnen, spaken en kerkhoven, een zigeuneSmp een maanSnd-
schap m de sneeuw, een fakkeloptocht in een grot een tuinfeest mpf ^nt^ti^l

^«^^^^tende liefde, dat al].s k^^\'b^uïter^fro^
S k^^luiten dat al wat lieflijk, geheimzinnig, onwaarschijnli^roTonvervuf-\'
^r IS, n den cirkel van het romantische is te beschrijven. Er blijkt een ïïieen
schappelyke grondtrek in al deze romantische taferee en, en een onSfw
uit de werkelijkheid, een ingaan tot den droom, of het wShIr is ^^r, dSf
wereld zoekt te ontkomen in den droom van eeuWigenbsp;o^de pauner die fn

1 een fantastische straatverlichting zijn wereld vereeet wnnbsp;pauper die in

! stellen, dat aan alle romantiek oSJlZtLÏÏa\'ZÏ Zl^^^

f^quot; ontwijken is naar de wereld van droom en verbelt;SdL ^^^
ti^achten naar geluk en bevrediging in een verloren verleden, in een veSe

zonder tijdruimtelijke grenzen. Deze zelfde L^nz if er m^
mutandis, in de romantiek van Paust en in die van den stuiversroman^« hh

DEFINITIES. De naam „romantiekquot; ontstond in dpn irrirKr Trov, i, o
Tieck en Novalis te Jena kort voornbsp;Slgll^he^ft^hS eïrïfden\'

^gripsinhoud ervan gedefinieerd. Het romantische heeft bij hS eÏÏ aSee^
aestheteche beteekenis. en geldt als een tegenstelling tot hei antieke RomSsJh
is het beste m alle moderne, d. i. niet antieke poëzie. „Romantisch ä dS S
uns emen sentimentalen Stoff in einer fantastischen Form darstSt\'^i) ^P^f
mentalequot; stof is dan zulke waarin het gevoel overheerscht Gevoed ^n verbeS:
ffclden voor hem dus reeds als de criteriën van het romantische Het kHil^
zeer uitgebreide beteekenis, daar hij in dien zin hPi-nbsp;T ^^

älteren Modernen, bei Shakes^are CsrvSr^n Lnbsp;aantreft, „bel den

herstemmenquot;. De romantische voorliefde voor de SLSu^^n
bij hem sterk mee. Aanvankelijk gebruikte hij de uitdrnS?
hi?nbsp;dan ook ter kenschetsing voor de epische ridderpoëz e.«)

van de romantische poëzie van Tasco, Pulci, Ricciaxdetti, Wieland De wiidS
Sr ?quot;quot;\'nbsp;bevreemdende, wonderbaarlijke, fantastische kr^ hS bï hS

«quot;der romantische kunst de romS zSf zto

«ISSSHIHÄS-Ä

SsTJe mlkïrquot;\'^nbsp;^^^ romantische is uit Ä^Än^e^

kunst, omstiJ4 hef\'SddpÏ HL^nbsp;,nbsp;strooming in de Europeesche

sSSsSSS^?«

Ln zag aldus eennbsp;schoonheid in de kunst,

en vergat dat deze vSS v2rnbsp;^^nbsp;aan,

aspect,%en bepaald^ ^o^ Va/ vS Znbsp;^^^ ^^ typisch

noemen.

Naar de middelPPnnr^^^LTf \'quot;T .romantisch mug
sehe en anti-classIcistlschrSfngïn ^et SnlTnbsp;anti-rationaJisti-

en verbeeldingsleven zün uitS^ meïS s^nbsp;intens gevoels-

schetsing van de —k I^n,

wyzen m de definities o.a. van Madame de Staël: „Le nom de romantique a été
mtTOduit nouvellement en Allemagne, pour désigner la poésie qui est née de la
chevaUerie et du christianismequot;,«) en van Heine: „Die romantische Schule war
nichts anders als die Wiedererweckung der Poesie des Mittelalters, wie sie sich in
dessen Liedern, Büd und Bauv/erken, in Kunst und Leben manifestiert hatte quot; «)
In Pi-ankrijk, waar meer dan in andere landen de nieuwe kunst zich in reactionaire
stormen tegen het starre classicisme vrijmaakte, werd vooral de machtige vrij-
heidsdrang van het gemoeds- en verbeeldingsleven als het wezenhjk romantische I
gevoeld. Hugo formuleerde het in zijn beroemde voorrede op Hernani aldus- Le
romantisme, tant de fois mal défini, n\'est que le libéralisme en littératurequot;. 7) Deze
definitie wijst in hare eenzijdigheid op vooral plaatselijke en tijdelijke kenmerken
van de nieuwe, romantische kunst, maar ook in dieperen zin behoort een intcnsel
VTijheiflsdrangr tot de wezenlijke elementen der romantiek: de drang zich van hetl
oogenblik, van de omgeving, van de v/erkelijkheid. van zichzelf, en zelfs van dit
leven en zijn tijdruimtelijke grenzen te bevrijden is in zijn verschillende nuancee-
ringen een essentieel kenmerk van de romantische lïunst. „Ich möchte mir eine
Ader öffnen, die mu: die ewige Freiheit schafftequot;, laat Goethe den hoofdpersoon
zeggen van zijn meest romantische werk, „Die Leiden des jungen Werthersquot;
Goethe zelf intusschen heeft zich over het romantische aUeen afkeurend uitgelaten-
„Classisch ist das Gesunde, Romantisch das Kranke.quot;«) Maar men moet niet
vergeten dat dit oordeel uitsluitend gericht was tegen het „wild-romantlschequot; werk
van Tieck en de beide Schlegels, die door Goethe heftig bestreden zyn. Inderdaad
IS het onve^/ulbare m het romantisch verlangen een tijdlang aanleiding geweest
tot ziekelijke mijmermgen en overspannen gemoedstoes.tanden, waaruit vooral in
Duitschland een wemi- aantrekkelijke literatuur ontstond. Maar in den dieperen ^
zm van het w^d ^ Goethe altyd een romanticus geweest. Terecht betoogt men
dat Götz en wenner zijn romantische periode vertegenwoordigen, en dat zijn
Italiaanscne reis (1786-\'88) het keerpunt in zijn leven vormt. Maar men vergete
niet, dat hy aan het gotische Paustmotisf, dat met recht romantisch mag hee-ten
en hem ree^ m zijn zgn. romantische periode aantrok (1770), zijn levenlang heeft
gewerkt en ae meest romantische scènes uit zijn levenswerk, als Paust\'s poging tot
zelfmoord en het contract met Mephistopheles, het laatst schreef, na 1790. Znn
afwijzend oordeel geldt alleen een bepaald soort romantiek. De latere literktuur-
gesclü^chrijvmg heeft de romantiek veelal niet minder subjectief beschouwd dan
de tijdgenooten, en verscheidene definities uit latere perioden zijn meer een par-
tijdig oord^l dan een begripsbepaling. Courthope\'s Romantic movement») is o.a.
een tyP^^^i^nbsp;een partijdige afwijzende beschouwing der romantiek.

Zun waardeCT^ der groote Engelsche romantici is altijd koel en gereserveerd, en
geen ^legenneia laat hij ongebruikt om op het onmaatschappelijk en onnationaal
karakter van hun werk te wyzen en hun gebrek aan eerbied voor de Engelsche
tradities t. ppen Ook Lasserre\'s groot en belangwekkend werk over de Pransche
romantiekquot;) heeft een duidelijke afwijzende tendenz; het boek is als een nood-
^^r^m^Snbsp;dreigend verval der glorie van den Pranschen

^ ï ^f Jnbsp;een gevaar, een schipbreuk, een ontbinding

^Zf T^\'r^r^Zl^\'\' ^^nbsp;la volupté. Zijn vonS

mmantS:nbsp;onvoldaanheid met de werkelijkheid voor vele

SfaSSenbsp;^^^ ontwrichting der traditionelle maat-

schapiKlyke en zedelijke verhoudingen. De romanticus die zich met zijn ïrevoels-\'
en gedachteleven tegenover de werkelijkheid voelt staan, neemt re^i fen zoo
geprononceerd mch^dualistisch standpunt in, dat h« zich al spoedig vS Ie alS-

SÏÏ wSf Änbsp;^^nbsp;^^nbsp;direcK,

huidige leven ^^ romantisme est une littérature où domine le lyrisme; ce lyrisme

^t tout traver^ de fn^ons métaphysiquesquot; (Lanson) Dat de romantische

mentaliteit bij uitstek individualistisch is, volgt terstond uit den hang naar een i

sterk persoonlijk gevoelsleven, uit den roep om het hart, om de wereld van het \'

eigen innerlijk waarmee de nieuwe kunst zich overal aankondigde. Onvoldaan

met de objectieve gegevens van de wereld buiten zich, zoekt de romanticus een

^tste toevlucht bij zichzelf, veelal zonder dien te vinden. „Das Herz Ist der

Sturm, der Himmel das Ichquot;, schrüft Jean Paul in zijn Titan. De romantische

kunst IS individualistisch, en als zoodanig anti-formesl, en anti-rationalistisch.

Werther zegt: „Ach, was ich weisz, kann jeder wissen — mein Herz hab\' ich allein quot;
Een zeer belangrijk aspect der romantische kunst wordt dus ook uitgedrukt in
I de definitie van Frans Coenen, volgens wien de romantiek een individualistische
\\renaissance isquot;), inderdaad spitst zich het Europeesche individualisme, dat zich
in de groote renaissancistische stroomüig destijds reeds ontwikkelde, in de roman-
tische beweging opnieuw en beslissend toe. Ook Prof. Prinsen wijst op de con-
tinuïteit in de ontwikkeling der Europeesche kunst, wanneer hij de romantiek d«^
^euwe renaissancequot; noemt, een benaming die overigens niet voldoende duideüik
is tot verheldering van het begrip romantiek.

In de renaissance komt een individualisme op, dat de schoonheid dezer wereld
met nieuwe oogen ontdekt, de artistieke persoonlijkheid gaat het leven autonoom
denkend en voelend genieten. Maar allengs ontdekt zü weer de grenzen, waar-
toumen zj ook dan nog gebannen blyft. En in de romantiek, de nieuwe vloedgolf
van sterk gevoelsleven, die over Europa gaat, zoekt zij ook deze grenzen te ver-
breken en aan het eigen innerlijk een onbegrensde vrijheid te verzekeren, die de
grenzen der eindige werkelijkheid verre te buiten gaat. Er is in alle romantiek
een toomelooze drang naar vrijheid, verte, ruimte, oneindigheid. „Als gemoed
gmomen, wilde de Romantiek zeggen: teleurstelling en vlucht uit de werkelijkheid
als geestesaanleg was zij verlangen naar het verleden. En hetzy Novalis de Nacht
en de „blaue Blumequot; zocht, Childe Harold langs de Middellandsche zee zwierf
of Bernardin de St. Pierre Paul en Virginie bezong, altyd was er vlucht uit dé
alledaagsche wereld en heenwülen naar een toestand waarin de menschheid
gelukkiger was geweest.quot; (Verwey).quot;)

Als de grondtrek in alle romantiek mag: men met ffoed recht een ffeluksverlang-en
aannemen, dat zich een andere wereld, een nieuw leven zoekt, droomt en ver-
beeldt buiten het nuchtere, huidige, direct g\'eg\'cvene

WT KOflIANTISCHE VERLANGEN. Dit is het ^oote romantische verlangen
dat m alle romantiek min of meer duidelijk is terug te vinden. De romantische
persooniykheid, teruggeschrikt uit het formeele verband der maatschappij uit de
objectieve wereld van het denken, zoekt in zichzelf een uitweg en laat zich door
gevoel en verbeelding leiden naar den droom van verleden of toekomst van een
schooner wereld, een dieper en bestendiger geluk, een leven zonder grens en
, breuk. „Die Welt wird Traum, der Traum wird Weltquot; (Novalis).
Het zich verdiepen in zich zelf is de bron der romantische gevoelens die telkens oo
andere wijze eenzelfde verlangen zoeken te bevredigen. Dit geluksverlangen dat
sterk persoonlyk is, is, daar het zich tegen nivelleering, objectiviteit formaliteit
en traditie kant, in den grond a-sociaal, dikwyls zelfs anti-sociaal. De aandrift
van de romantiek was vrijheid der persooniykheid. Maar dit werd niet aUeen een
bevryding, doch tevens, in den zin van Lasserre, een ontbinding. Want uit dien-
elfden drang naar vrijheid volgde de ontreddering der geëmancipeerde persoon-
^.kheid, van het m zichzelf teruggetrokken, aan zichzelf overgelaten individu
Deze ontdekt zijn eenzaamheid, die allengs ondragelijk wordt. Met het roman-
^he verlangen gaat in de meeste gevallen de romantische eenzaamheid gepaard
De drang naar vrijheid, bevrijding uit de teleurstellende weHkelijkheid om zicli
heen beteekende tevens een individualistisoh isolement. En het conflict met de
wereld werd tegelijkertijd ervaren als een conflict met zichzelf, want buiten de
roraeele verhoudingen was het geluk evenmin vindbaar, en een grooter verlaten-
heid nog werd het deel van den romanticus. En zoo wordt uit de Weltfremdheit
^e Weltschmerz, uit de eenzaamheid de sentimentaliteit. Werther is hiervan het
prototype Werther is de naar vrijheid en onafhankelykheid dorstende, naar liefde
hunkerende romantische natuur. Eerbejag, standsvooroordeelen, huwelijksmoraal
en zooveel andere tradities zijn de muren waaraan hU zich met zijn innig per-
s(W^yk gemoedsleven stoot. Hij past niet in deze samenleving. Zijn doeleinden zijn
met nuttig, voor zijn verlangen is hier geen vervulling, op zijn vragen geen ant-
woord. Alles is onzeker. Dood en leven, eeuwigheid en vergankelijkheid zyn de
mysteries die hem geen rust laten. Alleen de liefde herdenkt hij als een gelukzalige
pyn, eer hij vrywiUig het leven verlaat, dat hy onvrijwillig is ingegaan. Werther is
het zwervershart, op aarde altijd rondtastend in verlangen en onzekerheid, altijd een
vreemdeling tusschen \'s werelds bedryf. „Dies Buch schildert das Recht und das
Unrecht des vollen Herzens gegenüber den trivialen und starren Regeln des ver-
standig geordneten Alltagsleben, seinen Unendlichkeitsdrang, seinen Freiheitsdrang
der das Leben als einen Kerker und alle Scheidewände der Gesellschaft als Kerker-

mauern empfindetquot; (Brandes) i®). Wamieer men afziet van de overdreven, tijde-
lijke, door mode ingegeven eigenaardigheden van Goethe\'s Werther, beeldt dit
boek werkelijk bij uitstek het wezenlijk romantische uit, het verlangen, da
romantische eenzaamlieid en de droefheid, de eindelooze verwondering en wee-
moed om dit tydelijke leven. „Ja, wohl bin ich nur ein Wand\'rer, ein Waller auf
der Erde ! Seid ihr denn mehrquot;. (Werther). Met hei geluksverlang^en gaat onver-
m^jdeiyk de ervaring van zijn onvervulbaarheid samen. De romantische droefheid
schreit om de grenzen van dood en leven, om de gevangenschap van tijd en
ruimte. Altijd is de romanticus een verkenner der eeuwigheid, maar tegelijk
krijgsgevangene der eindigheid. Zijn leven staat als het ware op een spanning
tusschen eeuwigheid en eindigheid. Een spanning kan men het noemen, want er
werken twee tegengestelde krachten; er is de voortdurendie aantrekkingskracht
van het ontijdelyke, het onweerstaanbaar magnetisme van het onbekende, waar-
door de romanticus de rustelooze zwerver op aarde wordt, en er zijn tegelijk de
bindende kracht van dit leven, het vasthoudende van traditie en conventie, de
beperkende, vrijheid belemmerende factoren van het maatschappelUk leven,
waaraan de zwerver tegen wil en dank toch altijd weer deel heeft, waarvan hy
zich nooit geheel ontslagen kan voelen. De romanticus hunkert naar een onbe-
perkte vrijheid en vindt zich altijd opnieuw binnen de sociale grenzen der maat-
schappü, b^en de individueele ^enzen van den geest, van het lichaam, in laatste
instantie binnen de onoverschrydbare grenzen van tijd en ruimte ingeperkt. „Prei
wollen zu dürfen ist im tiefsten Grunde das einzige Geschenk, das die faustische
Seele vom Himmel erfleht,quot; zegt Oswald Spengler in zijn Untergang des Abend-
landesquot;). Men kan zeggen dat de romantiek de uiting van dit rusteloos en onbe-
vredigbaar verlangen in de kunst is. In De Sénancour\'s Obermann (1804) vinden
wij datzelfde verlangen, dat wij in Werther reeds aanwezen en dat het wezenlijke
is der romantiek, markant uitgedrukt. De Sénancour noemt den mensch een
gepreste matroos; hij heeft het\' sohip niet gekozen, hij houdt het recht aan zich
te deserteeren, want hij verlangt als het eenige waarop hij recht heeft, de vrijheid.
Het romantische geluksverlangen is een verlangen naar vrijheid, omdat vrüheid;
van gi\'enzen en banden ontslagen te zyn, als de ideale vorm van het gelulü
begeerd wordt.

Het leven van den romanticus is de onophoudelijke strijd om deze vrijheid, een
streven naar een altijd wijkend doel. Schlegel brengt Pichte\'s philosophische leer,
dat onze voorstellingswereld berust op den nooit te beslechten strijd van den
menschelijken geest met zijn oorsproiüielijke beperktheid, op de kimst over, waarin
de tegen^lling tusschen eindig en oneindig evenmin beslecht wordt. Daarom is
Byron, dien Shelley „the pilgrim of etemityquot; heeft genoemd, met zijn rusteloos
leven, met zijn poëzie der rusteloosheid, het romantische type bij uitnemendheid
geweest en door Brandes dan ook als zoodanig beschreven. „There are souls that
drive on and on and never will anchored bequot;, schreef Byron zelf. Zich nooit in
dit leven tot rust te zetten, nooit te berusten, dat is de kenmerkende gemoeds-
gesteldheid van den romanticus. In de rust, de gerustheid is het romantische
gevoel teneinde en misschien is er daarom in onze bedaarde letterkunde der
19e eeuw zoo weinig echte romantiek; in de berusting die een gespannener,
trülender evenwicht is dan de gerustheid, is het romantische gevoel overwonnen,
althans beheerscht, en daarvan zijn de latere poëzie van Goethe, wanneer hij
lang na Werther „die ewige Liebequot; heeft gevonden, en van Shelley, wanneer hy
lang na iUastor een „all sustaining Lovequot; erkent, een voorbeeld. Maar deze be-
rustmg, die de romantische onrust voorbij en te boven is, is zeldzaam. In bijna
alle romantische literatuur is het hunkerend verlangen, en daarmee samengaande
do ontgoocheling, de romantische droefheid. Deze romantische droefheid is iets
anders dan een feitelijk leed om een verlies of tegenslag; zij is wat men wel
genoemd heeft: la douleur de l\'existence. „L\'infini me tourmentequot;, zegt De Musset
in „L\'espoir en Dieuquot;. Het is niet de droeflieid om de lotgevallen des levens,
maar om het leven zelf. Het is deze droefheid, die naar allerlei nuances met
verschillende namen genoemd wordt, la douleur de l\'existence, 1\'inquiétude pro-
fonde, spleen, mélancholie, Weltschmerz; het is alles uiting van de betrekkelijk-
heid, die de sterveling aan den lijve en aan de ziel ondervindt. „Le mal roman-\'
tiquequot; is het leed van allen, die zich den mensch als sterveUng 5sUn bewust ge-
worden. Het is de schrijnende pijn van de ziel, om haar grenzen. Het is de eeuwige
onvoldaanheid in dit leven. „il y a l\'infini entre ce que je suis et ce que j\'ai

besoin d\'être. L\'amour est immense, elle n\'est pas infinie. Je veux un bien, un rêve,
une espérance enfin, qui soit toujours devant moi, au delà de moi, plus grande
que mon attente elle-même, plus grande que ce qui se passe.quot; (De Sénancour)
Romantiek is de geluksdroom van het onvervulbare.
WELTSCHMERZ; WERELDVERACHTING.

De reacties van den romanticus op deze onvervulbaarheid zyn zeer verschillend.
Slechts in enkele gevallen, als bij Shelley en Go3the, wordt zij in zijn leven
opgenomen en aanvaard. Meestal blijft zij een voortdurende, verterende onvrede
in het leven van den romanticus, een altijd beklaagd gemis, of een met wrevel
en wrok door het leven gedragen tekort. De romantische dichter trekt zich in
zich zelf terug, omdat deze wereld hem niet bevredigt, doch in zich zelf vindt hij
evenmin vrede, en hij blijft met zijn eenzaamheid, droefgeestig of verbitterd
alleen. En zoo komt uit het romantisch geluksverlangen bijna altijd de oagenees-
lyke weemoed, of anderzijds, de verbitterde hoogmoed van den romantischen
dichter voort. Hij wordt een vreemdeling of een vijand voor deze wereld. „My
joys, my griefs, my passions and my powers, made me a strangerquot; (Byron) i®).
In zijn eenzaamheid, door een wijd verlangen tot aan de laatste grenzen, „voorbij
de wegenquot;, gedreven, ziet hij hunkerend of klagend uit naar een geluk, een vrijheid,
die niet van deze wereld zijn. Of, en dat is de andere reactie, hij maakt van
zijn eenzaamheid zijn glorie. De ziel in haar cel droomt van de eeuwigheid, maar
deze droom wordt dan die eener goddelijke ballingschap. De wereld wordt een
verbanningsoord, waar zich de trotsche diditer zijn verloren goddelijkheid her-
innert, droef maar ongenaakbaar. Dat is de romantische trots, die wij later ook
bij Kloos, bij Verwey en Van Eeden zuUen aanwijzen.

De Weltfremdheit van den romantischen dichter is beurtelings Weltschmerz of
wereldverachting. Door de zelfanalyse in zich zelf teruggedreven en geïsoleerd,
heeft de romanticus behoefte aan een houding waarin hij zich zijn eenzaamheid
dragelijk maakt, en deze vindt hij in de Weltschmerz, het zelfbeklag of in de
wereldverachting, de zelfverheffing. In beide gevallen blijft hij romanticus, altijd
met zichzelve bezig. Hij vindt vertroosting in zijn melancholie, dat is de senti-
mentaliteit. „La mélancholie, c\'est le bonheur d\'être triste.quot; Het is deze weemoed,
die in Duitschland in Werther en zijn tallooze navolgingen, in Pranlcrijk in
Chateaubriand\'s René tot uiting komt. Baudelaire spreekt zelfs van „la granäe
école de la mélancholie, créée par Chateaubriandquot;. En inderdaad is er in de
geheele Pransche poëzie der 19e eeuw die toon van weemoed en ontgoocheling,
van levensmoeheid en spleen. De Musset, De Vigny, De Lamartine, De Nerval,
Baudelaire, Verlaine en Rimbaud, voor hen allen was dit leven een smartelijk
raadsel, een doolhof waarin \'zij vragende en onzeker, en altijd eenzaam rond-
tastten.\' En of De Lamartine aan de droefheid van het leven zocht te ontlcomen
in de melodieuse mijmering zijner Méditations, of De Vigny het stoïcisme te hulp
riep om het leven te kunnen dragen („Souffre et meurs sans parlerquot;; Mort du
Loup; „J\'aime la majesté des souffrances humainesquot;, Maison du Berger), of De
Musset in zijn droefgeestigheid zelf een schoone en zoete troost zocht („iel bas
l\'adieu de ce qu\'on aime, est un si doux chagrin qu\'on en voudrait mourirquot;quot;)
en zich liet gaan in de zachte droefheid zijner verzen, het droef geluk van „faire
une perle d\'une larmequot;, altijd bleef een ongeneeslijke weemoed de grondtoon hun-
ner poëzie. En diezelfde weemoed om de vergankelijkheid en onbestendigheid
van al het aardsche, om de hopelooze eenzaamheid van den sterveling en de
doelloosheid van het leven, kon dan tot vertwijfeling en verbittering worden
(Baudelaire), of tot een doffe levensmoeheid, die naar het einde in den dood ver-
langt. Het romantische doodsverlangen, de neiging zich in zijn eigen dood te ver-
diepen is er bij tal van romantische dichters, bij Heine, bij Tieck, bij Lecomte
de Lisle en Lamp;opardi, in onze poëzie bij BUderdijk, en later bij Kloos en Van
Eeden. Een scherper vorm nog van deze levensvreemdheid is de afkeer van het
leven, de verbitterde walging, het taedium vitae, waaraan Byron, Baudelaire,
Tieck en bij ons Willem Kloos meermalen uiting gegeven hebben. Daarmes samen
gaat de trots, de hoogmoed, de romantische hybris van den dichter, die de wereld
met verachting verstoot en zich in zijn eigen heerlijkheid terugtrekt, zooaLs men
dat bij Tieck en Priedrich Schlegel, bij Jean Paul, bij Byron, bij Chateaubriand
en Lamartine, in onze letteren bij Kloos, Perk en Van Eeden kan vinden. En
tevens is er de opstand tegen het leven, het verzet tegen de maatschappij, dat
de Individualistische, romantische mentaliteit meebrengt.

De romanticus is in sijn iieftig en trotœh individualisme anti-formeel, anti-tra-
ditioneel, anti-sociaal en dikwijls anti-dhristelijk. De aard der romantische men- ,
taliteit bracht mee dat er sterke revolutionaire elementen in de romantische
literatuur zijn. Men vindt ze in de Duitsche Sturm und Drangliteratuur, in Die
Räuber en Götz von Berlichingen, later in Tleck\'s William Lovell, in Schlegel\'s
Lucinde, in Jean Paul\'s Titan, ook in M. de Staël\'s Delphine, in Shelley\'s Queen
Mab en Byron\'s Don Juan.

Ook de tachtigers, all hebben zij zich aan het maatschappelijk leven in hun ge-
schriften minder gelegen laten liggen dan bijv. Tieck of Shelley, waren anti-
sociaal, of althans stellig a-sociaal (Kloos, Van Deyssel), en namen zichzelf \'
uitsluitend als de maat der dingen. De verloochening van alle maatschappelijke ■
waarden vinden wij in Tieck\'s „Geschichte des William Lovellquot; (1795). Hier is
öe romantische individualistische opstandigheid tot het uiterste gedreven, tot een
soort nihilistische phUosophie, die aan hartstocht en vertwijfeling beide den
teugel viert, „ich selbst bin das einzige Gesetz in der ganzen Naturquot;, is de
^sequentie dezer levensbeschouwing.

ye groote romantische opstandeling, het type van den romantischen rebel Is
mtusschen Lord Byron, door tal van romantische dichiiers als hun meester be-
wonderd. Shelley, De Musset, De Lamartine en zelfs Goethe vereerden hem en
hem boven zichzelf. Shelley schreef eens, zichzelf bij Byron vergelijkend,
quot; sun has extinguished the glowwormquot;. Alle romantische sentimenten sche-
Byron vereenigd, zooals quot;De Lamartine, die hem tegelijkertijd schuwde
en bewonderde, hem heeft geteekend in L\'homme 2»):

Ange ou démon,
Qui que tu sois, Byron, bon ou fatal génie,
J\'aime de tes concerts la sauvage harmonie.
La nuit est ton séjour, l\'horreur est ton domaine.
Les cris du désespoir sont tes plus doux concerts.
Le mal est ton autel, et l\'homme est ta victime.
Ton œil comme Satan, a mesuré l\'abîme
Et ton âme, y plongeant loin du jour et de Dieu
A dit à l\'espérance un étemel adieu !
Goethe heeft Byron in het tweede deel van Faust als Euphorion, het kind van
Paust en Helena verheerlijkt. Goethe bewonderde uit zijn rustig verblijf in Wei-
mar Byron vooral omdat deze zijn poëzie ook lééfde. Wanneer men al niet met
Brandes in Byron het hoogtepunt der romantiek wil zien, men kan toch bij
bemand beter dan bij Byron de romantische mentaliteit leeren kennen: een-1
^mheid, weemoed, trots, rusteloosheid, zwerversdrift, vergankelijkheidsbesef en j
eettwigheidsverlangen. Dit zijn de krachten die Byron\'s „romantic heroquot; drijven,
het Don Juan is of Childe Harold, tJhe Corsair of the Giaour, Cam of Man-
die in eenzaamheid sterft en priester noch duivel van noode heeft. Altijd
^ het dezelfde doem, die hem drijft. ,Das Kainszeichen ist das Zeichen der
^easchheit- das Zeichen der Qual und der Unsterblichkeit, s^) aldus kenschetst
Brandes Byron\'s levensopvatting, of met Byron\'s eigen woorden, uit Manfred:
„How beautiful is all this visible world !
But we, who name ouTs.elves its sovereigns, we
Half dust, half deity, alike unfit
To sink or soar, with our mixed essence malie
A conflict of its elements, and breathe
The breath of degradation and of pride. 22)
®®MANTIEK EN CHRISTENDOM. De romantische opstandigheid, die alle groeps-
y^rbanden en tradities haat, kant zich ook veelal tegen het Christendom. Het ver-
^^gen de grenzen dezer wereld te overschrijden en in te gaan tot een eeuwig
^«luk, is een diep menschelijke behoefte waaraan elke godsdienst bevrediging
te geven. Ditzelfde verlangen laat zich in het romantisch gemoed echter
tot rust brengen in de verwachting eener hemelsche zaligheid. Het blijft
onvoldaan en kant zich zelfs tegen de zekerheden van het geloof. Het blijft een
^^\'^ensiang zoeken, dolen en tasten: zoo wordt de definitie begrijpelijk, die bij ons
den Katholiek Gerard Knuvelder, van romantiek werd gegeven: „Romantiek 1
het niet-Christelijke godsverlangen.quot;nbsp;tr^ ^

zijn de romantische „pilgrims of eternityquot; geen geloovige Christenen ge-
feest. Men denke aan Byron\'s Giaour en Manfred. Ook Shelley stond tegenover

het Christendom. Als student al werd hy van Oxford verwijderd om zijn Neces-
Q^^en Mab vindt men zyn philosophie, ontleend aan God-
wms Political Justice terug: Priesters en koningen brengen verderf reseerinïrpn
en gc^iensten zyn inventies van schurken. De geschiedenis der christelijke
kerk is die van een ontzaglijk bedrog, „a record of miseries and crimesquot; w5
vereerde hy den grondvester van het Cliristendom:nbsp;\'

One came forth of gentle worth,
smiling on the sanguine earth:
his words outlived him, like swift poison,
withering up truth, peace and pity 23)
Het Christendom heeft den Christus verloochend („Thy name has become a
v^.,- ; ?nbsp;^^^nbsp;verderfelyk kwaad. Eerst op het einS

SStenîôm^ \'\'\'\'\' quot;nbsp;verzoenlijker tegeno?^

quot;^f^nbsp;gegolden, in wien Christendom en

romantiek zich verzoenden en samengingen. Maar zyn geloof was weinig anders
TmT^t^^\'^T\'\'\'nbsp;f tistieke aandoeningen. Zijn „Génie du cSLf

den grond een apologie, steunend op artistieke overwegingen. Ziin
r^lTlquot;quot; ^n poëzie. Uit de figuur van Réné kan blyken, h^ weLig Sp
Chateaubriand eigeniyk het Christendom voelde, bijv. waar hij hem met zita voll^

quot;quot;quot;nbsp;^ commencLe^\'dTma\' viir^e

n ai cessé de mourir des chagrins: j\'en portais le germe en moi, comme l\'acre
porte le germe de son fruit. Un poison Inconnu se mêlait à tous mes sTntimente
Je SUIS un pénible songe.. Je m\'ennuie de la vie; l\'ennui m\'a t?u7ours Sî
ce qui intéresse les autres hommes ne me touche pas.. En Europe, en ImSque

iVr ?nbsp;lassé.quot; Tenslotte is „ennuiquot; by Chateaubriand

het eerste en het laatste woord. Onder den schijn van Christendom vierde hij zijn
melancholie en levensmoeheid uit. Allard Pierson schreef over hem, dat. al hiben
zyn geschriften byge^agen tot de restauratie van het Katholieke Christendom
in Pranknjk, „de bezielde en welsprekende lofredenaar van Le génie du Christia-
nisme geen Christen was, een lichtzinnig en wereldsch twijfelaarquot; 25)
Een rustelooze t^fel is mede een der kenmerken van de romantische mentaliteit
De Musset is het type van den romantischen twijfelaar geweest. Van het Christen-
dom wendde h;j zich af als van een gestorven geloof:

Je ne crois pas, o Christ !, à ta sainte parole:
Je suis venu trop tard dans un monde trop vieux. ^8)
In het ongeloof kon hy evenmin vrede vinden, en altijd wankelt hij tusschen het
verlangen en de onmacht om te gelooven. (L\'espoir en Dieu)
Zelfs Lamartine, die ta geloovige kringen wel gaarne gelezen Wdt, is altijd door
een hopelooze twyfel beheerscht, die hem het volle geloof verspert. Zijn Méditations
bevatten een religie van twijfel en veriangen. Hij doet zijn blasphemie te niet
voor ze ten einde is, maar zijn twijfel is even echt als de verwachting van Gods
openbarmg „du mystère redoutable.quot; Altijd stuit hij op het mysterie. Langs de
. vergankelijkheden dezer wereld dwalend, komen er duizend vragen in hem od
waarop hy altijd weer het ééne antwoord hoopt: God. „Vivre, c\'est attendrequot; dat
IS Lamartme\'s altijd terugkeerende, altijd gevarieerde meditatie, waarmede hü
zich troost in deze ondoorgrondelijke wereld, die God den sterveling heeft aan-
gewezen voor een leven, onwetend maar verwachtend, in „divin esclavagequot;

is zelfs het werk der vrome dichters onder de romantici, van den romanti-

SkerSnbsp;voorbehoud en twyfel, nooit de stralende geloofs-^

ChristlnS^Sen\'^^^\'\'nbsp;^^^nbsp;quot;^^quot;em Kloos tegenover het

ROMAN-riEK EN NATUUR. Niet altyd kan de romantische dichter uitsluitend by
zichzelf, by zyn eeuwige twijfel en weemoed verwijlen. Wanneer hij zichzelf niet
tot onvruchtbaarheid wil doemen, moet hij zijn leed buiten zich kunnen her-
kennen. In de eenzaamheid der natuur heeft het romantische gemoed zijn even-
beeld en troost gezocht. Juist-de eenzame en sombere aspecten der natuur zyn
door den romanticus voor het eerst of opnieuw gezien en uitgebeeld. Somber en
eenpam is de natuur van den romanticus, of het Rousseau\'s Savoysche Alpen,
Ossians norsche, stormige stranden of Chateaubriand\'s verlaten vlakten van

Canada zijn.

Homeru^ zwartgehande nacht doet met de romantiek opnieuw, als een duistere
tk^w.nbsp;verschrikking haar intrede in de literatuur. Overal in de roman-

rom«nbsp;^^nbsp;voorkeur gezocht equivalent voor het

H^n gevoel: in Young\'s Nighttihougts, in De Musset\'s Les Nuits, in Novalis\'
mow f ^r Nacht. Ook by Byron vinden wy: „The night has been to me a
nemPTirthnbsp;^^^^ man.quot; De nacht is het romantische domein bij uit-

daq w^? Brandes schrijft, naar aanleiding van Novalis: „Das Selbstgefühl und
SHmnbsp;smd eins und dasselbe. Und die Wollust des Nachtgefühls ist die

DniTnnbsp;Grauens: zuerst eine Angstempfindung, weil es dem Menschen im

dn^ ^^nbsp;als verlöre er sichselbst, da alles um ihn her verschwindet,

udim ein krankhaft behagliches Schaudern, weil das Selbstgefühl aus dieser
^ost starker empor taucht.quot; ss) De romantische weemoed zoekt de nachtelijke
wnzaamheid der geheimzinnig ruischende wouden. Het woord „Waldeinsamkeitquot;
onrw\'ïfT Knbsp;^^ onbestemde mischen, in het raadselachtig en

wiaoorMmgbaar duister, in het beklemmende mysterieuse woudleven vindt de
ppm^quot;^nbsp;onzeker en zoekend, naar ongekende verten verlangend

P^f^ H ^^^nbsp;Waldesrauschen, dessen Zauber kein antiker Dichter je

jenseits aller Möglichkeiten des apollinischen Weltgefühls
S^n ri».nbsp;g-eheimen Frage nach dem Woher und Wohin, seinem Ver-

fau^uLhnbsp;im Ewigen, in einer tiefen Beziehung zum Schicksal, zur

Zukunf/^\'^\'^;^^nbsp;sorgenvollen Richtung der Seele in eine unendlichferne

eenzaamhp-rt ■ ^P^\'^Sler) 29) Zooals de romantische angst en vertv/ijfeling en het
ziin evPT?;^ ff^ verlatenheid van stormende zeeën en ruischende wouden
Steinernbsp;^nbsp;^^^^ twyfel, de vage onzekerheid, en de onbe-

een mnbsp;^ l^et.\' maanlandschap uitgebeeld. Zelfs in den volksmond heet

in allnbsp;quot;TOmantischquot;. In duizend nuances keert het maanlandschap terug

iii,.nbsp;waarin de schemerende onzekerheid en het vaag verlangen, het

^ VCTbeeldingsleven de overhand heeft.

^K üe romantisch groteëke figuur van Pierrot begint zijn droefgeestige omzwer-
A^ f ^nbsp;bleeke maanlicht en laat er zijn melodieuse klachten hooren.

Aiastor sterft in verbleekende maanglans. Keats\' Endymion is in het yle maan-
iiLra ais gedrenkt. Ook in het natuurgevoel bij Perk, Kloos en Verwey zyn duide-
ft-VT^™quot;^® romantische elementen aan te wyzen.

y^^^^UCHTlNG DER WERKELIJKHEID. Niet alleen aan de engten Van hem
reemde, vijandige milieus zoekt de romanticus in de wyde en eenzame ruimte te
ontkomen, ook den tyd, het heden, dat hem vreemd of vijandig is, ontvlucht hij in
vprKnbsp;verleden of de toekomst. Het blyft ten slotte gelijk of hy zyn

veroeeidmg zoekt te voldoen in de tyden van „kruistochten en kathedralenquot;, in
riL-p^quot;^^^® en harmonie van het antieke HeUas, in het ongekende, weel-
li^tPnbsp;Oosten, in een gouden Utopia der toekomst of in een

ontviu.^t^quot;\'^ ^^^ verloren „achter den tijd,quot; — in den grond is het alles een
naar qphnbsp;heden, een uittocht van het geluksverlangen

deleeuwennbsp;zooverre is de hernieuwde liefde voor de mid-

tische mentalis ^^ symptoom (zij het dan ook het eerste) der roman-
middeleeuwen ^tTnbsp;dan wel het wezen der romantiek. En deze
dan nauwkeurS^ h-f kleurig leven, dat men zich meer verbeelden moest
hun heiligen Sri^ \'^^rstellen, met hun heldenlevens, hun wonderen,
processiesr hun bur hf la-uis, hun ridderlijke idealen, hun toumooien en
gevoelsleven dat zich ^^^^edralen, zij werkten magnetisch op het bevrijde
van een star en ens ontslagen had van een kil en kleurloos rationalisme,
de oude balladen Geen wonder dat men met geestdrift zocht naar
vooral, het verledp« bewerkte, en er overal, in Engeland en Duitschland
Met de romaSiet^e er

achtelijk den nacht d quot;leuw licht over de tijden, welke men tot dan ver-
Jahrhundèrt hatte von ^ middeleeuwenquot; had genoemd. „Was das achtzehnte
Mittelalter Ihm warnbsp;^^ zerstören wollen, war mit einem Worte das

tismus- als Eekni^ h» o inbsp;ein andres Wort für Barbarei und Fana-

lächerlichen einnbsp;diente ihm ein Autodafe, als Beispiel des

öen nacht e^n t^TTo« ° Brandes) ao). Het romantisch gevoel, dat ook voor
in diernn^-\'^tquot;nbsp;voprliefde zou toonen, waagde zich met geest-

aer middeleeuwen om er een v/ereld van geheimzinnige pracht

te ontdekken. Maar ook het in het oude classicisme zoo vereerde Hellas werd
met nieuv/e oogen gezien, als het ware weder ontdekt. Dit werd het nieuwe clas-
sicisme van Lessing, Winckelmann, Schiller en Goethe, Hölderlin, en in Engeland
SheUey en Keats. Men kan dit, zonder in een paradox te vervallen, een r^an-
tisch classicisme noemen. Brandes schrijft: „Ich möchte mich erkühnen, l^iér
zum quot;erstèiTMâle die Ansicht aus zu sprechen, dasz Winckelmann\'s, Goethe\'s und
Thorwalsen\'s Griechenland fast eben so ungriechisch ist wie das Griechenland,
welches Racine und Barthélémy in seinem „jungen Anacharsisquot; uns schildernquot; ^i).
Er is in dit classicisme het verlangen naar een rust, die het raadselachtig, onbe-
grensde leven sclioon en overzienlijk maakte. De schoone, vaste vormen van het
leven, die de romanticus rusteloos en vruchteloos zocht, verbeeldde hij zich in
het oude Hellas. Dit romantisch classicisme is de droom van klare en koele rust,
van onverstoorde harmonie en evenwicht, waarin de westersche geest aan zijn
onrust, zijn zoekersdrift, zijn onvervuld en onvervulbaar streven te ontkomen
zoekt. Bij Hölderlin gaat het verlangen naar de wijsheid en schoonheid van Hellas
dan ook samen met den afkeer van zijn tijd en zijn volk, waarvoor hij geen
andere benaming dan „barbarenquot; weet; „Barbaren von altersher, durch Fleisch
und Wissenschaft, und selbst durch Religion barbarischer geworden, tief un-
fähig jedes göttlichen Gefühls, verdorben bis ins Mark zum Glück der heiligen
Graziënquot; !

\' Ook bij Shelley en Keats heeft het romantische geluks- en schoonheidsverlangen
den vorm aangenomen van den droom van Hellas. Shelley\'s woord, in de voor-
rede op zijn „Hellasquot;, „We are all Greeksquot; moet men uitsluitend als een uiting
van dat verlangen opvatten. Ook Keat\'s „Ode on a Grecian urnquot; is een duidelijk
teeken van dat verlangen naar een in rust volkomen schoonheid, een bestendige
harmonie. Keats noch Shelley noch ook Goethe heeft dien droom der ongebroken
harmonie in zijn leven of zijn werk volkomen verwezenlijkt. Zij bleven zoekers,
in den grond altijd romantici, voor wie geen eindelijke rust bestond. En wa$ ;00it
een minnaar der Oudheid, tot in zijn strijd voor haar herstel, zóó ongrieksch
als Byron?

\'.ï In onze poëzie zijn er van een dergelijk romantisch classicisme verwante voor-
ï beelden aan te wijzen in Rhodopis, Okeanos, persephone en Demeter.
Naar het rijke Oosten heeft zich ook in vele gevallen de romantische verbeelding op
haar Vlucht uit de onaanzienlijke werkelijkheid, gewend, als bij Goethe, Rückert,
Von Platen, bij O^lenschläger, bij Hugo en De Nerval, bij Southey en Thomas
Moore. De droom van een gouden tijd, van een gelukzalig Utopia, van een beter en
gelukkiger harmonische wereld, van een nieuw menschengeslacht in een nieuw
en bestendig geluk, hebben, elk op hun wijze, Shelley, Novalis en Rousseau ge-
droomd. „Le Romantisme (sentiments) polarisait les aspirations et les espérances
de l\'âme individuelle sur un chimérique idéal de félicité. Le Romantisme (idées)
affirmait comme possible, comme prochain, un ordre social qui abolissant la dureté
naturelle des conditions de la vie, annulant l\'égoisme humain, ferait régner le
bonhem: pour tousquot; »2).

Het gaat buiten het bestek en de bedoeling dezer inleiding de romantische men-
taliteit na te gaan in al haar overige nuances. Het is hier om haar voornaamste
kenmerken te doen, v/elke in de Europeesche literatuur, en min of meer overeen-
komstig in onze eigen letterkunde zijn aan te wijzen. Men zou die romantische
mentaliteit nog kunnen nagaan in de neo-mystiek, welke als een der vormen
van ontvluchting aan de werkelijkheid en bevrediging van een toomeloos geluks-
verlangen kan gelden. Dat de romanticus zich eerder met het tot sciioonheids-
I gevoelquot; en verbeelding sprekende Katholicisme dan met het strenge en sobere
Protestantisme kon verzoenen, is verklaarbaar. Talrijk waren de bekeeringen tot
I het Katholicisme, o.a. van F. Schlegel en Tieck, van Novalis en Werner. De tach-
I tigers, die, voornamelijk op poëtische en aesthetische gronden, fel front maakten
\' tegen de vertegenwoordigers van het Protestantisme, hebben zich altijd veel ver-
zoenlijker getoond tegenover het Katholicisme, waarvoor bij Perk, Kloos en Van
\' Eeden een min of meer merkbare sympathie bestond, terwijl o.a. Van Deyssel en
Diepenbrock Katholiek waren.

Het humorisme, een der typische uitingen van de romantiek, zou men ten slotte
ook stellig met het romantisch gevoel der wereldvreemdheid in verband kunnen
brengen. Weltschmerz, sentimentaliteit en humor liggen niet zoo ver uiteen als
het wel lijkt. De humor is er als het ware een objectiveering van, een houdmg

wa^ede de romanticus zich het raadselachtig leven draaglijk maakt. Doch dit
fcr. nevenaspect der romantiek, dat in onze literatuur alleen in een periode
w Vwf ^^^htigers voorafgaande, te vinden is, en dus hier slechts van zijde-
imgscn Deiang. Ook de psychologische roman eindelijk, die zich in Frankryk kort
beweging ontwikkelt, en bij ons tegelyk met de nieuwe poëzie
opcreeat, is een product der objectiveering van de zelfanalyse, welke met de
romantiek^bepn en aUengs van het individu zelf op zijn omgeving werd over-
gearagm. Het romantische gemoed bevrijdt zich aldus van zijn problemen en
wnfhcten, door ze ten slotte buiten zich zelf te stellen. Maar naast de ontwikke-
S^Llp^iiwï\'li^f.^\'nbsp;^ verschülende Europeesche Uteraturen het oor-

SJnÏÏIk Znbsp;verlangen in de poëzie onverzwakt voortleven.

, . quot;AVONDLANDSCHE CULTUURquot;. Wij zagen reeds dat

,______f^owei een nistorische als een algemeen aesthetische beteekenis kan heb-

van alle tSnT.nbsp;^««^antische mentaliteit, althans in West-Europa, iets

iomar^ ische een dfr.nbsp;aansluiting daarby kan men veronderstellen, dat het

LT dat mL t^irn quot;^^^\'^^yke kenmerken is van het complex cultuurverschijnse-
noemt.. Dit stemtnbsp;klassieke en oostersche de west-europeesche cultuur

avondlandsche cultunf n?®^®^\'\'nbsp;^^^^ ^^^nbsp;Spengler van de zgn.

noemt de physio^TiT.^nbsp;^^^^rdaad vertoont de romantiek wat Spengler

grondkarakter dft •nbsp;cultuur, d. i. het type, het beeld, het

boliseert. De kvnnHinbsp;uitingen ervan min of meer duidelijk uitdrukt, sym-

namisch bestëmnpunbsp;cultuurquot; heeft een grondkarakter dat Spengler als dy-

düidelijke teeen^tiir Y\'nbsp;grondtrek ervan is beweging, zoeken, streven, in

worden d w ^^^ tot de antieke cultuur, die als statisch bestempeld kan
cultuur\' is eprirhtnbsp;gestalte, vorm gezien wordt. De antieke of apollinische

Of faustischenbsp;^^ üchaam, de nabijheid, het oogenblik, de avondlandsche

den avondlariri^nquot; ^^^ karakter, de verte, de oneindige ruimte en tijd. Voor
In talloozp n^?, raeiwch wordt de wereld, voor den apollinischen mensch is zy.
Spengler L^^ t ™?^quot;quot;^®®^®quot; ^^t^^ke en der avondlandsche wereld meent
men uito-Gdri^,ir ^ ^ ^ ^ kunnen aanwijzen. Het statisch cultuurtype vindt
van een\'^lichPn^ antieke geometrie (voor Euclides is een driehoek grensvlak
het Pvthqjrnrtt Knbsp;^^ punten in de drie-dimensionale ruimte),

één getalnbsp;^^^^nbsp;antieken geest is er tusschen 1 en 3 maar

pos het \'too^P 1nbsp;oneindig vele), de statue, de tempel, de Olym-

is dan het d^iïïl^®^®\'^\' eenheden van Aristoteles. Als tegenhangers hiervan
tiek die in Hp ■ \'^^\'^quot;urtype aan te wyzen in de avondlandsche mathema-
apoliinisch PPt«!nbsp;ruimte geprojecteerd is, de imagmaire getallen (het

obscur der^PvTi^nbsp;avondlandsche is zuivere betrekking), het clair-

halla der q ^nbsp;en de ccntrapuntische muziek, de kathedraal, het Wal-

ontwikkeiin^Tnbsp;gelaatsexpressie van den acteur, de onbeperlcte tooneel-

Diezelfde dw vf ^^^^^^drama, enz.

üekkingsrei^ rinbsp;^ eveneens in de avondlandsche vikingers, de ont-

uurwerk het inbsp;wereldruimte, het Copernikaansche zonnestelsel, het\'

\' voor „ruimtequot; nif^^^f\' P®^®\'nbsp;Grieksche .taal heeft geen woord

\' unendüche Raum • f avondlandsche gevoel voor verte, uitzicht, horizon. „Der
in ihrer Umwpif „nbsp;welches die abendländische Seele immer wieder

Men kan d.e vrLl

of als een werkh^a^^ ^nbsp;Spengler\'s zienswijze als een objectieve waarheid

naderen, beschouwdnbsp;hulpmiddel om het wezen eener cultuur te be-

onzer cultuur duideliigt;^ worden. Zeker is het dat in zijn zienswijze het beeld
uit dezen gezichtshoek al\' quot;®™heitlicherquot; wordt. Ook de kunst onzer cultuur kan
geheel aan de verschillend betrekkelijke eenheid gezien worden. Het gaat niet
elli als een styl tenbsp;^^^ kunst in den loop der geschiedenis

es nur einen, den Stilnbsp;historischen Gesamtbilde einer Kultur kann

und Alter desselben Beori^^^ Kultur geben. Gotik und Barock, das ist Jugend
Abendlandesquot;. 34) Zoo ^nbsp;Formen, der reifende und der gereifte Stil des

grondkarakter, beweging zoek quot;nbsp;avondlandsche kunst dat dynamische

merk aan te wijzen. \'nbsp;®^\'®ven, worden, als eerste en voornaamste ken-

..Schon das Wort „Pernequot; hat ir,

quot;Wehmütig herbstlichen\' At!« f abendländischen Lyrik aller Sprachen einen
vergebens sucht Man finri^ iLnbsp;^^ ^er griechischen und lateinischen

• liiiaec mn schon in den ossianischen Gesängen Macpher-

son\'s, bei Hölderlin, dann in Nietsche\'s Dionysos-Dithyramben, endlich bei Bau-
delaire, Verlaine, George und Droem.quot;35)\'

De hang naar de verte, het besef van eenzaamheid en verloren zijn in een onein-
dige ruimte, de „Weltangstquot;, de zwerversdrang, het zoeken naar het ongekende,
dat vindt men overal, vroeger en later, in de avondlandsche kunst terug.
„Die grenzenlose Einsamkeit wird als die Heimat der faustischen Seele emp-
funden; der Olymp ruht auf der nahen griechischen Erde; das Paradies der Kir-
chenväter ist irgendwo im magischen Weltall. Walhall ist nirgends. Es erscheint,
im Grenzenlosen verloren als das ungeheure Symbol der Einsamkeit. Siegfried,
Parzival, Tristan, Hamlet, Faust sind die einsamsten Heide aller Kulturenquot;, s«)
m de Edda, het Nibelungenlied en de Arthursagen, bij Dante en Shakespeare, in
Don Quichot en Faust, in Shelley en Novalis, in Byron en Verlaine, Kloos en A.
Roland Holst, ja bij Beethoven en Rembrand is er altijd weer die gemeenschap-
pelijke trek van een onweerstaanbaar verlangen naar het onbekende, een roman-
tische nomadendrift, een vreemde hemelzucht, verrukking en vertwijfeling om
dit raadselachtig leven, een smartelijke tweespalt van eeuwigheid en eindigheid.
„In der Dichtung des Abendlandes tritt der faustische Mensch auf zuerst als
Parzival und Tristan, dann im Sinne der Epoche verv/andelt als Hamlet, als
Don Quichote, als Don Juan, in einer letzten zeitgemäszen Verwandlung als
Faust und Werther, und dann als Held des modernen weltstädtischen Romans.quot; 3?)
Voor al deze gestalten der wereldliteratuur heeft men beurtelings de benaming
romantisch ter kenschetsing gebruikt, en aan de hand dezer veel voorkomende
algemeen aesthetische beteekenis van het begrip romantisch, kan men betoogen,
dat het romantische tot de wezenlijke kenmerken onzer West-Europeesche cultuur
behoort. Overal gaat het besef van den voortsnellenden tijd, der onontkoombare
vergankelijkheid van alle dingen, in de Europeesche kunst samen met het onver-
vulbaar verlangen naar het geluk der bestendigheid. Vergankelijkheidsbesef en
eeuwigheidsverlangen, grensbesef en vrüheidsdrift zijn de elementen van alle
romantische kunst. De romantische dichter kan niet berusten. Shelley zingt:

We look before and after
and pine for wat is not.
Our sincerest laughter
With some pain is fraught.
Our sweetest songs are those that tell of saddest thought. 3®)
Van ditzelfde verlangen naar een bestendig geluk, naar een onverwelkbare schoon-
heid is het visioen van Alastor bü Shelley, de droom van Endymion by Keats,
de hunkering van Iris naar Zefir bij Perk, van Rhodopis bij Kloos, en de illusie
der kleine Mei bü Gorter. Tusschen de bloesemende en welkende weelden dezer
aarde was er altyd de romantische droom der onvergankeiyke schoonheid, „het
klaar uitkyken naar vormen die niet wykenquot;. En deze troost is van alle roman-
\' tische dichters het deel geweest, dat hun droefheid aan den diepen hemel der
oneindigheid den regenboog der schoonheid verwekt. Van het romantische ver-
langen en de romantische droefheid kan, met Keats, gezegd worden: „that it is
sorrow which confers upon beautiful things their richest beauty.quot;

aanteekeningen bij hoofdstuk i.

