r

\'i 7

gt; (

i O

J 0 UJ /JZ. ^

DE HISTORISCHE ONTWIKKELING
VAN DE BEGRIPPEN

BEZIT EN EIGENDOM

in de landsheerlijke rechtspraak
over onroerend goed
in holland

PROEFSCHRIFT

ter verkrijging van den graad van doctor
in de rechtswetenschap aan de rijksuniver.
siteit te utrecht, op gezag van den rector
magnificus Dr. a. a. pulle, hoogleeraar in de
faculteit der wis- en natuurkunde. volgens
besluit van den senaat der universiteit
te verdedigen tegen de bedenkingen van de
faculteit der rechtsgeleerdheid
op donderdag 28 november 1929,
des namiddags te vier uur,

DOOR

JOHAN PHILIP DE MONTÉ VER LOREN

GEBOREN TE ZEIST

kbmink en zoon, n.v. - ^sll?^ ^ utrecht

Niet ter voldoening aan een formaliteit, maar ter ver^
vulling van een persoonlijk verlangen, wil ik bij het
voltooien van mijn studie een woord van dank richten
tot U allen. Hooggeleerde Heeren Professoren der
Jundische Faculteit en eveneens tot de Professoren
Naber, Simons en Suyling, die de Faculteit verlaten
Hebben, maar van wie ik het voorrecht had, onderricht
te genieten.

In de allereerste plaats mijn dank aan U, Professor
Rengers Hora Siccama voor den niet genoeg te waar^
deeren steun, dien ik steeds van U mocht ondervinden,
met alleen bij de samenstelling van mijn proefschrift\'
maar ook daar buiten. Hoe dikwijls ik ook bij U aan-
klopte, geen moeite was U ooit te veel, met de grootste
bere^willigheid hebt U mij steeds ter zijde gestaan en

mij den weg gewezen, hoe men wetenschappelijk werk
moet aanpakken.

Daarmede hebt U mij voor mijn verdere leven iets mee-
gegeven van onschatbare waarde, dat mij steeds met
groote dankbaarheid zal blijven vervullen en nimmer

berng:::fc

Met erkentelijkheid wil ik hier de bijzondere medewer-
kmg herdenken van de Ambtenaren der Universiteits
bibliotheek en niet minder de groote hulpvaardigheid\'^
die ik op het Algemeen Rijksarchief heb ondervonden \'
De in dit boek voorkomende afschriften van -]
Mr. Th. van Riemsdijk vereischen een woord van
toelichting.

Toen ik eenige jaren geleden mij trachtte in te werken

in het mij opgedragen werk van Mr. Th. van Riemsdijk,
bleek het, dat aan de voltooiing daarvan, zou deze diens
nagedachtenis niet onv/aardig zijn, een langdurige studie
diende vooraf te gaan. Om dit mogelijk te maken heb
ik in overleg met Professor Rengers Hora Siccama een
aansluitend onderwerp voor mijn proefschrift gekozen
en daarmede tevens voorkomen, dat de algeheele vol-
tooiing van het werk op de lange baan geschoven
werd.

Dat ik bij mijn werk nimmer gebruik maakte van con-
clusies, of aanteekeningen van Mr. Th. van Riemsdijk,
spreekt van zelf. Wel heb ik afschriften, door hem
gemaakt van in het Rijksarchief berustende stukken,
als zoodanig in mijn boek opgenomen, om ook in dit
verband de groote waarde van den veelomvattenden
arbeid van Mr. Th. van Riemsdijk te doen uitkomen.
Eere zij zijn nagedachtenis!

hoofdstuk i.

DE BEGRENZING VAN HET TERREIN VAN
ONDERZOEK.

Evenals bij de meeste rechtsinstellingen bestaat er bii
bezit en eigendom continuiteit tusschen het oude en he
moderne recht. Historisch onderzoek is dus het eeniae
middel om te verklaren, hoe de tegenwoordige begrip-
Pen bezit en eigendom ontstaan zijn en daardoor het
verschil tusschen beide te leeren kennen.

vraag is nu, welk tijdperk levert hiervoor de beste
gegevens; m.i. de periode van ± 1300 tot 1500

TdZ:nbsp;^«deleeuwen en wel om de volgende

veranderingen door de
door mii oLnbsp;T**\'nbsp;quot;ken op het

omdat er smdsdien voldoende bronnen bewaard zijn
gebleven ter verkrijging van een vrij zuiver beeld van
het toenmahge rechtsleven.

We zijn voor ons onderzoek naar het ontstaan van h.
zit en eigendom op de landsheerlijke rechtspraak
wezen, omdat de stamvormen van onze tegenwo^^d^^quot;^
begrippen bezit en eigendom zijn: het recht in «
ren vorm en dat in petitoiren vorm, zooals we die b \'d
aantreffen in de instructie voor het Hof van Holland

van 20 Augustus 1531. Deze ordonnantie sluit direct
aan bij ons moderne recht, omdat men zich tot aan de
Fransche overheersching van deze instructie heeft be-
diend\').

De rechtstreeksche voorganger van de ordonnantie van
1531 is de instructie voor den Raad van 4 September
1462. Deze instructie is tevens de oudste voor ons doel
bruikbare, want de oudere „commissienquot; voor de Raden
leveren geen gegevens voor ons onderzoek.
De instructie van 1462 is in wezen niets anders dan
een opteekening van reeds lang in de landsheerlijke
rechtspraak bestaande beginselen. Wij zullen er ver-
derop tallooze bewijzen voor aantreffen.
Nu wij ons uitgangspunt hebben vastgesteld, zouden wij
kunnen overgaan tot de bespreking van de iurispruden-
tie van den Graaf in geschillen over onroerend goed,
maar hieraan dient vooraf te gaan een behandeling van
de verschillende beteekenissen van de woorden bezit en
eigendom.

Zie: Mr. Th. van Riemsdijk „de Oorsprong van het Hof van Hol-
landquot; blz. 205.

hoofdstuk ii.

DE VERSCHILLENDE BETEEKENISSEN VAN DE
WOORDEN EIGENDOM EN BEZIT,

dZlZT^quot;^-^nbsp;verschillende beteekenissen van

de woorden eigendom en bezit moet noodzakelijk voor-
^igaan aan onze verdere beschouwingen, omdat deze
termen m verschillende bronnen niet steeds dezelfde
oeteekenis hebben.

bil\'!nbsp;quot;79hendomquot; moeten wij een drietal

oeteekenissen onderscheiden:

1 \' ^gt;Eigendomquot; in de beteekenis van allodium. In dat
geval staat het tegenover leen in den ruimen zin van
_J^engoed Het wisselt dan af met het woord

^fP-ï^- bii Winhoff (Zie
levert ons in ineLerTaev^\'^quot;^ T

dat de door o^ ifSollan? ^^^ff^volle gegevens, die bewijzen.

Oosten vannbsp;-

verhoogt. Hoewel wXffwï^T,^

hoofdzaak middeleeuwïh LchT nnbsp;\'\'

mclijk geput heeft, dateeren «irde Hdt

tijd, waarover onze bronnen tndekn

Met betrekking tot de tegenstellinq- eiaen n^^ u

bij Winhoff het volgende gezegd: TEi^dteZ t^enf: de^^^^

Landbneven enz m het bijzonder tegengesteld aan Leengoederen T

goederen en Hofhoonge goederen, anders genaamd Leenqoed

in ruimen zin) en Heerlijke goederen (heerengoed). Di h^^

van: Heerlijke goederen heeft hier ter plaatze haar uit^\'

bescherming en den rechtsdwang, als een Patrimonieel rp ^

lijkheid, aan een Leen-, Tins- en Hof-heer over h *

Ihoorende.nbsp;^^nbsp;toebe-

Hierom zijn bloote erfpachtsgoederen, zonder dat een Pat • • 1

„vrijeyghenquot;, dat slechts deze ééne beteekenis heeft
en waarin de bedoeling duidelijker uitkomt.
2°. „Eigendomquot; in den zin van petitoir recht, in tegen-
stelling tot recht van possessoiren aard.
3°. „Eigendomquot; als naam voor een bepaald zakelijk
recht. Het staat dan tegenover de andere zakelijke
rechten.

Het woord „eygenquot; in den zin van allodium duidt aan,
dat men geen „heerquot; boven zich heeft, wiens „manquot; men
wegens het goed is. In de verhouding van „heerquot; en
„manquot; ligt opgesloten, dat de „heerquot; rechter is en de
„mannenquot; het gerecht vormen voor de hun betreffende
feodale zaken. Houdt men goed van een ander, dan
zijn er dus twee mogelijkheden.
Is deze ander geen „heerquot; en zijn de houders van het
goed niet zijn „mannenquot;, dan blijft het goed allodiaal,
zoo bijv. bij pacht, vruchtgebruik, e.d.
Is de ander, van wien men \'t goed houdt, echter wel
„heerquot;, dan is het goed feodaal in den ruimen zin van

rcchtsdwang daarover aan den Dominus directus toekomt, geene Heer-
lijke goederen, doch werden... als eigenlijke goederen aangemerkt.
Eigenlijke goederen zijn anders ook genaamd Èdodiaale goederen
Zoo bevindt men dat uit veele alodiaale goederen een Tins werd be-
taald; die echter, in den bepaalden zin, geene Tinsgoederen zijn, om-
dat de Tinsheer geen Heerlijk recht o£ Rechtsdwang over die goederen
heeft, noch dezelven naar de rechten van eenen Tinshof, in het stuk van
erfenis (e.d.) werden geregeerd; anders dan Tinsgoederen, die nevens
Leen- en Hofhoorige-goederen, aan eigelijke of alodiaale goederen
quot;Werden tegengesteld, en welke Leen-, Tins- en Hofhoorige-goederen
erven naar nature der goederen (d.w.z. naar Leen-. Tins- en Hoferf-
recht).quot;

Egt;e commentaar op Winhoff omschrijft dus leen in den ruimen zin
als: goed, onderworpen aan den rechtsdwang van een heer. Als de
dominus directus geen patrimonieelen rechtsdwang heeft, is het qoed
allodiaal.

, heerengoed\'\'.^Dit is bijv. het geval bij leen (in engen
zm), b, dxenstgoed en bij hofgoed en ook bij sommige
tmsgoederen: er z,n echter ook allodiale tinsgoederen,
n.1. die, welke men houdt van e^nnbsp;j-

„heerquot; daarover is.nbsp;^nbsp;^^^ ^een

Bij de tinsgoederen, die „heerengoedquot;, dus leen in rui-
men zm zijn, is er sprake van een tinsheerlijkh Jd d^z
een specialen rechtskring, waarin de tinihee;;ecL;
IS en de tmsmannen het gerecht vormen. Bij allodiale
tmsgoederen, ontbreekt deze speciale rechtskring en
hebben we te doen met een vorm van pacht of erfpacht
Heerengoed, feodaalgoed in ruimen zin, omvat dus
veel meer, dan waaraan wij bij het woord leen ge-
woonlijk denken. Het leen in engen zin, het militaire
ieen, ot, zooals men het vroeger uitdrukte, het . leen
m manscapquot;, is dus maar één soort van feodaal goed
I er staving van het voorafgaande eenige voorbeelden
mt de bronnen, waaruit blijkt, dat „eygendomquot; het
tegengestelde van leen kan beteekenen.

het^slot-^\'\' \'\'\' verkoopbrief van 27 Juni 1376^) aan

koo\'otnbsp;ic (de verkooper)- den

kooper .e waeren als eigen goede (dit staat hLegen-

over leen, want uit het voorafgaande blijkt, dat het een

door den leenheer aan den verkooper als leen „quyt

gescouden goed is) ten eeuwigen dagen.quot;

Dat „eygendomquot; staat tegenover leen, ziet men duide-
lijk in een brief van 19 Sept. 1386^).

„Want Heer Splinter van Loenresloot veel manne e d

van Mieris III, 325.
van Mieris III, 448,

verbande ghecreghen heeft mit dranghe ende mit dwan-
ghe. so sei Heer Splinter alle die manne ende alle ver-
bande claerliken quyt scelden van alre manscap, ende
verbande, die si hem gheloeft hebben, ende zal den
eyghendom van den goede, daer zi zine mannen of ghe-
worden sijn, weder overgheven in den Gerechte, daer
si gheleghen sijn ende mede alle brieven, die hi van
manscap ende verbände daer of heeft, overgheven quot;
Uit een beleeningsbrief van 26 Augustus 1414\') zien
wij eveneens, dat eigendom tegenover leen staat.
Er wordt daar gezegd:

„behoudelic dat si {de beleenden) alle eigen erven ende
lande, hebben, bezitten, ende gebruyken sullen tot
hoeren vryen eigen, ende die vercopen, ende anders
hoeren vryen wille dair mede doen, geliken mit ande-
ren hoeren eigenen goeden.quot;

Hierin wordt dus tevens a contrario geconstateerd, dat
de leenman, zonder consent van den leenheer, zijn leen
niet mag vervreemden. De uitdrukking „vry eigenquot; is
dus kenschetsend voor de bevoegdheid van den gerech-
tigde. Immers de allodiaal gerechtigde mag „vrijquot; zijn
„eigenquot; wil met zijn goed doen, de feodaal gerechtigde
mag dit niet, maar heeft voor allerlei rechtshandelingen
de goedkeuring van zijn heer noodig. Dat deze verkla-
ring van het woord vrijeigen juist is, blijkt uit het feit,
dat wij inderdaad naast „vry eyghen goedquot; de om-
schrijving aantreffen: goed, waarmee men zijn „vry
eygen willequot; doen mag.

Duidelijk blijkt dit uit een brief van 16 Maart 1285^),

van Mieris IV, 298.
3) van Mieris I, 448.

waarin een gift van land gedaan wordt: „te vrien
^ghene ende om sinen wille dair mede te doenequot;.
Het zelfde vinden we in een brief van 4 April 1386^),
waarb. Hertog Albrecht land geeft aan de Vrouwe van
Zukn: „aan hoer of hoeren nacomelinghen of hoeren
rechten erfnamen, om die landen te houden ende te ghe-

vr jen w 11e dair mede te doen, het si te vercopen te ver-
setten of te verhueren of te gheven of anders, hoe dat
sij, tot hoeren besten oirbaer, gheliken anders hoeren
eyghen goede ende mit alre baten ende scoenessen, die
dair off verscinen moghen tot ewigen daghen.quot;
Nog duidelijker spreekt een brief van 1 April 1433^)
handelend over de teruggave van in beslag genomen
allodiale goederen aan de erfgenamen van den be-
slagene „om die te gebruycken tot ewigen dagen en
de hairen vrijen eyghen wille dair mede te doenquot;
De merkwaardigste bewijsplaats voor onze opvatting
vormt een brief van 17 September 1290«). Daarin wordt
gesproken van „vrije leengoedenquot;. wat op het eerste ge-
dicht onbestaanbaar lijkt. Het stuk is een blanco machti-
gmg van den leenheer aan den leenman, om de leengoe-
aeren te mogen overdragen aan een ander, die dan in
zijn plaats leenman ervan wordt. De leenman behoeft
hier dus voor vervreemding geen toestemming aan zijn
heer te vragen. Ten opzichte van de vervr^mdings!
bevoegdheid staan deze leengoederen dus practisch
op één lijn met vrij eigen goed, vandaar dat men ze
„vryequot; leengoederen noemt. De brief luidt:

van Mieris III, 434.
van Mieris IV, 1010.
van Mieris I, 509.

„Wy Willem, Ridder, Heer van Striene, maken condt,
dat alle dat landt, moer ende gors, dat leghet enz. (volgt
omschrijving der grenzen) dat dit voorscr. landt moer
ende gors Willem Hugemans sone onse neve ofte syne
oudste oir, die nae hem comen mach, kindts kindt te
latene, ende ymmer den oudsten oir, mogen vercopen
ende wettelycken waeren soo wien, die sy willen, ende
haeren wille mede doen, alse met haeren vrijen leen-
goede.

Ende Wy Willem beloven voor ons ende voor onsen oir,
die nae ons comen mach, allen denghenen, die tegens
Willem Hugemanse of synen oir voorschreven, landt,
moer of gors, binnen desen voorgenoemden palen ge-
cocht hebben of koopen sullen, te houdene ende te doen
houden, te vrijen, te wetten, ende te waeren teghens
allen menschen, over Heere van desen goeden
voorschreven.

Gegeven in \'t jaer ons Heeren MCCXC op St. Lam-
bertusdagh.quot;

Dat tegenover leengoed eyghen goed staat, blijkt ook
uit den volgenden brief van 23 Aug. 1418^) inhoudend
een gift van goederen „om die te hebben, te besitten,
ende te gebruyken, geliken andere syn eygelike goede,
behoudelic of dair eenige leengoede syn, dat hi die van
ons houden sal tot enen onversterflicken erf leen.quot;
De tegenstelling: „eyghendomquot; — „leenquot; komt weder-
om scherp tot uiting in een brief van 1 Juni 1416quot;), en
wel in het volgende gedeelte:

»ende veel goeder lüde Willem Eggart\'s Manne sijn,
van leengoede, die sij van hem houden, dair die eyghen-

van Mieris IV, 493.
van Mieris .IV, 371.

dom na alle leenrecht sijn of is, so dat tot sommige tiden
sijn goede aengesproken worden tot enen zeventuyghquot;,
d.w.z., dat hl, op moet treden als zeven

Pl^^irit^r^\'uquot;\'® Tnbsp;bevoegd-

heid, om zich daarbii te latf^nnbsp;,

dusblijkbaarandersnie i tegistrre

fp)l(gt;n Hiilt;=nbsp;,nbsp;»^yt^i^iaan, tJij een zeventmq

of ze leen ofnbsp;onverschillig

a leen Znbsp;^^^ ^eventuigsrecht werkt

alleen met „eijgendomquot; en negeert dus het leenstelsel

vermoedelijk, omdat het zeventuig ouder is dan het leen-
stelsel en stamt uit een tijd, toen men nog uitsluitend
aliodmm kende. In geval nu een van de betrokken „tui-
gendequot; goederen een leen is, is het de vraag: wie is\'
als „eigenaarquot; ervan te beschouwen, de leenheer of de
eenman, want de eigenaar moet als zeven opkomen.
In ons stuk, anno 1416, wordt de leenheer nog als eige-
naar van het leen beschouwd. Het zeventuigsrecht cL
strueert het eigendom van een leen dus historisch, in
overeenstemming met het ontstaan van de leenverhou-
dmg^ Immers bij een teleologische constructie zou men
met den leenheer, maar juist den leenman aanwijzen om

vert?dl\\ent; tls^is\'^^^^ ^^^ ^^

De tweede beteekenis van eigendom, n.1. eigendom

staande tegenover bezit in den zin van possessoir recht

is van jongeren datum. Zij valt geenszins samen met dé

zoo juist besprokene. Immers vrijeigen goed kan

wel slechts possessoir zijn toegewezen en o

kan het recht op een leen zeer goed petitoir zijn Men

kan dus een leen hebben „in eigendomquot;nbsp;\' n

j. 1 , .nbsp;.nbsp;^nbsp;en een allo-

diaal goed m „possessie .

Dat deze tweede beteekenis van „eyghendomquot; van later
datum moet zijn, blijkt onmiddellijk, wanneer men be-
denkt, dat oorspronkelijk „possessiequot; als afzonderlijk
rechtsinstituut niet bestond en dus evenmin haar tegen-
gestelde: „eigendomquot;. Daarom treffen we het woord
eyghendom ook eerst in jongere bronnen in dezen zin
aan. Een duidelijk voorbeeld waarin „eigendomquot; tegen-
over possessie staat, levert ons een sentencie van het
Hof van 16 Mei 1460, waarin een possessoire toe-
wijzing wordt gedaan, welke gevolgd wordt door de
woorden: „reserverende aan de tegenpartij zyn actie
van den eygen ende proprietijt van den landequot;.
Deze tweede beteekenis van eigendom is gemakkelijk te
onderscheiden van de beide andere, immers men kan
haar afleiden uit het voorkomen van termen als: „ten
eeuwigen dagequot; e.d. of wel uit het ontbreken van een pos-
sessoire clausule. De uitdrukking, die wij zoo dikwijls in
onze bronnen aantreffen, dat een goed wordt toegewe-
zen „in vrijen eyghendom, ten eeuwigen dagequot;, wil dus
zeggen, dat het goed geen leen is en dat het ten peti-
toire wordt toegekend.

Een goed voorbeeld hiervan vinden we in art. 14 van
het Handvest voor Zuid-Holland van 9 Juni 1303^):
„van allen leggenden erve (d.w.z. onroerend goed),
binnen den banne, daer dat gelegen is, dat de Am-
bochtsheer te berechten heeft mitten gesworen van den
lande binnen den banne, daer it gelegen is: dat\'s te ver-
staen zoo wie die rechter mitten seven Heemraders in
den Ambocht, daer dat erve gelegen is, in kennen in
vrijer giften, in vryen eigendom, dat dat erve eeuwelyck

van Mieris II, 28.

(dus ten petitoire) syn blijven sal, totter tyt toe, dat
M \'t selver overgeeft met syns selfs hantquot;.
De derde beteekenis vereischt op zichzelf geen nadere
toelichting, alleen bestaat de moeilijkheid, dat tusschen
deze beteekenis en de eerste verwarring mogelijk is. Vin-
den WIJ echter in plaats van de termen „eyghendomquot; of
»eygJien de woorden „vryen eigendomquot; of „vry-
eig en , dan kunnen we zeker zijn met de eerste beteeke-
nis te doen te hebben. Het woord „vrijquot; wil hier immers
peggen: zonder een „heerquot; boven zich. In andere geval-
en waarin de toevoeging „vrijquot; ontbreekt, moeten wij
uit het verband zien op te maken, wat bedoeld is en soms
zelfs IS dit onmogelijk, omdat beide beteekenissen in één
^ hetzelfde woord door elkaar loopen.
Verwarring tusschen beteekenis drie en twee kan men
vermijden, door vast te houden aan het beginsel, dat
ieder zakelijk recht, dus ook dat van eigendom, peti-
toir of possessoir erkend kan zijn. Men kan dus het

zakelijk recht van eigendom hebben óf in bezit óf in
eigendom.

br?Htfnbsp;^^ Middeleeuwsche bronnen ge-

de Ïnbsp;-akenrechtelijken zin blijkt o.a. uit

LZf \' Zuid-Holland^). Daarin staat bijv.

„eigendom tegenover pandrecht:
ben man, die vroonen wil, die sal te kennen gheeven,
hoe dat hij erff heeft leggen, daer hij aen gepandt heeft
nae den rechte van den lande. Ende dan sal hij begeeren
hoe hij met recht sculdich es te comen aen den eyqen-
domquot;.nbsp;^

Het begrip eigendom in tegenstelling tot het recht
Oudste Rechten van Z. H. blz. 303.

van gebruik, treffen we aan in het „Arbitrium Duds
Wilhelmi de litibus inter Dominum et Monasterium
Egmundaequot; van 3 October 1411^):
„Item Dominus Egmundensis habebit usum terrarum
incultarum, vulgariter dictarum Duynlant, pro nutriendis
cuniculis, sed non locabit illas alicui nee ponet custodem,
vulgariter scutter, in eisdem terris, nee intromittet se de
aliqua proprietate (Hollandsche vertaling: „in eenige
eigendomquot;) dictarum terrarum, sed habebit simplicem
usum (Hollandsche vertaling: „het enkele gebruikquot;) pro
cuniculis nutriendis, ut dictum est supra.
Sed Abbas praedictus habet proprietatem illarum terra-
rum et potestatem locandi quibus et quando volueritquot;.
Verdere bewijsplaatsen, dat ook in Middeleeuwsche
rechtsbronnen het begrip „eigenquot; voorkomt in den zin
van een bepaald zakelijk recht, staande tegenover huur,
gebruik, erfpacht en dergelijke iura in re aliena, vinden
wij o.m. in de volgende keuren:

Een keur der stad Gouda\'\') van 1483 stelt duidelijk
tegenover den huurder „den eygenquot;:
„Soe is overdragen by der vroescap, dat alle diegene,
die enige huysen hueren, dat sy die niet over en moe-
ten geven buyten consent van den eygen.quot;
Een dergelijk voorbeeld vinden we in art. XXII van
de nieuwe keur van Schiedam\'), waar tegenover
elkaar gesteld wordt: „gheeyghent zyn aanquot; en „in
huyrequot; hebben van een huis.

Juist in stedelijke keuren moeten wij aan het woord eigen
meestal deze beteekenis hechten, omdat binnen de ste-

van Mieris IV, 178.

^^\'^i^^^^ronnen van Gouda, blz. 488.
) Rechtsbronnen van Schiedam, blz. 109.

den het leenrecht geen, of althans geen belangrijke rol
speelde, zoodat de tegenstelling allodiaal—feodaal daar
weinig voorkomt.

\\

Ook het woord bezit heeft tweeërlei beteekenis. Het
duidt zoowel een feit als een recht aan, n.1.:

De uitoefening van een recht, hetzij terecht, hetzij ten
onrechte en:

Voorloopig gerechtigd zijn.

De eerste beteekenis spreekt voor zichzelf, maar de
^eede vereischt eenige toelichting.
Men wordt als voorloopig gerechtigde erkend, ingeval
er aanwijzingen zijn, dat men de gerechtigde is, maar
gep volledig bewijs daarvan. Zoo leidt bijv. het uitge-
oefend hebben van een recht tot possessoire bescher-
mmg omdat dit als een aanwijzing wordt beschouwd
voor het goed recht van den uitoefenaar. Deze posses-
soire bescherming geldt, totdat men er later door zijn

wT^^ugewonnen wordt. Wij
nebben bij deze beteekenis van bezit dus duidelijk met
en recht te doen, want zonder recht geen beter recht.

HOOFDSTUK IIL

HET OUD RECHTERSCHAP VAN DEN GRAAF ALS
GRONDSLAG. WAAROP ZIJN MODERN RECHTER-
SCHAP ZICH ONTWIKKELD HEEFT

Nu we de verschillende beteekenissen van de woorden
bezit en eigendom hebben behandeld, zijn we genaderd
tot de bespreking van de rechtspraak van den Graaf in
geschillen over onroerend goed.

Om deze rechtspraak goed te kunnen begrijpen is het
echter noodzakelijk eerst in het algemeen \'s Graven
werkzaamheid als vonniswijzer na te gaan. Een goed
inzicht in dit optreden van den Graaf kan men niet ver-
krijgen zonder zijn oorspronkelijke taak als rechter in
Germaanschen zin te kennen. Deze laatste toch vormt
den grondslag, waarop zich het modem rechterschap
van den Graaf ontwikkeld heeft.
De rechtsmacht van den Graaf als vonniswijzer, welke
in den loop der Middeleeuwen haar plaats onder de
regalia inneemt, is evenals de rest van \'s Graven „heer-
lijkheidquot; langzamerhand uit verschillende deelen samen-
gegroeid. Het Grafelijk gezag is een complex van oor-
spronkelijk los naast elkaar staande rechten, die den
Graaf op allerlei manieren zijn toegekomen en die
eerst in den loop der tijden in een vast begrip „de
landsheerlijkheidquot; zijn overgegaan.
Het aan den landsheer in patrimonio toebehoorende tra-
ditioneel rechterschap is de kern, waaromheen zich \'t
geheele complex van landsheerlijke rechten heeft vast-

gezet In verhouding tot het volgroeid geheel is deze
ton k em, zoodat zij later althans quantitatief niet meer
het belangrijkste deel van de landsheerlijkheid vormt,
maar voor een goed begrip daarvan is zij onmisbaar.
Oorspronkelijk was de landsheer vóór alles rechter d.i.
handhaver van het recht. Hij moest zorgen, dat men wist,

Z rTu.nbsp;^-a-w., dat

Jtvofnbsp;^^^ gesproken recht ten

er gelegd werd en dat er zoo noodig a priori recht
werd vastgesteld bij de wet. Deze taak oefende hij uit,
persoon, óf door ambtenaren, „rechtersquot;, die hii

aanstelde.

De Heer en zijn rechters hielden terechtzittingen. Als
voorzitters spanden zij de bank. Rechtspreken in moder-
nen zm deden zij niet. dit deed het gerecht, bestaande uit
tf n.TTquot;\'nbsp;vertegenwoordigers. Deze wezen

lehr Rnbsp;v^n den

t12T k ^T^f^\'nbsp;hun door den

Tronic ; rnbsp;Er werd dus oor-

quot;nbsp;^^^ ï^-d^heer recht,
bLoolt ƒrechtspreken

hSrl^ktr;quot;^^^^^ quot; ^^^nbsp;s Graven

men e^tLquot;quot;\'^nbsp;quot;nbsp;^^ ^-^-^enis, die

men er tegenwoordig aan hecht, zeer misleidend, om-
dat het jmst met vonniswijzer beteekent. Zelfs een
historicus als Mr. S. Muller is het juiste spoor bijster
geraakt door over het hoofd te zien, dat \'de ter
„rechterquot; in vroeger tijd een andere beteekenis hee^
gehad.

Als voorbeeld, tot welke groote gevolgen een dergelijk
verkeerd begrijpen van één term leiden kan, wil ik hiL

aanhalen, wat Mr. S. Muller^) zegt naar aanleiding van
het feit, dat de schout van Utrecht, dus de „rechterquot; niet
aanwezig mocht zijn, als de schepenbank (het gerecht)
over het vonnis beraadslaagde.

Historisch beschouwd is dit volkomen normaal, omdat
een rechter in Germaanschen zin met de vaststelling van
het vonnis niets te maken heeft. De twist tusschen
schout en schepenbank liep dan ook niet over het feit,
of de schout al of niet aanwezig mocht zijn, als de
schepenen over het vonnis beraadslaagden, maar over
de vraag, wie van beiden de zaal had te verlaten, óf
de schout, óf de schepenen. Het was dus zuiver een
rangkwestie, verband houdend met het streven van de
stadsregeering om den Bisschoppelijken ambtenaar,
den schout, zooveel mogelijk op den achtergrond te
dringen.

Doordat Mr. S. Muller, afgaande op de gelijkheid van
het woord, een Middeleeuwsch „rechterquot; met een
modern rechter gelijkstelt, komt hij tot de volgende
verwrongen voorstelling van het zoojuist genoemde
feit:

„Er openbaarde zich. een streven om den schout, diè nu
(d.w.z. nadat hij buiten den Raad gesloten was) uit-
sluitend tot de schepenbank beperkt was, ook vandaar
geheel te verdrijven. Dit streven is reeds merkbaar in
de steeds herhaalde verordeningen, waarbij den schout
bevolen wordt de rechtszaal te verlaten, wanneer de
schepenen zich „beradenquot; willen over het hun gevraag-
de oordeel en wanneer de schepenen „die ordelen
slijtenquot;. Zeker een zonderlinge eisch tegenover den

In de inleiding van „de Middeleeuwsche Rechtsbronnen der stad
Utrechtquot; blz. 44.

ambtenaar, die dan toch eigenlijk de rechter was bij uit-
nemendheid!

De bisschop beklaagde zich dan ook daarover; maar
net daarover gesloten compromis^) (1413) gaf hem
wel in den vorm gelijk, doch veranderde in den
grond der zaak niets: men gaf toe, dat de schout in de
rechtszaal zou blijven, doch de schepenen zouden haar
m de bovenvermelde gevallen verlaten en verder alleen
in de schepenkamer vergaderen, zoodat de schout toch
allen invloed op de te vellen vonnissen zou missen!quot;
iien ander voorbeeld, dat men aan oude termen nooit
2onder meer de beteekenis moet hechten, die wij „na-
tuurlijkquot; vinden, vormt het betoog van Prof. Meyers
over het woord enquête in: „Vergelijkingen met breuken
in Middeleeuwsche rechtstekstenquot; (Mededeelingen der
^on. Akademie van Wetenschappen, afd. Letterkunde,
deel 66, serie B. no. 6, blz. 19).