^^quot;ief über den Roman, Athenaeum III, 1 pag. 113 e. v
3) ij Gesprach über die Poesie, Athenaeum III, 1.

id.\' beschichte der Poesie der Griechen und Römer, pag. 34.

®gt; M. denbsp;T^^ i.Ai,nbsp;\' pas- 202.

«) BeimTnbsp;1\'Allemagne, 2e partie, chap. 11.

wf,^ Romantische Schule.
«) gÏ^hnbsp;op Hemani.

Courthon? ^nbsp;Eokermann. 2 April 1829).

P TSrrenbsp;^«^^»^ic movement.

quot;) quot;^«^erre. Le romantisme français.

F\'ä^nquot; S®^\'??:\'® ^^ litéràture\'fra?ça£!quot;pag. 930/1.
A. vSev Snbsp;Tachtiger beweging, pag. 9.

G. BrSïs K^nJ?-\'\'^quot; Potgieter, pag. 116/17.
O Soenäp; Hauptstromungen I, pag. 47.
De Sénanro,,.nbsp;Abendlandes H, pag. 357.

quot;) Byron Sf; ^^bermann (ed. Charpentier), lettre XVIH.
De Mussft inbsp;scene IL

Lamartinp ^ mi-careme. Poésies nouvelles, pag. 172.
G. BrandP^ w poétiques: Premières méditations poétiques.

Byron ^-.^auptströmungen IV, pag. 330.nbsp;.

sSSevnbsp;Act I, scene IL

ChateaubSnT\'Sé^^\'^^quot;\'\'\'^\'nbsp;(Rossetti) II pag. 82.

De MSÎ\' ZZ ^^nbsp;1872, IV.

Bvr^ A/î: f®^®^®® nouvelles, Rolla, pag. 3.
Qnbsp;III- scene IV.

oquot;nbsp;Hauptströmungen II, pag. 182.

g: bS^- Untergang des Abendlandes, I pag. 507.
31) id Hauptstromungen I, pag. 26.

LasserrP t.onbsp;P^^- 152.

O. SpSgler ^t^^ttT®nbsp;pag. 536/37.

pciigier. Der Untergang des Abendlandes I, pag. 227.

idquot;nbsp;id.nbsp;I, pag. 264.

id\'nbsp;id.nbsp;I, pag. 3n.

quot;) idquot;nbsp;I\' pag. 239.

SheUey.-nbsp;To a skylit \'\'nbsp;\'

p-
V,

.... . . ■ .

. \' ƒ -, ■■■ A ^l?\'

HOOFDSTUK II

DE NIEUWE GIDS:
WORDING, WERKING,
KARAKTER, ONTBINDING.

m\\

r

de tachtigers en de romantiek; vaderlandsciie romantiek.

SCI^REEP BUSKEN HUET: „DE ROJIAN-
de jongere trpn^t \'nbsp;^^^nbsp;den rug.quot; Huet, die te ver van

heeft wei alIerSSt vS-^oT^! ov^omst eener nieuwe kunst te kunnen zien.
voor het eerst ïnLl mfwnbsp;romantiek, die hij uitluidde, eindelijk en

Uitstek romantiïhenbsp;^^^^^nbsp;openbaren. Die bij

Engelsehe dichtÏÏXf hffT J\'^\'Smsen, welke de Pransche, Duitsche en
Wij opnieuw in de Si?nbsp;negentiende eeuw kenmerkten, ontmoeten

^ier de trx)tschenbsp;^^^^ »^l^^i ^omt. Ook

lieid om het vergISefilkf inbsp;^^^^^^Sen naar vereeuwiging en de droef-

«mn. i^t taediSi vit£ \' nnbsp;aardsche leven, de afkeer

de schoonheid de revninL • doodsverlangen, de matelooze hartstocht voor

«eel romantische geCSSrnbsp;^^^^^nbsp;i» de essen-

\' tiek, wSe dï^\'^aLierS^^ ^^^^^^i^ers zelf deze verwantschap met de roman-
^end. Een kennelii^nbsp;vastgesteld, steeds hardnekkig ont-

schriften en critieken w ^^ romantiek blijkt uit hun theoretische ge-
vaag-vreemd isquot; n rnpA\'r^^quot;\'^^®^^\'nbsp;ontweek steeds wat

schuw uit.nbsp;^loos m een zijner Binnengedachten met heiligen af-

destijds een gereserveerde waardeering. Hy zag er
organische ontwikk^iwnbsp;nieuwe natuuriykheid. een eerste phase eener

zichzelf had, had Mnbsp;f®nbsp;d® romantiek onmiddellijk in

quot;De Romantiek riPf^ 4. ^^ P^^ats oog.

al het gek-griliigren o^kÏTnbsp;^^ xnooi-natuurlyke, al het bont-wüde,

i^rvÄf ^^^ —nbsp;^^

^as hij minde\'r Jan°ip T^ZJ^quot;quot;nbsp;tachtigers als een romanticus. En Inderdaad

«eer dan de anderL een^,™.nbsp;^^ binnenwereld,

Johannes was hij S ri^tf^ T-nbsp;vreugden. Met zyn Kleine

waar vooral volgem uifSJtlnbsp;romantische droomenwereld, en als zoodanig,

allen romanticiï^ïhnbsp;^^ het meest van hen
lt;^orter\'s poëzie van on^sonnetten van goddelijk kunstenaarschap, in

van hoogmoed eJ hemSÏh S^\'^\'\'^\'^^quot;^^quot;^quot;quot;\'nbsp;romantische kenmerken

niet verwonderen datnbsp;geprononceerd. Zoo kan het ons

t^^ch karakter werf v^tS^lX fr^^^fquot;^^ ^^^ ^^nbsp;^^^ ^«quot;^an-

het Gedenkboek vannbsp;^^^^^^f beschouwd, schryft Julius de Boer in

gn.3)nbsp;van De Nieuwe Gids (1910), blykt de beweging romantisch te

denbsp;voorafgaande periode, was

de onechtheid dama„nbsp;verkeerdheid en

romantik vSr^SL^Snbsp;tachtigers zagen van de

doorging. Zoo kon ïïans mpÏ^^nbsp;\'nbsp;^nbsp;romantisch

mogelyk gemaakt doj^ennbsp;quot;quot; ^^^^nbsp;^^^ nieuwe kunst werd

met de weerzin van den iquot;«.?nbsp;^n^^tiek.») Maar Netscher dacht daarbij,

^°«neel de v^lLSv^nbsp;^^ bastaardromantiek die op

Jechtte. Evenmin waa^eSSf hnbsp;echtscheiding be-

gs de meest karakteristieke vprfpl ^^quot;^^\'S^rs de twee figuren, die van oudsher
Byron en Hugo. Ofschoon zü^?/?\'^®®\'^\'®®\'^® romantiek hebben gegolden,
P^thetische^heTnipfquot;\'\' revolutionair temperament gemeen
en rhetoriek hier en elders, aSf. -f?\'nbsp;^^ quot;^sleep van pathos

todsche romantiek, waartegen . ^^^^^^^^ fataal. En dan was er de vader-

iSi^f^nbsp;kerken ennbsp;naarheid, dat de Hollander niet

dSrä\':^ ^^^ ^ete wSden t, dronken) feesten kenmerken dit
Gebracht en sierlijken dans en T ^^ ®n gebaar, bonte, „hübschequot; klee-
lernauwemood kent. Wie den HnfiL^®^^™^ van oude feestgebruiken niet of
in zijn bergen jodelenden Ti-oler ^Tunbsp;calvinistischen kleiboer naast den

\'\'■-eii;, kent het onderscheid van psalm en prosit.

dogma en arabesk, starre leerstelligheid en losse romantiek. Als het waar is dat
de Hollandsche deugd de Pransche en Duitsche overtreft, dan is het even waar
dat de deugden zoo goed als de ondeugden van den Hollander charme en gratie
missen, en dat zijn gemoed voor het zoete, soepele,\'droomende romantische senti-
ment, helaas, maar amper ontvankelijk is.nbsp;^
Romantici, gek verbaasde, door hun eigen aandoenmg tot door t dolle heen-
geslagene lyrici, grillige, luidruchtige, op kleuren en geluiden verzotte creaturen,
och, wij Hollanders zijn dat nooit geweest,quot;«) schreef Verwey ietwat superieur

en zonder spijt.nbsp;, . ...

, In werkelijkheid is de romantiek dan ook, ondanks de vele imitaties, langs dit

I land heengetrokken. De stormachtige vertwijfelingen, de hemelzucht, de zwer-
versdrift, het eenzaamheidsgevoel en de onrust van den romanticus raakten dit
vast en geloovig volk nauwelijks. Al fingeerden Peith, en velen na hem, op kerk-
hoven en in nachtelijke wouden de weemoed van Werther, zij wisten toch altijd
in het donker den weg nog naar huis. Peith\'s eenzame woud was het bij avond
wel donkere, en ook wel wat geheimzinnige park bij zijn eigen veilig buiten.
Een ware, eigen romantiek ontbrak hier zoo goed als geheel. De Duitsche senti-
menteelen, Herder\'s en Bürger\'s romancen, Byron\'s sombere wereldverachting en
woeste avontuurlijkheid, dat werd hier onoorspronkelijk en met slechten smaak

nagedaan.nbsp;.....

Romanticus was Bilderdijk, doch. hij wa^ meer een gemaal rijmend rhetor dan
een groot dichter. Een onheilspellende, felle maar zwaar rookende brand was
zijn opstandige rhetoriek. Doch al te snel verloor de romantiek hier dit onstuimig
\' karakter, en werd naar \'s lands gebruik en behoeften gewijzigd. De romantiek
werd hier in een kleiner bestek gedrongen, en het romantisch verlangen beperkt
tot het nationaal verleden, tot de belangen van nationale eer- en behoudzucht.

\' De vrij gevochten gewesten, het bloedig veroverd calvinisme, zij waren het geliefd
gemeengoed van ons volk, en de besten en wijsten van dat volk achtten zich ge-
roepen te wijzen op de voorrechten van, de zorgen voor dit nationaal bezit. Pot-
gieter, Da Costa en Thorbecke, zij zijn de trouwe bewakers van natie, kerk en
staat, en hun gemeenschappelijk devies is het oud en krachtig: je maintiendrai.
Zij zijn meer gidsen dan zoekers geweest. Potgieter redde voor onze letterkunde
de eer der romantiek. Het retrospectief karakter, dat de romantiek ten deele
eigen is, kenmerkt ook Potgieter\'s romantischen droom van ons nationaal ver-
1 leden. Niet naar oude mythen en legenden zag hij om, maar naar ons degelijk,
welvarend volksbestaan uit vroeger eeuw. Onzen gouden tüd verheerlijkte hij,
toen hier een levenslustig volk vol energie en ondernemingszin werkte, vocht,
schilderde en dichtte. De romantiek verwezenlijkte zich hier in Pot^eter het
zuiverst onder het gewijzigd aspect van een vaderlandschen gelulcsdroom; een
nationale romantiek was dit, of liever, zooals Prans Coenen het uitdrukte, een
romantisch nationalisme. De historische roman, die aan ons nationaal verleden
vorm en gestalte gaf, kwam onder de geestdriftige aansporing van Potgieter tot
bloei, en er werden, zij het dan naar het voorbeeld van Walter Scott, enkele
nationale documenten geschreven. Maar meer en meer krimpt dan de horizon
onzer literatuur in; het nationaal ideaal is nog te ruim voor den engen geest, die
er gaat heerschen. Steeds meer wordt onze letterkunde klein burgerlijk. De
vreugden en tegenspoeden van het gezin verschaffen de wisselende accenten der
poëzie. Het dubbel doel der kunst wordt verpoozing en vermaning. De romanticus
was een zwerver zonder huis en haard, een zoeker, stijgende tusschen de sterren
die de aarde bijna uit het oog verloor. Onze kunst echter verwijlde angstvallig
en met voorkeur bij de veilige haardstede, dubbel veilig om de zekerheid van het
vroom geloof. Maar in Multatuli werd hier nogmaals een opstandige, eigenzin-
nige geest wakker, die dwars tegen tradities inging, een bres sloeg in de muren
van zekerheid en conventie, en nieuwe, vrije uitzichten opende. Multatuli was
een revolutionair romanticus, en in hem bewonderden ook de tachtigers den
romantiseren gééstquot; Van vrijheid en verzet, den hartstocht voor het ongebreideld
avontuur. In hem hervonden zij de geestdrift, die overigens in onze literatuur
zoo ten eenenmale ontbrak, sinds Potgieter was ontgoocheld en Huet verbitterd
door de loodzware onbeweeglijkheid van den Hollandschen geest in de laatste
helft der negentiende eeuw.
DE PERIODE VOOR \'80.

Er is in onze literatuur, die lange, te lange perioden van saaiheid en verslapping

SSururÄsS nf^\'^^^^nbsp;^^ schoonheid als het

verecheS wnr\'i \\nbsp;belangrijke werken, die in deze jaren

ïandioS Mnif«. rP^tnbsp;^quot;teurs. Potgieter\'s Nalatenschap van den

äSSfnbsp;\'nbsp;Portretten van Joost v. d. Vondel, en Mevr. ^

iiTz

^^ Hollandsch auteur van de

ils ee^afnlirirbeSLw^nbsp;^^^^nbsp;^^^

Me^aïvannbsp;Werumeus Buning, Wallis en

Sd Lir/eSn nfnbsp;i^alve eeuw later geen der auteurs van dien

SSsy Perk^nbsp;^^ Ter Borch,«) Van Nievelt, Keiler.

Re?s e t à «^ipn LSnbsp;\' V. Westhreene, Wolters, Cath. v.

Sige veäaSn quot;en\'SS \'wy ToSlT\'^

neer we niet wilt;;tPTi riofnbsp;^^^ wagen ze te noemen, wan-

en criS^k onUmSd^Jl fu s^^nbsp;gewaardeerd, , en door publiek

François Haverschmidt mt- ••nbsp;genomen werden. Daarboven verhief zich

Ti-eurtet wJrhe^ na\' SSnbsp;^^ Kemiissenquot;, dat In 1876 verscheen.

Huet de laatste Nede^ndlhfnbsp;^^nbsp;^^^ kondigde

WUlemsen, Gedichte^ anbsp;quot;Distels en Bloemen van K.

en Schaduw van So^^m WovT r bnbsp;Gedichten van M. Coens en Licht

daar iets als een elimnnbsp;^^^^nbsp;^^^^^ laatsten was er hier en

onverschilligheid of ÏSu,nbsp;bedenkelijk was het dat Huet, door

afkeuring zün lofnbsp;? gedreven, gedachteloos naast voorbehoud en

Huet had geen für.nbsp;^^^^^^ verspilde aan werk dat het niet verdiende,

beter te kunnen wet^nnbsp;^^nbsp;Sleden smaak om

digd wèixien, warennbsp;ge^^^^deerd of aangemoe-

Lütkebühl Waalnir rvoi^^^nbsp;Schaepman, Van Loghem (Piore della Neve),

hoewel kleinenbsp;^^^^ l^BO beginnen eerst fynere,

vooral Winkler Stof nltÏquot;nbsp;Tiem^^s, Marie Boddaert, en--

nog vóór 1880 het^p\'pSf^nbsp;^^ P^l d®nbsp;Emants gaf l

van Kloos StiShlrft ^™^\'\'\'.^\'^quot;^nbsp;^^ l^^O reeds verscheen Rhodopis W

lyke poëzie en^Lj ftr^nbsp;^^nbsp;de gangbare, hui^e- \'

Sint Ka;snïen?t dinbsp;verlangen iets anders. Op een

1nbsp;^^ 1882), met byschrift „zijn wij werkelük

komen aSa-en 1 ^Inf ïr ^^^nbsp;dichtbundels van dat jaar

Het is onnSfe. dpT Sint-Nicolaas staat er tevreden bü te kyken!
langs \'s leveSnbsp;pnbsp;^^ ^^nbsp;^^^^ gelijkmatigen hobbelgang

welijk, vadervren^dnbsp;geboorte van nieuwe spruiten, verjaardagen, hu-

denheid om St^^ moederweelde, ziekte, dood, dankbaarheid tot God, tevre-
a^^lige vlaWn^d \' quot;^^If^dagheid en Oudejaarsavondemst. Zij is, in haar
verten, zond^ Snbsp;^quot;^geriyke huisbakkenheid, zonder ruimten en

voor altijd te kiiknbsp;\'nbsp;drift en vervoering, te goeder trouw eens

fameuse zinsnede ak S\' ^^ trouwe huisbewaarder Smit Kleine in een

huislujS^poëïe^na^aS:nbsp;^oor, dat hij vader is en dies de tonen zijner

klonken, geleidelijk on donbsp;moeder zijner kinderen te hebben ge-

Het is tot stikkens Snanwd^\'l^quot;,overgaan.quot;quot;)

taal waarin de paradiisw^ bedompt. Zoo ver was het dan gekomen met de
toen in Frankrijk en En-^nL^tquot;nbsp;hebben geklonken, in denzelfden tyd

schreven. Men komt tot donbsp;Verlaine, Browning en Swinbumc^

weest, toen zy de haardriimp^tnbsp;^^^ de tachtigers nog lankmoedig zijn ge-

Igt;e critiek werkte in dezè^Z^^ ^^nbsp;^^^^^ de deur hebben gezet,

vermenigvuldigen, en haar aTnnbsp;de wanbegrippen over kunst te

De onbevoegdheid en geesteiiVvo ^nbsp;stichtelykheid onderhoorig te maken,

geloofelijke. Een denkbeeld van tfquot;!quot;quot;^®nbsp;grenzen aan het on-

opmerking van Mr. Cosman een in d-nbsp;der kunstbeschouwing geeft deze

dat de poëzie het zieleleven\' vannbsp;erkend dichter: „Ik voor mij geloof

De Gids, het tijdschrift, dat leidendenbsp;weergeven.quot; quot;)

den standaard hoog houden Pn « ^ nchtmg gevende critiek moest brengen,
algemeene malaisenbsp;waarschuwen tegen verval, deelde geheel in de

Na het uittreden van Potgieter en Huet had De Gids zijn critische beteekenis
verloren. Potgieter had een ideaal dat tot verdedigen, Huet een hartstocht die
tot aanvallen drong.

Na hen voert De Gids een gedekte critiek, met. een gematigd liberalisme en een
hoffeiyke tegemoetkomendheid die zooveel mogelijk waardeerde. Vleesch noch
visch, een waardeeren, pleiten en vermanen, dat was de Gidscritiek, vertegen-
woordigd door Boissevain en Van Hall. Het onheil der zachte heelmeesters bleef
niet uit.

t Critiek is „sympathetic intelligencequot;. Boissevain citeert deze uitspraak uit den
Engelschen Spectator. Maar De Gids was een allemansvriend geworden, die
na 1880 maar één vijand kende, dat was de jongere generatie, die met den
afkeer der vredelievenden van strijdbare naturen werd verfoeid. De critische
waardemeter was totaal missteld. Boissevain stelde Honi^h boven Bellamy. Meyer
heette „de geniale dichter die Heemskerk\'s laatsten tocht bezongquot;. Da Costa
werd, zonder verontschuldiging, met Goethe vergeleken.

Een beschouwing over Geuzenliederen, die een groot aantal thans roemlooze
nationale poëeten gold, was voor den criticus een welkome gelegenheid in den
breede uit te weiden over de herdenking onzer onafhankelijkheid en den ouden
Geuzengeest (1872). De poëzie was maar een deurknop, die de feestzaal der Geuzen-
verheerlijking opende. Dit is een typisch voorbeeld der Gidscritiek, der averechtsche
critiek van ± 1875 in het algemeen. Het gedicht en zijn eigen sfeer komen er weinig
op aan, maar de verdienste wordt gezocht, en nota bene gevonden, in het dich-
terlijk onderwerp zelf in zijn algemeenheid. Men ziet de stof voor de poëzie aan.
Ook wordt herhaaldelijk aan jonge dichters de raad gegeven den stijl van oudere
meesters te bestudeeren, en aldus de dichterlijke taal bevorderd.
Het is weer Huet geweest, die openlijk de algemeene opinie trotseerde en in 1878^.-
het verval van De Gids constateerde: „Het is geen geheim dat De Gids op jaren
komt, en dit maandwerk de lijdensperiode is ingetreden, waaruit, na een langen
doodstrijd, de Letteroefeningen eindelijk verlost zijnquot;.i=)

Verwey heeft in het bekend stuk „De Gids nu hy 50 jaar isquot; het verval van het
voornaamste Nederlandsche tijdschrift uitvoerig behandeld. Na Potgieter en Huet
waren ook andere belangrijke figuren. Schimmel, Fruin, P. N. Muller en \'Zim-
merman uit de redactie gegaan. De overgebleven en de nieuwe redacteuren,
waren waarlijk de mannen niet om bezielende leiding te geven; aan Boissevain,
Van Hall, Honigh was onze letterkunde niet veilig toevertrouwd. Proza noch
poëzie, in De Gids verschenen, beantwoordden aan de meest gematigde aesthe-
tische eischen. En de letterkundige critiek, eens de gewichtigste afdeeling van
het tijdschrift, beteekende niets meer. Boissevain\'s critiek op het „aanstootelijkequot;
Lilith van Emants, bewees zijn onbevoegdheid. Noch de nieuwe poëzie, noch de
\' romankunst der jongeren werd door De Gids begrepen. Zola gold voor vies. Iris,
, het eenige goede vers dat in 1881 in De Gids had kunnen staan, werd niet ge-
; plaatst. De impressionistische schilderkunst werd genegeerd. En tenslotte, bij het
halve eeuwfeest van De Gids, eind 1886, wisten de redacteuren zelf niets oorspron-
kelijks aan te bieden, in 1881 bij de Hooft-herdenking moest zelfs de uitgesloten
Huet te hulp geroepen worden.

Toch besefte men in de deftige, leidende kringen soms vaag, dat het met onze
letterkunde niet goed ging. Merkwaardig is dat in De Gids van 1872 dezelfde
Boissevain, die zooveel letterkundige vergissingen beging, het verlangen uitspreekt
naar een groote Nederlandsche literatuur:

„Indien men weten wil, wat een genie is, dan heeft men slechts na te gaan wat
aan Holland ontbreekt. Wat hebben wij noodig? Dat een edele hartstocht ge-
worpen worde in de ziel van het volk: dat onze practische. Calvinistische, deftige
winkeliersopvatting van het leven uit ons worde gegeeseld met de striemen van
satyre en heiligen toomquot;, ^s)

Maar toen later die „fous furieux, de waanzinnigen, wier dwaasheid heerlijker is
dan onze wijsheidquot;, toen Van Deyssel en Kloos er waren in Holland, hebben de
heeren van De Gids zich van deze goddelijke dwaasheid haastig afgekeerd en
ziclizelf belachelijk gemaakt.

Een andere stem, die rustig en zelfbewust eigen en hóóger meeningen deed hoo-
. ren, was Allard Pierson, die in sommige opzichten als een voorlooper van De
Nieuwe Gids kan worden beschouwd.quot;) Bij hem vinden wij al iets van de vereering
-der kunst als een religie. Ook heeft hij reeds de huiselijke poëzie aangevallen in

»Wij weten that? wSnbsp;van Kloos en Vei-wey.

tegalcn. het eer^\'kiï,7igt;nbsp;^^voelt bij het zingen der nach,

heeft, het eerste kP -S 1 hij helpt wiegen, het eerste kerkje, waar hij gepreekt
VOORGEScmpn^nbsp;^^ gemijmerd.»

Eerder im odnbsp;^^^ NIEUWE GIDS.

nieuwing aan v^ h^tnbsp;kondigde zich in andere opzichten de ver-

tachtig deel uitmaakt v^-u ,nbsp;^ land, waarvan de beweging van

socialen klassestSd 1 i^n^quot; •nbsp;^^Itatuli, de eerste teekenen van den

nieuwe elementen innbsp;schilderkunst, dat waren elk voor zich

werd het eerst door scSpr^^tf quot;\'\' leven.«) De nieuwe vrijheid in de kunst
van Koekkoek, grachtlVvn^ veroverd. De genrestukjes met herders en kasteelen
tafereelen van Pienemin ®Pquot;nger, ijsgezichten van Schelfhout en historische
Haagsche kunstenaars Bn^hn^ , voldeden jongere schilders niet meer. De
en ruimere motieven Ziinbsp;f frissen. Mauve en Israels zochten nieuwe

lynen, en eön vreemdennbsp;gotische kerken, met stille, hoog opgaande

verre, wazige weiden onriPr ^nbsp;gouden licht tusschen schemerige zuilen;

oneindigheid van water en v, ^^^^kende wolkenvlucht; dê zee, een grijze
mentair. Geen typische hniJiquot;?® ^^ schilderkunst werd van anecdotisch ele-
Pen met natuurdécor voor hZt k ^historische tafereelen meer, geen landschap-
met een schip in nood mno^ bedrijf der menschen, geen stormende zeeën
■ merken. ^nbsp;™aar loutere natuur, verten, ruimte, licht, en wijde sche-

Jacques Perkquot; eï wSSpt-^^nbsp;natuurleven eerst terug met de poëzie van

■ leven komt dan eind^lnbsp;, directe natuurgevoel, het concrete natuur-

onze poëzie zoolang had onS^Jnnbsp;abstracte natuurbespiegeling, die

, str«d tusschen ouL en SSfJnbsp;^^ ^ overgang, dezen

durend waarnemen zSnnbsp;eleraenten, tusschen traditie en vrijheid voort-
een, afzonderlijke merkwaardige, tweeslachtigé poëzie

J. Winkler Ssnbsp;^n de iets later bekend ge.

J. Winkler Prins ifS nHn^;,.^ ï ?nbsp;^^^^^^ geworden poëzie van

strandgezichten hebben L^ i.ttnbsp;onmiddellijke natuurgevoel. Zijn fijne

hermneren aan de eeSrf^ ^^^nbsp;minutieus behandeld, typisch geval, en

I f,^^,IandschapsverbelS£ ïltS^\'vnbsp;^^^^sche school. Maar doojaaii is

quot;sehe tendensen Siernbsp;schilderachtig, en, vooral, vr« van didac-

caal prijsgaf. Men leS kwS- inbsp;„verheven onderwerpquot; radi-

.f^^Ji^atnjnen als deze, uit Kamrad en Boer:
t Hotel was overvol; van beide kwalen
Jtoa^rde of heengaan, kies ik in den nood
ue zolderkamer. Dan, van warmte rood
lt;^aan we ons verfrisschen, wiss\'len van gewaden.

^n na \'t diné een tocht langs smalle paden,
u^s door een tuin aan \'t water met een boot; —
van zee gekomen bleef de trek steeds gi-oot
Het kon byna vannbsp;- ^^s kristal - te baden....

hjk gebaar van het verf^^fnbsp;bewonderen de vrije beweging, het natuur-

Er opent zich geen zfeL^^f blijft toch een genrestukje, ^nder persjSS
faken hem^^^^^^nbsp;Pfins\' vrijmoedige natuurSjkhdren

ontwikkelde ziS,nbsp;^^ merkwaardig voorlooper van de Nieuwe

IS?\'?nbsp;buiten de groep der Nieuwe Gidsers Sin In

bSSnbsp;^e^st hl 1885 ennbsp;^^^^^^ Sonnetten en

^^afhankeljif vnn ^ \' voorbeelden waren Schiller, Goethe,

kennen en

Ser h^ï^rquot;^®nbsp;weSnnbsp;^aren twee andere voorloopers

Snt.nbsp;Dat wSn wm \'nbsp;van de platgetreden paden

HyperiL^\'\'quot;\'-nbsp;vryweTSeeron^nbsp;Marcellus

vriSni; vertaling werdnbsp;^ 1879 vertaalde hü Keats\'

Ichrpv^quot;^quot;quot;?nbsp;Albe?d Sknbsp;opgedragen aan den dinsdagschen

V.« later in krïninbsp;rhetoriek. Hier vinden

wS on^^\'- ^ vertaling wS 2nbsp;Okeanos zullen hooren, en in

wmg onzer poëzie, en zijn loSeeWnbsp;belangrijke bydrage tot de vernieu-

oroeeld wasnbsp;dezelfde meester, dien de tachtigers

spoedig zoo geestdriftig vereeren zouden. Kloos noemt deze vertaling „het bijna
door niemand gehoorde voorspel van de Nieuwe Gidspoezie.quot; ^s) Kloos kende
haar uit de nalatenschap van Perk, hem quot;door diens vader geschonken. Ook
Lamia vertaalde Van Lennep. Naast dezen „Nieuwe Gidsar, die tevens lid was van
het vorige geslachtquot;, is er Emants. Deze merkwürdige, oorspronkelijke artist
was een tiental jaren ouder dan de Nieuwe Gidsers, en al vroeg had hij zijn
onafhankelijkheid van traditie en conventie bewezen. In de voorrede op zijn
„Drietal novellenquot; (1879) verdedigde hij reeds het Fransche naturalisme, waar-
quot; voor zich enkele jaren later Van Deyssel als kampioen zou opwerpen in De
Amsterdammer en daarna in De Nieuwe Gids.quot;) Met Lilith bewees hij, dat hij
zich aan de hier voor kunst geldende normen niet wenschte te storen. En zoowel
in dit gedicht als in Godenschemering streefde hij naar een oorspronkelijke
plastiek, vrij van dichterlijke taal, en sloot zich daarin aan bij W. W. van
Lennep. =0) Kloos noemde zijn kunst „de eerste opdoeming van het nieuwe, de
eerste rauwe kreet in de Revolutie der Literatuur.quot; 21)

Op zijn wijze gaf ook Van Hall in De Gids zijn bewondering voor Emants, bü de
verschijning van Godenschemering te kennen:

„Dit is weder hooge kunst. Uit den kring der birmenhuisjes en stillevens voert
Emants ons over in de sfeer der verheven gedachten, der grootsche gevoelens,
en der stoute beelden.quot; 22)
1 Op de Nieuwe Gidsers heeft echter Emants\' cerebrale epiek geen noemenswaar-
\' digen invloed gehad. =3) veel belangrijker was zijn invloed op de ontwikkeling
J van het naturalisme in ons land. Elen klein talent, dat zich geheel afzonderlijk
ontwikkelde, was Hemkes, die in 1883 een kleinen bundel XL Gedichten uitgaf.
Enkele jaren later stierf hij, in Zuid-Afrika (1887). Van deze verzen is bekend
geworden het forsche, gedragen Geuzenvendel op de thuismarsch. Hemlces was
—«.^ongetwijfeld een dichter, en een vers als Het Kruisjen verdient bewaard te blijven:

De kinderen speelden op \'t schelpenpad
En deden een vond in \'t zand;
Naar huis vloog de vinder, den kleinen schat
In d\'opgestoken hand.

Een waardeloos zilverkruisjen was \'t.
Beschadigd door weer en tijd.
Drie lettertjes schenen er wel gekrast,
In \'t plaatje aan d\'achterzijd\'.

De moeder bekeek het een oogwenk stil.
En noemde \'t een poover ding.
Toen grootje \'t bezag door haar pleeten bril
Was \'t of zij schreien ging.

ZU sprak: „\'t heeft voor zestig jaar mij behoord.
Toen ik een jong meisje was,

\'t Was eenmaal mijn dierbaarste goed; ik verloor \'t.quot;
Toen sloot zij \'t in haar kas.

Een blinkende gulden beloonde den knaap.
Die \'t vond en hij zocht naar meer,
, En droomde van zilver en goud in zijn slaap.
,Het kruis zag niemand weer.

Tot grootmoeder stierf en te rusten lag,
Zoo stil in haar plankenhuis,
Toen vrezen de kinderen op \'t hart; daar zag
Men \'t weergevonden kruis.

Het bevat conventioneel sentimenteele voorstellingen, maar het heeft ook \'iets
van die minutieuse fijnheid, waarin later Penning, toen nog als M. Coens een
onbeduidend debutant, zoo bijzonder zou uitmunten.
/ Er was in deze jaren onmiskenbaar een nieuwe poëzie op komst. Overal, en onaf-

\\ ■

LS eemfniSp^^\'nbsp;^^ de teekenen van voor. Couperus sclareef

was v^nTn n^vfnbsp;Santé Chiara, dat geen onwaardige voortzetting \'

ïeeïdl ïn dLn S It ^^^ Potgieter\'s Florence. Ook Hélène Swarth debu-
SSÏÏ g?nfz?totnbsp;Fransche verzen. Fleurs du Rêve en Les Printa-

SSmïen aan pS h?nbsp;^^^^ verschenen haar Eenzame Bloemen,

oSS verzen bevatflnbsp;^^nbsp;Bloemen. De

innfg smeekenr^enbsp;conventioneels, maar ook is er al telkens dat

eiSlijreens een w \'^anbsp;^^^^ ^^^^^nbsp;kerkelijk was hier

had wat S hart ?evoelS S\'nbsp;in rijmen vertaald

onmiddeliyk gehoor De Gids ^rn quot;quot;^nbsp;^^nbsp;^^^^ P°^zie ook

W in ein leicht fn B^\'ï^^J^ZlTssT^\'

^e?sTanTlSke\'ToäSrde\'S^nbsp;hardnekkigheid de oude

was ook het jaar van LnSS\'snbsp;^^^^^erlijke taal. Het jaar van Iris

Zuiden. In 1886. toen VerwVv reedf Sf. onbsp;^^ ^^^

verzameld, verscheen nog ScLpn^a . Persephone en andere gedichten had
Winterloof!nbsp;»cnaepmans dreunende Aya Sofia, en in 1887 Beets\'

Het was dringend noodig dat ri» -i^v,™ i

belang voor onze literatuur Le i ^^- \'^quot;^tenaars zich aaneensloten. Van groot
weest, waaraan het ontstaannbsp;Jacques Perk en Kloos ge-

MathUdecyclus te danken i^nbsp;definitieve epische vorm van den

ve^\'ertiLnbsp;a\'^? letterkundigen kring. Dinsdags om de

van Lennep deelnbsp;^hym, waarvan o.a. Willem Warner

ook^Prans Erens en Frank v ^gJI T™quot;^

Kloos met Van DevSel in «p^vS- quot;quot;nbsp;^^^^^ ^^ voorjaar van 1883

Johan de MeStS in ^^nbsp;^^^ds 1881 aan Een Liefde werkte,

^ampagne der jongenbsp;groepsvorming en

Willemsen op den Äin5enw?rnnt^nbsp;^^^^^ de France en Café

tuisten samen, Van DevS v^^ \'^^^\'quot;\'\' elkander. Daar kwamen allerlei
Bouberg Wilson. RössSg Innbsp;^^ Deventer,

elkander vaak, én op dl Sripnïf^b-nbsp;^^^nbsp;ontmoetten

Jaat in den nacht totTn S vrnlnbsp;opgewonden gesprekken tot

Van groote vormendlnbsp;quot;morgen voortgezet.

Jacques Perk, Verwegen ï^n n?. ^ \'\'® Burgerschool de leermeester geweest van
stelling en bewwEn^ Jt vf ^nbsp;geestdrift had in hen de belang- •

fynen smaak irSrL^^^^^^^nbsp;Nederlandsche klassieken. Aan zifn

enkele jaren was S wonS quot;^/^^Ifydige kennis dankten zij veel. Gedurende
avondsche samenkomen riP^® Amsterdam de plaats van geregelde zondag-
Toen hij een tiidw Jfnbsp;kunstenaars.-\'B)nbsp;°

/ersten da\'artanbsp;Amsterdamsch Week-

kr tielcen in den Ned Sn^nf f voorspraak ongehinderd hun artikelen Ziin

^DÄgnbsp;— - — SeÄ-

als Dr Doorenbos. Wetnbsp;W- Stellwagen een dergelyke kring

ivetenden, maar niet zeernbsp;^^ deze om de leiding van den veel- quot;quot;

IZ bif\'pnbsp;^\'^ Vc^pZTVJ;^ Brink dan wel om het samenbrengen

ie kHn.nbsp;^quot;^^terdam^ en t v ^\'t?nbsp;logeerde in

branS^\'nbsp;^^^omstige Meuwfnbsp;^^^ E^den kennen,

g-acht was de vereeniging lia^Tnbsp;Amsterdam voorloopig samen- .

Goes nam, met H. c. Mullernbsp;Planor werd in 1881 opgericht Frank v d /

■dro^ het karakter van e n s\'tudS\'n\'nbsp;initiSef. De ™igmg

Planor voor. Samson, een sSidï4n?ofnbsp;«^elde den n^am

Gids geopperd, dfenbsp;^quot;ff^d van Van Eeden. had den naam

was een gevolg van onbevredigdheidnbsp;/«^doende byval vond. De vereeniging

de f konden nfetTannbsp;\'\'\' bestaanden toestand onzer letteren

hetTii^\'^l\'quot;! van een tijdschrift eennbsp;^^^d al aanstonds

liet tijdschrift op voor het 1\'art n^nbsp;bespreking. Paap eischte toen al

y^urnbsp;1 art-beginsel. Het plan kreeg echter nooit

vasten vorm. Doel van de vereeniging was samenwerking tusschen hen die de
letterkunde beoefenen of er belang in stellen. Bij de oprichting werden o.a. reeds,
lid Kloos, Van Eeden, Paap, Van Deventer, Jan C. de Vos. Later traden o.m. toe
Van Deyssel, Boeken, Erens, Aletrino, Van Looy, Verwey, De Meester, Witsen,.
Jan Veth en Haverman. Verwey droeg er in 1884 Persephone, in 1885 Demeter
voor. Van Eeden de Grassprietjes en De Student Thuis. Ook Dr. Doorenbos heeft
er gesproken. Dat echter ook Van Logfiêm, dé \'beruchte Piore della Neve, lid. 1
geweest is, bewijst wel dat de vereeniging nog niet geheel en markant den geest
der tachtigers vertegenwoordigde. De belangstelling verslapte allengs, en in 1886
werd Planor opgeheven.

^ Ook verschillende pogingen tot oprichting van een nieuw tijdschrift, dat een
groep jongere auteurs zou vereenigen, mislukten achtereenvolgens, ^s) Emants en,.
Smit Kleine richtten in 1872 Saar en Hulst op. Later leidden zij De Banier, welk j\'
tijdschrift van 1875—1880 heeft bestaan. Maar van dit monsterverbond van een.\'
_ modem en een conservatief auteur was geen vernieuwing te verwachten. Toch
vond men in. De Banier Emants\' Studies naar het Naakt Model. Maris en Mauve
werden er verdedigd. Zola werd gewaardeerd. Domela Nieuwenhuis liet er zich
hooren. Er ging dus wel al een andere geest door dit tijdschrift dan de oude Gids
voorstond. Andere proefnemingen van korten duur waren Astrea (1881—\'82) en
De Lantorn (1885—\'86). In Astrea publiceerde Kloos enkele sonnetten, maar
overigens bracht het niet veel nieuws. Gosler, die er een leidende plaats innam,,
was niet de man om een vernieuwenden invloed uit te oefenen. Hij was een typi-
sche grensfiguur. Hij bewonderde Perk en Hélène Swarth, maar evengoed Piore
della Neve. In 1884 vertaalde hij in De Gids Shelley\'s Ode to the Westwind, ^o)
Ook vertaalde hij de Cenci, waarvan eveneens de jonggestorven Van Heyningen,
in dien tijd een vertaling gaf, en Byron\'s Manfred. Doch de poëtische grootheid
van Shelley ontging hem. Hij bleef behooren tot hen, die in poëzie bij voorkeur\'
de „stoute gedachtequot; e. d. bewonderen.

De uitgevers toonden zich vooreerst tegenover de jonge letterkundigen nog weinig
toeschietelijk. Met groote moeite, en eerst door de voorspraak van Vosmaer, kreeg
Kloos eindelijk, doch onder beperkende voorwaarden, Perk\'s Mathilde uitgegeven
bij Pyttersen in Sneek. Deze was echter ook de uitgever van Fiore della Neve\'s-
Liefde ip het Zuiden. Rössing in Den Haag en Versluys in Amsterdam bewezen
den jongeren eenige tegemoetkomende belangstelling. Versluys waagde in 1885\'
zelfs de uitgave van De Nieuwe Gids.

Voorzoover de jongeren in de tijdschriften eenigen toegang hadden verworven,
dreigde het met moeite verworven terrein spoedig weer verloren te gaan. Uit de
leidende tijdschriften werden zij verdrongen, De Gids had zich steeds ontoegan-
kelük getoond. Rhodopis werd ondanks een aanbeveling van Dr. Doorenbos door
de redactie geweigerd, en hetzelfde lot trof Iris en Persephone. Wel werd in 1886
Netscher\'s studie over Het naturalisme in Engeland opgenomen, en in 1888 ver-
scheen in De Gids het prachtige gedicht Zomernacht van Hélène Swarth. Maar-
de eerste waardevolle producten der nieuwe kunst heeft De Gids domweg ge-
weigerd. (Voor Iris stelde de redactie enkele wijzigingen voor.)
Kloos kreeg achtereenvolgens zijn congé bij de Spectator en de Amsterdammer,
waaraan hij als Sebastiaan Sr. had meegewerkt. Verwey (als Homunculus) en.
V. d. Goes konden hun medewerking eraan voortzetten; ook v. d. Goes en Erens.
voegden zich daarbij. Maar representief en ingrijpend kon hun optreden in het
tijdschrift van De Koo nooit zijn. Van Loghem beoordeelde er, als Scaramouche,
geregeld de poëzie. Naast verzen van Hélène Swarth en Verwey werden ook die
van Boelen en E. Knuttel-Fabius opgenomen. Van Maurik publiceerde er zijn
novellen. In deze atmosfeer konden zich de jongeren niet thuis en vry gevoelen.
Zü verlangden ernaar resoluut kleur te bekennen. Een eigen tydschrift was drin-
gend noodzakelijk geworden.
DE NIEUWE-GIDS GROEP.

Al sinds 1882 ging Kloos met het plan om van een nieuw eigen tijdschrift. Nu-
hem de toegang tot de bekende tijdschriften was ontzegd, was er aan een eigen:
tribune meer dan ooit behoefte. Daarbij verlangde EQoos ernaar eindelijk een
effectieve campagne der jongeren te openen, en een sterk, gesloten front te vor-
men. Eerst dan kon de nieuwe kunst tot haar recht komen, en de oude rhetoriek„
de huiselijke poëzie, en de laag-bij-de-grondsche, burgerlyke vertelkunst doel-
treffend worden bestreden.

een nilîw hnbsp;^^^^^ ^ brengen vcor de opiicliting van

de onderrïpmi^^ .nbsp;verleend zonder gToote verv/achtingen van

H-t tiid^pl^f^nbsp;ondernemers, meer uit persoonlyke sympathieën,

en werT^onbsp;o verduidelij ken en polemLîchen naam De Nieuwe Gids,

politiek en ÏSeSS? tweemaandelijksch tijdschrift voor letteren, kunst,

^an^dïn!!^\'\'^\'^nbsp;Fi-ederik van Eeden, Albert Verwey, Frank.-quot;

heeft ^ Willem Paap. De laatste verliet reeds spoedig de redactie, maar
v/as PP^ ^nbsp;curieuse rol in de Nieuwe Gidsbeweging gespeeld. Hij

\\ 1\'art poVîÂ/quot;\'®^\'nbsp;^^nbsp;verdedigers hier te lande van he

Va dnbsp;rasechte Nieuwegidser.

leSrSL^®^® tó daar zijn studie en talent in andere dan in de eerste plaats
wünbsp;fsi-^sen, minder bekend geworden, wat echter allerminst

EDeXi ^ \' .Nieuwe Gidsbeweging een ondergeschikte rol heeft ge-
franilnbsp;artikelen van zyn hand verschenen in de eerste jaar-

^^^^^ ^^^^ of quot;^quot;der het pseudoniem Hack
ken n^l.nbsp;literatuur, tooneel, sociale en andere cultureele vraagstuk-

te?ennbsp;^^nbsp;belangryk aandeel in den strijd

aardÏ- LrSf Mnbsp;^^^^^^^ geschreven in een eigen-

betoo^roffnbsp;•nbsp;^akelijken maar puntigen en haast onweerlegbaren

heSSaknbsp;^^^^ ^^

Sfnbsp;nummer van De Nieuwe Gids (October 1885) bevatte het begin van\'

studiV nflnbsp;Persephone van Verwey, en diens

stud e illlnbsp;Maurice Barrés over L\'art suggestif, een

stuk v^m fv S ®=heikundig onderwerp van Van Deventer, en, honoris causa, een
vannbsp;^^nbsp;Condé. Een nummer dus

De Swonbsp;aesthetische beteekenis! Aan den eersten jaargang van

NetscW wn^ droegen, behalve de redacteuren, letterkundig werk bij: Frans
Veth rlvJfnbsp;Deyssel, Ary Prins, Aletrino, Van Lcoy, en Jan

Kloo\'nbsp;°nbsp;schuilnaam Henric van Gooyen).

senhLo^^-^^®\' T \'\'^sroemde sonnetten, een fragment van Okeanos, Verwey\'s\' Per-

«ie Christussonnetten, Van Eeden\'s Kleine
sonnet T^fquot; P^ Noordenwind, Van Deyssel\'s stuk over L\'Œuvre enquot; zyn bekende
sonnpf PrT - grandiose aanval op Mr. Joan Bohl, Verwey\'s studie over het
eerstP« •nbsp;opgericht, al dat nu vermaarde werk heeft in dien

lettert,gestaan, zonder nochtans de officieele
plaats in ^f-^f ^^ noemenswaardig te imponeeren. Nu dit alles zyn vaste eere-
dàar ee^ quot;tteratuur sinds lang heeft verwoi-ven, gelooft men nauwelijks dat
maar rumrvp^fnnbsp;worden gevoerd. Als misschien wel talentvolle

ouderenbsp;beginners golden de jonge kunstenaars bij het meerendeel der

van ons la-irf ^^nbsp;^^ ^^^^ ^^^nbsp;gebeurde in de kunst

ditmaal van •nbsp;ingezien. En opnieuw dreigen vooroordeelen,

beteekenis vannbsp;generatie, het juiste inzicht te verstoren in de enorme

traditie zonder f vernieuwend optreden door enkele jonge menschen, die zonder
nieuwe kimst -chinbsp;overheerschenden en erkenden stijl in, een

kende hoogte onvn^®? ^^ enkele jaren tot een hier twee eeuwen lang onge-
waren allen no^ ■nbsp;dichters en schrijvers die dat in 1885 bestonden, . /

jaar. Van Eedennbsp;oprichting van De Nieuwe Gids 26 \' V

^ Nieuwe Gids^wn!^!} Deyssel 21 (evenzoo Gorter), en Verwey slechts 20 jaar!
Geestdrift, een on^P^. ® werkelijk een phenomeen van durf en jong talent,
matelcoze afkeer v^n artisticiteit, een vurig schoonheidsverlangen en een
kunstenaars Er w«^ t. înbsp;verbruikte- en onechte verbonden deze jonge

W00IXÎ. Zoolane ernbsp;^^nbsp;studentenclub in den besten zin van het

heid, n\'importe onnTnbsp;verlangen was dan nieuwe kunst, nieuwe schoon-

haarden zich d«nbsp;eensgezindheid. Eerst later open-

• prachtige iarennbsp;karakter- en richtingsverschillen, fiet waren

wijzen ondpriinM vruchtbare samenwerking, en de wederkeerige opdrachten be-
ontaarddennbsp;bewondering, welke in geen „adoration mutuellequot;

woordde metnbsp;^ee aan Van Eeden op, en deze ant-

verzen de^gloÏte^rplur?an\'\'ldJn.\'-

De Julia-campagne was een uitgelaten studentenstreek, en de gezamenlijke af-
straffing van den eigenwijzen medicus Swartli Abrahams, die Multatuli\'s psy-
chische afwijkingen wilde aantoonen, ^i) een loyale uiting van artistieke solida-
riteit Ook met de jongere schilders was er voortdurend contact. Er is hier
omstreeks 1885 een dergelijke toenadering van schilders en dichters als in de
Pransche romantische school van ± 1830. Jan Veth was met de letterkundigen
\' van \'80 intiem bevriend en schilderde Verwey, v. d. Goes, Aletrino, Paap, Van
Eeden en Van Deventer. Ook maakte hij het etsje en de taandteekenlng voor De
Kleine Johannes. Voor Witsen werkte hij in 1884 aan een rijmlooze vertaling van
Epipsychidion. Breitner schilderde Van Deyssel, Van Looy, Van Eeden, Witsen
het vermaarde portret van Willem Kloos. De beide laatsten lazen samen Euripides,
daar Witsen Medea wilde schilderen. Kloos schreef het sonnet „Eva bij Abels lijkquot;
bij het schilderij waarmee Van Looy den prix de Rome won. ss) Van Looy maakte
een aquarel bij Persephone. Schilders en schrijvers ontvingen in 1892 Verlaine.
Bauer had de platen voor Akedysseril klaar, toen hij van Van Deyssel\'s vertaling
lt; hoorde. Dit samengaan van schilders en schrijvers was voor de kunst der jongeren
van het grootste belang. Er werd daardoor een sterk front gevormd tegen den
gemeenschappelijken vijand. Want ook de zaak der moderne schilderkunst was in
deze jaren nog verre van gewonnen. De Pransche school van 1830 en onze eigen
Haagsche school werden hier nog niet begrepen. Van Santen Kolff gaf er, in 1875,
in De Banier de eerste verdediging van. Maar zelfs mannen als Huet, Thijm en
Vosmaer wilden er niet aan. De Marissen werden, in den vollen bloei van hun talent,
nauwelijks gewaardeerd. In De Nieuwe Gids verdedigden M. v. d. Valk (als J.
\' Stemming) en Jan Veth (als G. H. C. Stemming en J. Staphorst) de gewraakte
impressionistische stemmingskunst, en uitten hun bewondering voor de Maris-
sen, Israels en Mauve. In 1887 noemde de Nieuwe Gids het een schande, dat in
het Rijksmuseum de Marissen en Mauve nog niet vertegenwoordigd waren.
Breitner, Witsen en andere jongeren werden tegenover de verouderde kunst van
• Koekkoek, Schelfhout en Pieneman gesteld. In de eerste jaargangen van De
Nieuwe Gids nemen de beschouwingen over schilderkunst een belangrijke plaats
in. Ook Van Eeden droeg met het heldere opstel over „Schilderijen zienquot; het
zijne bij tot een beter begrip van het impressionisme.

Over de wisselwerking en de verwantschap van schilderkunst en letterkunde in
deze jaren heeft Gerard Brom een uitvoerig werk geschreven. •■») Weliswaar moet
hij soms de voorbeelden meer zoeken dan vinden, maar ongetwijfeld was er, behalve
actieve samenwerking, ook een innerlijke samenhang tusschen de literatuur en
schilderkunst van deze jaren. Allerlei schetsen der tachtigers zijn als van schilder-
hand afkomstig, impressies „in geluid gepenseeldquot;, als het ware „tableaux parlants.quot;
Deze samenhang culmineert in de schilder-schrüvers als Jan Veth, wiei^ sonnet^
Regen in een stadjequot; een impressionistisch meesterstukje is, en bovenal Jacobus
Van- Looy, die den maaier even knap schilderen als beschrijven zou.
Men ziet dat De Nieuwe Gids volstrekt niet eenzydig literair was. Het was een
tribune van den nieuwen geest op elk gebied. Ook ten opzichte van wijsbegeerte,
theologie, sociale problemen, medische en andere wetenschap betrok de Nieuwe
Gids aanstonds een voorpost. Bolland, Jelgersma, Domela Nieuwenhuis, P. L.
Tak Wibaut, Van Deventer, Diepenbrock werkten aan de eerste jaargangen
mede. De Nieuwe Gids vertegenwoordigde het nieuwe, gistende leven van een

sterke, jonge generatie.nbsp;^nbsp;.nbsp;o... ■,. ,

In de literatuur erkeifde en aanvaardde De Nieuwe Gids onpartijdig al wat wer-
kelijk leefde, al wat schoon en levend was. De poëzie en haar verdediging, de
critiek vormden het hoofdbestanddeel van het tijdschrift. Eerst dan kwam het
proza. Het proza, het naturalistische, was niet in de eerste plaats kenmerkend
voor De Nieuwe Gids. Het ontwikkelde er zich vrijwel buitenom, al werd het er
geestdriftig verdedigd. Van Deyssel, ofschoon voor het publiek- de meest opval-
lende criticus van De Nieuwe Gids, was er slechts de woordvoerder van een zaak,
die den redacteuren sympathiek was; uitgangspunt en bolwerk van het natura-
lisme is De Nieuwe Gids echter niet geweest, ^s) Het naturalistische werk van
Cooplandt, Netscher, Emants en Van Deyssel verscheen niet in De Nieuwe Gids.
Van Hall schreef zelfs in De Gids:
De heeren van De Nieuwe Gids staan, blijkens hetgeen zij herhaaldelijk als
hunne opvatting van literaire kunst hebben verkondigd, lijnrecht tegenover de
mannen van het naturalisme.quot; squot;) Dit is natuurlijk onjuist. De redacteuren van

naturalisme met volle sympathie gastvryheid,
omdat ZIJ er een der vormen m zagen der nieuwe kunst in ons land. Kloos schreef

ëSvoSdTrSIn^\'f^.^quot;nbsp;^^«kelen? Om de zee^

fL ^nbsp;^^^ ^^ste in ons land is. Maar

Denbsp;rTd.nbsp;verantwoordelijk voor zijn meeningen en daden. wy.