Daar wordt gezegd: „Zoo noemen nog steeds de Nec\'er-
andsche juristen een getuigenverhoor met het niet in hun

FraTtnbsp;in den Bourgondischen tijd uit de

wel h^f f ^r^tstaal overgenomen woord „enquêtequot;, hoe-

qult^iTt^\'T\'^^^^ ^^^^ 600 jaar zijn in-
Tee^ \' karakter verloren heeft en geen „inquestaquot;

Prof Meyers vat hier blijkbaar \'t woord inquesta, of in-
quisit^ op m den ongunstigen zin, dien het woord in den
loop der eeuwen gekregen heeft; het wekt de gedachte
op aan het afpersen van getuigenverklaringen en beken-
tenissen, desnoods door middel van z.g. scherp exa
men^jn^iddeleeuwsche bronnen beteekent echter inqui-

In onzen gedachtengang is hetgeen volgt geen
een oplossing van het geschil geheel ten nadeele van de sÏepSS\'

rere niet anders dan: een waarheidsonderzoek doen,
o.m. bestaande in het hooren van getuigen. Elke proce-
dure, waarin geen formalistisch bewijs maar moderne
bewijsmiddelen worden toegepast, is een inquisitoriaal
proces^). Volgens de historische beteekenis van het
woord draagt dus ieder getuigenverhoor een inquisito-
riaal karakter en is het historisch volkomen juist om in
zoo n geval van een enquête te spreken.
Een goed beeld van het oude rechterschap van den
Graaf zien wij in de wijze, waarop deze taak van den
landsheer wordt waargenomen in de ambachten. Verre-
weg de meeste ambachten zijn niet „in \'s Graven boe-
zemquot; gebleven, maar hebben een eigen ambachtsheer
gekregen, die o.m. het recht heeft om s Graven rechters-
functie aldaar uit te oefenen. Deze rechterstaak is twee-
ledig, zij bestaat uit interne en externe functie\'s, n.1. het
optreden als rechter in het ambachtsgerecht en als „ge-
waerde rechterquot;, d.w.z. als „wroegerquot; in de hooge vier-
schaar. Aanvankelijk oefende de ambachtsheer zelf deze
dubbele taak uit. Later stelt hij hiervoor echter ambtena-
ren aan. Voor zijn functie binnen het ambacht stelde de
heer een schout aan, terwijl de landsheer hem toestond
om voor zijn taak buiten het ambacht een „gewaerde
rechterquot;^) te benoemen. De tweeledige taak, die aan-
vankelijk door den ambachtsheer zelf wordt waargeno-
men, is dus verdeeld over twee ambtenaren van den
heer. Weer een voorbeeld van differentiatie, welk ver-
schijnsel we overal in de ontwikkeling van ons recht aan-
treffen.

Dat inquisitie de algemeene naam is voor de procedure met mo-
derne bewijsmiddelen, in tegenstelling tot die met oud, formalistisch be-
wijs Wordt o.a. duidelijk gezegd bij Brunner deel II, blz. 689.
/ Gosses „Welgeborenen en huisliedenquot; blz. 104 e.v.

Den schout zul en wij laten rusten, omdat zijn bevoegd-
heden reeds voldoende beschreven zijn^), maar de taak

van den „gewaerden rechterquot; willen we nader be-
spreken.

Wat de functie is van den gewaerden rechter in de
hooge vierschaar, leeren ons de volgende bronnen.
Het Handvest voor Zuid-Holland van 1303^) bevat de
komt^quot;quot;nbsp;waarin de gewaerde rechter voor-

Het artikel over „wapeldrenckenquot; (d.i. iemand met
geweld in het water werpen), zegt: „dat is te berechten
(n.1. door de hooge vierschaar) als hercomen is, dat\'s te
verstaen. dat men \'t betooghen sal met twee goede man-
nen, die sijn (n.1. beklaagdes) evenknie zijn, en dat sal
die gewaerde rechter ondervinden ende ten hove (di
voor de hooge vierschaar) recht of doenquot;, d.w.z. hij zal
het misdrijf daar aanbrengen.

Bij misdrijven, die met een boete van 10 pond, het be-
drag der baljuwsboete, worden gestraft, wordt recht
gedaan door de hooge vierschaar. Hierbij treedt als

wat rr\' T tnbsp;^^^^^^^ ^^^ het ambacht,

Twt \'v™:^^nbsp;b^iSestaan door

Nadere mededeelingen over deze functie van den ge-
waerden rechter geeft een ontwerp voor de acte, waar-
bij de Balliu van Zuid-Holland iemand toelaat als
„gewaert rechterquot;\'\').

„lek N.N. baeliu van Zuijthollant, doe cont allen luy-
den, dat ick, van mijns genadigen heren wegen van

Zie bijv. Martens, „de Justitieele collegesquot; blz 220 e
van Mieris II, 29.nbsp;quot;

Oudste rechten van Zuid-Holland 11, 243.

Borgoengiën, (het gewaerde rechterschap is dus een
functie van s-Gravenwege) oorlove ende consenteere
met desen openen brieve N.N. gewaert rechter te wesen
in den Ambochte van N., om aldaer recht ende bedrach
te doen ter hoogher vierschaar van Zuyt Hollant, ge-
lijckerwijs als dat behoort, als een goet trouw manende
een gewaert rechter sculdich is te doen, na den rechte
van Zuyt hollant ende na den ouden hercomen, weicke
gewaerde rechterschap hem geduren sal tot mijnen ken-
licken wedersegghenquot;.

Gosses zegt naar aanleiding van dit stuk (bi. 105):
„Het „rechtquot;, dat de gewaerde rechter in de hooge
vierschaar „deedquot; voor de lieden van zijn ambacht, be-
stond (uitsluitend?) daarin, dat hij deelnam aan het
gerechtelijk onderzoek, aan de „waarheidquot;, die daar
door den Baljuw met eenige „mannenquot; naar de schuld
der beklaagden werd ingesteld. De plicht om „bedrachquot;
te doen, was volgens een 16e eeuwsche mededeeling
deze, dat hij op vaste tijden in de hooge vierschaar
moest verschijnen, om de misdrijven aan te brengen, die
in zijn ambacht waren voorgekomen^).
Dit n.L: 1°. deelnemen aan de „waarhedenquot;, welke ge-
houden werden over beschuldigden uit zijn ambacht, en
2 . het aanbrengen („wroegenquot;) voor de hooge vier-
schaar van delicten binnen zijn ambacht gepleegd, was

Hier is dus het woord „manquot; gebruikt in den zin van ambtenaar
van den heer. Dit stuk vormt dus een bewijsplaats voor het op blz. 334
gezegde, dat het woord man o.m. de geaccentueerde beteekenis heeft
van ambtenaar.

Dit klopt met hetgeen Fruin, Verspreide Geschriften blz 331 zeat
over \'t woord „bedrachquot;.nbsp;\' \' ^

quot;Bedrachquot; is beschuldiging, „recht ende bedrach doenquot; is dus: aan-
^^agen, en dit doet juist de gewaerde rechter.

rachtw\'nbsp;Zuid-Hollandschen am-

dTuvquot;!nbsp;^^^nbsp;volgt,

d^n hhjkt dat „recht ende bedrach doenquot; ook omvat:

meewerken aan de inquisitie van een waarheid, die door
en baljuw wordt ingesteld over verdachten uit het
^moaciit van den gewaerden rechter.
^^ het handbetoon van een doodslagquot;^), vinden wij
gt;.ciat over die waerheyt sitten souden die Baeliu
n e syn voirspraeck met enen gesworen clerk (die het
proces-verbaal van het onderzoek maakt) ende met
eenen gewaerden rechter ende met ses onpartydige
welgeboren mannen, die de Baeliu daertoe name in

^^ gewaerde rechter is dus tevens
P-rechter van instructie bij \'t moderne proces met

-s Graven waarheidquot;

Bolttr\'^^Tnbsp;-- Ï303, moeten wij

deze vol quot;nbsp;terugkomen. Nadere gegevens over

handC\'estnbsp;^^^ ^^^^^ ^^^ikel van het

draattnbsp;Z-id-HoIIand van 1303, dat tot opschrift

bocht dattet zii Knbsp;\'\'\' ^^^^^

in wat am-

die AmbochtsheerTquot;nbsp;Zuythollant, salder

^^o- ÄLenTo2ae\'), ende d. ve.

Zuid-Holland II. 301.
} „recht doen is hier dus n,-»*

^e. de .aak van den Ge^a^^i^n-Lr^r^e\'^^^

term dan ook meermalen aantreffen in verband met den r .

ook de Graaf is rechter in Germaanschen zin en L J-

danig „rechtquot;.nbsp;quot;nbsp;als zoo-

\') .,Houdequot; is eed; de ambachtsheer had, omdat hii v , ,

quot;^J 2i]n ambacht

leende Rechters dies gelycks, ende haren volgers sullent
doen ten Heyligen

Voort alle gewaerde Rechters sullen \'t doen ten Hey-
lighen, ende hare volgers diesgelycx.
Ende dese volgers sullen wesen twee mannen, die sy
daertoe nemen tot hare maelstede die onbesonnen\')
luyden sijn, ende al zoo rijck, dat sij haer hoochste
boeten ghelden moeghen®).

Voort elcken man met sijnen huysgenooten^) ende niet

houdt van de Grafelijkheid, een eed afgelegd aan den Graaf. We kun-
nen de woorden: „bij zijns Heeren houdequot;, dus vertalen met: op zijn
ambtseed. De ambachtsheeren worden in hun qualiteit geloofd, wan-
neer zij in rechte relateeren, omdat zij vroeger al een ambtseed
hebben afgelegd en behoeven dus hun verklaringen niet telkens te
beeedigcn. Evenzoo de „beleende rechtersquot;, d.w.z. de personen, die
met het ambt van schout beleend zijn.

Deze zijn toentertijd te onderscheiden van de Ambachtsheeren, omdat
de ambachtsheeren naast het recht op het ambt van schout toen reeds
ambachtsgevolgen hadden, welke een beleend rechter niet heeft. Er is
dus in den loop der Middeleeuwen onderscheid gekomen — wat aan-
vankelijk niet het geval was — tusschen iemand, die beleend is met het
ambt van schout en iemand, die een ambachtsheerlijkheid in leen heeft.

deze leggen dus gewoon telkens een eed af.

„onbesonnen luydenquot; zijn personen, waar niets op te „zinnenquot;, d i
niets op te zeggen valt, dus onbesproken lieden. Vergelijk Verwijs en
Verdam.

Vermoedelijk doelt dit hierop, dat de volgers, als medeaanklagers
bij een onware aanklacht zelf in de „hoogh boetequot;, (het gaat immers
over een hooge zaak) vervallen, en deze dus moeten kunnen betalen.
) Men moet dus eiken man met zijn „huisgenootenquot;, dat wil hier
zeggen met zijn standgenooten „verwinnenquot;. Dit is het algemeen be-
ginsel, dat men alleen „overtuigdquot; (in letterlijken zin) mag worden
door zijn standgenooten, hetgeen wij telkens in ons oude recht aan-
treffen. (Vergel. „De ontwikkeling van het bewijs in strafzakenquot; Tijd-
schrift v. Strafrecht, deel XXXVII, afl. 3). Deze hoofdregel wordt
nader uitgewerkt m de woorden: ende metten welgheboren man sal
men den welgheboren man verwinnen ende die huysman sal men ver-
minnen met den huysman, „De volgersquot; moeten dus standgenooten
van den beklaagde zijn.

verder te vaen dan die twee mannen, die hij tot zynre
maelstede neemt, ende daer hem die eene van die twee
volgt, daer mede volstaet hij, ende die sullen doen sonder
vanck Heyligen\'): dat\'s te verstaen, dat een Ambochts-
heere of een verleent rechter doen sullen, als voorsz.
staet, ende elck man met synen huysgenoot, ende
metten welgheboren man sal men den welgheboren man
verwinnen ende die huysman sal men verwinnen met den
huysman.

Ende daerof sal die Ambochtsheere hebben den derden
penninck, of die gewaerde Rechter ende die Baeliu die
twee deelen van allen boeten, die boven X schellingen
verschijnen moeghen, maer alle boeten van tien schel-
lingen, die sal die Ambochtsheer alleen heffen.quot;
De „volgersquot; zijn dus geërfden uit het ambacht, die de
-gewaerde rechterquot; genomen heeft „uit de maelstedequot;,
a-w.z. uit het gerecht van het ambacht, om op te treden
als zijn mede-aanbrengers. Het is dus een echte wroe-
gingsprocedure. De gewaerde rechter en zijn „volgersquot;
^omen om notoir te maken, wat er in hun ambacht aan
veelTdnbsp;geschied. Dit „wroegenquot; is een

sitie.nbsp;™nbsp;de Grafelijke inqui-

gewaerdir^^nbsp;^^ bewijsrechtelijke taak van den

^^ i^echter zich zoowel over de oude als de
nieuwe procf^Hn,. • i

Dit bli\'kt •nbsp;uitstrekt, maar zij omvat nog meer.

rr t tj ^^^ ander artikel van het Handvest voor
Zuid-Holland van 1303, getiteld:

„Van yemant ter tafel te doenquot;.

„ïtem niemant en mach mannen ter tafel brenghen h

en sij by den ghewaerden Rechter, die daer recht of doen

een bepaald .soort eed. Zie blz. 209.

sal, of des hofsbode (hof is h.1. gelijk: hooge vier-
schaar).quot;

De gewaerde rechter heeft dus ook tot taak, personen
„ter tafel te brengenquot;. Nu beteekent „tafelquot; en ook zijn
synoniem „scivequot; overdrachtelijk: rechtbank. Ter tafel
brengen wil dus zeggen: in rechte betrekken, en omvat
dus ook: dagvaarden. Dit nu doen óf de gewaerde rech-
ter, óf de bode van de hooge vierschaar. Beiden „doen
rechtquot;, wat h.I. dus neerkomt op dagvaarden, hetgeen

begrijpelijk wordt, als men bedenkt, dat „recht doenquot;_

zooals we reeds vroeger opmerkten — de term is om de
werkzaamheden van den rechter in Germaanschen zin
aan te duiden en dat dagvaarden juist tot de rechterstaak
behoort. Dit uitbrengen van exploiten, m.a.w. het optre-
den als deurwaarder is in andere streken één der ver-
plichtingen van den schout, welke reeds in de oudste
tijden voorkomt.

We zien dus, dat de gewaerde rechter, die den am-
bachtsheer vervangt, optreedt als, wat men noemde,
„exploictierquot; van de hooge vierschaar. Dit zelfde treffen
wij aan in het landrecht van Kennemerland van 1291,
dat bepaalt^):

„En gheen man die bede sculdich is in Kenemaerland
sal eenen man daghen voer dien baliu, dan syn ghe-
waerde rechter.quot;

De zin van het artikel, opgenomen ter beëindiging van
den strijd tusschen de Kennemer huislieden en de wel-
geborenen aldaar, is, dat een welgeboren man niet door
een „bede schuldigequot; schoutof een gewone baljuwsbode
voor de hooge vierschaar gedagvaard mag worden. Im-

Gosses „Welgeborenen en huisliedenquot; blz. 103.

mers, de welgeborenen wenschen in \'t algemeen alleen
door een standgenoot gedaagd te worden. Slechts de
gewaarde rechter mag, ook al is hij huisman, hen wel
dagvaarden, zegt het artikel. Dat de welgeborenen hier-
tegen geen bezwaar hebben, bewijst, dat de gewaarde
rechter de traditioneele dagvaarder is, wiens dagings-
recht een oude instelling is.

Nog meerdere gegevens over de taak van den gewaer-
den rechter, geeft ons het artikel uit het Handvest voor
Zuid-Holland van 1303, dat handelt over:
»Pandinghe ende pantkeeringhequot;.
. Jtem, van alre pandinghen ende pantkeeringhe salmen
verwinnen voor den Baeliu met eenen ghewaerden Rech-
ter, ende met oorconden, als recht is: dat\'s te verstaen,
dat die ghewaerde Rechter met twee oorconden, die hy
daertoe nemen sal, als voorsz. staet, ende altoes waer
hem die een van den tweeën volcht, daer mede volstaet
hij, ende wie hij bedraechtdie verboert X pont.quot;
quot;We zien hier, dat in zake alle panding en pandkeering
„verwonnenquot; wordt door den gewaerden rechter, voor
de hooge vierschaar.

Pandmg is het executiemiddel voor vorderingsrechten,
zooals inbezitstelling van het rechtsobject de wijze van
executie van zakelijke rechten is.
De gewaarde rechter was dus blijkbaar pander. Ingeval
er tegen zijn panding pandkeering gedaan werd, bracht
hij dit aan bij de hooge vierschaar.
Nu moeten we twee soorten van panding, en bijgevolg
ook tweeërlei pandkeering onderscheiden, n.1. panding
zonder dat er nog geprocedeerd is over het recht, waar-

d.w.z. dien hij bewijst schuldig te zijn.

voor gepand wordt, en panding ter executie van een
vonnis.

Tegen de eerste panding was pandkeering toegelaten;
er volgde dan een proces over het recht, dat men door
pandneming had willen ten uitvoerleggen.
Tegen panding ter executie van een vonnis mocht de
veroordeelde zich niet verzetten, deze pandkeering was
strafbaar als verzet tegen de justitie\'). Bij het delict
van ongeoorloofde pandkeering wordt men, zooals
gezegd, verwonnen door den gewaerden rechter. Deze
relateert het delict in de hooge vierschaar. Hieruit
kunnen wij opmaken, dat hij belast was met de pan-
ding, hetgeen past in het kader van zijn ambt, een
Germaansche rechtersfunctie. Immers panding is: exe-
cutie en nog tegenwoordig behoort executeeren tot de
taak van het O.M., dat de voortzetting is van het
Germaansche rechterschap.

Aangezien in het algemeen de ambachtsgerechten oor-
deelen over burgerlijke vorderingen, is het panden een
interne functie van den gewaerden rechter, uitgezonderd
in het geval, dat hij pandt ter invordering van een bal-
juwsboete. De gewaerde rechter treedt dus bij de hooge
vierschaar op als wroeger en bij het ambachts gerecht als
pander.

Wij leeren het karakter van het „gewaarde rechter-
schapquot; ook kennen uit de Grafelijke machtigingen aan
ambachtsheeren verleend, om zoo\'n gewaard rechter
aan te mogen stellen®). Een voorbeeld hiervan, dat na

Vergelijk Winhoff p. 160.

Dat de gewaarde rechter een taak vervult, die in beginsel op den
ambachtsheer zelf rust, blijkt ook uit handvesten van streken, waar de
functie van gewaarde rechter nog door den ambachtsheer wordt waar-
genomen. Zoo zegt bijv. \'t handvest voor Noord-Holland van 1346
(van Mieris 11, 712 e.V.): „Ende die waerheyt sal onse Balliu besitten

het voorafgaande voor zichzelf spreekt, vinden wij in
het 1ste Memoriaal Rosa f. 32Het dateert van
25 April 1429 en luidt:

„Philips enz. doen cond enz. dat Wij geoirloeft ende
geconsenteert hebben, oirloven ende consenteeren mit
desen brieve, onsen geminden Aelbrecht van Naeldwijck
van sijnre wegen een gewaert rechter te setten in den
lande van de Leek, ende al des rechts te nemen ende te
plegen in onser vierscare van Zuuthollant, gelikerwijs
of hij \'t selver wair, duerende tot onsen wederseggen.
Datum upten XXVsten dach in Aprille anno XXIX.quot;
Een dergelijk voorbeeld, dat eveneens een bewijs vormt
voor ons betoog, is te vinden op f. 191 vso. van het Ilde
Memoriaal Rosa in dato 12 November 1437^).
Philips keurt hierin goed tot wederopzeggens toe, dat
Dirc van Zwieten in zijn Ambacht Zwijndrecht een ge-
waert rechter aanstelt „om in sijnen naem in onser vier-
schaer van Zuuthollant rechts te plegen ende te hantie-
ren, ende voirts al te doen, dat een gewairt rechter
sculdich sal mogen wesen te doen, ende Dirck (de
Ambachtsheer) selve doen soude mogen.quot;
Uitvoeriger is een brief van 9 Februari 1433®) 1ste
Memoriaal Rosa f. 127, Hieruit blijkt duidelijk, waar-
om de Graaf zich met de aanstelling van een gewaard
rechter door den Ambachtsheer bemoeit.
Jacob Tacken en Willem Screvel worden door den
landsheer gemachtigd in hun ambacht van Overveen in
Zuid-Holland een gewaarden rechter te benoemen, „om
van hoiren wegen aldair rechts te plegen, te nemen ende

mit sijnen klercke ende mit den Ambachtsheer (zelf), daer die bruecken
onder gevallen is, ende mit vijf welgeboren Mannen uit den ambachtquot;
Uitgave door Prof. de Blécourt en Prof. Meyers, blz. 21. In het
vervolg is dit werk aangehaald als: Uitgave.
Uitgave blz. 264. Uitgave blz. 72.

te geven in den vierschaar van Zuythollant ende alle
saken te hantieren, te bedriven ende te bewaeren^), ge-
lijc ende in alre manieren of sij \'t selve waeren.
Ende die weder ontsetten ende enen anderen setten so
dick ende menichwerve alse him genoegen ende oirbair-
lic duncken sal.

Behoudelic, dat die gewairde rechter, die sij aldus setten
sullen, eet doen sal in handen ons Baliuwes van Zuyt-
hollant, dat hy alle bruecken ende boeten volcomelic tot
synre kennisse brengen sal, (hij is dus Grafelijk opspo-
ringsambtenaar, want zijn taak is, om de crimineele
zaken, binnen het ambacht gepleegd, in de hooge vier-
schaar aan te brengen), also dat Wy (de landsheer)
mitz die voirsz. gewaerde rechterschap van den onsen
niet veraftert en werden, durende tot onsen weder-
seggen.quot;

De Graaf bemoeit zich dus met de benoeming van een
gewaard rechter, omdat deze inplaats van den Ambachts-
heer zelf fungeert als \'s Graven ambtenaar van het O.M.
voor het opsporen van misdrijven, die in de hooge vier-
schaar berecht worden. Aangezien de aldaar opgelegde
boeten grootendeels aan de Grafelijkheid toekomen,
heeft de landsheer er dus finantieel belang bij, dat de
gewaerde rechter zijn opsporingstaak nauwgezet waar-
neemt, zoo niet, dan wordt de Graaf „van het zyne ver-
aftertquot;.

In de voorafgaande stukken werd telkens gezegd, dat de
gewaerde rechter „recht pleegtquot;, of wel, dat hij „recht
spreektquot;. Dit „recht sprekenquot; wil zeggen, dat hij als
ambtenaar van het O.M., een partijpositie bij het proces
inneemt^), immers juist hetgeen partijen in rechte doen,

Duidelijk komt de partijpositic van den gewaarden rechter tot
uiting in hetgeen Fruin (Verspreide Geschriften VI, blz. 351) zegt naar

wordt in Middeleeuwsche stukken „rechtsprekenquot; ge-
noemd. Het is dus niet rechtspreken in onzen zin van
vonnis wijzen. In overeenstemming met het voorafgaande
wordt de taak van den gewaerden rechter ook dikwijls
„recht nemen ende gevenquot; genoemd. Nu is „recht ne-
menquot; de term voor, wat de eischer, en „recht gevenquot;
voor, wat de verweerder doet. Ook hieruit blijkt dus, dat
de gewaerde rechter een partijrol heeft. De termen ge-
bruikt in de stukken vormen dus een bewijs voor hetgeen
wij boven betoogd hebben, dat de gewaerde rechter op-
treedt bij de instructie van strafzaken.
De gewaerde rechters — en oorspronkelijk de ambachts-
heeren zelf — helpen den Graaf in de hooge vierschaar
bij het bezitten van de waarheid. Het is dus een mee-
werken aan de taak van den Graaf als opper-„rechterquot;.
Hierdoor wordt het begrijpelijk, dat de Graaf aan de
ambachtsheeren een machtiging geeft om dit niet meer
persoonlijk te doen, m.a.w. dat diens vergunning noodig
is om een gewaerden rechter te mogen aanstellen.

aanleiding van een bepaling uit de Oudste Rechten van Zuid-Holland
(II, 234, § 15):

•»Wanneer in Zuid-Holland een dorpeling tengevolge eener gemeene
quot;Waarheid verdacht staat van vredebreuk of een ander zwaar vergrijp,
moet hij afwachten, dat de dorpsrechter (lees: de gewaarde rechter
Van het ambacht) met zijn bedragslieden voor het Hof in rechte be-
trekt. Tenzij hij, om een spoedig eind aan de zaak te maken, van zijn
kant den rechter „en demeurequot; stelt. Hij gaat dan tot den Baljuw en
Zegt: „Heer baljuw, ick beghcer hierof een wed. Ende als hi syn wed
ontfangen heeft, so mach hi gaen daer t him belieft. Dan so eischt men
den gewaerden rechter voirt drie genachten; ende den vierden moet hi
recht doen (d.w.z. als eischer optreden), oft die gewaerde rechter moet
selver die broken geldenquot;.

2^ooals iedere aanklager, die zijn beschuldiging niet waarmaakt, moet
dus ook de gewaarde rechter zelf de straf ondergaan, die anders den
beschuldigde zou hebben getroffen, of, zooals Winhoff (zie pgq 248)
het uitdrukt: „de klager sal verliezen, dat hie winnen wolde, indien
dat hie der klage vellich wordequot;. De gewaerde rechter is dus voor de
hooge vierschaar partij.

Op enkele onderdeelen van \'s Graven oude rechterstaak
moet ik in het bijzonder wijzen, omdat deze speciaal be-
lang hebben voor het ontstaan van \'s Graven rechtspraak
als rechter in modernen zin over onroerend goed.
Om te beginnen het bewaren van den vrede in het
landsbelang. Dit is een bevoegdheid, die de Graaf reeds
vanouds heeft gehad, want hij ontleent deze taak aan
den Frankischen koning\'). Ten nauwste hiermee ver-
want is een andere functie van den landsheer, n.1. de
zorg, dat ieder krijgt, wat hem rechtens toekomt. Ook
deze bevoegdheid behoort tot de taak hem door den
Frankischen koning opgedragen. Beide functies zijn
dus oorspronkelijke bevoegdheden van iederen lands-
heer en maken noodwendig deel uit van de landsheer-
lijkheid.

Ik zal nu een aantal voorbeelden uit de bronnen aan-
halen, waarin wij zien, dat de Graaf optreedt om den
vrede te bewaren en te zorgen, dat ieder krijgt wat
hem rechtens toekomt. Ten eerste het ,,Handvest door
Graaf Florens gegeven aan die van Schieland, anno
1273quot;quot;):

1)nbsp;Ook den Frankischen koning met zijn koningsgerccht zien wij op-
treden als handhaver van den vrede.

Dit blijkt o.a. hieruit, dat het koningsgerecht met uitzondering van
alle andere gerechten bevoegd is tot het uitspreken van de vredeloos-
heid wegens weigering van de „oorvedequot;, d.w.z. van den eed om zich
niet te zullen wreken. Eveneens heeft het koningsgerecht de iurisdictie
in zake herhaalde vredebreuk. Het straffen van deze feiten door het
koningsgerecht is een maatregel tot handhaving van den landsvrede.
Het nemen van dergelijke maatregelen „om den gemeenen Vreden
willequot; is ook een integreerend deel van de taak van den Graaf met zijn
Raden. We hebben hier dus weer een punt van overeenkomst tusschen
het optreden van Graaf en Raden en dat van het Frankische ko-
ningsgerecht.

2)nbsp;van Mieris I, blz. 367, Oorkondenboek II, 250.

„Hierenboven belasten wij Ulieden noch, verbiedende,
datter niemant en sij, die hem onthout binnen den voorsz.
limiten, de welcke eenige verbintenissen van vrede
sullen maeckene, de welcke ghemeenelycken genoemt
Werden vredebannen^); ende soo sij des niet en deden,
soo moeten sij verseeckert sijn, dat sij luyden onsen
thoorn op haer verwecken.quot;

De Graaf verbiedt dus het maken van vrede-overeen-
komsten z.g. „vrede bannenquot;, welke in de praktijk neer-
komen op een aanvallend en verdedigend verbond,
omdat deze den landvrede, die door den Graaf gehand-
haafd wordt, in gevaar brengen. De Graaf maakt hier
dus het vrede bannen tot Grafelijk monopolie door het
aan particulieren te verbieden. Het vrede bannen door
den Graaf uit zich in een verbod om iemand den vrede
te „ontzeggenquot;, wat neerkomt op een verbod van eigen
richting.

Zeer duidelijk vinden wij het beginsel, dat de landsheer
b^aarder van den vrede is, in den aanhef van een „ver-

van Mieris teekent hierbij aan, dat er mogelijk „verbintenissen van
Veedequot; moet staan. De zin van het artikel blijft echter bij beide lezin-
gen hetzelfde, zooals uit de volgende noot blijken zal.
) De uitdrukking „vrede bannenquot; wordt gewoonlijk gezegd van een
rechter die q.q. een vrede gebiedt. Dit tegengaan van feitelijkheden
kan echter ook van particulieren uitgaan, doordat deze tot dit doel een
overeenkomst sluiten. In dat geval wil vredcbannen dus zeggen: over-
eenkomen om elkaar te helpen tegen geweld. Daar men een dergelijke
overeenkomst natuurlijk alleen sluit, wanneer er „veetenquot; op til zijn,
kan men ze evengoed „veete overeenkomstenquot; noemen, dus aanval-
lende en verdedigende verbonden.

Fruin geeft een geheel andere verklaring van deze bepaling in zjjn
artikel: „Over de beteekenis van Bannus Pacisquot; (Verspreide Ge-
schriften VI, blz. 256). Bovendien houdt hij zich aan den Latijnschen
tekst luidend:

..Praeterea praecipimus finaliter nolentes, ne aliqui indictis terminis
inanentes, bannos pacis faciant, qui „vredebannequot; vulgariter nuncupan-
tur; quod si fecerint, sciant se nostram inimicitiam incursurosquot;

clarenquot;, d.w.z. een nadere uitwerking van een grafelijk
„zeggenquot;, gegeven door Gravin Margaretha, 15 April
1384\'):

„Want myn Vrouwe aller weghe daer toe gheneghen
geweest heeft ende noch is om hoer lüde ende onder-
saten mit malcander in rusten ende in vreden te houden,
ende altoes onruste te voerhoeden, zo waer si mach,
ende hoer meninghe oec nu is, dat dese voers. lüde gron-
delic ende te mael versoent ende vereffent zeilen wesen,
so is mynre Vrouwen verclaren enz.quot;
Evenzoo in een brief van 8 Juny 1386^), waarbij Hertog
Albrecht een geschil over een veenderij tusschen den
Heer van Sevenbergen en de stad Dordt beslecht. De
considerans van Albrecht\'s bemoeiingen is daarbij: „om
pais en vrede te maecken in onsen landequot;.
Een volgend geval van vredestichting door den lands-
heer in \'t algemeen belang vinden we in een charter
van 14 November 1394\'\').

„Johanna, Hertoginne van Brabant enz., ende Albregt
Grave van Hollant enz. doen cont enz.:
Want een geschille, oorloge ende twist lange tyt gestaen
heeft tusschen den Heeren van der Lecke en van Breda,
die in tyden geweest hebben, ende der Jonkvrouwen van
Breda, die nu ter tyt is, ende heuren lande aen die een
sijde, ende de Heere van Zevenbergen an d\'ander syde,
weicke geschille oorlogh ende twist tusschen onse luyden
en ondersaten voornoemt wij niet langer gedogen en
willen, overmits goede vrientschap ende verbonde, die
wij gemaakt hebben tusschen ons, onse luyden, landen

van Mieris III, 410.

van Mieris III, 443.

van Mieris III, 619.

ende ondersaeten Soo hebben wij alsoo veel daartoe
gedaen, dat die partyen voorn, gebleven syn van allen
geschille voorscreven,quot; aan de navolgende door partijen
gekozen scheidsrechters.

Deze zullen o.a. een onderzoek op de goederen instellen
en verder bewijsmateriaal zien en hooren, en op grond
daarvan partijen „scheijden ende verlyckenquot;.
„Ende wes scheydens oft seggens die ses voirnoemt die
de partyen daer toe genomen hebben, daer of seggen
sullen, dat geloven wy Hertoginne ende wy Hertoge te
houden ende te doen houden onverbroken, tot eeuwigen
dagen.quot;

Een kort maar duidelijk voorbeeld van den Graaf als
vredebewaarder, vinden we in het Handvest van Graaf
Willem voor Hem en Venhuysen, gegeven 2 Februari
H14 . De considerans ervan is o.m. deze:
„namelijck om onse voirsz landt van Hem en Venhuysen
in Vreden te setten ende te houden.quot;
Het beginsel, dat de Graaf optreedt als vredestichter in
het landsbelang, vinden wij wederom in een brief van

19 Maart 1423quot;), luidend:

\'Johan, Hertoge in Beyeren, soon van Hollant, enz.,
ende wij (volgen 14 namen), als Rade ons liefs gena-
dichs Heren, Hertoge Johans voornoemt: ende wy.
Burgemeesters, Scepenen ende Rade der steden van
Dordrecht, Hairlem, Delf, Leiden en Amstelredamme,
doen samentlic cond:

Also gescille ende twidrachtc gestaen hebben tusschen
Heren Johan, Heer tot Egmonde ende tot IJselsteyn op

van Mieris IV, 273.
) van Mieris IV, 669.

d\'een zyde, ende Heer Heynric Nothaft, Heer tot
Wernberge Vitzdom in Neder Beyeren op d\'ander zyde,
welker gescillen ende twydrachte sy alinge ende al tot
op ten daghe van huyden by toespreken van gemeynen
vrienden an ons Hertoge Johan voirn. gebleven sijn, en-
de an ons Raden ende Steden voirnoemt, ende wy immer
willen, dat dat besaedt ende geslicht worde tot onser
ende ons gemeyns lants eer ende oirbair ende oic om
pays en vrede te maken tusschen onsen getruwen ende
heymelicken vrienden voirscr.: so syn wy Hertoge Johan
ende wy Rade ende Steden voirn. eendrachtelic ende
samentlic eens seggens ende uutsprekens overcomen in
der formen ende manieren als hier na bescreven staet.quot;
De Graaf heeft hier dus een „geblijfquot; aan zich en zijn
Raad uitgelokt om alzoo den vrede in het landsbelang
te herstellen.

In overeenstemming met het voorafgaande zien wij, dat
in later tijd ook de landsheerlijke Raad, de collegiale
vertegenwoordiging van den afwezigen Graaf, als be-
waarder van den vrede optreedt.

Dit komt bijv. tot uitdrukking in art. LXXXVII uit de
instructie van 1462, luidende:

„Item of \'t gebeurde dat eenige Edelen, (twisten tus-
schen machtige edelen zijn immers bijzonder gevaarlijk
voor den landsvrede) of andere van den Lande\'), proce-
deerden bij weghen van feyten, (dus: tot eigenrichting
overgingen), of van malkanderen die een den anderen
te ontleggen®) (drukfout voor ontseggen, zooals blijkt

dus niet: personen uit de steden. In ander verband zullen wij op
dit verschijnsel terugkomen.

..ontseggenquot; is: den vrede opzeggen aan iemand.
Duidelijk wordt het begrip „ontseggenquot; uiteengezet bij Winhoff blz.

uit \'t correspondeerend art. van 1531), die van den Rade
sullen dieselve voor hunluyden doen ontbieden, hunluy-
den verbiedende op seeckere groote sware poenen, van-
wege myn voorsz. Heere (deze is immers q.q. de
vredebewaarder), alle wegen van feyten.
Ende sullen last nemen die voorsz. Parthijen te versoe-
nen (dus den vrede te herstellen), by alle behoorlycke
wegen. Ende sullen doen doen satisfactie en beteringe
parthye, die geinjurieert en ten achter is (anders begint

320 noot 36: „Ontseggenquot; is: „de vriendschap of pligten van de men»
schehjke zamenlevingquot; opzeggen „en integendeel de vijandschap en
vervolging aankondigenquot;.

Als er een onrechtmatige daad gepleegd was, had de getroffene oor-
spronkelijk de keuze tusschen twee middelen, n.1.: recht te vorderen
of: zich zelf recht te verschaffen door een veete te beginnen, ingeleid
door een ontzegbrief. Oorspronkelijk mocht men zich dus op eigen ge-
legenheid wreken, mits men zijn tegenpartij van te voren waarschuw-
de. De gepleegde wraaknemingen waren geen onrechtmatige daden, zij
maakten de daders niet tot misdadigers. De veete werd eerst beëindigd
door een vredesluiting, een z.g. „zoenquot;, of „oorvedequot;, d.w.z. een met
eede gestaafde belofte van afgelegde vijandschap en aangenomen

Langzamerhand werd de vredetoestand echter moeilijker te verstoren
door de vredegeboden, die in een rechtskring voor bepaalden of voor
onbepaalden tijd de veete verboden onder strafbedreiging. Wie over
onrecht te klagen had, moest zich tot een gerecht wenden. Nog later
quot;^erd de vrede als rechtstoestand erkend ook zonder uitdrukkelijk
Vredegebod. In de latere Middeleeuwsche rechtsbronnen werd de vrede
beschouwd als reeds begrepen in de rechtsorde. Zij bevatten slechts
bepalingen tegen vredebreuL Men was dus steeds verplicht tot proce-
deeren, als men zich „verontrechtquot; achtte en mocht zich niet meer
2elf aan zijn recht helpen. Het ongeoorloofde van het „ontseggenquot; werd
ftu als vanzelfsprekend gewaardeerd. Het onverbrekelijk handhaven
Van den vrede was dus een consequentie van de rechtsorde geworden
In de latere Middeleeuwen is dus eigenrichting verboden en het onl--
heggen tot een delict verklaard, n.1, tot een daad van vredebreuk (zi
Winhoff p. 321 e.V.). Wie niet wil „rechtesplegenquot;, maar „fiandquot; v

tegenpartij blijven, wordt streng gestraft, n.1. onthoofd of bij af-
■^ezigheid verbannen. De gelaedeerde heeft nu enkel een rechtsvorde-
ring, de particuliere oorlog is vervangen door overheidszorg.

het gevecht later opnieuw), als nae gelegentheyt der
saecken daertoe behooren sal. Ende voort daer in te
bewaren \'t interest van mijn voorn. Heere, (de landsheer
heeft er immers groot belang bij, dat binnen zijn landen
de vrede bewaard wordt) als na redene behoort.quot;
De Raad is dus bevoegd een einde te maken aan iedere
landsgevaarlijke inbreuk op den vrede en de overtreders
streng te straffen van \'s Graven wege.
Het zelfde beginsel vinden wij terug in het tweede lid
van Art. XII uit de instructie van 1531:
„Ende of \'t gebeurde, dat eenige Edele, oft andere van
den Lande procedeerden bij wege van feyten of malkan-
deren ontseyden, in dien gevalle soo sullen de voorsz.
Stedehouder, President ende Raden de selve van onsen
wegen op sekere groote peynen verbieden alle wegen
van feijten, ende sullen de voorsz. partijen accorderen
ende versoenen (dus den vrede herstellen) by alle be-
hoorlycke wegen, indien sij können, doende doen satis-
factie ende beteringe der geinteresseerde partije, na
gelegentheyt van der saecke, bewarende altijt ons recht
als na redene behoort.quot;

Dat ook in andere gewesten de landsheer de handhaver
van den vrede is, blijkt bijv. uit hetgeen J. A. de Chalmot
zegt in de „Aanmerkingen tot opheldering van het derde
deel van Winhoff en over het Ampt der Heeren Drosten
in Overyssel voor de nieuwe erectie deezer Republijkquot;
blz. 509:

„Het ampt van Drost heeft veel overeenkomst met dat
der Graven, toen het ambt van dezen (een Germaansche
rcchtersfunctie) nog eene bloote bediening en niet Pa-
trimonieel (dus nog geen „heerlijkheidquot;) was. Vanouds
behoorde tot het Ambt van Drost (is dus gelijk dat van

Graaf) om de rust en vrede op het land en in de kleine
steden te bewaren en om, ter bescherming van het land
en steden (dus: in \'t landsbelang) en van elk der inge-
zetenen tegen geweld te voorzien.quot;
Hoe de Graaf, als rechter in Germaanschen zin, zorgt,
dat ieder krijgt, wat hem rechtens toekomt, blijkt uit de
volgende voorbeelden. In een brief van 27 Augustus
1322^) lezen we:

„Wi Willaem, Grave enz., maken cond, dat wi beloven
met desen brieve Janne uten Waerde, onsen trouwen
knape, also verre, als wi moghen met redene, te helpen
an den Burchgrave van Leyden, dat hi sijn goed ge-
crighe, dat\'s Heeren Willaems van Oestgheest syns
...?... was, (elders blijkt dat deze zijn schoonvader
Was), ende die Burchgrave voers. nu besittet, ende Jan
betoghen mach, dat hem met enen rechte toebehooren
soude.quot;

Het zelfde beginsel vinden wij in een Grafelijken brief
van 3 Maart 1408^), waarin de Graaf een boete kwijt-
scheldt aan „die van het Zuijteynde van Oostzanenquot;,
die „in geenrehande saecke noch recht doen, (d.w.z. als
Verweerder optreden), noch recht spreken (d.w.z. als
eischer optreden) en dorven, om die pene wille voor-
schrevenquot;. De Graaf neemt dezen maatregel krachtens
het motief: ,,dat wij immer willen, dat een yegelijc recht
ende vonnisse heeft, die des begerende is.quot; De Graaf
2orgt hier dus, dat ieder krijgt, wat hem rechtens toe-
komt door middel van een ,,vonnisquot;, d.w.z. een uitspraak
Van het ordinaris gerecht. Hij treedt hier dus op als

van Mieris II, blz, 301.
van Mieris IV, 94.

rechter in ouden zin, hij zorgt, dat er recht gedaan
wordt, maar laat de uitspraak aan het gerecht over.
Nog een voorbeeld, waarin de Graaf weer zorgt, dat
ieder krijgt, wat hem rechtens toekomt, vinden we in een
brief van 3 November 1424\'). Daarbij geeft de Graaf
een regeling voor de vierschaar van Zuid-Holland: ,,om
eenen ijgeliken te versorgen, dat hij in sinen rechte niet
verrascht noch vercort en worde.quot;
Het zelfde wordt uitgedrukt in een Grafelijken brief van
18 April 1425®). Iemand wordt daarin toegelaten als
„taelmanquot; voor de Balliuws vierschaar van Kennemer-
land onder het motto: „want wij (de landsheer) nije-
mant en willen weygeren hem mit rechte te weren,quot; het-
geen ook een uiting is van het beginsel: te zorgen dat
ieder krijgt, wat hem toekomt.

Boven merkten wij op, dat de Graaf deze taak oor-
spronkelijk uitoefende door de zaak voor het ordinaris
gerecht te brengen. De Graaf blijft hierbij dus aanvan-
kelijk binnen het kader van zijn Germaansch rechter-
schap.

Geleidelijk verandert dit echter. Een voorbeeld hiervan
is te vinden in een brief van 24 Julij 1326^). Deze luidt:
„Wi Willem Grave enz. doen U, Scepenen ende Raet
van Berghen op den Soem en van Stienberghen, te we-
tene, dat Boudyn van Baersdorp (die blijkbaar geen
recht kan krijgen voor het ordinaris gerecht) ons langhe
tyt gevolghet heeft ende zwairliche gecroent alse van
den gebreke, dat hi van U langhe tijt gehad hevet, dair

\') van Mieris IV, 741.
11 van Mieris IV, 776.
) van Mieris II, 393.

hem geen besceijt of geworden en is, als \'t gheseyt was,
ende hebben t ons te noch toegepynt te verhoeden, zoo
wair wi mochten teser tyt toe, omdat wi altoes vermoe-
den dat hem besceyt geschied soude hebben;
Wairomme wi U ombieden dat ghi Boudyn voirsz. alsulc
besceyt hebben doet van sinen ghebreke, als redenlic
ende moghelic es, tusschen dit ende uitgaende oechst
naestcomende, ende waire ghi des niet en doet, zo ne
connen wy t noch en moghen t niet langher verhoeden,
wi en moten t ghedoeghen, dat hi den sinen gherake.
Ghegheven in die Hage op Sinte Jacobs avont in \'t jair
XXVI.quot;

De Graaf bemoeit zich er mee, omdat het gewoon ge-
recht den betrokkene niet aan zijn recht wil helpen. Hij
herstelt het onrecht, hetzij door de zaak terug te wijzen
naar het ordinaris gerecht, hetzij door deze zelf met zijn
Raad te berechten, zooals vooral in later tijd gebruikelijk
Wordt. Dan ontleent dus de Graaf aan bovengenoemd
beginsel de bevoegdheid om als rechter in modernen zin
op te treden krachtens het motief: „want wij nyemande
rechts weygeren willen.quot;

Eveneens is dit het geval, wanneer het gewoon gerecht
een „kwaad vonnisquot; wijst. Wanneer de benadeelde zich
tot den Graaf wendt, grijpt deze op dezelfde manier in,
hetzij door de zaak terug te wijzen naar het ordinaris
gerecht, hetzij door deze zelf te berechten. Dit laatste
Wordt geleidelijk gebruik. Het optreden tegen een
kwaad vonnis leidt dus tot rechtspraak in hooger
beroep door den Graaf, zooals we die vinden in de
instructies, bijv. in art. CCV uit de instructie van 1531,
dat zegt:

\'\'Item sullen die van onsen Rade in Hollant, als Provin-

ciale Rechters^), de kennisse hebben van alle vonnissen
ter lager Vierschare gewesen in cas van appel ofte
reformatie, (dus rechtspraak in hooger beroep), aleer
parthyen in onsen grooten Raadt van Justitie ontfangen
sullen mogen worden (men mag de instantie voor het
Provinciaal Hof dus niet overslaan), tenzy datter Privi-
legie of ander recht is ter contrarie.
Ende en sullen die van den Rade in Hollandt geen
Brieven of provisien in cas van appellatien expedieeren,
dewelcke eenige gratie of requeste civile begrypen (dit
behoudt de landsheer zichzelf voor); maar sullen alleen
in saecken van appellatien ofte reformatiën expedieren
provisie van Justitie.quot;

Wil dus het gewoon gerecht geen recht, of geen goed
recht doen, dan wordt de Graaf de competente rechter^).
Op den zelfden grond berecht de Graaf later zaken,
waarbij machtige edelen betrokken zijn, immers het ge-
woon gerecht kan hun practisch niet de wet stellen.
Evenzoo bemoeit de Graaf zich met zaken, waarin vol-
gens het landrecht niet, of op onbevredigende wijze
voorzien is, en spreekt hierin recht naar billijkheid, enz.
enz., maar daarover later.

1)nbsp;hier is het woord „rechterquot; in den modernen zin van vonniswijzer
gebruikt.

2)nbsp;Ook het Frankische koningsgerecht (zie Brunner blz. 181 e.v.) is

competent in geval een oordeel van het gewoon gerecht gescholden

wordt, d.w.z. in geval iemand het gewoon gerecht beschuldigt een

kwaad vonnis gewezen te hebben. Eveneens behooren voor het ko-

iiingsgerecht gevallen van rechtsweigering, en, wat op hetzelfde neer-.\'

^mt, van eindeloos uitstel van een zaak door het gewoon gerecht.

quot;et koningsgerecht trekt dus alle gevallen, waarin men voor het

gewoon gerecht, geen- of geen goed recht kan krijgen, aan zich. Ook

spr^kt het koningsgerecht recht in hooger beroep evenals later Graaf
en Raden.

Dus wordt de regel: de landsheer zorgt, dat ieder krijgt,
wat hem toekomt, een bron van competentie voor den
Graaf.

Een goed voorbeeld hiervan vormt een brief van 10 Julij
1417\'), luidende:

„Jacoba, Gravinne enz., laten weten allen onsen goeden
luden ende ondersaten overal in onsen landen van Hol-
lant, van Zeelant ende van Vrieslant, binnen steden
ende dair buten, dat wij, bi voirzienigen rade onser
liever Vrouwen ende Moeder, ons liefs oems van Ludiek,
ende onser Baenridzen, Ridderen, ende Knapen van
onsen Rade overdragen ende gesloten syn om gemenen
oirbaer ende salicheyt onser lande, ende lüde, reden
ende reclicheyt voirwaert te keren, ende enen ygeliken
recht ende vonnis te laten geschien overal in den onsen,
den enen gelyck den anderen, also wail den armen als
den rij eken, die goede te starken ende die quade te cor-
rigieren also recht ende reden eysschen, sonder enige
Partie dairin te dragen ^).

Ende wair yement, die dair gebrec an hadde, ende mit
onrecht ende mit gewelde van yemende verdruct of be-
last ware, in wat manieren dat dat wair, die come voir
ons ende voir onsen Rade, wy sullen hem sulke reden
ende bescheit^) doen wedervaren, dat hi hem dez bil-
like beloven sal.

van Mieris IV, 399-

De Graaf komt ook op voor het belang van de iustitiabelen, door
er toezicht op te houden, dat de leden der gerechten onpartijdig zijn.

Uit den term „reden ende bescheit doenquot;, die hier gebruikt wordt
ter afwisseling van „recht ende reden doenquot;, blijkt, dat ook deze
laatste woorden één uitdrukking vormen. Wij moeten „recht ende re-
denquot; dus niet opvatten als een zinsnede, waarin naast het recht de
billijkheid wordt genoemd, maar als één der vele tautologiën, in de
Middeleeuwsche rechtstaal gebruikelijk.

Ombieden dairom ende bevelen mit sonderlinghe ernsten
allen onsen goeden luden ende ondersaten voirsz., ende
enen ygeliken bysonder, dat si him te vreden setten,
ende te ruste mit malcanderen, in vrienscippen ende in
gunsten sonder enige onruste, opstal ofte vergaderingen
te maken, ofte onderlinge in te setten heymelic of open-
bair, dair onse lande, stede ende dorpen mede in roere
ofte twidraclit comen mochten in enigerwys;
Want wair yemende, die dat dede, ende ons tegenwoir-
dichs geboots overhoorich worde, hi wair groot ofte
cleyn, edel ofte onedel, arm ofte rike, dat wouden wij an
dien also doen corrigieren, ende so scarpelic doen rech-
ten, dat\'s hem ewelic een ander hoeden soude, sonder
yemende des te verdraghen.

Gegeven in den Hage X dagen in Julio anno MCCCC
ende XVII.quot;

In dezen lateren brief zien wij dus een voorbeeld van
het geval, dat de bemoeiing van den landsheer bestaat in
het zelf afdoen van de zaak, m.a.w. in optreden als
rechter in modernen zin. In alle gevallen, waarin de
gewone gerechten geen recht kunnen of willen doen,
is dus de Graaf met zijn Raad de competente rechter
geworden. Deze competentie is gegrond op het feit, dat
hij als landsheer verplicht is te zorgen, dat ieder zijner
onderdanen krijgt, wat hem rechtens toekomt. In nor-
male gevallen zorgt de Graaf hiervoor door op te
treden als rechtsvorderaar. Werken de gewone gerech-
ten, om de een of andere reden niet mee, om ieder\'te
geven wat hem toekomt, dan geeft de Graaf zelf aan
ieder zijn recht, door met zijn Raad op te treden als
rechter in modernen zin.

Nu rest nog de vraag, waarom maakt de Graaf vooral

gebruik van zijn bevoegdheid om den vrede te handha-
ven en om ieder te geven wat hem rechtens toekomt bij
geschillen over onroerend goed? De oorzaak hiervan is
gelegen in de economische beteekenis van het onroerend
goed. Aangezien de Graaf optreedt ter bevordering van
de welvaart, ligt het voor de hand, dat hij in het belang
van den landbouw speciaal op het onroerend goed zijn
aandacht vestigt.

Om het voorafgaande te bewijzen, zullen wij eenige
voorbeelden aanhalen, waarin we zien, dat de Graaf
het bebouwbare land in bescherming neemt. Een zeer
oud voorbeeld hiervan geeft ons een brief van 8 Sep-
tember 128P), n.1. een:

„Mandatum Comitis ad conservationem terrarum inter
Scye et Goudequot;.

De considerans van \'s Graven ingrijpen wordt als volgt
omschreven: „te doen geschieden, ghelyck het gemeyn
welvaren des landts nuttelijck ende vereyschende is,quot;
n.1. een goede regeling te geven tot „ghenoechsame op-
dijckinghe (dus: tot aanwinst van bebouwbaar land) der
voorseyden landen.quot;

Een ander zeer duidelijk voorbeeld, dat de Graaf, waar
hij kan, zorgt voor uitbreiding van het bebouwbare land
en voor het productief maken van den grond, verschaft
ons de volgende brief van 29 Maart 1323quot;).
Wi Willaem Grave enz. maken cond, dat hier voormaels
in Vriesland vele lands lach ledich, dat niemand ane-
vaerden en wilde, overmids den coste van den dike, dair
\'t gemeene land mede in vresen was, wairomme wi be-
valen onsen Bailliuwen aldair, dat si dat land van onsen

van Mieris II, 419. Vergelijk: Oorkondenboek II No. 433.
van Mieris II, 311.

weghen vercopen ende wech geven souden luden, die
dat land verdijeken.

Ende ommedat dat land nu gebetert ende genut is, zo
comen dieghene, dies dat land te voren was, ende niet
bediken en wilden, ende willen hoir hand aen \'t land
slaen, ende anevairde over \'t hare, dies wi niet en willen
ghedoghen.

Wairomme wi gebieden allen Rechters ende Scepenen,
dat si dair gheen ander vonnisse noch besceyd af en
doen, ende sy \'t vrilicken laten gebruken denghenen,
dien \'t onse Balliuwen vercoft of ghegheven hebben van
onsen weghen.

Gegeven des Dinxdaghes na Paeschdaghe, in \'t jaer
ons Heeren MCCC drie ende twintich.quot;
Nu enkele voorbeelden uit de vele Grafelijke bedijkings-
brieven, waarin ook weer tot uiting komt, dat uitbreiding
van bouwland in \'t algemeen economisch belang is; daar-
om wordt het door den landsheer begunstigd.
Een Brief van 21 November 1344^) zegt:
„Willem Grave enz., doen cond... want Gherid Ale-
wynssoene in wille is Aelbrantswaird te doen diken ten
coern lande, dat zwaer ende costeliken te doen es, dat si
(n.1. hij en zijn medebedijkers) tollen vrij varen sullen
overal doer onsen landen mit hoeren eygheliken goede,
alsoelanghe als si daer binnen woenenquot; (d.w.z. zoolang
zij dat land productief maken).

Een ander voorbeeld is een landsheerlijke bedijkingsbrief
van 12 Augustus 1436^^), waarin het volgende voorkomt:
quot;Ende oeck aengesien, dat onse voirscr. lant van Texell
groteliken mitten voirscr. bedycten nyewe landen dair-

11 van Mieris II, 687.
van Mieris IV. 1085.

mede gestarket, gebetert, ende gemeret wesen soude,
wairt dat die by yemande aldus bedyct worden mochten,
ende den ouden dyck van onsen voirsz. lande tot ewigen
dagen dairmede versekert waer, ende daer sere mede
ontlast wesen, ende veel dijcs dairmede of nemen soude;
dairom sy condt dat wy aenghesien hebben die vasticheit,
verbeteringen, gemenen oirbair ende vermeringhe ons
lants van Texell voirnoemt, uitgeven te bedyken enz.quot;
We hebben hier dus wederom een geval, waarin de
Graaf, „aenghesien den gemeenen oirbaerquot;, de ,.verme-
ringhequot; van bebouwbaar land in de hand werkt.
Uit dezelfde overwegingen verbiedt de Graaf ten
strengste eigenrichting aan onroerend goed, omdat dit
evenzeer de productiviteit verstoort. Ook dit is dus een
maatregel door den Graaf ingevoerd in het lands-
belang.

Oorspronkelijk was eigenrichting toegelaten, hetgeen
begrijpelijk is in den tijd, toen er nog geen voldoende
uitvoerende macht was, om ieders recht te verwezenlij-
ken. Toen \'s Graven sterke arm nog niet sterk genoeg
was, waren de gelaedeerden op zichzelf aangewezen.
Wij moeten bij de beschouwing van de eigenrichting in
het oog houden, dat in de vroegere Middeleeuwen de
landsheer niet over een politiecorps beschikte. De eenige
macht, die hem ten dienste stond was het leger, dit dien-
de voor alle machtsuitoefening, ook om iustitieele beslis-
singen uit te voeren. Daarom behoeft het ons niet te
verwonderen, wanneer we zien, dat de Graaf de heerban
oproept voor iustititeele doeleinden^). Tevens vloeit hier

Ook Winhoff zegt, dat heer en onderzaten wederzijds verplicht
zijn om elkaar tegen onrecht te helpen, welke hulp, öf bestaat in rechts-
hulp, of in machtshulp, door middel van de heervaart. Dit alles is een

uit voort, dat men in zaken, die uit een algemeen
oogpunt beschouwd niet belangrijk genoeg waren
voor mihtaire maatregelen, oorspronkehjk partijen
zelf het geschil liet uitvechten. Eerst, wanneer
\'s Graven macht zoodanig tot ontwikkeling is geko-
men, dat hij beschikt over een goed georganiseerd
corps ambtenaren, m.a.w., dat hij overal zijn hoogere en
lagere iustitieele beambten ter beschikking heeft, wordt
eigenrichting ongeoorloofd. Vroeger was dus eigenrich-
ting regel, en overheidsexecutie uitzondering, terwijl
later overheidsexecutie regel is geworden, en dan de
gevallen, waarin eigenrichting nog geoorloofd is, als
uitzonderingen uitdrukkelijk worden vermeld. Het be-
schouwen van eigenrichting als een daad van geweld,
m.a.w. als een strafbaar feit, gaat dus samen met de ont-
wikkeling van \'s Graven sterken arm, want is er eenmaal

uitvloeisel van het beginsel, dat de onderzaten in \'t algemeen moeten
meewerken aan de gezagsuitoefening van den heer. Dit meewerken
aan de landsregeering heette „dienenquot;, en was een rechtsplicht, rustend
op de onderzaten, waartoe zij zich bij de huldiging van den landsheer
verbonden hadden „na gedanen edequot;. Daarom beroept de landsheer
zich op de hulde van zijn onderzaten, wanneer hij deze diensten vor-
dert. Zoo waren de onderzaten, bij gebreke van ambtenaren, ook ver-
plicht tot politiediensten, bijv. tot het vervolgen van delinquenten het
bewaken van \'s Heeren gevangenen en het helpen aan de tenuitvoer-
legging van vonnissen (zie blz. 292 e.v.). De behoefte aan feitelijke
hulp tegen geweld was groot, omdat de rechterlijke organisatie niet
krachtig genoeg was om machtige geweldplegers tot gehoorzaamheid
te brengen. Vandaar dat de militaire macht niet alleen gebruikt werd
tegen uitheemsch, maar ook tegen inheemsch geweld.
Later is het persoonlijk dienen der onderzaten meer en meer uitge-
sleten, hetgeen gepaard gaat met uitbreiding van de taak van den
heer en een vermeerdering van het aantal ambtenaren. Behalve de ge-
wone onderzaten zijn in het bijzonder mannen en dienstmannen hun
heer hulp schuldig (zie pag. 91 e.v.), ook tegen inheemsch geweld,
n.1. tegen „enen man, die hoer huysgenoeten (d.i. standgenoot) were,\'
die geen recht nemen offt geven woldequot;.

een overheidsmacht om ieders recht ten uitvoer te leg-
gen, dan wordt eigenrichting onrechtmatig.
Dat eigenrichting aan onroerend goed later verboden
is, blijkt het best uit de enkele dispensatie\'s, die de
Graaf in bijzondere omstandigheden gegeven heeft.
Juist deze dispensatiebepalingen leeren ons den hoofd-
regel in zijn volle kracht kennen.

Het Handvest van Margaretha voor Kennemerland,
gegeven 26 Mei 1346^) bepaalt:

„Voirt waer iemant, die buyten onser lande woonach-
tigh waere ende die iemant, binnen onse paelen woonen-
de, van onsen goeden luyden beoorlogen woude, of zijns
goeds onbruyck maecken met onrecht, ende dan diegene,
die binnen onse paelen woonende, by ons bescheyt ne-
men ende geven woude, ende des de ander niet doen en
woude, zoo mach diegeene, die \'t gebreck heeft ende in
onsen lande woont, hij ende zijn hulpers, op zyn vyan-
den, daer hij \'t gebrec aen hevet, \'t verhaelen, of op zyn
lyf of op zijn goedt, zoo waer \'t gelegen waer ende hy \'t
bevaeren\'^) konde binnen onsen lande oft daer buyten,
sonder tegen ons te misdoen.quot;

Eenzelfde bepaling, maar nog iets uitvoeriger, bevat het
Handvest van Margaretha voor Noordholland, even-
eens gegeven in Mei 1346®).

„Voirt waer iemant, die buyten onsen landen woen-
achtig waere, die eenigen van onsen goeden luyden
voorsz. oorlogen of veeten woude of syn goet onbruyck
maken mit onrecht, ende dan diegene, die binnen onsen
lande voorsz. woonde, by ons bescheyt nemen ende

van Mieris II, 711.nbsp;,

bevaren is bereiken, vergelijk: Verwijs en Verdam.

van Mieris II, 714.

geven woude, ende die ander des niet doen en
woude, so mogte die gebreck hadde ende in onsen
landen woonde, hy ende syne helpers, op syne viande,
daer hy t gebreck aen hadde hem verhaelen op heur lyf
ende aen haer goet, soo waer\'t gelegen waere ende hy \'t
bevaren konde, binnen onsen landen ofte daer buyten
sonder jegens ons te misdoene ende wij souden hem onse
lant open geven in te blijven en uyttevaren ende te keren
op heure vianden te deeren alse voorsz. is.quot;
De woorden „zonder jegens ons te misdoenquot; zeggen ons,
dat wij hier een dispensatiebepaling hebben. In het alge-
meen mag men dus niet zelf onroerend goed aantasten,
maar „misdoetquot; men daarmee. Het wordt voor partijen
gedaan door den rechter, den vertegenwoordiger van
den Graaf, of den Graaf zelf als opper-rechter in Ger-
maanschen zin. Doet men het toch zelf, dan verbeurt
men een boete jegens den Graaf, den beschermer van
onroerend goed. Natuurlijk verbeurt men hiermede ook
jegens zijn wederpartij, wiens goed men onrechtmatig
aantast, maar dit doet hier niet ter zake.
De rechtsregel, dat eigenrichting ongeoorloofd is, is dus
ingevoerd wegens het bijzondere belang van de samen-
leving bij het in rust houden van onroerend goed, n.1. om
de productiviteit ervan zoo min mogelijk te verstoren.
Een volgend voorbeeld van het Grafelijk verbod van
eigenrichting, vinden we in het Handvest voor Kenne-
merland van 11 April 1426^). Het is eveneens een dis-
pensatiebepaling.

„Voort waer \'t dat yemandt van onsen onderzaten voor-
schr. zyn goed oft have genomen oft gestolen ware, dat

van Mieris IV, 838.

hy dat dan aenvaerden ende aentasten mach sonder
verbeuren tegen ons of onsen Graeflychede/\'
De Graaf verbiedt dus, in zijn quahteit van landsheer,
krachtens zijn „Graeflychedequot;, eigenrichting, hier bij
roerend goed.