Siim quot;nbsp;daar zelf voor te staan, hij, Kare

J?^nbsp;onderscheid; er is sprake van hy en wij. Trouwens

nSnS: ^nbsp;f®\'quot;!^® jaargangen verscheen, was meerendeels, in plaats van

SsÏp?.nbsp;Df Kleine Johannes, de aan Poe herinnerLde fan-

BerbkP prf Anv\'^nbsp;melancholische doodsmijmeringen, Erens\'

^bke en ook zelfs de, toch realistisch doorwerkte, verbeeldingen van Van
m^L u ï stierengevecht en nachtcactus. Inderdaad was De Nieuwe Gids, gelijk
feennbsp;P^^^ijen. Er was geen andere r/chting,

kuÏÏt criterium dan schoonheid en waarheid, die voorwaarde zyn voor aUe

karakter van de nieuwe gids: creatief.

g^oep dichters en schrijvers, wien het
land uitsluitend om kunst, om pure schoonheid te doen was, was voor Hol-
onverwacht als ongehoord. Twee eeuwen lang had men hier zoo goed
wLnbsp;S®daan. Het pure, straffe kunstenaarschap

WCTPid iTnbsp;^^^ onbekend. Kunst diende immers ergens toe, als alles ter

EemPPnc^t ^^^^^ ^^^ waarde wanneer zij ten nutte werd aangewend van de
tw^^ Xf^ ^^^ seloof, van de natie, tot vertieffing van den geest. Stich-
een di» ^^^^^quot;ing waren de bestaansvoorwaarden der kunst. De kunstenaar was
moraaT ^^^ verheven geestesbelangen, maar geen souvereine macht. Leering,
Vree^Lnbsp;gedicht, eiken roman, en schoonheid, zoo dit

WaaSpnbsp;gebruikt werd, bestond\'alleen in de didactische, voorbeeldige

lijdenTu-ziele-adel, diepte van geest, stoutheid van gedachte, levenswijsheid,
het artistiek absolutisme, dat deze jonge kunstenaars
Eennbsp;^e^fs met de meeste toegeeflUkheid geen raad.

dienbsp;i?nbsp;strekking louter in zichzelf schoon zou zyn, verzen

en wpVpn u®^®quot; bloemen, romans waarin het leven louter naar zyn aard
zinnignbsp;bewegen en waar goed noch kwaad gewogen werd, het scheen licht-

Yg en gevaarlijk, een redeloos spel.

de divfnl^^ ^^^^ vervreemd van het wezenlijk karakter van alle kunst, van
heid ®quot;Partydige belangeloosheid en diepe onbevooroordeelde ontvankelyk-
haars vL A®quot;^® Homerus en Shakespeare, van alle waarachtige kunste-
bewondP.^®^^^\' de gloednieuwe kunst, welke in Holland opsprong, te kunnen
Men Tnbsp;erkennen.

kroninp •nbsp;Cosnen\'s stelling aanvaarden, dat de beweging van \'80 de be-

ls vcoÄnbsp;van een langzame emancipatie van den geest en organisch

factorpnnbsp;geestelijk leven van de 19e eeuw. De voorbereidende

niettemin ^J^^^angen en ontwikkelingen zijn inderdaad aan te wyzen. Maar
Wikkeling kwam deze, lang onzichtbaar, als ondergronds voortgeschreden ont-
altijd vlL veroluffend plotseling aan den dag, en treft In de beweging van \'80
Gloedninbsp;revolutionaire, eruptieive.

voornbsp;zelfbewust en uitsluitend kunstenaarschap en de passie

Kunst

\'«^oord der^nfnbsp;Lodewijk van Deyssel, en dit was het vlammend wacht-

De stpiii quot;^e\'^we beweging.

quot;^sernbsp;.f® voorrede van Lidewijde, waar zy echter een

^it dît de Sfr^nbsp;de andere tachtigers drukte

^Jt^kunstenSrschap isnbsp;schoonheid de eerste en eenige voorwaarde van

anSïnbsp;^ ^oot\' dat zy bestaat om en in

hegemonie van het object, waar-\\
subject Uit- wnbsp;tachtigers riepen de souvereiniteit van 1

regeert en vor^t nn \'nd d^^ ^quot;\'nbsp;quot;aar wü en welbehagen kiest, \\

lükheid Sernbsp;mdividuahsme, dat ten allen tyde de eenige bestaansmoge- \'

^^ven all?didacSchP tPnXn^^^^^nbsp;literatuur plotseling en glansryk lit

didactische tendenzen, m de sfeer der schoonheid. De dichter was niet

meer prediker en leeraar, de romancier niet langer pleiter en rechter maar
TOortaan waren zij louter kunstenaar, profeet en schepper van schoonheid
ïn 1886 schreef Netscher in De Nieuwe Gids, in zyn essay .-Iet daghet uit den
Oosten dat de poëzie vrij geworden van de onderwerpen huwelyk geboorte, his-
torisme gebeurtenissen, deugd en dapperheid, vrij van een materieel onderwerp,
df Stoffelijke op!Sbaring was geworden van het individueele temperament van
dL Ster. „Het is de subjectiviteit in de kunst tot haar toppunt gevoerd; het
is het Hooglied van het individualisme in de poëzie.quot; s»)

ëe schooiïeid, in de literatuur van hun tijd een onbekende, onbeminde grootheid,
hadden de tachtigers leeren kennen in de kunst der oude Grieken, by onze eigen
Sssieken van de zeventiende eeuw en bij de groote Engelsche romantici Shelley
en Keats En met deze grandiose voorbeelden voor oogen, namen zij zich voot
ook hier eindelijk opnieuw een groote kunst te scheppen. Kloos schreef de eerste
manifesten dör nieuwe kunst: negatief, wat men van kunst met mag eischen,
in ziin verdediging van Lilith (1879), positief, hoe in waarheid kunst moet zyn,
in zUn in Memoriam van Jacques Perk (1881). De beide grondbeginselen, hier
door Kloos gefundeerd, kunst bestaat om de kunst, onafhankelijk van hst onder-
werp en vorm en inhoud zijn één, vindt men in de geheele 19e eeuwsche roman-
tische wereldliteratuur in overeenkomstigen vorm terug. „V/as die Puomantik, wie
verschiedenartig sie auch in den verschiedenen Ländern aufgefaszt wurde, voll-
ständig betont, ist der Satz, dasz das Sciiöne nur sich selbst zum Ziele habe oder,
wie man in Deutschland sagte „Selbstzweckquot; sei, ein Gedanke, den man aus
Kant\'s Kritik der Urteilskraft entnimmt, eine Bestimmung der Schönheit, welcne
jetzt als Aufgabe der Kunst erfaszt wird.quot;«)nbsp;. , , .

Deze fundamenteele waarheden der kunstbeschouwing werd men zich hier eerst
omstreeks 1880 bewust. Hierop grondt zich ook de artistieke veelzydigheid en
onpartijdigheid van De Nieuwe Gids. Voor al wat werkelyk schoon was, stond
de Nieuwe Gids open, al het onschoone, onware, wat in wezen hetzelfde weerde
zii onverbiddelijk af. De eenige, ware roeping der kunst, het leven zichplf te
laten kristalliseeren in het woord, de eenige, ware roeping van den kunstenaar,
dit proces door een hartstochteUjke en volledige overgave aan het leven en aan
zijn taleilt mogeliik te maken, zij werd hier door de tachtigers voor het eerst weer
beseft De vereering van dit kristal, van dezen anderen levensvorm, die zy de
schoonheid noemden, hebben zij als een ritus opgevat, op den duur zelfs te uitslui-
tend zoodat zij schoonheid en leven verwisselden en de prioriteit van het leven
u\'t het oog verloren. Maar dat zij alle andere, imaginaire en lagere doeleinden, die
aan de kunst tot dan waren gesteld, radicaal prijsgaven, is hun opchatbare ver-
dienste geweest, en de redding der kunst in ons land. Zij hebben hier de artis.ieke

grondwet verdedigd, welke Baudelaire aldus had geformuleerd:

„Le principe de la poésie est l\'aspiration humaine vers une Beauté supérieurequot;quot;)
■Deze kunstenaars kenden weer het verlangen naar een schoonlieid, opgebloeid
in de onaanrandbare eenzaamheid van haar eigen pracht, als de nachtcacigt;us
die een van hen beschrijven zou: „in dien ruwen hoek van de donkere kas, on-
zichtbaar in al haar blank mooi zyn, stil openbloeiend in den nacht, om even
onzichtbaar te sterven in de wolk van haar eigen hartegeuren. Was het met
zeldzaam, zoo mooi te zijn, alleen om zichzelve?quot;

Allen kenden zij den droom der schoonheid, die hun toeschemerde „uit alles wat
veraf af is en daarom schoon, alles wat onbereikbaar is en daarom doet sterven
van verlangen.quot; De woorden zijn van Van Looy, van hem die onder deze jonge
kunstenaars als de realist wordt aangewezen, maar die een weergaloos droomer
was tegelijk, met scherpe aandacht toeziend op het leven, maar eindeloos en
altijd meer verwonderd om de bevreemdend bonte verschijnselen van dat leven,
of het de opwindende stierengevechten waren van het heete, zonnip Spanje of
de ongeziene bloei van den nachtcactus, de uitzinnig lallende driestheid van het
volksfeest of de koude, witte bloesems van een ijsruit. Schoonheid ging den
tachtigers boven al het andere. Den drang tot knielen, die allen stervelingen
gemeen is, die ook de ongenaakbaar trotsche Kloos zoo sterk gevoelde („en leven
kan ik niet dan als ik knielquot;), de tachtigers hebben dien omgezet tot vergodde-
lijking van de Liefde, van de Schoonheid en ten laatste van de Ikheid.
Een drang naar eewige schoonheid kenmerkt iederen kunstenaar; hij grijpt het
stroomende, vliedende schoon dezer wereld en vormt het tot een blijvend beeld.
Geen dichter kan berusten; hij hunkert naar een onvergankelijke schoonheid. In

zyn schepping zoekt hij zijn eeuwigheidsverlangen te vervullen. Keats\' Ode on a
Grecian Urn geeft hiervan een zinryk beeld. Eeuwig is de minnaar op de Griek-
sche urn, for ever panting and for ever young; de fluiten zingen „not to the
sensual ear, but more endeared, pipe to the spirit ditties of no tonequot; de
boomen dorren niet maar groenen eeuwig, en het stadje dat de offerstoet in den
morgen verliet, bleef verlaten achter, het is lang vergeten en lang vergaan, maar
deze feestelijke drom die het bekranste offerdier omstuwt, zij werd vereeuwigd
sinds in Hellas een bezielde hand haar boetseerde. In de kunst wordt de schoon-
heid dezer wereld „a joy fcr everquot;.

Als andere kunstenaars hebben de tachtigers gevoeld hoe zij aldus in hun kunst
ook zichzelve verheerlijkten en vereeuwigden. In de onvergankelijke schoonheid
hunner schepping vereeuwigden en vergoddelijkten zij zichzelf en dit gaf hun
het besef van trotsche kunstenaarsglorie, die hen boven andere stervelingen ver-
hief. Des te sterker gevoelden zy de goddelijkheid van het kunstenaarschap, des
te eerder verhieven zij zich vol trots en verachting boven de menigte, omdat hun
tijd dor en schoonheidsarm was, en zij zichzelve de enkele begenadigden wisten,
die de schoonheid in dit land te aanschouwen en te veroveren vermochten.
De vergoddelyking der Iliheid, der kunstenaarspersoonlijkheid was een recht-
streeksche consequentie der schoonheidsverheerlijking van de tachtigers.
Zooals de schoonheidsvereering reeds eerder in de romantische poëzie van Shelley
en Keats vooral werd gevonden, zoo treffen wij ook deze. dichterverheerlyking
reeds aan in oudere romantische literatum-, en vooral bij de Fransche neo- J \' \'
romantici van het midden der 199 eeuw: Théophile Gautier, Théodore de Ban-
ville, Le Comte de Lisle, Barbsy d\'Aurevilly, Baudelaire, die ook het Tart pour
l\'art beginsel geestdriftig hebben gepropageerd.

In de poëzie der tachtigers dreigde op den duur echter deze dichterverheerlijking
de zuivere schoonheidsdienst, waarvan Keats bijv. zulk een subliem voorbeeld
gaf, te verdringen. De schoonheidsschepper is soms in hun oogen belangrijker
dan de schoonheid zelf, en telkens zien wij hen met zichzelf bezig, zij slaan zich
gade in hun verzen, ijdel en om hun eigen kunstenaarschap verrukt, zij roemen
hun heerlijkheid en buigen zich als Adonis verliefd over hun eigen dichterfiguur,
zij verheerlijken de kmistenaarsziel als een kostbaar paleis. Dat alles vinden wy i
bij Kloos en Van Deyssel, bij Verwey en Van Eeden en het verkleint de-kunste- }
naarsheerlijkheid aanmerkelijk. Dit cultiveeren en cursiveeren van eigen belang- ï
rykheid werd een gevaar voor hun kunst, en liep uit in een steeds kleuier, enger 1
individualisme. Maar de voornaamsten onder hen, en in hun beste oogenblikken
allen, beseften ook de tragische onmogelijkheid om het eeuwigheidsverlangen in
bun kunst volkomen te vervullen, de onbereikbaarheid van het eeuwige voor eiken /
sterveling, het altijd blijvend verschil tusschen begeeren en bereiken. Het is in de \'
smartelyke verrukking van Kloos\' godsverbeeldingen, het is in het schrijnend
geluk van Verwey\'s Cor Cordium, het is in het onvervulbaar verlangen van Mei \'\'
naar Balder, en in Van Deyssel\'s wanhoop om „het menschbeeld dat zich ver-
morzelt omdat het zich niet tot god-beeld heeft kunnen bootsen.quot;
Glorie en eenzaamheid bleken andere namen voor eenzelfde begrip, en de dichter,
die het individualisme tot in zijn diepste consequenties doorleefde, gevoelde zich
goddelijk of wanhopig, beurtelings al naar hy zich meer kunstenaar of sterfelijk
eh hunkerend mensch gevoelde. De imperatief van het individualisme, zichzelf
te leven en zichzelve uit te drukken in zijn kunst, leidde in haar laatste conse-
quenties even onvermijdelijk tot de zelfvergoding als tot de weemoed en wan-
hopige eenzaamheid van den kunstenaar. Het is uit deze antithese, deze span-
ning dat de diepste en aangrijpendste romantiek der tachtigerkunst is ontstaan.
Ook in het technische hebben de tachtigers naar creatieve vernieuwing getracht.
Nieuwe rhythmen en metra, nieuwe Strophen, nieuwe versvormen werden be-
proefd. Het sonnet werd in eere hersteld. De poëzie van \'80 is het hoogtij van
het sonnet in onze literatuur. De hexameter, door Vosmaetr met voorlie°fde ge-
bruikt, ook soms door Hofdijk, en door anderen nagevolgd, werd aan kant gezet.
Het sonnet gold in dezen tijd nog altijd als een gekunstelde, levenlooze dichtvorm,
zooals het in den Bragatijd (1843—\'44) door Ten Kate was gedisqualificeerd. Het
werd veracht, als een „Blüthe modischer und höfischer Kunstpoesie.quot;
De letterkundige criticus van den Nederlandschen Spectator, Wolfgang,quot;) schreef
over het sonnst, dat het rijm bij een tweede herhaling ophoudt kunstgenot te
wekken, en dus de inspanning om een reeks van dezelfde rijmklanken te betrap-

pen, op geen byval rekenen kan; publiek noch kritiek kan met den besten wil
van de wweld voor die woordkunstenarij iets gevoelen.

Beets deed in dezen tijd zijn bekenden aanval op het sonnet. In zijn Brief van
Nicolaas Beets aan den secretaris der Gidsredactiequot;, «) schreef hij: quot;
„Ik zou het niet betreuren, indien het (sonnet) met het chant royal, de ballade
redoublée, het virelai en tutti quanti tot den tyd der trovères had blijven be-
hooren, en het is mij op mijn 70-ste jaar nog even onbegrijpelijk als in mijn 17e\'
hoe een Petrarca zijn liefde voor Laura maar altijd weder en wederom in sonnet-
ten, tot over de, ik geloof, tweehonderd toe, lucht kon geven quot;
Perk schreef hier voor het eerst weer, en soms voortreffelijke, sonnetten. In zijn
sonnet aan de sonnetten verdedigt hij, als Wordsworth vroeger in Scorn not the
Sonnet, zelfbewust dezen verworpen dichtvorm. Ook Kloos en Winkler Prins
dichtten later sonnetten op het sonnet; de laatste schreef: „zy zal den dans op
Neerlands grond wel leeren.quot; Dit was in 1885.

De verdediging van het sonnet was niet moeilijk. Beets moest al erkennen dat
„II y a de grands exemples pour, et de grands raisons contre.quot; Men kon wijzen
op Michel Angelo, Dante, Petrarca, Spenser, Shakespeare, Milton, Wordsworth
en by ons Vondel en Hooft. Kloos schreef in zijn Inleiding de klassiek geworden
verdedigmg van den sonnetvorm, historisch en artistiek.quot;«») Hij beroept zich op
Dante, Milton, Rückert, Rossetti, Platen en Prudhomme. Welsprekender ver-
dediging dan de historie is niet denkbaar. Dan verdiept hij zich in d° beeldende
macht van het sonnet, en er volgt de beroemde vergelijking bij een Attische zuilen-
ry. Geen dichtvorm, canzone of stanza, terzine of strophe, komt in plastische
harmonie en architectonische schoonheid de Grieken zoo nabij als het sonnet.
Het natuurlijk verloop eener aandoening is er volkomen in weerspiegeld, hoe zij
geboren wordt en rijst tot haar toppunt en zich weer oplost in zachtere\' breking
of forscheren slag. Deze „lamzaligste aller vormenquot; vermag iedere rimpelinf van
het gevoel weer te geven,

Verwey schreef, naar aanleiding van Shakespeare\'s sonnetten, zijn prachtige
gedocumenteerde studie over het sonnet. Hij vergeleek het bij het Grieksche koor,\'
met strophe, anti-strophe, epode en antepode. quot;) Het sonnet verbreidt zich dan
in enkele jaren enorm. Behalve de klassieke sonnetten van Kloos en Verwey,
komen er ook van Van Loghem, Lütkebühl, Mevr. Knuttel-Pabius e. v. a. Spoedig
^ de klacht van Vosmaer, in 1884, dat er misibruik gemaakt wordt van dezen,
in de mode gekomen, dichtvorm, niet ongegrond.
KARAKTER VAN DE NIEUWE GIDS: OFFENSIEF.

/ Anti-rhetorisch.

Beeldende taal, exacte woordkeuze, uitdrukkingsvormen welke zoo zuiver en nauw-
keurig mogelijk aan hun object beantwoorden, dat was de eenvoudige maar klem-
mende en noodzakelijke eisch, die de Nieuwe Gidsers den schrijver, en niet den
v/oordkunstenaar alleen, onvoorwaardelijk stelden. Door dit beginsel zelf met
talent en nauwgezetheid in acht te nemen, hebben zij onze taal gezuiverd van
een overoude woekering van gemeenplaatsen, valsche beelden en andere taal-
bedervende elementen. Zij schiepen nieuwe mogelijkheden voor een oorspronke-
lijke plastiek, welke berust op waarachtigheid en preciesheid van uitdrukking. Zij
wisten dat het geheim van schrijven daarin bestaat dat het woord het dinf^ of
de idee dekt, en dat hij de beste schrijver is, die deze ideale adaequaatheid°het
dichtst benadert. Op dit door hen in onze literatuiu- opnieuw gefundeerde, en
tevens meesterlijk toegepaste, beginsel, berust de vernieuwing en de prachtige
ontwikkeling onzer literatuur na 1880, waarschijnlijk tot op dezen dag. Nog in
dezen tijd profiteert ieder schrijver, ieder dichter van de winst, die De Nieuwe
Gids heeft gebracht. En het is te betreuren dat daarmede door talentvolle schrij-
vers soms zoo roekeloos wordt omgesprongen, en zij, zonder zich rekenschap te
geven van ieder woord dat uit hun pen vloeit, zich herhaaldelijk schuldig maken
aan het moderne jargon, de andere rhetoriek, die zich in de laatste vijf en
twintig jaren in allerlei variaties heeft gevormd en vooral welig tiert in ons
veelal monsterachtige, journalistieke proza.

In alle stukKen van Kloos, Verwey, Van Eeden en Van Deyssel, ook in die van
Van der Goes en Paap, treft voortdurend de bijzondere juistheid van uitdrukking
en de rijkdom van oorspronkelijke en verrassende beelden. Van hun letterkundige
beschouwingen is een hechte conceptie en een klare, nauwkeurige, van woord tot
woord doordachte taal het gemeenschappelijk kenmerk. Van der Goes\' weinig

bekende, maar diepgaande „Proeve van literatum\'geschiedenisquot; is daarvan een
uitnemend voorbeeld (1886).

Wij kunnen ons thans nauwelijks een voorstelling maken van het talent, het
oorspronkelijk inzicht en de overtuigingskracht, die noodig waren om te beseffen
en te bewijzen, dat de geheele dichterlijke taal, al wat door de eersten onzer
letteren geschreven werd, ja zelfs veel van Potgieter\'s poëzie niet deugde.
Zonder steun en traditie moesten zij hun inzichten veroveren, hun talent tegen
de sterke stroomingen van den tijd opstuwen. Menig talent, dat in onzen tijd
. tot een gelukkige ontplooiing kon komen, zou in de tweede helft van de negen-
tiende eeuw in de dichterlijke taal verstikt en verloren gegaan zijn en ver-
mosdelyk zouden, in dezen tijd en met den zelfden aanleg geboren. Ten Kate en
De Genestst dichters van beteekenis zijn geworden. Maar aan den domoer der
rhetoriek was destijds niet te ontkomen. Een enorme vitaliteit moet het talent
van Perk en Kloos hebben gehad, zonder welke zij nooit in die mate zich van
de dichterlijke taal, die vooral op den eerste nog drukte, bevrijd zouden hebben
De literaire kronieken van Kloos waren meer dan een reeks boekbeoordeelingen
alleen, zij vormden een stelselmatige, principieele en, door den klaren bondigen
vorm, doeltreffende bestrijding van de ondoorvoelde, onzuivere en in verwarde
beeldspraak verstrikte taal, waarvan onze literatuur sinds het eind van de 17e
eeuw zelden of nooit meer vrij geweest was. In Engeland had Wordsworth zich
al m 1802 met succes tegen de rhetoriek gekeerd, hier woekerde zij voort tot
Jacques Perk. Kloos\' In Memoriam Jacques Perk was het eerste sein tot den
aanval. Bij zijn kronieken sloten zich Van Deyssel\'s gepassioneerde stukken,
aanvallen en uitvaUen, en Verwey\'s gedocumenteerde kritieken en studies aan.
Hun toon, stellig en moedig, was er een van gezag. De Gids, langen tijd nog
heulende met de veroordeelde rhetoriek, zag na eenige jaren haar ongelijk in
en ging om, als een bedreigde stad na lang en sloopend beleg. Daardoor alleen
kwamen de, overigens gegronde, voorspellingen van Huet in 1878 en van Verwey
m 1887 niet uit. Maar nog lang bleef zich in bepaalde letterkundige kringen, en
in kansel- en redenaarsstijl de dichterlijke taal handhaven en tot op den huidigen
dag is zij niet geheel uitgeroeid, al bedreigt zij de literatuur niet meer. De dichter-
lijke taal bestaat in hoofdzaak uit een groot aantal overdrachtelijke uitdruk-
kingen, aan vroegere dichters ontleend, die als stereotiepe benamingen voor be-
paalde begrippen of gevoelens worden toegepast, als: des levens morgenrood, de .
Wos der jeugd (resp. rozen op de kaken), de wieken van den avond, de vleugelen
der verbeelding, de lentedos der natuur, de staf van het geloof, balsem voor
wonden, gouden zonneschijn, de herfst des levens of \'s levens avond, de heilige
echtknoop of de huwelijkstempel, het pekelveld of het zwalpend zout, het vlam-
mend dichtvuur of de dichtader, de trillende hartesnaar, de albasten hals, moe-
der aarde, het groene kleed der lente en ontelbare meer, alle dood en versteend.
Daarby komt dan nog het ernstiger euvel van onzuivere, niet meer doorvoelde
en doordachte beelden, waarbij personen of dingen handelingen verrichten die
men er nooit aan toe kennen kan, als de zingende zuilen van Schaepman en
Knoppers\' vrede, voor de kudde uit grazende. Zulke fouten zijn het gevolg van
net zinneloos varieeren van een complex abstracte uitdrukkingen, zonder af te
gaan op eigen waarneming, het zelf geziene en gehoorde. Men ontleent aan het
arsenaal der stereotiepe dichterlijke taal, inplaats van aan eigen spontane ver-
beelding en waarneming. En eindelijk is er het misbruik van een aantal stijl-
figuren, bij vroegere dichters gangbare wendingen, die als geregeld ornament
Van den zinsbouw moeten dienst doen, rhetorische vragen, antithesen, herha-
hngen, climaxen en zulke, die meestal de vrije beweging van een eigen stijl ver-
vangen of belemmeren. Met dit alles meende men echter een schoone taal te
bereiken, in overeenstemming met de verheven gedachten des dichters. Het
samenstel dezer stijlfiguren en gemeenplaatsen geeft aan de taal van oudere
schrijvers dat star en ondoorzichtig karakter, aan het vers dat zware, dreunende i
geluid, als muziek met aangehouden pedalen. Gedichten zijn gemaakt van woor- f
den en hun stilte, schreef Nijhoff eens. Deze stilte ontbreekt in alle rhetorische I
Poezie. Ook in goede gedichten treft men soms rhetorische uitdrukkingen aan,
aoode beelden, die de taalgevoelige onmiddellijk als doffe plekken in het vers
onderkent. In de negentiende eeuw was het mogelijk in onze taal duizenden
zulke doffe regels te schrijven, ontelbare dreunende verzen. Bilderdijk werd een
leven lang niet moe rhetorische poëzie te schrijven, waarvan alleen nog het tempo

en de krachtige dreuning leven en bezieling verraden, maar woord voor woord
is het overgroote deel van wat hij schreef log, dood, leelijk. Tegen zijrï poëzie,
en het onheil dat zijn rhetoriek tot tv/ee, drie generaties na hem stichtte, richtten
de tachtigers zich in de eerste plaats. Multatuli had Bilderdijk al een kv/ak-
zalver, een knoeier van de ergste soort genoemd. Verwey leverde bedachtzaam en
onderzoekend, een doeltreffender kritiek op Bilderdijk\'s poëzie, die hij kenschetste
als een voortdurende beweging van geestdrift en gevoel in zeer slechte taal.
„Zoolang het mooi vinden der Dichterlijke Taal, het in gedachte herleidenquot; van
de figuurlijke uitdrukking tot de directe, een gevoelsafspraak bleef onder de
menschen, zoo lang was het werk van Bilderdijk kunst.quot;

De tachtigers, die met fijne, sterke zintuigen waarnamen, met open oogen ^en
ooren in de wereld rondzagen en luisterden, waren wars van alle abstracte over-
geleverde taal. Voor hen bloeiden de woorden onmiddellijk uit de dingen op, en
vorm, tint cn geur van hun ta,al stemden ermee overeen. Zij genoten van het
woord, dat als het ware het ding zelf was, het vleeschgeworden woord, waarin
hun waarnemingen en verbeeldingen gestalten kregen.

In 1888 schreef Van Eeden: „Wij menschen van dezen tijd genieten ons zinnelijk
leven, zooals geen menschengeslacht het ooit gedaan heeft.quot; Tegenover de
abstractheid der oudere poëzie, stellen de tachtigers een klare, rake directheid,
een zuivere en onmiddellijke zintuiglijkheid. De poëzie, reeds van Perk, dan van
Kloos en Verivey, maar bovenal die van Gorter wemelt van fijn waargenomen
trekjes en concrete plastiek. Frans Coenen beschouwt zelfs, na de verstandelijke
emancipatie van De Gids, van de zedelijke bij Multatuli, de beweging van \'80 als
de emancipatie der zinnen, „der zuiver individueele, persoonlijk eigen gewaar-
wordingen van het stoffelijke levenquot; s») Er is echter bij het driftig levensgenieten,
het indrinken der kleuren en geluiden van de fel waargenomen wereld, achter
den roes der aanschouwir^, ook bij de sterkst zintuigelijken dezer kunstenaars.
Van Looy, Van Deyssel en Gorter een dieper levensbesef, meer vragend, zoekend
en verlangend vooreerst dan gevormd, maar todi de behoefte aan een levens-
conceptie uit de massa verrukkende, verwarrende en verbijsterende indrukken der
wereld. De tachtigers ervoeren de werkelijkheid niet uitsluitend zintuigelijk,
Kloos en Verwey zeker niet. Maar ongetwijfeld is er bij al deze kunstenaars een
sterk zintuigelijke ontvankelijkheid. Bij hen allen vindt men, als een teeken van
intens zintuigelijk beleven, bijv. de verwisseling van zinnenindrukken, een beel-
dende \'Zintuigelijke inversie, de\' kenschetsing van klanken door kleuren (Aletrino,
Een zang) van kleuren door klanken (Van liooy, De nachtcactus; Netscher,
Herfst in het woud). Ook bij Van Deyssel vindt men dit, en in sterker mate in
Gorter\'s poëzie. Het verschijnsel komt ook elders voor. Bij Keats vindt men iets
dergelijks. Ook Tieck trekt parallellen tusschen kleuren en tonen in Die Töne.
In Frankrijk komt het bij Mallarmé en Rimbaud o:a. voor. Rimbaud zegt: „j\'in-
ventai la couleur des voyelles,quot; ^i) en noemt dan: a noir, e blanc, i rouge, o
bleu, u vert.

Deze en andere eigenaardigheden bij de tachtigers wekten algemeen bevreem-
ding, wantrouwen of vroolijkheid. Het verwijt van gekunsteldheid en duisterheid
had reeds de poëzie van Perk getroffen. Zijn dood wijzigde de stemming eenigs-
zins. Maar nu keerde men zich tegen Kloos, Verwey en de andere jongeren, die
van onnatuurlijkheid, vaagheid en gewrongenheid werden beschuldigd. Daaren-
tegen verklaarde De Nieuwe Gids herhaaldelijk de literaire critici onbevoegd. En
zij ontzagen zich niet op pikante wijze het bewijs daarvoor te leveren. Zij gaven
bij V/. Go.sler te Haarlem de berucht geworden Julia, een verhaal van Sicilië,
door Guido, uit. Verwey en Kloos leverden de voornaamste bijdragen voor dit
gedicht, dat op een paar regenachtige middagen onder uitbundige vroolijkheid
in elkaar werd gezet. Van Eeden, Van Gooyen (Jan Veth) en Duyts, die ook voor
de uitgave gezorgd heeft, leverden de rest. Het voorbeeld was van Loghem\'s veel-
gelezen Een liefde in het Zuiden. De geschiedenis bevatte wat derderangs romanti-
sche nonsens: Julia\'s redding van de op hol geslagen paarden door den held, zijn
liefdesbekentenis en bekeering tot de Moederkerk, de bruiloft met den noodlot-
tigen afloop, een uitbarsting van de Etna, Julia\'s dood, Guido\'s smart en zijn
vertroosting in de kunst. Het is inderdaad éclatante dwaasheid, in verzen zoo
opzichtig rhetorisch en zonder redelijken zin, dat het wel diep beschamend is
gev/eest voor de Nederlandsche critici daarin te zijn geloopen. Groote verwach-
tingen „koesterdequot; men zelfs van den dichter Guido. De brochure van Kloos en

Verwey „De onbevoegdlieid der Hollandsche literaire critiekquot;, stelde de schuldige
slachtoffers afdoende, ofschoon niet ongemeen geestig, aan de kaak. Dat er
onder de 18(X) verzen een enkele mooie regel doorliep, maakte voor de uitkomst
geen verschil. Het voorfjeeld en mikpunt van de Julia, „Een Liefde in het Zuidenquot;
Was o. a. door Vosmaer uitbundig geprezen. In den kring van Thym werd het
voorgedragen en bewonderd, en Thym zelf besprak het vrij waardeerend in De
Amsterdammer (19 Maart 1882), v/aar hij concludeert: „wij hebben hier te doen
met een echten dichterquot;. Verwey bestreed dit (24 Sept. \'82). De Julia werd door
tal van critici als een geslaagd pendant van Van Loghem\'s gedicht, en een In-
teressant debuut begroet. Zij v/erd au sérieux genomen door Mr. Cosman in De
Spectator, Smit Kleine in Nederland, Van Loghem in de Amsterdammer, Gosler
in De Leeswijzer, en verder in Europa, De Tijdspiegel en enkele dagbladen. De
afstraffing door Kloos en Verwey stelde afdoende de onbevoegdheid dezer critici
in het licht. Tegelijkertijd was een bewijs geleverd voor de onwaarde der dich-
terlijke taal.

Anti- Christelijk.

De houding der Nieuwe Gidsers tegenover het Christendom was afwijzend. Mul-
tatuli en Van Vloten beïnvloedden hen in deze richting. Het kan vreemd schijnen,
maiar in den grond was deze afkeer van het Christendom goeddeels (niet anders dan i
afkeer van de predikantenpoëzie, waarin de dichterlijke taal culmineerde. De als
poëzie vermomde, berijmde vroomheid wekte hun weerzin, scheen hun de be-
lichaming van het onschoone, en met een zelfde minachting als van Hölderlin
voor den man „der Göttliches als ein Gewerbe treibtquot;, veroordeelden zij deze utili-
seering der goddelijke schoonheid. De tachtigers verachtten hartgrondig iedere
dienstbaarheid der poëzie, en verfoeilijker dan de loondienst verrichtende trouba-
dours, de afhankelijke hofpoëeten der vroege renaissance, die hun kunst bewerk-
ten naar den smaak en eisch van hun meester en gehoor, was in hun oogen de
kanselpoëet, die met zijn herderlijke zangen slechts een schaapachtige volgzaam-
heid aan den dag legde voor een om stichting en verheffing vragende, goedwillige
gemeente.

Verwey verklaarde in 1894, dat, toen hij Beets aanviel, het hem, zooals voor wie
niet van zijn tijdgenooten, leek dat het Christendom ook in zijn laatste formaties
was uitgeleefd, en een strijd ertegen onnoodig was. Het leverde nog de rest
van zijn vormen tot materiaal voor rhetorische dichters, f^-) De rhetorische poëzie •
was de dubieuze vorm, waaronder de kunstenaars van \'80 het Christendom in hoofd-
zaak leerden kennen en wfeamaar zij het beoordeelden. Voor het conventioneele
Christendom voelden noch Kloos noch Verwey noch Van Eeden ook maar de
minste sympathie. Van Eeden, bij wien reeds vroeg een diep christelijke tendenz
te bemerken is, schreef: „Het Christendom is ontaard — verknoeid, verrot, ver-
donkerd. In den aanvang was zijn willen mooi. Het is geworden zwarte dweep-
zucht, botte zelfverguizing, wereldhaat en smartliefde. Maar daarom zal het
mooie erin toch wel niet vergaan.quot; «3)

Verwey heeft herhaaldelijk met em.stige belangstelling over het Christendom ge-
schreven, naar aanleiding van Pierson en van Renan, maar altijd als over iets
buiten zich. Zyn zaak was niet die van het Christendom maar van de Schoonheid.
Doch de kleingeestigheid van vele vrijdenkers stond hem meer tegen dan het
streng en onverzettelijk Calvinisme, en van den Bijbel zeide hij meer te houden
dan Jood of Christen, ss)

Kloos echter was in deze jaren een verklaard tegenstander van het Christendom.
Dit »bleek voor het eerst in den strijd over Lilith. Emants, die zich al eerder, iri
Bergkristal, tegen den godsdienst had gekeerd, schiep in Lilith den bijbelschen
Jehovah om tot een wellustigen God. Lilith verleidt Adam, haar zoon, het pa-
radijsverhaal is naar de willekeur van den dichter veranderd. Kloos verdedigde dit
op artistieke gronden tegen de aanvallen van rechtzinnige zijde. Maar hij ging
ook verder en ontkende de schoonheid der bijbelsche paradijsmythe. Den God
van het paradijsverhaal disqualificeerde hij als een soort van vóórhistorische
Cenci.65) in 1891 verklaarde Kloos openlijk het Christendom te haten, omdat hij
rijklevende, het niet noodig had.««) Hier blijkt de diepere grond van den afkeeit
der tachtigers van het Christendom: zij hadden het niet noodig; van de schoon-
heid en van haar alleen waren zij vervuld.

Schoonheid was de alpha en omega van hun kunst en hun leven, die zij zelfs
allengs, in stede van haar in haar duizend vormen te beleven en te verbeelden,

als een Abstractie hebben aanbeden. Hun paganistische schoonheidsdrift moest
onvermijdelijk met het Christendom in botsing komen. De tachtigers bevonden
vroomheid en schoonheid onvereenigbaar. Het was de calvinistische vroomheid
welke van geslacht op geslacht verzen had voortgebracht, die, meestal zoetsappig-
en goedmoedig, min of meer waardig, altijd oprecht gemeend, op hun best geest-
driftig of innig, maar nooit schoon waren. Bilderdijk, Da Costa, Beets en Ten
Kate waren de vertegenwoordigers van het kerkelijk Christendom, en zij hadden
de kunst daaraan onderworpen, en de schoonheid geknecht. Maar ook de on-
stuimige vrijheidsdrift en de bruisende zinnenlust der jonge tachtigers maakte
hen afkeerig van de christelijke ootmoed en zielerust.

Het Christendom vreesde en hoopte, loofde en bad; de christelijke kunst bege-
leidde trouw de lotswisselingen van den vrome. Zij was het middel bij uitnemend-
heid tot vertroosting en ontboezeming. Maar de tachtigers waren schoonheids-
dronken heidenen. Kloos schreef hun geloofsbelijdenis:

„Anderen mogen buigen en bidden in bangheid en hoop, alsof zij door de planken
der groeve den geur van het paradijs konden erkennen en den landweg hunner
bewegingen beperken tusschen de optrekjes der christen-deugden naar het ver-
schiet der eeuwige zaligheid — zaliger de dichter die geen drukking boven noch
om zich duldt, die de dingen dezer wereld langs zich voorbij ziet gaan met be-
wonderenden blik, en over allen den schijn zijner eigene schoonheid doende
spelen, geen zucht van begeerte laat als zij wijken — zoo wonderbaar en zoet als
het leven dunkt hem de dood —, maar die zichzelven godheid en geliefde tevens
is, waar hij stormt en juicht en weent en mijmert, eenzaam met zün ziel onder
de blauwe oneindigheid.quot;

Deze verrukking was hun meer waard dan deugd en deemoed, omdat de schoon-
heid de hartslag en het rhythme, de poëzie het warm-stroomend bloed van hun
leven was. Aardsche schoonheid was hun een rijker loon dan hamelsche zali^rheid
Hun schoonheidsverlangen was een eeredienst geworden, „welke zich aankondigde
als plaatsvervangster van een Christelijke eeredienst.quot; ^s) zij vervulden het hei-
densch priesterschap der schoonheid. De poëzie was een tolk geweest van het
geloof, thans werd zij zelf een geloof. En in de nieuwe eeredienst aan de Schoon-
heid eigenden deze dichters zich zelfs de termen en gebeden van het christelijk
geloof toe. Wij vinden dit al bij Perk in Madonna en vooral in Jetv« Qeotr
waar het Onze Vader ontkerstend wordt.»») Bij Kloos, voor wien de Schoonheid
evenals voor Perk een godheid was, wordt zij aangeroepen als Onze Moeder so)
De Kunst noemt hij „onze, de eenige godsdienst.quot; 8i)

Herhaaldelijk wordt ook in de poëzie der tachtigers de Christusfiguur als het
ware onteigend. Multatuli was daarin al voorgegaan in zijn Kxuissprook. Bij Kloos
wordt ook de Christusgestalte met uitsluitend lyrische, op den dichter zelf over-
gedragen bedoeling voorgesteld in „O Judaskusquot;. Hetzelfde vindt men in de Chris-
tussonnetten van Verwey, die eerst afzonderlijk in De Nieuwe Gids verschenen
maar later in den cyclus „Van de liefde die vriendschap heetquot; werden opgenomen in
toepassing op het lijden van den vereerden vriend. «2) Tegelijkertijd met Verwey\'s
Christussonnetten verschenen Christopherus en Passiebloem van Hélène Swarth
waarin ook christelijke motieven lyrisch getransponeerd worden. «3) De dichteres
vereenzelvigt den Christus met haar eigen liefde.«\') De tachtigers beschikten
zonder zich aan leerstukken of traditioneele symboliek gelegen te laten liggen\'
vrij over de evangelische geschiedenis als over lyrische motieven
Onsociaal.

Alle traditie, elke algemeene of sociale tendenz was him vreemd. Zij hielden
uitsluitend rekening met hun eigen, individueele ervaringen. Er \' bestond voor
hen geen kerk, geen maatschappij en geen natie. De wereld was voor hen
hun eigen gemoed. Er is in alle romantiek, daar zij overwegend individualistisch
is, een sterk onsociaal element, en in vele gevallen zelfs een anti-sociale neiging,
zooa^ tot uitmg komt in Byron\'s Don Juan en Caïn, Giaour en Corsair, SchUler\'s
Rauber en Don Carlos. Jean Paul\'s Titan, Tieck\'s William Lovell. Daarin wordt
naar geen sociale, conventioneele en zedelijke, maar alleen naar hartstochtelijke
sterke en schoone levensvormen en normen ge\\Taagd en gerekend. Al wat aan
geluk en schoonheid in den weg stond, al wat de vrijheid van den individueelen
geesi, inperkte, werd verworpen en bestreden.

Het maatschappelijke leven ging vurige schoonheidszoekers en loutere artisten
als de tachtigers v/aren, niet aan. Wel werd de ontwikkeling van het socialisme

door Van der Goes en Tak in Nieuwe Gids-artikelen geregeld en met intense
belangstelling gevolgd, en schreef Domela Nieuwenhuis er over internationale
arbeidswetgeving en over het heilsleger van Booth, maar deze stukken werden
geplaatst omdat De Nieuwe Gids gaarne aan vrije en nieuwe meeningen gast-
vrijheid gaf. De tachtigers zelf echter liet het sociale leven met zijn nooden en
problemen onverschUlig. Slechts Van Eeden had er in deze jaren reeds een leven-
dige belangstelling voor; bij Verwey ontwaakte zij eerst later. In de groep dezer
jonge kunstenaars was er destijds een sfeer van onmaatschappelijkheid en wereld-
vreemdheid. Kloos leefde uitsluitend in zijn boeken en met zijn vrienden. Zij
gevoelden een a:rtistieke onverschilligheid, een divine minachting voor de massa,
^oos en Van Deyssel konden door de Amsterdamsche straten loopen in een
droomerige afwezigheid of in een hoogmoedigen, opgewonden scheppingskoorts,
met wellicht een laatdunkende ontevredenheid om den mond dat zij daar zoo
ongekroond gaan moesten. Te weinig beseften zij, dat, na en met het talent,
bovenal de mate waarin men mensch is de waarde van het kunstenaarschap
bepaalt, en zoo konden zij het kunstenaarschap als het ware van menschzijn
afzonderen 6n als C6n ap3,rt6 gloris b6scliouwGn die liGn ondGrscïiGidde en. boven
allen verhief. Zij zagen niet in dat kunstenaarschap niet anders is dan het toe-
vallig vermogen het menschzijn in een helder en blijvend licht (uit te stralen,
maar meenden dat deze aureool zich om hun eigen slapen breidde als een teeken
dat zij van een ander ras en hooger orde van wezens stamden.
Maar wel wisten zij met diepe overtuiging dat iets schoons te maken, iets waarin
zich het leven op het helderst en zuiverst kristalliseert, meer waard is dan de
productie van duizend nuttige zaken. Verwey drukte het aldus uit:
,,Weet ge dat één mooi boek meer is dan honderd-duizend kantoorboeken, en
een man, die zoo\'n boek maken kan, méér, in zijn eentje, dan gij met uw heele
familie en uw heele personeel en uw heelen vervloekten rompsplomp van maat-
schappelijke gewichtigheid.quot; e^)

De tachtigers waren er diep van doordrongen dat het algemeene grof en onoor-
spronkelijk, de menigte onbenullig en de maatschappij leelijk, maar het bijzon-
dere, eigene, individueele alleen schoon is. Zij hadden echter geen oog voor groote
bewegingen, massale krachten en wisten in de menigte niet de afzonderlijke, elk
voor zich op zijn hoe geringe wijze ook belangwekkende individuen te onder-
scheiden. Zij zagen niet hoe het leven door het laagste en minste, het plompste
en kleinste zijn weg neemt en geen mensch, geen dier en geen ding overslaat om
het een eigen, bijzonder en onmiskenbaar merk te geven. En daarom hebben zij
onuitputtelijke schatten in het leven voorbij gezien, en in zichzelf gekeerd, zichzelf
te spoedig uitgeput. Er bestaat over de beweging van \'80 een zeer curieus, maar
weinig bekend boek, de sleutelroman Vincent Haman van Willem Paap (1898).

^ Paap behoorde tot de begaafdste tijdgenooten van de tachtigers en was een der
eerste wegbereiders der nieuwe beweging. Hij was medeoprichter van De Nieuwe
Gids en korten tijd ook redacteur geweest. In 1886 verliet hij de redactie reeds.
Zijn eenige bijdrage aan De Nieuwe Gids was een uitvoerig artikel over de studie
van het Romeinsche recht. Maar zijn weg zou later nogmaals De Nieuwe Gids
kruisen. Hij schreef een scherpe karakteristiek der beweging van \'80, een soort
„Vision of judgementquot; in den vorm van een Hollandschen roman. Het is hier en
daar wat boosaardig, maar het is beter geschreven dan dozijnen welbekende
realistische romans. De stijl is fijn en stekelig. Paap is er in geslaagd de betrek-
kelijke literaire geborneerdheid in een der meest glorieuze perioden onzer litera-
tuur aan te toonen. De detailleering is te doorzichtig en persoonlijk. Men herkent
overduidelijk in Godevaert Haman, Jan de Wilde, Vincent Haman, Moree, De
Milde, Floris van Wheele, Dr. Pleutge, de letterkundige persoonlijkheden Joseph
Alberdingk Thijm, Jan ten Brink, Van Deyssel, Kloos, Boeken, Frank van der
Goes, en Van Deventer. Maar de blijvende verdienste van het boek is, behalve
zijn origineele stijl, dat Paap heeft bewezen hoe deze beweging dood moest loopen,
omdat de leiders ervan buiten de maatschappij, buiten hun tijd, buiten het leven
stonden, en hun woordkunst cultiveerden tot het een leeg mooi werd met vreemde,
gewrongen woorden, „véél te groot voor de dingenquot;, hoe zij „steltloopers van het
Hooge Woordquot; werden, en hoe ook zij in de oud-hollandsche erfzonde vervielen
van te schrijven over anderen, navertellen wat anderen geschreven hebben, en
al schrijvende over de kunst die zij nu zouden maken, dat aldoor uitstelden en
eindelijk vergaten; hoe zij tenslotte in een cirkeltje ronddraaiden, aldoor doende

om dat kleine cirkeltje zuiverder af te ronden, en het steeds nauwer om zich

^^^nbsp;rech7:en°L:S5

Maar de onmaatschappelijkheid der tachtigers was even noodzakelijk als nood-
tottig. Het was noodzakelijk dat deze jonge kunstenaars de kunst ver bovfn de
hxgt;ofden der meni^ wegdroegen, als een graal uit de handen van het ^uw
gered, haar emdehjk onttrokken aan alle practische, zedelijke of goSeStS
toepassmg en haar zooveel te hoog hieven als zü te diep was neergeSd ïlr
het was even noodwendig, dat de kunst, zoodra er geen nut meer van te ^i^LJ

^^ Houandïrs e?n vSeSdren^nïeS-

iï^® frtnkunst zonder strekking scheen hun zonder zede- en opvo\'d-
SiSonlïlnbsp;quot;^tteloos spel dat het aanzien niet waard was.

Het is bij al deze gegevens duidelijk, dat de kunst van De Nieuwe Gids eeen
nationaal karakter dragen kon. Er was zeer wpimv
van \'80. De nationale gedachte in de kunst wa? S pS.or
De tachtigers stonden buiten, ten deele zSfs te^^no^pf het SSfonaï^^^^^^^^
kwam het niet tot een openlyke breuk, en ballingsschap 4 b« de Se romantic
van het begin der eeuw: Byron, Shelley, Chateaubriand Hu quot;onbsp;romantici

\' Bij Van Deyssel, die het sterkst van allen de liefde voor zifn taal gevoelde is er
nog een zeker nationaal gevoel. In 1882 schryft hij: „Waar blim tJnr w^iff hI
m».n. die zyn tijd en zijn Nêerland begrijpt, wLr zal de echo SoreHorS dfe
m de taal der nazaten van den kolorist Rembrandt, en den S L Ruvt \'r
eouwkreet doet schallen in de lage landen b« de wilde zee?\'\'«v h? w^df Hn1
land hoog opstooten in den vaart der volkeren.quot;««) Maar naast z^k TprT nifr^Pn
van geestdrift en artistiek zelfbewustzijn staan er andere, die ee^stemmii?™
mismoedigheid en gemelijkheid uitdrukken: „Ik denk niet veel over S tLIf
woordige hollandsche letterkunde in \'t algemeen, evenmin als over e;n n^nr
schoenen, die nu eenmaal voorgoed vennieten zijn.quot;«»)nbsp;^

Toch heeft de gedachte van een artistiek groot Holland Van Deyssel vervi^id
Een groote kunst wilde hij boven Holland oprichten, en daarvoor moesten dP
stulpjes en krotjes en vale en gryze gemeentetjes stuk geslagen en plat-eo^t
worden. In een interview met d\'Oliveira zeide hij later naar aanleiding van hPt
natur£ilisme: „ik wüde myn werk locaal Hollandsch maken en mijn verwantschan
toonen met de groote 17e eeuwsche schilderkunst.quot;™)

Stellig is er een typisch Hollandsche trek in de beschrijvingslust, waarmede Van
Deyssel de wereld om zich met minutieuse preciesheid afbeeldde; een duizend
maal verfijnde en verinnerlijkte copieerlust is er by Van Deyssel, en een oud-
Hollandsche, boertige zin voor het onbehoorlijke. Door en door Hollandsch was
de schUderlijke zintuigelijkheid, welke het kleurig plastisch proza van Van Loov
kenmerkt. Frans Coenen constateerde dat in Van Looy de beweging van \'80
bewezen heeft een. Hollandsche beweging te zijn.\'i) Maar sijn meest tvnisch
Hollandsche werk kwam toch eerst eenige jaren later.

i^nder nog dan het proza vertoont de poëzie van \'80 nationale karaktertrekken
Perk\'s beschouwelijkheid was nog wel de voortzetting eener nation^ir nnSfl.^^^^
traditie. Maar in de poëzie van lloos en het oudste wrk van vï^e^s^^^^^
typisch Ho landsch. Wel was Gorter in het eerste boek van Mei zZZ LïaS
zoo goed als de schilders van het ruime landschap, Weissenbrach en de MarJS\'
Mei was de wederontdekking der Hollandsche natuur. Maïï de verfijnde zL

Tio\'S\'S LitZnbsp;beeldrijke poëzie voldeed tocrdexf HoHandï nS

aie er net nouvast der gedachte in miste.

kunstenaars verstoorde de Hollandsche deftigheid
InHp^^.. ^ilnbsp;beweging van \'80 tenslotte vrijwel geheel

S v«n wnbsp;literatuur vormde een gesloten wereld in zrch-

S wenddf-^ifïr\'if.\'\'.?^\'nbsp;godsdienstig en huiselijk getÏÏt

Irf; irwnorlnbsp;quot;Vervreemdmg van het nationale leven was voorwlarde

pn ^hpup, IT\'/^ Fransche naturalisme, de Engelsche poëzie van

l\'art-beginsel. het sensitivisme, de heideLche
elementen die de beweging van \'80 be-\'
paalden, scheidden haar van het Hollandsche nationale leven. Ald^ vormde de
literatuur van 80, hoezeer er ook een dieper geestelijke eenheid aan ontbrak toS
een afzonderlyk, scherp omlijnd geheel in het leven van dien tyd. Er zjjn S

ferevennbsp;hartstochtelijke liefde voor schoonheid en

wust^nr ^^^stochtehjke haat tegen het onschoone, een trotsch artistiek zelfb7
Sfr^^.;/\'quot; vergoddelijking van de poëzie en zelfs van het dichterTchar e^n
SfZ^® geïntensiveerde zintuigehjkheid, een voorkeur voor bepaalde\' ver
Sn^.quot;\' godengestalten, personifieering van abstracties, kleurverbeelSen een
S ont? \'\'\'\' versrhythme en nog tal van kleine trekjes die zSl aHe^
hoSeS^^f fnbsp;en wederzijds overgedragen worden ireen onopl

;nvloed ondergingen zij van buiWandsche U erto^M^^^^^nbsp;S^\'t\'\'

voojeelden Shelley en Keats waren. Reeds in de eerste SnTan De N^iwe^S

voortdurTd^vï

land^\'gSureSVSnbsp;1nbsp;^^^^^ ^^ ^^^^^^ ^^ ^eder-

Té^^h^iB^ P=

Phone èn Hvnerion MrCJ tofnbsp;?nbsp;Endymion, Okeanos en Perse-

ShellSTS kIK^\'quot;^^.?^^nbsp;dat de waardeering voor

voorScSdSfnbsp;hartstochteiyice vereering werl een

uig-escniedenis heeft gehad en zich reeds voordoet bij Potgieter en Wi^Pt hh

^Sl^krJ^T\'\' en Pierson. Huet heeft uitvoerigquot; ovS^\'Ê\'ats ge^SSwS
Lwnbsp;kunstgenot). In 1879 kwam de prachtipe HvSn vpr

GehPP,nbsp;vertaling van Shelley\'s Ode- to the Westwind door W Gosler

SooT hen ïen?^^^^nbsp;toenemende vereering van SheUey en Kerts,\'leeUe

beweging van \'80, werden Keats en Shelley hier op voU-
SoSffnbsp;beschouwde bijv. Hyperion nog geheel verstLde?Jk als mï

Aiwl^ Z^fnbsp;Boissevain veronderstelde dä S

Alleven der Natuur erin uitgebeeld was. Het loutere spel der verbeeldin-
jonden zu m deze poëzie nog niet bewonderen. Dat juist trok de taSerf to
\'nbsp;vereerden zü Shelley en Keats als Ln mSïs oÖk

en^r^quot;quot; bewonderden zij;-) de andere Engelsche romanticfSoore en Sco?

Op Coleridge hebben zij weiS

hier werd al hun liefde voor woordpracht en versmelodie ten volle bevredigd

rhythmen bij den dichten^an Prometheus en Ado-
nais The Skylark en The Cloud bracht hen ïTlSfeinrWNltolandlch^
vershteratuur scheen daarbij van een armzalige, iambische eenzijdigh^ Sens
vond hun prachthevende vereering van het schoone en kleun-ijte woord TrStS
vcldoening dan in de plastische sculptuur van Keats\' poëz e. Ook eeSdw\'
^^^^ cle schoonheid en vergoddelijking der poëzie vonder^f bM
Spf^nbsp;^P/P^y^^^dion was voor Kloos als een wondersleutel tS S Schoon

beschouwingen zijn onbegrensde bewoÏÏerS? en
lyrische geestdrift ervoor. Er was overal in de poëzie van SheUy ra kS r^n
onverzadiglijk verlangen naar onverwelkbare schoonheidnbsp;^ } °

de schoonheid als Ahasvenirtï ChrïïrSstof S^al^de^^^^^^^^^
van den schoonheidszoeker. Maar in de vernikkinp^ om cXT^vTii lt;-^ayssee

Endymion klaagt:

There never will be a mortal man, who bent
his appetite beyond his natal sphere
but starved and died.

iSrifverwelkt met haar oneindig verlangen als een zomerroode papaver
op aarde. Het verlangen van Iris naar Zefier blijft altijd verlangen. Het verlangen.

Tiw ee-ïmghe\\ö is onvemübaar, maar de droom van onverganfcelüke schoonheid
iaat den dichter met meer vrij. Datzelfde verlaji^en dat SheJJiiy e» JT^ai^

Ce öevrecrts-en, Js er cxgt;ic bij f^rit, öy Klooa, by Oorfcer on Verwoy. Toon kan. men

het schoonheidsideaal van de tachtlgrens niet met dat der Enrrelsche dichter.5 op
één lijn stellen. Bij Shelley heeft het een ideëelen, zedelijken inhoud. Voor Shelley
wordt de schoonheid de eeuwige harmonie achter de vergankelijke wereld der
verschijnselen (The sensitive plant), een geestelijke schoonheid, die zich nog niet
heeft geopenbaard (Hymn to intellectual beauty), „the veiled glory of this lampless
universequot;, welke zich eenmaal In een gouden toekomst zal onthullen (Prometheus
unbound). Voor Shelley is deze wereld „of error, ignorance and strife,\' where
nothing is but all things seem,quot;™) de ware werkelijkheid niet. Daarachter is de
eeuwige harmonie van schoonheid en liefde, en Shelley\'s poëzie is vol van de ver-
wachting van haar komst op aarde. De verhouding van de menschheid tot de kos-
mische harmonie is zijn voornaamste motief, dat zich uitbeeldt in den toekomst-
droom van een gelouterde en bevrijde menschheid, van een ontboeiden Prometheus:
„he shall be loosed and make the earth one brotherhood.quot; Zijn platonisch idealisme
was aldus het uitgangspunt tot een machtig heilsgeloof, het geloof in de komst
der Liefde op aarde,

and never joy illumed my brow
unlinked with hope, that thou wouldst free
this world from its dark slavei-y. ^7)
Ook de poëzie van Kleats bevat een zedelijk element. De loutering der liefde is het
motief van Endymlon. Hyperion verbeeldt de zegepraal van een hooger licht over
een lager. Bekend is een uitlating in een van Keats\' brieven: „i think there is
nothing worth doing but doing some good to the world.quot; Zoo zijn er bij verwant-
schap diepgaande verschillen tusschen Shelley, Keats en de tachtigers. Ook het
anti-christelijke en onmaatschappelijke element is slechts een schijnbare overeen-
komst tusschen Shelley en de dichters van \'80. Shelley bestreed het Christendom.
Hij schreef, een knaap nog, zijn Necessity of Atheism. Hij veroordeelde het Chris-
tendom als een bron van ellende, de christelijke geschiedenis als „a record of
miseries and crimes.quot; Maar reeds als hy zijn Necessity of Atheism schrijft, is hij
overtuigd, dat een ziel, a Spirit of Love, de beweegkracht van het heelal moet zijn.
Diep in hem leefde er een aan het Christendom innig verwante liefde; later, in
The Triumph of Life zou Shelley dit zelf erkennen. Ook uit zijn botsing met de
maatschappij, als student al in Oxford, later in zijn huwelijk, kan men niet con-
cludeeren dat hy een vijand der gemeenschap was en verstoken van sociaal gevoel.
Shelley had integendeel, zooals hij in zijn Preface op Prometheus Unbound ver-
klaart „a passion for reforming the worldquot;. Zijn lersche reis was daar een bewijs
van, zijn poëzie is het a fortiori, want Shelley\'s grootste daden waren zijn ge-
dichten. Shelley muitte tegen de maatschappij, omdat hij een edeler en zuiverder
gemeenschap verlangde. Hij trok zich niet in zichzelf en zyn kunst, in een ,,artistic
monastlcismquot; terug.

„Bij Shelley was de onmaatschappelijkheid gedwongen, veroorzaakt door een vurig,
ondoofbaar, strijdlustig optreden tegen de maatschappij, een optreden om mede
te werken aan het tot stand brengen van een beter en schooner samenlevingquot;, ^s)
Diepgaande studie hebben de tachtigers destijds van Shelley en Keats niet ge-
maakt. Zij zochten uitsluitend datgene wat hun bewondering wekte, en hebben
Shelley vooral slechts eenzydig leeren kennen. Den vollen omvang van zijn dich-
terlijke persoonlijkheid hebben zij, Van Eeden uitgezonderd, niet gekend.
Dowden\'s Life of Shelley werd in de Spectator (1886) besproken, maar niet in De
Nieuwe Gids. Men denke of Van Deyssel ooit een boek van of over Zola zou hebben
overgeslagen! De Shelley-vereering der tachtigers was klaarblijkelijk meer hevig
dan diep. Andere ingrijpende invloeden hebben de tachtigers niet ondergaan. Op
Kloos werkte in zijn eerste jaren de invloed van Platen en Rückert, Verwey schreef
zijn sonnetten onder den indruk van die van Shakespeare. Er zijn in de buiten-
landsche literatuur verwante, even vroegere of gelijktijdige verschijnselen uan te
wijzen zonder dat daar onmiddellijk verband mede bestaat. Dezelfde denkbeelden
over kunst als de tachtigers verkondigden, hadden in Frankrijk de neo-romantici
uitvoerig verdedigd. De Fransche symbolisten, en in Duitschland Stephan George en
zijn groep vertoonen een dergelijk hoogmoedig individualisme en esoterisch kunste-
naarschap.

Bij Maurice Barrès vindt men de „culte du molquot;, en een consequent amoralisme.

^nbsp;eAtitAïïia öa-n SicieW«^ en quot;KeaYs gt;16^01106X0611 ie tacmigers

met name Browning, Swinburne_en Poe;, van de Pransche dicliters Lamartine De

de Lisle ea VerMne. Over cfen MCste schreef Wn

o\'e^li^\'T^\'^^^ Qld3. Byvanck In De Spectator. Kloo. .cLe.f ecLt 1«
- waarSdfï;™nbsp;ff\'\'nbsp;^^rd weinig gelezen. Dr. Doorenbos

^schreÏÏ gpnï^ifr, Anbsp;met voorzichtig voorbehoud. In 1884

werd de ^od ï Amsterdammer over Les Pleurs du Mal. Voor De Nieuwe Gids
HPt hf ^^dewerkmg verkregen van Barrès, Sully-Prudhomme en Huvsmans
tacLiafnbsp;^^nbsp;1892 (:November),Tracht nog^eSs alle

Hollandsche kunstenaars uit^Sood^d en
te bol tnbsp;Amsterdam. Zijn herinnering^ stelle S

ZyrieiSifpnnbsp;Hoiiande.quot; Het boekje is niet byzonder belangrijk.

Snïh^Hnbsp;^en vooropgezette wi-

Ser i foet aan de beteekenis van zijn oordeel afbreuk. Hij is enthousiast

vereering, het genot van de behaagliS
S miHd^oK^ \'nbsp;wei niet verwend was, en de Schiedamsche jenever.

Haiï H? .nbsp;Rotterdam, en Holland. Verlaine was in Den

S hl LT^\'^nbsp;die het portret teekende dat men voor

ontmiS S® vmdt^ln Amsterdam logeerde hij bij Witsen en Isaac Israëls. Hij

SlaaSlnbsp;\'nbsp;Verwey las hem het, niet

im^i : vers/oor waarm hy een portret van Verlaine schetst. Deze vond er in
^mInbsp;etrange, une harmonie haute, neuve.quot; Jan Veth schreef in De Nieuwe

eroofpnbsp;wciselijkend prozaportret. Verlaine deelt mede dat hem als de

vVn t kunstenaars onder de jongeren werden genoemd Kloos, Verwey, Delan? en
Am^ovHo®quot;^quot; ^nbsp;typischen kijk op de groep kunstenaars in

w^r wnbsp;^^^^nbsp;der Nieuwe Gids-beweging. Ook hier is

VPWTii^Lquot;^quot;^® samengaan van schilders en schryvers opmerkelyk.
VtRHOUDING TOT DE OUDERE TIJDGENOOTEN.

tydgenooten in hun eigen land konden slechts enkelen in de oogen
«er tachtigers genade vinden. De oudere generatie stierf uit in de eerste jaren van
^e Nieuwe Gids, men vindt in de eerste jaargangen het In Memoriam van Mevr
;öo..üoom-Toussaint, Busken Huet, Multatull en weinig later van Vosmaer en
J-mjm. Dezen waren, met Potgieter, de auteurs der vorige generatie, die de tach-
quot;gers waardeerden of bewonderden. Ook Allard Pierson, die zelfs aan de Nieuwe
^icls meegewerkt heeft en later aan het Tweemaandelyksche tydschrift, vond
waardeering.

Potgieter waardeerden zy om den gloed zyner intellectueele passie en de gedegen
oorspronkeiykheid van zyn taal, doch overigens gevoelden zy zich aan hem niet
;^rwant. Anders was het met Huet. Hem beschouwden zy als een bondgenoot.
•Hy was de eenige geweest, die voortdurend op het verval in onze letterkunde had
gewezen, op het sterven der hooge idealen, op de vernederende onbeduidendheid
van Ten Kate\'s hooggeroemde, „berymde scheppingspreek en Beets\' dilettanten-
Poezie.quot; Hy veroordeelde de dichterUjke taal der predikantenpoëzie als „een over-
eengekomen, kerkeiyk spraakgebruik.quot; Huet was ook de eenige, die hoewel zonder
diepere waardeering of begrip, toch rekening hield met de mogelykheid welke
niemand zyner generatie heeft ingezien, Multatuli en Thym en zelfs Vosmaer
niet, veel minder nog de anderen: Schimmel, Boissevain, Ten Brink dat er een
nieuwe kunst in opkomst was. Huet schreef over de Nieuwe Gids in een brief van
December 1885 aan Ten Brink:

..Sommige dier jongelui zyn regt beminnelyk. Onze neef Dr. Ch. van Deventer de
jonge arts Pred. van Eeden staan, wat karakter en kundigheden betreft hoos\' bil
o^ aangeschreven. Met hun werk dweep ik vooralsnog niet, en De Lantaarn heeft
tot heden meer geest, vind ik, dan De Nieuwe Gids. Maar wat zal ik u ze-^gen gil
en ik, de ouderen in het algemeen, wy voldoen die jongelieden bhjkbaar niet\' Zii
zoeken iets anders en iets meer. Het beste wat wy kunnen, is een onderzoek naar
eigen leemten in te stellen en op onzen ouden dag aan onze zelfverbetering te saan
werken. Op die wys zullen zy ons niet te eenemaal ontsnappen en bestaat er kans
dat ZIJ ons hun genegenheid bly ven schenken. Doch dit onderwerp laat zich niet
met een woord afdoen.quot; squot;) Het klinkt gereserveerd en voorzichtig, maar Huet is
roch de eenige, die de fout by de ouderen in plaats van gemakshalve alleen bij de
jongeren zoekt. Wat hy echter van de nieuwe kunst zag, heeft hem niet kunnen
overtuigen, zoomin als de schilderkunst der Haagsche school hem voldeed. Perk\'s

Mathilda vond hij, na de verwachtingen die Kloos met zijn inleiding had opgewekt^-
erg tegenvallen.

De .beoordeeling van verzen echter was het zv/akke punt van Huet, en met reden,
trok Kloos zün critische bevoegdheid in dit opzicht in twijfel. Maar niettemin
bleef hij in Huet den onvermoeiden en feilen hekelaar der Hollandsche lauv/heid
in de literatuur eeren. Van der Goes herdacht hem in een In Memoriam, trillend
van ontroering en eerbied. Het verscheen eerst in De Amsterdammer, daarna in.
De Nieuwe Gids.Van Hall ontzag zich niet het belachelijke bombast te noemen.
Huet\'s weduwe legde het blad op het doodsbed, „omdat die ingenomenheid zyn
hart zou hebben verrukt.quot; van der Goes schreef: „Als men een van ons, een
uit dezen vriendenkring naar het graf had gebracht, dan zouden de overgeblevenen,
zioh niet verlatener hebben gevoeld dan nu.quot; Gebrek aan piëteit en loyale erken-
ning van werkelijke verdienste kan men den tachtigers zeker niet verwijten. Be-
wondering was er ook voor Multatuli. Deze had echter geen sympathie voor De
Nieuwe Gids. Ondanks zyn eigen artistieke aspiratie, waarvan hij in zy\'n hart eea
hoogen dunk had, noemde hij zioh een verklaard tegenstander van belletrie, vooral
van poëzie. Het streven der jongeren, hun tendenzlooze kunst en schoonheidsver-
heerlyking kon hij niet waardeeren. In een van zijn brieven gewaagt hij, naar aan-
leiding van Winkler Prins, van „de jongelui die zich te buiten gaan aan delirium-
sonnetticum.quot;

Maar de tachtigers erkenden in Multatuli den man, die voor het eerst weer, in
onze taal schrijvend, een hartstochtelijk mensch durfde wezen, die ruimte maakte
voor onafhankelijke oordeslen, en een nieuwe taal sprak met een nieuwen gloed.
Zij voelden zich „aan hem zooveel verplicht als aan den vader die ons het leven
heeft gegevenquot;. Multatuli\'s verdienste was volgens Kloos dat hij steeds had vol-
gehouden, dat kunst werkelijkheid verzinnelijken moest, dat Bilderdijk haspelde
en dat proza gepassioneerd praten kon zijn.

„Achter en. boven de generatie van \'80 staat de reuzenfiguur van Douwes Dekker,
wiens woorden als een moker rondvlogen door ons literair en politiek en maat-
schappelijk levenquot; (Kloos). Kloos beschouv/de in zijn jeugd Multatuli\'s Ideeën
als een heilig boek: „Dekker troonde in mijn 17-jarige hersens als een ideaal-
edel, byna bovenmenschelijk wezen.quot; sb)

Ook Van der Goes, Van Eeden en Verwey bewonderden hem.s^) Paap volgde
Multatuli na. Van Deyssel verklaarde: „Als er één Hollander van vóór mijn ge-
slacht is, dien ik voel te beminnen, dan is hy het.quot; »7)

Anders dan tot Huet en Multatuli was de verhouding tot Vosmaer, die zich voor
de nieuwe kunst zeer heeft geïnteresseerd. Toch heeft hij deze niet begrepen, al
bewonderde hij Perk\'s sonnetten en heeft hij diens werk bij het leven en na den
dood van den jongen dichter steeds geprotegeerd. Ongetwijfeld was hij vol goeden
wil tegenover de jongere generatie. Hü verdedigde het sonnet tegen den aanval
van Beets in De Gids.®®)

Van Kloos nam ihij de idee der eenheid van vorm en mhoud over, maaa- in zijn
eigen beschouwingen over poëzie hield hij zich daaraan niet en waardeerde ge-
dichten naar stoute gedachten en frisschen toon. Daarbij beging hy bovendien
grove vergissingen. Hij meende bijv. dat niemand, zelfs Potgieter niet, de terzine
zoo in merg en bloed had opgenomen als Mr. Jan Bohl, de dichter der beruchte
Canzonen.

Op den duur werd de verhouding tusschen Kloos en Vosmaer ook minder goed
dan in den tijd, toen zij samen de Perk-uitgave voorbereidden. In 1881 roemt
Vosmaer Kloos in de Spectator, ook nog in 1885, Maar Kloos\' critiek op Boni\'s
Oosterlinge lokte in 1886 een aanval van Vosmaer op De Nieuwe Gids uit. In den\'
tweeden jaargang verklaarde Kloos, nadat Vosmaer Perk en Couperus als dichters
op één lijn had gesteld, dat Flanor dwaasheid na dwaasheid zegt op den toon
van iemand „qui se croit arrivéquot;. In 1888 ging Kloos Vosmaer\'s beteekenis in een
letterkundige krohfek nauwkeurig na. Hij is een figuur buiten de rhetorische
school, omdat hij uit eigen macht zijn eigen dictie schiep. Hy is geen natuur-
dichter, maar als het ware een kvmstdichter. Maar toch een dichter, alleen staand
onder zijn tijdgenooten. Het stuk „Vosmaer en de moderne Hollandsche litera-
tuurquot; verkleint edhter de beteekenis van Vosmaer, als beschermer der nieuwe
kunst en als klassiek dichter. Het blijft immers Vosmaer\'s verdienste dat hij de
eenige der ouderen was die Perk\'s talent heeft gezien, en dat hij, al moge hij dan
niet diep in den geest der Oudheid zijn doorgedrongen, toch een voorbereider is

Perk\'s grotsonnet er^ïï puzzle OP elSnbsp;^^^

verwaardigen zü zich nog
^efrfn

l^^rSiS» tiHS

Sfi vïi^Sn^:nbsp;deLbeelden over

s^L winnen. Maar Kloos en Verwey gaven bezadigde, diep doordLhte en

Sdenbsp;eingen de conkiïteit iHnze Mter-

Ooï ^^nbsp;quot;it ^ie van de 18e en iSreeuw af

£ak?er Snbsp;^^ ^^^^^ ^ol^trekt geen b^poSg

Srinbsp;Nieuwe-Gidstaal ontstond eerst later. Hun houding tegenwe?

Smlnbsp;wü zagen, zoo loyaal mogehjk. Toch giS de

leende die de S2te en

oeste Nederlandsche schryvers met slyk wierp.quot;»»)nbsp;cutxsie en

Het zou lang duren tot men de beteekenis der nieuwe kunst ging inzien Kloolt;!\'

ontgelden. Soera Rana citeert in ^IVlft eT meïuS?-
Teen aanteekening bü een vers op „Zeker Jong-Hollandquot; Slch
Kloos Lihth Triumphatrix als een voorbeeld van „het grondeloos diep\' sZS\'^

Handelsbediendenvereeniging MerciSus te Sr\'
dam (1885) werd Kloos\' sonnet Eva voorgedragen De snrekernbsp;^ J

aan te trachten het te begrypen. Na de vSSng ?olgdrop zyTSag S femLI
het ^u kunnen uitleggen, een algemeen gelach. Daarna ^f de S^Ser te kennen
^t het toch eigenlyk niet om te lachen ks, maar om tfLuen S LÏ« dfn^^^^^^

ve. van Looy, dien hy met Perk, Couperus, Hélène Swarth en Netscher in de

voorste ryen van het jonge Holland stelt, «i) Men merkt wie hij niet noemt!
In hetzelfde jaar, 1890, gaf De Spectator een plaat, getiteld „Letterkundige bacte-
riologiequot;, waarop men Prof. Koch het werk van Kloos, Verwey, Gorter en Van
Deyssel ziet onderzoeken op de bacil der decadentie. Nog in 1892 kon Taco de
Beer\'s Geschiedenis der Nederlandsche Letteren Fiore della Neve „tftt hoofd der
jongere dichters van den nieuwen tijdquot; noemen, en De Nieuwe Gids zoogoed als
negeeren. De Kleine Johannes heet een „scherpe en geniale, anti-religieuse satirequot;
en de poëzie van Verwey, Gorter en Van Eeden „hypnotische of suggestieve kunst.quot;
Ondanks het voorbeeld en de actie van De Nieuwe Gids ging de oudere critiek
ongestoord door met een anti-aesthetische maatstaf te meten. Wolfgang schrijft
bijv. in 1890 in De Spectator naar aanleiding van een roman van Bram van Dam*
„Wü hadden de heldin toch een beter lot toegewenscht dan het offer te worden
van een woesteling, en de schrijver had het in zijn macht haar een beter lot te
bereiden en bü den lezer een aangenamer indruk achter te latenquot;! A Ising waar-
deert het dat couperus\' Eline Vere zich beweegt in Haagsche families uit den
deftigen stand: „Want Couperus is een te f«n-begaafd artist om ons in onfat-
soenlijke, ploertige, gemeene gezelschappen te brengen.quot;

Zeer langzaam drongen de nieuwe denkbeelden in dequot; trage, groote massa door
De oude tradities handhaafden zich hardnekkig, en nog lang na het debuut zelfs
van Boutens en Henriette Roland Holst versohenen er verzen van Beets
Men kan aan De Gids de geleidelijke evolutie der nieuwe denkbeelden waar-
nemen. In April 1888 publiceerde Van Hall in De Gids een artikel Groote Ge-
luidenquot;, een overzicht van 15 Nieuwe Gids-afleveringen, waarin hij De Gids teeen
de aanvallen der jongeren verdedigde en de ibewering dat de redactie sinds 1872
zou zün aangevuld met „een huis vol middelmatighedenquot; en de Gids-poëeten en
novellisten alle even onbeduidend zouden zijn, trachtte te weerleggen Hij merkt
op, dat Dr. Doorenbos na zyn bijdrage aan het eerste nummer nooit meer in De
Nieuwe Gids heeft gepubliceerd. Het tijdschrift mist alle methode. Hij waarschuwt
tegen het „overboord werpen van heel den overgeleverden .beeldenschatquot; en
vervolgt:

„Dat het diepzinnige der gedachten en het edele der gevoelens niet mede in
rekening zou mogen worden gebracht bij het bepalen van de waarde eens dich-
ters, zal, hoeveel men ook hechte aan de zuiverheid en het intense der uitdruk-
king, moeilijk kunnen worden toegegeven.quot; Hy waardeert De Kleine Johannes
en Van Looy\'s reisschetsen, maar klaagt over het ergerniswekkende van Van
Deyssel\'s talentvol geschreven roman Een Liefde en laakt Verwey\'s zonderlinge
sonnetten. Zijn conclusie is: veel geschreeuv/ en weinig wol. In Augustus 1394,
als De Nieuwe Gids in een crisisperiode verkeert, vat Van Hall den stand van
zaken aldus samen: „In het hoofdzakelijk lyrisch gedicht toonden Kloos, Verwey,
Gorter en Van Eeden hun kracht, in het letterkundig essay en de critiek vooral\'
Klloos en Van Eeden; Van Looy en Aletrino schreven genietbare novellistische
schetsen. Van Deyssel in Menschen en Bergen, Ary Prins in Dragamosus onge-
nietbare elacubraties\'; door zijn kunstlbeoordeelingen wist Veth belangstelling te
wekken voor moderne kunst binnen en buiten Nederland, en allengs namen
breed opgezette opstellen over sociale vraagstukken, en wijsgeerige studiën een
groote plaats in het tijdschrift in beslag. De roman en het drama, kunstvormen
van zoo groote beteekenis in de letterkunde van onzen tijd, bleven buiten het
veld hunner artistieke werkzaamheid. Waarin de jonge mannen onderling van
gevoelen mochten verschillen, hen vereenigde een onwrikbaar geloof in eigen
voortreffelijkheid en een rustig ignoreeren van nagenoeg alles was buiten hun
kring in het letterkundig Nederland voorviel.quot; Het is gereserveerd en uit de
hoogte, maar toch al een geheel andere toon dan in de jaren van Portunio\'s
parodieën. De Gids kenterde langzaam en onmerkbaar, diplomatisch haar pres-
tige beschermend. Bij de verschijning van Kloos\' Verzen in 1894 gaf Van Hall
een bewonderende critiek in De Gids. Al vroeg waren Hélène Swarth en Cou-
perus, ook Netscher tot De Gids toegelaten. Later werkten ook Emants en Winkler
Prins en zelfs Van Eeden eraan mee. En toen Veth, Van Deventer en Couperus
in de redactie kwamen, was De Gids een modem tijdschrift dat door naam en
anciënniteit op den duur zelfs De Nieuwe Gids zou overvleugelen.
De kentering van De Gids personifieerde zich als het ware in Van Hall. Eenmaal
als Fortunio een bespotter der nieuwe kunst, stelde hij tien jaar later de bloem-
lezing Dichters van Dezen Tijd samen. Ook had hij zitting in de commissie die

Sol te maken^\'^rviïdfnbsp;Omstreeks 1890 begint De Nieuwe Gids

Deyssel. vStTy e^i k^nbsp;verschillende tydschriften navolging van Van

jaren\'na de oprichting van De Nieuwe Gids tot de conclusie
en in wr^ •nbsp;revolutie ,.m denken en verbeelden en voelen, in romans

literatuur i!?;, ,nbsp;^^ ^^ taaU-\'^) het zwaartepunt der Hollandsche

We[ Sf i^ï verplaatst. Maar in dubbel opzicht was deze conclusif SaJg

snbsp;E£f^^^^^^^^ -

Na eSquot;quot;™ POLEMIEK IN DE NIEUWE GIDS.

-zakelyk gevold wa^ vpn hpf°nbsp;quot;quot; impasse, die het nood-

hyperconfequentT taalverSeuwto^^^^nbsp;individuaUsme en van de

onderlinge wJelSS^ dPrT^nbsp;verhaast en verscherpt door

in aanlei en karakternbsp;samenhing met sterke verschillen

niets dan .rh^ntcidnbsp;de gemeenschappelijke strijd hen verbond, en zij

verlangden, zonder behoefte aB,n eln
niS SS levensbeschouwing als kern hmmer kunst, bleken die versThi^eS

^^quot;quot;LttS^^ol^vl^^^nbsp;in Okeanos, Persephone

tigeA liP^nbsp;7 quot;nbsp;samenhang met hun kunst vormden de tach-

Smennbsp;\'\'\'\' levenshouding, en\' daarin openbaarden zich dieSaaSe vS-

inrikSC I^LTSrnbsp;v^rbereiden\'TlenTieu^^

en Netscher? nadat cS eerste
^^^ S^^^^en, was een sympS,m van
va?^ ^ ^quot;t^J^esen in de groep van De Nieuwe Gids. Ook de beWeSnïen
vÏÏi Deyssel\'s Een Liefde wezen daarop. Kloos, Van Eede^^^^ Van DejSe?

VerscSennbsp;AoodzakSj^de

C^de , breedte en diepte uiteen te zetten. Zoo begon de groote Nieuwe

ovp; T ^^ kampioenen van De Nieuwe Gids de wapens hebben gekrV^t
ÏÏlhpHnbsp;christendom, kunst en socialisme eth?e? ?n

^^ diepgaande verschilled in afnlS
SscSnrSp^^nbsp;duidelyk, en hier en daar werden sympatS

feS en kwetsten toegebracht. Het begint met Van der Goes\' SreS
^f^^^^.^^SexB^^-hrochme, getiteld „Dominee, pastoor of rabbi?quot; waarin hiiS?

seert hetTooJTh^^^^^^ noei^\' Hy Scrftï
vonr door Zich de gewaarwordingen voor te stellen van iemand die ffeh^l

S S\'nbsp;het gebruiken der verworpen woorTen Soeid Sen

Slenfipf^f^.\'\'®]quot;^nbsp;elï^en mensch.quot; Ons weten is altijd eeï

dSyle\'^SSllJ^^^^^^^nbsp;veneraïie De oLid-

aanleiding tot dit stuk was Van der Goes\' vertaling van Benamv\'.;

Van dïSTes\'^\' rS oX

schreefnbsp;Gids schreef. Naar aanleiding van deze vertaling

als Van der r af hÏ^^^^ van de hand van een man
van der Goes, zyn bekend artikel „Gedachte, kunst, socialisme enz.quot; Het

socialisme met zijn (beginselen en problemen raakte Van Deyssel niet zoozeer,
maar het ging hem om de kunst voorzoover hy deze door het socialisme bedreigd
zag. Volgens hem was „socialisme anti-literair en literair anti-socialistisch.quot;
Elke poging tot nivelleering der persoonlijkheid is een aanslag op de kunst. „Alle
literatuur is gebaseerd op het begrip der Persoonlijkheid, in tegenstelling tot dat
der Gemeenschap.quot; Daarom duchtte en voorzag Van Deyssel van de socialisten
slechts kunstbaat, omdat zij de kimst als luxe overbodig zouden oordeelen.
Van der Goes antwoordde in een artikel „Over socialistische aesthetiekquot;. Hij,
Wien het met heel zijn overtuiging en heel zijn hart juist wel om het socialisme
ging en eerst daarna om de kunst, besprak uitvoerig de bedoelingen en begin-
selen van het socialisme, alvorens tot zijn antwoord te komen: kunst en socia-
lisme zijn eikaars vijanden niet. De aesthetiek, welke de eigenschappen en de
historie van het onderscheidingsvermogen tusschen leelijk en mooi besclirijft,
heeft met het socialisme, dat de naam van een malt;2:tschappelijk stelsel is,
niets uitstaande. Het socialisme heeft alleen met den arbeid te maken. Socialisme
staat niet tegenover individualisme, maar tegenover anarchie en kapitalisme. De
eenige oprechte vrienden van een onbelemmerd individualisme zijn de socialisten.
Ongetwijfeld zal dit artikel veel van Van Deyssel\'s min of meer dilettantische
meeningen en uiteenzettingen hebben rechtgezet, maar een groot verschil bleef
toch bestaan, daar tenslotte de een zich om de gemeenschap niet bekommerde
terwille van zün kunst, terwül de ander, zoolang het de gemeenschap niet goed
ging, weinig ophad met den individualistischen welstand der kunst buiten de
gemeenschap om.

Van Eeden koos een gemiddeld standpunt tusschen de beide anderen in een
artikel „Humaniteitquot;. Hy achtte niet, als Van Deyssel, artist en socialist een
volstrekte tegenstelling. Socialist of in ruimeren zin socialistisch gezind waren tal
van kunstenaars: Shelley, Rousseau, Hugo, Heine, Swinbume, en zelfs Verlaine
was in 1871 communard. In dezelfde persoonlijkheid bestaat tusschen beide hoe-
danigheden een onophoudelyke spanning, die niet verminderen kan noch mag.
Dichters hebben de menschheid lief, en zü bevinden haar die liefde niet waard.
Zü hebben als romantici gedweept, maar hun menschenliefde is ontgoocheld. In
hun verbittering en wereldsmart hebben zij haar gevloekt en gesmaad, omdat zy
tegen deze teleurstelling niet bestand waren. Zy hebben zich hoog en eenzaam
boven de menschheid gesteld. Voor alle dichters bestaat dit conflict, maar er
moet een oplossing zyn. De aan eiken artist eigen hooghartige en hardnekkige
aristocratie en de menschenliefde moeten elkaar vinden. Het poëtische, artistieke
werk is een daad van liefde en uit deze liefde moet de dichter zyn afkeer over-
winnen. zyn menschenliefde is een „victoire de dégoûtsquot; (De Concourt). Zyn
actieve liefde en zyn renunciatie van de banale wereld terwille van zyn ikheid,
waarin hy het goddeiyke zoekt, zy kunnen niet buiten elkander, opdat de dichter
zich niet verlage of verhooge in zyn gemeenzaamheid of zyn eenzaamheid. Ge-
stadig moet hy goeddoen aan wat hy gestadig execreert.

Van Eeden, zelf door en door artist, zag duidelyk de gevaren in, zoowel van
nivelleering als van hooghartige afzondering. Hy voorzag het isolement der tach-
tigers.

In het zich steeds uitbreidend debat mengde zich nu Kloos, apodictisch, beslist
en beslissend tegenover de eerdere woordvoerders Van Eeden, Van der Goes en
Van Deyssel. Reeds de titel gaf zich te verstaan als het laatste en onweerlegbare
woord in de opgeworpen vragen: Verleden, heden en toekomst. Het stuk was
opgedragen aan Dr. Doorenbos.

Het leven wordt altyd-door, en zyn eenige bedoeling is zelfopgroei. In dit mach-
tige, goddelyke organisme is goed en kwaad een weze-nlooze fictie, alleen bestaandë
in het denken, door eigen beperktheid. Voor den mensch als hy denkt, is alles
schadeiyk of nuttig; voor\' den mensch als hy voelt, is alles leelyk of schoon.
Hieraan alleen heeft men de daden der menschen te toetsen. Uitdrukkingen als:
hy is een goed mensch, moeten vervallen uit de taal. «5) schoonheid is het leven
in zyn fynste essence, waar het leven toe zal worden, in Gods groote worsteling,
in de lengte der tyden hoe langer hoe meer waarachtlglyk. Schoonheid is de
hoogste Wet van het zyn.

Zoo wordt de schoonheidsvereering van den kunstenaar een schoonheidsdienst,
een belydenis, een universeele wereldbeschouwing. Voor Kloos verving de schoon-
heid de goedheid, welke hy opvatte als een wetgeving van zedemeesters. Kloos

aanvaard. Hy verSfc Chrff^^^^^nbsp;^^^ ^^^ schoonheidsbeginsel :

natuurlijke geaardhe1?ripï Lïc fnbsp;^^^ gebaseerd op de \'

en zich ontwuSftX \'nbsp;een negatie van den mensch zooals hy Is

mooiheid, tot een mSnbsp;r«nbsp;^^^^^ tot een hoo^re

even in zijn gang^ïwiSiS h.t nt Christendom wü niet het menschelyke
voor de menscSn omdS 5\'h ^ Christendom wil den dood. Het is schade-
evolutie van ProtSfasmTcei t^f ri^^^^ If? menschen laat wezen in de dierlyke
«goedig geduld. Het fs een forSctiS^ P-.?^ preekt boete en onthouding en dee-
quot;Omdat üc hetnbsp;^een openbaring des Levens,

tot den d^cSnbsp;Tnbsp;ryklevende. daarom haat ilc het

herdruklïen !nbsp;quot; quot;^^^^e reeds op, dat Kloos dit later niet liet \'

Wfe een minioenmalige overdSvi.??nbsp;de geheele menschheid zou hébben. Dit
schelüke handelen, de symnSS^T!nbsp;hoofdmotief van het men-
behoud geheel wekelooJ^mf^nVfnbsp;hoofdmotief, de zucht tot zelf-
vernietiging van S eSe^ïk^gl^^^^nbsp;.fquot; quot;\'oet^ loopen op de algeheele
die nu, zonder God erf nniv^f\'nbsp;is de idee van het Christendom,
En 200 was dan hetnbsp;^^^^ weer zyn hoofd opsteekt
tendom !quot; eruit:nbsp;„o dat vervloekte, dat ergerlyke Chris-

Senbsp;rnbsp;ï^Wing\'s

= — ^

ophelSig\'nbsp;Kloos door toon en inhoud beide en hij vroeg

?P hooge7ioJnS?ft ztS SihP^\'^on]^^^^^^ artist. En Van Eeden antwoordde^
berispingen S df ^üTvI^-^^f op^schend en zich onttrekkend aan vaderlyke
dat hij beiaSSik vS ^T\'nbsp;verklaart hy: er is maar één ding j

leven. dSIs S Sn, fnbsp;waarachtiHl /

droit chemii d\'rw?. f\' . 0 ^^^nbsp;^^^ etHisch-schoone is het goede, le (

kwalificatTe^an sTSo^ kI?;-^^^ nuttigheid, is eeS h?ogï
Toekomstquot;%H^nbsp;denkbeelden in zyn artikel ..Heden, Verleden en

WaSkequot; ielnbsp;Van Eed?n nie^

heftigen Sfrf\'^^-nbsp;betwyfelt of dit de geheele Kloos is. En na den

VanSUtftantwonrr/v\'nbsp;^^^ onverc^iderlyke vriendschap

Socialism;nbsp;der Goes in een tweede philosophletje over het

kunsteS ^^i\'^smer als proza dan als beschouwing. Hij, de l\'art pour ï\'arS
De StLquot;quot;nbsp;quot;^tte zijn haat tegen het socialisme.

LiteStuSnbsp;onverschillig als het de kunst maar wel ging; de

liet uniwr.1.1 ^^ gereglementeerde en gouvernementeele. het socialisme is
UitbrSfgereglementeerde en gouvernementeele. Socialisme Is voo? zeTtüi?
een, i ^ verergering van bourgeoisie. En daarom haat Van Devssel hPt nncl
HourpSSifenbsp;bo^geoisle haat. „Want wie begrijpt met S vS quot;of

besoSw t verafschuwen, als wij God danken, dat wy de uniforme boureeols
hSïhnbsp;quot;chten door eens heerlijk by boeren te gaan leven IfSl

di? o^ J onbeschofte fabrieksmenschen of wilden, wie begrijpt nS dat ^

datnbsp;^^^^ tegenovergestelde van bourgeois, - wie be^iint nipf

hSne?nbsp;zullen gaan wagen om a^n de 4rdSï mee te

^elpen eener wereld, waarin al de levende menschen uniforme boSoif Sen

leerden eLnbsp;mfereren^st^\'^^^^ verafschuw verdienstelijke lieden, ge-

en regenïojn L boiSeoïsi? S veri^ninbsp;\'^«quot;i^h^ishouders. pauwen

l^lddeneeuwsche MonotïeSri. Hp Tff fquot;^\' de wereld stijlloos geworden. Het
en styl vakleven ra innbsp;wereldstijl geweest, stijl van denken

te merken toMat\'dP hPPiP hlf • gekomen is. is een langzame verontstyling
i^en. totdat de heele boel geeindigd is met zich te vernietigen in de volkomen

styiloosheid van materialisme en socialisme (utilistisch positivisme) Zoolang de
nieuwe stijl er niet is, houd ik mij aan het laatste overblijfsel van den ouden
wereldstijl, en dat is alleen te vinden bij de bourgeoisie.quot;

Van der Goes antwoordde uit een totaal andere gedachtenwereld. Hij zette ziin
Studies in socialisme voort op breeden grondslag, zijn denkbeelden uiteenz^ttrad
ook op geheel ander gebied -dan het ondergeschikte der aesthetica Van Devssel
begeerde hij niet te volgen in de verheerlijking van datgene wat deze tegelijk
verguisde en als verworden beschouwde. Hoe kan men het met zijn kunst uit-
houden hu een bourgeoisie als Van Deyssel schildert, en tegelijk Van Deyssel
zyn ! „Kunstenaarschap zal nooit een algemeenheid kunnen zijn, maar toch mag
het evenmin een monopoUe wezen.quot; Hij ziet plaats voor de hypothese, dat de
kunst, de thans eenig mogelyke of tenminste meest volkomen verzmnelijking
van de schoonheid zal overgaan in een andere meer onmiddellijke aanraking van
de schoonheid met de niensch^ijke ziel. In die hypothese is geen ruimte voor het
begrip artist. Af^nderlyk artist-zyn, hoe eerbiedwaardig ook in deze maat-
schappy schijnt hem onvereenigbaar met een hoogere beschaving. In plaats van
een verdwyning der kunst, verwacht Van der Goes in de socialistisäie maat
schappij een toeneming der ontvankelijkheid voor schooSxeW, ^ van ^ef scïoonl
heidscheppend vermogen.nbsp;\'nbsp;si-iiuuu

In zijn breeden opzet was de polemiek een machtig schouwspel geworden. Twee
groote, contemporame stroomingen, beide tegenstrijdig met de buraerlHke c^
ventionaliteit der vergaande generatie, een artistLkS en een soSe fewegS
hadden hun jonge krachten aan elkaar gemeten. Twee richtingen teekenden S
^incipieel uiteenloopend af. De Nieuwe Gids handhaafde haK^SsS Ln^^^
punt, dat sommigen van haar voornaamste medewerkers thans onenliik verliPten
De verschUlen binnen de Nieuwe Gidskring waren thans ^ideMk afgSend
en men kon nu scherp de puur individualistische aesthetiek van Kloof ^ Vpn
Deyssel, het ethisch-humanistische individualisme van Van Eeden en het soS
lisme van Van der Goes onderscheiden. Van de persoonlijke wriivine die
V polemiek tusschen Kloos en Van Eeden meebracht, bleef een zekere animLi^
een bedwongen rancune over. De breuk tusschen hen beiden was onvermiideliik
geworden. De verschUlen in persoonlijkheid en overtuiging, eenigszins te ver^
lyken met die tusschen Keats en Shelley, veroorzaakten een toenemp-ndp vot
wijdering. Van Eeden zelf lokte de breuk uit, op wonderlijke wijze.
Door het analytisch en niet geheel zonder wantrouwen geschreven artikel van
Kloos over hem was Van Eeden het voorwerp geworden van critiek en besore-
kingen. Nu ensceneerde hij zelf een listige zelfcritiek, het bekende stuk Aan deiï
heer Fred. v. Eedenquot;, door Lieven Nijland (Dec. 1891). Het zou zijn nog verborgen
tegenstanders uit hun tent lokken, hij zou de instemming en moeilijk verholen
vreugde over dezen aanval van onbekende zijde in den kring zelf van De Nieuwe
Gids kunnen waarnemen. De bezwaren en grieven, die langzamerhand in zijn
vriendenkring tegen hem waren gerezen, kleedde hij voorzichtig in en bracht
ze als zachte verwijten voor het licht. Lieven Nijland verweet Van Eeden den
beschermenden en hautainen toon tegenover zijn gelyken, een zedelijke censuur
matigde deze zich meer en meer aan tegenover zijn medeartisten zijn eigen
figuur ving daarbij het volle licht van ideale menschelijkheid, altijd droeg hij zorg
de onbaatzuchtigheid en zuiverheid zyner intenties aan den lezer en den becri-
tiseerde te verzekeren, maar zijn verborgen bedoeling was zoo zuiver niet Ook
zorgde Van Eeden ervoor de gunst van het publiek niet te verliezen en tegelijk
bij zyn vrienden niet ten achter te blijven. Van Eeden hield een wit voetje- hij
wilde een groot mensch zijn en een groot kunstenaar, maar zijn werk verraadde
de inspanning om die schijnhouding te bewaren. Hij affecteerde en exposeerde
eigenschappen en vermogens, die hij zou wenschen te bezitten, maar nog niet
bezat. Hy kon zyn tijd niet afwachten. Hij moest nu zijn praten en poseeren
en beloven maar eens staken en uit dien hoogen Wil werkelijk gaan dóen — Het
waren pynhjke waarheden, maar alle weer streelend verzacht door de ingenomen-
heid met zyn zelfkennis, die door Van Eeden\'s stuk heenschemert.
De redactie van De Nieuwe Gids nam het artikel van den imaginairen heer Lieven
Nyland te goeder trouw op (1892). In 1893 verscheen van de hand van Van Eeden
een fragment van Johannes Viator in De Nieuwe Gids, eveneens door Lieven
Nyland aangeboden. Na een poging van Kloos om den heer Lieven Nijland te
bezoeken, volgde de ontknooping. Volgens Van Eeden zou deze in de redactie-

hebbennbsp;Snbsp;^quot;quot;quot;\'^en Kloos en Van Eeden

redactieledS ai lnnbsp;oogenschijnlijk door de andere

bloed. En toen wf kostelijke grap opgevat, maar zy zette bij Kloos toch kwaad
mederedactSTwS don?^,^nbsp;Tak, die sinds 1890

van zyn E If\'nbsp;^ant werden gezet, stortte Kloos de fiolen

gang ;894 vaS S ^^^^ hoonend over Van Eeden uit. In den beruchten a^-
rismen over vaïSdT.? • ^nbsp;Gedachten en apho-

haat gaat moos n? V quot;quot;quot; schimpsonnetten. Met blinden, onbeheerschten
VijandlcÏÏp S rTt iZnbsp;^^^^^nis tegen Van Eeden te keer. De

^aren gSuwd m^r Sp^ f/t^v™\' vriendschap was ontstaan, is door de

c?m téUrnbsp;^^ ^en huldigings-

sten verTardï w?. ??l f quot;U de huldiging van Kloos met diens zestlg-

eenaaSden !n soLeftïn ^^nbsp;^y zure onaaJ-

VermS sonnetten nn™^ Amsterdammer. Echter in het laatste der Zes
hei? dSr: L)nbsp;verloren vriend, klinkt er iets van andere gezind-

Laat my nog eenmaal U met zachtheid noemen,
mijn vriend van jaren her, eens zoo naby.
Wie ben ik, dat ik tegen U zou roemen?
Wie pleit my van der hoogmoed zonde vry\'
Verteederd is myn hart, myn lippen beeven
hoe vluchtig is ons nietige bestaan.
Laat m\'eenmaal nog myn vriendenhand U geeven —
• wy waren beiden offers van den waan —

Hoe hebben wy gedoold, geleefd, geleeden!
Nu staan wy beiden aan des grafkuils rand.
Vergeef wat U myn woorden lyden deeden,
^^^ weerzien dan — in \'t beeter Vaderland,
^fi CRISIS VAN HET TIJDSCHRIFT.

ontï.quot;nbsp;spanningen in de redactie van De Nieuwe Gids

ontstaan. De jaargang 1893 bevatte veel knoeiwerk. Van de hand van Kl^s v^ï
bcneen er slechts één korte letterkundige kroniek. Weliswaar ook een groot aantal
verzen, maar daarby waren verscheidene oudere, al eerder in De Spectator en
Astrea verschenen, verder het vervolg van Okeanos, Sappho en een herdruk van

Gnri^\'quot;-nbsp;jaargang was er sprake van geweest, dat

^ort-er met Kloos de letterkundige rubriek voortaan zou verzorgen Nadat men
net er eerst over eens was geworden, verzette Kloos zioh er toch tegen en liet het
redactiebesluit onuitgevoerd.«») Dit was voor Van Eeden en Tak aanleidin- te
verzoeken met ingang van den volgenden jaargang slechts als medewerkers quot;aan
ue Nieuwe Gids vertoonden te blyven. Kloos liet het eerste nummer van den 9en
jaargang (Oct. 1893) dus zonder de namen van Van Eeden en Tak als redS

KS\'nbsp;f quot;l^^f ^^^ ^^^nbsp;verschynen, hoewel deze zijn

^dacteurschap met had opgezegd. De lezers werden over deze gebeurtenL^^en
met ingelicht, maar de nieuwe jaargang opende ostentatief met Sfoos\' ^net
tännbsp;generatiequot;. Een half jaar later, in April mé

toen Kloos de nieuwe reelis der Nieuwe Gids-jaargangen liet ingaan iSde hU
van een en ander op zeer onvoldoende wyze rekenschap ai. In zJA inleiding
^Jdde hy een woord van dank aan de redacteuren, die nu hun werk was ïSaan

Si.n^^\'\'overlieten. Ook gewaagde hü v^n dfl^ede
vriendschap! Kloos verkreeg nu de medewerking van Boeken en Tideir^an voS S
De Nieuwe Gids. Zoo werd de jaargang 1894 een ruïL mo^rgiS
S ^nSnbondgenooten te keer en Sei^an
hSlrSLnbsp;aan lager wal, deed dapper S en

huldigde mtusschen Kloos op weerzinwekkende wyze. Hy wks niet Sr dai^ eeï
onbeteekenend, verfoeilyk epigoon, een slecht poëet en een zwaarwS e^^^^^^

ff^\'^\' ^^^nbsp;Behalve K™dïSwekïSe

scheldsonnetten, de schandelyke, onhebbeKjke kritieken van Tideman en zijn

onbegaanbare Stemmingsalleeën, verschenen er waardelooze verzen van Stella
Violantina (Lucie Broedelet), kinderkrabbeltjes op rijm, brabbelverzen van Boe-
ken, zwakke verzen uit de nalatenschap van Perk. Het zou een verzameling waar-
deloos bedrukt papier zijn, als daar niet tusschen verdwaald gingen een klare
studie van Van Deventer over het Symposion en het tweede van Van Looy\'s
Peesten, beide echter onrechtmatig verkregen bijdragen, en ook het debuut van
Leopold, het fijne, v/iegende Scherzo.

. A^an der Goes had, nadat zijn naam als redacteur was gesolirapt, geen opheldering
/ gekregen, maar slechts een welwillend, ontwijkend antwoord. Hij wilde daarop,
met Van Eeden en Verwey in hun hoedanigheid van medestichters en -eigenaren
\' van De Nieuwe Gids, tegenover Kloos optreden. Van Eeden gaf hem daartoe
volmacht. Verwey echter meende dat het formeel recht van de eigenaars niet
tegen het moreel recht van Kloos als leidér opwoog, en dat het niet gerechtvaar-
digd zou zUn Kloos als redacteur-secretaris af te zetten (brief van Verwey aan
Van der Goes, 2 Nov. 1893). Bovendien achtte hij zelfs het formeel recht van
zichzelf en Van Eeden door het uittreden uit de redactie tot een minimum terug-
gebracht. Ook Van Deyssel ging niet in op Van der Goes\' plan om namens de
eigenaren een nieuwe redactie samen te stellen en wenschte geen deel te hebben
aan eenige oppositie tegen Kloos. Hy wilde alleen tot de redactie toetreden,
wanneer Kloos secretaris bleef. De uitgever hield zich aan Kloos, daar alleen deze
tegenover hem als eigenaar was opgetreden.

Van der Goes wilde het tydschrift tot eiken prys redden, vooral ook omdat het
het orgaan der socialistische jongeren was. Toen in 1894 De Nieuwe Gids al
dieper te zinken bleek, achtte ook Verwey het oogenblik voor ingrypen gekomen.
Een gesprek van den uitgever en Verwey met Kloos bewees dat een schikking
onmogelyk was. Kloos had het redacteur-secretariaat aan den onbekwamen en
roekeloozen Tideman overgedragen, en dit konden de, voor de aandeelhouders
nog aansprakeiyke, mede-eigenaren niet op zich laten zitten; vandaar Verwey\'s
actie. Eigenaren en medewerkers van De Nieuwe Gids achtten den tyd daar voor
een reorganisatie van het tydschrift, dat met de nieuwe samenstelling der redactie
en een snel by honderden slinkend abonnétal den ondergang naby was. Gorter,
Veth, Van Deventer, Van Deyssel, Ary Prins, Van Looy, Aletrino, al deze mede-
werkers stonden door den loop der zaken thans buiten het tydschrift, dat hun zoo
ter harte ging. Het moreele recht van Kloos verviel, nu hy het tydschrift liet
verknoeien. Eigenaren, medewerkers en uitgevers werden het eens, en zoo werd
Kloos verzocht een vergadering van uitgever en eigenaren-redacteuren by te
wonen tot samenstelling van het Aprilnummer 1894. Maar Kloos weigerde, en Van
Eeden, Verv^rey en Van der Goes verboden nu den uitgever, op diens verzoek. De
Nieuwe Gids anders dan met hun goedkeuring uit te geven. Verwey ging hard
aan \'t werk en kreeg copy van Van Looy, Van Deventer en Van Deyssel. Het
nummer zou verschynen, maar Tideman haalde de copy, ondanks protest van
den drukker, weg. Het eenige goede wat er in den jaargang 1894 van De Nieuwe
Gids verscheen, was dus gestolen! Volgens Tideman zelf deed deze „als redacteur-
secretaris van het eenige tydschrift De Nieuwe Gids op dat oogenblik in Holland,
zyn plicht door de copy te naasten.quot; i®®) Een verbod van Van Deyssel en Van
Looy hun copy aldus uit te geven, werd genegeerd; quot;i) in De Telegraaf kwamen
zy hierop terug.

Versluys had zich dus aan de afspraak niet gehouden. Een gesprek met Van
Eeden, die inmiddels zyn volmacht aan Van der Goes had ingetrokken, had hem
van gedachten doen veranderen. Van Eeden voelde niet n;eer voor samenwerking
met Verwey, gebelgd als hy was na diens stuk tegen Ellen en Johannes Viator,
en koos liever geen party tusschen Verwey en Kloos, nu die immers zyn werk
„even essentieel antipathiek gezindquot; bleken. «2) Van Eeden had er genoeg van,
hy wilde met rust gelaten v/orden. Dit kon, v/ant Verwey verzekerde hem, dat de
opdracht van Verwey en Van der Goes aan Versluys voldoende was, zoodat deze
er rustig buiten kon blyven. Maar in plaats van dit te doen ging hy Versluys
meededen, dat hy zyn volmacht introk. Inplaats van zich er wericeiyk buiten
te houden, deed hy dus de zaak met opzet mislukken, lo^) van Eeden trof daar-
mee Verwey, die hem het laatst zoo gevoelig had geraakt in zyn brochure. Zoo
ging De Nieuwe Gids op den verkeerden weg voort, en was, al verklaarde Kloos
in de inleiding tot de tweede reeks jaargangen (Mei 1894) dat een nieuw geslacht
haar onder zyn opperbestuur zou doen voortleven, spoedig niet meer te redden.

VaS wTfnbsp;gestaakt worden. Een voordeel daar-

?nbsp;roemloos verdwijnen van Tideman. De andere eigenaren van

vS np?.nfïnbsp;vergadering bij Van der Goes, waar o.a. GortS

van Deventer en Aletrmo aanwezig waren, was men dit overeengekomen mnnr
tevens b^loot men het oude orgaan te vervangen. In 1895 wer^d^rnSn v^^^^^
Wezenhjkt, en kwam het Tweemaandelijksch Tijdschrift, onder redS van
Verwey en Van Deyssel tot stand, en met medewerking van AletriS Sliani

allen oud-medewerkers van De Nieuwe Gids. Het wUde volgens dê inleSinV een
giegel van den tijdquot; zyn. Maar ook De Nieuwe Gids werd hersteiren M yZ

k^^^HTTnTnbsp;aangezocht als redacteu^. Gefe deTS

Hpf r^ïnbsp;^^^ ^eeg zelfs de medewerking van Van

feiermeï; ^^uTet ^if^^ ^^^ -

V de CRips der Ot^ATUUR. De ontreddering van De Nieuwe Gids die in

Set de\' SÏÏ^di? quot;nbsp;nablijf ten nLlw-

toale^oïtTer tLStpU ^^^^^t m de jaren 1890-\'94 doormaakte. De car-
^^nbsp;eenzijdig individualisme, de isoleerin- van het

aoor zien iaat gaan en het weer van zich geeft, veranderd en verinnifrrf in Hp H^fnr,

eTScWtÏÏii^.\'\'\'.^^ ^^nbsp;individualisme, opVchzequot;

Sn.v ? .nbsp;konden putten, behidd huS

^nst haar mtensiteit, maar toen die krachten waren opgeteerd ek niet uit het

Sknbsp;eerden, werd zij spoedig gebofneerd en oSangrS?