Tenslotte nog een duidelijk en uitvoerig voorbeeld,
waarin de Graaf, ter bevordering van de welvaart de
bezitters van onroerend goed in bescherming neemt.
Het is te vinden in een stuk van 13 Februari 1435\').
,,Philips, Hertoge enz. doen condt enz.
Want onse getrouwe Raide, Gecommitteerden ter sae-
cken onser lande van Hollant, voergecomen is, datter
eenighe persoonen zijn in onsen lande van Huesden, die
uyt rechter vermetelheijt, ende met eenen wille boven
recht en redene, sommighe onser ondersaeten ons lants
van Huesden aen haere erfenisse crot ende hinder doen,
ende en willen niet gehengen, dat men sulke erfnisse, of
dat lant metter ploech hantieret, oft dat men die vruch-
ten daer af mayet, {dit is in strijd met \'t algemeen econo-
misch belang), mer jaghen ende verdrijven die arbeijders
met geweider hant daer uyt, ende en willen oock tot
geenre redelijcheyt comen recht te geeven, ofte neemen,
ende verbieden ende verbidden elcken, des voersz. lants
ende goets oirbaer te doen, dat ons alsoe in geenderwys
langher te gehengen en staet van yemanden, wie hy zij.
Ende omdat dusdanighe gewelde ende onwille in onsen
voersz. landen van Huesden voortaen verhoet ende be-
recht moeghen worden, soe hebben wy bevolen ende
gemachtigt. bevelen ende machtigen mit desen brieve
onsen Drossaerte onses lants van Huesden die nu is,

\') van Mieris IV, 1063.

ofte naemaels wesen sal, tot wat tyd, dat hy dusdanighe
saecken verneempt binnen zijnen bedryve ende hy
yemande, wie hy zy, mit wittachtige tuygen daer af
betuygen mach, dat onse Scepenen onser stad van Hues-
den geloeven, dat dat waer ende alsoe gesciet is, dat die
selve onse Drossaert sulckdanighen geweldighen ende
onwillighen persoonen met drie onser Borgemeesteren
ende zeven Scepenen onser stede van Huesden, nae
grootheyt der misdaet corrigeeren mach^);
Ende wes den voorsz. geweldighen en misdadighen
alsoe by onsen Drossaert ende Scepenen voersz. tot be-
teringhe ende voer onsen bruecken overgeset ende over-
ghewyst sal worden, daerof sullen wy hebben die ene
helft.

Gegeven opten dertienden dach in Februario in \'t jaer
ons Heeren MCCCCXXXÏV nae den loope van onsen
Hovequot;^).

Evenals bij de dispensatiebepalingen zien wij ook hier,
dat degeen, die hinder doet aan bebouwbaar land en dit
zoodoende improductief maakt, boeteschuldig wordt aan
den landsheer.

Het belang van de partij, die meent recht op een onroe-
rend goed te hebben en daar onrechtmatig in gehinderd
te zijn, komt overeen met dat van den Graaf, d.w.z. met
het algemeen economisch belang, dat de Graaf voor-
staat. Het is er den landsheer bij onroerend goed om
te doen de zaak snel af te werken en in ieder geval
het goed, zij het voorloopig, aan iemand toe te wijzen
om zoodoende de productiviteit ervan te herstellen. Aan

2Inbsp;Raad berechten de zaak dus niet zelf, maar verwijzen die.

)nbsp;volgens de regeeringsstijl. De naam „Hofquot; speciaal ter aan-

dmding van den Raad, is van jonger datum.

dit doel kunnen de nieuwe Grafelijke bewijsmiddelen
dienstbaar worden gemaakt, daar zij een grond voor
toewijzing verschaffen in gevallen, waarin het gewoon
gerecht geen termen vindt om hiertoe over te gaan.
Als laatste voorbeeld, waarin het optreden van den
Graaf als beschermer van onroerend goed zeer duidelijk
tot uiting komt, dient een brief van 7 Augustus 1428, te
vinden in het XVÏIde Memoriale f 38 v°, getiteld:
„Roerende Dircxlant\'quot;). We zien daarin, hoe \'s Graven
bescherming van onroerend goed geleid heeft tot compe-
tentie in geschillen, waardoor bebouwbaar land dreigt
te ,,verdervenquot;.

„Philips etc. doen cond allen luden want die hoichgebo-
ren Vorstijnne onse lieve Moeye, die hertogynne van
Beyeren ende van Lutzenburch lange tijt in gescillen ge-
weest is met Aelbrecht van Naeldwijck, om een deel
goeden wille, die die selve Aelbrecht onder hoir in
Dircxlant leggende heeft, also dat die selve goede tot
hairtoe tusschen beyden gelegen hebben, om welc ge-
schilswille dat landeken van Dircxlant wail gescepen
(d.i. voorbestemd) wair inbrekich te worden ende gron-
delic te verderven, so heeft dair om die selve Aelbrecht
aen ons vervolcht oitmoedelic biddende dat wij mit
onsen rade ons dair up beraden wilden ende hem be-
hulpich wesen tot sinen rechte, by also dat dit voirs.
landekijn buten schaden ende onverdorven bleve.
Ende hebben ons dairomme beraden mit onsen rade ende
bevonden na allen bescheide, die wij van den voirs. sa-
ken hebben doen hooren dat ons redelic dunct dat Ael-
brecht voirs. in den besitte van sinen goede aldair, gelyc

Volgens een afschrift gemaakt door Mr. Th. van Riemsdijk.

hy dat lange beseten ende voirtijts gebruyct heeft, bly-
ven sal ende rustelic dair in wesen ter tijt toe dat onse
lieve moeye voirs. den sei ven Aelbrecht met rechte uten
voirs. goeden gewonnen sal hebben of dat onse lieve
moeye ons mit beteren bescheyde dan wij noch gezien
hebben onderwijst heeft, dat sij beter recht heeft dan
Aelbrecht voirs. tot en goeden voirscr.
Ontbieden dairom ende bevelen den rentmeesteren,
bailiu ende anders allen den dyeneren in den lande van
Voorne geseten, dat sij Aelbrecht voirn. in den voirs.
goeden rustelic ende vredelic laten berusten ende gebru-
ken sonder hem enigen hinder off moeynesse te doen in
den goede voirs., ten wair dat onse lieve moeye voirs.
Aelbrecht voirn. die voirs. goede mitten rechte eerst we-
der off wonne; ende des niet en laten (n.L de balliu
enz.), want wij \'t also gedaen vdllen hebben.
Datum Leyden upten vijgen dach in Augusto anno
xxviij.quot;

Er is dus geschil tusschen de Hertogin van Beyeren en
Luxemburg en een Hollandsch edelman, Albrecht van
Naaldwijck, over onroerend goed, dat ligt in Dirxland,
een heerlijkheid van de Hertogin. Tengevolge van dezen
twist dreigt de polder Dirxland in te breken en geheel
te gronde te gaan. Aelbrecht van Naaldwijck klaagt bij
den Graaf en zijn Raad en verzoekt hun zich ermee te
willen bemoeien en hem aan zijn recht te helpen, opdat
de polder niet te gronde ga.

Graaf en Raden gaan hierop in. Het is dus uit een
oogpunt van algemeen belang, dat de Graaf op
klacht van ééne partij het geschil berecht, met of
zonder goedvinden van de andere partij. Graaf en
Raden geven een beslissing op grond van de inquisitie

van de waarheid, die zij hebben gehouden. Zij besluiten,
dat het hun billijk dunkt — de Graaf houdt speciaal ook
met de billijkheid rekening — om Aelbrecht van Naald-
wyck in het bezit van het goed te handhaven, op grond
van het feit, dat hij het goed reeds lang bezeten heeft,
m.a.w. op grond van langdurige feitelijke uitoefening van
het recht. Daarom wordt het goed hem toegekend, maar
slechts ten possessoire\'), want zijn recht geldt, totdat
de Hertogin hem er met beter bevvrijs ten petitoire uit-
wint, hetzij voor het gewoon gerecht, hetzij voor Graaf
en Raden. Hierbij hebben Graaf en Raden het oog op
bewijs met schriftelijke titels, want zij moeten het „sienquot;.
De Graaf beveelt zijn landsheerlijke ambtenaren om Ael-
brecht van Naaldwijck zoolang in het rustig genot van
het goed te handhaven. Dat het aan den edelman toege-
wezen recht een possessoir karakter draagt, was te ver-
wachten, omdat het bewijs uit den aard der zaak niet
volledig was, daar de tegenpartij de gronden van haar
vermeend recht niet heeft aangevoerd. De kans op beter
bewijs door de tegenpartij staat dus nog open. Boven-
dien is de voornaamste bewijsgrond voor den edel-
man, dat hij het goed langen tijd ongestoord bezeten
heeft, hetgeen wel een aanwijzing vormt, dat hij er recht
op heeft, maar geen afdoend bewijs daarvoor is.
Deze handhaving van den bestaanden toestand is een
maatregel in het algemeen belang. Trouwens het ge-
heele stuk draagt het kenmerk, dat op grond van
summier bewijs, de twist ten spoedigste voorloopig
wordt uitgemaakt, om te voorkomen, dat üirxland

Een verdere bespreking van het begrip possessoir zal in ander
band plaats hebben; zie blz. 115.

onderloopt, m.a.w. om in het landsbelang te zorgen, dat
er geen productief land verloren gaat.
Het voorafgaande samenvattend zien wij, dat \'s Graven
latere bevoegdheid om in zaken over onroerend goed als
rechter in modernen zin op te treden, zich ontwikkeld
heeft uit zijn bevoegdheden als rechter in Germaanschen

zm.

Deze ontwikkeling is als volgt in zijn werk gegaan. Van
den beginne af heeft de landsheer de rechterlijke be-
voegdheid om den vrede te bewaren en te zorgen, dat
ieder krijgt, wat hem rechtens toekomt. Als de Graaf aan
zijn maatregelen een meer blijvend karakter wil toeken-
nen, neemt hij deze met oordeel van een gerecht,
\'s Graven bemoeiing heeft dan tengevolge, dat partijen
beloven den vrede tusschen hen te zullen herstellen door
zich tot het ordinaris gerecht te wenden om uitspraak in
hun geschil.

Het ligt echter voor de hand, dat de Graaf er
geleidelijk toe komt om zelf het geschil te berechten,
vooral in die gevallen, waarin de voordeelen van recht-
spraak door den Graaf boven de gewone gerechten het
sterkst op den voorgrond treden. Deze gewoonte neemt
steeds vaster vormen aan, en zoo ontstaat er een eigen
competentie van den Graaf voor dergelijke zaken.
Wij zullen dus in het vervolg scherp onderscheid moeten
maken tusschen den Graaf optredend zuiver ais rechter
in Germaanschen zin, m.a.w. zijn oorspronkelijke be-
voegdheid, en alle andere rechten, die de landsheer-
lijkheid later omvat. Bij deze laatste groep zullen
Wij onze aandacht speciaal richten op één onderdeel er-
van, n.1. de in later tijd ontstane bevoegdheid van den
raaf om ook als vonniswijzer op te treden, omdat dit

recht het belangrijkste ervan is, met \'t oog op het ont-
staan en de ontwikkeling, en dus het juist begrip van ons
tegenwoordige rechtswezen.

Deze ontwikkeling komt duidelijk tot uiting in de namen,
die \'s Graven uitspraken in den loop der tijden gedragen
hebben. Aanvankelijk heeten zij „seggenquot;. De beteeke-
nis van dezen term is ruimer dan: arbitrale uitspraak. De
term „seggenquot; omvat alles, wat geen vonnis is.^ Alleen
wat de ordinaris gerechten wijzen heet „vonnisquot;. „Seg-
genquot; is daarom de naam geworden voor \'s Graven uit-
spraken als rechter in modernen zin.

Langzamerhand gaat men dit oplossen van geschillen
door den Graaf meer en meer als iets normaals beschou-
wen en worden ook de uitspraken van den Graaf „von-
nisquot; genoemd. Hierin komt dus tot uiting, dat de
competentie van den Graaf in die zaken, welke hij reeds
lang gewoon was te berechten, een vaste bevoegdheid
geworden is, van niet minder hechte qualiteit dan die van
de gewone gerechten, m.a.w., dat de Graaf voor deze
zaken is geworden: de competente rechter^).
Het optreden van den Graaf als rechter in modernen zin
wordt in onze bronnen genoemd „berechten met \'s Gra-
ven heerlijkheidquot;. De zin van deze uitdrukking wordt

Er valt in dit opzicht een merkwaardige analogie
tusschen het optreden van den Frankischen

gerecht en dat van den Graafnbsp;^ soortgelijke\'gevallen.

rechter in modernen ^^/^risdSeTan het koningsgerecht en

Sr;:: s^ïrir^^^^^^^

meen hebben zich hierbij uit gelijksoortige omstancngneuen geujKe ge-
volgen ontwikkeld, d.w.z. de zelfdenbsp;^^^^
heeft tot het ontstaan van de compe enüe van den Fränkischen ko-
ning in een bepaald soort zaken heeft zich m de Middeleeuwen her-
haald en nu ten bate van de landsheeren.

duidelijker, wanneer wij er een enkel woord aan toevoe-
gen en spreken van: berechten alleen met \'s Graven
heerlijkheid, want de uitdrukking wil zeggen, berechten
„zonder recht en oordeelquot;, m.a.w. zonder gerecht. Het
staat dus op één lijn met onze tegenwoordige recht-
spraak, welke ook geschiedt namens de Kroon, zonder
medewerking van een volksvertegenwoordiging .
Deze ontwikkeling van \'s Graven gezag tot een recht-
spreken met \'s Graven heerlijkheid, maakt deel uit van
het ontstaan der moderne souvereiniteit. De rechtspraak
met \'s Graven heerlijkheid is de voorlooper van onze te-
genwoordige wijze van rechtspreken en daarom voor ons
zoo uiterst belangrijk. Onze moderne rechtspraak, die
pschiedt „in naam des koningsquot;, dus in naam van den
landsheer, verschilt principieel van de rechtspraak door
de oude ordinaris gerechten, die rechtspreken in hun
quahteit van onderzaten^), maar sluit aan bij de recht-

Thorbecke: „Aanteekening op de grondwetquot; blz. 235 geeft een
onjuiste verklaring van dit verschijnsel, welke vrij algemeen is naqe-
volgd. Hij zegt naar aanleiding van het artikel: „Er wordt alomme in
het volgïnS\'^^quot;nbsp;gesproken in naam en vanwege den Koningquot;

„De Koning het hoofd van de uitvoerende macht over \'t alqemeen is
dus ook schoon op een andere wijs dan ten aanzien der overfge dée
len het hoofd der rechtsprekende macht. Doch het is niet dît wat ons

tief^ Zij zegt, dat geene bijzondere r^t^Tak^^^^^^^^ ^^gtn\'
recht van wege vele andere personen of hchamen, buiten den Souve-
rein geoefend, meer wordt toegelaten \' \'

Na hetgeen wij in het voorafgaande betoogd hebben, is het duidelijk
dat deze bepaling juist wel de door Thorbecke verworpen beteekenis
Sspraaf^quot; verband houdt met de afschaffing van de heerlijke

hetgeen Martens hierover zegt in: „de Justitieele col-
^ \' O-a- op blz. 369.

spraak van den Graaf. Bij diens Raad wordt niet alleen
recht gevorderd, maar ook recht gesproken in naam van
den landsheer\'). Duidelijk blijkt dit uit de woorden,
waarmee de sententiën van het Hof aanvangen:
,/t voorsz. Hof, recht doende in den name ende van-
wegen mijns genadichs Heeren\'quot;\'), deze zijn gelijk aan
de formule uit de tegenwoordige vonnissen.
Men moet zich bij dit optreden van den Graaf krachtens
zijn heerlijkheid niet op een dwaalspoor laten brengen
door het feit. dat hij juist daarbij samenwerkt met zijn
Raden. Immers de Raad is geen gerecht, modern gezegd
geen volksvertegenwoordiging, maar een college van
Grafelijke ambtenaren, zijn helpers, door hem zelf ge-
kozen. Het college, dat in later tijd, als de landsheer zelf
meestal afwezig is, het moderne rechterschap voor hem
uitoefent, is het Hof. Dit wijst daarom vonnis in naam
van den landsheer.

Er is dus een nieuw, monarchaal element in de rechtsple-
ging gekomen, belichaamd in de Hoven van Justitie.

Hierbij kunnen wij opmerken, dat het koningsgerecht op analoge
wijze zijn uitspraken geeft in naam des Konings.

Zie bijv. een sententie van 30 Mei 1481. Register Sententiën S. t.
144 No. 106.

HOOFDSTUK IV.

DE LICHAMEN WAARMEE DE GRAAF ALS RECHTER
IN MODERNEN ZIN SAMENWERKT.

Wanneer de Graaf als rechter in modernen zin optreedt,
doet hij dit nooit alleen. Evenals bij zijn andere functies
werkt de Graaf ook hierbij samen met zijn Raden De
Raad is een door den Graaf onverplicht ingesteld col-
lege, dat niet een „gemeentequot; vertegenwoordigt en dus
niet van rechtswege optreedt. Lid van den Raad wordt
men krachtens benoeming door den Graaf, de Raden
zijn ambtenaren van den landsheer. Dat de Graaf volko-
men vrij is bij het kiezen van zijn Raden, blijkt duidelijk
uit een stuk van 5 Nov. 1290\'), n.1. een benoeming van
Florens van Borselen „tot onsen Radequot;.
„Wy Florens, Grave enz. maken cont, dat wy hebben
genomen Heren Florens van Borselen tot onsen Rade
toter manieren bi {d.i. mee) te werckene in allen sae-
cken, die ons toebehoiren (dus ook aan \'s Graven mo-
dern rechterschap), ende wij en sullen hem nijet van ons
doen, alsoelanghe alse wy leven, het ne ware, dat hij
\'t verboerde met quaden dinghen.
Ende ick, Florens van Borsele gelove met mynre
trouwen ende bij gesworen ede, minen voorgenomeden
Heren, Heren Florens, Grave van Hollant, te radene^)
syne eere ende syn orbare, ende sijn beste na mine
wetentheyde, ende alle sticken, die ick hem gherade,

van Mieris I, blz. 511, Oorkondenboek II, blz. 329, No. 746,
) dit is dus de taak van den Raad.

daer sal ic hem toe helpen mit live ende mit goede,
trouwelicke, ende ic en sal nimmermeer van hem schei-
den, en sal hem getrouwelicken dienen, also langhe als
ic leve, ic en voorde niet van hem gewiset, als voir-
screven is.quot;

Uit de woorden: „wy sullen hem niet van ons doenquot;
blijkt duidelijk, dat de Graaf in \'t algemeen deze be-
voegdheid wel heeft en zijn Raden naar willekeur kan
ontslaan. De Raad is dus volkomen een schepping van
den Graaf.

De Raad wordt gepresideerd door den landsheer, maar
niet in den vorm, waarin een rechter in Germaanschen
zin dat doet, want deze beperkt zich tot presideeren en
heeft geen stem bij de beslissing. In den Raad treedt
de Graaf op als president rechter in modernen zin. Dat
de Raden de helpers van den landsheer of van diens
plaatsvervanger zijn, komt duidelijk tot uiting in de
aanstelling van de Lannoy als Stadhouder van Holland,
Zeeland en Friesland, gegeven Lille 22 Mei 1448. In
den aanhef wordt het plan van den landsheer als volgt
uitgedrukt:

„Nous y commettrons un lieutenant lequel aura de par
nous la charge principale des dits pays, comme chief et
avecques lui comme assissants les gens de nostre conseil
en iceulx pays.quot;

Het moderne karakter van den Raad komt ook tot uitmg
in de wijze van behandeling. Deze is niet formalistisch,
d.w.z. er wordt niet geprocedeerd bij vaste dmgtalen,
zooals bij de oude traditioneele gerechten. Hoewel de
Raad een lichaam is, dat de Graaf zelf heeft ingesteld,

de Graaf heeft van Borselcn dus gekozen, met het oog op zijn
machtige positie.

zullen wij voorbeelden aantreffen, dat hij zich onder-
werpt aan de uitspraak van zijn Raden. Ik wijs even op
dit feit, omdat men hier allicht uit af zou leiden, dat de
Raad een ouderwetsch „gerechtquot; is. De Graaf onder-
werpt zich aan den Raad om de volgende reden.
Sedert de Raad een vaste positie gekregen had en als
rechter voor bepaalde soort geschillen gewaardeerd
werd, kon de landsheer, wanneer hij in zoon geschil
betrokken was, niet weigeren om zich aan de uitspraak
van den Raad te onderwerpen. Zoo zien wij ook later
het Hof optreden als rechter in geschillen, waarbij de
Grafelijkheid partij is.

Nog rest de vraag: welk karakter droeg de medewerking
van den Raad. Aanvankelijk zijn de Raden louter advi-
, seurs van.den Graaf, althans in theorie. In de praktijk
zal hun stem een grootere waarde hebben gehad, gezien
het feit, dat de Graaf meest machtige edelen tot zijn
Raden benoemde, dus personen, die hij v/egens hun in-
vloedrijke positie wel moest kennen in zijn regeeringsbe-
leid, omdat hij zonder hun steun niet durfde of zelfs niet
kon regeeren. Men zie de aanstellingsacte voor Florens
van Borsele, waar dit tusschen de regels door duidelijk
blijkt. Door de feitelijke macht, die er van de Raden uit-
gaat, krijgt hun stem dus meer dan adviseerende waarde.
Het wordt gewoonte, dat de Graaf zich aan hun mee-
ning houdt. Oorspronkelijk was dit een gevolg van de
aanzienlijke positie van de Raden, maar langzamerhand
werd hun stem van rechtswege bindend.
Ook het feit, dat zich uit den Raad binnen een vrij kort
tijdsverloop een geregelde Statenvergadering kon ont-
wikkelen, vv^ijst erop, dat de Raad in de latere Middel-
eeuwen beschouwd werd als een college, dat beslissende

stem had, wanneer zijn medewerking door den landsheer
werd ingeroepen.

Men moet bij de beoordeeling van de verhoudingen in
den Raad vooral in het oog houden, dat de Raad niet te
vergelijken is met de ouderwetsche gerechten, ingericht
volgens vanouds bestaande strenge normen. Uit den
aard der zaak ontbreken deze bij den Raad als moderne
instelling. Een streng iuridische constructie van de
onderlinge verhouding tusschen voorzitter en leden is
dus niet te verwachten.

Aanvankelijk behandelt de Graaf zelf de regeeringsza-

ken met zijn Raad, en fungeert daarbij als voorzitter.

Later, wanneer de landsheer meestal afwezig is, neemt

de Raad, gepresideerd door den Stadhouder, \'s Graven

taak waar. De zaken komen dan: ,,voir mijnen Heere

den Stadhouder ende den anderen Raide van Hollantquot;

of wel „voir mynen Heere den Stadhouder, Overste van

den Raide, ende anders den Raidequot;. De stadhouder

wordt zelf ook als één der Raden beschouwd, zooals

voor de hand ligt, omdat ook hij Grafelijk ambtenaar is

evenals de rest van de Raden. Degeen die den Raad

presideert, is dus zelf lid van dit lichaam en heeft dus

stem bij het nemen van de beslissingen^). De Raad is

dus ook in dit opzicht reeds op dezelfde wijze ingericht

^ In de Ordonnantie op het stuck van de Justitie van den Hove
van Hollant van 17 Juli 1510, wordt met zooveel woorden gezegd, dat

de Stadhouder meestemt.nbsp;, „ ^nbsp;i

Art. IV bepaalt: „Van alle welcke saecken (n.1. alles wat voor den
Raad komt) Onse voorsz. Praesident die openmge m den voorsz.
Raedt doen sal, daerop vragen en vergaderen die opmien van den
Stedehouder ende Raedts-luyden voorsz. ende die sluiten ende ter-
mineren naer de stemmen ende opinien van der meeste meenichte

van hen.quot;nbsp;.nbsp;,

De stadhouder stemt dus gewoon mee en zijn stem heeft de zelfde
waarde als die van de andere Raden.

als onze tegenwoordige rechterlijke colleges. Hij onder-
scheidt zich ook hierin van de ordinaris gerechten, bij
welke degeen, die presideert, dat is de „rechterquot; (in
Germaanschen zin) geen invloed heeft op de uitspraak.
De wijze, waarop in dezen tijd de beslissingen door den
Raad worden genomen, vinden we nauwkeurig beschre-
\' ven in artikel IV van de instructie van 1531.
„Item de President, in absentie van den Stadthouder sal
hebben last de materie te stellen in deliberatie van den
Rade, te vergaderen de opiniën (ieder der Raden heeft
dus een gelijkwaardige stem) ende pronuncieren de ap-
poinctementen bij monde ofte bij geschrifte, terstont
nadat sij gesloten worden, na de meeste opinien ende
stemmen (de beslissing van den Raad wordt dus bij
meerderheid van stemmen genomen).quot;
We zien hier een „presidentquot; van de Raden optreden,
die niet de Stadhouder zelf is.

De Raad heeft n.1., toen hij zich meer en meer tot iusti-
tieel college differentieerde een eigen president gekre-
gen in plaats van den Stadhouder. Deze president is één
van de Raden, hiertoe aangewezen.
Door den overgang van het presidiaat van den Graaf,
eerst op den Stadhouder en daarna op een eigen presi-
dent, komt de Raad in een andere verhouding tot den
landsheer te staan. Wanneer de Graaf niet meer zelf
voorzit, en zelfs zijn Stadhouder is uitgeschakeld als
president, wordt de Raad een college naast den lands-
heer.

Met de afwezigheid van den Graaf houdt ook verband
het verschijnen van een Procureur van den landsheer,
welken ambtenaar wij in onze latere stukken en ook in
de instructie\'s aantreffen.

De Procureur is degeen, die voor den afwezigen lands-
heer als rechtsvorderaar optreedt en ook voor \'s Graven
andere belangen opkomt. Hij is dus in de eerste plaats
ambtenaar van het O.M. Deze functie is opzichzelf niets
nieuws. Bij een gewoon gerecht vervult de rechter deze.
Het bijzondere van het ambt van procureur van den
landsheer is echter, dat hier voor \'t eerst het rechtsvor-
deren is afgescheiden van het presideeren van het
gerecht en andere rechters werkzaamheden in Germaan-
schen zin.

De opvatting, als zou ons O.M. met Napoleon uit
Frankrijk zijn gekomen, is dus onjuist. Deze verkeerde
meening is ontstaan, doordat bij de gewone gerechten
de O.M. functies onopgemerkt bleven, omdat de rechter
ze waarnam. Bij den Raad treffen wij echter reeds in het
midden der 15de eeuw een afzonderlijk O.M. aan.
Tenslotte kunnen wij in dit verband opmerken, dat deze
nieuwigheden grootendeels zijn ingevoerd, nadat Phi-
lips van Bourgondië de vrije hand heeft gekregen, dus
nadat Jacoba van Beyeren uit de regeering verdwenen
was. Toen werd ook de Raad gemoderniseerd naar
Fransch model, al blijft hij ook dan, wat het materieele
recht betreft, voortwerken in de lijn van Graaf en
Raden.

Hiermee hebben we het algemeen karakter van den
Raad besproken. Naast de gevallen, waarin de Graaf
met zijn Raden samenwerkt, zullen wij ook voorbeelden
aantreffen, vooral in politiek getinte zaken, dat de Raad
is uitgebreid tot een Statenvergadering.
Een brief van 3 April 1315^), werpt een duidelijk licht

afgedrukt op blz. 232.

op het ontstaan en wezen der latere Hollandsche Staten-
vergadering. Zij bestaat aldaar uit \'s Graven Raden —
die nader gespecificeerd worden als: „ridderen, knapen
(samen dus edelen) ende clerkenquot; — en schepenen van
alle steden. Het is een door den Graaf bijeengeroepen
vergadering van machtige en soms ook nog ter zake
kundige personen zooals hier de „clerken van rechtequot;.
De Hollandsche Statenvergadering is dus geen oude
landdag, zooals in die provincies, waar de Staten nog
altijd de vertegenwoordigers van de geërfden zijn, en de
leden dus van rechtswege zitting hebben.
Het Graafschap Holland is ontstaan door samenvoeging
van een aantal oorspronkelijke graafschappen en stuk-
ken daarvan, die de Graaf langzamerhand op de een of
andere wijze onder zijn gezag had weten te brengen.
De Staten van Holland kunnen dus geen voortzetting
van een ouden /anddag zijn, om de eenvoudige reden,
dat er oudtijds geen land Holland bestond.
Hoe heeft nu de uitgebreide Raad, bestaande uit mach-
tige edelen, steden-vertegenwoordigers en juristen,
zich ontwikkeld tot een standenvertegenwoordiging,
tot een Statenvergadering?

Deze overgang is als volgt in zijn werk gegaan.
De oorspronkelijke Raad heeft zich geleidelijk gesplitst
in twee afdeelingen.

In een iustitieele, die men later den „Raadquot; en nog later
het Hof noemt, bestaande uit Grafelijke ambtenaren, die
liefst rechtsgeleerden moeten zijn, en in een politieke
afdeeling, die zich tot een Statenvergadering heeft ont-
wikkeld. Deze laatste afdeeling bestond uit vertegen-
woordigers der belangrijke steden en machtige edelen,
door den Graaf opgeroepen, omdat hij buiten hen om

niet durfde of zelfs niet kon regeeren. Geleidelijk zijn de
steden die meewerking als een recht gaan beschouwen.
Dan komen hare vertegenwoordigers dus krachtens eigen
recht en niet meer ingevolge een speciale uitnoodiging
van den Graaf. Ook de positie der edelen veranderde
van karakter. Vroeger werden zij om persoonlijke quali-
teiten opgeroepen, later komen ook zij als zelfgerechtig-
de vertegenwoordigers van hun stand. Dan pas is er een 7
„ridderschapquot;.

De kern van de 15de eeuwsche ridderschap wordt
gevormd door \'s Graven edele Raden, daarbij roept
de Graaf dan nog eenige andere edelen op, die in
aanmerking komen en welke beschouwd worden als
quasi Raden, even als men aanvankelijk ook de stede-
lijke vertegenwoordigers als Raden behandelde en zelfs
wel zoo noemde.

Eerst later verschijnen er vaste vereischten voor het lid-
maatschap van de ridderschap, o.m. het bezit van een
ridderhofstad. Weliswaar hadden ook vroeger de ede-
len, die opgeroepen werden, in den regel een huis, dat
men later als een „ridderhofstadquot; qualificeerde, maar
vereischt was het bezit daarvan niet. We hebben hier
dus te doen met een nadere preciseering van het reeds
lang bestaande beginsel, dat een edelman meetelt, m.a.w.
„stem in staat heeftquot; wegens zijn militaire waarde voor
de samenleving. Immers ook oorspronkelijk riep de Graat
juist machtige edelen op, d.w.z. militair machtigen, en dit
houdt feitelijk al in, dat zij een versterkt huis bezitten.
Het latere ridderhofstadvereischte is dus een nadere
preciseering van het begrip „machtig . Het stellen van
uitdrukkelijke vereischten werd eerst noodig, toen de
ridderschap zich uit den Raad gedifferentieerd had en

geworden was tot vertegenwoordiging van een stand.
Daarmee was de Grafelijke benoeming, die vroeger als
criterium diende, vervallen, en werd het noodig andere
vereischten te stellen en hiervoor nam men, zooals voor
dé hand lag, een hoedanigheid, die vroeger stilzwijgend
verondersteld werd, n.1. het hebben van een versterkt
huis, een ,,rechte ridderwoningequot;. Dit was een traditio-
neel begrip\'), want reeds veel vroeger vinden wij den
regel, dat dergelijke „Steenhuysenquot; slechts gebouwd
mochten worden met toestemming van den landsheer.
Oudtijds bestond er geen vaste omschrijving van het be-
grip weerbaar huis, omdat het bezit daarvan geen ver-
eischte was. Later natuurlijk wel. Duidelijk zien wij dit
in het naburige Utrecht, waar de Staten anno 1536 een
lijst van ridderhofsteden aanleggen^), waarbij bepaald
wordt, dat zoon huis het karakter van een fort moet
hebben, dat aan bepaalde eischen van versterking vol-
doet®). In de desbetreffende resoluties wordt het begrip
ridderhofstad omschreven als een huis, waarop een huis-
man zijn lijf en goed kan bergen „ende in der nood vrij
op slapenquot;. Dit wordt elders nader uitgewerkt als volgt:
Een „rechte Ridderwoningequot; is een „Veste, hebbende

Zie bijv. een resolutie van de staten van Utrecht „op de Requeste
nopens de Riddermatigheid van de hofstede Amelisweerdquot; in dato
26 Mei 1537 waarin gezegd wordt dat „klaarlyk blykt, dat die Hof-
stede Amelisweerd een Ridderhofstede vanouds alfiji geweest isquot;.
2) Groot Utrechtsch Placaatboeck I, blz. 275 e.v.

Zoo vermeldt de commentaar op Winhoff (p. 148, noot 12), dat
in het Neder-Sticht ten tijde van Bisschop Frederick van Baden (1496
—1517) een meetellend „praedium nobilequot; omschreven wordt als: non
simpliciter tantum nobile, sed ponte et fossa munitumquot;. Verderop
\'wordt van „die rechte Ridderschap van het Nederstichtquot; gezegd, dat
dit zijn de edelen, die „vesten huysenquot; met „opgetogen bruggenquot; h^h-
oen.^ De voorrechten van de ridderschap worden verklaard als: nobi-
ütati concessum ob toleratam militiam fortiter et suo sumptu, dus
haar toegekend wegens haar militaire waarde.

opgetogen bruggen poorten, en met graften omgraven
wesendequot;.

We zien dus bij de Ridderschap een merkwaardige
analogie met hetgeen er t.a.z. van de steden gebeurd is.
Ook deze werden aanvankelijk opgeroepen krachtens
keuze door den Graaf. Toen echter de stedelijke ver-
tegenwoordiging tot een „Staatquot; was geworden, verviel
natuurlijk de Grafelijke keuze, en moest daarvoor een
ander criterium in de plaats komen. Er werd toen een
vaste lijst van „goedequot; (d.w.z. belangrijke) steden ge-
maakt, waarop men, zooals voor de hand lag, die steden
plaatste, welke vanouds opgeroepen werden.
Aan het einde van deze ontwikkeling onderscheiden de
Staten zich dus hierin van het Hof, dat zij niet bestaan
uit ambtenaren van den Graaf, maar uit vertegenwoor-
digers van de bevolking, althans van enkele standen.
Zoo is men dus in Holland, wat betreft het lichaam,
waar de landsheer samen mee regeert, tot een zelfde
resultaat gekomen als in andere gewesten, maar langs
een geheel anderen weg.

Een bewijs voor de juistheid van het voorafgaande levert
ons artikel III van de Instructie van 1531.
„ïtem de voorsz. Stadthouder sal den Zegel van onsen
Leenhoff van Hollant, Zeelant ende Vrieslant, nae de
costuyme houden ende bewaren, ende onder die (n.1.
zegel) in onsen namen alderhande Brieven geven, roe-
rende Leenen oft andere swaren saecken, ons oft onsen
voorsz. Landen aangaende, by advijse, in materien van
Leenen van onsen Mannen van Leenen aldaer, ende in
anderen saecken bij advijse van den voorsz. President
ende die Luyden van onsen Rade\') ende oock of \'t noot

de leenbank en het Hof worden hier dus scherp onderscheiden.

is van den Edelen ofte van den Luyden van onsen Ste-
den\'), oft van anderen, die hij daertoe sal willen roepen
ende convoceren: hetwelck hij sal mogen doen \'t allen
tyde als \'t hem goet duncken sal na qualiteit ende gele-
gentheyt van der saecken (n.1. in belangrijke zaken,
zooals verderop wordt gezegd).

Doende nochtans onse voorsz. Stadthouder, als hij in
groote saecken geoccupeert sal wesen, den treyn van
der Justitie ordinaris continueeren ende tot dien den
voorsz. President ende de Luyden van onsen voorsz.
Rade verstaen, sonder hem anders te occuperen, tenzij
als boven, als \'t noot zijn sal.quot;

Als besluit van dit hoofdstuk een aanhaling, van hetgeen
Mr. Th. van Riemsdijk over dit onderwerp zegt, in:
„de Tresorie en Kanselarij van de Graven van Hol-
landquot;^).

„Wanneer de Graaf eene beschikking wilde nemen over
eene zaak, die het gemeene land aanging en waarom-
trent hij op dien grond met zijne onderzaten in overleg
wenschte te treden, ontbood hij zijne Raden tot eene
vergadering, waarin hij die zaak in behandeling bracht.
Deze vergadering werd, evenals ieder andere op een
bepaalden dag te houden bijeenkomst een dagvaart ge-
noemd. Van welken aard die zaken waren, is nimmer
voor goed geregeld geworden. Veel zal hierbij afge-
hangen hebben van de macht en den invloed, welke de
vorst feitelijk heeft uitgeoefend. In het algemeen zal als
regel gegolden hebben, dat het bedoelde overleg plaats
had in aangelegenheden, waarin de belangen der onder-
zaten rechtstreeks betrokken waren, zooals het vragen

Wij 2ien hier dus, dat Hof en Staten concurreerend optreden

) 2ie blz. 384.

van een bede, het ondernemen van een oorlog en het
sluiten van een vredesverdrag, maar tot deze onderwer-
pen hebben zich niet de zaken beperkt, welke op die
dagvaarten behandeld werden, daar dit van het goed-
vinden van den Graaf afhing.

In het begin van het ruwaardschap van Albrecht werden
de edelen, die tot Raden werden aangenomen, als zoo-
danig door den vorst in overleg met de steden aange-
steld. Het is mogelijk, dat dit ook in vroegeren en late-
ren tijd heeft plaats gehad. Men mag hieruit afleiden,
dat die Raden ook de belangen van de steden behartig-
den. Het laat zich echter begrijpen, dat de graven, die
zoo dikwijls in de steden het steunpunt van hunne regee-
ring vonden, zich ook rechtstreeks tot haar in betrekking
hebben gesteld. Reeds in den oudsten tijd komen tijd-
perken voor, waarin met de Raden de Steden ten dag-
vaart ontboden werden, en sedert het begin van het
ruwaardschap van Albrecht is dit vrijwel de regel
geworden.

Dagvaarten in den hier bedoelden zin, hetzij van de
Raden alleen of van de Raden en steden, werden voor
Holland en Zeeland afzonderlijk of gemeenschappelijk
gehouden. Bovendien hadden ook zulke vergaderingen
van de Raden en steden van Henegouwen, Holland en
Zeeland plaats. In buitengewone gevallen trad de Graaf
met de edelen en steden in overleg. Bepaaldelijk ge-
schiedde dit, wanneer over het recht op het Graaflijk
gezag of over de uitoefening van het landsbestuur eene
beslissing moest worden genomen. Er werd dan eene
dagvaart gehouden, waarop baanrotsen, ridders, knapen
en steden verschenen, hetzij van Holland of Zeeland
alleen of van beide gewesten. Ook kwam het voor, dat

met edelen en steden van de drie landen {n.1. Holland,
Zeeland en Henegouwen) gemeenschappelijk eene bij-
eenkomst werd gehouden.

De stand der edelen, als door de leden van riddermatige
geslachten gevormd, werd als ridderschap aangeduid.
Sedert 1425 geraakte die benaming in officieelen zin in
gebruik voor de edelen, die tot bijwonen van de hierbe-
doelde dagvaarten werden uitgenoodigd. In dat jaar
namelijk voerden de edelen, wanneer zij als een geheel
in Staatsrechtelijken zin optraden, voor het eerst in of-
ficieele stukken den titel van ridderschap, terwijl zij
vroeger slechts, wanneer zij bijeenkwamen, als ridders
en knapen werden aangeduid.

Reeds na de aanvaarding van het ruwaardschap heeft
Philips van Bourgondië een begin gemaakt met Ridder-
schap en steden te raadplegen in aangelegenheden,
waarover vroeger de Raden en de steden gehoord wer-
den. Op met hun gehouden dagvaarten stelde hij de
stadhouders aan. aan wie hij bij zijn vertrek het bestuur
van het land overliet, en werden hem de belastingen
toegestaan, die tot het voeren van den oorlog noodig
waren.

Nadat hij het bestuur aan hiertoe gecommitteerde per-
sonen had toevertrouwd, hebben deze bewindslieden
landsaangelegenheden van den meest verschillenden
aard ter sprake gebracht op dagvaarten, door hen met
de steden of met ridderschap en steden gehouden. Op
deze wijze althans hebben heer Roeland van Uutkerke
en Boudewyn van Zwieten, en daarna de heeren van
Borselen gehandeld. Het ontbreekt niet aan voorbeelden,
dat, waar geestelijke belangen aan de orde kwamen, de
geestelijkheid ook vertegenwoordigd werd, zoodat er

dan sprake was van een dagvaart van de drie staten.
Zoo werden sedert 15 Juni 1430 een reeks van dagvaar-
ten gehouden over de verhouding tot den in den ban
gedanen Bisschop van Utrecht. Op meerdere dezer ver-
schenen, nevens Ridderschap en Steden, provisoren en
cureiten als vertegenwoordigers van de geestelijkheid
van Holland en Zeeland. Vandaar dat hunne bijeen-
komsten als die van de „drien Staten van Hollant ende
van Zeelantquot; werden aangeduid. Evenzoo werd, door
den Raad van Holland een dagvaart uitgeschreven, over
de zelfde kwestie, die te Leiden op 26 Sept. 1433 werd
gehouden en door Ridderschap en steden van Holland
en Zeeland en eenige geestelijken, zooals de Abt van
Egmond en de groote prior, werd bijgewoond. Op 22
September verzocht de Raad aan den Hertog geene be-
slissing te willen nemen, voordat hij „wiste \'t overdragen
der drien Staten van Hollant etc.quot; Er werd dus over die
zaak door geestelijkheid, ridderschap en steden van Hol-
land en Zeeland beraadslaagd, gelijk reeds sedert 1430
ter zake van het Utrechtsche schisma was geschied.
Deze dagvaarten werden door den Raad uitgeschreven.
Wie als behoorende tot de Ridderschap op die dagvaar-
ten zijn verschenen, kan niet volledig worden opgegeven.
Bij brieven werden zij tot bijwoning van die dagvaarten

uitgenoodigd.nbsp;-

Uit de namen, welke op die wijze bekend zijn, blijkt al-
leen, dat vele edelen verschenen, die als Raden jaar-
wedden tot wederopzeggen genoten of tot voor korten
tijd in het bezit daarvan waren geweest. Doch buitendien

Dit is, voorzoover mij bekend, de eerste maal dat wij den naam
..Statenquot; in dit verband aantreffen.

worden er anderen genoemd, aan wie nooit zulk een
wedde was toegekend. Met genoegzame zekerheid is
aan te nemen, dat de bezoldigde adellijke Raden tot de
Ridderschap behoorden, welke op de dagvaarten ver-
scheen en daarvan een gedeelte uitmaakten. Nadat
Philips Graaf was geworden, zijn de meeste zaken,
waarin de belangen van de onderzaten betrokken waren,
op zulke dagvaarten van Ridderschap en steden behan-
deld geworden. Die vergaderingen werden dus niet meer
uitsluitend gehouden in de buitengewone gevallen, waar-
in zij oorspronkelijk werden belegd, en verdrongen de
dagvaarten van Raden en steden, waarvoor zij in de
plaats waren getreden. Uit haar heeft zich de vertegen-
, woordiging van het gemeene land door Ridderschap en
steden als \'slands Staten ontwikkeld.quot;
Deze voorstelling van Mr. van Riemsdijk over het ont-
staan en wezen der Hollandsche Staten klopt dus in
groote lijnen geheel met hetgeen wij daaromtrent hebben
gevonden.

Onze inleidende beschouwingen zijn nu afgehandeld,
zoodat we kunnen overgaan tot de bespreking van de
iurisprudentie van den Graaf in geschillen over onroe-
rend goed.

HOOFDSTUK V.

DE LANDSHEERLIJKE RECHTSPRAAK OVER ONROE-
REND GOED VAN GEESTELIJKEN.

Bij de landsheerlijke rechtspraak in geschillen over on-
roerend goed treft men vele zaken aan over goederen
van geestelijke personen en stichtingen.
Ook de Frankische koning was van rechtswege bescher-
mer van geestelijken, kerken en kloosters. Dus reeds als
koninklijk ambtenaar oefende de Graaf dit patronaat
uit. Dit blijkt o.m. uit het feit, dat de Graaf zelfs later,
wanneer hij landsheer is geworden deze bevoedheid nog
in naam des Keizers uitoefent, men zie een brief van
29 September 1380, gegeven aan het Domkapittel^).
Dit deel van de koningsmacht is dus overgegaan op de
zelfstandig geworden Graven, de Middeleeuwsche
landsheeren, waardoor de landsheeren als zoodanig de
speciale beschermers zijn van geestelijken, zoowel wat
hun persoon als hun goed betreft. Dit patronaat over
geestelijken behoort dus tot de meest oorspronkelijke
bevoegdheden van den Graaf. Immers de landsheeren
hebben dit recht niet geleidelijk in den loop der Middel-
eeuwen verworven, maar ontkenen het rechtstreeks aan
den Frankischen koning.

Dit patronaat leidt tot competentie van den Graaf in
geschillen, waarbij de beschermden betrokken zijn en
deze een klacht bij hem indienen.

Dat de landsheer reeds in den oudsten tijd, waarover
zie blz. 75.

de bronnen ons voldoende inlichten, deze bescherming
uitoefent als een vaste taak, die deel uitmaakt van zijn
landsheerlijkheid, blijkt o.a. uit een brief van 16 April
1204quot;^), die tevens een motiveering van deze bescher-
ming bevat:

„Quia omnis potestas a Domino Deo tribuitur, naturale
ius exigit, ut omnis potens in eius servicio, a quo potesta-
tem assequitur, se debeat exercere. Nee dignius eidem
Domino nos credimus deservire, quam si iura servorum
illius illaesa servamus, eorum videlicet, qui nee arma
ferre, nee se defendere consueverunt.
Hinc est, quod Ego Wilhelmus, Comes Hollandiae, tam
posteris quam modernis notum esse volo, quod Abbatem
et Monachos Ecclesiae B. Mariae de Thosan et omnia
bona eorum per omnem terram meam sub mea protec-
tione ac defensione susceperim.

Actum Brugis anno Mcciv sexto decimo Kalendas
Maii.quot;

Dit stuk zegt ons, dat deze bescherming van geestelijken
vanouds tot de landsheerlijkheid behoort en levert ons
een bewijs voor de continuïteit tusschen de Grafelijke
bescherming van geestelijken en die door den Franki-
schen koning. De Graaf van Holland verklaart hier
uitdrukkelijk, dat dit patronaat de taak is van „omnis
potensquot;, m.a.w. noodwendig deel uitmaakt van de
regalia, en deze regale bevoedheden, althans die, welke
wij in de vroege Middeleeuwen als zoodanig aantreffen,
zijn alle van den Frankischen koning afkomstig.
Een andere bewijsplaats, waaruit deze continuiteit ten
duidelijkste blijkt, vormt een brief op 29 September

van Mieris I, 140.

1380\') gegeven aan het Domkapittel. Deze toont ons,
dat de bescherming van geestelijken door den Graaf
wordt uitgeoefend in naam des Keizers. Deze taak wordt
dus door den landsheer waargenomen als vertegenwoor-
diger van het keizerlijk gezag, dat is van de voortgezette
Frankische koningsmacht. De brief is getiteld:
„Littera ducis Alberti concessa Capitulo et personis
Ecclesie Traiectensis pro defensione eorundemquot;.
„Aelbrecht enz., doen cond allen luden, want overmids
des ghescilles ende onstandichede, die leider huden in
der heiligher kerken is, die Deken ende Capittel ende
anders Canoniken ende personen der Kerke van Utrecht
zeer beswaert ende beanxt sijn aen horen live ende
goede.

Ende daerom onse lieve ende gheminde Heer ende zoen,
die Roemsche Coning ende Coning van Behemen, die
voers. Deken ende Capittel ende personen der kerken
van Utrecht ende hore goede in sijnre ende des Rijcs
bescermenisse ghenomen heeft.

Ende hierom zonderlinghen bi der trouwen ende eren,
die wi hem ende den Heylighen Rike sculdich sijn, met
sinen brieven open ende besloten, die wy ontfaen heb-
ben, ons hoechliken vermaent heeft, dat wi die Deken
ende Capitel voers. bistandich, ghehulpich ende radich
wesen wilden, ende hem van allen anxten, swaernissen
ende lasten bescermen mit crafte ende mit rechte.
Ende want wi des Heylighen Rijcs ghehoersamich
altoes gheweest hebben, ende ons liefs Heren ende
zoens des Roomschen Conings gheboden niet overhoren
en willen alse recht is, ende oec om sonderlinghe gonste

Deze brief komt voor in het Liber Hirsutus van het Domkapittel
f- 47 v°., vergelijk van Mieris III, 374.

ende trouwe die wi hebben tot den goeden Sinte
Martijn ende der kerken van Utrecht, so hebben wi
ghenomen ende ontfanghen, nemen ende ontfaen die
voirs. Deken ende Capitel ende persoene der kerken
van Utrecht ende hoer live ende goede in onse bescer-
menesse.

Ende ombieden ende bevelen allen onsen amptluden
ende onderzaten van onsen landen van Hollant ende
van Zeelant dat si die voers. Deken ende Capittel
bistandich, hulpich, radich ende bescermelic zijn in allen
horen zaken, die si te doen seilen hebben, ende si reden
ende besceijt bi ons nemen ende gheven wilden (d.w.z.
die zij voor ons brengen willen).

Ende wie hem hier boven misdede an live of an goede,
dat wouden wi aen hem houden als aan denghenen. die
onse heerlicheyt verminderen of vercorten woude.
Voert so vermaenen wi ende bidden allen onsen maghen,
vrienden ende mannen, dat si om onser beden willen,
die Deken ende Capittel ende personen der kerken van
Utrecht voerscr. in allen horen zaken, die si met hem
te doen seilen hebben, ende daer si van hem op ghe-
beden ende versocht werden, het si van horen live of
van horen goede ghehulpich, bistandich, radich ende
bescermelic wesen willen thiegen denghenen die hem
bi ons noch redin noch besceyt doen woude (d.w.z. die
weigert om het kapittel voor Graaf en Raden te „ant-
woordenquot;), ghelikerwijs dat si wouden dat wi horen
vrienden ende capellanen (d.w.z. de onder hun be-
scherming staande geestelijken) daden of sij \'t aen ons
tgt;egheerden. Ende want wi zonderlinghen tot des De-
kens ende Capittels bescermenesse tieghen denghenen
die hem an live of an goede misdoen wouden of mis-

deden vermaent sijn van onsen lieven Heer ende zoen
voers. met crafte ende met rechte te wederstaen, so
begheren wi ende waerscuwen een ygheliken, dat si in
desen voers. stucken also wel doen, dat ons gheen noot
en zi enighe narnstichede tieghen hem aen te nemen,
alse ons ghebeden is ende bevolen.
Gegeven op Sente Michielsdach in \'t jaer ons Heren
Mccc ende tachtich.quot;

We zien hier dus, dat de Graaf met zijn Raad de
competente wereldlijke rechter is in zaken betreffende
geestelijken. De Graaf is hier q.q. competent, enkel op
grond van een klacht van den beschermde, ook tegen
den wil van de andere partij, het is dus geen arbitrage
maar gewone rechtspraak. Hieraan wordt geen afbreuk
gedaan door \'t feit, dat er voorbeelden zijn van zaken
van geestelijken, waarin aan den Graaf gebleven wordt.
Dit „geblijfquot; wordt aangegaan, gewoonlijk op aandrin-
gen van den Graaf zelf, met het oog op eventueele
conflicten tusschen hem en de geestelijke gerechten. De
Graaf verkrijgt hierdoor het argument, dat hij zich geen
rechtsmacht heeft aangematigd, maar dat de betrokken
geestelijke personen vrijwillig voor hem gekomen zijn.
Immers door het geblijf hebben dezen afstand gedaan
van hun ius de non evocando. Vooral wanneer de
gedaagde een geestelijk persoon is, heeft een
veiligheidsgeblijf reden van bestaan. Met hetzelfde doel
laat de Graaf in later tijd poorters, die betrokken zijn in
een z.g. hofzaak, aan zijn Raad ^^blijven , hoewel de
Grafelijkheid zich ook hier uit eigen hoofde competent
acht.

Een nog ouder voorbeeld, waaruit blijkt, dat de Graaf
van het begin van onze bronnen de competente rechter

is in zake geestelijken en hun goed, met uitsluiting van
alle andere wereldlijke rechters, vinden we in een brief
van 9 Maart 1306\'), luidende:

„Wi Willem, Grave van Henegouwen van Holland
van Zeeland ende Here van Vriezeland maken cont
allen luden, dat wi religieusen Vrouwen, die Abdisse
ende dat convent van der Lee, haren doester, hare
boden ende haer goet, waer dat gheleghen is binnen
onser gravescap, in onse zekere bescermenesse hebben
ontfaen ende gheset.

Ende verbieden allen wareliken reghters binnen onsen
lande, dat niement die voerseyde vrouwen moye, jof
reght jof vonnesse over hem zegge jof over haer erve.
Ende van wat zaken, dat zi sculdigh zyn te andwordene
vore die warelike hant (het wereldlijk gezag), dat
houden wi tot ons zelves kennisse. En wi zullen eiken
manne, die ane hem spreket van so wat wareltliken
zaken dat es, doen hebben volcomelic reght.
Ende gebieden allen onsen baeliuwen ende onsen regh-
ters, dat si die vrouwen, hare boden ende haer goet
van onsen weghen van allen onghereghteliken stucken
bescermen, die men hem doet jof doen magh.
In kennisse van deser dinge hebben wi hem desen brief
gheghevenx^z. in der jare ons Heren Mccc ende vive
des Woensdaghes voer Middevastene.quot;
Het zelfde beginsel vinden wij in een brief van 20 Maart
1391en hier worden naast den Graaf zijn Raden
met zooveel woorden genoemd.

Zie: Bronnen voor de Geschiedenis der Kerkelijke rechtspraak in
het Bisdom Utrecht door J. Joosting en S. Muller, deel III blz. 35.

Archieven der Ridderlijke Duitsche Orde, Balije van Utrecht, II
No. 337.

„Aelbrecht enz. doen cont allen luden, dat wi den
beeren van den Duutschen huse onder ons gheseten
ende alle hoer goet onder ons gheleghen, ghenomen
hebben ende nemen in onser beschermenissen in deser
manieren, dat si noch hoere goede voorscr. nerghent te
recht staen en sullen dan voer ons ende onsen Rade.
Ghegheven in den Haghe, twintich daghe in Maerte in
\'t jaer ons Heeren Mccc ende negentich na den lope
van onsen Hove.quot;

De goederen van het Duitsche Huis genieten dus forum
privilegiatum voor den Graaf en zijn Raad.
Een zeer duidelijk bewijsstuk voor het bovengezegde
vormt een brief van 10 Augustus 1394\'), de Abdij
Egmond betreffende:

,,Aelbrecht enz. doen cont allen luden dat wij omme
Gods willen ende salicheyt onser zielen ende om goede
gunste, die wy hebben toten eerwairdigen Godshuze
ende Cloester tot Egmonde, dat onse voirvorderen
gesticht hebben, geconfitmeert hebben^) ende vestiget
hebben^), confirmeeren ende vestigen mit desen brieven
alle Privilegien, vriheden ende gratiën die onse vor-
vorderen. Graven van Hollant ende wy den geesteliken
luden. Abt ende Convente van Egmond gegeven heb-
ben. Ende geloven hem die vaste ende stade te
houden ende nemen hoir lyf ende hoir goed in onser
beschermenisse.

Liber V £. 135 no. 592, volgens een afschrift gemaakt door Mr.

Th. van Riemsdijk.nbsp;, , , , ,

De landsheerlijke bescherming bestond dus reeds lang, deze brief i
slechts een schriftelijk bewijsstuk ervan.

„Vestigenquot; is hier gebruikt in den zin van: vast maken.
Van verzekeren.

Ende willen die voirsz. Abt ende convente die nu syn
of namels wesen sullen ende hoir goede van nyement
mit wereltliken rechte mit bitichte\') of seventughe of
mit anders enich wereltlic gedinge, voir onsen bailiuwen,
scouten of rechters gemoyt hebben.
Mer waer dat sake, dat yement opten Abt ende con-
vente voers. of hoer goede iets te seggen hadde, die sal
dat versoecken aen Ons en aen onsen Rade, ende dien
sullen wij van sijnre claghe na den besten rechte goed
bescheit doen hebben.

Ende ombieden ende bevelen allen onsen bailliuwen,
scouten, scepenen, boden ende rechters, dat sy bistan-
dich, hulpich, vorderlic ende bescermende syn van onsen
wegen den Abt ende convente voirs. van alre onrechter
moyenisse.

Ende wair yement die in den wereltliken rechte voir
henluden den Abt ende convente ende hoir goede voirsz.
aenspreken of trecken wilde, dat sy die partyen ende
saken senden bi Ons ende bi onsen Rade om recht ende
bescheit dair of te nemen.

Gegeven in den Cloester tot Egmonde op Sinte Lou-
werysdach Anno xcmj.quot;

De goederen van de abdij zijn dus volkomen aan de
competentie van de wereldlijke ordinaris gerechten ont-
trokken en hebben forum privilegiatum voor Graaf en
Raden. Zij genieten dus immuniteit t.a.z. van de gewone
gerechten. We hebben hier dus weer een aanknooping s-
punt met den Frankischen koning, die als uiting van
zijn speciale bescherming aan kerken en kloosters
immuniteitsprivilegies verleende.

quot;Betichtequot; is: aanspraak in rechten, vergelijk Verwijs en Verdam.

Een ander voorbeeld, dat de Graaf een bewijsstuk van
2ijn bescherming aan een klooster uitreikt, vinden we
in een brief van 9 Maart 1390^), Vooral het slot hier-
van is merkwaardig. De Graaf stelt daar ,,craftquot; aan
goederen van een klooster op één lijn met de breuk van
dengeen, die hem „zijner Herelichede verminderen
Woude.quot;
Het stuk luidt:

„Aelbrecht enz. doen cont enz., dat wi der Abdisse
ende Convente van Bethlehem in Scouden, haer familia,
en alle haer goede, ghenomen hebben in onser bescer-
nienesse.

Ende ombieden onsen Rentemeester Bewesterscelt in
Zeeland, die nu is of namels wesen sal, dat hi hem
hierin houde ende starcke van onsen weghen tiegens
yemende die hem hinder of stoet doen woude.
Ende misdede hem yement hier en boven, dat meynden
wi te houden an sijn lijf ende goet, als an denghenen,
die Ons onser Heerlichede verminderen woude.quot;
Deze gelijkstelling van bescherming van geestelijken
met \'s Graven overige heerlijkheid, wijst er wederom
op, dat die beschermingstaak een regale bevoegdheid is,
afkomstig van den Frankischen koning.
In dit verband moet ik wijzen op de waarde van de
uitdrukking, „iets houden aan iemand, gelikerwys als
aan denghenen, die ons Onser Herelicheyt verminderen
woude.quot; Deze woorden bevatten een zeer belangrijke
aanwijzing, want met deze uitdrukking bedoelt de
Graaf, dat de zaak voor hem en zijn Raden zal behan-

van Mieris III, 551.

deld worden. Dit staat met zooveel woorden in een
brief van 27 Maart 1390\').

„Aelbrecht enz., doen cont enz., dat wi om menigher-
hande breuken, die Odzier van Cralinghe tiegens Ons
ende Onser herelicheyt gedaen heeft..., ende want die
breuken alsoe groet syn, die hi Ons ende Onser here-
licheyt misdaen heeft, dat si Ons selven en Onser hoger
herelicheyt staen te berechten, mit onsen Rade ende
nyemant anders.quot;

Inbreuk op \'s Graven heerlijkheid wordt dus door Graaf
en Raden berecht.

Wanneer wij het geval aantreffen, dat een feit hiermee
op één lijn wordt gesteld, weten wij, dat de Graaf
zichzelf, met zijn Raad, aanwijst als de competente
rechter voor deze zaak. De bedoelde woorden vormen
dus een belangrijk hulpmiddel om gevallen op te sporen,
waarin de Graaf optreedt als rechter in modernen zin.
Eveneens leeren wij de oudheid van het Grafelijk patro-
naat over geestelijken met de daaruit voortvloeiende
competentie van Graaf en Raden kennen uit twee gelijk-
luidende brieven van September 1428^), één voor het
kapittel van Oud-Munster en één voor het kapittel van
St. Jan, waarin de bepaling voorkomt:
„Ende hebben hun vorder sulke gunst en gratie gedaen,
dat hoir goede nergent te rechte getogen noch aenge-
sproken en zullen worden noch staen, dan dair waar
sij mit rechte behoeren te staenquot; — n.1. voor Graaf en
Raden — „ende van outs gewoonhc is geweest.quot;
Ook in de instructies vinden wij deze zelfstandige

\') van Mieris III, 554.

Zie Ie Memoriael Rosa, f 4 v°., volgens een afschrift gemaakt door
Mr. Th. van Riemsdijk.

competentie terug van den landsheer en zijn Raad met
^litsluiting van ieder ander wereldlijk gerecht in zake
geestelijken en hun goederen. Zoo zegt de instructie van
H62 in art. xciv:

».Item sullen die van den Raede voorn, kennisse nemen
van saecken, roerende die Vrijheden ende Rechten van
mijn voorn. Heere (dus betreffende \'s Graven heerlijk-
heid), alsoo: van den injuriën (d.w.z. het onrecht) die
gedaen worden den geestelij eken Persoonen.quot;
Ook hier wordt dus geconstateerd, dat bescherming van
geestelijken een onderdeel van \'s Graven heerlijkheid
Vormt.

Evenzoo staat in de instructie van 1531 in art. vni:
\'.Item sullen President ende Rade kenisse nemen van
saecken roerende Onse Vrijheit ende Rechten, daerof
henluyden alleen de kennisse toebehoort.quot;
Onder de nu volgende opsomming van zaken \'s Graven
rechten betreffende, komen weer voor: „injuriën, die
ghedaen worden Geestelycken of anderen gepriviligeer-
den persoonen,quot; d.w.z. personen, die eveneens forum
privilegiatum hebben voor den Graaf en zijn Raad.
De uitwerking van dezen algemeenen regel vinden wij
in artikel Lxxxv uit 1462 en artikel xn van 1531.
Het eerste zegt:

quot;Item dat by gebreecke van de Balliuwen van den Lande
(deze zijn immers de rechtstreeksche vertegenwoordi-
gers van den landsheer en hebben dus binnen hun
ambtsgebied voor diens beschermelingen te zorgen),
indien dat er eenige Edele Mannen of Machtige Per-
sonen waren, die der Kercken onrecht ende overlast
deden of bedwingen wouden, soo sullen die van den
Raede voor henluyden ontbieden ende doen komen

sulcke machtige Personen, ende sullen op die overlasten
sulcken provisiën doen ende bij alle behoorlijcke reme-
diën daer soo in voorzien, als daer in behoort gedaen
te wesen.quot;

Desgelijks zegt art. xn uit 1531:

„Item indien by gebreecke, neglegentie, faveur oft dis-
simulatie van den Balliuwen, Schouten ofte andere
groote Officiers (die als Grafelijke ambtenaren allen
moeten waken over \'s Graven beschermelingen) eenige
kercken of geestelijcke Persoonen, bij eenige Edele
Mannen of Machtige personen overlast geschiede of
ondeuchdelicken by hen gevexeert werden, soo sullen
Stadhouder, President ende Rade deselve ontbieden,
ende op de overlasten provisie doen, ende bij allen be-
hoorlycken remediën daerinne voorsien, als daerinne
behoort.quot;

Hiermee is de landsheerlijke competentie inzake geeste-
lijken en hun goed in groote trekken behandeld. We
kunnen nu overgaan tot de toepassingen van deze com-
petentie, bij geschillen over onroerend goed.
Het oudste mij bekende voorbeeld is een proces over
goederen van de Abdij Rijnsburg, dateerend van 1295.
Dit geschil vloeit voort uit een Grafelijke schenking
aan de Abdij van 25 Oct. 1275\'), waarvan de schen-
kingsacte luidt:

„Nos Florentius comes Hollandie tenore presentium
recognoscimus, protestantes, quod nos in remedium ani-
marum progenitorum nostrorum, comitum Hollandie, et
si monasterio de Rinsburgh forsan aliqua debuimus ex
legatis, que sibi a nostris in extremis legata fuerunt, in

\') van Mieris I, 379, Oorkondenboek II, no. 295.

omnium horum recompensationem eidem monasterio
omnem terram venensem, que vulgo Gere vocatur, inter
Calveslo, Alsmar et Vrisencop jacentem, in merum
allodium et in jus proprietati damus, conferimus, et
liberaliter assignamus.