^k de tyd begunstigde een dergelijk klein individualisme niet. De opkomst x^ïn
een mtense sociale toelangstelling is mede een der externe factoren SS d^e
het einde der beweging van \'80 verhaast hebben. Na een korStondS we£
galoozen bloei ging zy aan haar eigen consequenties ten ondernbsp;\'

Op twee wijzen liep de Nieuwe-Gidsbeweging dood: eenerzyds in een matelooze
ovepchatting der belangrijkheid van eigen minutieuse stemmingoverga^len £
de irnteerende expressie van extreme, hyper-aparte en verre van intens-rSfnsche-
hjke gemoedsbeweginkjes, anderzijds in een taal zonder verdere SJSSSs-
mogel^kheden een in onverstaanbaarheid eindigend klanksensitivïLe Of SS-
m^r ol f quot;^jerst verfynd gevoel in ondoorgrondelijke expressie (Gorter) en een
^ar al te duidelyke en onaesthetische expressie van minderwaardig gevoequot;
(Koos, Boeken. Tideman). Er kwam een poëzie van stemmingsalleeën verTen
Werden mstantane\'s van vluchtige gemoedstoestanden, waarvan de belanc^wek-
kendheid slechts door den naam van den auteur kon worden gesueeereerd Tn
het proza was er een dergelijk voorkeurloos waarnemingsfanatisme geweest Dit
de onmiddellyke reactie op de literatuur der oudere generatie die de w^-Pid
alleen qualitatief naar moreele en godsdienstige en nationale maatstaven had
pmeten. Het consequente naturalisme liet elke qualitatieve conceptie vun hPt
leven los en gaf de waargenomen wereld objectief v^eer als een toevallige indruk
kenreeks, zander gradueering, zonder onderscheid van hoog en ÏII^ geha^tetn
^ort Van Deyssel gaf in Menschen en Bergen, volgens de uiterste consequenties
van het l\'art pour l^rt en de indifferentie van het onderwerp voor den kimste-
naar, zijn-mdnikEeninventaris van het alledaagsche leven, mensche?^ Sen
bewegingen, kleuren, lijnen, vlakken en hun onderlinge verbiAdSS^ oSchufvend
m een eindelooze, doodelijk vermoeiende en doodelijk vervelenTrThet SSs ^
maar zielloos epos van eten, vork en lepel hanteeren, slikken de öntTielde be
schryvingskunst van alles wat met elkaar de wereld heet. Voor alles de eïuiva-
, lente woorden te vinden, dat was Van Deyssel\'s hartstocht SL kun\'t was em
onophoudelyk inruilen van zintuigelijke indrukken voor woorS woid^n vS
Deyssel was verliefd op,het woord oi^ het woord zelf. Zyn belijdenis was dezelfd?
\' S^e woor\'ïiXquot;^^^^^^ 1B95: divina\'e la Parola. Hij stïeSde zTcS Tet a? dl
Wenbsp;^^^^ ^^ kristallen stadquot;, genoot van quot;

■^mSf^ f artist eke drift voor de taalquot;. Hij trachtte de woorden vkn abstracte

üe taal met sensitief genoeg was om de fijnst vervezelde gewaarwording^ te

verzinneiyken. En toen hij van de naturalistische beschrijvingskunst zijner waar-
nemingen op de duizendmaal subtieler verbeeldingskimst zijner fijnste, eigenste
gewaarwordingen, zijner individueelste sensaties overging, kon de gegeven taal
met haar stijlmiddelen hem niet meer voldoen. Proza en poëzie, langen tijd zeer
uiteenlcopend van karakter, naderden elkaar nu kort na 1890 in het sensitivisme,
de klankkunst, die de woordkunst ging vervangen, om het uiterst eigene ia de
taal te suggereeren.

De subtiele harmonie van eigen klankleven en abstracte beteekenis in het woord
was voor de sensitivisten nog niet zuiver genoeg; er waren nieuwe woorden,
andere klankverbanden noodig om de inwendigste gemoedsbewegingen uit te
drukken, om de fijnste hewegings- en kleurverschillen der buitenwereld in de taal
te bepalen. Zij vonden de klankkoppelingen uit, die als licht-woorden, als kleur-
woorden dienst moeten doen. Zij vergden van de taal het onmogelijke.
Kloos had destijds geschreven: „Geen dichter natuurlijk ontkomt geheel en al
aan den invloed van het gt;bestaande: daartoe zit het bederf te diep in de taal,
die zoo oud is; en wie in alles, tot in de onderdeelen der woorden, direct en
eigenlijk en juist wilde zijn, hij zou geen mond meer mogen open doen, of een
taal op zijn eigen houtje moeten maken, die dan alleen door eenige gelijk geor-
ganiseerden werd verstaan.\'-quot;^)

Ook Verwey stelde in 1884 vast: „Slechts zeer zelden zal een dichter in staat zijn
een nieuw woord te maken, dat een nieuw gevoel voor hem uitdrukt.quot; quot;s)
Van der Goes zag het aankomen, dat de kunst der tachtigers op onbegaanbare
en doodloopende wegen raakte. Nog vóór de sensitivistische anarchie van Van
Deyssel, Gorter en Delang omstreeks 1893, schreef hij: „Hoe meer eigen de kunst
zal worden, hoe onbegrijpelijker. De kunst wordt ieders aparte taal. Zij zal ein-
dingen met zoo hoog-eigen te worden, dat zij elke concessie aan de noodzakelijk-
heid om zich te bedienen van teekenen, die anderen zouden gebruiken voor hunne
impressies, dat zij elke concessie aan het traditioneele zal verwerpen. Elke uit-
drukking in taal nu, is een zoodanige concessie; nu al strijden de artisten ertegen
dat men zijn aandoeningen in zulke woorden zou zeggen; dat kunnen, vinden zij,
niet de teekenen zijn van eigen hooren en zien. Dit, doorgevoerd, maakt aan de
kunst een einde. Voor compleet-eigen hooren en zien kunnen alleen compleet-
eigen figuren staan, oogenbliks-bloemen die verwelken als zij uit de moederaarde
van des dichters ziel omhoog breken, die geen leven kunnen leiden buiten de
warmte, die hen heeft voortgebracht in het binnenste van den poëet. Zij kunnen
niet bestaan in den ijskelder, waar men de tot woorden gestolde grove impressies
van de dageiyksche dingen bewaart. Zoolang er een Kunst zal zijn, kan aan dien
eisch van de moderne artisten niet worden voldaan.quot; i»«)

Van der Goes\' voorspelling kwam uit. Het sensitivisme van Gorter en Van Deys-
sel weigerde inderdaad elke concessie aan het traditioneele en richtte zich daar-
door te gronde. Het was een dubbel isolement: de kunstenaar isoleerde zich in
zijn apartst-eigene sensatie, en isoleerde dan deze opnieuw in een voor elk begrip
ondoordringbare taal. Met het tot het uiterste verhoogd zintuigelijk taalgevoel
der sensitivisten was tenslotte voor de kunst evenmin iets uit te richten als met
het logisch verstandelijk taalbegrip der rhetorici. Slechts vlagen en flitsen van
schoonheid braken er nog uit de taal. Het proces der reaetie op de star-conven-
tioneele dichterlijke taal was voortgeschreden tot het andere uiterste, de con-
ventlelooze taalanarchie. Het een was nog géén kunst, het andere geen kunst meer.
Er moesten weer andere wegen voor het proza en de poëzie gezocht worden,
binnen de natuurlijke en onophefbare grenzen der taal. In een vijftiental jaren
was het gebied der taal geheel omgewoeld, maar ook voldoende bewerkt en be-
vrucht om een nieuwe kunst mogelijk te maken. Ondanks de débâcle van het
tijdschrift in 1893, ondanks de instorting der kunst van Kloos, van Gorter, van
Verwey was De Nieuwe Gids toch een overwinning. Er was een nieuw kunstbegrip,
een nieuw schoonheidsverlangen en een nieuwe schoonheid. Langzaam redden zich
de leiders van de Nieuwe Gidsbeweging uit de impasse waarin zij waren geraakt,
en jongere kunstenaars bouwden op him werk voort.

In 1894,. het jaar waarin Kloos zijn Verzen bundelde en zijn kritieken sanlen-
vatte in~zijn Veertien Jaar, verschenen de eerste verzen van Boutens, en een jaar
later de Sonnetten en Verzen in terzinen van Henriette van der Schalk. Daarmede
ging onze literatuur een nieuwe periode in, onmiddellijk voortvloeiend uit de
beweging van \'80, die nu een afgesloten episode was geworden.

aanteekeningen bij hoofdstuk ii.

1)nbsp;WUlem Kloos. Binnengedachten, 76; N. Gids 1925 I, pag. 49.

2)nbsp;A. Verwey. Nieuwe Gids 1889 I, pag. 219.

3)nbsp;Julius de Boer. Gedenkboek v/d Nieuwe Gids 1910, pag. 17.

4)nbsp;id.nbsp;ld.nbsp;id.

5)nbsp;F. Netscher, Het daghet uyt den Oosten, N. G. le jrg. H, pag. 340.
0) A. Verwey, N. Gids 1889, I, pag. 221.

Busken Huet. Litt. Fant. en Kritieken, dl. 22, pag. 201.

Ter Burch schreef het, dank zij Van Deyssel, berucht geworden Willem Norèl,.
dat in De Gids verscheen.

9)nbsp;Busken Huet, Litt. Fant. en Kritieken, dl. 7, pag. 127.

10)\'nbsp;De Ned. Spectator 1884, pag. 317.
quot;) De Ned. Spectator 1886.

quot;) Busken Huet. Ned. Tijdschriften in 1878, Litt. Fant. en Kritieken, dl. X,

pag. 187.
quot;) De Gids 1872.

quot;) cf Prof. C. G. N. de Vooys. Lett. Studiën, pag. 276; 287.

15) F. Coenen wyst in zijn belangwekkende Studiën van de Tachtiger beweging
op den samenhang der artistieke vernieuwing met de opleving, hier in de
jaren na 1860 opgetreden, in handel en industrie, politiek, wijsbegeerte en
wetenschap. Ook hij noemt deze opleving een late golfslag van den grooten
stroom, die in het begin der eeuw door het geestesleven der Europeesche
landen ging.
18) cf Kloos. 14 Jaar Litt. GescJi., pag. 191.
quot;) Men denke aan: Plechtig ruischte alleen

de hoorn der ernste zephirs, blazend zacht,
in langen adem over \'t vlak der zee.
Vertaling van W. W. v. Lennep, pag. 15.
18) De Nieuwe Gids, October 1927.

Ook Jan ten Brink\' had Zola al gewaardeerd, doch op zijn Hollandsch, met
„maren en weliswaren.quot;

Emants kende Van Lennep\'s vertaling, blijkens de noot op de opmerking
voor den tweeden druk van Godenschemering.
quot;) Kloos, 14 Jaar Litt. Gesch. II, pag. 99.
De Gids, December 1885.

De beschrijving van Mei\'s komst in het paleis der Asen, en van Wodan, bij-
Gorter vertoont eenige gelijkenis met Godenschemering, pag. 10 en pag. 17.
De overeenkomst kan echter toevallig zijn.
Cf A. J. — J. A. Alberdingk Thijm, pag. 183.
Cf F. Erens. Nieuwe Gids 1919 I, pag. 683.
2®) cf A. Verwey. De Beweging, Maart 1906.

quot;) Cf Dr. M. B. Mendes da Costa. „Flanorquot;-herinneringen. N.\'Gids 1925 I, pag..
501 e. V.

28) cf Prof. De Vooys. Uit de voorgeschiedenis van De Nieuwe Gids-beweging,.

N. Taalgids 17.
=0) De Gids 1884, dl. II, pag. 187.

«gt;) Van Looy was iets ouder, nl. 30 jaar. Enkele auteurs, die eerst later van zich
deden hooren, waren even oud als de tachtigers. De Meester en Van Hulzen
waren toen ook reeds 25, Heyermans was 21. Leopold, die eerst in 1893 debu-
teerde, was even oud als Verwey. Boutens en H. Roland Holst zijn üen jaar
jonger dan Kloos en de zijnen. Winkler Prins, Emants en Penning waren i»
1885 resp. 36, 37 en 45 jaar !

Jan te Winkel waardeerde deze kortzichtige Multatuli-analysen.
cf Prof. Huizinga, Leven en werk v. J. Veth, pag. 13.
33) cf H. Boeken over M. v. d. Valk, N. G. 1918 III, pag. 43/44.

cf G. Brom. Hollandsche schrijvers en schilders in de vorige eeuw, pag. 81 e.v..
Cf ook Verwey. Proza X, pag. 40, 42.
3S) Cf ook Van Deventer, Holl. belletrie van den dag, pag. 35/36; ook Verwey^

StUle Tournooien, pag. 36.
38) V. Hall. Groote geluiden. Gids 1888 n, p. 145
37) Kloos. 14 Jaar Litt. Gesch. II, pag. 98.

38)nbsp;Van Deyssel, Verz.-Opstellen I, pag. 153.

39)nbsp;Netscher. N. Gids le jrg. II, pag. 339.
^0) Brandes. Hauptströmungen I, pag. 174.

Baudelaire. L\'art romantique, pag. 159.
■quot;2) cf Verwey. De poëzie van vóór en na Tachtig. De Beweging 1915.
The poems cf John Keats, Penny poets XIX, pag. 48.
Dezelfde wist echter, in 1886, Dostojewsky te waardeeren.
«) De Gids, Sept. 1884.
-»o) Kloos, 14 Jaar Litt. Gesch., pag. 20/21.

47)nbsp;Studies over het sonnet verschenen ook van A. S. Kok (Taal en Lett. 1885).
en van Mej. E. J. Irving (Noord en Zuid 1883).

48)nbsp;Verwey. Toen de Gids werd opgericht.

quot;) Van Eeden, N. Gids 1888 I, pag. 508/9. Over Pierre Loti.

P. Coenen. Studiën, pag. 11.
51-) A. Rimbaud. Œuvres, pag. 285.

B2) Verwey. Brochure 1894. Letterkundige Kritiek, pag.quot; 10.

Van Eeden, Nieuw Engelsch proza. N. Gids 1892, I, pag. 79;
B\') Verwey. N. Gids 1888 II, pag. 408.
BB) Kloos, 14 Jaar Litt. Gesch. I, pag. 28.
58) Kloos. N. Gids 1891 II, pag. 301.
gt;57) Kloos, 14 Jaar Litt. Gesch. I, pag. 10.

SS) Verwey. Inleiding tot de nieuwe Ned. dichtkunst, pag. 13.
5») cf ook Kloos\' Ave Maria; bij Verwey, onder invloed van Perk, in Cor Cordium:
„al hun gebed dat uw koninkrijk koom\'.quot; Voor Van Deyssel verwezenlijkte
de idee van de Schoonheid het Katholieke denkbeeld van „een God van om-
zich-zelfs-heerlijkheid.quot; Ook voor hem is de kunst het Evangelie.
60) Kloos, 14 Jaar Litt. Gesch. I, pag. 26.
ei) Kloos, 14 Jaar Litt. Gesch. I, pag. 77.

■62) Gezamenlijk verschenen in De Nieuwe Gids destijds de verzen Engelenzang,
Christus aan het Kruis en Christus van het Kruis, in den eersten jaargang
van De Nieuwe Gids.
03) cf ook Judaskus, Veronika, Visioen.

64) Later een dergelijk lyrisch transponeeren van de Christusfiguur by Leopold.

en by Nyhoff.
8«) Verwey. De oude stryd. pag. 259.

66)nbsp;Haagsche Courant. 7 November 1898.

67)nbsp;Van Deyssel. Verzamelde Opstellen II, pag. 49.

68)nbsp;Van Deyssel. Verzamelde Opstellen I, pag. 17.
68) Van Deyssel. Verzamelde Opstellen I, pag. 237.

70)nbsp;d\'Oliveira. De mannen van \'80, pag. 19.

71)nbsp;F. Coenen. Studiën, pag. 128.

72)nbsp;Dr. H. van Loon. Is de beweging van \'80 een nationale beweging geweest?
Ons Tydschrift 1912 I, pag. 104.

7») Gids 1875, IV, pag. 450.

74)nbsp;Coenen rekent (Studiën, pag. 16) Shelley en Keats tot de Lake-poets, maar
dat waren Wordsworth en Coleridge.

75)nbsp;Kloos. 14 Jaar Litt. Gesch. I, pag. 176.

70) Shelley. Poetical works, ed. Rossetti, II, pag. 316.

77)nbsp;Shelley. Poetical works, HI. pag. 12.

78)nbsp;I. p. de Vooys. De Beweging 1911 I, Pag. 240.

79)nbsp;Verlaine. Quinze jours en Hollande, pag. 97.

80)nbsp;Huet. quot;Brieven, dl. II, pag. 346.

81)nbsp;Huet. Brieven, dl. II, pag. 253.
8S) Nieuv/e Gids 1886, II, pag. 164.

83)nbsp;Brief van Mevr. Huet aan Ch. v. Deventer, cf Gr. Nederland 1927 II. pag. 288.

84)nbsp;Multatuli. Brieven X, pag. 337.

85)nbsp;Nieuwe Gids, Nov. 1905.

88) cf Prof. De Vooys. De invloed van Multatuli\'s letterkundig werk op oudere
en jongere tydgenooten. Handelingen Maatsch. d. Ned. Letterk. 1916.

87)nbsp;Van Deyssel. Verz. Opstellen II, pag. 163.

88)nbsp;De Spectator 1884, pag. 294.

^8») Moderne sonnetten, Gids Nov. 1885; Moderne gedichten, Gids Oct. 1886;

«») Grnnnbsp;^^^ moderne poëzie, Gids Nov. 1887.

Een n-nbsp;^^ Gedenkboek. N. Gids 1910.

Dp r-iifquot;^ auteur. De Amsterdammer, 5 Januari 1890.
03) V® \'^»ds 1888 n, pag. 142.

F r ^^nbsp;pag. 112.

schPirt^»®quot;nbsp;^^^ ^^^^ ^^^^ liet eerst van Kloos en Verwey af-

eerder \'nbsp;Studiën pag. 210). Maar Verwey verliet De Nieuwe Gids

»8)nbsp;l\'itt. Gesch. II. pag. 242.

gt; N Gids 1891, II, pag. 301.

»«)nbsp;gedenkboek N. Gids 1910, pag. XXVII.

H-Pf .f^en. Jeugdverzen (Tweede jeugd), pag. 105.

SfLoj.nbsp;^eze verwikkelingen vindt men in de zeer objectieve

cf Tw herinneringen van Frank van der Goes in Groot-Nederland 1927
T,.,^ leeman. Een jongste generatie en De Nieuwe Gids, pag. 25.
Pfnbsp;erkent dit, pag. 27.

103) Z^^ \'ier Goes, Gr. Nederland 1927 I, pag. 631.
mi S, ^er Goes, Gr. Nederland 1927 I, pag. 633.
105nbsp;Jaar, dl. II, pag. 2.

iocgt; ^erwey. De oude strijd, pag. 69.

van der Goes. Nieuwe Gids 1892, II, pag. 134/5.

■ ■ \'IV

• lt;;
. hjy. ■

HOOFDSTUK III

JACQUES PERK

i
1

^^^^ WAS IN ONZE LITERATUUR
stand in het literair apnf !; ^ ^^^^^^ ingetreden, dat uitliep op den laassten
dood van Potgieternbsp;jaren l870 tot \'80. Het scheen of met den

quot;i^ff^ien moesten teren oTnbsp;uitgestorven; de weinige

Potgieter had als geen andpl quot;^^atenschap van den landjonker,
le^nskracht en schoonSs^iefde S\'vTnbsp;kunst, waaruit de

^engegaan zonder deze verwSMin? vp-, ^^nbsp;^as

gj^de toekomst donker in! ^nbsp;^n in zijn laatste jaren zag

hfdSeS^t\'^^^^^^^ Sfde\'gemSed^rï^quot;™^^^^^ .emakkel«ke stichteiyk-
by de geestige en be^nne?iikP^S-\'\'t

kennissen, die eeLgemaSSSSnofvPr^^^^^^^^^^ Haverschmidt\'s Familie en

«ing vergende poëzie, het vSïtfgP Pn tfnbsp;Potgieter\'s duistere, inspan-

en onberekenbare van MultSnbsp;van Huet, het onbeheerschte

fmt\'s romans. Er sïhfnen lee^n^^^^^^ breedvoerigheid van Bosboom Tousl
fl«kmatige bedachtzaamSil vTn nrnnbsp;^^^P® «P handen, de

^^men verlangde niet anders. ^ ^ ^^^^nbsp;zonder. moeite volgen.

ea\'^IrStiSefonStJ^^^^^nbsp;\'\'nbsp;»^^^«^quot;en

waren. De eerste teekenen da™ Ln?nbsp;po^ie en een nieuw proza op komst

tende opmerkzaamheiHooSr zo? if Zfnbsp;«Potquot;

Slechts enkelen hebben er de LSn^onbsp;Perk vergaan,

^oos heeft in een latere iÏÏefd^^S.\'^^lnbsp;gezien. Willem

als het binnenkomen van ppi fnnfp^/®^^\' gedichten i) zyn optreden voorgesteld
ee^lschap, als drverlcSySL^ v/„nbsp;^^nbsp;PlechtetaSg

stUve onnatuur or^ll nunbsp;een verrukkende natuurlykheid te midden der

nieuwende Sk^f.nbsp;ketteren. Het beeld is aardig en typeert Perk\'s vpf

^ den letterkunSnnbsp;bedenken, dat Perk\'s verschijning

taakte. IntegenriPPinbsp;tydgenooten volstrekt niet dien indruk

^erpeiyke onnatuÏÏw^nbsp;toonbeelden der mLT ver-

gewrongen Sen^^nbsp;l^^^hte om wat duister scheen

^e\'^aakt, dat het quot;nbsp;« conventioneele en onnatuurlyke zoozeer gewend

fn^rikV^nbsp;-

reeds een 5euw m\'fmp^JT\'nbsp;voorzoover zij werd opgemerkt, ongetwijfeld

verouderenden st^f^nnbsp;^e nog talrijke kemnêrken vTn een

ontkennen ^nbsp;aanleiding zyn, dit nieuwe te

der SchiPdP^nS^^®\'\' ^^ vernieuwing onzer poëzie vinden wy. aan den ingang
hrekflS^^SSSlermp\'?\'!.\'?\'\'quot;^! ^^nbsp;^^^nbsp;Perk onve?!

Willem KioorAih^fnbsp;richting, de inleiding van

van PerS noëti^pnbsp;quot;quot; nadrukkelyk op gewezen, dat Kloos\' uitgave

verscheSene vannbsp;eigenlijk heeft ingeluid. Daarin hebbJn

behoefteHerkend iet icSnbsp;onbestemde, wenschen S

dat vormdenbsp;^nbsp;^^ ^^ad van Kloos\' uitgave

twyfelachtfo- • ë;ebeurtenis, die over de toekomst onzer letteren langen tlid

van 1879 \'tot isirirdt\'^f\'\'\'\'\'-nbsp;Jacqïes PeiTeSich?

dichten A ^^^nbsp;^Jn Mathilde-cyclus, en de Lfde ge

^it dSeilj? ïreïSeS^^w^rdfn\'^nbsp;^^ \'\' éen\\antStr£n

eerste jaren van ^iTnnbsp;v quot;nbsp;^^^^ ^^^k van ouder datum, uit de

InteressS .i^voTdrSSs gepubliceerd, doch dat alles kan teThoJgsï

quot;leer beteekenïs dS de iXïnJ- Persoon; voor de literatuur heeft het niet

waaruit me?den dichter ffnbsp;is ook vrij wat bij,

or vermoeden zou Terechfiïe^f i^^^^nbsp;volstrekt niet herkennen kan i

tante, Betsy Perk\') dTe door Sr^^\'nbsp;^^^ jeugdwerk door Perk\'?

^vaardeerirg vSl ui^hetnbsp;jo^g gestorvene de objectieve

dat by een hrstorische wlrdPPrW ^^ gepubliceerd. Men kan tot dit Jeugdwerk,

ven, zynnbsp;den dichter buiten beschouwing moet bly- \'

blijspefeen oSrette n^nbsp;Tasso-vertatog o.a.), een

versjes eeï Se ve?scheSXw v^n ^^^nbsp;Heiniaansche

uunie verscneidenheid van jong dichtwerk, waarin een nog ongevormd

talent, voorloopig meer geestdriftig dan onafhankelijk, zyn leerjaren doormaakt
Ook de, in den jaargang 1894 van De Nieuwe Gids verschenen, nagelaten verzen
moet men als curiosa beschouwen, zonder er overigens een plaats in het voor de
letteren geldige œuvre van Perk aan toe te kennen. Met slechts een klein aantal
verzen dus, maar niettemin talryk wanneer men zijn jeugd in aanmerking neemt
en den korten tijd die hem gegeven was om zyn talent te ontplooien, heeft Perk
zyn blijvende plaats in de geschiedenis onzer poëzie verworven. Met een betrekkelijk
groote onafhankelijkheid van den heerschenden tijdgeest en de geringe ontvankelijk-
heid voor zuivere poëzie onder zijn tijdgenooten, schreef hy\' gedurende enkele jaren
verzen, die nog heden vrijwel geheel hun frischheid behouden hebben en grootendeels
nog dezelfde schoonheidsvreugde kunnen schenken, die er destijds Kloos en Verwey
en hun geestverwanten van ondervonden.

In 1859 was hy in Dordrecht geboren, in 1881 stierf hij te Amsterdam aan een
herhaalde aanval der longenkwaal, die hem reeds enkele jaren tevoren had onder-
mijnd. Slechts twee en twintig jaar ruim heeft hy geleefd. De vroegrijpheid van zijr
talent kan men zonder overdrijving een van die phenomenen noemen, welke niet
dan zelden voorkomen. Men denkt erby aan Rimbaud, die op zeventien jarigen
leeftijd zijn laatste werk. Une saison en enfer, schreef; aan Keats, die niet ouder
dan zes en twintig jaar werd, maar een œuvre naliet, dat een levenswerk zou
kunnen zijn. De wegen van talent en inspiratie zyn grillig en onnaspeurlijk Heeft
niet Rimbaud zijn poëzie nog twintig jaar overleefd, al zwervend en trekkend
doch zonder meer te schrijven? Voor Hölderlin daalde de nacht over een v/ereld
van schoonheid, toen hij 32 jaar was, en tot zijn ouderdom bleef hij in waanzin
verzonken. Milton verliet de inspiratie twintig lange jaren, tot ze met zijn vijftig-
ste jaar wèer onverwacht opstond in Paradise Lost. Men zou zich kunnen denken
dat aan Perk een jong talent was verloren gegaan, eer het tijd had gehad zich té
ontplooien. Maar een goedgunstige fortuin of Muze heeft het anders gewild en
hem nog voor zijn dood verzen toevertrouwd, zooals ze in lang niet waren gehoord
in ons land. Des te meer is het te betreuren, dat er over deze verzen een strijd-
vraag, een Perk-probleem is ontstaan, waarvoor eigenlijk ternauwernood aan-
leiding bestond. De vroegtijdige dood van den dichter maakte het noodig, dat de
uitgave zijner verzen aan vreemde, zij het bevriende hand, werd toevertrouwd
Vosmaer wilde zonder er overigens al te veel moeite voor over te hebben, zijn
invloedrijken naam aan een uitgave geven. Kloos deed met geestdrift en piëteit
het werk dezer uitgave, die hem zoowel om de poëzie als om de herinnering aan
zyn vriendschap met den doode zeer ter harte ging. Zijn taak was niet gemakke-
lijk, daar er by Perk\'s dood drie handschriften van den cyclus bestonden, en de
dichter tot zy\'n dood aan de verzen had gewerkt zonder tot een definitieve schik-
king te komen. Toen zijn werk volbracht was, zal Kloos wel niet hebben vermoed,
dat er later zooveel twijfel en wantrouwen aan zyn uitgave zou tomen. Twijfel
werd geuit aan de echtheid van den tekst, aan de juistheid der volgorde; ver-
schUlende interpretaties van de Mathilde-cyclus kwamen tegenover elkaar te staan.
Greebe meende in een der handschriften de Ur-Mathilde, de eenig ware vorm
van de cyclus ontdekt te hebben en baseerde daarop in 1915 zijn polemische uit-
gave van „Jacques Perk\'s Mathilde-cyclus, in haar oorspronkelijken vorm her-
steldquot;. ») Deze uitgave berustte op het oudste volledige handschrift van de Mathilde,
dat echter daarom nog niet als het definitieve mag gelden, omdat Perk met zyn
cyclus niet klaar was, en er voortdurend nog wijzigingen in aanbracht. Een lang-
durige en lang niet altijd verheffende polemiek volgde. De meest excessieve op-
vattingen van de Mathilde kregen een oogenblik een schijn van aannemelijkheid.
Dr. van Ginneken waagde zelfs de veronderstelling, dat de Mathilde een lyrisch-
doctrinale tydzang zou zijn. «) Kloos\' Mathilde-uitgave heeft zich na al deze
aanvallen gehandhaafd en men kan zeggen dat de strijd niet slechts tot rust ge-
komen maar beslecht is, en de Mathilde gelezen kan en moet worden in den vorm,
die Kloos eraan gaf. Slechts dient de verwarring, die Kloos zelf later in zijn uitgave
aanrichtte, nog: hersteld te worden. Alvorens hier tot een samenvatting der gestelde
vragen te komen, dien ik allereerst de wording van de Mathilde en den inhoud,
volgens de uitgave van Kloos nader te beschouwen.
DE MATHILDE-CYCLUS.

Reeds lang vóór Perk Mathilde had ontmoet en de idee, die zijn sonnetten moest
verbinden hem duidelijk voor den geest stond, liep hy met het plan rond een son-
netten-cyclus te schryven.7) In de natuur van de Ardennen en de persoon van

Mathilde vond hü voor dit onbestemde voornemen den inhoud, waarop hii wachtté-
waïk?™n°nsluimerende krachten van zi n talent op S^aïf
S Snnbsp;enkele sterke schoonheidsindrïSn

v^ ri« Onbsp;vermogen, dat op zulk een sesam wachtte, te ontsluiten Het da^

S zSnnbsp;een onge. bekoorlyke vrouw, werden de ornniddeUy^aSe dfng

S d?nnbsp;en liefelijke pracht der Ardennen had een diepen ndrag

1878 en mfm«nbsp;^^ ^enWer Sn

vader di , ^ fam lie, de laatste maal in 1880 met Willem Kloos. Perk\'s
SchJ.!nbsp;predikanten, bescheiden literaire aspiraties had. puWiceerdl

r SÄLSS Ä 5 £
E?nbsp;SM

volsenrPm? Hp ^ ^nbsp;volstrekt niet gezien of bewonderd. Althajis

niS^LllJ\'nbsp;quot;^ef van Mathilde, heeft zy hem zelfs in het sS

j uëu. verKiaarde Mathilde zelf, generaalsvrouw en grootmoeder reedq- ti
SnT\'nbsp;fadasse et collantquot;. Het is kort en afdS en aï wy \'S op af

Shtir-quot;quot;\' ™°°jdend voor alle schoohneisjesillusies over de romantisSe TiefSef
l^chiedenis van den jonggestorven dichter in het schoone bergland PeSs bSeven
S ?n;J; °®^enter hebben de verhouding dan geïdealiseerd. Srenkïfkus Sr J
^ stoutmoedige cavalier zelfs klinkend bekocht hebben
anbsp;quot;^ededeelingen van Prof. de Reul. Maar Per?s iSde scwSt

?Ln PpTp^^^\'Snbsp;^ ^yn geweest. Mathilde was verloofd deS^s dS

SwP ïn!®quot; ^finbsp;verbreking van dezen band vernam, heeft hij gS

nieuwe poging tot toenadering gedaan. Spoedig al trad het beeld van Joanne

äsnbsp;^eeft Perk\'s gSfchten noo5 geS

Dit zyn dan de sobere feiten, voorzoover ze uit de weinige geeeven«? 7iin nr. f«
s^n^p?;nbsp;de rykere weLlySd^

acÏÏp3 d wnbsp;der Ardennen verschuiven naar d^

SSdTi.nL van Mathilde vervaagt voor de verbeeldingen eenïï ver-
S^Tnt V,nbsp;gestalte van een aangebeden vrouw, die zich de dichter

jnt op zichzelf geringe en toevallige aanleidingen schiep.

IiiltvJfitnbsp;^^^ ^\'en gedenkwaardigen zomer volgde, schreef Perk zyn

Mathilde-cyclus, die hy m het begin van 1880 voltooide. In Mei van dat jaar ontving
^oos hem, gereed, van Perk ter lezing en beoordeeling.nbsp;«ncving

ncfquot; inhoud, de min of meer epische ontwikkeüng van den cyclus gaan wii than.s
na, zonder overigens nog de schoonheidswaarde der verzen te overwVgen

Ut^thm. .rn^^^nbsp;verzen, tot de sonnetten, tot de Schoonheid en tot

Mathilde, volgt „Eratoquot;, waarin de Muze den dichter zyn lotgevallen voorspSt. «)

Ep hooge liefde zal uw hart doordringen:
Gy zult beminnen, zalig zyn en scheiden.
Gescheiden zwerven, zwervend liefde zingen.

En peinzend zult ge \'t wederzien verbeiden.
En naar een vrouw gedachte en smachten leiden
En mym\'rend leven van herinneringen.

dichter verschenen, en hy

SehpZ Silnbsp;neerslachtigheid heeft zy hem

vp^ r-nbsp;^^nbsp;^et leven met een nieuwe verrukking, zyn geluk

S ^n.quot;quot;\'\'nbsp;THnbsp;hem ooit zoo bekoord. Lar

vin dlf ™ fnbsp;s™quot;®*«\' dat Mathilde verloofd is; u) plaats en beteekenis

van dit sonnet zullen wy later nog beoordeelen. De dichter besluit nochtans

haar zyn liefde te bekennen; zijn bekentenis ontroert haar hevig.12)
Zy deed als een die iets op \'t hart voelt branden —
Toen sloot zij my de lippen met de handen.
En — bloosde de avondzon heur bleeke koon?
Zijn leven hangt aan haar oogen, heel zyn wezen is van haar afhankelijk. Hij ver-
langt niet anders dan in haar op te gaan,i3)

Als een, die niet meer wU, gelijk hij wilde
Maar met, wat hooger is, zich wil vereenen.
Van de lieflijke natuur om hem heen, schijnt Mathilde zelf hem de ziel te zün:
Ik min natuur in u, u in Natuur.
I Er is een voortdurende wisselwerking tusschen zyn natuurverrukking en de ver-
j voeringen van zyn liefde. Zy vervloeien zoozeer, dat zy niet meer te onderscheiden
zyn. De verschüning van MathUde verheerlijkt de natuur, en de natuur zelf schynt
haar schoonheid te roemen:

Zij zweeft hierheen, die zon en zomer eeren:
De lof van hare schoonheid klinke alom.
Waar zon en zomer te beminnen leeren\'.
In „Ochtendbedequot; vereenzelvigt de dichter haar met de natuur: 1«)

Heelal, waarvoor ik biddend lig gebogen.
Er is een voortdurende neiging de geliefde te vergoddelüken. Zy is hem de Moeder
Gods, „want God is my de Liefdequot;. Hier is al een voorteeken van de ontkerstenii^
van het gebed, waartoe de dichter in AetvrjQeoa zal komen, in den slotregel
van „Madonnaquot;: i\'\')

O, myn Madonna! bid, o bid voor my!
Intusschen is er een punt van verschil gebleken: het geloof. Mathilde wil den dichter
tot haar geloof bekeeren. De sonnetten 19 en 20 behandelen dit verschil op een
bedaard beredeneerde wyze, welke na de hooge vlucht der geluksvervoering in
sonnet 18, den lezer verwondert en wellicht onwillekeurig denken doet aan een
andere geloofskwestie, waar een minder talentvolle tydgenoot, Doedes, verzen aan
verspilde en door Kloos over hard gevallen werd.„Onthullingquot; 1») doet een wijzi-
ging in de verhouding veronderstellen, en wyst op het platonische in de vereerin\'^
van den dichter voor Mathilde, waarop wy in „Een handkusquot; 20) en andere sonnetten
echter geenszms voorbereid waren. De ware vrouw wil hy in Mathilde bewonderen:

Nooit zal myn weeldekeus uw wang ontwyden.
Met „De Bergstroomquot; 21) kondigt zich de scheiding aan. De dichter voorvoelt reeds,
dat Mathllde\'s beeld in zyn hart niet anders dan als een golfje in zee zal voort-
leven. „Voorgevoelquot;quot;) uit de gedachte dat de dichter zyn eigen leven niet meer
leeft, zijn daden en gevoelens zyn door de hare bepaald. Hij is zichzelf niet meer,
zijn leven is dat van Mathilde, maar een stem voorzegt hem:

Uv/ roeping is, zooals gij zijt te zyn.
In „O, Noodlotquot; beseft hy ten volle zyn afhankelykheid en den plicht zich los te
maken:

Ik leef in u en denk en doe als gy,
Ik ga mijzelf zooals ik nu ben, haten —
Tot dweper, tot een jonkvrouw maakt gij my.
Het laatste sonnet van dit eerste der vier boeken waarin Kloos den cyclus ver-
deelde, brengt dan het afscheid, een vaarwel dat den dichter ondanks zyn vrij-
willig besluit, zwaar valt. ^s) 2.00 vertoont dan het eerste boek een duidelyke,
epische ontwikkeling, van de inleiding, over de eerste verrukkingen, de bekentenis,
het gelukkig samenzyn, een stygende vervoering, de eerste teekenen van verschil
en een toenemend besef van afhankelykheid tot, ten slotte, de scheiding:

Ze is aan myn hart ontvallen,
En \'t hart, dat stierf in haar, leeft... maar alleen.

1 Het verlangen is toch sterker dan zün besluit. De weemoed om het verlorene gaat.
door de verzen van het tweede boek. Alles herinnert hem aan Mathilde. By dag en
nacht ziet hij haar beeld. Hy dreigt weer in zün vroegere somberheid te ver-
zinken. Uit zyn neerslachtige levensontkenning en menschenhaat had zy hem op-
gericht. Door haar leerde hy het leven niet langer als ydel beschouwen, maar zich
aan Natuur en Menschheid verbonden voelen, ^i) Haar, die hem tot geluk gezonden
was, wil hij terugzien:

Ik zei vaarwel: ik zal haar wederzien.-®)
Voortdurend mist hü Mathilde, en, na de scheiding, zoekt hij in eenzaam doleit

SvMn^ri,^!™nbsp;dichter nog de hoop uit, dat liefde

eeU ïroion^nbsp;^^^^ dan volgen reedß de sómSr S-

hy verwr?™^ 1 beteekenen een diepe inzinking, een instortin» van al w^t\'
haaïnbsp;ontvangen had, een terugval tot de vr^ere wanhSp en iSel?-

aat. Hij kan er zich niet tegen verweren, het is sterkeren zijn JS
Ik wil, wil niet dien nacht genaken....
Lanir^nbsp;^^ ~ nergens is, wat lichtgloed geeft

^ekk S\'äcÄS^^^^^^nbsp;^^^nbsp;^ dezen schrik-

hem in rip^« verschijnt hem Mathüde\'s wenkend beeld Een duizeling overvalt

hem dShw-ï-° rnbsp;\'^quot;^e en dood. Maar de gedachte aan haar^SJ

«m hefwetnbsp;licht, het leven, liefde en iStV«)

door deTeSo^glStfSitfen i^nnbsp;duisternissen en diep en

2ich weder o^te ^effS^nbsp;hy tot het leven terug en weet

Maarnbsp;, traan wordt lach en de onrust zoete rust.

van haTveT^lTL^\'hlinbsp;wordt altyd sterker. Zyn verbeelding Is zoozeer

ontwaaH Tp^inV?nbsp;verwacht haar op eens te zien verschynen. In hem

Platoniti,!\' ^ verlangen naar de zoetste zondequot;-quot;»): wel verre dus van een
Hoteef ärdSf^n r^\'^wf.\'quot;® uitsluitend in deze verzen heeft Mlfen^ken
Kloos Wer Snbsp;theoretische interpretaties, is wat

staanbS^aandS wn^Jf^quot;quot;.quot; aanteekende: „O, Jacques!» Een machtige, onweer-
^ware aandrift wordt dat verlangen haar terug te zien. »gt;)

Als een f ^^^^ ik weerzien — koste \'t ook myn leven! —

2iet hijnbsp;haar beeld hem voor oogen. En ternauwernood ontkomen.

hl kille SiTOtorparraquot;\'^!? ^^ ^^^ grondelooze Niet, „waar Nacht en Stilte

T^tnbsp;duidelijke, zelfs hechte, epische samenhang,

van het ri^fV 1 f ul^®^^\'?\'^®nbsp;verbindt. De afwisselende taferaelen

is er vLnbsp;zulk een onderling verband. In de sonnetten 56-90

niet blsluiJ^n ïif Jf ï fnbsp;^nbsp;hieruit nog

Na dPnbsp;met het slot van het tweede boek de epische lyn ophoudt.

2«nnbsp;Mathilde vinden wy den dichter thans als den zwerver, In

hy lepl« ^ tot de wereld. Zwervend door een natuur, die hij lief heeft, moet

zijn topnïnbsp;gemoedsrust herwinnen. Vrede te vinden, is het doel van

han» ■ tal van ontmoetingen en ervaringen, zonder onderlingen samen-

hemnbsp;toetst hy zyn gemoedsleven. Vergankeiykheidsgedachten stemmen

nietnbsp;het erkennen der vergankeiykheid komt hy tot het inzicht dat hU

Wat ^ ^ dan het eenvoudig landvolk. „Leven, laten leven, leven gevenquot; is al

innp^®^®*^^®^ vermogen. 32) Het vergaan van menschen en dingen stemt tot her-

bes p ^f weemoed. Langzamerhand wordt hij er zich van bewust dat het eenige

stemm- ^^t door niets ter aard verdonkerd wordt, de Liefde is. Er komt een

quot;ming van milde genegenheid over hem voor natuur- en menschenwereld.

O, ziele! u van uw zachtheid onbewust.

Gevoelt ge ootmoedig menschenlevens mede,

De rinbsp;loon der plicht wordt vrede u ingekust.«»)

samS®^®®^®^ ^\'^idt en hy voelt ha^t en klacht sterven, „waar zooveel eensgezinden

b^w^^ï^f^quot;- ^^nbsp;tot de menschen gekomen. Enkele verzen, geheel van

^ SnZt quot;nbsp;onderbreken dan eenigszins het stemmingsverband, dat

dLnbsp;van dit boek samenhoudt, tenzy men dit peinzen over het wezen van

den Sf^ ® n kenvermogen ook als een uiting van het zoekend streven van

hy Sl^fnbsp;grootheid en de nietigheid van den mensch begrypt

d^i^oSt^pïnbsp;nog eenmaal de vertwyfeling op,™

Dit ifdpnbsp;^ ,nbsp;^s\'^eï-heid bekroond in „Het lied dés stormsquot;\'»).

eigen krLhJ ^^\'i\'T v^ ^^^^ twyfel, de zelfbewuste zekerheid van wie uit
«-en kracht durft zoeken en een eigen waarheid vindt:

Maar wie wat mensch\'lyk waar is, zelf ontgint.
Voelt zich aan zich door zich alleen verbonden,
Franss Pnp«.nbsp;^^^^h slechts waarheid vindt.

W P-?nop^H arf ^H^f de volmaakte formule in dichtvorm van het individua-
beSLSnf L quot; trotsch besef van eigenwaarde, deze onafhankeiyke wereld-
eigennbsp;quot;^quot;quot;quot;^t gevolgd door het vermetel geluk van den sterveling, die zyn
stn grenzen voor een oogwenk overwonnen en overschreden heeft, in „I-Iemel-

vaartquot;, ^s) wie eens en voorgoed zichzelf heeft gevonden, h«n is het in de vreugde
dezer eindelijke zelfoverwinning of de wereld hem te klein is. De Godheid troont
diep in zijn trotsch gemoed. In de vaart zijner machtige verbeelding omvat hü
hemel en aarde, en de kleine wereld, die hü ontkwam en verloor, stoot hü in de
eindeloosheid weg.

Men kan de epische hjn van den cyclus aldus ook in het derde boek volgen,
minder in een regelmatige aaneenschakeling der sonnetten, dan in een grond-
stemming waarin een langzame beweging en ontwikkeling waarneembaar is van
vergankehjkheidsbesef en weemoed naar een toenemende levensaanvaarding, die
culmineert in de erkenning der eigen persooniykheid en een oogenblik zelfs om-
slaat tot een trotsche en gelukzalige wereldverachting. De wereld der verschyn-
selen zinkt in het niet by de alomvattende wereld van de denkende en voelende
persoonlükheid. Zoo is de gemoedsontwikkeling van den dichter ook in het derde
boek onmiskenbaar voortgeschreden, al is het episch verband hier losser dan in
de vorige boeken, en zyn er onverwachte overgangen en tegenstrüdigheden aan
te wyzen.

Men zou zich het sonnet „Hemelvaartquot; als een sluitstuk van den cyclus kunnen
denken: de eindelüke triomf der persooniykheid over haar stemmingen en on-
zekerheden, haar onafhankehjkheid van menschen en wereld. Zoo gezien zou het
vierde boek een teruggang moeten beteekenen, om den onvermydelüken terugkeer
, tot de wereld en de menschen. Maar de opperste onafhankelykheid in Hemel-
vaartquot; kan niet meer dan een stemming, een trotsch moment in het leven ran den
dichter zyn. Zün leven is in de wereld en met haar moet hy vrede vinden. In de
eerste sonnetten van het vierde boek wordt de natuur der Ardennen opnieuw ver-
beeld. In deze wereld van schoonheid en vrede voelt de dichter ook zichzelven de
rust doordringen. Er is een stemming van verzoening, van vrede en verstild geluk-
Ik weet niet, wat ik denken moet.

Doch voel het: wie tevreden is, is goed. 3»)
Meer en meer komt de dichter tot het inzicht dat men alle dingen in hun aard
moet verstaan en erkennen. Een levenswysheid, sterk verschillend van de onstui-
mige partydigheid, voorkeur of afkeur, waarmee een jonge geest zyn eigen baan
breekt, een wüze gemoedsrust en levensaanvaarding is er in deze sonnetten,
waarby de teugellooze trots en het stoutmoedig eeuwigheidsgeluk van „Hemel-
vaartquot; een menschenleeftyd geleden schynen.

„Wie, wat zyn aard beveelt, verricht, is goed.quot; Dit thema hooren wij telkens
opnieuw. Nadat de persooniykheid haar eigen waarde heeft ontdekt, stelt zy zich
niet tegenover de wereld, maar houdt zich aan haar eigen aard en laat al het
andere evenzeer in zün waarde. Het liberalisme der waardeering zal aan deze
verzen van den jongen tydgenoot van Pierson niet vreemd geweest zün.
Dan, in „Zegen myquot;, keert de dichter terug tot haar bü wie de ontplooiing van zyn
gemoedsleven begon en aan wie hü het ideaal van het goede, dat hy zich gevormd
heeft, dankt. „Gelük het Goede zult gy voor mü pryken.quot; quot;)
De volgende sonnetten geven wederom uitdrukking aan de levenswet, die hü ge-
vonden heeft:

Slaaf, wie zich tegen wat hy moet, verzet.

Maar vrü de ziel van wie al willend doet

Den wil van wat geluk en vrede geeft.quot;)
Alles moet leven naar zün wezenlyke bestemming. Deze te volgen is geluk en
deugd. Wie dat gevonden heeft, verlangt niet meer. Het wederzienquot;) is als een
beproeving züner nieuw verworven wüsheid. De dichter ziet Mathilde terug in
de armen van haar minnaar. Maar hij heeft haar niet verloren, hij deelt in haar
geluk. Haar schoonheid is, als de zon in zee, in hem verzonken. Wat zy hem
schonk, is hem onvervreemdbaar eigen geworden. Van dit belangryk gegeven in
de epische ontwikkeling van den cyclus leiden dan weder enkele verzen van
philosophischen inhoud, welke de hoofdgedachte van dit boek niet raken, de
aandacht af. Dan volgen een „Vaarwel aan het woudquot;quot;), en „Laatste aanblikquot;
van Mathilde. In den louterenden gloed van haar schoonheid ontstond zyn poëzie.
Zü is niet Mathilde meer, maar één geworden met zyn gevoel werd zij onder
duizend namen al wat hij aan geluk en liefde ondervond. De Muze zegt hem aan
hoe hem in haar een schoonheidsideaal daagde, \'t Verhevene dat hem verhief,
leeft nu in zyn leven. Door,deze machtige schoonheidservaring van liefde en
natuur, is hü kunstenaar geworden.

^nbsp;Zij bleef zich zelve, gij werd kunstenaar.««)

ijoor haar werd zijn hart duizend levens rijk, en als een vogel werd hü, die ter
hpt h zmgend omlaag ziet over de wereld. Dan vervolgt de cyclus zyn vlucht met
hptnbsp;ÄEivri Qeoa ^\'\'), de zaligspreking van den schoonheldsziener, en

lei ge^ tot de schoonheid. Als een hemelsche verschyning openbaart zich de
vnnnbsp;^^^^ mocht aanschouwen, leefde genoeg. Slechts de woorden

dn net evangelisch gebed schijnen hem toereikend om zyn devotie voor de
;öcnoonheid te uiten. Met andermaal een sonnet aan de sonnetten «) sluit ver-
o gens de cyclus. De schikking der verzen lykt In dit laatste boek wat meer
wuiekeung. Er gaan hier twee gedachten min of meer langs elkander, de schoon-
waartoe Mathilde den dichter heeft gewekt, en de levens-
quot;pvattmg van de bestemming aller dingen naar hun eigen aard. Het groot aantal
zpdSquot;, waarin deze laatste gedachte terugkeert, doet vermoeden, dat men het
caeiyii element m Perk\'s opvatting der Schoonheid niet moet onderschatten. Het
andere schoonheid dan die van Kloos. Goeddeels is door Perk de
öuioonheid eener levensharmonie bedoeld. Maar zy is tevens die schat van natuur-
rri\'/w!nbsp;liefelükheid in de wereld die hem omringde, waarvoor hem de ont-

uOTting met Mathilde de oogen stralend had geopend en die voortleeft in de
\'irh^i^^ kunstenaar die zy in hem deed ontwaken. Van een onvergankelük
öinoo^eidsideaal is voortaan zyn leven en zyn poëzie vervuld. Hoe zyn gemoed
^icn tot deze ontvankelykheid en dit vermogen ontwikkelde, daarvan is de ge-
^hiedenis in den cyclus ontvouwd.

is het verhaal van een ontluikend dichterschap. Zoo gezien
ryP® levenswüsheid, toch jong; jong in zyn verdiensten, en, uiter-
a^d m zijn gebreken.
jOE STRAKKE DRAAD.

I^en doet goed de epische lyn van den cyclus niet als een strakken draad, rnaau

een licht waarneembare golving op te vatten,
^oos zelf is de eerste geweest om deze opvatting als de juiste aan te wüzen.
wprt® en vloed der stemmingen is het wat eenheid en samenhang aan het
werk geeft, daar de epische band uit den aard der zaak niet al te streng is vast-
I benouden, en dikwüls zelfs, in de losse aaneenschakeling der lyrische beelden en
wysg^rige bespiegelingen geheel verdwynt.quot;quot;) Het geharrewar over de „strakke
araad\'_\' begon eerst later. Dat die uitdrukking van Perk zelf afkomstig was, scheen
een niet geringe steun voor deze opvatting. In Nederland (1880) had hy voor het
erst in het openbaar ervan gewaagd de Mathilde-sonnetten te willen uitgeven,
^oor een strakken draad tot een krans gesnoerd.quot;quot;)

^en moet uit deze uitdrukking echter niet meer afleiden, dan dat de dichter
WiJkbaar groote waarde hechtte aan den samenhang van zün cyclus, en geest-
driftig vervuld was van het denkbeeld zün sonnetten, als Dante en Petrarca,
door een leidende gedachte te TCrbinden. Maar men doet Perk\'s lyriek te kort,
Wanneer men er een nauwge«ëtte en regelmatige, van vers tot vers te volgen
ontwikkeling in wil opsporen, alsof hèt een psychologischen roman gold. Men
schryft immers geen cyclus, geen verzenreeks volgens een vooropgezet schema,
^Igens den strakken draad van een zorgvuldig in acht te nemen, leidende gedachte!
^en schrijft verzen, waarvan de stemmingen een onmiskenbare verwantschap
Vertoonen, voortgekomen als ze zyn uit een ongeveer gelyke gemoedsgesteldheid,
ßijna onmerkbaar verandert het gevoel, en na verloop van tyd vertoont de wisse-
tog der stemmingen een richting, een neiging naar een nieuwe gemoedsgesteld-
heid. Later worden de verzen vereenigd en blykt in hun opvolging een ontwikke-
Ung waarneembaar, een beweging, een epische Ujn. Een bewust voorgevoel dezer
ontwikkeling, een richting gevende bedoeling kan zelfs vooraf aanwezig zün ge-
weest, gelük bü Perk het geval was, en de ontwikkeling aldus strenger bepalen,
van een schema, in zün epische elementen te ontleden, is echter geen sprake. De
cyclus ware dan een dood program geworden in plaats van een levende ontwikke-
ling. Het pleit voor het fün en nauwkeurig gevoel, den klaren zin van Perk voor
Wat zich innerlük in hem voltrok, dat inderdaad van zyn verzen, zooals Kloos
constateerde, „niet dan een klein aantal onder allen, zonder schade voor betee-
Kenis en Indruk in een andere schikking dan de tegenwoordige, kan worden ge-
voegd.quot; si) Herhaaldelyk heeft men zich echter, vooral na de uitbreiding van den
cyclus in den 4en druk tot zyn tegenwoordigen vorm, onbevredigd betoond met
ae door Kloos gegeven schikking. Sommigen, zooals Dr. Nüland®^) en Dr. v. d.