Promittentes dicto monasterio et personis in eodem
omnium famulantilus Creatori, quod nos ipsas in bonis
predictis et inquieta possessione eorum una cum omnibus
bonis, ubicunque in Hollandia vel Zelandia jacentibus,
que juste et legaliter sunt adepte, et que jam dudum
justo proprietatis titulo possederunt, manu tenebimus,
et contra quoscunque molestatores viriliter defendemus;
dictum monasterium cum omnibus personis suis reci-
pientes sub nostra protectione speciali pariter et con-
ductu presentium testimonio litterarum.
Datum in festo Crispini et Crispiniani, Anno Domini
Mcc Lxx quinto.quot;

De Graaf geeft dus het veen onder Calfsloe en Aels-
meer aan de Abdij in allodium en garandeert haar het
rustig en vreedzaam bezit van de geschonken goederen
en eveneens van al haar andere goederen binnen zijn
landen gelegen. We zien dan ook in het volgende stuk,
als de buren van Calfsloe en Aelsmeer tegen het bezit
van het veen door de Abdij opkomen, dat deze laatste
de zaak aan den Graaf in handen geeft.
Vermoedelijk is deze kwestie als volgt ontstaan:
De Graaf beschouwde het veenland, als zijnde „wilder-
nissequot;, te behooren tot zijn domein\') en schonk het

Dit vcrschijijnsel komt ook elders voor. Viollet spreekt er over in
zijn „Histoire du droit civil françaisquot; p. 610:

-Le domaine du roi se forme en face des domaines communaux. Ces
domaines communaux, le roi les place sous sa puissante tutelle, (ook

aan de Abdij. De buren van de ambachten Calfsloo en
Aelsmeer, welke kennelijk oude marken zijn, beweren,
dat het veen tot hun gemeene gronden behoort en
ontkennen dus het wildernis regaal op grond waarvan
de landsheer zich het veen heeft aangematigd. De
Graaf laat in dezen door eenige edelen, die hoogst-
waarschijnlijk zijn Raden zijn, een waarheid bezitten
en een uitspraak doen in zijn naam. Immers als bescher-
mer van de Abdij\') was hij in haar belang verplicht en
bevoegd dit geschil op te lossen. Deze uitspraak is in
origineel bewaard en afgedrukt in het Oorkonden-
boek®). Het stuk dateert van 29 Augustus 1295 en
luidt:

„Allen denghenen die desen brief sien of hoeren lesen
maken cont ende openbare Wi Jan van Ambers,

in onze bronnen zien wij, dat de Graaf zich bemoeit met zaken over
onroerend goed van pubUekrechtelijke gemeenschappen), il les pro-
tège quelquefois; il les envahit souvent. De tous côtés le roi s\'attribue
les communaux. De bonne heure, ce qui est commun tend à devenir
royalquot;. Zóó ver is het bij ons echter nooit gekomen. Ook in de latere
Middeleeuwen treffen wij nog venen e.d. aan, die niet tot \'s Graven
wildernis behooren, maar eigendom zijn van de gezamenlijke buren
van een ambacht.

Graaf Floris V had n.1. bij brief van 10 Februari 1291 {van Mieris
I, 534) de abdij Rijnsburg nog eens uitdrukkelijk in zijn bescherming
genomen, ook al stond zij van zelf reeds onder \'s Graven hoede. Deze
brief is dus te beschouwen als een schriftelijk bewijsstuk van die be-
scherming.

„Wi Florens Grave enz. maken cont, dat wi omme lieve ende vrinscap,
die wie hebben toet den Godshuse van Rinsborch, soe nemen wi die
Vrouwen van den doestere, hare boden ende haer goet op onse
bescermenisse, ende gebieden met desen brieven, datse niement ver-
ontrechte. Ende dit hebben wi gedaen sonderlinghe omme die lieve
van onser niften der Abdissen.

Gegheven in ons Heren jare M.CCXCI, des Saterdages na Sente
Agheten dachquot;.

Oorkondenboek II, 913.

Florens van den Tollen, Ridders, Hughe van Hillare
ende Godevart Willemszone, dat wi, als \'t ons onse
Heere de Grave van Hollant beval ende hiet, dat wi
Up onse ziele ende bi onsen ghesworen eeden onder-
vinden souden een besceet van den vene, dat gheheeten
es de Gheer, ende ghelegen es tusschen Aelsmaer ende
Calfsloe, als van den Ambochte ende van den rechte
ende van der tiende ende van den eighen.
Soe segghen wi, bi onsen eeden die wi ghesworen heb-
ben omme de rechte waerheit te segghen van dien
voirseiden sticken, dat wi hebben ghevonden dat die
van oude Calfsloe sullen hebben twaalf vuirlinghe uter
Drecht.

Voert soe segghen wi bi onsen eden, dat wi vonden
hebben, dat al dat boven die twaelf vuirlinghe es, als
ambocht, gherechte ende tiende ende eighen dat dat
es onses Heren des Graven van Hollant, ende die
wisen wi hem toe, ten waer dat sake dat hij \'t of sine;
Ouders hadden wechghegheven, of vercoft, ofte ver-
leent.

Ende wi voerseide Jan ende Florens, Ridders, Hughe
van Hillare ende Godevart, Cnapen, voerseit hebben
der Abbedissen ende des ghemeens convents van Rijns-
burgh hantveste die sii van dien voirgheseiden goede
hebben alsoe besien, vrai ende onghequetst, dat wi
ghemeenlyc der voirseider Abbedissen ende horen con-
vente hebben ghegheven ende toeghewijst bi onsen
eeden dat ambocht ende gherechte ende tiende ende
eighen van dien voirghenoemden lande, dat eeuwelike
te hebben ende te besittene in goeder ruste.
Ende dit segghen, dat wi voirseide viere gheseit heb-
tgt;en bigheheete ons Heren des Graven als \'t voerscreven

es, dat hebben wi gheseit up Hemesteder velde, ende
daer waren over ende tiéghenwordich de Here van
Brederoede ende Haer Niclaes Persijn ende Jan
\'s heren Hughen soene, baeliu van Kenemaerlant, ende
Jan Alouts soene baeliu van Rienlant, ende anders vele
goeder liede.

Ende want Hughe ende Godevart voerseide, Cnapen,
ghenen zeghel en hebben, soe hebben wi Jan ende
Florens voergheseide. Ridders, desen brief bezeghelt
met onsen zeghelen.

Ende ic Jan \'s Haren Hughen soene voerseide baeliu
hebbe oec minen zeghel ghehanghen an desen tieghen-
wordichghen brief in ewelike kennesse der waerheide.
Dese brief was ghegheven in \'t jaer ons Heren dusent
twehondert ende vief en tneghentich des Manendaghes
na sente Bertolomeusdaghe.quot;

De edelen, waaraan de Graaf heeft opgedragen, om
in zijn naam uitspraak te doen, stellen vast, wat aan
de geerfden van Calfsloe en Aelsmeer, en wat aan den
Graaf toekomt. Aangezien de Graaf zijn domein aldaar
aan de Abdij Rijnsburg heeft geschonken, zooals blijkt
uit de overgelegde schriftelijke titels, die de genoemde
edelen in orde hebben bevonden, wijzen zij dat land

Het zelfde vinden wij in het „Bescheid van Broeder Witte van
Monster c.s.quot; Dit is het verslag van een, op gezag van Floris V, inge-
steld onderzoek, naar het allodiaal recht op gronden, tienden en am-
bachten in het bijzonder op vele plaatsen in Delfland en Schieland,
maar ook in Rijnland en Kennemerland. Het is een inquisitie naar den
omvang van \'s Graven domein, inbegrepen de door hem daaruit weg-
geschonken goederen. Het stuk is gedrukt bij de Fremery no. 309, blz.
262~268. Als punt 36 wordt er gezegd:

quot;Die van Calfsloe vinden wi XII voirlanc uter Drecht up, ende dat
dair boven is vinden wi den Grave, ende dit hevet hi ghegeven, den
Abdissen van Reynsburch, dies wi letteren ghesien hebbenquot;.

aan de Abdij toe, om het „eeuwelike te hebben ende te
besitten in goedei ruste.quot; De toewijzing is dus defini-
tief, omdat het bewijs afdoende is geweest, m.a.w. het
toegekende recht draagt een petitoir karakter. Merk-
waardig is, dat deze uitspraak werd gegeven op
„Heemstederveldquot; in tegenwoordigheid van eenige an-
dere hooge edelen en ,»anders vele goeder liedequot;. De
beteekenis van dit feit is echter uit het stuk niet op te
maken.

In het voorafgaande hebben wij het gezamenlijk op-
treden van de buren van Calfsloe en Aelsmeer in een
geschil over onroerend goed verklaard uit het feit, dat
deze ambachten van oorsprong oude marken zijn. Het
stuk bevat nog een aanwijzing in deze richting. Er wordt
daarin telkens gesproken van een „vuurlinghequot; of een
„voirlancquot; lands. Dit woord, dat volgens Verwijs en
Verdam beteekent: een halve morgen, terwijl de oor-
spronkelijke beteekenis: „een vore langquot; is, is een mar-
kenrechtelijke grondmaat en wijst dus op een marken-
organisatie aldaar. Dergelijke markensporen zullen wij
in meerdere stukken aantreffen, vooral in het Noorde-
lijkste deel van Holland. Zij zijn van groot belang,
gezien het feit, dat de Hollandsche ambachten ver-
moedelijk uit marken zijn ontstaan. We hebben dus te
letten op alle aanwijzingen in die richting en speciaal
op gevallen zooals hier, waar we bewijzen vinden dat
rechtskringen, die later als ambachten voorkomen,
vroeger marken waren.

Maar laten wij terugkeeren tot ons proces.
Er bestaat een brief van 23 November 1295\'), in ori-

Gedrukt bij de Fremery, no. 307.

gineel bewaard in het Archief Rijnsburg, die over
dezelfde kwestie handelt. De inhoud is in hoofdzaak
gelijk aan die van het vorige stuk en behoeft dus geen
toelichting.

„Wi Florens Grave van Hollant van Zelant ende Heer
van Vrieslant orconden met desen brieve, dat wi bevolen
hadden ende gheheeten Haren Janne van Ambors,
Haren Florense van den Tolle, Ridders, Janne \'s Haren
Hughen soene, onse baeliu van Kenemaerlant, Hughen
van Hillare ende Godevarde Willaems soene, Cnapen,
dat sij bi horen gesworen eden souden varen op\'t vene
dat de Gheer gheheeten es ende gheleghen tusschen
Aelsmaer ende Calfsloe, om daer te bescedene ende
te gheven bi horen eeden van dien lande \'t ambocht
tiende ende eighen, dien die\'t sculdich ware te hebbene
metten rechte.

Ende voirseide haer Jan, haer Florens, Jan Hughen
ende Godevart, die voirscreven sijn, hebben ghevon-
den ende gheseit up hore ziele, dat die van oude
Calfloe hebben sullen twaelf vuirlinghe uter Drecht
ende niet meer, ende al dat boven die twaelf vuirlinghe
es bede, Ambocht, tiende ende eighen, dat gaven sij
ende wiseden toe den Goetshuse van Reinsborgh ewe-
lic te besittene\').

Ende alsoe als die voerghenoemde onderwinders den
voirseiden Cloester van Reinsborgh toe hebben ghe-
wyst ende vastghemaect mit horen bezeghelden brieve
die si daerup den voirseiden Goetshuse ghegheven
hebben, soe wille wij \'t houden ghestade ende vaste.
Ende omme die meerre seckerhede soe gheve wy \'t

dus een toekenning ten petitoire.

noch (maals) der Abbedisse ende den ghemenen con-
vente van Reinsborgh, wat hem die voirseide vinderen
toeghewijst hebben, ende bezeghelt mit horen zeghelen,
dat ewelike te hebben ende te besittene sonder calainge
in goede paise\').

In orconden van desen brieve dien wi bezeghelt hebben
met onsen zeghel, ghegheven int jaer ons Heren dusent
tweehondert ende vief en tnegentich, op sente Cle-
mentsdaghe in de Haghe.quot;

Zooals blijkt uit een brief van 1 April 1296^), was er
gelijktijdig een geschil tusschen de Abdij Rijnsburg en
den Heer van Alkemade over tienden. Ook hierbij
wordt door de zelfde personen als boven op \'s Graven
bevel een inquisitie gehouden. Bij dit onderzoek worden
zoowel schriftelijke titels bezien, als getuigen in mo-
dernen zin gehoord. De aangewezen edelen maken een
verslag van hun bevindingen en geven dienovereen-
komstig een uitspraak in naam des Graven, waarbij zij
de tiend toewijzen. Deze toewijzing geldt ten eeuwighen
dage. Het toegekende recht is dus van petitoiren aard.
In dit verband wil ik er op wijzen, dat het woord
„bezittenquot; in dit stuk en in de voorafgaande gebezigd
wordt als synoniem van gebruiken, en hier dus geen
technische beteekenis heeft.
Het stuk zelf luidt:

quot;Alle denghenen die desen brief sullen sien jof horen
lesen, Wy Jan van Ammers, Florens van den Tolle,
ridderen, Jan Aloud sone baliu van Rynland, Hughe

De landsheer legt dus weer den nadruk op het ongestoord gebruik

Van onroerend goed.nbsp;r j i • i

Origineel in het Archief Rijnsburg. afgedrukt m het: Oorkonden-
boek II, no. 936.

van Hilnare ende Godevert Willems sone van Zoeter-
woude, knapen, saluet.

Met bekennissen der wareid wy doen u te. wetene, dat
wi bi gheswoerne ede ende bi onser zielen ghevonden
hebben\') biden outsten ende biden vroetsten, die wi
ghevinden conden ende bi horen ede, dat alle dat land
datet Goedshuus van Rensborch hevet ligghende in
dat ambocht dat Diederic van Alcmade cochte jeghens
den here van Kuuc ende hadde up dien dach, dat hij \'t
cochte, daer of sogheven wi den vorghenoemden
Goedshuse van Rensborch ewelike dien rechten tien-
den te besittene.

Mar es dat sake, dat dien voorghenoemden Goedshuse
van Rensborch enich land anecomen es, zeder dat die
vorghenoemde Diederic van Alcmade dat vorghenoem-
de ambocht cochte jegens den here van Kuuc vorseid,
daerof gheven wij dien rechten tiende Henrike Diede-
rict sone van Alcmade vorseid

Ende dit vorseide ambocht is gheleghen tusschen War-
monde ende Rensaterwoude ende den Zijle ende
Leydermere.

Omme dat wi willen, dat dese stucken vast bliven ende
ghestade, so hebben wi. Jan van Ammers, Florens van
den Tolle, ridderen, ende Jan Aloudsone, baliu van

Vergelijk het „Bescheidquot; van Broeders Witte van Monster cum
suis de Fremery no. 309, blz. 262—268. Punt 38 luidt daar:
„Voirt die tiende uyt Warmonderbroec, dair twist omme was tus-
schen die Abdisse van Rijnsburch ende Heynric van Alkemade, die
^nde wi der Abdissen van al den lande, dat \'t Goedshuys hadde eer
Dieric van Alkemade dat goed cochten tiegens den here van Cuuc,
quot;l^.\'^at goed \'t Goedshuys van Rijnsburch seder die tijd ghecoft hevet
oi hun ane is comen, dairof wise wi den tiende Heijnric van Alcmadequot;.
de tiend wordt verder dus als een ambachtsgevolg beschouwd.

Rynland vorseid, desen brief beseghelt met onsen
zeghele. Ende wij, Hughe van Hilnare ende Godevert
van Zoeterwoude vorseid, hebben ons verbonden onder
deser drieër zeghele vorseid, want wi ne ghenen zeghel
selve hebben (hoewel zij „cnapequot; zijn).
In kenisse ende in orcontscepen ghegheven in \'t jaer
ons Heren dusent twee hondert sesse ende neghentich
des Sonnendaghes na Paeschen.quot;
Een ander voorbeeld van een geschil over onroerend
goed van een klooster, dat door den Graaf en zijn
Raad wordt berecht, vinden wij in een brief van 8 De-
cember 1325\').

„Wi Willem Grave enz. maken cond allen luden, dat
wi verstaen hebben, bi reckelicken^) clercken ende
anders goede luden, dat die Abdisse van Waterlo.ese-
werve neghene macht en hevet hairs Godshuyserve te
vercoepene, het en si bi haren Vader Abt ende bi haren
ghemeenen convente.

Ende want die Abdisse van Waterloesewerve ende die
kelwairder ende broeder Heynnekaen haer convers®)
voir ons ende voir onsen ghemenen Raed ghenomen
hebben op hair conscientie ende op hoir oirden, dat
broeder Hughe des Godshuysland van Waterloese-
werve legghende te Noirtdike in Noirtbeveland, buten
consente der Abdissen voirsz. ende hairs convents
ende hairs vader Abts bi hem selven vercoft hevet
Merijn Hadden sone 7 ghemeten ende 100 roeden
lands ende heren Boudyn Hughen sone 3 ghemete

van Mieris II. 369.

„reckclickquot; is volgens Verwijs en Verdam: bekwaam; reckelicke
klercken zijn dus: goede iuristen.

convers is leekenbroeder, vgl. Verwijs en Verdam.

lands legghende te Noirtdike voirsz., soe zegghen wi
der Abbedissen ende haren convente van Waterloese-
werve voirscreven hair hand te slane ane dese 10 ghe-
meten ende 100 roeden lands voirscr. ende willen dat
si des vrilike ghebruke.

Maar die vyftich scellinghe groeten ende vyf zeven
gheersten een vierendeel min (?), die haer boden
ontfaen hebben ende in hairs Goedshuys oirbare ghe-
comen sien, die zegghen wi hair weder te gheven dien-
ghene die se van rechte sculdich is te hebben.
Gegheven tot Zierixee des Sonnendaechs na Sinte
Nyclaysdach in \'t jaer xxv.
Per comitem, Abbatem et commune consilium.quot;
De zaak is bij Graaf en Raad aanhangig geworden,
doordat de Abdis een klacht heeft ingediend bij haar
beschermer, den landsheer, die verplicht is haar te
helpen door de gerezen kwestie te berechten. De Abdis
is n.1. in moelijkheden geraakt, doordat een broeder
van haar orde eigenmachtig land van het klooster
verkocht heeft aan een Ridder en een ander persoon.
Deze vormen dus de tegenpartij, al zien wij ze verder
niet in het stuk optreden. De abdis vraagt vernietiging
van den onrechtmatigen verkoop met herstel in den
vorigen toestand. De graaf wint advies in bij rechts-
geleerden en andere personen, die het weten kunnen
over de vraag, hoe het met de vervreemdingsbevoegd-
heit t.a.z. van het kloostergoed gesteld is. De landsheer
treedt dus, zooals altijd, modern op, in dit geval door
iuristen te consulteeren.

De Abdis verklaart, bijgestaan door twee klooster-
lingen, onder eede voor Graaf en Raden, dat broeder
Hughe het land onrechtmatig verkocht heeft, want hij

was niet tot vervreemding bevoegd om de door haar
aangevoerde redenen. Deze uiteenzetting klopt met door
den Graaf ontvangen advies. Daarom beslist de Graaf,
dat de Abdis het verkochte land mag aantasten en kent
haar het ongestoord genot ervan toe. Omdat het gele-
verd bewijs afdoende is geweest, wordt het land haar
in eigendom toegewezen, zooals blijkt uit het ontbreken
van een possessoire clausule.

Een andere zaak over goed van een klooster werd op
8 Maart 1390\') door den Graaf en zijn Raad berecht.
Er was geschil over een visscherij, een onroerend recht,
tusschen de Abdij van der Does en twee wereldlijke
personen. De Abt heeft vermoedelijk, al staat dit niet
met zooveel woorden in het stuk, het geschil gebracht
voor zijn beschermer, den Graaf. Graaf en Raden
hooren en zien, dit laatste wijst op overlegging van
schriftelijke titels, beider bewijs en bevinden, dat de
Abdij het beste recht heeft. Dienovereenkomstig wijzen
zi] de visscherij toe aan de Abdij en wel zonder pos-
sessoire clausule, m.a.w. in eigendom, zooals te ver-
wachten was, gezien het feit, dat er volledig bewijs is
geleverd. De Graaf beveelt aan zijn ambtenaren ter
plaatse, om den Abt in de visscherij te houden. Mocht
iemand daar inbreuk op maken, dan misdoet hij hier-
door jegens den Graaf, omdat hij handelt in strijd met
een Grafelijke uitspraak en wordt hij bijgevolg voor
deze ongehoorzaamheid strafschuldig aan den Graaf.
De brief luidt:

quot;Aelbrecht enz., doen condt enz. hoe dat een gescil
heeft gheweest tusschen den Abt ende den convente

van Mieris III, 551.

van der Does an die een zide, ende Godevaert van
Stapole ende Jan syn broeder an d ander zide, roerende
van eenre visscherie.

Daer Wi mit onse Rade haer beyder betoen of ghesien
hebben ende gehoert hebben, ende hebben ghevonden
ende vinden den Abt ende Convente voirsz. in den
beteren rechte.

Ende bevelen onse Rentemeesters in Zeelant, ende
elken bijsonder, dat si den Abt voorsz. in der voirsz.
visscherien houden ende starken. Ende ware yemant,
die hem hierenboven moeyede, dat souden Wi aen
hem houden als an denghenen, die onse segghen over-
horich ware.

Gegeven in Middelburch, achte dage in Maerte in \'t
jaer ons Heeren Mccc neghen en tachtich, na den lope
van onsen hove.quot;

Op 27 Maart van het zelfde jaar\'), kwam een derge-
lijke zaak voor Graaf en Raden. Odzier van Cralinghen,
een machtig edelman, had zich schuldig gemaakt aan
verschillende breuken tegen \'s Graven heerlijkheid,
welke delicten ak zoodanig ter berechting staan van
den Graaf en zijn Raad met uitsluiting van ieder ander
gerecht. Bij de opsomming van deze breuken wordt
ook \'t feit genoemd, dat hij aan een kapittel land ont-
nomen heeft, immers een kapittel is een instelling
staande onder bescherming van de landsheerlijkheid.
De aanklacht tegen van Cralinghen luidt:
„Aelbrecht enz. doen cont enz. dat wi om menigher-
hande breuke, die Odzier van Cralinghe tiegens ons
ende onser herelicheyt gedaen heeft, ende want die

\') van Mieris III, 554.

breuke also groet sijn, die hi ons ende onser herelicheijt
misdaen heeft, dat si ons selven ende onser hoger
herelicheyt staen te berechten mit onsen Rade ende
nyemant anders, in punten daer wi hem in beschuldicht
hebben, daer hi hem niet also in verantwoert heeft, dat\'s
ons ende onsen Rade ghenoucht.quot;
Volgt een opsomming der breuken.
„Item heeft Odzier onser liever ghesellinne opghedra-
ghen dat huus te Hoeninghen mit 4 morgen lants, die
sijn niet en waren, want \'t Capittel van den Briele hem
den eyghendomme daer of vermet, dat si dicwijl voer
ons ghecroent hebben, v/elc huis ende goet voirscr. hi
weder ontfinc van onser liever ghesellinnen voirsz.
ende na (haar overlijden) van onsen soen van Oester-
vant, dat mit ghene rechte staen en mach, ende hij
die goede daer mede verboert heeft.quot;
De Grafelijkheid berecht dus het feit, dat de beklaagde
aan een kapittel land ontnomen heeft, dat volgens het
kapittel hun eigendom was en waarover zij bij den
Graaf geklaagd hebben, welk feit volgens den lands-
heer natuurlijk „mit ghenen rechte staen en machquot;. Dc
inbreuk op \'t eigendom van het kapittel gemaakt wordt
hier in één adem genoemd met andere breuken tegen
\'s Graven heerlijkheid, omdat de bescherming van
geestelijken een onderdeel van de landsheerlijkheid
Vormt.

Op 25 Juni 1394 deden Graaf en Raden eveneens uit-
spraak in een geschil over allodiaal onroerend goed
tusschen een klooster en een edelman, welke uitspraak
doorkomt in het Ile Memoriale B. D. f 100 v°.

Volgens een afschrift gemaakt door Mr. Th. van Riemsdijk.

„Aelbrecht etc. doen cont allen luden, dat wij mit
onsen rade als Jan van Arkel heer tot Hagensteyn van
Pierrepont ende \'s lants van Mechelen, die here van
Zevenbergen, heer Pouwels van Haestrecht, heer Jan
van Rinensteijn, Claes Kervinc van Reymerswale ende
Raes van Botlant een scheidinge gedaen hebben tus-
schen den moniken van Huessden van Sinte Marien
convente aen die een zide ende onsen ghetruwen heren
Robbrecht here van Grevenbroec aen die ander zide,
roerende van een deel lants gelegen in den lande van
Althena aen die Werken, geheten der nonnenweer in
dusdanigen manieren, als dat die moniken voirs. heren
Robbrecht voirs. om des lants wille voirs. aen mogen
spreken of sij willen tusschen dese tyt ende sinte
Martyns messe in den winter naistcomende mitten
lantrechte.

Ende is dat sake dat sy \'t winnen so sal \'t hunluden
bliven ende Verliesen sy \'t so sal \'t heren Robbrecht
bliven ende so sullen sy heren Robbrecht voirs. sinen
pachte richten die se him ontheven hebben van tween
jaren, ende him oic een betoen gheven dat sij kennen,
dat sy gheen recht en hebben aen die goede voirscr.
Ende spreken zij heren Robbrecht voirs. binnen den
Sinte Martynsmisse voirscr. mitten lantrechte niet aen,
so sullen sij den pachte behouden die sij geheven
hebben, mar sij sullen heren Robbrecht voirscr. dair
voir een betoen gheven dat sij aen den lande voirs.
gheen rechte en hebben.

Ende des sullen die Abt ende moniken die dair om
in den Hage aen ons ende aen onsen rade gevolcht
liebben, huden des dages kiesen, of sy binnen der tyt
voirs. heren Robbrecht om des lants wille voirscr. mit-

ten lantrechte aenspreken willen of anders willen ende
ïn dusdaniger maten als voirscr. staet.
Ende so sullen die voirs. partijen gescheiden sijn van
den geschil dat sij onderlinge gehadt hebben om des
lants wille voirscr.

Gegeven in den Hage des Saterdags na Sinte Jans-
dach te Midzomer Anno xciiii.quot;

Uit het stuk blijkt dus, dat de monniken, die onder
speciale bescherming van den landsheer staan, deze
2aak bij Graaf en Raad door een klacht aanhangig
hebben gemaakt. Het is dus geen geval van arbitrage
door Graaf en Raden, maar van rechtspraak op klacht
Van ééne partij, waarbij de wederpartij tegen wil en
dank door Graaf en Raden berecht wordt. De Graaf
is hiertoe bevoegd, omdat personen, die onder zijn
speciale bescherming staan, bij het geschil betrokken
2ijn en zich op hem beroepen hebben.
Cgt;e uitspraak houdt in, dat het klooster de keus heeft
óf om binnen een bepaalden termijn den edelman aan
te spreken over het land voor het gewoon, land-
rechtelijk gerecht, maar dan moeten zij bij verlies ook
de onrechtmatig getrokken vruchten restitueeren, ór
om het goed direct af te staan aan den edelman en
dan de vruchten te mogen behouden. Doen zij het
eerste en winnen zij het landrechtelijk proces, dan hou-
den zij \'t goed, verliezen zij het, dan krijgt de edel-
man het land toegewezen en moet het klooster hem
de genoten vruchten restitueeren, waaruit we kunnen
afleiden, dat de monniken dus in het feitelijk bezit van
het land waren. De monniken moeten den edelman dan
tevens een acte geven, waarin zij erkennen, dat zij geen
recht hebben op \'t goed, welk stuk bij eventueele latere

moeilijkheden als afdoend bewijsmiddel dienen kan.
Stellen de monniken binnen den bovengenoemden ter-
mijn geen actie in voor het gewoon gerecht, dan geeft
de Graaf met zijn Raad de volgende uitspraak.
Het klooster zal het land definitief afstaan aan den
edelman en hem eveneens een acte geven, inhoudend,
dat de monniken geen recht hebben op het land, maar
de getrokken vruchten mag het klooster behouden.
Welk van deze twee mogelijkheden de monniken ook
kiezen, in ieder geval wordt er definitief over het recht
op \'t land beslist, m.a.w. in beide gevallen wordt er
eigendom toegewezen.

Tenslotte constateert de Graaf weer uitdrukkelijk, dat
partijen hiermee „gescheidenquot; zijn, m.a.w. dat de vrede
tusschen hen hersteld is.

In het jaar 1411 raakte het Domkapittel in geschil met
de erfgenamen van een edelman over onroerend goed.
De kanunniken dienen een klacht in bij den Graaf, den
specialen beschermer van hun in Holland gelegen
goederen. Over deze kwestie handelt een brief van
18 October 141P), welke luidt:
„Willem Grave enz. doen condt enz., dat wy lange
ende tot menigen tijden vervolcht sijn van den eer-
baren, onsen goeden vrunden Deken ende Capittel van
den Doem t\' Utrecht, overmits groten hinder, krot

van Mieris IV, blz. 182. Deze brief komt ook voor in het Liber
Hirsutus van het Domkapittel f. Ixxxij v°, of 88 v°, maar is daar ge-
dateerd op 22 October 1411. In hèt Liber Hirsitus draagt hij tot titel:
..Littera privilegü et defensionis Wilhelmi ducis Hollandie concessa
Capitulo, de impedimentis et molestationibus que fiebant Capitulo, ab
heredibus domini Pauli de Haestrecht super agris iuxta Herenaerents-
situatis, et resignacio juris sui (n.1. ducis) eorundem agrorum
ad usum Capituli Traiectensisquot;.

ende last, die hun geschien van Heren Pouwels erf-
namen van Haestrecht aen lande ende erve hierna be-
screven, (volgt een opsomming).
Welke lande ende erve die selve Heer Pouwel voirscr.
in voirleden tijden den Deken ende Capittel voirscr.
ten vryen eigen vercoft heeft ende zy dair of enen
Vrijen eigendom ontfangen hebben in den Gerechte,
dair die gelegen syn\'), als sy mit goeden gesegelden
brieven wail bewisen mogen, ende oec ons, ende on-
sen Rade bewyst hebben.