Valk®\'\') gingen zelfs, zonder de handschriften te hebben geraadpleegd, op eigen
initiatief aan het schikken en verschikken, om een bevredigende o^jvolging der
sonnetten te verkrijgen. Het gevaar dreigde een oogenblik dat er een Perk van
Nijland, een Perk van v. d. Valk, een Perk van X en van Y zou ontstaan, en mert
voortaan naar goeddunken en smaak zou kunnen kiezen, hoe men de Mathilde
wilde lezen. Het Is duidelyk, dat op deze onwetenschappelijke, dilettantische
manier verscheidene min of meer aardige en vernuftige variaties van de Mathilde-
cyclus te maken zouden zijn en men naar hartelust kan „hineininterpretirenquot;. Op
dezelfde wijze kan men een groot getal in verschillende veelvouden ontbinden
De groote aanval echter, die afgeslagen diende te worden, was het proefschrift
van Greebe, die wel volgens een der handschriften, het zgn. hs. C., was te werk
gegaan en tot totaal andere gevolgtrekkingen kwam over geest en samenstellinlt;\'
van den cyclus, als Willem Kloos. Zyn uitgave van de Mathilde, „in den oorsprong
kelijken vorm hersteldquot;, zooals de titel vermeldde, week belangrijk van die van
Kloos af.

ZWAKKE PLEKKEN — DE VIERDE DRIJK,

Alvorens de bezwaren, die tegen Greebe\'s uitgave zijn ingebracht, hier samen te
vatten, dien ik echter een aantal verzen in Kloos\' latere, vermeerderde uitgave aan
te wijzen, die inderdaad tot voordeel van indruk en beteekenis in een andere
schikking dan de tegenwoordige konden worden gevoegd, of beter W6lt;^gelaten waren
Het zijn ook juist weer die sonnetten, die aanleiding zyn geweest eerst tot ontevre-
denheid over de bestaande volgorde, en vervolgens tot eigeno-ereide pogingen tot
verbetering. Dat de struikelblokken telkens dezelfde bleken byquot; verschillende tekst-
verklaarders, bewijst wel dat er enkele sonnetten om plaats of inhoud als zwakke
plekken moeten gelden. Een herziening dezer storende plaatsen, door den uitgever
zou als de „finishing touchquot; van den cyclus worden aangemerkt. Het radicaalst en
eenvoudigrst ware herstellen van den eersten druk!

Tot de 35 sonnetten, waarmede de 4e druk der Mathilde in 1901 werd uitgebreid
en de cyclus volledig gemaakt®\'), behoort „Ik min uw minnaarquot; (vni). Na aan-
dachtige lezing en herlezing weet ik met dit sonnet, en stellig op deze plaats geen
raad. Het is een van die gevallen, waarom men met Verwey en vele anderen de
oorspronkelijke uitgave van 1884 zonder uitbreiding terug wenscht.
De dichter verheugt zich over het.geluk van Mathilde in haar verloving. Zelf is
hij gelukkig, zoolang zij hem haar bijzijn gunt. Zijn liefde zal een onbaatzuchtige
vereering blijven: „Ik heb hem lief, omdat gij hem bemintquot;. Om wederUefde zal
hij niet vragen. „Ik bedel ü niet om uw wederminquot;. Maar zoodoende moeten toch
alle volgende sonnetten van verrukking en aanbidding aan Icracht verliezen, wan-
neer wij er slechts de uitingen van een bewust onbaatzuchtige, en in geen weder-
liefde ooit te vervullen vereering in mogen zien, en niet het ontluikend geluk
eener innige verhouding, hoe kortstondig die ook overigens geweest zij. Deze
vooropgestelde status quo schaadt de spontaneïteit der verhouding onherstelbaar.

\' Maar juist klinken vele der volgende sonnetten zoo hartelijk spontaan, en schijnen
met het platonische „ik min uw minnaarquot; ten eenenmale onvereenigbaar. Men
zou dit vers niet geplaatst willen zien.

\'Het sonnet „Een handkusquot; (XVI) verhaalt van klein, bekoorlijk minnespel. Wan-
neer wy ons hier nog eens „Ik min uw minnaarquot; herinneren, dan is dit vers
hiermede onvereenigbaar.

Was Mathilde ontrouw? Dat sluit niet aan bij den hoogen geest van den cyclus,
en Mathilde\'s verheffenden invloed op den dichter. Wanneer „Ik min uw minnaarquot;
gehandhaafd moet worden, dan wijst „Een handkusquot; op, v/^at men zou willen
noemen, een schuchter overspel. Ik acht dit een bewijs, dat de toevoeging van
„Ik min uw minnaarquot; in den 4en druk den cyclus heeft geschaad.
„Een handkusquot; is op zich zelf beschouwd een wel bekoorlijk gedicht, maar met
de sfeer van den sonnettenkrans strookt, dit ietwat kinderachtige minnespel, dat
geen devotie Is en geen hartstocht, zeer weinig.

\' Verder zou in het eerste boek ook het sonnet „Onthullingquot; (XXII) zonder verlies
weer gemist kunnen worden. Na de zuiver platonische verklaring daarin, dat de
dichter in Mathilde de ware vrouw bemint en dat nooit zijn weeldekus haar wang
ontwijden zal (ook hier had Kloos een ironisch bestraffend, • en ditmaal onge-
loovig: O, Jacques! kunnen aanteekenen), verademen wij bij de oprecht mensche-
ly\'ke stem, die in „Avondzangquot; (XXIV) gelukkig weer doorklinkt met den innig
versmachtenden slotregel:

.nbsp;^ liefde dwaling, kan men zoeter dwalen?

SLSn\'\'rJiftusschen dit vers en „Onthullingquot;, met den
loLef?oor ?onn\'ÄiTf ^ quot;quot;quot;quot; weeldekus uw wang ontwijden,quot; is alleen op te
SoPltoc. ofnbsp;te laten. Daarmee zou tevens de herhaalde

SccH^r,^ bijzonderheid van Mathildas verloving verdwijnen. Telkens weer
een in? omstandigheid met haar platonische consequenties den Indruk van
di^ltil I-nbsp;zinnelijke en ideëele liefde tusschen MathUde en den

Smquot; fvvTn\'quot;®^nbsp;suggereeren. Ook Mathilde\'s vraag in „De Berg-

anS Jn quot;^\'fK^lnbsp;me uit uw hart genomen?quot; wijst öp heel iets

platonische vereering van den kant van den dichter, welke
SoSfnfnbsp;goedgunstig zou hebben laten aanleunen. Kloos kenschetst de

verhoudmg zuiver als van „twee harten, die elkander groetend voorbygleden quot; S)

Kenoml\'\'®?\'®®nbsp;^\'\'\'^ter of reeds een ander haar uit zijn hart heeft

fcSnbsp;verklaren van de Mathüde, die Perk\'s verbeelding

oïï ^pdrin^r^ verloofde historische Mathilde Thomas, die enkele sonnetten

Die h^torische bijzonderheid van Mathüde\'s verloving is een toevallige compli-
J^aue, die m de sfeer van den cyclus een overbodig en zelfs storend détaU vormt
ue homogeniteit van den cyclus zal er b« winnen, als deze zylyn in de epische
^twikkehng van den cyclus, die over slechts enkele, in de editio princeps niet
^genomen verzen loopt, weer wordt uitgewischt.

ft besluit, dat de sonnetten VIII, XXII en XVI m het eerste boek uit den toon
vauen, en, als in de eerste uitgave, weggelaten dienen te worden,
^ee verzen zyn er dan nog waarvan de plaatsing onbegrijpelyk is. Het tweede
^^ wordt onderbroken door „Uchtendgroetquot; (XXXni), een afscheid aan Holland
«n weitom aan de bergen, dat op deze plaats, midden in den cyclus, hoegenaamd
eeen zm heeft. Even onverwacht treft in het vierde boek het pendant hiervan
quot;ttI^.nbsp;(LXXXV), een vaarwel aan het bergland, dat te vroeg komt, zooals

»ucntendgroetquot; te laat kwam. Hier althans is de oude redactie gelukkiger en
juister, waar de beide verzen onder de begin- en slotsonnetten zijn geplaatst,
resp. als 4 en 102.nbsp;=nbsp;,

V Op nog enkele plaatsen blijkt de volgorde van het door Greebe uitgegeven hs C
aannemelijker. „Ommekeerquot; (XXXI) en „Zegen mUquot; (XC) zyn er meer naar
voren gebracht, (resp. als 8 en 32), en komen zoo meer tot hun recht. De beide
verzen „Aan den lezerquot; (CIV en CV) zijn gescheiden en, wat juister is resp
voor en achter in den cyclus geplaatst (als 1 en 105). Naast elkaar, maken zy een
Pleonastischen indruk. Wanneer wij dan nog opgemerkt hebben, dat „O Noodlotquot;
en „Voorgevoelquot; beter omgewisseld waren, zijn wij aan het eind van de bezwaren
die er tegen den cyclus in zyn tegenwoordigen vorm zijn in te brengen. Deze
^neffenheden in den sonnettenkrans komen eerst sinds den 4en druk erin voor.
^een enkel der hier gecritiseerde verzen stond in den eersten druk der Mathüde\'
De conclusie is dus fferechtvaardigd, dat de verzen, die in 1901 door Kloos aan den
^ cyclus werden toegevoegd, niet met zoo zorgzame hand zyn geschikt en verdeeld\'
als de verzen der vroegere editie, zoodat ze hier en daar storingen veroorzaakten.
•Het is ons goed recht te verlangen en te verwachten, dat deze fouten nog herzien,
of, beter nog, de cyclus in zijn eersten onaanrandbaren vorm hersteld zal worden\'
Verwey56), Van Deventerquot;) en anderen hebben de uitbreiding in haar geheel
betreurd. Inderdaad is bijna geen der 35 toegevoegde sonnetten (32 hiervan ver-
schenen in 1894 in de Nieuwe Gids) een aanwinst te noemen. Een uitzondering
hierop vormen slechts de verzen „Harmoniequot; (XV) en. om de kwatrijnen ervan
..Mistquot; (XXXV) en „Dropsteenquot; (XXXVHI). Kloos\' tegenargument op de kritiek
van latere edities, dat ook de andere sonnetten niet alle zoo sterk zijn, is te negatief
om van kracht te zijn, en het toevoegen van verscheidene zwakke verzen te
rechtvaardigen. Zyn commentaar op deze verzen in de Narede van 1907 bewijst
trouwens dat Kloos. die te goed wist wat verzen moeten zyn. ze ook niet onver-
deeld waardeerde. Door een ongemotiveerde neiging tot voUedigheid is de MathUde
m 1901 uitgebreid op een wyze die er zwakke plekken in deed ontstaan, en mü
herstel vraagt.

^T PROEFSCHRIFT VAN GREEBE. Ik kom thans tot het proefschrift van
greebe, en zyn Mathüde-uitgave, waarin de volgorde der verzen dermate van die
aer uitgave van Kloos afw^kt, dat het een geheel anderen cyclus, met een ander
Karakter vertoont.- Allereerst volgen hier de opvattingen die het proefschrift tegen

de klassieke uitgave van Kloos in bracht. Zij zijn in hoofdzaak als volgt weer te\'
geven\':\'

! I a. Kloos heeft vrij beschikt over den tekst en de schikking der sonnetten,
b. De oorspronkelijke, ware tekst en schikking zijn te vinden in het door Greebe

uitgegeven handschrift (hs. C.).
}c. De grotsonnetten behooren aan het eind van den cyclus te staan.

De sonnetten Sanctissima Virgo (II), Hemelvaart (LXXXI) en Jetv?; ©soa
(CVI) behooren niet in den cyclus.
; e. Er is geen platonisch Eros-motief in den cyclus,
f. Perk was in 1881 niet meer van plan den cyclus als geheel uit te geven.
Nadat dit proefschrift waS verschenen (1915) heeft Kloos de handschriften, en
andere documenten aan Dr. Aeg. W. Timmerman toevertrouwd, om ze te onder-
zoeken en een objectief oordeel te vormen over de verschillende quaesties en
beschuldigingen of beweringen, die Dr. Greebe had opgeworpen. Het resultaat
van dit onderzoek werd door Dr. Timmerman gepubliceerd in een fel, hier en
daar te fel geschreven, artikel in De Nieuwe Gids^s), waarin Greebe in hoofdzaak
afdoend weerlegd werd.

Allereerst dan de authenticiteit van tekst en volgorde. Bij Perk\'s dood bestond de
Mathilde in drie handschriften. Twee ervan kwamen in het bezit van Kloos, een
van Vosmaer. Van de handschriften, die bij Kloos berustten was het een door
Perk genummerd, het andere ongenummerd (hs G. en hs O., of ook wel A en B
genoemd). Het genummerde handschrift, waarvan de nummering niet overal
vaststond, was onvolledig en verschilde niet onbelangrijk van het ongenummerde.
Handschrift G was tweezijdig, hs O eenzijdig beschreven. Over de rangschikking
in hs G. schijnt Perk het met zichzelf nog niet geheel eens geweest te zijn. Later
nam hü er de sonnetten uit, die hü gebruikte voor zün, in den Spectator gepu-
bliceerden, cyclus Een Helle- en Hemelvaart.

Het handschrift dat bü Vosmaer berustte was het oudste volledige, en het eenige
gebonden handschrift. Het was eenzydig beschreven. Het bestond uit één boek.
Liefdeleven getiteld, in 100 sonnetten, met een proloog en een epüoog, elk van
■ drie sonnetten. Dit handschrift (hs C) is door Greebe in zün proefschrift uit-
gegeven, en werd door hem als de „warequot; Mathilde beschouwd. Het staat echter
vast dat Perk dit, door hem persklaar gemaakte, handschrift later volstrekt niet
meer als het definitieve heeft beschouwd. Telkens nog veranderde hü van opvatting.
In een brief van 25 November 1879 schreef hü aan Ch. M. v. Deventer, dat de son-
netten tot honderd aangegroeid waren en zich om een hoofdgedachte groepeerden,
zoodat het een soort epos werd. Hij vervolgt dan: „Van de week moet ik nog drie
sonnetten als epiloog maken, evenals ik er drie als proloog aan de honderd heb
toegevoegd, dan hier en daar wat tinten en toetsen, en dan zoek ik een uitgever
voor: „Een ideaal (vetgedrukte van mü), Sonnettenkrans van Jacques Perk.quot;
Men ziet: verschillende titels, verschillende plannen. Tot zün dood heeft Perk
aan de verzen gewerkt en veranderd®quot;). En het is zelfs niet uitgesloten, dat wij,
wanneer Perk was bhjven leven, nooit een Mathilde-cyclus zouden hebben aan-
schouwd. In dit opzicht kan ik voor Greebe\'s meening voelen. Men kan zich van
het feit, dat Perk een aantal Mathilde-sonnetten, zelfs met verandering van den
naam Mathilde in Joarma, aan een ander opdroeg, niet afmaken met de opvat-
ting dat dit een tüdelyke afwyking van zyn plannen geweest kan zijn. Was het
tot een verloving met Joanna Blancke gekomen, dan was het voor Perk uitge-
sloten geweest de verzen die hü voor de aan haar opgedragen sonnettenkrans
Een Helle- en Hemelvaart had gebruikt, weer in den Mathilde-cyclus op te nemen.
Er was dan een Mathilde-cyclus o.m. zonder grotsonnetten overgebleven. Het
waarschünlykst hjkt mü, dat ook de andere sonnetten den weg van zün „Helle-

-nbsp;en Hemelvaartquot; waren opgegaan, en er een volledige Joanna- in plaats van
Mathilde-cyclus ware gekomen. Dit zou dan voor ons niet meer dan een naams-
verandering hebben beteekend. (Ook met de versvoeten is de verandering een-
voudig). Maar uiteraard bhjven dit gissingen. Zeker is het dat Kloos, toen hy
de uitgave voorbereidde, geen definitieven vorm van den cyclus tot zün beschik-
king had. en dus een keuze uit de varianten in tekst en volgorde moest doen.
DE TEKST. Greebe achtte de veronderstelling gerechtvaardigd, dat Kloos zich
daarby een niet geringe mate van vrüheid zou hebben veroorloofd. Zonder be-

-nbsp;■ paald bewüzen te kunnen aanvoeren, acht hy het aannemelük o.a. op grond van

een aantal verschillen in verstitels, spelling en interpunctie tusschen de eerste

\'nLl iïnbsp;Wanneer het eens waar blijkt, dat Kloos hier en daar den tekst

■ ovt tT^ goedvinden heeft gewijzigd, lijkt het mij allerminst noodig hem daar-
ziinnbsp;te vallen. Perk was jong, toen hij de sonnetten schreef, en hoe ryp

ïff wp^v ^^nbsp;b®^nbsp;^^^^ ^at er ook de kenmerken van

tige rlSS aanwezig waren, onverwachte, diepe inzinkingen tusschen soms prach-
vprlnnbsp;dood niet den tijd gehad de laatste

■die vlekïpnquot;quot;^^^^^^ leggen en het zou Kloos tot eer strekken, wanneer hij
gSomPn Lf P^e^e^fien, die Perk zelf ongetwijfeld later zou hebben weg-
Voo^ pquot;\'nbsp;zün geest had verbeterd. Ik zou dit, met prof. èe

Wr dpn aSSiJ^quot;quot; piëteit achten tegenover den jonggestorvene, en een voordeel

Shtl^L^ lnbsp;ongeoorloofds in te zien, een daad van eigen-

machtigheid, het ware geheel misplaatst.

eeïfcJ^T®^ - blijkbaar van meening, dat het zich dan ook aldus heeft toe-
gedragen. In zijn prachtige studie „Jacques Perk herdachtquot; zegt hy: „Ik kan
ëtcuigen van den ernst, waarmee elk woord gewogen werd, elk vers getoetst aan
dipnbsp;bevrienden en met zyn verzen vertrouwden dichter,

i lnbsp;onvoltooide of onvolmaakt gebleven regel het juiste

wwrd had angebracht, nooit ophield eer hij het pleit voor een ongewone wen-
umg tegen den schroomvalligen Vosmaer won.quot;««)

d Jnnbsp;verklaart echter in zijn Nieuwe Gids-artikel, dat Kloos niet van

T^,^®^ bestaande handschriften afweek. Tal van plaatsen wijst hij aan,
vpra ^ ? ® afkeuring had geannoteerd, maar die, omdat ze door Perk niet
eranderd werden, toch door Kloos ongewijzigd zijn opgenomen in een redactie,
Qie hem dus minder goed voorkwam, «i) Hooren wij ten slotte Kloos zelve hier-
over, dan is er een, zeer oude, uitlating van hem, die op een meer onafhankelyke
uenandelmg van den tekst wijst. In een brief van 17 Februari 1882 schreef hij
n.1. aan Vosmaer: „De Mathilde is byna klaar. Al het slechte heb ik er uitgegooid,
en bovendien, na raadpleging met Doorenbos, zeer veel veranderd. Voor den druk
^onvik nog eens bij U.quot; Deze uitspraak is echter later door Kloos herroepen, door
ae verklaring dat die veranderingen slechts doelden op de keuze der varianten«-).
öJ^chts één uitzondering zou hier op bestaan, n.1. een van Vosmaer afkomstige
emendatie. Deze had voorgesteld in „Gescheidenquot; (XXXIV) regel 2: „bewaart daar-
aan een zoete herinneringquot; te veranderen in: „leeft in myn peinzende herinne-
quot;hg. Kloos begroette dit als een „emendatio palmariaquot;.

Herhaaldelijk heeft Kloos zich later nog tegen de veronderstelling eener vrije
tekstbehandeling der Mathilde door den uitgever verzet. In Nieuwe Literatuur-
geschiedenis deel IV (pag. 105) lezen wy: „De tekst van Jacques Perk, zooals die
IS gedrukt, stemt in ieder opzicht overeen met een der drie door den dichter zelf
nagelaten lezingen van zijn, alleen nog niet in alle minutieuse bijzonderheden,
bij definitieve keuze voor de pers nagelaten copy.quot;

En in 1909, in zijn boek over Jacques Perk«3), verklaarde hij: „De lezer kan zich
overtuigd houden, dat de tekst der verzen geheel gevolgd is naar \'s dichters eigen
woorden, en dat het eenige, wat ik, als uitgever, met den tekst \'gedurfd heb, is,
een enkel keer, een geoorloofde, ja onvermij deUjke keuze doen uit de verschillende
lezingen, door Jacques Perk zelf te boek gesteld.quot;««) Een zoo pertinente en
overduidelijke bewering sluit verder debat uit. De waarde ervan zal moeten
Blijken, wanneer de literatuurhistorie over alle handschriften de vrije beschikking
pygt. Op één punt kon het onderzoek, dank zij de in Greebe\'s proefschrift en
in Timmerman\'s artikel gepubliceerde gegevens, hierop vooruitloopen Prof De -
Vooys stelde in zijn Perk-studie, in De Nieuwe Taalgids van 1915, de verschillende
lezingen van het sonnet „Sluimerquot;, dat naar elk der handschriften gekend kan
Worden, naast elkaar.

In hs A luidt het tweede kwatrijn hiervan, blykens Dr. Timmerman\'s artikel:
En naar het rillend wak daalt sluimer neer.
Die, op zijn vlinderwieken aangedreven.
Met droppensprenk\'lend rys de dauw deed leven
En zweefde in schaduw, peinzend, heen en weer.
In hs B luidt het, blykens hetzelfde artikel, eender als in het door Greebe gepu-
bliflieerde hs C.

En zij, die vreugde na den kommer geven.
Zij zenden sluimer tintelende neêr
En zien zich in \'t Kristal des vredes weer,

Maar zien den bodem niet dier waterdreven.
In tegenstelling tot de drie handschriften heeft de editie van Kloos:
En sluimer daalt op vlinderwieken neêr,
Met wuivend rijs, waaraan de druppen beven.
Die dauwend droom en zoet vergeten geven,
En zweeft in schaduw peinzend heen en weêr.
De beste lezing komt dus in geen van Perk\'s handschriften voor! Het blijkt dat
Kloos\' bewering niet te principieel moet worden opgevat, en niet meer dan een
algemeene verklaring van nauwgezetheid mag zijn. Maar waarom deze dan in
den vorm eener pertinente ontkenning van alle ingrijpen? Heeft een te ver ge-
dreven piëteit Kloos ertoe gebracht een eer van zich af te wijzen, die hem niemand
wil onthouden en waarmede Perk allerminst tekort wordt gedaan?
Tenslotte zij nog opgemerkt, dat de tekstuitgave van Greebe, mede om de auteurs-
wet, een groot aantal erbarmelijk leelijke varianten vertoont. Niet minder dan 30
plaatsen kon ik vinden, waar het door Greebe uitgegeven handschrift een uitge-
sproken minderwaardige tekst vertoont in vergelijking tot de uitgave van Kloos. «s)
Slechts één plaats noteerde ik, waar het min of meer van de editie van Kloos wint:
in het sonnet „Dagquot; (XLIII, bij Greebe 96) staat in de oude redactie:
En uit de verte lokt een maanlichtglans.
Zoo teeder als mijn oogen nooit nog zagen.
De latere redactie heeft hier:

En uit de verte lokt een maanlichtglans.
Een troost van medelij voor wie vertsagen:
Dat Kloos bij de keuze der varianten uit de handschriften niet gefaald zal hebben,
mogen wij zonder voorbehoud aannemen. Zijn subtiel versgevoel was daar borg
voor. Greebe\'s aanteekeningen bij de sonnetten echter geven ons lang niet altijd
een hoogen dunk van zijn artistiek versgevoel.

DE VOLGORDE. Volgens Greebe had Kloos zich hier moeten houden aan het, door
hem als het oorspronkelyke beschouwde, handschrift C. Wij zagen dat hiervoor
geen reden was. Ook hier moest dus een keuze gedaan worden, en hier had Kloos
meer bewegingsvrijheid dan ten aanzien van den tekst, want er waren belangrijke
verschillen in de volgorde der handschriften. Het genummerde hs. was onvolledig.
Kloos rangschikte en nummerde de sonnetten van hs. O, en ging daarbij zooveel
mogelijk te werk naar de bedoeling van Perk, zooals die „in hem leefde toen hij
den cyclus schiep en die in hem is blijven voortbestaan door het heele jaar 1880
heenquot;, ßquot;) Zijn keuze deed hij „op grond van de aan hem gegeven inlichtingen door
den dichter zelf, toen deze nog vol was van zyn Mathilde en er haast iederen dag
met hem over sprak.quot;

De schriftelijke gegevens waren niet talrijk, en uit verschillende omstandigheden
blijkt dan ook een vrij groote bewegingsvrijheid, die de uitgever zich bij de schik-
king kon, soms moest veroorloven. De eerste druk mocht niet te grooten omvang
hebben, zoodat een aantal sonnetten (wij zagen dat het niet de beste waren)
werden weggelaten. In de volgende edities bleef dit zoo, volgens zeggen van Kloos
„uit kracht der gewoontequot;«»). Zyn behoefte om de Mathilde met de 35 weggelaten,
hier boven reeds besproken, verzen te completeeren, blijkt ook al niet groot
geweest te zijn. In den vierden druk gebeurde dit alsnog (1901). Wij zagen met
welk resultaat.

Sommige verzen verschoven bij de wijziging; in den eersten druk kwam bijv.
Belijdenis (XX) na Avondzang (XXIV), Nacht (LXXXVI) na De Scheper
(LXXXVII). Aeivrj Oeoo en Sanctissima Virgo werden In den eersten druk
opgenomen, hoewel zij in geen der handschriften voorkwamen. Duif en Sperwer
werd uit den cyclus genomen. En ten slotte is de indeeling in vier boeken ook van
Kloos afkomstig. Aldus werd de Mathilde-cyclus in klassiek geworden vorm
door Kloos met een gewettigde bewegingsvrijheid samengesteld. Dat deze vorm
in aesthetisch opzicht per se te verkiezen is boven de volgorde in Perk\'s oudste
redactie, zal blijken.

In Zij sluimert (XXIII) strijkt er voor het eerst een schaduw over het nieuwe
geluk van den dichter; de beklemmende gedachte aan de sterfelijkheid van zyn
beminde vervult hem, als hij haar sluimeren ziet op het mos. In hs. C. staat dit
gedicht meer naar voren, als no. 13. Maar aanvankelijk is hun jonge liefde nog
schaduwloos, en dit sonnet past daar nog niet by.

Het sonnet Storm (LXXIX) dat aan het eind van het derde boek de zelfover-

V6

wuinmg in Het Lied des Storms aankondigt, komt in de uitgave van hs C. als
M voor, na enkele vredige verzen, waarmee het een onverv/acht contrast vormt.
iJit zijn voorbeelden van ondergeschikte beteekenis. Belangrijker is de plaatsing
van Machtige aandrift (XLVIII) en Herdenking (LIV) in lis. C. als 98 en 99,
waarmee inbreuk gemaakt wordt op de sfeer en de geleidelijke ontwikkeling van
M^iv^?\'^quot;®quot; ^^nbsp;verzen een hartstochtelijk verlangen tot uiting om

Äiatnude terug te zien. Opnieuw is de dichter geheel van haar vervuld. Terstond
aa üeze verzen volgt dan in hs. O. het weerzien en het besef, hoe zijn liefde is
veranderd en een louter ideëel karakter heeft verkregen. De overgang is zoodoende
onverklaarbaar. Het is niet duidelijk hoe de dichter bij zoo machtige aandrift tot
een wederzien („haar moet ik weerzien, koste \'t ook mijn leven!quot;), zoodra hij haar
rerugziet al zijn verlangen op eens voelt overgaan in een zuiver ideëel vereeren.
JJe regel in Machtige aandrift: „Mathildes beeld komt ziel en zinnen streelenquot;
IS m dit verband onbegrijpelijk. De overgang van deze erotische verzen naar het
laeeele slot is in deze editie te abrupt, en onwaarschijnlijk.

(vni *^^OTSONNETTEN. En dan zijn er de grotsonnetten waarvan de plaatsing
vvoigens hs. C) m de editie van Greebe den cyclus, zooals wU dien kennen, in zijn
^uiversten bouw ontwricht. Zonder overdrijving kan men de grotsonnetten in de
m^ . uitgave der Mathilde een pièce de résistence noemen, het veelzeggend
/^iddenstuk. Hier is de dalende lijn tot het diepste punt gekomen vóór den nieu-
j wen opgang der innerlijke ontwikkehng, die de cyclus uitbeeldt. Deze dalende en
ötygende beweging in den cyclus, waarin de grotsonnetten het keerpunt vormen,
dramatische moment bU uitnemendheid, ontbreekt in Perk\'s oudste redactie.
^ grotsonnetten zijn daar aan het eind van den cyclus geplaatst. Greebe verdedigt
aeze plaatsing psychologisch, als zou de dichter zich in de grotsonnetten, na den
aigelegden lijdensweg, nog eens in herirmering het duistere verleden voor oogen
örengen, den lichtloozen tijd vóór hü Mathilde kende en door haar tot een nieuw
en ryker leven werd gewekt. Psychologisch acht Greebe dit zeer aannemeKjk. Er
zouden echter nog allerlei psychologische mogelykheden te bedenken zün, die stuk
voor stuk wel aannemelük kunnen zün. Maar alle psychologie kan niet doen verge-
ten van hoe artistieke beteekenis voor de harmonie van den cyclus de grotsonnet-
, ^en zün juist in het tweede boek, als de dichter, met zyn herinnering aan zich zelf
Wergelaten, weer terug te zinken dreigt in de onduldbare eenzaamheid van zyn
Vroeger licht- en liefdeloos leven. Greebe bly kt van meening, dat de momenten van
inzinking, van een terugval in den innerhjken groei van den jongeling tot „zinnelük
verlangen, hoogmoed, ontevredenheid, onrustquot; (Greebe), verwaarloosd mogen wor-
den ßo). Die bev/ering is uiterst lichtvaardig, want zulke momenten zyn er herhaal-
delyk, en zü verklaren dat het den dichter zelfs te machtig wordt en hü, in de grot-
sonnetten, zich byna gewonnen en verloren geeft aan een onafwendbaar noodlot
van wanhoop en verslagenheid. Na het afscheid van Mathilde wordt de gemoeds-
^stand waarvan de grotsonnetten het zirmebeeld zyn, voorbereid in Dorre
bloemen (XXIX), Gescheiden (XJfXIV) en zy laat ook na den tocht door de
botten haar sporen nog na in De Roos (LID, Vry (LIII), De Afgrond (LV). De
Burcht in puin (LXVII) en Storm (LXXIX). Men herleze ds laatste terzinen
dezer verzen. Niet alleen door de ontmoeting, maar juist en vooral door het
verlies van Mathilde is hy een ander mensch geworden. Hü wist „uit het wrangste
nonig te purenquot; (CV). De grotsonnetten zyn een crisis, niet de herdenking van
, zulk een crisis. Telkens weer vergeet men, in zün yver om een geloofwaardige
V epiek in den cyclus aan te wyzen, het lyrisch karakter der verzen. Het doet niet
ter zake, dat de dichter deze verzen, die zoo direct uit een zeer uitgesproken
stemming van verwarring en vertwüfeling werden gescheven, die a. h. w. zoo
acuut ontstonden, in de oudste redactie zulk een secondaire bestemming heeft
Willen geven, min of meer als herinneringsmomenten aan het eind van een
,ontwikkelingsgang. Veel te direct zün ze en hun dramatische kracht is te groot,
om ze voor retrospectieve bespiegelingen te doen doorgaan. De Holle Berg (XLI)
en Het Rük der tranen (XLII) toewijzen het vooral! Dat is geen ophalen van
nertnnerüigen, maar een onmiddellük doorleefde werkelykheid. Gelukkig zün deze
Verzen later op de plaats gebracht,waar zy in den cyclus het meest tot hun recht
komen.

SANCTISSIMA VIRGO, HEMELVAART EN Aeivtj Oeoo. Deze verzen zouden
Volgens Greebe niet in den cyclus thuis behooren. Formeel zou dit wellicht waar
kunnen zyn (het is slechts niet meer na te gaan), maar in betrekking tot ds idee

van den cyclus beschouwd, gaat het niet op.
^ iln het ongenummerde handschrift (O), dat Kloos voor de uitgave gereedmaakte,
* I komen zij niet voor. zy zyn ook niet geschreven in dezelfde periode, waarin de
meest Mathilde-verzen ontstonden, n.1. resp. in Juni en Augustus 1880 en Aeivri
Oeoa eerst in het voorjaar van 1881. Sanctissima Virgo moet volgens Kloos
toch tot het hs. O behoord hebben, maar er uit gescheurd zyn (door Perk?).
Hemelvaart werd overgenomen uit hs G, waar het onder den naam Zonnegloed
voorkwam. Aeivtj Osoa nam Kloos op, omdat het in de door Perk gepubli-
ceerde Helle- en Hemelvaart voorkwam en de veronderstelling voor de hand lag,
dat het, evenals de andere sonnetten uit die reeks, overgenomen zou zyn uit de
Mathüde. Dit zyn de formeele gegevens over deze verzen, en wanneer men
zich daaraan uitsluitend hield, bleef het twijfelachtig of zij al of niet tot de
V Mathilde behooren. Zwaarder weegt echter de ideëele overweging, dat deze verzen
onmiskenbaar in den cyclus als het ware sluitstukken vormen. De cyclus is er
\'binnen vervat en omlyst. Wel niemand zal ze willen missen. Door ze te schrijven
waren ze door den dichter in aanleg* gegeven, en men kan zich er over verheugen
dat Kloos ze de plaats gaf, waar ze het meest tot hun recht komen. De geest
van den cyclus is door déze toevoeging niet veranderd, maar versterkt en ge-
accentueerd. In een visioen verschynt den dichter de Schoonheid, in een weerlicht
wordt zy hem in de broeiende beklemming van zyn leven onthuld. Later, wan-
neer hy heeft ervaren, wat liefde, geluk en schoonheid voor zyn leven en dich-
terschap beteekenen, aanschouwt hy haar opnieuw, in een ander visioen, maar
nu stralend en voorgoed geopenbaard. De beide sonnetten Sanctissima Virgo en
Asivr/ Oeoa zyn de zinnebeeldige bevestiging van zyn ontwikkelingsgang.
Slechts kan men opmerken, dat de ontkerstening van het gebed in de terzinen
van AeivT) Oeoa een ongedachte wending geeft aan het schoonheidsideaal. Het
komt er door te staan tegenover het christelyk ideaal en het geeft den indruk
zich in de plaats daarvan te willen stellen. Wy zyn door de voorgaande verzen
van den cyclus geenszins hierop voorbereid. De levenswysheid van tal van son-
netten schynt juist een gevolg van de vryzinnig christelyke richting, waartoe
de dichter oorspronkeUjk neigde. Ik kan my deze terzinen niet anders ver-
klaren dan dat de dichter\' zyn onuitsprékeiyke devotie slechts door de. woorden
van het oude gebed dacht te kunnen benaderen. Daarby zal dan nog de invloed
.van Kloos misschien gekomen zyn, en wy zullen in dit vers, als in Hemelvaart,
jeen vervreemding van het Christendom hebben te zien. De polemische indruk
\\dien deze omzetting van het gebed kan veroorzaken, zal door Perk nog wel niet
ibewust zoo bedoeld zyn. Toch zal het vers in veler gedachten als een blasphemie
quot;blyveri gelden. Maar, (en hier kom ik aan de tot hier vrywel uitgeschakelde
aesthetische waardeering), er is een in poëticus oneindig ernstiger aanklacht tegen
deze terzinen in te brengen: het is leeiyk. Een Helleensche schoonheidsverheer-
Ujking verdraagt geen nieuw-testamentische taal, zoomin als een bidkapel een
Venusbeeld verdraagt.

;De beteekenis van Hemelvaart in den cyclus besprak ik reeds. Men kan hierby
I nog opmerken, dat het een wat onverwachten overgang vertegenwoordigt. De voor-
; gaande verzen gaven ons den dichter, zooals hy geleideiyk naderkwam tot Natuur
, en Menschheid, en Voor het leven der nederigen zelfs eerbied ging gevoelen. De
, terzinen van By \'t graf (LXI), De Bede in \'t Woud (LXXIII), Dorpsvesper
! (LXXIV) suggereeren een stemming van verzoening en vertrouwehjkheid met de
j kleine menschenwereld, een stemming van eenvoud en nederigheid, waarop de
, Hemelvaart een trotsche onverwachte styging verbeeldt tot een wereldontvluch-
tend geluk, dat de aarde verstoot en nieuwe, ruimer werelden omvangen wil. Het
Lied des Storms bereidde deze opvaart en hemelvlucht voor, doch de overgang
biyft snel en onverwacht. De opneming ervan kan men een vraagstuk noemen,
geen fout. Een verklaring voor deze steil opgaande wending in de overigens ge-
lijkmatig zich ontwikkelende beweging van den cyclus, kan behalve in den aard
: zelf van zulk een oogenblikkeiyken trots en stoutmoedig hemel verlangen gevonden
^ worden in het feit dat Hemelvaart een vers is uit een wat latere periode van
Perk\'s poëzie. Er was toen in Perk reeds iets veranderd. De trotsche dichter voor
Wien een wereld te klein wordt, en die als zielevoosheid en onverstand verstoot
wat van die wereld is, met een hooghartigheid, die reeds een romantische hybris
wordt, is een ander dan de jongeling, die zich vermeide in den arbeid en vrede
der vromen en eenvoudigen.

ontwikkeling ongetwyfeld verhaast,
ïrf* 1 7 ^ VAN DE MATHttDE.

geschS^quot;!\'\'?.nbsp;Hiermede Is er een eind aan de sensationeele

wy kome^n^nbsp;die de dichter zelf nooit voorzien zal hebben,

ik di^wf^^i^ \' ^nbsp;opvatting der Mathilde. Grootendeels gaf

onbevangen lezer uit de sonnetten zS
de bet^amp;iquot;nbsp;meeningen verdeeld. Wat Perk zelf over

Het 71^ t^fnbsp;h®®^^ meegedeeld, geeft ons gedeeltelyk uitsluitsel.

SngeZd pn TTnbsp;® richtlijnen voor de hoofdgedachte, schematS

St h?i-Tonnbsp;schoonheid ontvankelijk gemoed vertoont,

S Sei dl^p;nbsp;^lel volgt: het schoone is verheven en heft omhoog, en

vroe^?rP ILÏnbsp;P\'\'®®^^nbsp;is de strijd volstreden, heeft de

bem^^ toestand der ziel voor een edeler, reiner, verhevener plaats gemaakt, dan

staarf ^^^nbsp;^^vend en biddend naar dat schoonheidsideaal op-

ODR^Ómi\'®,^\'\'nbsp;verheven, dat zij er mee samenwies. Zij heeft het in zich

Pgenomen. Dan leeft er een schoonheidsideaal, dat eerst buiten en boven ons
Zie^f.T^ gemoed. En men heeft het slechts te uiten om kunstenaar te blijken,
scwï^nbsp;gedachte in, mijn boekje belichaamd. Het schoone, \'t gemelde

zo^pvnbsp;bezongen onder den naam „Mathildequot;. Zii treft in den

van L®^ ^^ grooteche streek (waarvan zij de vleeschwording is), \'t gemoed
gevopif quot;nbsp;P\'® aanbidt haar, doch weldra komt zijn ziel in verzet. Hij

levpn 1 afhankelyk, smeltend, dwepend als een jonkvrouw, doordien hij \'t
om^^rnbsp;beminde vrouw. Met geestkracht rukt hy zich los, en begint zijn t

wa«^nbsp;blijft hem echter by en uit het verheven standpunt, |

einriPi-T,^quot;quot;nbsp;brengt, overziet hy natuur en menschheid. Keert hy |

dnt l • \' .quot;^lachtig daartoe aangedrevenquot;, terug naar Mathilde, dan bemerkt hy
striidnbsp;hetgeen hy altyd zag.... en dat hy niet meer aanbidt omdat hy

dr^ f gelouterd en haars gelyke werd doordien hy haar in zyn binnenste
de^nbsp;vrouweiyk gevoel aan zyn mannelyke werkdadigheid geen afbreuk

dP^quot; ^^ ^^nbsp;»geiyk de zon in zee verzonkenquot;; hy werd kunstenaar:

samengroeiing van \'t mannelyke met het vrouwelyke.quot;
e eerste alinea van dezen brief geeft, „in a nufcshellquot;, wel een duidelyk beeld van
is gedachte der sonnettenkrans: de ontluiking van een dichterschap. De tweede
w retrospectief opgesteld om belangryk te mogen heeten. Een zinsnede als
, äannbsp;wordt bezongen onder den naam Mathildequot;, is te veel schematische

\' dinbsp;een beeld van de levende ontwikkeling der gevoelens van den

quot;icftter te geven. Dit blyft theorie, de werkelykheid was gelukkig anders, inniger,
nenschelyker. Getheoretiseerd over de beteekenis der Mathilde is er later nog
meer dan genoeg, waarby men dan meestal vergat dat de verzen er eerder waren
^n de idee, dat de idee met de verzen groeide en de cyclus dus de ontwaking
eener idee is en niet de bewerking ervan. Men heeft in de Mathilde de bewer-
king willen zien van wat men noemt een platonisch Eros-motief.
^et kan nuttig zyn hier vast te stellen dat er in de wereldliteratuur nooit zooiets
neeft bestaan. Een Renaissance-motief, teruggaande op Plato, heeft men zich
seiantaseerd. Men zou dit, in verschillende nuanceeringen, aantreffen in Dante\'s
vita Nuova, in de sonnetten van Petrarca aan Lraiu-a, in Du Bellay\'s Olive in de
^nnetten van Ronsard, in Sir Philip Sydney\'s Astrophel and Stella, Shakes\'peare\'s
^onnets, v. d. Noot\'s Olympiados, Shelley\'s Epipsychidion, en eenigszins in Keats\'
^naymion en Hölderlin\'s Hyperion. Perk zou dit Eros-motief ook weer opgenomen
nebben in zyn Mathilde.

Het is duidelyk, dat hier niet in eigeniyken zin sprake kan zyn van een motief, dat
\'n de wereldliteratuur telkens werd opgenomen en opnieuw bewerkt, en aldus een
ontwikkelingsgang doormaakte. Zulke motieven zyn b.v. het Paust-, het Ahas-
^rus- en het Christophorosmotief. Het zoogenaamde Eros-motief kan echter nooit
meer zijn dan de samenvatting van enkele verwante ideeën en gemeenschappeiyke
nuances, die dan alle weer een verre overeenkomst vertoonen met Plato\'s Sym-
posion, zonder daar in het minst van uitgegaan te zyn. Terecht heeft Greebe
oestreden, dat de Mathilde een bewerking van platonische denkbeelden zou zyn.
^eze ongegronde opvatting is eerst later en geleideiyk in de Perk-beschouwing
mgeslopen. By Kloos is er nog geen sprake van een platonisch Eros-motief.

Kloos ging niet verder dan hij gaan kon, toen hij het -waagde de Mathilde, om
den aard en de hoogheid der idee, in verband te brengen met Plato, Dante en
Shelley. „En hiermede heeft onze literatuur zich vastgeknoopt aan het liefelijkste
en verhevenste van -wat de verzonken geslachten hebben gezongen, aan de ideeëa
en idealen van een Plato, aan de bedwelmende zoete mystiek van den vader der
Italiaansche humanisten en aan de verrukkingen en adoraties van den schoon-
sten hymnus,\' die ooit ons aller Moeder een sterveling heeft ingefluisterd, van
die eeuwig-vloeiende wel van aandoening en zaligheid, den onvergelijkelijken
Epipsychidionquot; Zooals het altijd gaat, is die aanduiding eener licht waar-
neembare verwantschap veralgemeend, de formuleering ervan vergroofd, en zoo
was de weg geopend naar de opvatting der MathUde als de bewerking van een,
ook bü Dante en Shelley, aan te wyzen platonisch Eros-motief. Het verst ging
met dat „hinein interpretirenquot; Dr. Nyland in haar alleronwetenschappelykst
studietje over de Mathilde. Maar het meest werd deze ongegronde meening ver-
breid door Dr. Prinsen, uit wiens Handboek zy de schoolboekjes e. d. bereikte.
Daar lezen wü over de Mathilde: „Ook in de idee alzoo een terugkeer tot het
geliefde thema der Renaissance, in de sonnetten van Petrarca, Du Bellay, Ron-
sard, Sidney, v. d. Noot en zoo vele andere, alle teruggaande op Plato\'s schoonen
droom in het Symposion.quot; 72) Dr. Greebe\'s verweer tegen de platonische opvatting
der Mathilde zal de zaak geen goed gedaan heibben. Hy gaat het Symposion en
de Mathilde eenvoudigweg vergelyken, en bevindt dan dat er van overeenkomst
of invloed geen sprake kan zün, o. m. omdat er in het Symposion knapenllefde
voorkomt en in de Mathilde niet! Zulk een goedige manier van bestrüding is
voor het doel niet bevorderlyk en zal ook door Dr. Greebe waarschynlyk niet
meer gewaardeerd worden. Een onderzoek raakt sommige denkbeelden uit het
Symposion, maar kan andere geheel verwaarloozen. Men dient voorop te stellen,
dat Perk Plato niet bestudeerd heeft, en dus niet meer van hem kende dan den
beroemden naam, en de min of meer algemeen verbreide legende van Plato en
zün ideeën 73). Een verwantschap kan dus alleen toevallig zün. Tevens moet men
zich voorhouden dat Plato in het Symposion meer zedelyke dan erotische pro-
blemen behandelt. Dr. v. Deventer schreef: „Het Symposion verklaart niet het
mysterie der liefde, maar handelt over het wezen der begeerte, en wel van de
begeerte naar het schoone en goede.quot; 7\')

Nadat allen een lofrede op Eros hebben uitgesproken, verhaalt Socrates op het
Symposion, wat hem\' de wüze Diotima van Mantinea over Eros onthulde. Eros
is een daemon, bemiddelaar tusschen sterfelyken en onsterfelüken. Hü is het
kind van Poros en Penia, van overvloed en ontbering. Eros zelf is de liefde tot
het schoone, en daarom ook tot het goede en tot de wyslieid. Hü is de begeerte
het schoone voort te brengen, en deze scheppingsdrift is in wezen de begeerte
naar onsterfeUjkheid, die in alle stervelingen leeft. Zü begeeren allen voort te
leven, in hun kinderen, in hun daden of in hun gedachten. Wie op de ware v/yze
het schoone begeeren wil, moet allengs voortschrüden van de liefde voor een
schoon lichaam (hier spreekt Socrates van de knapenllefde) tot een universeele
liefde voor de schoone gestalten, later voor de schoonheid der ziel, voor het
schoone, zedelüke streven en eindelük voor het inzicht. Aldus zich begevend op
de hooge zee van het schoone, en om zich heen ziend in het onbegrensde streven
naar wüsheid, sterkt en volmaakt men zich. Wie deze volkomenheid in de be-
geerte naar het schoone benadert, hem verschynt het schoone niet langer in een
gestalte, noch in een denkbeeld noch op andere wyze in iets afzonderlyks op
aarde of in den hemel, maar geheel op zich zelf, an sich, verschynt het hem
overal, en eeuwig zichzelf gelük- Van de schoone gestalten, de schoone zeden en
daden en de schoone inzichten, is hy eindelyk gekomen, tot het inzicht van het
schoone. En eerst nu is hem het leven levenswaard, nu hy het goddelük schoone
zelf aanschouwt. Door de goden wordt hü bemind, en, zoo er één mensch onsterfe-
Ujk is, dan hy.

Duidelük nemen wij in de idee van Perk\'s Mathilde verwantschap waar met deze
platonische ontwikkeling. Aan een bewerking van platonische motieven heeft hij
echter allerminst gedacht. Voor hem was de liefde voor Mathilde de eerste open-
baring der schoonheid, die sindsdien zyn leven vervulde en hem tot kunstenaar
maakte. Deze idee der ontwaking van een jong dichter door de liefde tot de
schoonheid, herinnert aan de socratische ontwikkeling der Eros, ofschoon zü niet
in de wüsheid maar in de onverzadehjke schoonheidsvreugde van den kimstenaar

evenS de -efukzSp^^\'? \'\'nbsp;en zijn geluk op aarde

tot denbsp;onsterfelüken. De idee der loutering door de liefde

wereldliteSïrnbsp;«quot;^^^^«^kbare schoonheid, vindt men telkens in de

herinnerd Xh ^f^t^fnbsp;^^nbsp;P^^to\'s Symposion

invloeden .eS^ vp?!«! ^ ^nbsp;parallellen, en vooral het ontdekken van

schrVef LfeS du wohr^f«PP^^^l^^kige nivelleeringen. Ook Schlegel
regel dirteheel evJnSnbsp;nicht die Welt in der Geliebte findestquot;, een

gebogenquot; Sde^fin^HH?!nbsp;waarvoor ik biddend lig

oorsprongnbsp;universeele Idee, welke?

men^chSjk Srt dat lïefh^^^^^^^^^nbsp;^nbsp;ontspringt aan het

gestalt^ïunbsp;! Tl voorgesteld of de goddelijke schoonheid de

Beliefdlnbsp;wh Tnbsp;Mathilde. Maar zulk een vereeuwiging der

is Z La^tenbsp;het eerste boek, als de wereld den dichter te klei^

Madonnrn?oI J^fnbsp;I\'inbsp;vereenzelvigt met de Natuur, en met de

oSSing vïn zelf echter is niet tot een goddelijke figuur gegroeid in de
^Sr^LJ^r,. cyclus, maar uit de liefde vkn den dichter groeide een
Ser ziftquot; tanbsp;^^ ^«sel: „Gij, die niet mensch

Matw?3e knn^f Sfnbsp;^^^ vergoddelüking der sterfelijke

boS Snbsp;quot;it geen der andere sonnetten die in het vierde

CHD jerhouding van den dichter tot Mathilde raken, (XC, XCI, CI CII en

zelf viidf-nbsp;^^ v^^loor zijn geliefde, maai^ in zich

(Cnriit^pi^fnbsp;bleef zichzelve, gij werd kunstenaarquot;, zegt Kalliope

^rd fl? If^nbsp;schoonheid wekte den kunstenaar in hem, en zoo

hertorennbsp;schoonheid en liefde ondervond, onvergankelijk in hem

d^ifnbsp;vergeestelijking eener zinnelijke liefde (het ideëele element

van Lif^nbsp;was reeds aanstonds sterk), maar om de vereeuwiging

schnn«^^^^^quot;^® schoonheidsmdrukken in zichzelf. Een liefde die zich als louter
In rfinnbsp;openbaarde, ging voor den dichter verloren, maar herleefde

\'nbsp;schoonheid vermag hij haar in zich voortaan te aan-

Dienbsp;onder duizend namen te verheerlijken,

haarnbsp;^^^ ^^^nbsp;dien hij noodig had, en dankbaar blijft hij

herdenken (in Zegen mij (XC), Vaarwel (CI) en Kalliope (CID)
men w®.nbsp;^ ^^i^t in duizendvoudige schoonheid ontbloese-

in tiivT^ ^nbsp;de schoonheid het eerst droeg, draagt hh

danbsp;^et is als de zon in zee in hem verzonken. Door haar kwam hij tot

der .nbsp;levenlang niet meer verliezen zal. Zulk een openbaring

uifl unbsp;^^ aanraking der liefde vindt men ook bU andere dichters

«gebeeld. Men kan in zulke gedichten een onderlinge gelijkenis ontwaren, gelijk
Kloos deed, maar men moet er zich van bewust blijven dat zij elk toch weer
J^ wereld op zichzelf zyn. Er is eenige verwantschap aan te wijzen van Shelley\'s
Jsychidion, van Dante\'s Vita Nuova, en meer nog dan deze van Perk\'s Mathilde
\'ec net Symposion van Plato, maar deze gedichten bestaan te volkomen in zich-
mIi ^^ bewerkingen van een motief onder één naam te worden samen^\'evat

vertoont de Mathilde ongetwijfeld eenige gelykenis!
^^^ gedicht, zoo goed als de sonnetten van Petrarca. Hij las het in de
SS\'?^nbsp;der Üniversalbibliotheek. Als voorbeeld van een sonnetten-

kan Lu het hem voor oogen gestaan en aangespoord hebben. Uit zyn eigen werk

^^ de inleiding der, voor Joanna BlaSe
^quot;quot;^tt^eeks Een Helle- en Hemelvaart verdedigt hij den naam van
Äf ^^nbsp;Beatrice\'s gezellin, die dezen zelfden naam droeg,

n het leven van Dante beteekende de ontmoeting met Bice Portinari eenmaal
^LShvT^\'® openbaring, van liefde en schoonheid, de wijding die hU van het
Sm Sd^\'quot;quot;nbsp;bewaren en ^hoeden zou. Ook

Soihïdnbsp;quot; verwarringen zijner jeugd tot de vita nuova der

wSd?Sohontwikkeling is er in de Vita Nuova niet te vinden. De liefde
dezelfd?nbsp;rquot;, voorwerp af tot een idee. Het is de Hefde tot Beatrice,

Snitnbsp;fverandert, en gelouterd wordt. Na de doodelyke ont-

eitenis, de verrukkende verwarrmgen, de goddelijke koorts der liefde, wordt in

Dante\'s verontrust gemoed langzaam, eindelijk de vrede van het teedere, innige
geluk tn het denken aan de geliefde geboren. Een devote vereering vrordt dit in
de verheerlijkte herinnering na haar sterven. La Vita Nuova verhaalt hoe zich
Dante\'s ziel veredelt en verdiept in het denken aan Beatrice.
Aan invloed op de Mathüde moet men niet denken; slechts tot Perk\'s voornemen
een sonnettenkrans te schrijven, zal het lezen van Dante\'s gedichten hebben bij-
gedragen, misschien zelfs aanleiding zijn geweest. Minder dan de Mathüde geeft
Dante\'s gedicht aanleiding tot aanknoopen bij Plato\'s Symposion. De idee der
veredeling dooi- de liefde, de zedelijke schoonheid die uit de vrouwenvereering
wordt geboren, is bij Dante veeleer een rechtstreeksche voortzetting en verfijning
van den hoofschen vrouwendienst der Provengaalsche troubadours, die ook de
oudste Italiaansche dichters beïnvloedden, dan een uitvloeisel van platonische
denkbeelden geweest. Trouwens, ondanks de diepzinnige en duistere symboliek
die Dante later met zijn omlystend proza aan zijn gedichten heeft wUlen toe-
kennen, en ondanks de talrijke geleerde verhandelingen en commentaren die daar-
over werden geschreven, zal men La Vita Nuova slechts verstaan, als men zich
van diepzinnige verklaringen onthoudt. Ten slotte is het niets anders, of beter,
niets minder dan louter en alleen de nobelste liefdeslyriek.

Minder nog dan Dante\'s gedichten zijn de sonnetten, waarin Petrarca de koele
oogen zijner Laura de Sade verheerlijkte en herdacht, bij Plato aan te sluiten.
Shakespeare\'s Sonnets, die op geen wijze met het Symposion in verband te
brengen zyn, hebben ook vrijwel geen punten van aanknooping met de Mathüde.
De geschiedenis van Shakespeare\'s weifelingen tusschen vriendschap en harts-
tocht vormt een volmaakt in zichzelf besloten en met geen andere te vergelijken
poëzie. Slechts vinden wy een overeenkomst in de bij vele dichters trouwens
voorkomende gedachte dat de dichter in zijn vers de geliefde vereeuwigt. Het
achttiende der sonnetten eindigt:

Nor shall death brag thou wander\'st in his shade
When in eternal lines to time thou growest:
So long as men can breathe or eyes can see
So long lives this; and this gives life to thee.
En het volgende:

My love shall in. my verse ever live young.
Perk, die deze sonnetten niet kende, drukte eenigszins dezelfde gedachte uit, of-
schoon nog aarzelend, zonder die trotsche zekerheid van den kunstenaar, in
Laatste Aanblik (C).

Steeds toeft zij waar hy is; zijn liefde, gelouterd en vereend met schoonheid,
werd in zijn hart tot poëzie. Het is reeds dezelfde gedachtengang, maar de eeuwig-
heid zijner poëzie durft hy nog niet aan. Dat zullen wij by Kloos vinden, in verzen,
waarvan de trotsche stelligheid Shakespeare evenaart.

Met Sir Phüip Sidney\'s poëzie heeft Prof. Prinsen de Mathilde van Perk in ver-
band gebracht^®). Hy houdt Sidney\'s cyclus (de eerste Petrarquistische sonnet-
tenkrans in de Engelsche litteratuur, gepubliceerd in 1591, vijf jaren na den dood
van den dichter), tegen den achtergrond van Perk\'s MathUde. Een dergelijke
vergelijking is altyd vrij wülekeurig. Een onnoemelijk aantal factoren van tyd,
milieu, omstandigheden, geaardheid, graad en aard der affectie, uitdrukkings-
middelen enz., beteekenen evenzooveel verschülen en maken een dergelijke ver-
gelijking, die toch altijd eenigszins een waardevergelijking is, tot een onbegonnen
werk. Ten slotte zyn er geen verdere conclusies mogelijk dan dat twee andere
menschen in andere tijden anders hebben liefgehad. Met dezelfde wülekeur zou
men bijv. Thomson\'s Nightthoughts, Les Nuits van De Musset en Novalis\' Hymnen
an die Nacht kunnen vergelijken, omdat ze alle o^?er den nacht handelen. En
het platonisch element tenslotte, waarmee Prof. Prinsen in zijn beschouwing van
renaissance- en romantische dichters zeer vrijgevig is, is bij Sir Phüip Sydney
niet of ternauwernood aan te vrijzen. Een vermoeide en ontgoochelde hartstocht
roept in deze verzen om eindelijke bevrijding in een eeuwige liefde, en snakt
naar een andere en mildere wereld (sonnet 110).

Dan, Epipsychidion! Dit gedicht, „a poem on the soulquot;, is een hymne die Sheüey
in 1820 schreef en in aüe stüte toewijdde aan Emilia Viviani, een adellijke jonge
vrouw, die onvrijwillig in een klooster bij Pisa haar jeugd doorbracht. Het is
het stralendste liefdeslied, dat Shelley ooit geschreven heeft. Emüia is voor den
dichter „the soul out of his soulquot;, de vervulling van het ideaal, waarnaar hij

ffpt^ dwalend, telkens ontgoocheld, voortdurend van verlangen verteerd, had
gezocht. Tot haar zingt hij zijn hulde, in een sprankelende afwisseling van beelden,
Zt een onuitputtelijk wellende fontein van stralend doorlichte verheerlijking. Als
een levend licht is zij in zyn langen nacht verschenen:

veiling beneath that radiant form of Woman
all that is unsupportable in thee
of light and love and immortality. 7«)
^y schijnt hem „an image of some bright eternity.quot; Met haar verlangt hij te
o^vijken naar het lieflijk eiland in den oceaan, waar hun liefde ongedeerd en
onbegrensd zal künnen zijn, waar „to live is lovequot;, in een bestendig onverwelk-
oaar geluk. En na de elysische schildering van dit afgelegen, ongerept geluksoord
voigt de hymnische extase van het liefdesgeluk, de hartstochtelijke vervoering
van in elkaar op te gaan, volkomen, als twee vlammen, vereenigd en stijgend; tot
Salen ^^nbsp;^^If terugzinken, onmachtig om de stijgende extase te ach-

Shelley\'s gedachteleven was volkomen vertrouwd met de sfeer der platonische
iaeeen -). Maar de platonische inslag althans van dit gedicht moet men niet
quot;verschatten. „The day is come and thou wilt fly with me.quot; Deze en de volgende
pegels over Emilia\'s bevrijding uit de kloostergevangenschap, wyzen op iets meer
uan alleen een verbeelding van de vlucht der gelieven naar het verre eiland; er
dnf OT,®®^ ^^^ hartstocht en vurig verlangen in door. Het is ook bekend /
uac Shelley zich met dit gedicht, om de onvoorwaardelijke uitstorting van zijn
quot;artsgeheim, bezwaard gevoelde. Hij wilde het slechts anoniem uitgeven, en hiertoe
SenSi ^^ ^^^ voorwoord, de mystificatie van een in Florence gestorven dichter

2ou deze voorzorg voor een zuiver platonisch gedicht noodig geweest zyn, of zou
nem niet veeleer deze hartsbelydenis, waarin Mary, zijn vrouw, slechts een scha-
duw wordt genoemd van het visioen, dat in Emilia werd belichaamd, in verlegen-
heid gebracht hebben? Emilia wordt in de verheerlijking van den dichter een
bovennatuurlijke gestalte, maar het slot en hoogtepunt van het gedicht is geens-\'
zins een platonische vervulling der liefde in de Idee van wijsheid en schoonheid;
«et slot is een mystische triomfzang van de liefde, van het onvergankelijk, een-
parig geluk, van de opperste gemeenschap der gelieven, elkander gelijk en als
yoor eeuwig één geworden in de omstrengeling van lichaam en ziel. Epipsychidion
^ het hooglied van „passion\'s golden purityquot;. De gelykenls van Epipsychidion en
de Mathilde houdt met een vage overeenkomst op. Beide gedichten bevatten de
Idealiseering eener vluchtige ontmoeting en in dit opzicht sluiten zy ook bij ^
Dante\'s Vita Nuova aan. Kloos heeft Epipsychidion in verband met de Mathilde
^noemd. Maar er was in die jaren weinig toe noodig om hem den naam op de
lippen te brengen of in de pen te geven van dit gedicht, dat hem met zoo diepe
en durende bewondering vervulde. Door het in de herdenking van Jacques Perk
te noemen, bewees hy den jong gestorvene de hoogste eer, die hij hem kon geven
en stelde hij vast dat de Nederlandsche poëzie tot het peil der wereldliteratuur
Was genaderd. Een vergelijking van Epipsychidion en de Mathilde Is overigens
nutteloos. Perk\'s cyclus is niet uitsluitend liefdeslyriek. De adoratie der geliefde
neemt er geleidelijk af en maakt plaats voor de verrukking van het schoone in
hefde en natuur en van de bestendiging hiervan in de schepping van den kun-
stenaar. Epipsychidion is een onophoudelijke vergoddelijking der geliefde, zooals /
Wij die in de Mathilde slechts een enkele maal, in Madonna en Ochtendbede,
vinden, een verheerlijking, die de gestalte der geliefde boven en buiten de gren-
zen van haar persoon doet samenstroomen als het ware met alle schoonheid van
hemel en aarde. En als men dan toch in onze taal een gedicht wil aanwijzen dat
om de byna mystische liefdesextase, met Epipsychidion te vergelijken Is, dan
denken wy veeleer aan het glanzend hymnische „Kleine Paradijsquot; van Weru-
meus Buning, waarin wij eenzelfde ononderbroken stroomende liefdesvervoering,
^n zelfde verrukkende „flight of firequot; in het helder zingend rhythme vernemen.
Eindelijk kan men zich in dit verband nog Hölderlin\'s lyrischen roman in brieven
Hyperion herinneren (1799). Evenals in de Mathilde is er de natuur de levende
achtergrond van een schoonheidsideaal. In Diotima (de naam herinnert aan het
Symposion!) vindt Hyperion de schoonheid, en in de schoonheid het Ideale ver-
wezenlijkt. Als hij aan Diotima\'s zijde langs de ruïnen van het oude Athene
wandelt, wekt zij in hem het verlangen die vroegere, ideale wereld, dit verloren

paradijs te herscheppen. Ook hier vinden wij het denkbeeld van de verwezen-
lijking der ideale schoonheid door het medium der vrouv/. De roman gaat dan
verder andere wegen dan die der platonische schoonheid. Hyperion ziet zich
teleurgesteld door de tuchtelooze benden die hij tegen de Turken in het veld
brengt. HU bemerkt dat hy gehoopt had „durch eine Räuberbande sein Elysium
zu pflanzenquot;, en, als hy ook Dlotima heeft verloren, trekt hy zieh als heremiet
in de natuur terug. Het is de elegische roman van „das Los des Schonen auf der
Erdequot;. Platonisch is er ook het denkbeeld, dat men de eeuwige schoonheid in den
geest eerst vindt na haar in het gemoed ervaren te hebben. Samenvattend bUjkt
het, dat de overeenkomst tusschen de besproken gedichten niet verder gaat dan
een geiyksoortigheid van sentiment, .enkele gemeenschappeiyke nuances en soms
een verre verwantschap met Plato\'s Symposion. Het is echter niet mogelyk ze
alle te herleiden en te vereenigen tot een gemeenschappeiyk, platonisch Leit-
motiv.

DE SCHIM VAN P. C. HOOFT. IRIS.

Op den 17den Maart 1881 werd te Amsterdam met voordracht, tooneel en feestelyk-
heid het feit herdacht, dat voor 300 jaren Pieter Comelisz. Hooft v^rerd geboren.
Jacques Perk had aan deze feesten ter eere van den dichter, dien hij als minne-
zanger met recht en met voorkeur zyn meester noemde, deelgenomen.
In den Nederlandschen Spectator, waarin hy, door toedoen van Vosmaer reeds
meermalen by dragen had moigen plaatsen, beschreef hij deze feestelijkheden in
een vroohjk, niet bepaald nieuw maar toch frisch en onderhoudend proza Tege-
lykertyd verscheen er zyn gedicht „De schim van P. c. Hooftquot; gedateerd Muiden
17-3-\'81. Het is geinspireerd op den boottocht naar het Muiderslot, welke in het
feestprogramma was opgenomen. Perk droeg het gedicht op aan zijn leermeester
Dr. Doorenbos, aan wiens lessen hy de eerste geestdrift voor de Nederlandsche
klassieken dankte. Er is geen ander gedicht van Perk, waarin zyn poëzie zoo
duidelyk aanknoopt by den styl der oudere generatie, en wel van haar voor-
naamsten vertegenwoordiger Potgieter. Dit gedicht kan de continuïteit, die in
onze poëzie van 1880 tot heden van schakel tot schakel is aan te wyzen, nog
dieper in de 19e eeuw terugvoeren. Meer nog dan Couperus\' Sancta Chlara bêwyst
dit gedicht van Jacques Perk hoe de poëzie van Potgieter zich in de jongeren
voortzette, en er de beste elementen van haar karakter aan meedeelde, die on-
getwyfeld ook hebben bygedragen tot de vernieuwing onzer poëzie. In weinige
. jaren zette zich deze vernieuwing zoo snel voort, dat het verband met vroegeren
\\styl geheel scheen te ontbreken. Maar de „Schim van P. C. Hooftquot; bewyst dat
dit verband wel degelyk heeft bestaan en zyn beteekenis heeft gehad voor de
ontwikkeling onzer poëzie. Deze fyne ets van Hooft\'s voorname, geestige gestalte,
schouderhoog verheven boven den drom der feestvierenden, doet levendig denken
aan de best geslaagde tafereelen uit Potgieter\'s Florence; en daarnaast, herin-
nert ons de fynzinnige glimlach, die door deze regels te spelen schynt eraan, dat
Perk\'s talent ook by Hooft zelf ter schole is geweest. De terzinen zyn dezelfde als
van Potgieter, met het van Dante afwykende, eenvoudiger rymschema aba, cac,
dcd. In zyn scherp gelynde plastiek is het een der fynste gedichten van Perk, en
het staat te bezien of men het in zyn soberheid niet de voorkeur moet geven
boven het pralender Iris. Iris blyft intusschen het meest geroemde en bewon-
derde gedicht van Perk. In Juni 1881, weinige maanden voor zyn dood, werd het
geschreven. Men weet dat De Gids het, om enkele licht te verhelpen kleinig-
heden, terugzond, waarna het in De Tydspiegel van October 1881 verscheen. In
begin November stierï Perk. Als dichter blykt Perk in dit laatste gedicht, snel en
belangryk, ook in technisch opzicht, vooruitgegaan. Het metrum ontleende hy
aan The Cloud van Shelley, dien hy overigens vrijwel niet gekend heeft, maar
op wiens grootheid en voorbeeld Kloos hem reeds wees.

Het metrum van Iris komt intusschen niet volkomen met dat van The Cloud
overeen. By Shelley is er in de korte regels een afwisseling van twee en drie
versvoeten; by Perk tellen ze er steeds drie. De Iris-mythe, zooals ze In het
oorspronkelyk gevonden wordt in het dertiende fragment van Alkaios, zal Perk
zeer waarschyniyk niet gelezen hebben. Vermoedeiyk zal hy de mythe gekend
hebben uit Preller\'s Geschichte der Griechischen Mythologiequot;). Het natuurver-
schynsel, waarop deze mythe berust, heeft Perk met een diepe, lyrische symboliek
doorzield. Het vers is zyn laatste minnedicht geweest, doorschaduwd van wee-
moed om het onvervulbare, van een onverhoord verlangen naar een liefde die

naar Zefier^snbsp;onthield. Iris verlangt vergeefs

een spoS van^linhtPr,^lf ? Zefier verschijnt op aarde, moet zij wijken en slechts
van tintelende kipnrpnnbsp;^^^^ zij m den regenboog achter. In een boog

schoonS over^e aa\'l\'.i\'lti^^^^^^nbsp;verlangen in ontroerend^

een teekPn wTfL Lnbsp;rustend op de uiterste kusten, wordt het

geäschPnbsp;grootscher dan van een enkel onvervuld lot, van al het ver-

Sa?r aLefnbsp;eenzaamheid is\'de IrS Setoren,

riikP ^ ? ^^ schoonheid vertoont zy zich op aarde, en dit is de eenise maar i

^Sei h^irvnTJn^^^^^nbsp;zelfs schoonheid onttaaHan den ]

zyn droevig verlangen den regen-
lacht onSS^Sr Onbsp;aanschouwen, zeggen: de goudene Iris \'

onsterfSe JhorJi/nbsp;^nbsp;verheerlijking der

overtni^Ji/unbsp;vergoddelijking der poëzie. Met Iris heeft Perk

wÄtnbsp;voorlooper en geestverwant te zyn van De Nieuwe diÏÏ

veJwonïeren Srnbsp;^^^^^teratuur op de hoogte is, kan niet anders dan ziS^

heiri epnnbsp;onafhankelijk dichterschap en zoo spontane schoon-

PERTf\'«nbsp;algemeene traagheid en vervlakking.

^^KKS WERELDBESCHOUWING.

afTfeS ïrSf?nbsp;sluitende wereldbeschouwing uit Perk\'s poëzie

zoegr Snnbsp;overbodig. Perk was een jong dichter en een jong

^erS\'nbsp;meermalen uiting, maar toch zijn d^

^aS ranbsp;bel^gryker dan de wereldbeschouwing, die hy, een enkele

^eiSgnbsp;fnbsp;essentieele zijner poëzie slechts

zoeker Zi^oJinbsp;^^.^o^te is Perk vooral minnedichter en schoonheids-

leerTn k^lnbsp;quot;quot;quot; wijsgeerigen poëet, dien een aantal verzen ^s

wezi Kennen, op den koop mee.

aanvi^\'f i-P^T^\'^ ^^ het huis van zyn vader, Ds. M. A. Perk, voelde hy zich
aangetrokken tot de vrijzinnig godsdienstige richting. Om
dezL ? staakte hy zijn bezoeken aan Alberdingk Thijm. In 1878 schreef hij
toepprto^nbsp;hart en ziel ben ik de moderne Protestantsche richting

die «rif!quot;: / • ^^ toen echter nog geen twintig jaar. De levensopvatting,
sluit^-\', ^ \'^.tal van sonnetten in het derde en vierde boek der Mathilde vernemen,
\' en ri-f daarby nog aan. Ieder wezen moet leven naar zijn aard en bestemmin«\'
■ ODvafHnbsp;men de dingen beoordeelen en waardeeren. Deze geiykmoedig°é

WaarH. ■nbsp;er telkens terug, en het schijnt niet gewaagd in deze leer der

een 1nbsp;^^^ mvloed te zien van Pierson, wiens colleges Perk volgde. Het is

dinh/®^®^heschouwing tan rüstigen, wijsgeerigen aard, die ons in den jongen
wil verwondert. Het is mogelijk dat het reeds een uiting was van zijn dieper
wij van zijn persoon weten wijst toch niet op een zoo placide
liiknbsp;doet eer gelooven dat hier geestelijke invloeden op den ontvanl:e-

jKen en talentvollen jongeman hebben gewerkt, die weer verdwijnen zouden
dameer eenmaal zijn temperament met volle kracht in zijn poëzie doorbrak als
^ «emelvaart, en in Iris vooral. In het laatste vers komt een diepere meer
quot;orieefde berusting uit dan in de oudere, min of meer koel bezonnen sonnetten
onnbsp;heftige, driftige temperament waarschijnlijk van invloed geweest

V net ontstaan van wn vers als Hemelvaart, toch meenen wy daar beter den
^^^nter van Iris te herkennen dan in de behoedzame levensleer dat men zoomin
^invnbsp;water, zijn levensbaan verlaten moet, en de overtuiging dat

P^knbsp;\'\'\'\' ervaring geweten vormt.quot; Uit deze tegenstelling blykt dat

belonnf een overgangsfiguur is geweest, op de grenzen van een oudere, rustig

-

ki^v l°dsdienstige denkbeelden vindt men in enkele zijner sonnetten. Doch ook
gelonfnbsp;yP\'L^\'^®quot;^^ ontwikkeling in. Het Katholicisme, Mathüde\'s

gedachtenbsp;dichter onaannemelijk (XIX). In Belijdenis (XX) vernemen mi

SatÄ ■nbsp;pantheïsme doen denken. „Uw (3od is zonder levenquot; zegt

\'nbsp;u •nbsp;dichter antwoordt: „Kan zonder leven de natuur bestaan?quot;

Uirhii ^nbsp;®terk doordacht en doorleefd pantheïsme,

\'vaart\'.nbsp;Wordsworth of bij Hölderlin. Het gaat ook te ver om „Hemeli

™nbsp;t® beschouwen als de uiting van een romantisch, individua-

\'maarnbsp;Hemelvaart geeft uiting aan een oogenblikkelijk sentiment,

«laar is geenszins de belijdenis van een levensleer.

Maar althans een neiging tot pantheïsme blijkt uit verschillende verzen. In Vaar-
wel aan het Woud (XCIX) zegt de dichter:

Gü hebt mij God het leven hooren noemen.
Andere verzen wijzen op een veldwinnend agnosticisme in het gedacbteleven van.
Perk. In „Nachtquot; (LXXXVI) roept hy uit:

Ik weet, ik weet niet, wie de wereld schiep! —
Of ze is geschapen, of we aanbidden moeten
Wat wij als Leven, ziel of God begroeten.
Of eeuwig slapen zal,- wat eeuwig sliep!
De Doodenakker (XCVII) uit den twijfel aan een persoonlijke onsterfelijkheid:
Hij (de dood) brak den mensch van ziel en stof voor immer
En schonk aan graf en stof een eeuwig leven.
Want al, wat niet te splitsen valt, sterft nimmer.
Het grootsche denkbeeld oppert de veronderstelling, dat God een schepping van
den mensch is. Dit alles te zamen doet ons in zijn ontwikkeling een afwending
van het Christendom ontwaren. Positief kondigt deze zich aan in de omzetting van
het Onze Vader tot een gebed aan de Schoonheid in Aeivtj 0soo
Duidelijker en polemischer uit hij zich in een der later gepubliceerde verzen, die
Perk aan Kloos wijdde.

(XXVI) Is daar dan \'t rijk, dat men met dat gefemel
Den engelen toekent en den god der trouw.
Wy weten niet waarheen Perk\'s ontwikkeling geleid zou hebben. Wel is het zeker
dat hij in 1881 niet langer de vrijzinnig-christelijke richting toegedaan was, maar
nieuwe banen zocht en voorzag. Een gevormde wereldbeschouwing zal men vergeefs
in zijn werk zoeken. Wij zien slechts hoe in den jongen denker de vragen van
wereld en leven woelden en om een antwoord drongen, dat hy zich op verschil-
lende wijzen, maar nimmer bevredigend nog, zocht te geven. In de ontv/ikkeling
van den Mathilde-cyclus is dé vraag of Perk pantheïst was, geen factor van betee-
kenis. Het blijft een vraag op zichzelf, en het antwoord erop, aangenomen dat
het te geven is, kan van geen invloed zijn op de beschouwing van den cyclus
PERK ALS VOORLOOPER EN OVERGANGSFIGUUR. Men heeft wel eens In
I twijfel getrokken of Perk wel als een voorlooper der nieuwe beweging in onze lite-
[ ratuur beschouwd mag worden, -en niet veeleer voor een vertegenwoordiger der
: vroegere generatie moet doorgaan. Het beschouwelijke en didactische element in
zijn poëzie gaf daar aanleiding toe. Dr. Van Ginneken heeft het zelfs gewaagd de
\' Mathilde voor te stellen als een echt Nederlandsche, lyrisch-doctrinale tijd- en
leerzang als Bilderdyk\'s De Geestenwereld, Potgieter\'s Gedroomd Paardrijden en
Florence, en Schaepman\'s Aya Sofia«quot;). Weerlegging van zulk een grandiose bewe-
ring is overbodig. Kloos maakte aan zulk een exces eenvoudig een eind door het
woordje leerzang in lierzang te veranderen, waarmee de afdwaling hersteld is.
; Er zyn ongetwijfeld in Perk\'s poëzie elementen van een ouderen, verouderdem
: stijl, waardoor hy een overgangsfiguur wordt. Maar het nieuwe in zijn werk geeft
den doorslag. De Mathilde-uitgave van Kloos was een nieuw, vernieuwend moment
in onze letterkimde. De sonnetvorm, de natuurvisie in deze verzen, de hoogere
opvatting der poëzie, de verhêerlyking der\' schoonheid, het zelfbewust dichter-
schap, dat waren alle nieuwe elementen, die met de oudere poëzie niets gemeen
hadden. Al zou Perk waarschijnlijk nooit het initiatief genomen hebben tot de
oprichting van een Nieuwe Gids, toch is hij, zonder een uitgesproken en sterk
bewust programma, omstreeks 1880 een vernieuwer in onze poëzie geweest, een
voorbode, een eenige en eenzame figuur onder tijdgenooten, die geheel andere en
minder machtige idealen over kunst en poëzie beleden.

Trouwens ook de persoon van Perk is een andere geweest, dan de vriendelijke,
lijdzame jongeling, dien men zich meestal voorstelt. Er is een soort legende over
Perk ontstaan van een zachtmoedigen droomer, een innemenden ziekelyken jon-
geling met een rijpe, vroegtijdige levenswijsheid.

Die traditie van den zachtzinnigen jongeling is te wijten aan zijn te vroegen dood,,
welke vrij spel liet voor idealiseering, en verder aan het goedbedoelde boek, waar-
mede zijn tante, Betsy Perk, den jonggestorvene eerde. Het bekende portret door
Neuman, dat zich in het Rijksmuseum bevindt, zal er ook wel toe bijgedragen
hebben. Maar de werkelijkheid is anders. Perk kon heftig zijn, scherp en hatelijk
soms. Hij was (gelukkig!) volstrekt niet zoo liefelijk innemend. In zijn brieven
aan Van Deventer liet de jonge student,zieh met de branie van den eerstejaars.

^^rior,nbsp;^ mannelijke geneugten, op wat hij met bravour noemt zijn

zal ^ \'nbsp;rossen, zuipen, pimpelen en poolenquot; met vrienden in Den Haag. Het

dennbsp;^^^^ geloöpen hebben, maar het geeft toch een anderen kijk op

Lhp,^^»nbsp;jongeling der traditie. Zoet romantisch was hij niet. Hij deed

SSenbsp;Noordpoolexpeditie aan te sluiten. Ondanks zijn

hetnbsp;ff\'l \'^^^^ts te gaan visschen met zijn voeten in

eennbsp;waarmede hij zijn dood tegemoet zag, getuigt meer van

durf Ho^nbsp;mannelijkheid dan een christelijk gelaten berusting, meer stervens-

eSaamnbsp;^^^nbsp;^^^^ schoonheid

er^aam durfde te zyn, was nog veel te verwachten. In zijn vroegste opstellen

l jongensachtige onstuimigheid, die vermoeden doet, dat hij, nadat een-
sïinnbsp;sehrijvers was losgebroken, niet achtergebleven zou

het door en door jeugdwerk is, geeft toch zyn critiek op de Hoogere
^urgerschool een typischen kijk op de revolutionaire elementen, die in Perk latent
yn geble-ren. De volgende passage, geschreven anno 1876, kon uit Nieuw-Holland
ennbsp;^^ ^^^ verontwaardiging uit over de taalleeraars,

zenbsp;.nbsp;^^^^ van Douwes Dekker of Van Vloten bezat, „ik zou

ik ^nt,^ te vernietigen door mijn geest, te vergiftigen door mijn bitterheid, ja,
hetnbsp;smaadgalmen naar den kop slingeren en ze roosteren in

vS mtfTf\'^it,!^^nbsp;vlammende verontwaardiging. De bliksemende dolken

kS ^^ vernuft zouden ze rygen aan de moederaarde, ze spietsen in hun dood-
mtchfnbsp;geeselen, dat mijn pen ervan kermde en had ik ze physiek in mijn

ontzfpidrr^ ^^^^ oefenen door ze te worgen met vuile schapestaarten en de
ijzieme lichamen kruipend verwringen en krabbend verscheuren. . quot; enz «i)

blüft natuurlijk onbekookt schooljongens-
nw ^^^^ zonder een heftig temperament schrijft men zoo niet, en het is
^^^^^nbsp;geschreven zou hebben als eenmaal de

^rya ontbrand was en Van Deyssel het vlammende voorbeeld had gegeven Zeker
aarquot;;^, ^^^ eenigen keer, dat hij als criticus in het openbaar optrad, zich slechts
S io, ^^nbsp;bezadigd heeft geuit. De Spectator had hem aangezocht als

criticus voor poezie, maar het bleef bij één critiek. Hy voelde er zich destyds
uet voor geschikt, en het ging hem aan het hart iemands v/erk met zijn critiek
- moeten aanranden. Deze scrupule zou hij, wanneer hij de Nieuwe Gids-critiek
Snl . kennen, naar alle waarschyniykheid wel overwonnen hebben. In den
lïT-nbsp;Februari 1881 besprak hy dan Honigh\'s „Geen Zomerquot;. Honigh

in die dagen een man van naam, en het was een waagstuk iets in zijn nadeel
c zeggen. Perk, die wel inzag dat deze poëzie niet veel te beteekenen had; zag eil
^egen op een vonnis over den Gidsredacteur te vellen. Zoodoende werd zijn critiek
\'dusiachtig, en een lichte spot, die soms even doorklinkt, werd voorzichtig in den
«lond van anderen gelegd. Slechts in een enkele bewering kondigt zich iets nieuws
aan. Lief en schoon zijn lang niet hetzelfde, betoogt hij naar aanleiding van
«onigh\'s gemoedelijke tafereeltjes. Ook betreurt hy het dat de dichter niet
ste^s inhoud en vorm doet samenstemmen.quot; Hij wijst op het voorbeeld quot;van
ö^nburne. Maar het artikeltje luidt nog volstrekt niet den grooten aanval in
, uie reeds in stilte voorbereid ging worden. Op grond van dit artikel zou men in
^erk nog niet den voorlooper der beweging van \'80 durven zien.
^erk had een zeker ontzag voor de oudere, erkende tijdgenooten, en hij was noe
Mifu^^ ^^^^ ^b®®^ vrij van den ouden styl in zijn verzen. Er komen in de
^^aathilde tal van sonnetten voor, die bewijzen hoe ook Perk\'s taal op de n-ens
stond van een oude rhetoriek en nieuwe, doorleefde uitdrukkingsvormen De lucht
w^ niet met één slag klaar en onbewolkt. Zelfs in de oudste verzen van Kloos
zyn er sporen der vroegere rhetoriek aan te wijzen. In de Mathilde zijn ze zelfs
ïalryk. In vele verzen bespeurt men, hoe zijn plastisch talent zich zoekt te ont-
ïmT: f aar tegengehouden wordt door de denkwijze en daarmee samengaanden
styl uit de sch^l der bespiege ende dichters. Zijn verzen hebben daardoor dikwyis
een tweeslachtig karakter. Zyn plastiek komt er niet heelemaal uit. Tusschen
verzen staan onbezielde, versteende uitdrukkingen. Al dadelijk de eerste
SfV.\'fi\'^^^i\'u\'^®\'\' op, gebeeldhouwde sonnettenquot;, is onzuiver en weinig min- :
tomJn^ Schaepman\'s zmgende zuilen. In het geslaagde sonnet Avondzang \'
Komen twee rhetonsche regels voor:

Een koele stilte daalt op donzen veder —
De zUv\'ren nachtzon sprenkelt droomen neder,

„Scheidingquot; (XXVIII) zet eenvoudig plastisch in:

De voerman zwaait de zweep, ik hoor ze knallen;
De wagen ratelt langs de helling heen;
De rem knarst tegen \'t wiel, de schellen schallen.
Maar het verloopt in rhetoriek. De vijfde regel is al een inzinking:
Klein wordt de kluis, waarin de maagd verdween.
De terzinen zün geheel rhetorisch:

Vloeit nu gerust, gü, ingehouden tranen!
Met u moet zich de smart een uitweg banen;
Wat ware een traan, zoo daar geen ziel in trilde?

Spreekt, tranen, dan \'t „vaarwelquot;, dat ik niet vinde.
Sterker nog is de overgang in „De maan verrystquot; (XXX), waarvan het eerste
kwatrijn zeer oorspronkelijk is:

Het duister doet de tinten samenvlieten,
En dekt met fulpen nacht het schel azuur, —
Nu gaat de glimvlieg heen en weder schieten,
Gelük een star, gehjk een dansend vuur.
Maar onmiddellyk volgt er dan, in het tweede kwatryn, onpersoonUjk en ongezien:

De stilte bidt---- Een tempel is natuur.

En de aard voelt zich met vrede als overgieten.
Voortdurend is er die afwisseling van dorre, doode, overgeleverde taal en met
open oogen geziene, verrassende beelden, waardoor deze poëzie zoo merkwaardig
: duidelük een overgangsverschünsel tusschen oud en nieuv/ wordt. Zelfs in het
prachtige De Scheper (LXXXVII) is er in een dooden regel sprake van „een
; blik waarin de liefde woontquot;. Overal zyn er de sporen en slakken der oude rheto-
riek. Een staalkaart van rhetorische wendingen is O, zomer! (XLIV): een zomer
met gouden lokken en sneeuwen handen, wier geurige adem zucht; die gloeien
wekt, waar zielen wieken spanden; die juicht en de wereld smeekt, vreugdetranen
het oog ziet ontspringen; des zomers zangers zingen er het lied des lijdens. Maar
tusschen deze overgenomen wendingen toch weer een frissche, eigen regel, over
de handen, „die bloemenslingers slank gebogen houden.quot;

Meestal echter blyft de dichter ih het rhetorische toch nog consequent en logisch,
zoodat er in de minder geslaagde verzen geen dwaasheden en groteske beelden
voorkomen, zooals de poëzie van zün oudere tydgenooten die in overvloed te
zien geeft.

Een enkele maal is de rhetoriek bepaald leelyk: (XLVII)

De dag heeft reeds den zonnekus ontvangen
Aan de overzy der kim, waar de echtkoets staat.
In Tevredenheid (XCI) is de derde regel leelyk en grof na de fyne plastiek der
vorige:

• Een rozelaar staat aan den groenen zoom
Des meirs, en spiegelt zich; de rozen hangen

Voorover, turend naar heur frissche wangen____

In het laatste sonnet komt een schrikwekkend leelyke regel voor:

„Nu bigg\'len tranen uit myn oogen.quot;
Merkwaardig is het toch hoe de ouderwets opgezette en verstandelijk berede-
neerde verzen, als byv. Aanzoek (XIX), Vaarwel (CI), Aan den lezer I (CIV) in
\' hun soort weer zuiver zyn en geheel natuurlyk verloopen. Perk\'s talent overwint
meermalen de bezwaren van het oude schema: beeld en toegepaste moraal, zoo-
, dat de verzen in hun soort vaak zeer verdienstelyk zün, zooals Wilg en Popel
(LXXXVIII) en De Porei (XCIH). Zulke verzen hebben in hun genre alle recht
van bestaan. Von Platen, Barbier, Goethe zelfs en vele anderen hebben het niet
versmaad zulke verzen te schryven.

Hierboven zyn slechts enkele voorbeelden gegeven ter kenschetsing van de rheto-
rische elementen in Perk\'s poëzie; zy zouden met vele te vermeerderen zyn. Ten
anderen zyn er vele voorbeelden van een levende en gloednieuwe plastiek, vooral
in Sanctissima Virgo, Die lach. De Schietbeek, De Adelaar, Maneschün, Sluimer
(dat voorin De Kleine Johannes zou kunnen staan). De Stroomval, Dorpsdans,
De Scheper en de grotsonnetten waaraan Verwey in zyn studie over Jacques Perk
een prachtige beschouwing heeft gewüd. MeesterUjk is vooral de eerste terzine van
Fakkelglans. Tal van verzen hebben een sterk plastischen aanhef, waarby de

SomLii®^quot;nbsp;achterblüft. Voorbeelden daarvan zyn Morgenrit, Mist,

opsteen en vooral De Forel.

öoTtkSquot; geheelen cyclus Is er een voortdurende, soms sterke afwisseling in het
S var, ^hÏnbsp;^ belangwekkend schouwspel hoe in de sonnet-

worste^nfw^^quot;^\'^®.®^nbsp;poëzie om bevrijding \'

St i dL\'\'\' verouderden styl en beurtelings de nederlaag lydt of zegeviert
onSskPn?.! onevenredigheid van het poëtisch gehalte der verzen blykt Perk ,
vJSln , een overgangsfiguur en voorlooper der nieuwe beweging.

i°®ephine de Grootquot;, door Betey Perk in haar boek
S S ^ bewyzen dat Perk ook in 1880 het roer nog niet geheel en v^r-

dit omzicht leerzaTm.

CSynbsp;opvattingen over kunst heeft uitgesproken, sluiten die ook bij

oud^nTfnbsp;van Van Deyssel is, wat hij in een

T^ opstel over De Dichter schreef:

^^^ aieleleven der menschheid bespiedt, de taalgeleerde,
d^T^f^^nbsp;het middel aan de hand geeft kennis op te doen

iTwquot; T^f®^®nbsp;PbV^^eke wereld, de rechtsgeleerde dié

Sennbsp;^^^nbsp;rechtvaardigheid de overhand krijgt, zy

naa?quot;.™r quot; overgang tot het hoogere. Maar boven hen allen staat de kSnste-

^^nbsp;^^et ver meer. In het eerste der

Annetten Aan den Lezer, vinden wy:

Wellicht heb ik, wanneer ik zong. om \'t zingen
En niet om lof, als loon, myn zangen dichtte
-p.,.nbsp;Tóch aan een roeping, onbewust, voldaan.

\' ^ ernbsp;standpunt van Perk. Zyn kunst ging hem bovenal, maar hy zag

roeping in, die haar voor anderen dan den kunstenaar alleen
quot;crnetfende waarde gaf. In het volgende sonnet (CV) zegt hy:

Gy hebt als dichter niet vergeefs bestaan,
.nbsp;Als \'t één bekoort, en styft in moed en streven!

ich -Jinbsp;denken wat hy in een vers „Aan....quot;, anno 1880

^nxyft:nbsp;Hy is geen kunstenaar, die naar belooning tracht,

nnbsp;Het loon der hoogste kunst is kunst\'naar zich te voelen

ergelyke gedachten vinden wy ook in het 16e der sonnettenreeks, die Perk aan
^oos wydde, in meer eigenaardige dan mooie verzen over de Faam:
Ik zoek haar aan noch vlied haar. Zoo myn zangen
Vergetelheid bereid is en de dood.
Het jaagt my \'t bloed noch uit noch naar de wangen.

Is \'t my geen loons genoeg dat ik genoot
By \'t dichten? Kan ik grooter loon ontvangen
Sinds my door haar een vriend zyn vriendschap bood?
Alaar deze vreugde over het dichterschap, was nog geen uitsluitend en hooghartig
principe, als later by Van Deyssel. In het vorige sonnet (XV) schreef hy:
Het lyden maakt den dichter tot den rechter.
,nbsp;De dichter moet der menschheid leed verzachten.

-Nieuw was Perk\'s gebruik van het sonnet, een vrye en onafhankelyke keuze van
een m zyn tyd gesmaden versvorm. Met Perk begint de hegemonie van het sonnet
m onze poëzie. Zyn keuze was een daad. Sinds den verwoeden aanval van Bragu
op de „geverfde pop met rinkelen behangenquot;, was het niet veilig meer sonnetten
^e schryven. Met talent en overtuigingskracht moest deze vorm in eere hersteld
worden. Perk, Kloos en Verwey hebben hier de volle eer van
Onafhankelyk van elkander waren Kloos en Perk tot den sonnetvorm gekomen
«oe Perk tot zyn keuze gekomen is, is niet bekend. Maar hy kende en genoot
van de sonnetten van Goethe, Von Platen, Rückert, Herne, Körner Barbier
quot;e Musset, Petrarca en Hooft. Aan Vosmaer schreef hy ter verdediging van den
«oor hem gekozen dichtvorm, dat naar zyn meening geen moeite te veel mocht
^jn om „zyn denl^beelden kunstig uit te drukken.quot;
\\ Dat hy zich bewust was, met den sonnetvorm iets nieuws te wagen, biykt uit
ae sonnetten die als een zelfbewuste apologie den cyclus openen en sluiten en
^ 1 waarin hy verklaarde eigen wegen te zyn gegaan (I, CVII, ook CIV). In het
1 laatste sonnet van den cyclus stelde hy zich ook tegenover de huiseUjke poëzie

in de regels:

En wüken zle ik reeds, in breede scharen,

Wie \'t schoone in \'t kleine alleen houdt opgetogen.
Nieuw was ook ongetwijfeld Perk\'s natiiuryjsie.. Met klare, open oogen zag hij
het leven der natuur, en zijn verzen danken daaraan hun kleur, beweging, ritse-
ling, ruimte, klank, licht en schaduw. Zijn natuurpoëzie is uit de eerste hand.
„Perk was de eerste impressionist in onze dichtkunstquot; (Verwey) s^) Algemeen was
men gewend aan natuurbeelden uit de tweede hand, elke indruk ging eerst door
den beschouwenden en moraliseerenden geest van den dichter, en werd daar tot
rijmen geschikt.

Nooit dat een dichter de natuur om haar zelf zag ! Hij kende de open lucht niet,,
maar akkers, heuvelen en bosschen zag hij door de beslagen vensterruit van zijn
geloof en levensbeschouwing. Vandaar dat de natuur altijd met nevenbedoelingen
bezongen werd. Er was geen natuurpoëzie. De natuur was een parabel van Gods
grootheid. Zij getuigde, bad, loofde, juichte, dankte. Het koren was schoon als
Gods koren, symbool van \'s levens oogst, van Gods weldaden, en bij gelegenheid,
van \'s menschen vergankelijkheid. De leeuwerik loofde den Heer en meldde een
hemelsche boodschap, of bejubelde het leven, de lente e. t. q. Maar nooit was er
het koren alleen, blond, glanzend en wuivend in den wind, nooit de leeuwerik
alleen, als een trillende jubeling, even zichtbaar in het vérre blauw van den
hemel. Altijd liepen de gedachten van den dichter naast de natuur. Perk bracht
weer het landschap terug in de poëzie, de heide, het bosch, een dal, een beek,
heuvels, een bruisende waterval, het wazige meer, zon- en maanlicht, burcht-
ruïnen, grotten en ravijnen. Helder en zichtbaar is dit alles in de veelzijdige
plastiek van zijn sonnetten uitgebeeld. Hij zag het schoone ook verder dan in de
geijkte en erkende pracht van bosschen en korenvelden. Hij zag de vreemde,
\' schrikwekkende schoonheid der grotten, en beeldde die eens en voor goed uit. Daar-
aan herkent men ook den waren dichter, dat hij zijn onderwerp eens en voor goed
behandelt. Perk werd de dichter der grotten van Han en Rochefort, en zün beeld
ervan is onvervangbaar. Duisternissen en gapende diepten, de kilte van steen en
vochtigen bodem, wanstaltige stalactieten, spokige schaduwen, en de doodsche
fladdering van vleermuizen werden in zijn sonnetten tot schoonheid gevormd.

Nu trilt mijn schäduw langs de grauwe wanden.

Nu sjirpt de heesche nacht daar in den hoogen,

Waar \'t grimmelt aan des heischen hemels randen,

Van wie daar fladd\'rend kleven aan de togen----

Een oorspronkelijke natuurpoëzie bracht Perk, die nieuwe wegen ging, en ont-
dekkingen deed zelfs in de duistere, geschuwde uithoeken van een versteende
natuur. Hier ontmoeten wü den romanticus in den dichter.

Zoet romantisch heeft men de poëzie van Perk wel genoemd om de liefehjkheid
van zün droomen en landschappen. Er is inderdaad wel iets van romantische
idealiseering in. Hü fantaseert zich den vrede van den landman, den liefdevollen
blik van den scheper over zün kudde, den bekoorHjken dorpsdans met den onbaat-
zuchtigen vedelaar. Een scholier maakte op het hooren van Dorpsdans bezwaar.
Hü stelde zich dien dorpsdans heel anders voor, en uit die opmerking blükt een
gezonde zin voor realisme. Toch kan men zich dit tafereeltje voorstellen bü de
gemoedelijke en goedaardige bevolking van de dorpen in den omtrek van Laroche.
Romantisch in den gebruikeUjken zin van het woord, zün ook de grotsonnetten,
en de voorliefde van den dichter voor burchtruïnen en maanlicht. Maar een
dieper, meer essentieele romantiek vindt men in Hemelvaart, waar de dichter
deze wereld ontvlucht en verstoot en zichzelf een ruimer wereld vindt, die het
heelal omvat, en vooral in Iris, waar het onvervulbare verlangen zich in een boog
over de wereld der stervelingen spant. Hier beeldt Perk het wezenhjk romantische
sentiment uit, dat binnen de grenzen onzer literatuur gedurende de 19e eeuw
zoo zeldzaam was.

WAARDEERING VAN PERK. Het is duidehjk dat dit dieper romantische senti-
ment door zün tüdgenooten, die tot kleinere en conventioneeler gevoelens de
poëzie beperkten, niet werd begrepen.

Ook de belangelooze „Reimfreudigkeitquot;, die met Perk in onze poëzie herleeft, was
hun vreemd. Men vond zün sonnetten onnatuurHjk en gekunsteld. De poëzie van
Perk werd in zün tüd door weinigen gewaardeerd, door velen genegeerd en dik-

wijls bespot. Zelfs zyn vader twijfelde na den dood van Jacques Perk of zijn
verzen wel een uitgave verdienden. Het klassieke voorbeeld zijner miskenning
IS de weigering van Iris door De Gids. Niet veel trouwens heeft hij zelf van zijn
v/erk in druk gezien. Nederland, waarin hij anno 1878 debuteerde, nam eenige
malen verzen van hem op. Daar kondigde hij ook zijn sonnettenkrans aan««).
Na bijna een jaar wachten kreeg hij in October 1880 eindelijk toegang tot den
spectator en zag er toen Bouwval, Duif en Sperwer, Nacht en Dorpsdans geplaatst.
Ook de tien sonnetten uit de Mathilde, die hij tot een afzonderlijke reeks „Een
■Helle- en Hemelvaartquot; vereenigde, verschenen in den Spectator (Sept. 1881). Het
waren de grotsonnetten, voorafgegaan door Sanctissimo Virgo en gevolgd door
«emelvaart. Iris verscheen een maand voor zijn dood in De Tijdspiegel. In Uilen-
^legel werd zijn werk geparodieerd.

Toch heeft Perk zich niet miskend gevoeld. Hij was geen eenzame revolutionair,
maar genoot van elke erkenning zijner verzen door de plaatsing in tijdschriften,
flie de officieele letterkunde vertegenwoordigden. „Dank zij Jacques Perk\'s ver-
eering van \'t officieele, als dat officieele hem maar vriendelijk tegemoet kwam,
voelde hü zich volstrekt niet achteraf gezet, of, waarschijnlijker, kon hij zijn
teleurstelling in zichzelf verbergenquot; (Kloos) se). De voornaamste oudere tijdge-
nooten lieten zich gunstig over zijn talent uit, maar zulk een beleefd gebaar was
^en algemeen usance. Aan de waardeering voor zijn verzen van Alberdingk
Thijm, Schimmel, Pierson, Ten Kate, Hasebroek en Ten Brink, waarvan Betsy
Perk in haar boek gewaagt, moet men niet al te groote waarde hechten. Slechts
Vosmaer schijnt hem zeer bewonderd te hebben. Weliswaar las hij dè verzen op
een ouderwetsch verstandelijke wijze, zooals de varianten die hij soms aan Perk
voorstelde, bewijzen, maar hij genoot er toch oprecht van. Het oordeel van Kloos,
dat Vosmaer in Perk\'s poëzie niet meer gezien heeft dan een „wel aardige ver-
zameling jeugdige probeersels waar een beginnend talent uit sprakquot; s?), lijkt mij
^juist en onbillijk. Vosmaer kon de verzen van Perk nog niet op de wijze van
Kloos verstaan, maar hy heeft ze niettemin bewonderd en zich voor den schrijver
ervan geïnteresseerd.

In den Spectator van 17 September 1881-, dus nog voor Perk\'s ziek worden (22
Sept.), zonder andere motieven dan zijn waardeering alleen, schreef Vosmaer
naar aanleiding van Sanctissima Virgo: „Wie had sinds langen langen tijd, met
zóó groote kunst, in zóó weinig woorden, eene donderzwangere lucht, het los-
barstend onweer, en den met eenen regenboog herboren vrede, zulk een natuur-
tafereel geschilderd als in dit meesterlijke sonnet? Sanctissima Virgo. Ik voelde
des dichters heerlykheid en voelde mij verhevenquot;. Den geheelen sonnettenkrans
Een Helle- en Hemelvaart noemde hij zeer schoon. Door Vosmaer\'s toedoen werd
^erk ook verzocht de poëziekroniek in den Spectator te schrijven. Wij zagen dat
daar weinig van kwam. Later viel zij weer in handen van Holda!
Kloos heeft Vosmaer\'s waardeering voor Perk te kort gedaan s«). Hij was dan toch
de eenige der oudere tijdgenooten, die, al was het dan op zijn wyze, Perk\'s betee-
kenis inzag en zijn talent recht deed wedervaren. De officieele erkenning bleef
nog lang uit. Dank zU Vosmaer\'s medewerking, werd eindelijk, in 1882, de uitgever
Pyttersen te Sneek bereid gevonden den Mathilde-cyclus in boekvorm te publi-
ceeren. Dit werd de klassieke uitgave van Kloos, waaraan ook Vosmaer zijn naam,
en eenigermate zyn medewerking, verleende. Eerder waren reeds Kloos\' beroemd
geworden In Memoriam (1881) en zyn Inleiding (1882) in den Spectator versche-
nen. In De Gids van 1883 waardeerde Van Hall in Jacques Perk den schilder
Van tafereelen als Dorpsdans en De Scheper, maar de Mathilde-vereering noemde
hy gekunsteld. Mr. Joan Bohl begroette in den Spectator de uitgave met bewon-
derende terzinen: „Daar was dan eindeiyk Dante een zoon geborenquot;. Zes weken
Voor zyn dood had Perk aan zyn tante geschreven: „De toekomst baart my wei-
nig zorgen, te meer daar myn dichterroem geweldig stygt en zich de letterkun-
digen met my onledig houden. Daar is een party voor my en ook van tegen-
standers.quot; Maar de laatste had voorshands de meerderheid, en grooter nog was
het aantal der onverschilligen. De publieke belangstelling en waardeering voor
zyn werk bleef nog lang uit. Uitgevers noch publiek voelden ervoor. Zelfs Van
Ëeden waardeerde de MathUde destyds maar matig, vyftien jaren duurde het,
eer er een nieuwe editie volgde (1897). Daarna ging het snel en in stygende hjn
met de herdrukken. LUith en Godenschemering waren echter reeds in 1885 her-
drukt. Eerst omstreeks 1890 werd het een algemeen gangbare meening dat Perk

een goed dichter was»»). Dan doet zelfs Jan ten Brmk die concessie.
INVLOED VAN PERK. Maar reeds eerder was zijn werk in de poëzie na 1880
invloed gaan uitoefenen. De voornaamste invloed van Perk bestaat natuurlijk in
zijn aandeel aan de vernieuwing onzer poëzie. Maar er zyn ook epigonen aan te
wijzen.

Een oogenblik scheen Perk school te maken. Kort na zijn dood begint de stroom
van sonnetten te vloeien: Elise Knuttel-Pabius, Lütkebühl, Waalner, Fiore della
Neve, en vele andere thans vergeten dichters, komen met sonnetten in de ver-
schillende tijdschriften voor den dag.

Een kras voorbeeld der directe navolging van Perk, kort na 1882, is het volgende
sonnet van Elize Fabius, uit den Ned. Spectator (1883):

De flonkerhemel schittert van den gloed.
Die tintelt hoog aan donkerblauwe bogen,\'
En lichtend spieg-elen de hemelbog-en
Zich duizendvoud in \'t meer aan mynen voet.

Zoo \'t ideaal!---- Met tooverend vermogen

Dat van de hoogste schoonheid droomen doet
Weerspiegelt het zich stralend in \'t gemoed \'
Van WIG het in den g\'eest aanschouwien mogen*

En evenals in held\'ren zomernacht

Elk golfje \'n weerglans van zich schijnt te geven

Der op het meer gedaalde sterrenpracht.

Zóó, wie de schoonheid heeft gevoeld, hy tracht
In beeldende gedachten te doen leven
Het ideaal dat in zijn harte lacht.
Het wemelt van reminiscensies aan verzen van Perk.

Een ander curieus voorbeeld van onmiddellijke naklank is een gedicht Oceana
noctis, onderteekend Goldemar, uit den Ned. Spectator van 1888.

En dan staar ik uit en ik hoor naar \'t geluid

Van den wind jn de jagende luchten

Tot een wonder gezicht van breedstralend licht

Mij diep in mijn kolken doet vluchten.

Dan vergeten de zeeën myn eindlooze weeën.

Als de zachte glansen der maan

Haar toornige duister doorstroomen met luister

En haar dreunende krachten vergaan.

Maar ik rijs weer omhoog----quot; enz.

Perk\'s natuurpoëzie heeft vrij veel navolging gevonden. Van de epigonen is Edw.
B. Koster het bekendst geworden. Ook op de oudere verzen van Hélène Swarth
heeft Perk invloed uitgeoefend. Soms zijn het zwakke naklanken, bijv. in De Grot:

En \'k hoorde vleermuisvlerken om mijn haar
En in Op den Bergtop:

Ik raak de wolken, heel de hoogte is mijn,
\'k Wil niet meer dalen, waar de menschen zijn! oquot;)
Haar bundel „Blauwe bloemenquot; droeg zij aan de nagedachtenis van den jongge-
storvene op. Ook in de oudste verzen van Verwey en Van Eeden vindt men soms
den toon van Perk terug. Bij Verwey een regel als:

de eeuwige liefde, die nooit liefde bond.
Dan in een der sonnetten uit de reeks „Van de liefde die vriendschapquot; heet: (38)
Want tlians werd zang om u mijn strenge plicht
En U bezingen Is groot dichter zijn.
In een oud vers van Van Eeden o^) treffen wy de Perkiaansche neiging tot woord-
spelmg aan:

Hoe zinkt thans grootte en kleinheid in het niet.
Waar \'t kleinste zich zoo groot komt openbaren.
Een enkele maal hooren wij ook by Kloos den toon van Perk:

De jongling staart, met beden in zijn blikken.
Op \'t klare beeld der godheid, die hem boeit. (70)

En de aanhef van 78:

De Sterfling zoekt — in \'t eenzaam zoekend zwerven
Naar \'t licht, dat hel uit min\'lijke oogen schiet,
Den zilv\'ren toon, die van twee lippen vliet —
Een schijn der eeuw\'ge schoonheid te verwerven,
behooroi tot de oudste van Kloos. Zij zouden door Perk geschreven
de geliefde zijn Madonna (78), de Liefde een

Snp.? quot;ifnbsp;h« liefste (3). Ook deze gedachte

«ennnert aan Perk m zyn „Madonnaquot; (XVIII).

p^er IS de invloed natuurlyk wederkeerig.

onw ^^ KLOOS. d\'Oliveira verhaalt in een interview «2), hoe een toevallige
wimoetmg in de Kalverstraat de beide dichters tot elkander bracht. Zy kenden
iiiH» oppervlakkig van de Hoogere Burgerschool. Perk ging op Kloos toe en gaf
uiting aan zijn bewondering voor Rhodopis, dat in Nederland was verschenen.

e vriendschap was spoedig gesloten. Perk las Kloos zijn verzen voor, en ont-
hPT-in,! voor het eerst waardeering er voor. In een der sonnetten (24) aan Kloos
quot;erinnert hy aan hun ontmoeting:

Rhodopis met het blozend rozen-aanschijn
,nbsp;Legde onze handen heim\'lyk In elkander.

ftinoJ ^^nbsp;^^^^nbsp;Kloos en Perk intiem met elkander om. Samen i

udaKten zij in den \'zomer van 1880 een reis naar de Ardennen en hebben toen ■
Laf 1 leermeester Dr. Doorenbos, die in Brussel woonde, weder ontmoet.

drer kwam er een verwijdering tusschen de twee dichters. Beiden waren jong en
om J\'nbsp;verschillend van aanleg. Toch bleef Kloos de aangewezen man

snnr, 1nbsp;nalatenschap van Perk te verzorgen. Perk heeft een aantal

11nbsp;aan zijn vriendschap met Kloos gewijd, die deze later in den romme-

teii-t ^^^^^^ng 1894 van De Nieuwe Gids publiceerde. Het zyn uitingen van har-
quot;J^e vriendschap en bewondering en van een beminnelijke levensliefde. Leven
n laten leven, en met tevredenheid het leven aanvaarden, is de hoofdgedachte
wnnJ^T®^^\'^\' meerendeels nogal vlak en overlegd redeneerend zijn, en soms
^ordelyk naklanken bevatten der Mathilde-sonnetten.