Welk voirscr. erve ende lant Heren Pouwels erfnamen
Voirscr. van ons ende van onser liever Vrouwen ende
Moeder zaliger gedachten vermeten te houden tot
enen rechten onversterfeliken leen.
Ende want wy mit enen voirdachtigen ernstigen on-
dersoeck ende mit besceideliker onderwisinge bij onsen
Rade gevonden hebben, dat onser Moeder voirscr.
Voir, ende ons na, dit voirn. erve ende lant also niet
Opgedragen en is, dattet mit rechte stedicheyt hebben
mach, soe kennen wy dat Capittel van den Doem in
den eigendom, ende in enen rechten besitte.
Ende want wij Sonderlinge gunste hebben toten De^
ken ende Capittel voersz., so scelden wij voer ons ende
quot;^oer onsen nacomelingen alle updraginge leenrechts
ende toesegginge, dat wij totten voers. erve ende lande
hebben of in enigerwijs hebben mogen, claerliken
^^yt, ten heren behoef van den Doem voers.

\') We hebben hier weer een geval van transport voor den iudex
^ei sitae, hetgeen dus algemeen gebruikelijk schijnt.

Voor zoover het goed dus niet reeds allodiaal was, wordt het nu
ten bate van het kapittel allodiaal gemaakt, m.a.w. de Graaf doet „uit
Qunstequot; afstand van alle eventueele leenheer\'s rechten, die hij er\'op
«ebben mocht.

Ende willen van desen dage voirt die geweidige hant
of doen, also dat den Heeren voirscr. van Heeren
Pouwels erfnamen, of hoire mage of yemant anders,
voirt tot genen tijden meer krot of hinder aen den lande
voirscr. en geschie. Ende geloven hunluden dair in te
houden ende te stereken tot ewigen dagen.
Gegeven tot Scoenhoven upten achtienden dach in
Octobri Anno xun^^ ende elve.quot;

De kanunniken van het Domkapittel dienen dus een
klacht in bij den Graaf, omdat deze de speciale be-
schermer is van hun in Holland gelegen goederen en
hij, als uitvloeisel van deze bescherming, uitsluitend
de competente rechter is voor alle wereldlijke zaken,
waarbij de bezittingen van het Domkapittel betrokken
zijn\').

Zij klagen bij den Graaf, dat de erfgenamen van een
edelman „crachtquot; doen aan onroerend goed, waarvan
de kanunniken meenen, dat het van hen is. Zij stellen,
dat het goed, waaraan de cracht geschied is, hun
vroeger in allodio verkocht is door den nu gestorven
edelman en dat het toen behoorlijk aan hen is over-
gedragen voor het gerecht, waaronder het gelegen is.
Het kapittel bewijst deze verkrijging voor Graaf en
Raden met in orde zijnde schriftelijke titels, welke
indertijd waren opgemaakt bij de gerechtelijke over-
dracht. Een dergelijke, formeel in orde zijnde gerech-
telijke overdrachtsbrief, levert afdoende bewijs, wan-
neer zij door de tegenpartij niet betwist wordt met het
argument, dat de overdrager niet vervreemdingsbe-

Men vergelijke den op blz. 75 opgenomen beschermingsbrief,
quot;van -We hier dus een toepassing vinden.

voegd was. We zien hier tevens \'t nut van zoon
gerechtelijken overdrachtsbrief. Op grond hiervan er-
kennen Graaf en Raden het kapittel „in den eigendom
en in enen rechten besitte.quot; Door gerechtelijk transport
gaat immers niet alleen eigendom over, maar ook
bezit, zooals meermalen bij oud-Nederlandsche schrij-
vers geconstateerd wordt. Hun Romeinsch rechtelijke
opvatting van eigendom en bezit maakte het noodig
uitdrukkelijk te wijzen op het feit, dat men hier bezitter
Wordt zonder feitelijke uitoefening te hebben. Volgens
den Germaansch rechtelijken gedachtengang, welke
^ bezit opvat als een recht in voorloopig erkenden vorm,
is het echter niets bijzonders, dat men door gerechtelijk
transport naast eigendom tevens „rechte werequot; krijgt,
m.a.w. men heeft daardoor niet alleen recht op peti-
toire, maar ook op possessoire bescherming, dit laatste
ook zonder dat men nog feitelijk bezit gehad heeft.
Door het kapittel „in den eigendom en in eenen
rechten bezittequot; te erkennen, constateert de Graaf dus,
dat het goed geldig voor den iudex rei sitae getrans-
porteerd is. We zijn met dit laatste echter op den
gang van ons proces vooruitgeloopen en keeren dus
terug tot het punt, waar wij gebleven waren.
Cgt;e erfgenamen van den edelman beweren, dat het
goed een grafelijkheidsleen is, omdat het vroeger aan
den Graaf is opgedragen en dat zij de gerechtigden
tot het leen zijn. Hieruit volgt, dat de erflater het goed
niet als vrijeigen mocht verkoopen; volgens hun
standpunt is de koop, waarop het kapittel zich beroept,
dus nietig.

Egt;e Graaf laat door zijn Raad een onderzoek doen
naar de waarheid van deze bewering. Hierbij komt

vast te staan, dat het onroerend goed in kwestie, niet
rechtsgeldig aan de Grafelijkheid is opgedragen en
dus geen Grafelijkheidsleen geworden is. Daar zoo-
doende bewezen is, dat er van leenopvolging door de
erfgenamen geen sprake kan zijn, kennen Graaf en
Raden het goed definitief aan het kapittel toe „in
eigendom en in eenen rechten besittequot;. Het toegewe-
zen recht draagt dus, na het volledig bewijs, dat
geleverd is, een petitoir karakter. De Graaf doet ten
overvloede afstand van alle recht, dat hij eventueel op
\'t land hebben mocht.

Verder verbiedt de Graaf aan de erfgenamen en even-
eens aan anderen uitdrukkelijk alle „crachtquot; aan het
goed ten nadeele van het kapittel.
In het begin van het jaar 1425, ondervond de Abdij
Egmond voortdurend overlast van verschillende per-
sonen. De landsheer bemoeide zich met deze kwestie
en gaf in Februari 1425\') den volgenden brief:
„Johan, Grave enz. doen cont enz., want dat Cloester
van Egmonde van onsen Voersaten, Graven van
Hollant, eerbaerlic gesticht ende begaefd is, ende om-
dat die geestelycke personen totten selven Godshuyse
behoorende. alle hore goeden ende renten te bet ende
vredelicker behouden ende gebruken mogen, so hebben
wy alle die geestelike personen voirsz. alle hoire renten
ende goeden, so waer die gelegen sijn binnen den
onsen, genomen in onser hoede ende beschermenisse.quot;
Door genoemde kwaadwilligen „worden die Abt ende
dat Godshuys voirsz. dagelix belast ende beswaert,
als wy verstaen. (zoo) dat zij hoir goeden ende

van Mieris IV. 762.

renten rustelic ende vredelic hebben, houden, noch ge-
bruken en mogen, mer die selve hoir goede hun dair
by grotelic af getogen ende vervreemt worden, dat
ons ymmer staet te verhoeden.

Ende want ons tot veel tijden niet gebeuren en sal,
selve in onse lande van Hollant te wesen, so hebben
Wy daer om bevolen ende gemechtigt, bevelen ende
mechtigen mit desen brieve, onsen Tresorier, om alle
des Abts ende des Cloosters saken mit sommigen van
onsen Rade, die hy daerom by hem nemen ende trecken
sal, van onser wegen te berechten, hem (den Abt)
tegen enen yegeliken in synen rechten te houden ende
te verantwoirden, alle des Abts ende des Cloesters
voirsz. goeden ende renten te bescermen, hem behul-
pich ende bijstandich te wesen tot allen tyden als des
noot wesen sal ende hij \'t van den Abt ende Convent
Voersz. versocht wort.

Ende wes onse Tresorier dan met onsen Rade als
Voirsz. is daer in ordineren ende totter Abdijen oirbaer
voirt keren sal, des sullen wy hem staen; ende willen
dat van enen yegeliken van goeder weerde gehouden
bebben.

Datum Sub sigillo anno Mcccc xxiv secundum stilum
curiae nostrae.quot;

Het stuk vangt aan met een constateering van het be-
staan van de landsheerlijke bescherming. De Graaf
beeft vernomen, vermoedelijk door een klacht van de
Abdij zelf, dat diverse personen, deels met name ge-
noemd, de Abdij voortdurend overlast doen, en deze
uit haar onroerend goed ontzet hebben, welke inbreuk
op \'t rustig bezit van onroerend goed, en nog wel van
geestelijken, den landsheer „ymmer staet te verhoe-

den.quot; Daar de Graaf veel afwezig zal zijn, beveelt en
machtigt hij zijn Tresorier, om in samenwerking met
zijn Raad, alle geschillen van de Abdij uit zijn naam
te berechten, als zij zich bij hem beklaagt.
We hebben hier een duidelijk prototype van het latere
Hof, waarbij Stadhouder en Raden \'s Graven rechts-
macht waarnemen. Deze overeenkomst wordt nog
duidelijker, als men in aanmerking neemt, dat aanvan-
kelijk de Tresorier als president van den Raad fun-
geert\') en dus hierin op één lijn staat met den
lateren Stadhouder.

De tresorier met de Raden berechten „van Onser
wegenquot; dus krachtens \'s Graven competentie, alle
wereldlijke zaken, de Abdij betreffend.
Tenslotte nog een proces tusschen de Ridderlijke
Duitsche Orde en de buren van de Lier, beschreven in
een drietal aanteekeningen van het 1ste en 2e Memo-
riaal Rosa.

In de eerste plaats een stuk dateerende na 3 Dec.
1434 en vóór 8 Januari 1435 \'quot;):

„Roerende den Lantcommanduer van Utrecht.quot;
„Upten vuisten dach van Januario naistcomende is
heren Jan van Best dach besceyden te comen by den
Raide in den Hage ter antwoirde tegen den Lantcom-
manduer van Utrecht, overmits dachte, die de voirsz.
Lantcommanduer up hem gedaen heeft, roerende van
den lande, gelegen in de Lyer, ende die vice-cureyt
aldair tegen zyner wille gebruyct heeft, seggende, dat
hy dat gedaen heeft van wegen heren Jans van Best,

Zie „De Tresorie en kanselarij van de Graven van Holland en
Zeelandquot;, door Mr. Th. van Riemsdijk, blz. 373.
) Iste Memoriaal Rosa £201, Uitgave blz. 145.

cureyt der kerken van den Lyer voirsz., mit voirwaerde:
wair \'t sake dat heer Jan voirsz. ten voirsz. dage nijet
en quame bij den Raide voirsz., dat men dan den Lant-
commanduer in der possessie van den voirgen. landen
setten soude, gelijc heren Jan voirsz. dat mit mijns
genadigen heren brieven gescreven ende ontboden is.quot;
De Landcommandeur van de Ridderlijke Duitsche
Orde, Balye van Utrecht, dient een klacht in bij den
Raad tegen Heer Jan van Best, pastoor van de Lier.
Beide partijen staan dus onder speciale bescherming van
den landsheer in hun hoedanigheid van geestelijken,
de Balije van Utrecht bovendien nog krachtens den
reeds besproken Grafelijken brief van 20 Maart 1391,
waarbij de Graaf de „Heeren van den Duitschen
Huyzequot; onder zijn bescherming neemt, wat betreft hun
persoon en hun in Holland gelegen goed\').
De pastoor wordt voor den Raad ontboden, het is
immers een geval van gewone rechtspraak op klacht
van ééne partij. De Raad is daartoe bevoegd, inge-
volge den zoo juist genoemden beschermingsbrief. De
pastoor moet antwoorden op de klacht van den Land-
commandeur, inhoudende, dat de vice-cureyt van de
Lier land, waarvan de Ridderlijke Duitsche Orde
meent, dat het van haar is, tegen den wil van den
Landcommandeur gebruikt heeft. Hierbij beriep de
vice-cureit zich erop, dat hij dit deed namens den
pastoor. Jan van Best.

De Raad voegt aan deze dagvaarding de clausule toe.
dat, ingeval Jan van Best op den vastgestelden datum

De bedoelde brief ^ Archieven van de Ridderlijke Duitsche Orde,
Balye van Utrecht no. 337, — is afgedrukt op blz. 78.

niet voor den Raad verschijnt, de Raden dan den
Landcommandeur „in der possessie van den lande set-
ten soudenquot;, We zien hier dus, dat bij contumacie van
de eene partij, de andere voorloopig in het gelijk wordt
gesteld, in ons geval door aan den gewillige het goed
ten possessoire toe te kennen.

Het vervolg van deze zaak speelde zich af op 10
Januari 1435\');

„Roerende die Lantcommanduer van Utrecht up die
een sijde ende Clais Simoensz. up die ander sijde quot;
„Philips enz. doen condt allen luden, dat over een
maendt voir deser tyt geleden heer Herman van Kep-
pel, lantcommanduer van Utrecht van der Duitscher
Orde clachtich quam voir onsen Raide, die Wij onse
lande van Hollant bevolen hebben te regieren, up
heeren Clais Simoensz. van den Poel, vicecureyt van
der kercke in die Liere, him anseggende, dat dieselve
heer Clais een deel lants, dat hy (de Landcommandeur)
in die Lyer liggende heeft, him onbruyck maict ende
datselve land besittet, sonder huyr off voirwairde van
him dair off te hebben, versoeckende dair in voirsien
te wesen.

Dair die voirsz. heer Clais weder up verantwoirde,
dattet wair waer, dat hy een deel lants gebruecte, dat
him die voirsz. Lantcommanduer vermat syn te wesen,
mair dat hy dat bruycte in den name van heeren Jan
die Beste, cureyt van der voirss. kerke, die him dat in
pachte gegeven hadde, als der kercken^) voirss. toe-
behoorende.

) IWe Memoriael Rosa, f 2 vo. Uitgave blz. 160.
) Hier is het woord „kerkquot; gebruikt om de pastorie aan te duiden,
mmers de goederen, waar het hier over gaat, en waarvan gezegd

Soedat Wij beeren Jan den Beste voirn. dairup doe
deden scrijven ende dachbeteykenden te commen voir
onsen Raide tegens den voirss. Lantcommanduer upten
achtsten dach van Januario lestleden, om dan te be-
wijsen mit wat rechte hy him dat voirss. land vermat
sijn te wesen ende sijnen vicecureyt van overgegeven
hadde in den pachte van sijnre kercken voirss.
Ende waer \'t saike dat hij upten voirss. vm^ten dach
van Januario niet en quame ter antwoirde voir onsen
Raide, tegen den Lantcommanduer voirss. off sulke
antworde niet screven an onsen Raide upten voirsz.
saiken, die redelic wair, dat Wij den Lantcommanduer
voirsz. setten souden in den bezitte van den voirss.
lande, dair hij him rieht toe vermat te hebben.
Ende want den vnis\'^^i dach van Januario voirsz. over
leden (d.w.z. voorbijgegaan) is ende des Lantcom-
manduers voirss. vriende ten voirss. dage gecommen
sijn voir onsen Raide, om sijn recht te proeven, dat hij
heeft tot den voirss. lande, ende heer Jan die Beste
voir onse Raide niet gecommen en is noch oic geen
andworde gesent en heeft als Wy him hadden doen
scrijven nochtans dat heer Clais voirn. him die wete
dair aff gedaen heeft als hij voir onsen Rade geseit
heeft, so hebben onse Raide voirss. gewijst ende wijsen
mit desen brieve, dat die voirss. Lantcommanduer
Wesen sal in den besitte van den voirss. lande, dair hij
sijn dachte up gedaen heeft ende dat hij dat hebben
ende gebruyken sal toter tyt toe dat hij mit beteren

^ordt, dat zij „der kercken toebehoorenquot;, zijn kenacHjk geen kerke-
goed, maar pastoriegoed zooals in den brief van 21 Januari 1438
Ook gezegd wordt.

rechte dair uutgewonnen sal syn (n.1. door zijn tegen-
partij ).

Ontbieden dairom ende bevelen heeren Clais Simoensz.
voirn. ende allen anderen, dat sy hoire handen trecken
van den voirss. lande ende den Lantcommanduer voirss.
dat rustelic ende vredelic laten gebruycken sonder yet
anders dair in te trecken.

Gegeven upten x^ten dach van Januario anno xxxnii.quot;
Uit dit stuk blijkt, dat reeds, voordat de in stuk I ge-
noemde dagvaarding aan Jan van Best gezonden was,
de Landcommandeur en de „vice-cureytquot; van de Lier
voor den Raad verschenen waren. De Landcommandeur
diende aldaar een klacht in tegen den ,,vice-cureytquot;,
dat deze een stuk land van de Orde bezat, zonder dit
van haar in huur, of in een dergelijk gebruiksrecht te
hebben verkregen, zoodat hij de Orde hierin bezits-
stoornis deed. De Landcommandeur verzoekt den
Raad tegen dit onrechtmatig bezit op te treden. De
vicecureyt voert hiertegen als verweer aan, dat hij
weliswaar erkent, dat hij het land gebruikt, maar
dat hij dit doet namens den pastoor. Jan van Best,
die het hem verpacht heeft, als land aan de pastorie
toebehoorend.

Daarom dagvaardden de Raden toen Jan van Best —
zie het eerste stuk — om den Landcommandeur te
„antwoordenquot; en aldaar te bewijzen met welk recht hij
aanspraak maakt op dit land, als goed van zijn pas-
torie. Antwoordt hij hierop niet vóór den gestelden
datum met een redelijk verweer, dan zullen de Raden
den Landcommandeur in het bezit zetten van het land.
Aangezien de gestelde dag verstreken is, zonder dat
Jan van Best voor den Raad is verschenen, of een schrif-

telijk verweer heeft ingezonden, terwijl de gemachtig-
den van den Landcommandeur wel gekomen zijn, wijst
de Raad het volgende vonnis.

De Landcommandeur zal „in de bezitte wesenquot; van
het land en zal dat hebben en gebruiken, totdat hij
daar met beter recht, door zijn tegenpartij uitge-
wonnen wordt. Het woord „besitquot; is hier dus gebruikt
in den zin van: voorloopig erkend recht. De contumax
is, evenals later in de instructie\'s, wel zijn instantie kwijt,
maar niet zijn recht. De contumacie is hier een grond
voor possessoire toewijzing aan de verschenen partij.
Het stuk eindigt met het gebruikelijk bevel aan den
verliezer, en ook aan eventueele derden-betrokkenen,
om hun handen van het goed te trekken en den pos-
sessor dit rustig en vredig te laten gebruiken.
Tenslotte vinden wij dit geschil terug in een aanteeke-
ning van 21 Januari 1438\'):

\'»Roerende den Lantcommandeur van Utrecht ende
den buyren van der Lier.quot;

.Alsoe in voirleden tijden die gebueren van der Liere
versocht hebben aan den Landcommenduer van Utrecht
oiit oetmoedigen versouke ende beden, dat hy believen
Woude ende consenteren hemluyden om mit lantrechte
sn te spreken vier mergen lants, gelegen in der Liere,
die sij him vermaten der papeliker provende^) van der
Liere toe te hoiren\'), \'t welke gehoirt wesende ende

Ilde Mem. Rosa £. 196, Uitgave blz. 265. ^ , , ,
) Hier wordt dus met zooveel woorden gezegd, dat het land in
kwestie pastoriegoed is.

®) De buren van de Lier zijn dus blijkbaar collatores van de kerk
aldaar en komen in die qualiteit voor de pastoriegoederen op. In de
Lier gold blijkbaar de regel: „een buur in de marke ~ h. 1. in het
ambacht — is een buur in de karkequot;.

wail verstaen, die Lantcommandeur van goedertieren-
heyt wegen sonder argelist om des besten wille den
bueren voirscr. geoirloft ende geconsenteert heeft him-
luyden mitten lantrechte te behulpen, uuten wekken zy
gecomen zyn ende hebben dat lant voirscr. angesproken
mitten zeven getuygen na custuyme des lantrechts, als
zij meynen, ende hebben voirt dat also veere vervolcht
naden rechte voirscreven, dat him dat toegewesen is
bij den zeven getuygen, dat niet wail bestaen en mach
na den bescheyde, rechte ende toeseggen, dat die Lant-
commanduer dairan meynt te hebben ende heeft den
gebueren dach beteykent voir den heer van Santes en
de anderen Rade, gestelt ten saken van Hollant, etc.,
om sulke ongenucht ende moynisse als zij doende zyn
die burgen dairmede, dat hij die renten gebruct heeft.
Want omme alle dese saken, aengesien by den heer
van Santes ende den Rade voirscr. om alle onruste en
moeyenisse neder te leggen tusschen beyden partiën
voirscr., so ist also veere versocht ende gearbeyt by
vrunden: wairt dat die Lantcommaduer den gebuiren
voirscr. terechte wilde staen op IIII Yi uiergen, gelegen
in Maeslant, voir die Raide myns heeren voirsz. ende
daer aff te nemen ende te lijden, dat him overgewesen
sal worden by denselven Rade, dat recht ende toe-
seggen over beyde zyden wail ende rechtvairdeliken
doirsien wesende, so zijn zij desgelycx also beraden
ende gesloten wederomme te rechte te staen voir den
Raide voirscr. van den IIII mergen, gelegen in die
Liere, ende dair aff alsulke sentencie ende vonnisse te
verwachten, ansprake ende antwoirde gedaen an beyde
zijde, als hem die Raide overwisen sullen na \'t gene
dat him die Lantcommandeur seggen sal mogen, na

uutwijsinge zijnre rechten, die hy bybrengen sal ende
na antwoirde ende rechte, als zij dair tegens brengen
sullen, opdat die sake mitten minsten coste ende meeste
vruntscippen gesleten mogen worden.
Ende dit dochte den Rade voirscr. wail redelijc ende
gevouchlyc wesen, also veere als \'t den Lantcommandeur
beliefde, als zy meynen dattet sal (zijn), redelicheyt
aangesien.

Ende hierup so es den partiën voirscr. dach besceyden
tegen malcanderen hier te wesen voir den Rade voirscr.
des Wounsdaechs na groote Vastenavent eerstcom-
niende om te aanhoyren alsulke uutsprake en centency
als by den Rade voirscr, dan hieraff gedaen ende uut-
gesproken sal worden.

Actum xxi^ïï dage in Januario anno xxxvn. Secundum
cursum Curie.quot;

Uit dit stuk blijkt, dat de buren van de Lier aan den
Landcommandeur verzocht hebben om hun toe te staan
het land in kwestie ten landrechte aan te spreken,
daar zij meenen, dat dit land tot de pastoriegoederen
quot;van hun parochie behoort. De goedkeuring van den
Landcommandeur voor deze actie voor het gewoon ge-
recht is noodig, omdat het Duitsche Huis als geestelijke
instelling aanspraak kon maken op berechting door
den geestelijken rechter en bovendien voor wereldlijke
2aken forum privilegiatum geniet voor \'s Graven Raad.
De Landcommandeur heeft dus het recht te weigeren
oni voor het gewoon landrechtelijk gerecht te ant-
woorden. De Landcommandeur was echter zoo welwil-
lend om voor dit geval afstand te doen van zijn forum
privilegiatum en zich aan het landrechtelijk gerecht te
onderwerpen. Dus spraken de buren het land in kwestie

aan en wel ten zevenen, hetgeen naar hun meening,
volgens het landrecht aldaar geoorloofd was. Het land
is hun op grond van dit zeventuig toegewezen. Dit
is echter niet in orde, meent de Landcommandeur,
gezien de bewijzen en aanspraken, die hij met betrek-
king tot dit land heeft en die door het zeventuig zonder
meer zijn uitgeschakeld. Aan een zeventuigsprocedure
heeft de Landcommandeur dus blijkbaar niet gedacht,
toen hij de buren de toezegging deed om ten landrechte
tegen hem te mogen procedeeren. Blijkbaar is zijn be-
doeling geweest een inquisitoriale procedure voor het
landrechtelijk gerecht, dus een ,,kenningsquot;-proces,
waarbij zijn bewijsmateriaal ook in aanmerking zou
komen.

Daarom daagt hij de buren voor Stadhouder en Raden
wegens de ,,moeyenissequot;, die zij doen aan zijn borgen,
omdat hij de pacht van het land gebeurd heeft.
Blijkbaar waren deze borgen gesteld voor de teruggave
van de pacht, die zou plaats hebben, als het land werd
afgewonnen aan den Landcommandeur.
De Raden nemen kennis van deze kwestie en, om
den vrede tusschen partijen te herstellen, zijn zij met
medewerking van vrienden van de partijen, zoover
gekomen, dat de volgende dading wordt getroffen:
In geval de Landcommandeur voor den Raad terecht wil
staan over Ay^ morgen in Maeslant gelegen en bereid
is ten aanzien hiervan genoegen te nemen met wat de
Raden over hem wijzen zullen, zoo zijn de buren op
hun beurt bereid voor den Raad te recht te staan in
zake het land in de Lier, en zich neer te leggen bij het
vonnis, dat de Raden hierover wijzen zullen. Deze
regeling wordt voorgesteld, opdat het geschil in der

oiinne opgelost zal worden op de minst kostbare wijze.
De Raad meent, dat dit plan van de vrienden van beide
partijen een billijke oplossing vormt, als de Landcom-
lïiandeur er tenminste mee instemt. Hierop is aan de
partijen een dag beteekend om tegen elkaar voor den
Raad te verschijnen om diens uitspraak in dezen te ver-
nemen. Merkwaardig is, dat deze arbitrale uitspraak
niet „seggenquot; maar „sentenciequot; wordt genoemd. Men
quot;w^as er blijkbaar reeds zoo aan gewend, dat in het
algemeen de rechtspraak van den Raad op eigen com-
petentie berustende iurisdictie was geworden, dat men
diens beslissingen ,,vonnisquot; noemde. Dit illustreert
duidelijk den omkeer, die er in het laatst van de Mid-
deleeuwen in de rechtspraak van \'s Graven Raden heeft
plaats gevonden. Immers vóór dien traden de Raden
nieestal op als arbiter, en in uitzonderingsgevallen als
^it zich zelf bevoegd rechter. Na dien tijd daarentegen
\'W\'orden arbitragezaken uitzondering, en zijn de zaken,
die de Raden berechten hoofdzakelijk geschillen,
daarin zij vaste, eigen competentie hebben, hetzij bij
preventie, hetzij zelfs met de geheele uitsluiting van
andere gerechten.

Daar het proces tusschen den Landcommandeur en de
t^uren van de Lier de eerste possessoire beslissing bevat,
die wij bij ons onderzoek hebben aangetroffen, moet ik
hier het begrip possessoir nader toelichten.
Er zijn bepaalde feiten, op grond, waarvan men als
voorloopig gerechtigde mag optreden, m.a.w. op grond,
waarvan men aanspraak heeft op possessoire be-
scherming.

^en kan deze feiten samenvatten onder het begrip:
aanwijzingen voor het gerechtigd zijn.

Hiertoe behooren onder meer:

Gerechtelijke overdracht ). Deze vormt een aanwijzing
voor het recht van dengeen, die er zich op beroept,
maar geen afdoend bewijs, immers de tegenpartij kan
bijv. later bewijzen, dat de overdrager niet vervreem-
dingsbevoegd was.

Verder behoort tot deze aanwijzingen: contumacie van
de tegenpartij, want deze levert een vermoeden op
ten nadeele van den contumax en bijgevolg een aan-
wijzing ten gunste van de verschenen partij.
Voorts schriftelijke titels, die een onvolledig karakter
dragen en dus geen afdoend bewijs, maar slechts een
aanwijzing vormen.

Verder wordt in het erfrecht als een aanwijzing
beschouwd: bloedverwantschap. Hij, die aanspraak
maakt op een nalatenschap, verkrijgt op grond van be-
wijs van bloedverwantschap possessie daarvan, hij
heeft recht van bezit, met een Fransch woord ,,saisinequot;
van de nalatenschap. Ook hier is het feit, dat den
grond vormt voor de possessoire erkenning weer een
aanwijzing, maar geen afdoend bewijs. Immers al be-
v/ijst iemand de naaste bloedverwant van den erflater
te zijn, dan nog kan later zijn tegenpartij bijv. een feit
aanvoeren, waardoor de naaste verwant onterfd wordt.

Ook bij Winhoff wordt geconstateerd, dat door gerechtelijke over-
dracht niet alleen de eigendom, maar ook het bezitrecht wordt ver-
kregen. (Zie blz. 388 noot 3.) Hier is bezit bedoeld in den zin
van: voorloopig erkend recht, want het transport geschiedde, zonder
dat er nog feitelijke rechtsuitoefening door den verkrijger had plaats
gevonden. Dat de verkrijger van een rechterlijken transportbrief be-
zitter heette, beteekende dus, dat hij recht had op possessoire be-
scherming, evenals een erfgenaam bezitter heette, ook vóórdat hij de
rechten, tot de nalatenschap behoorend, uitoefende.

Ook het feit, dat men het recht in kwestie reeds eenigen
tijd heeft uitgeoefend, behoort tot de factoren, die ten
gevolge hebben, dat men possessoir beschermd wordt,
als tenminste het tijdsverloop niet zóó lang is, dat deze
uitoefening beschouwd wordt als een grond voor de-
finitieve erkenning van het recht.
De possessoire erkenning draagt een voorloopig
karakter, want zij berust op het feit, dat men aanne-
melijk gemaakt heeft gerechtigd te zijn, maar dit niet
afdoende heeft bewezen, zoodat de mogelijkheid van
beter bewijs door de tegenpartij nog openstaat.
Bewijst men echter op afdoende wijze, dat men de
gerechtigde is, dan wordt het recht definitief, m.a.w.
Petitoir, erkend.

Onder een possessoire uitspraak verstaan wij dus een
beslissing, die voorloopig is tusschen partijen en a
fortiori tegenover derden. Bij een possessoire toewij-
ding kan de verliezer later, als eischer, ten petitoire een
actie over de zelfde zaak instellen en deze aan den
Possessor afwinnen.

Ten possessoire geldt echter: ,,ne bis in idemquot;.
Onder een petitoire beslissing verstaan wij een uit-
spraak, die definitief is tusschen partijen en door-
gaans voorloopig tegenover derden. Immers, althans
in later tijd geldt het beginsel, dat rechterlijke uitspra-
ken slechts werken tusschen partijen en geen nadeel
toebrengen aan eventueele rechten van derden.
Daar de werking van het vonnis dus ten nauwste
verband houdt met de onderscheiding possessoir-peti-
toir, wil ik op deze werking nader ingaan. Ik zal mij
daarbij beperken tot uitspraken over onroerend goed.
Een vonnis over „goedquot; werkt, óf alleen intern, óf

ook extern. Echter is het niet waarschijnlijk, dat het
oudste recht een bloot interne werking kende. Dit laat
zich afleiden uit het oude formalistische bewijssysteem,
dat werkt met bewijsmiddelen, waarmee de zaak abso-
luut uit is, m.a.w. de oude bewijsmiddelen dragen een
boven-partijdig karakter. Zij zijn niet alleen van kracht
tegenover partijen, maar ook tegenover alle andere
leden der gemeenschap\'), want zij maken het feit, waar
het over gaat, notoir.

Deze notoriteit is niet het gevolg van het door partijen
aangevoerde, maar is te danken aan de beslissing van
hoogerhand, die door het proces wordt uitgelokt, men
denke aan de Godsoordeelen^).

Bij het zeventuig, het oude bewijsmiddel, waarmee wij
in procedure\'s over onroerend goed het meest in aan-
raking komen, zien we, dat de zevenen namens de ge-
meenschap verklaren, aan wien een stuk land toebehoort.
Zij zijn bij het geven van hun tuig niet gebonden aan
de grenzen van het onderhavige geschil; dit is slechts
aanleiding voor hun verklaring, meer niet. Duidelijk
blijkt dit uit het feit, dat de zevenen het goed niet aan
één van de partijen behoeven toe te kennen, maar dit
evengoed kunnen toewijzen aan een derde. Men ver-
gelijke het voorbeeld op blz. 582. Daar twisten twee

Een bewijsplaats, dat een vonnis, op oud bewijs berustend, ook
tegenover derden werkt, vinden we in het handvest van Zuid-Holland
van 1303 (van Mieris II, 29):

„Zoe waer een goet besturven is, dat de erfgenamen dat goet houden
moeghen als recht is, sonder Vanck Heyligen (dus met een eed) ende
daermede sal dat goet eeuwelycken syn blijven, tegens den Heer of
yemani anders, die hem daerin deren mach,quot;

Ook de eed, het veelvuldigst voorkomend formeel bewijsmiddel,
IS in wezen eveneens een Godsoordeel en geen persoonlijke verklaring.

particulieren over een goed. Er wordt een zeventuig
gehouden. Hierbij wijzen de zevenen het goed toe aan
den Graaf, die op geenerlei wijze in het geschil betrok-
ken is.