^mmige verzen der reeks van 28 sonnetten geven een duidelijken kijk op het
levp^ f de verhouding der vrienden. Perk had een stoïsche neiging om het
tQ^ ^j^^nemen en te waardeeren zooals het was. In het tweede sonnet zegt hy

Eén trek in u wilde ik dat anders ware,
Daar gij daärin alleen van my verschilt,
\'fc Is dat gij zooals U elk ander wilt.
En wilt dat elk uw wezen evenare.
laat er den raad op volgen:

O oordeel niet, laat ons niet vergelijken
Onszelven met wie anders zijn dan wij.
— Tevredenheid alleen maakt vroolijk, vrij.

■In het volgende:

Kom laat een lach zich om uw lippen plooien
_nbsp;Mijn arme vriend, die alles droevig ziet.nbsp;*

«et schynt wel dat Perk tegen den, een jaar jongeren, vriend heeft opgezien,
althans in literair opzicht. Kloos was zeer beslist in zyn meeningen, oordeelen
en afkeuringen, en stond reeds veel meer bewust dan Perk tegenover de officieele
letterkunde. Perk vond in de trots en overtuigingskracht van zijn vriend steun
voor de vragen die hem bezighielden: (17)

Gij biedt me uw forsche hand ten steun bü \'t strijden,
^e verzen bewyzen, dat Perk en Kloos zeer intiem bevriend zijn geweest en dat
men dit ten onrechte later in twyfel heeft getrokken. Perk gewaagt van:

De vriendschap, die mij lachend tegenblikt
^nbsp;Uit uw oprechte en trouwe vriendenoogen.

^at er later verwijdering volgde, dat Perk misschien een breuk onvermijdelijk
Kacht heeft om zijn onafhankelykheid te bewaren, doet aan het feit hunner
^lendschap niet af.

Invloed heeft Kloos ongetwijfeld op Perk gehad. Veel dat nog sluimerde, zal hij
^n nem wakker geroepen hebben. Zijn ontwiklceling heeft hij versneld, de kente-
quot;ng in zyn denkbeelden, waardoor hy zich meer en meer van het christendom

afwendde, beïnvloed, zijn zelfbewust kunstenaarschap versterkt. Verwey meent,
•dat Hemelvaart, Aeivr) ©BO0 en Sluimer onder invloed van Kloos zijn geschre-
ven. In de beide eerste verzen is die invloed duidelijk naspeurbaar; ze werden
■ook in de periode hunner omgang geschreven. In het 18e der sormetten aan
Kloos vindt men dien invloed zeer sterk:

Wie zag de tranen, die geplengd zijn, sedert
Dit arm hooghartig hart zich rouwend boog
En deze trotsche ziel, die zich bedroog
Zich heeft deemoedig voor een mensch vernederd.
In dit geval is de invloed zoo sterk, dat wij nauwelijks meer de stem van Perk
zelf hooren. Over het algemeen echter is de invloed van Kloos bevruchtend ge-
weest voor Perk\'s oorspronkelijk talent en van beslissende beteekenis voor zijn
ontwikkeling in den laatsten tijd van zijn leven.

INVLOEDEN OP PERK. Ook andere invloeden hebben er op Perk gewerkt. Met
het nagaan van invloeden kan men echter nooit te voorzichtig zijn. Doorgaans
geeft het aanleiding tot willekeur en fantasie. Perk las veel. Zelf noemt hij zijn
voorliefde voor Goethe, Vondel, Virgilius, Ovidius, Dante, Heine, De Musset.
Eenige zijner sonnetten voorzag hij van bijschriften uit Virgilius en Ovidius. By
Dante en Petrarca leerde hij wat een verzencyclus is. Ook de sonnetten van Von
Platen, Rückert, Barbier en Körner las hij. Het eerste kwatrijn van Barbier\'s
Rafaël zal wel indruk op hem gemaakt hebben.

Ce qui donne du prix ä l\'humaine existence,
Ah! c\'est de la beauté le spectacle éternel!
Rien n\'égale en splendeur le destin du mortel
Qui peut la contempler dans sa pure essence.®«)
Kloos veronderstelde reeds dat er in Perk\'s verzen een aantal reminiscensies te
vinden zouden zün aan de sonnetten van Goethe, die hy zorgvuldig las, en be-
wonderde. Reeds het citaat van Goethe: „Denn eben die Beschränkung läszt
sich lieben, wenn sich die Geister gar gewaltig regenquot;, wees er op, dat zyn
gedachten naar Goethe gingen, toen hü Aan de Sonnetten schreef. Andere ver-
zen, waarvan de toon by die van Perk aansluit zyn:

Ich suche dich, du suchst mir zu entweichen (Das Mädchen spricht.)

—nbsp;Was ich bedarf ist überall zu haben

Und unentbehrlich bring ich mit — die Liebe (Reisezehrung)

—nbsp;Da war es gleich alsob der Himmel glänzte,
Mir schien als wäre nichts mir, nichts entgangen.
Als hätte ich alles, was ich je genossen! (Abschied)

—nbsp;Mein einzig Glück auf Erden is dein Wille. (Die Liebende schreibt)
Der Dichter pflegt, um nicht zu langeweilen---- (Mädchen).

Van Shelley heeft Perk slechts The Cloud en The Skylark gekend»«). Aan Kloos
gaf hü een exemplaar van Shelley\'s werken als verjaarsgeschenk, met een sonnet
erbü, waarin voorkomt:nbsp;wil gedoogen

dat vriendschap biedt wat gü het meeste lieft.
. Invloed van Potgieter is er in De Schim van Hooft.
Van Huygens en Hooft nam hü de voorkeur voor woordherhalingen en woord-
spelingen over. Hooft\'s verzen waren het kunstig voorbeeld voor zyn minne-
zangen. Kloos wees op invloed van een regel van Hooft in Die Lach. „En van
die lach is glimlach dageraadquot;, stemt overeen met Hooft\'s: „En is geen lachjen,
neen, maar lachens-dageraad.quot;

Verwey®«) werd door Alex. Gutteling opmerkzaam gemaakt op d? overeenkomst
tusscnen Perk\'s Dorpsdans en een der Minne-zinnebeelden van Hooft, waarvan
zoowel de tekst als het embleem by Dorpsdans aansluiten. Het luidt:

Zü leeft en doet ook leven,
Het leven van den windt baert leeven in de gloedt.
Zoo leeft met mü mün lief, die leeft en leven doet.®\'\')
\' De uitdrukking „het bruine lichtquot;, die Perk in Harmonie (XV) gebruikt, komt
bü Hooft en, over \'t geheel, herhaaldelyk bü dichters der zeventiende eeuw voor.
Ook bü onze klassieken. Vondel, Hooft en Huygens heeft Jacques Perk dus zün
I talent geschoold. Maar geen van deze of andere invloeden heeft inbreuk gemaakt
op zijn oorspronkelükheld. Zyn poëzie heeft een volkomen persoonhjk karakter,
en vormt in de ontwikkeling onzer lyriek een belangrüke schakel.

AANTEEK:ENINGEN bij hoofdstuk III.

Willem Kloos. Jacques Perk\'s kunst, historisch en aesthetisch beschouwd.
^ Voorrede tot den 4en druk van de Mathilde (1901).
jjJ Ch. v. Deventer. Hollandsche Belletrie van den dag, dl. II, pag. 168.
^ Albert Verwey. Proza, dl. I, pag. 15 (1920).

gt;nbsp;Betsy Perk. Jacques Perk geschetst voor \'t Jong Nederland der XXe eeuw,
met onuitgegeven prozastukken, gedichten en portretten van den dichter
(Van Looy, A\'dam, 1902).

\' A. c. A. J. Greebe. Jacques Perk\'s Mathilde-cyclus, in den oorspronkelijken
^ vorm hersteld (diss. 1915, \'s Gravenhage, Nyhoff).
\' Jac. V. Ginneken. Studiën, Aug. 1916.

ld.nbsp;Open brief van een pater aan Willem Kloos. Studiën 1918,

50e jrg., dl. 89.

Cf Ch. V. Deventer. Uit het leven van Jacques Perk. Brieven van hemzelf aan
^ Ch. M. V. Deventer. De Gids 1916, dl. 3.

Jnbsp;P. de Reul. Un souvenir d\'enfance sur J. Perk. De Witte Mier, Oct. 1925.

Erato, Mathilde-cyclus, soimet IV.

gt;nbsp;Eerste aanblik, sonnet V.

) Ik min Uw minnaar, sonnet Vin.
Bekentenis, sonnet X.
^^^ Smeekbede, sonnet XI.

Harmonie, sonnet XV.
^J^ Zij komt, sonnet XII.
^ J Ochtendbede, sonnet XXI.
^^^ Madonna, sonnet XVH.

Kloos. Veertien Jaar Litt. Geschiedenis, dl. I, pag. 75 e. v.
Onthulling, sonnet xxn.
j gt; Een handkus, sonnet XVI.
\' De Bergstroom, sonnet XXV.

J Voorpvoel, sonnet XXVII. Men lette erop dat O, Noodlot (XXVI) eigenlijk
op dit sonnet vooruitloopt. Wat hier nog voorgevoel is, is daar reeds zeker-
5 heid.

Scheiding, sonnet XXVin.
Cf. Ommekeer, sonnet XXXI.
J Mijmering, sonnet XXXII.

Mist, sonnet XXXV.
jg^ Intrede, sonnet XXXVI.
J I5ag, sonnet XLin.
^ gt; Een adder, sonnet XLVI.

Machtige aandrift, sonnet XLVIH.
De afgrond, sonnet LV.
Bü \'t graf, sonnet LXI.
De bede in \'t woud, sonnet LXXIII.
De sonnetten LXXVI, LXXVII en LXXVin.
Storm, sonnet LXXIX.
Ci\' Het lied des Storms, sonnet LXXX.

Prans Coenen. Studiën van de Tachtigerbeweging, pag. 188.
Hemelvaart, sonnet LXXXI.

gt;nbsp;Nacht, sonnet LXXXVI.

^ gt; Wilg en Popel, sonnet LXXXVIII.
J Zegen mü, sonnet XC.
43\\ quot;^wee rozeblaadjes, sonnet XCII.
^^^ Het wederzien, sonnet XCV.

Vaarwel aan \'t woud, sonnet XCIX.
^ Laatste aanblik, sonnet C.
Kalliope, sonnetten.
_4§y.J7—QcoffV sonnet CVI.
Aan de sonnetten, sonnet CVII.
jj gt; Kloos. 14 Jaar Litt. Geschiedenis, dl. I, pag. 13.
^ ) Nederland, jrg. 1880, dl. III, pag. 292.
quot;quot; ) Kloos. 14 Jaar Litt. Geschiedenis, I, pag. 14.

Dr. A. Nyland. Jacques Perk\'s Mathilde cyclus.

land\'^\'gS inbsp;\'\'\'nbsp;sonnettenkrans, Groot-Neder-

quot;) Het zün:\' Gebenedyde Stonde, Liefde, Ik min Uw minnaar. Besluit, Harmo-
nie Een h^dkus. Aanzoek, Onthullmg, Noodlot, Voorgevoel Ommekeer

Sed erdSnbsp;^^^^^ige aandrift. Was d^t een

lied, Vru Herdenkmg, De grijsaard op den berg. Een denker. De aliker Het
^g van \'t woud. De mis. De Voorzaat, Kennis I en II, Avondgroet Sen mff
m TenT\'nbsp;grootsche denkbeeld, Vtol ?an S

Kloos. 14 Jaar Litt. Geschiedenis, I, pag. 11

Verwey. Proza dl. I, pag. 14.\'

V. Deventer. Hollandsche Belletrie van den dag

Dr. Aeg. W. Timmerman. De heer Greebe en zijn boekske Nieuwe Giriq iqi-^
Kloos bevestigde dit my nog eens persoonhjk in eeï Sfef.nbsp;tok ift

SecTatornbsp;Slotsonnetten in hs. C., en de latere publicatie in Ln Ned.

«») A. Verwey. Proza, dl. I, pag. 12.

81) Cf. art. Timmerman, Nieuwe Gids 1915, dl. 2 pag 923-\'24
«2) Cf. Kloos, Nieuwe Literatuurgeschiedenis, dl.\'lV pae 106*

Kloos. Jacques Perk, pag. 227.

««) Deze plaatsen zün: De editie Greebe heeft van sonnet CIV (hs Cl) resel
7 en 8 in omgekeerde volgorde.nbsp;^

regel 1 van sonnet I heeft: klinkt en vermaakt 1. p v klinkt hoWPr nn-
regel 12 heeft (hs C2): droppels 1. p. v. droppen.

regel 4 van sonnet IV (hs C5) heeft „wederzienquot; i. p. v. zali? ziinquot;- tp^pI ia
„zielzuchtquot; i. p. V. „smachtenquot;.nbsp;\' ^^^^^

regel 1 van sonnet V (hs C 6) luidt: ik zie uw blauwe oogen peinzen nralen-
regel 6 heeft „schoonerquot; i. p. v. „zachter aangezichtquot;. P^^zen, pralen,

regel 11 van sonnet XI (hs C2) luidt: als een die droomend doet van
weenen.nbsp;_nbsp;weeiae

regel 12 van sonnet XXIV\' (hs C19) luidt: dit is een droom, die bii eeen
droom kan halen; regel 13: wy voelen beiden liefde In d\'aren stroomen
Verder is het geheele sonnet

in de zetting van hs C minder geslaagd. Ook is
de wind gedraaid en van Zuid West geworden: het westewindje zin^.
regel 6 van sonnet XII (hs C21) luidt: stemt lof èn klankenschat; régel 10
honderdduizend keeren i. p. v. duizend blijde keeren.
regel 8 van sonnet XIII (hs C22) heeft zwerft i. p. v. doolt,
regel 4 van sonnet XVII (hs C23) luidt: en suist en mischt en bruist in
volle akkoorden;

regel 13: het water weenend dat het zoo moet scheiden
regel 6 van sonnet XXVIII (hs C 33) luidt: die, slanke maagd een voorbeeld
is voor allen.

regel 8 van sonnet XXIX (hs C57) luidt: och, dat ik die belooning wedervond
sonnet LI (hs C39) is in zün geheel minder goed in de zetting van hs C
regel 10, sonnet LXXIV (hs C53) heeft: De dag is heen.
regel 14, sonnet LVII (hs C77) luidt: Geen vrede heeft wie vreugd niet
vinden kan.

sonnet LXXXII (hs C83) is in zyn geheel minder goed dan in de zettin^^
van hs C.

regel 3 van sonnet XXXVI (hs C89) heeft meir 1. p. v. poel; regel 4: voor
welks onzichtbaar diep zü jaren beefden.

regel 9 en 10 van sonnet XXXVII (hs C90) luidt: De voet die zinkt en kneedt
baart waar ik glijde een doffen galm.

regel 2 van sonnet XL (hs C92) heeft „is witquot; i. p. v. „is ruigquot;,
sonnet XLI (hs C 94) is in zyn geheel minder goed in de zetting van hs C.
De geheele laatste terzine van sonnet XLin (hs C96) is minder Koed in de
zetting van hs C.

regel 10 van sonnet XCV (hs C 100) luidt: en zie dat gü niet van mü waart
gescheiden; regel 12 heeft: lt;uw hart, uw liefde en lonken i. p. v. uw lach.
uw liefde, uw lonken.

snbsp;Nieuwe Gids 1915 dl. 2, pag. 804.

J) Idem pag. 805.

doOT^^S?^®quot;^ Jacques Perk\'s kunst historisch en ästhetisch beschouwd

Diss. Greebe, pag. 82.
) ^ voor een en ander het artikel van Dr. Timmerman.
72^ « . ^^ quot;^aar Litt. Geschiedenis, I, pag. 73.

72-,nbsp;---------vjcoviiitucixiö, ±, pag. ló.

fTi^®^quot;-,. handboek tot de Nederlandsche Letterk. Gesch. pag. 679

gt;nbsp;Mededeehng van Willem Kloos.

pag ^g^°®venter. Iets over den Eros van Plato, Nieuwe Gids 3e jrg. dl. I

S^n ^quot;quot;if®^ Sir Philip Sidney - J. Perk, De Beweging 1906, dl. 1.

gt;nbsp;Shelley, ed. Rossetti, vol. II, pag. 351.nbsp;, ui- x.

78^ \'^et Symposion vertaalde hij, in 1818

gt;nbsp;Mededeeling van Willem Kloos.

^^ Cf. Betsy Perk. Jacques Perk pag. 75.
sn V. Ginneken, Studiën, Aug. 1916

gt;nbsp;Betsy Perk. Jacques Perk pag. 38.

gt;nbsp;Idem pag. 99 en 120.
g gt;nbsp;Idem pag. 181.

) Verwey. Proza dl. I pag. 128.

gt;nbsp;Nederland. Nov. 1880.

) Nieuwe Gidö 1891 dl. I pag. 296.
88) ^ioos- Over de voorrede van Vosmaer.

moderne Holl. litt. Nieuwe Gids 1891 dl. I
Pf^-293 e. V. 14 Jaar Litt. Gesch. II, pag. 186 e. V.
90^nbsp;V. d. Goes. Nieuwe Gids 1890 dl. I, pag. 265.

gt;nbsp;Cf. Nieuwe Gids 1880 dl. I pag. 284/85.
Ned. Spectator 1883.

03^ d\'Oliveira. De Mannen van \'80 pag. 41.

J Verwey. proza dl. I pag. 46.
85)nbsp;Barbier. Jambes et Poèmes pag. 147.

\' Cf. Kloos. Jacques Perk, pag. 221.
87) Sf- Venvey. Proza dl. I pag. 45.

Hooft\'s gedichten, ed. 1636, pag. 203.

■ • sr\'nbsp;\'

HOOFDSTUK IV

WILLEM KLOOS

• r

.••/■Jï.ö

^OOS ALS L^DER DER BEWEGING.nbsp;\'nbsp;f

MEN HEEFT WEÏ^IENS BETWIJFELD OF DE OFFICIEELE ONDERSCHEIDING

aie Kloos van regeerlngswege tebeurt viel, wel evenredig was aan zijn verdienste
voor onze letterkunde, welke men dan terugbracht tot een aantal critieken en een
quot;andvol sonnetten. Men beweerde, dat tal van jongere dichters evenveel goede en
^tere gedichten geschreven hebben.

Maar men moet Kloos niet uitsluitend naar de poëtische waarde zijner gedichten * »
oeoordeelen. Vóór alles en vóór allen is Kloos de pionier der nieuwe kunst ge-~
weest. De volledige vernieuwing in het gebruik der taal door Nederlandsche schrij-
vers, welke het essentieele is der beweging van \'80, is van Kloos uitgegaian en door
nem geleid en verwezenlijkt. Zoo beschouwd is het ternauwernood mogelyk zijn
oeteekenis voor onze nieuwere letterkunde, en zijn indirecten invloed tot op dezen
aag, te onderschatten.nbsp;|

Er is in onze literatuur, en in het bijzonder in onze poëzie van het eind der 19e L-
^euw tot heden een zeldzame organische samenhang. Natuurlijk moet men ds I
wuiekeur, waarmede het lot dichters zoo en dus geaard laat geboren worden, er-)
jennen, en staan in zooverre alle dichters zonder verband naast en los van
^iKander. Maar er is iets, dat henjgytenj^rbindt, de taal, en in de wyze, waarop zij
aeze hanteeren, is een onloochenbare cónïimilteltrën causaliteit. Men kan de taal
nzer dichters sinds Potgieter zich zien ontwikkelen, bevrijden van conventies en
^yiregels, aarzelend en half bij Perk, vrijer maar niet volkomen nog bij Kloos, dan \'
^i^heel en ongedwongen bij Gorter, tot in de uiterste zintuigelyke mogelijkheden ,
^nijnd, dan zich voortzettend in andere lyn van zielkundige uitdrukking bij \'
Henriette Roland Holst, Boutens en Leopold, allengs zich van styl en ornament
onwoende bij Bloem en Holst, tot ze via Van den Bergh en Nijhoff eindelyk een- i
zelfde onmiddellijkheid van uitdrukking der ziel bereikt, als by Gorter ten op- /
gehte van de zinnen het geval was geweest.nbsp;i

it proces kan men zien als een zich langzaam verwezenlijkend streven naar de
gquot;lt;Mtst mogelijke, meest onmiddellijke adaeqaatheid van ziel, zinnen en woord,
^et gaat niet aan, deze ontwikkeling verder theoretisch te systematiseeren en te
^neraliseeren, met verwaarloozing yan de duizend nuancen en vertakkingen, waar-
mee het leven elke theorie weerlegt, maar in groote trekken en in wezen is deze
^öienhang onmiskenbaar. Even zeker is het, dat de beslissende stoot tot deze ont^k
wikkeling van Kloos uitging. Hy stelde het programma vast der nieuwe kunst. \\
formuleerde en verdedigde de grondbeginselen, stimuleerde zyn tydgenooten. tor-Hl,!
het verval onzer letteren aan en gaf de lynen aan voor de toekomst. Kloos was
het middelpunt, de ziel der beweging van \'80.
\' 2yn verzen vormden een nieuw element in onze poëzie, zyn proza overtrof het beste
oetoogend proza der negentiende eeuw, zyn invloed, zyn stuwkracht voor heel een
Seneratie is niet te berekenen- En voor deze verdiensten moet men alle latere
^erdwalingen, heel de verzwakking en vervlakking van zyn talent volledig vergeten
en vergeven. Met een volkomen zekerheid kende Kloos destyds zyn doel. Hy besefte
de moeilykheden en belemmeringen, kende zyn eigen kracht zoo goed als de
eischen die hy aan zichzelf en de zynen te stellen had. In het begin van 1886
schreef hy:

•.Het eigeniyk karakter der nieuwe periode is onkerkelyk en cosmopolitisch. Zy
tracht naar het grootsche zoowel als naar het subtiele, en er is in de poëzie een
streven, een zeer krachtig streven merkbaar, om van gemeenplaatsig fyn-psycho-
logisch; van gemoedeiyk, hartstochteiyk; van zoetvloeiend, rhythmisch; en van
rhetorisch, plastisch en artistiek te worden. Men kan nu reeds zeggen, dat dit
streven niet vergeefsch zal wezen, en dat het toppunt der opgaande beweging nog
^rre van ons ligt. Onze letterkunde gaat een schoone toekomst tegemoet.quot; i)
«et proza, waarin Kloos zyn nieuwe denkbeelden ontwikkelde, was de bekroning
van het negentiendeëeuwsche proza van Potgieter, Huet en Bakhuizen vän den i
Brink, maar nu met een, door de studie der klassieken verworven, edeler klaarheid I
en glans. Zyn critisch proza, met zyn breede perioden, zyn klaren klank en vast- j
beraden voortschrydende beweging, zyn steeds te rechter tyd gekozen en ongedacht
Verhelderende beelden, is van een onovertroffen evenwicht en harmonie.nbsp;lt;s

Zonder te kort te doen aan de zeer persoonlyke eigenschappen van hun styl, kan ^
men zeggen, dat het proza van Verwey, Van Eeden, Van der Goes, Paap, Van
Deventer en anderen voor een goed deel door het voorbeeld van Willem Kloos werd
gevormd.

Zooals Van Deyssel de eerste was die weer hartstochtelijk las en critiek schreel.
zoo was Kloos de eerste, wiens critiek weer geheel onbevangen was, onpartydig
en onconventioneel, en naar geen anderen maatstaf metend dan het louter artis-
tieke oordeel.

„Een goed criticus zyn is lachen en schreien en denken door de boeken, en dan
zijn indruk meedeelen, met een stijl-als-een-klok.quot;

Aan deze karakteristiek beantwoordden Kloos\' critieken nauwkeurig. Zijn critiek is
voor alles aesthetisch en subjectief, maar met een geniale intuïtie, waardoor zij
byna als objectief zou kunnen gelden. Het kunstwerk heeft nog meer zyn interesse
dan de kunstenaar, wanneer deze al min of meer te scheiden zijn.
In alles staat by hem de schoonheid voorop, de lotgevallen of de mentaliteit die
tot de artistieke schepping aanleiding waren, zyn betrekkelijk byzaak, en evenzoo
het verband met, de verhouding tot den tijdgeest en de tydgenooten. Hoe zich de
Innerlijke zielsbewegingen tot harmonische taalvormen hebben veruitwendigd, dat
proces onderzoekt hij en laat het als het ware in zijn critische beschouwing zich
herhalen, toetst het daarby aan zijn critischen zin voor aesthetische zuiverheid.
„Aan phaenomenologische critiek, begrip en rangschikking van het werk als een
levens- en tijdsverschijnsel, deden zy (de tachtigers) niet en dat zou in \'t algemeen
voor hun révolutionnaire doeleinden ook niet practisch geweest zyn.quot; 3)
Natuurlijk heeft ook Kloos, hoe zuiver criticus ook, meer dan eens onbillijke of
onjuiste critieken geschreven, als over Verwey, Gorter, Aletrino, Van Eeden. Maar
ook Sainte-Beuve miskende Se Balzac en Flaubert; De Quincey Shelley en Keats
en Huet de tachtigers!

Geen criticus beschikt over andere middelen dan zijn eigen temperament en denk-
wijze, en de artistieke intuïtie is de eenige, by groote talenten echter byna be-
trouwbare, maatstaf tot beoordeeling eener zoo onzekere materie als kunst. Men
kon zich in de jaren van de Nieuwe Gids-beweging op niemand beter verlaten dan
op Kloos, en zeker by niemand de reflectieve kunst, welke critiek heet, tot zulk een
verfijning en schoonheid zien ontwikkeld als by hem.

Kloos is hier na eeuwen de eerste geweest, die wist en wist te zeggen wat poëzie
is. Het gevoel, sinds Bilderdijk beschouwd als de grond van alle poëzie, is niet hec
essentieele waardoor poëzie ontstaat. Kloos toonde voor het eerst aan, dat ook het
edelst gevoel, zelfs als het zich in rijmen en rhythmen vermag te uiten, onmachtig
kan blijven om poëzie voort te brengen.

„La sensibilité de cœur n\'est pas absolument favorable au travail poétique. Una
extrême sensibilité de cœur peut même nuire en ce casquot; (Baudelaire).«)
Er zün ontelbare innig en diep doorvoelde gedichten geschreven, waarin het gevoel
treffend en verheffend kan zijn, wü zouden zeggen verzen met een goed hart, maar
die toch geen poëzie zün, omdat die onverklaarbare macht, dat alchemisme, dat de
voorwaarde ertoe is, ontbreekt. Woorden zyn niet meer dan symbolen van hetgeen
in ons omgaat, vage symbolen, onnauwkeurige seinen meestal. Maar in poëzie zün
de woorden zoo büna geheel gelükgekleurd en gelükgeaard als dé dingen en ge-
moedstoestanden, dat zü nauwelüks meer symbolen zün, ze niet meer aanduiden
of weergeven maar voortzetten in de taal. In poëzie is de taal niet langer een
abstractie, maar als het ware een andere materialiseering van het waargenomene
en ondervondene. Poëzie vertolkt nooit. Vertolken doen vrij al wat zich niet ver-
staanbaar kan maken. Spreken is de ziel vertolken, poëzie is als een andere toe-
I stand der ziel zelf. Ditzelfde bedoelde Kloos met het „haarfyn precies weergeven
Ider bewegingen der ziel.quot;

Dit, het scheppen van poëzie, was vcor Kloos het hoogste, eenige levensdoel. Poëzie
maakte hem het leven levenswaard. „Ik had zoo graag nog heel veel willen doen,
wat verzen en wat liefdequot;, schreef hü.

Kloos had het gebed van Baudelaire tot het züne kunnen maken: „Seigneur mon
Dieu! accordez-moi la grâce de produire quelques beaux vers, qui me prouvent à
moi-même que je ne suis pas le dernier des hommes, que je ne suis pas inférieur
à ceux que je méprise.quot;®)
I Het eerste manifest van zijn schoonheidsverlangen en poëzieverheerUjking was m
\' November 1881 het In Memoriam J. Perk geweest. Onmiddellyk sprak hü hier het
! verlangen uit naar een andere dan onze huiseUjke poëzie, den drang naar een
! hooger schoonheid. Hy waardeert Beets, Ten Kate en De Genestet, maar verlangt
\' nu eindelyk iets anders. Drie erkende figuren der oudere letterkimde werden hier
dus openlyk door een jongere afgewezen. Zü schreven „voor den braven burger

en niet voor den dienaar van het schoonequot;. Hij stelt vast, dat onze poëzie niet in
staat is de schoonheidsdorstigen te bevredigen. Naar de Engelschen en de klas-
zien deze uit. Het wezen der poëzie nadert hy op een andere, onmiddel-
njKer wijze dan zijn voorgangers. „Juist gevoel van den toestandquot; is haar eerste
voorwaarde. Zoo was het nog nooit gezegd. Verhevenheid van gedachten, diepte
van gevoel, verbeelding, ja zelfs heldenmoed had men tot dan als voorwaarden
aan den dichter gesteld. Maar dit was een nieuw postulaat. De laatste vyftig jaren
was er stilstand in onze poëzie, dus achteruitgang, betoogde Kloos.
De eerste, die nieuwe wegen ging, Jacques Perk, werd te vroeg door het lot ver-
slagen. Kloos wijst dan aan, in welk opzicht Perk anders was dan zyn voorgangers:
zijn aanbidding van het schoone in Natuur en Kunst, welke in de plaats treedt
van „de bekende verheerlijking van huiselijke deugden en huiselijk geluk, plus de
^ime verkondiging van gematigde godsquot;(iienstbegrippen en van de loei communes
Oer christelijke levenswijsheidquot;.®)
; Het was een weergalooze troonrede. Een eerste uitvoering der hier uitgesproken
aenkbeelden was de uitgave van Perk\'s Mathilde in 1882, met de Inleiding, waarin
ae nieuwe beginselen nader werden toegelicht en uitgewerkt. Het begrip der poëzie
tracht hij op geheel nieuwe wijze te benaderen, Leigh Hunt\'s uitspraak neemt hy
Over: poetry is imaginative passion. Fantaisie is van kunst en godsdienst de oorzaak,
• net middel en het wezen. Maar in godsdienst verstart zy tot overgeleverde vormen,
in de. kunst blijft zij nieuw en levend. Wat tot dan altijd was gescheiden, vorm en
^noud vereenigfc hij tot een ondeelbare eenheid.

^n dan volgen de andere beginselen, de verdediging van het sonnet, en het zelf-
oewust besef dat een nieuwe styl meestal met gelach wordt begroet.

zyn beide deelen: Veertien Jaar Literatuurgeschiedenis vindt men alle artikelen
welke Kloos in deze jaren ter verdediging der nieuwe beginselen schreef. Het boek
^ een andere Defence of poetry.

^en vindt er de systematische ontvouwing zyner denkbeelden in terug. Nog van
18\'9 is het „stuk over Lilith en De Gids, waarin hij het probleem van kunst en
Zedelijkheid behandelt, tégenover Boissévain, die in De Gids Lilith van Emants had
aangevallen. Zijn denkbeelden over beeldspraak gaf hy reeds in een artikel van 1880
over Burgerdyk\'s vertaling der Prometheus van Aeschylus. Het stuk over Knogpers
^Juli 1881) uit zyn twyfel aan de bevoegdheid van Busken Huet om poëziê^te bê-
oordeelen. 7) Van 1881 en 1882 zyn dan de beide manifesten in Memoriam Jacques
^erk en de Inleiding.

Naar aanleiding der poëzie van Doedes verklaart hy, dat de guillotine nog niet
heeft uitgediend en een Fransche revolutie in de kunst noodig kan zyn. Niet altyd is
ny even modern. In ditzelfde artikel betoogt hy: „De kunst is vooral daar om den
mensch uit zyn alledaagsche sleur in een hoogere of reinere, betere of diepere
stemming te voerenquot;.») Dit grenst nog aan de oude conventioneele denkbeelden.
Ook de styl der oudste stukken is nog vry ouderwetsch, kenneiyk geschoold by Pot-
^eter, Huet en Vosmaer, met een hang naar ingewikkelde, vernuftige zinnen, een
ueftige en wat nadrukkeiyke geestigheid en een breedvoerige verzorgdheid. Maar
allengs wordt deze styi soepeler en glänzender en bereikt een zeldzame zuiverheid,
die zyn kronieken in De Nieuwe Gids tot blyvende voorbeelden van voortreffehjk
proza maakt.

De kroniek over Huet, Verwey en Cooplandt constateert, dat de romantische, de
vaderlandsche en de godsdienstige poëzie hebben afgedaan. Mr. Joan Bohl wordt
gebrandmerkt als de opperste incarnatie der dichteriyke taal. Naar aanleiding van
Cooplandt stelt Kloos de verwantschap vast tusschen de nieuwe dichters en de
naturalisten, die eveneens de werkeiykheid hunner visioenen en hartstochten zonder
belemmering van traditie of modellen op zich laten werken. De gevestigde reputatie
Van Schaepman moet eraan gelooven. Kloos demonstreert proeven van dichteriyke
taal in het werk van dezen rhetorischen poëet. Hy waardeert het werk van Coens.-
«len hy een leerling van Staring en Beets noemt, maar de tyd eischt iets anders
dan deze genrekunst. Hy betreurt dat Couperus de belofte van Sancta Chiara niet
vervult en bouwdoosje speelt met de taal. Hélène Swarth wordt begroet als de
souvereine kunstenaresse van ons land. Aan Vosmaer wordt de les gelezen. Emants
heet de Johannes Baptista der moderne literatuurHet artikel over De Kleine Jo-
hannes toont het verschil in aanleg en karakter tusschen Kloos en Van Eeden
aan. Multatuli\'s beteekenis voor het jongere geslacht wordt in het licht gesteld.
Het stuk over Gorter bevat Kloos\' vermaarde en beruchte definitie van kunst.

„Verleden, heden en toekomstquot; vat opnieuw Kloos\' belijdenis der schoonheid samen.
„Schoonheid is de hoogste wet van het Zijndequot;. De Veertien jaar representeeren
inderdaad volledig de literatuurgeschiedenis van dien tijd. Zij bevatten de princi-
pieele en consequente uiteenzetting der denkbeelden van De Nieuwe Gids.
DE GRONDBEGINSELEN.

; De grondgedachten van De Nieuwe Gids zijn bijna alle door Kloos geformuleerd. Zij

. luiden: de kunst om de kunst; kunst is passie; inhoud en vorm zijn één; het
onderwerp is in zichzelf van geen belang; kunst en zedelijkheid gescheiden; juist-
heid van beeldspraak; juistheid van klankexpressie; kunst is de allerindividueelste
expressie der allerindividueelste emotie.

Het l\'art pour l\'art-beginsel heeft vroeger en later heel wat protest en verzet uit-
gelokt. Men heeft het bijna altijd verkeerd opgevat. Doorgaands las men inplaats
van 1\'art pour l\'art: l\'art pour les artistes. Men weigert nog altijd, om vele ethische
en maatschappelijke redenen, de volstrekte autonomie der kunst te erkennen. Maar
het l\'art pour l\'art-beginsel is inderdaad de grondwaarheid en de eerste voorwaarde
van alle kunst. Zoo kunst al voor anderen bestaat, zy ontstaat uitsluitend om zichzelf.
Kunst kan alleen uit een zuiver artistieke inspiratie ontstaan, al kan deze dan weer
door allerlei denkbeelden, idealen en overtuigingen van godsdienstigen, moreelen of
socialen aard desnoods zyn veroorzaakt. Kunst is leven omgevormd in een bepaalde
materie, welke door een onverklaarbare bewerking suggestief is gemaakt en in een
vorm gebracht, dien wy schoonheid noemen.

Zij is een aangelegenheid, die uitsluitend in zichzelf bestaat, en geen inmenging
van andere bedoelingen, geen aanwending tot andere doeleinden verdraagt dan dit
vormgeven, dit vorm worden eer nog, dit voltrekken van het wonder der schoon-
heid. Naar dit beginsel is de kunst van Homerus en Shakespeare, van Dante en
Goethe, van alle wezenlijke kunstenaars ontstaan. Zelfs dichters als Shelley, of
Henriette Roland Holst, wier kunst door sociale idealen is gedragen, schiepen hun
kunst zelf uit geen ander beginsel dan ditzelfde der vormgeving, zonder aan de
directe verwezenlijking of bevordering hunner idealen daarbij te denken.
De tachtigers hebben de kunst uit haar dienstbaarheid aan allerlei idealen en
tendenzen verlost, en opnieuw haar autonomie uitgeroepen. Dit was de eigenlijke
portée der leuze: de kunst om de kunst. De kunst ging hun boven alles, de schoon-
heid was voor hen het opperste in het leven. Voor Kloos gold als voor Von Platen:
„Das ist der wirkliche Schöpfungstag, an dem entstand die Schönheit.quot;
Voor Kloos was zelfs de kunst de eenige waarde in een dorren, leegen schoonheid-
loozen tijd en een land zonder geestdrift en verheffing. „Nur schaffen bringt uns
der Gottheit näher. Es lebe die Kunst! Sie allein erhebt uns über die Erde und
macht uns unseres Himmels würdigquot; (Tieck). Dit was ook de mentaliteit van
Kloos en de zijnen. Voor hen gold behalve de eeuwige waarheid van het l\'art
pour l\'art ook de tydelijke leuze als reactie tegen de miskenning der kunst door
hun oudere tijdgenooten.

; Men vindt het 1\'art pour l\'art-beginsel in de geheele romantische literatuur terug.
De theorie werd ontwikkeld in de voorrede op Hugo\'s Cromwell, de Correspon-
dence van Flaubert, het Journal der Goncourts en de studies van Lecomte de
Lisle, Baudelaire, Th. de Banville. Met name de neo-romantici hebben het uitvoe-
rig verdedigd. „La théorie de l\'art pour l\'art est née du romantisme. Elle eut pour
cause le besoin de réagir contre les règles étroites du classicisme, la proclamation
de l\'art libre, délivré des entraves de la rhétorique et de la poétique traditionnelle.
Puis, suivant l\'impulsion acquise, l\'art devenu libre dans ses propres limites,
s\'émancipa à l\'extérieur, et l\'art libre devint par un progrès tout naturel l\'art
indépendant de la morale, de la politique, de la science, l\'Art pour l\'Art.quot;») De
verwante formuleeringen van Kloos staan geheel vry van de geschriften der Pran-
sche neo-romantici, wier werk hij destijds nog niet kende. Van Deyssel komt tot
dergelijke consequenties als Th. Gautier:

„II n\'y a de vraiment beau que ce qui ne peut servir à rien — Tout ce qui est
utile est laid.quot; 10)

De schoonheid is ook voor Kloos het eenige eeuwige, de âeiv7j ©soa, een schoon-
heidsbegrip verwant aan dat van Lecomte de Lisle:
Elle seule survit, immuable, éternelle.
La mort peut dissiper les univers tremblants.
Mais la Beauté flamboie et tout renaît en elle,
iSt les mondes encore roulent sous ses pieds blancsquot; (Hypatle).

In dit opzicht staat Kloos veel dichter bij de Fransche romai^ici dan bij zijn
vereerden meester Shelley. Deze was in tlieorie het l\'art pour l\'art-beginsel aller-
minst toegedaan. Shelley\'s ethische opvattingen, v/elke in de Defence of poetry
l^t^ uiting komen, waren bijna het tegendeel van Kloos\' denkbeelden. „The great
mstrument of moral good is the imaginationquot;, dat heeft Kloos nooit geciteerd.
Keats was veel meer een overtuigd voorstander der l\'art pour l\'art-idee. Courthope
zegt: „Keats hated a poetry that has a palpable design upon us.quot; Doch in Sleep
and Poetry vindt men ook bij hem een uitspraak als:

the great end
of poesy, that it should be a friend
to soothe the cares and lift the thoughts of man.
Ook het „kunst is passiequot;, door Van Deyssel geformuleerd, was niet aan de Engel-
sche dichters ontleend. Juister is ongetwijfeld de uitspraak van Byron: „Poetry is
the dream of my sleeping passions. When they awake, I caimot speak their
languagequot;; een karakteristiek welke aansluit bij de definitie van Leigh Hunt.
Kunst is passie, was echter geen definitie maar een leuze. Een leuze, die destijds
noodzakelijk was, een strijdkreet, een oproep. Overigens is kunst natuurlijk vol-
strekt geen passie, en heeft Adama van Scheltema hierin althans gelijk gehadl
dat een verstilde passie de voorwaarde is tot het scheppen van kunst. Poëzie of|
amp;roza, uit eerste aandrift der emotie van \'vreugd of smart geschreven, is meestal\'
een mislukking, te dicht op het leven geschreven als het ware. Kunst is beeld-
geworden leven, en dat moet vóórdien hartstochtelijk, d. w. z. intens doorleefd
zijn, ook dan als het de stilste en simpelste ondervindingen betreft. Dit intens
doorleven stelden Kloos en Van Deyssel opnieuw als eisch aan ds kunst, wat voor
onze saaie en onpersoonlijke literatuur van deze jaren dringend noodzakelijk was.
Oeheel nieuw voor onze letteren was het denkbeeld der eenheid van inhoud en
Vorm. De tachtigers ontdekten of herontdekten, dat de wezenlijke en eenige inhoud
Van een kunstwerk zijn vorm is. Deze vorm heeft niets uitstaande met techniek
en schema; dat zijn slechts mede middelen tot het verwekkefi van den vorm,
zooals ook de idee slechts aanleiding en middel is. „Die künstlerisch-technische
»Formquot;, als Gegensatz zu einem Inhalt gedacht, hat nichts mit der wahren Form
groszer Werke zu tun.quot; ii)

Öe vorm van een gedieht is het essentieele ervan, de onvervangbare rangschik-
king van woorden die tot een ondeelbaar beeld samensmelten. Door de geringste
Verandering in deze rangschikking der woorden, verliest een gedicht zijn wezen-
lijk karakter, vervliegt de geur, de essence ervan. Door aantasting van den vorm
Wordt het gedicht van zijn poetische bindingsstof ontdaan, en tot idee, ondoorgist
deeg, ongevormdequot; materie teruggebracht.
ïCloos zelf drukte het aldus uit:

..Vorm en inhoud zijn een, inzooverre iedere verandering in de woorden een
gelijk-loopende wijziging geeft in het beeld of de gedachte, en iedere wijziging in
deze een overeenkomstige nuanceering van de stemming aanduidt.quot; i^)
Reeds Victor Hugo had op deze onscheidbaarheid van inhoud en vorm den nadruk
Belegd: „Une idéé n\'a jamais qu\'une forme qui lui est propre, qui est sa forma
excellente — et qui jaillit toujours en bloc avec eile du cerveau de 1\'homme de
génie. Ainsi, chez les grands poètes, rien de ne plus inseparable, rien de plus
^adhérent, rien de plus consubstantiel que 1\'idée et I\'expression de l\'idée.quot; «)
Öe groote vergissing der generaties aan de beweging van \'80 voorafgaande, was
het dualisme van inhoud en vorm, waaraan zij principieel vasthielden, een artistiek
misverstand dat in den grond op gebrek aan talent en kunstzinnigheid berust.
Naar de oude, geliefde voorstelling werd een verheven gedachte in een schoonen
Vorm gegoten. Een dergelijk dualisme laat de mogelijkheid vry voor allerlei neven-
bedoelingen en tendenzen, waarvoor nog slechts een min of meer sierlijke om-
kleeding noodig is om een redelijkerwijs aan deze dualistische opvatting beant-
woordend kunstwerk te produceeren. Zoodoende hangt dus ook de maxime der
eenheid van inhoud en vorm ten nauwste samen met het l\'art pour l\'art, aan
welk grondbeginsel ongeveer alle denkbeelden van De Nieuwe Gids ondergeschikt
zijn. Het essentieel karakter van den vorm van een kunstwerk is een onmiddellijke
consequentie van de autonomie der kunst. Novalis betoogt met nadruk en over-
tuiging: „Da die Poesie ein sich selbst bildendes Wesen ist, musz sie recht zu-
wider werden, wenn man sie am unrechten Orte sieht, und wenn sie räsonnieren
Und argumentieren und überhaupt eine ernsthafte Miene annehmen will, so ist

sie nicht mehr Poesie.quot;quot;)

Geen kunstwerk kan zonder schade tot argumentatie, moraliseering of andere
redelijke doeleinden worden aangewend, en geen uitdrukkingsvorm kan een aldus
belast werk meer redden. Kunst ontstaat alleen dan, wanneer de aandriften,
aanleidingen en bedoelingen in een zuiver organisch proces zijn samengesmolten
tot een vorm, die geen bedoeling of overtuiging uitdrukt maar deze zelf is ge-
worden, lichaam geworden idee, vleeschgeworden woord. Evenmin als men de ziel
uit het lichaam kan nemen, evenmin is de idee als een afzonderlijkheid uit het
kunstwerk te lichten. Abstraheeren der idee is als het afstroopen der levende huid
van een dier. Het heeft alleen nut om de ideologie van den kunstenaar te leeren
kennen, het kunstwerk zelf is alleen te kennen in de ondeelbare, levende eenheid
van idee en vorm. i®)

Men moet vooral de beteekenis der idee niet overschatten, want uit de edelste
en diepzinnigste ideologie kan nog een volslagen artistieke mislukking voort-
komen. De idee garandeert in het minst niet de waarde van het kunstwerk.
„Les esprits faux disent: l\'idée est la chose la plus importante. Ils devraient
dire: l\'idée et la forme sont deux êtres en un. Ils se disent bientôt: puisque l\'idée
est la chose importante, la forme, moins importante, peut être négligée sans dan-
ger. Le résultat est l\'anéantissement de la poésie.quot; quot;)

Het beginsel der eenheid van inhoud en vorm werd terzelfdertijd als door Kloos
ten onzent ook door WUlem Paap verdedigd. In een artikel in De Spectator (30)
April 1881) klaagde deze reeds over onvoldoende overeenstemming van vorm en
gedachte bij de dichters van dien tyd. Als voorbeeld wees hij op Baudelaire. In
een drietal artikelen in De Amsterdammer, naar aanleiding van Vosmaer\'s Nanno,
werkte hy zijn denkbeelden hieromtrent uit (1883). Hij citeerde o.a. jacob Geel:
„Maar hoe onderscheidt ge dan toch den vorm van de stoffe? Hinder mij nu

niet met die af gehobbelde woorden---- De stijl is de gedachte.quot;

Kloos zeide in een niet herdrukt stuk over een vertaling van Schiller\'s Lied von
der Glocke, dat men als vorm en inhoud niet één waren, een leerling van de
schildersacademie een doek van Rafaël kon laten naschilderen.
Een uitvloeisel van het beginsel der eenheid van vorm en inhoud, is onvermijde-
lijk het denkbeeld, dat het onderwerp van een kunstwerk er op zichzelf niet toe*
doet. Natuurlijk heeft het eene onderwerp meer artistieke potentie dan het andere.
De maan heeft altyd een voorsprong gehad op andere planeten, en rozen op
margrieten. Maar nooit garandeert het poëtische onderwerp poëzie, nooit sluit
het oni)oëtische onderwerp poëzie uit. Voor een dichter kan een kachel een even.
sterke inspiratie-bron zijn als een vrouw. Onbeduidende voorwerpen kunnen door
de aanraking van den magiër van het woord plotseling grootsch en zinryk wor-
den. Bekend is hoe Van Gogh een wereld van jammer en ellende opriep met een
paar versleten schoenen. Een grandioos gedicht van Th. van Ameide handelt
over een kalfskop voor het venster van een slagerij.

De meening dat het onderwerp voor een kunstwerk van geen essentieel belang-
is, vinden wü reeds by Goethe en Schiller. By Schlegel en Tieck wordt zy dan
spoedig een vrijbrief voor teugellooze willekeur. De consequentie van deze stelling
Is een volledige scheiding van kunst en zedelijkheid. Deze beide begrippen
liggen niet in hetzelfde vlak. Kunst is nooit zedelijk of onzedelijk; waar het
laatste zich voordoet, is er geen kunst meer, maar enkel pornografie.
Kant\'s Kritik der Urteilskraft (1790) bevrijdde de aesthetica van den druk der
moraal. Het schoone heeft geen moreel doel. Het heeft een eigen aard, eigen
gebied, eigen onafhankelijke rechten.

Een kunstwerk, al dringt het tot de duisterste gebieden der menschenziel door, al
raakt het aan de precairste geheimen van de verhouding der geslachten, is nooit
Schund. De Schund voegt er eerst de lezer aan toe. Een vermijding van al wat
niet aan het officieel fatsoen beantwoordt, is den kunstenaar even stellig te ver-
wijten als de opzettelijke en onzuivere aanraking en kan een vervalsching en
dubbele miskenning van leven en kunst beide zijn.

Hugo proclameerde de onbekrompen vrijheid der kunst in zyn Préface op de
Orientales (1829), met de verklaring, „qu\'il ne savait pas en quoi étalent faites
les limites de l\'artquot;. „H y a en poésie, ni bons ni mauvais sujets, mais de bons et
de mauvais poètes. D\'ailleurs, tout est sujet; tout a droit de cité en poésie.quot;
Zelfbewust eischte hij de kunst voor de kunst op. Ook het vraagstuk van kunst
en zedelijkheid vindt namelyk zijn antwoord en oplossing van het l\'art pour 1\'art-

beginsel uit.

Het is als Baudelaire het uitdrukt in zijn Hymne à la Beauté:

Que tü viens du Ciel ou de l\'Enfer, qu\'importe,

O Beauté ........ si tu rends

L\'univers moins hideux et les instants moins lourds.
Ook Cassagne leidt in zyn standaardwerk „La théorie de l\'art pour l\'artquot; de schei-
ding van kunst en moraal uit het l\'art pour l\'art-beginsel af, en concludeert:
„Le^ véritable artiste n\'a pas à se préoccuper de la morale; du surplus l\'art
Vrai n\'est jamais immoral; — il est même naturellement moral, et d\'une mora-
lité supérieurequot;. 17)

Kunst als een vorm van levenswaarheid, is nooit immoreel.

Cassagne vervolgt: „Le mal est le mal. II est entendu qu\'il ne faut pas le donner

pour le bien, mais il a sa beauté spéciale et troublante, qui ne sam-ait être en

dehors de l\'art puisqu\'elle n\'est pas en dehors de la vie.quot; i^)

Baudelaire stelde zich zelfs in zijn voorrede op de Fleurs du Mal tot taak: „d\'ex-

traire la beauté du Malquot;.

l^iet alleen zijn kunst en zedelijkheid geheel gescheiden, onverbindbare en aan
elkaar niet toetsbare begrippen, maar de geest der moraliteit kan zelfs een
dèn kunstenaar belemmerende factor zijn. De bevooroordeelde moralist gaat ver-
schuiven en verschikken, verdoezelen en verzwijgen, protesteeren en prediken,
denigreeren en idealiseeren. De waarheid lijdt er schade bij, en het eind is het
oude procédé der blanke en zwarte zielen. „L\'esprit de moralité, bon et louable
en soi, nuit en matière d\'art à la vérité.quot;quot;)

In ons land had reeds Huet in zijn voorrede op Lidewijdte betoogd, dat kunst in
zichzelf nooit onzedelijk is. Verwante denkbeelden gaf Pierson in Adriaan De
l^érival: „Alleen in de kunst wordt die ware onpartijdigheid gevonden, die buiten
haar tevergeefs wordt gezocht. Zij vereenigt zelfs wat in het practische leven zoo
scherp mogelijk tegenover elkaar staat.quot;

I^e quaestie werd hier actueel na het verschijnen van Emants\' Lilith. Boissevain
viel Emants daarover aan, in zijn Gidsartikel „Iets nieuwsquot;. Lilith was volgens
hem ruw en oneerbiedig, het randde godsdienst en zedelijkheid, en daardoor het
schoonheidsgevoel aan. Kloos stelde hiertegenover vast, dat in zulke beschou-
■wingen reeds aanstonds de hoofdvraag is losgelaten, nl.: is de dichter dichter
geweest? De dichter is vrij in de keuze en behandeling zijner motieven. De aesthe-
tische bezwaren van Boissevain tegen de Lilith-allegorie hadden weinig te betee-
kenen. Maar zijn stuk was een voorbeeld van averechtsche kunstbeschouwing.
Boissevain zou ook Plato verboden hebben den Phaedrus te schrijven. Hij heeft
nog geen onderscheid leeren maken tusschen de utiliteitsconventie der reëele
maatschappij en de absoluut-menschelijke opvatting der ideale kunst. 2quot;)
Tegen de conventies in het gebruik der taal keerden zich de eischen van juistheid
Van beeldspraak en juistheid van klankexpressie. Kloos stelde deze tegenover het
gebruik der onpersoonlijke, traditioneele taal, waarin onze poëzie sinds Bilderdyk
geheel dreigde te verstijven en te verstarren.