Het zeventuig is dus het hoogste recht, niet alleen voor
partijen, maar voor alle volksgenooten. Dat men des-
ondanks in onze bronnen tegen een zeventuigsvonnis
mag opkomen met een nieuwe zeventuigsactie, is ver-
moedelijk te beschouwen als een latere wijziging.
Om de genoemde redenen is het waarschijnlijk, dat
oorspronkelijk de vonnissen van de ordinaris gerechten
ook tegenover derden zullen gewerkt hebben volgens
de gedachte, dat, wat de gemeente voor waarheid
wijst, geldt tegenover al hare leden.
Inderdaad vinden wij nog in onze Middeleeuwsche
bronnen een overblijfsel van het oude beginsel, dat
ieder vonnis werkt tegen alle leden der gemeente. Een
uitspraak berustend op een zeventuig werkt n.1. ook
tegenover derden. De zevenen wetenals daartoe
aangewezen volksgenooten de goede oplossing, hun
formalistische getuigenis, bestaande in een ja, of neen
is te beschouwen als een notoriteitsverklaring van de
geheele gemeente^) en bindt dus allen. Daarom is het
zeventuig ook „het hoogste rechtquot;, d.w.z. er is oor-
spronkelijk geen hooger beroep mogelijkquot;). We mogen

Men verzocht een zeventuig met deze formule: „te [mogen] gaen
aen dieghenen, die dat (n.L het recht op \'t goed) met recht schuldich
2yn te wetenquot;. Fruin: Zeventuig blz. 354.nbsp;_

Hiermede in overeenstemming is de meening van Frum - blz. 363
~ dat het oorspronkelijk de dorpsgemeentc zal zijn geweest, die uit-
^ees, hoe het met de zaak in geschil stond, en dat dit later beperkt
is tot de verklaring der zeven naaste buren.

Vergelijk Fruin, blz. 357.

dus veronderstellen, dat de werking tegenover derden,
die wij in de Middeleeuwen nog bij het vonnis, dat op
een zeventuig berust, aantreffen, vroeger t.a.z. van
alle vonnissen over „goedquot; gegolden heeft.

HOOFDSTUK VL

DE RECHTSPRAAK VAN DEN LANDSHEER OVER
BENEFICIËN.

Bij de opsomming van de possessoire rechtsmacht van
het Hof treft men de bepahng aan, dat het Hof kennis
neemt ,,van saecken roerende possessie van beneficien
ende officienquot;. Duidehjk wordt dit gezegd in artikel
VlII van de instructie van 1531, dat bepaalt:
.Jtem de Stadhouder bij Advijse van den President
ende Rade, ende de President ende Rade in absentie
van den Stadhouder sullen kennisse nemen van saecken
roerende possessien van Beneficien.quot;
Dit rechten over possessie van beneficiën is evenmin
iets nieuws als de andere bepalingen, die de instructie\'s
bevatten. Integendeel treft men ook hiervan reeds lang
voorbeelden aan in de iurisprudentie van Graaf en
Raden, waaruit blijkt, dat kwesties over beneficiën
reeds vanouds door den landsheer werden berecht.
Daardoor is later, toen de splitsing in possessoire en
petitoire rechtsmacht zich voltrokken had, de Raad de
possessoire rechter voor beneficiën geworden, \'s Graven
competentie in zake beneficiën is vermoedelijk als volgt

ontstaan:

Vanouds achtte de Graaf zich met uitsluiting van an-
dere wereldlijke rechters competent in zaken over
beneficiën, gezien de pieuse strekking van deze goe-
deren. Zijn competentie in dezen sluit dus aan bij zijn
bevoegdheid in geschillen, waarbij geestelijken betrok-

ken zijn. Bovendien was de Grafelijkheid collator van
vele beneficiën, zoodat in een groot deel der beneficie-
zaken Grafelijke brieven in het geding kwamen, een
reden te meer voor den landsheer om deze zaken aan
zich te trekken.

Deze competentie van den Graaf werd echter betwist
door de geestelijke gerechten, want beneficiën zijn
geestelijke goederen. Er kan t.a.z. van zoon beneficie-
zaak dus licht een iurisdictiegeschil ontstaan tusschen
den Graaf en het geestelijk gerecht. Daarom laat de
Graaf aanvankelijk partijen aan hem blijven, omdat hij
hierdoor sterk staat tegenover een protest van den
geestelijken rechter. De Graaf heeft zich dan geen
rechtsmacht aangematigd, want partijen hebben zelf het
geestelijk gerecht door een geblijf uitgeschakeld. Het
is dus het zelfde systeem, dat de Grafelijkheid later
t.a.z. van poorters toepast.

Naarmate echter de macht van den landsheer toeneemt,
en zijn rechtspraak ook in deze zaken meer en meer
gewoonte wordt, verzwakt het protest van den gees-
telijken rechter en verdwijnt het geblijf. Tenslotte heeft
de rechtsmacht in deze zaken zich gesplitst volgens de
inmiddels ontstane onderscheiding: possessoire tegen-
over petitoire iurisdictie; de eerste wordt dan uitge-
oefend door den Graaf, de laatste door den geestelijken
rechter.

Een voorbeeld waarin de Graaf een geschil over een
beneficie berecht, treffen we aan in een brief van
7 Juni 1354, voorkomend in E. L. 25, op f. 48quot;).
De berechting geschiedt in dezen tijd echter nog na
geblijf van partijen en niet op eenzijdige klacht.

Volgens een afschrift gemaakt door Mr. Th. van Riemsdijk.

Het stuk luidt:

„Wi Willem Hertoghe enz. maken cond ende kenlic
allen luden, dat heer Hughe van der Hand, heer Hughe
Wouters zoen ende heer Auders (naam verminkt)
heren Pieters, cappellanen van Leyden ons langhe tijt
ghevolghet hebben ende zwaerlike ghecroent van groten
gebreke, dat zi hebben ende van ghewelt, dat hun ge-
seiet is ende ghedaen hebben Dirc ende Ghisebrecht
Jans Smeets kindere van Rijswic ende hare even-
knieën\'), alze van lande gheleghen toet Ryswic, dat
toyt hore cappelrien behoef ghecoft was ende zij be-
zeten hebben vrielic boven dertich jaren, daer si goede
opene brieve of hebben van onsen lieven heere, onsen
oudevader, daer God die ziel of hebben moet, spre-
kende dattet land sijn was ende hiet oerlof gaf te
vircopen toet enen vrien eygen. Ende dat zi mit den
gheesteliken rechte virvolghet hebben, ende alle die-
ghene, die dit land voerscr. eyskeden of hem daer
gherecht of waenden, doen vir wonnen hebben in \'t
gheestelic recht, ende zwaerlic virbannet (n.1. met een
kerkelijken ban).

Ende om dien ban ende die onrust daer of te scuen
ende rechts dair of te pleghen alzo, als \'t Ons aenghe-
comen si van onsen ouderen so zyn here ... (naam niet
ingevuld) ende here Hughe voerscr. op die yen zide
end Dirc ende Ghisebrecht Jan Smeets kindere op
die ander side van allen saken an ons ghebleven.
Ende V/ie hebben \'t an ons ghenomen ende ons daer

Het woord „evenkniequot; heeft hier dus niet zijn gebruikelijke be-
teekenis van: standgenoot, maar die van genoot in dezelfde zaak dus
Van medepartij. Vergelijk Verwijs en Verdam.

wel op beraden ende voersien ende uten onse zegghen
als hier na ghescreven staet:

In den eersten, want die cappellanen ons liefs heren
ende oudevaders voerscr. opene brieve hebben ende
over onse brieve ende onser ouder brieve niemant scul-
dich is vonnesse te wisen noch recht te doen dan wi
ende onse nacomelinghe, ende dat bi ons te virsien,
datter redene in ghescie oec hoe die redene mit behen-
dicheden virlopen zijn, so zegghen wi dat land voer-
seyt, also groet als ons liefs heren ende oudevaders
brieve voerscr. houden, den cappellanen ende horen
cappelriën voerscr. toe om dat vrielic eweliken te ghe-
bruken sonder yemants wederzegghen.
Voert so segghen wi allen coste ende scade op beyden
ziden quite.

Voert zo segghen wi alle opboerde renten quite.
Ende zegghen wi Dirc ende Ghisebrecht Jan Smeets
kindere voerscr. hem zeiven ende alle dieghene die
recht mit hem wouden ghedaen hebben, ende die kerc
van Rijswic, van den banne te vrien^).
Ende om Gods willen ende omdat zij \'t niet wel en
virmoghen te ghelden so setten wi hun toe die renten
van den lande voern., die nu toet desen oesten ver-
scinen zullen die kerke van Rijswic ende hun zeiven
mede te helpe te comen datten zi van den banne ghe-
vriet worden (dus: tot afkoop van den ban).
Ende daer ten enden alle dat land voerscr. den
cappellanen ende horen nacomelinghen {h.1. rechts-
opvolgers) vrielic te laten ghebruken.

Deze regels vestigen den indruk, dat Dirc en Ghisebrecht als kerk-
meesters van de kerk te Rijswijc, het land hebben aangetast,

In kennisse der waerheyt so hebben wi desen brief
bezeghelt mit onsen zeghel.

Ghegheven in den Haghe des Saterdaghes na Sinte
Bonefaes dach in \'t jaar ons Heren Mccc vier ende
vijftich.quot;

De medev/erking van de Raden, die in \'t stuk zelf niet
genoemd worden, blijkt uit de onderteekening:
,,Jussu domini comitis:

G. de Eemskerck,
W. de Wateringen, milites.
De kapelanen van de kerk in Leiden dienen dus een
klacht in bij den Graaf. Zij klagen, dat twee perso-
nen uit Ryswyc — waarschijnlijk de kerkmeesters, met
de buren, hun stoornis en geweld gedaan hebben aan
onroerend goed, dat indertijd gekocht was ten behoeve
van hun „cappelriënquot;, en dat zij meer dan dertig jaar
ongestoord bezeten hebben. Het is dus een proces over
een beneficie. De kapelanen beroepen zich op lang-
durige uitoefening van het recht. Bovendien voeren zij
aan, dat zij een schriftelijken titel hebben, afkomstig
van een vroegeren Graaf, inhoudend, dat het land van
hem is, en dat hij toestemming geeft, vermoedelijk aan
iemand, die er mee beleend was, om het „ten vrijen
eyghenquot; te verkoopen tot „cappelriequot;-goed.
We vinden hier reeds het beroep op een schriftelijken
titel, zooals dat later, in de instructie\'s, uitdrukkelijk
Vereischt wordt bij beneficiezaken.
De kapelanen hebben deze zaak reeds „mit den ghees-
teliken rechte vervolghetquot; en het proces volledig ge-
Wonnen tegen al degenen, die aanspraak maakten op
het land. De erkenning van hun rechten door het
geestelijk gerecht is echter blijkbaar niet voldoende

geweest om aan de bezitsstoornis een einde te maken,
hoewel zelfs een zware kerkban is uitgesproken over de
stoorders. De Graaf bemoeit zich met de zaak, om de
onrust te beëindigen, m.a.w. om den vrede te herstel-
len en speciaal, omdat deze zaak ,,ons aenghecomen
is van onsen ouderenquot;. Immers het land in kwestie
was vroeger bij Grafelijken brief aan de kapelanen
overgedragen. In zoon brief garandeert de Graaf steeds
het goed aan den verkrijger, ,,voir Ons ende Onsen
nacomelinghenquot;. De tegenwoordige landsheer is dus in
zijn qualiteit van rechtsopvolger van zijn „Ouderenquot;
als garant bij de zaak betrokken.
Aan al de redenen voor \'s Graven bemoeiing met dit
geschil, kan nog worden toegevoegd, dat de Graaf
zich steeds bevoegd acht in geval het gewone gerecht
— hier het geestelijk gerecht — geen of geen goed
recht kan doen. Ondanks dit alles, laat de Graaf ech-
ter partijen veiligheidshalve aan hem blijven, om in
geval van conflicten met het geestelijk gerecht het
argument te hebben, dat partijen hun geschil vrijwil-
lig voor hem gebracht hebben.
De Graaf geeft het volgende ,,zeggenquot;.
Hij overweegt, dat de kapelanen „opene brievequot; heb-
ben van een vroegeren Graaf, en zegt, dat in zaken
over Grafelijke brieven „niemant sculdich is vonnisse
te wisen, noch recht te doen, dan Wi ende onse na-
comelinghequot;. De Graaf kent zich hierin dus compe-
tentie toe, met uitsluiting van alle gewone gerechten.
Het blijkt dus, dat het „geblijfquot; inderdaad aan par-
tijen opgedrongen is, nadat dè eene partij geklaagd
heeft bij den Graaf. Dat de Graaf in zaken over Gra-
felijke brieven zich competent verklaart, houdt natuur-

lijk verband met de garantieclausule, die deze brieven
bevatten. Daarover later meer.

Het land, zooals de Grafelijke brieven dat omschrij-
ven. wordt door den Graaf toegewezen aan de kape-
lanen ,,om dat eweliken te gebruiken, sonder yemant\'s
wedersegghenquot; (bedoeld zal wel zijn: iemand van de
tegenpartij). De toewijzing door den Graaf draagt dus
een petitoir karakter, omdat de brieven afdoende bewijs
ten gunste van de kapelanen opleverden. De rest van het
stuk bestaat uit executiemaatregelen. Immers men roept
juist de hulp in van den Graaf, omdat deze de feitelijke
macht heeft, om zijn beslissingen te doen nakomen.
Bovendien bepaalt het zeggen, dat de verliezers zich
van den kerkban moeten bevrijden door dezen af te
koopen, weer een maatregel om den vrede te herstellen.
In het stuk zelf worden \'s Graven Raden, die onge-
twijfeld aan het zeggen hebben meegewerkt, niet ge-
noemd. Hun assistentie blijkt echter uit de ondertee-
kening door eenigen hunner.

Een volgend geschil over een beneficium ecclesiasticum,
dat eveneens voor den Graaf komt, vinden we in een
aanteekening van 29 Januari 1397, in het Memoriale
B. A. f°. 24\').

\' Jtem des Manendages na Pauli conversio Anno xcvi
naden lope van den hove®) wardt overdragen, bi
myns heren Rade van sulken ghescille als is tusschen
meester Claes van der Steghe aen deen side ende
Claes die Borgher wonende te Stolwijc aen dander side
roerende van Cruuslande gelegen te Stolwijc, dat

Volgens een afschrift gemaakt door Mr. Th. van Riemsdijk,
d.w.z. volgens den kalender gebruikelijk in \'s Graven omgeving.

Clais voirs. geloven soude ende geloefde weder ter
antworde te comen jegen meester Claes voirs. t\' Son-
nendages na Valentini naestcomende.
Ende oft gevonden worde bi mijns heren Rade dat
meester Claes voirs. beter recht hadde totten lande
voirscr. dan Claes die Borger voirn., dat die selve Claes
beteren sal minen here wes hi dairaen misdaen heeft,
ende den pachte die hi dairof opgebuert heeft weder-
keeren meester Claes voirs., ende den pachte diemen
noch sculdich ware of sculdich wesen sal him niet be-
winden op te bueren voir die tijt dat dese saken bi mijns
heren Rade gheslicht sijn.

Hier over heeft geloeft ende is borge geworden voir
Claes voirs., Wiggher Willem Hermanszoens zoen.
Hier waren over van mijns heren Rade die Domproest
van Utrecht, die burchgrave van Leyden, heer Jan van
Renisse ende anders mijns heren clerken.quot;
\'s Graven Raad neemt hier een beslissing in een geschil
over ,,Cruyslandquot;, tusschen twee partijen, waarvan de
één blijkbaar een geestelijke is. De berechting van deze
zaak door den Raad geschiedt niet ingevolge een
„geblijfquot;, maar blijkbaar op klacht van den geestelijke.
De Raad bepaalt, dat de leek moet beloven, op een
bepaalden dag weer ,,ter antwoordequot; te komen voor
Graaf en Raden.

Op den vastgestelden dag zal de Raad „vindenquot; wie
van beiden beter recht heeft op \'t land. Blijkbaar heeft
de aangeklaagde zich van het land meester gemaakt,
want, als hij verliest, zal hij den Graaf beteren „wes
hi daeraen misdaen heeftquot;, immers door zich onrecht-
matig van het land meester te maken heeft hij het delict
Y^n „onbruyckquot; aan onroerend goed begaan en is

gt;daarvoor strafschuldig aan den Graaf. Bovendien moet
hij dan aan den gerechtigde de ontvangen pacht
teruggeven. De Graaf verbiedt aan den houder, om de
pacht, die wel opeischbaar is, Aaar nog niet betaald,
te innen, voordat \'s Graven Raad het geschil beslecht
heeft. Aan het slot worden de Raden, die bij deze
zaak tegenwoordig waren, opgesomd, en wel drie met
name genoemde personen, en verder: „anders myns
Heeren clerkenquot;. Deze „clerkenquot; treffen wij ook aan
onder den volledigen naam van „clerken van rechtequot;,
het zijn dus rechtsgeleerden. Wij hebben hier een
duidelijke voorlooper van de Hofiustitie, n.1. recht-
spraak door Grafelijke ambtenaren, die rechtsgeleerden
zijn.

Een volgend geschil over een beneficie, door den
Graaf zonder geblijf berecht, vinden we geboekt in
het Register 1401—1404 f. 5 in dato 22 Juni 1402quot;).
„Albrecht enz., doen cond enz., want wij vernomen
hebben dat gescille ende twijst geweest heeft in voir-
leden tiden tusschen Jan Henricxzoen aen die een zide
ende Willem Gherijt Berwoutszoen aen die ander zide,
roerende van Cruyslant gelegen in den Ambocht van
Casterichem.

Welc gescil ende twist mit geesteliken recht besceiden
wart van heeren Danel Boen provisoer van Kenemer-
lant int jair ons Heeren Mcccc, vier dage in Decembri,
dat Willem Gheryt Berwoutszoen van den ousten stam
gecomen was, ende him dat voirs. lant van rechts-
wegen toebehoerde te gebruyken syn lev^n lanc.
Ende om te verhoeden allen gescille ende kijt die dair
voirtan ende hiernamaels of comen mocht, soe beken-
^T^^c^i^een afschrift gemaakt door Mr. Th. van Riemsdijk.

nen wij van onser heerlichede wegen, dat Pieter
Willem Gheryt Berwoutszoens zoen, een recht oer te.
wesen van den Cruyslande voirscr., overmits dat hij
die outste ende naeste is, ende een recht volgher nader
zeden ende naturen eenrehande leengoeden. Ende
willen dat dese voirn. goede, na Pieters doot voirs., na
zeeden ende gewoenten van liengoeden comen sullen
op een van den outsten ende naesten.
Ende want wij Pieter voirscr. houden ende stareken
willen in die voirs. goeden voir ons ende onsen naco-
melingen na sijns Vaders doot in alre maten als sijn^
Vader beseten ende gebruyct heeft bi sinen levenden^
lyve, soe ombieden wij ende bevelen allen onsen bai-
liuwen Rentemeesteren Scouten ende Rechteren, dat
sij Pieter voirscr. houden ende stareken syn leven lanc
in desen voirn. goeden sonder him enigen hinder of
moeynisse dair in te doen of te laten doen.
Ende wair dat sake dat him yement deser voirn.
goeden onderwonde, na dode Pieters vaders voirs., dat
wouden wy aen him houden als aen denghenen die
onse heerlichede vermynderen wilde.
Ende dese brief heeft myn heere van Oistervant als
dat gewoenlic is mede gesegeit ende geconfirmeert.
Gegeven in den Hage opten xxijsten dach in Junio anna
Mcccc ende twee.quot;

Ook hier is geschil over „cruyslandquot;. In deze zaak was
vroeger al door den geestelijken rechter uitspraak ge-
daan, n.1. door den Provisor van Kennemerland, wiens,
vonnis inhield, dat Willem Gheryts recht had om \'t
land gedurende zijn leven te gebruiken. Blijkbaar heeft
deze uitspraak \'t geschil echter niet uit den weg
geruimd, waarom de Graaf zich ermee bemoeit ter

beëindiging van „allen gescille ende kijfquot;. Hij doet dit
„van zijner heerliciiede wegenquot;, d.w.z. in zijn qualiteit
van landsheer. Als zoodanig is hij verplicht om vrede
te stichten in het algemeen belang en aan dezen plicht
ontleent hij de bevoegdheid om een geschil als dit,
waarin de uitspraak van den gewonen rechter faalt,
aan zich te trekken en te berechten. De Graaf treedt
in ons geval dan ook niet op als arbiter, maar als uit
zich zelf competent rechter.

De landsheer geeft een bevestiging van het vonnis van
den provisor, want ook hij beslist, dat Willem Gherytsz.
gerechtigd is tot het „cruyslandquot;. Deze toewijzing
draagt een petitoir karakter, want een possessoire
clausule ontbreekt. De Graaf stelt tevens een orde van
opvolging in dit goed vast. Alles is er dus op gericht
om ook voor de toekomst den vrede te bewaren. Hij-
belooft voor zich zelf en zijn rechtsopvolgers om Wil-
lem Gheryts te beschermen in zijn recht op het land,
op dezelfde wijze als diens vader dat gehad heeft.
Daarom beveelt hij aan al zijn landsheerlijke ambte-
naren om hiertoe mee te werken. Maakt iemand zich
desniettegenstaande van het goed meester, dan zal de
Graaf hem dit aanrekenen, alsof hij inbreuk maakt op
s Graven heerlijkheid, d.w.z. hij wordt strafschuldig
aan den Graaf. Bovendien sluit de formule: iets be-
schouwen alsof de delinquent \'s Graven heerlijkheid
Verminderen wilde, in zich, dat de zaak door Graaf en
Raden wordt berecht, met uitsluiting van andere ge-
rechten, zooals wij vroeger reeds bespraken.
Tenslotte een brief van 28 Augustus 1434, opgenomen
m het Iste Memoriaal Rosa f. 170\'). We zien daarin
\') Uitgave blz. 112 e.v.

een possessoire toewijzing van een beneficie door
\'s Graven Raad.

„Upten eysch ende aensprake, die heer Pieter van Veen
gedaen heeft voir den Rade mijns genadichs heeren
van Bourgondië, gestelt ten saiken van Hollant, van
Zeelant ende van Vrieslant up heer Jacob Vellert,
mits dat die selve heer Jacob besit die erve^) of kercke
van Monikedamme, die den voirsz. heer Pieter toebe-
hoort, als hij seit.

Want hem die voorsz. kerk gegeven was van Hertoge
Vy\'^illem, saliger gedachtenisse, die dairof die presen-
tacy toebehoerde. Ende hij wart voirts dairof vergifft
na den rechte, dairup dat hy die besat rustelic ende
vredelic den tyt van xnij jaren lang of dairomtrent
ende totter tyt dat \'t geschil ende die veede tusschen
den partijen in Hollant upstont, so dat hij om des wille
van dair trecken moste om syn lyf te bergen ende also
quam die voorsz. heer Jacob an die voirsz. kerke ende
heeft een termijn van jaren beseten mit crafte ende
gewelde®).

Vermoedelijk moet er staan: „curequot;, zooals verderop in het stuk
het geval is. We hebben in dit stuk een goed voorbeeld, dat de woor-
den: kerk, parochie en cure allen gebruikt worden om het pastoors-
beneficie, de pastorie, aan te duiden. Meerdere voorbeelden, dat met
„kerkquot; (ecclesia) pastorie bedoeld wordt, zijn te vinden in: De gees-
telijke en kerkelijke goederen onder het canonieke, het gereformeerde
en het neutrale recht door Mr. D. G. Rengers Hora Siccama, zie
blz. 73 e.v.

2) Duidelijk blijkt hier, dat „craft ende geWeldquot; geen geweld in onzen
zin beteekent, maar alleen wil zeggen: onrecht. Immers in deze zaak
waren geen gewelddadigheden voorgevallen, maar was de pastoor in
het bezit van de pastorie gekomen door zijn benoeming in plaats van
lt;ien gevluchten priester. Alleen op grond van het feit, dat de benoe-
ming onrechtmatig is, wordt zijn bezit van de pastorie als „geweldquot;
gequalificeerd.

Ende want myn genadige heer van Bourgondien ter
cause van der graefscip van Hollant die collacie, ghifte
ende presentatie van den voirsz. kercke toebehoirt, so
was des voirsz. heeren Pieters versoec ende begeren,
dat hem die voirsz. kerke aengewyst worde van den
Rade voirsz. die dairof die kennesse van myns gena-
dichs heeren wege toebehoirde, seggende dat hem tot
anderen tyden also by hem luden toegesceyden was
binnen der stede van Leyden (daar zetelde de Raad
een tijdlang), dair die voorn, heer Jacob van den
voirsz. Rade om ontboden ende al int lange gehoirt
was.

Dairup die voorsz. heer Jacob antwoirde, dat heer
Pieter voirn., die hem droech als een partilic man in
\'t gescil ende die veede van Hollant, hem ontvuerde
van den voornoemde kercken.

Ende also stelde Biscop Zweder, die dat toebehoirde,
als een pastoir om te voirsien (n.l. van een geestelijke)
syn ondersaten, den voirsz. heeren Jacob in die voirsz.
kerke, ende, want up die tyt gebuerde, dat die voorscr.
heer Pieter, also hy was te Utrecht, in den ban quam
Van den Paeus, so wart die selve heer Pieter van den
Voirsz. Biscop gepriveert van den voirsz. parochiën
ende heer Jacob voirnoemt wert dair mede voirsien,
dair hij heden ende tot deser tyt toe rustelic in geseten

heeft.

Dair heer Pieter up repliceerde, seggende, al was \'t
dat van dat selve, dat heer Jacob tot sinen voirdeel
allegiert of segget, yet geweest hadde, die Paeus
badde dairof weder gesent een absolucie by den Biscop
van Makon, legaet in dese sake, die elkeen weder ge-
restitueert hadde.

Ende al seget die voirsz. heer Jacob, dat hij mit der
voirsz. parochie van biscop Zweder voirn. versien was,
hy en ware niet gecomen an mijnen genadigen heer
van Bourgondië om sijn presentacie, dairan hij hem
versuumt hadde, want mijn voirsz. heer van Bourgon-
dië die also niet sculdich en was te Verliesen, blivende
bij dat die Raet dairof ten anderen tijden gescheyden
hadde, als voirsz. is.

Dair heer Jacop up dupliceerde met dat hij metten
voirsz. Biscop Zweder van den voirn. Biscop van
Makon appelleerde, roerende van anderen bullen van
den conciliën ende van den Paeus, etcetera.
Hierup hebben die voirsz. Raide geordineert ende ver-
claert, ordineren ende verclaren, dat die voorn, heer
Pieter hebben sal ende gebruycken die possessie ende
\'t besit van der voirn. kerke toter tyt dat hij van den
principalen, dat men noemt petitorie, versteken sal sijn
ten gheesteliken Hove, dair dat behoirt ende die ken-
nesse van dien sculdich is toe te behooren {de petitoire
procedure over het beneficie komt dus niet voor den
Raad maar voor het geestelijk gerecht).
Mer om te scuwen alle twidracht ende gescille, die
partilic risen mochten in die voirn. stede ende men
(d.w.z. de Raad) sculdich is te versorgen ende te
voirhoeden, dair men ymmrer can ende mach, so is
voirt geordineert bij den voirsz. Raide, dat heer Jacob
die voorsz. eure bedienen sal up dats hem gelieft dit
eerste jair langh. Dairof hij den voirn. here Pieter
vernoegen ende betalen sal sulke pencie ende gelde als
hem toegeseijt sal worden by den Bailiu van Aemster-
lant, van Waterlant ende van den Zevanc ende by
den gerechte der stede van Monikendam, van dewel-

ken die voirsz. heer Jacob gehouden sal wesen den
voirnoemden heer Pieter goede zekerhede te doen eer
hij in den dienste comen sal binnen welker tijt die
voirnoemde heer Jacob vervolgen mach syn recht van
den principalen (d.w.z. ten petitoire).
Ende tenden deser tijt sal heer Pieter voirn. aen-
vaerden syn eure als het hem genoecht, ten waer dat
se die voirsz. heer Jacob sijn maecte als voirsz. is.
Ymmer geliefde het den voirsz. heer Pieter dair te
celebreren, dat hij dat doen mach als reden bewijst.
Gedain tot Hoirn, onder signet myns genadichs Heeren,
dat die voirsz. Rade in desen samentlic gebruycken up
St. Jansavont decollatio A. D. Mccccxxxiv.
Hier waren by van den Rade: die heer van Santes (de
stadhouder) enz.... ende meer anderen van den Raden
ende clerken.quot;

Vóór het tot deze procedure voor den Raad kwam,
had de zaak echter een voorspel gehad, waarin de
landsheer ook gemoeid was. Dit blijkt uit een aantee-
kening op f. 125 van het eerste Memoriaal Rosa\'),
in dato 8 Januari 1433:

quot;Philips van Bourgondiën had aan de stad Monniken-
dam geschreven, dat heer Pieter van Veen weer in het
hezit der kerk aldaar gesteld moest worden.
Twee poorters en een burgemeester worden voor den
ï^aad als getuige gehoord en verklaren, dat zij bereid
2ijn dit bevel te doen opvolgen, doch dat de schout
2ich met deze geestelijke zaak niet wil inlaten, en dat
heer Jacob Fellairt de kerk voor niemand wil ruimen,
eer hij er „met recht uitgewonnen isquot;, zich beroepende

op de omstandigheid, dat hij „een geestelic man war.quot;
De landsheer richt dus een schrijven aan de stad Mon-
nikendam, als collator van de kerk aldaar, waarbij hij
beveelt, dat Heer Pieter van Veen in het rustig bezit
van de pastorie aldaar moet worden gesteld. Diens
tegenpartij wil de pastorie echter niet prijsgeven, vóór
hij daar met rechte uitgewonnen is, en wel voor \'t
geestelijk gerecht, want hij beroept zich er op „dat hif
een geestelic man wair.quot;

Dit geschil over het recht op het pastoorsambt van
Monnikendam, dus over een beneficie, komt ver-
volgens voor den Raad, die zich competent acht, om-
dat de landsheer collator van de kerk aldaar is. Pieter
van Veen stelt n.1. voor den Raad een eisch in (het is
dus rechtspraak op klacht van ééne partij) tegen Jacob
Vellert, omdat deze in het bezit is van de pastorie van
Monnikendam, welk naar eischer\'s meening hem toe-
behoort. Immers Hertog Willem, die de collator was,
had hem deze gegeven, en nadat de Hertog hem
„gepresenteerdquot; had, was hij ook kerkelijk met \'t
pastoorsambt begiftigd. Daarna heeft hij dit beneficie
veertien jaar lang rustig en ongestoord bezeten, totdat
de oorlog tusschen Jacoba en haar tegenstanders uit-
brak, waardoor hij genoodzaakt was te vluchten. Toen
kwam Jacob Vellert in het bezit van de pastorie, en
heeft deze een tijdlang bezeten, volgens eischer\'s
meening „rnet craft ende geweltquot;.

Aangezien de collatie aan den landsheer toebehoort,,
verzoekt eischer, dat de Raden deze pastorie aan
hem, Pieter van Veen, toewijzen, daar zij bevoegd
2ijn deze zaak te berechten namens den landsheer,
wiens plaatsvervangers zij zijn. Tevens beroept hij zich

er op, dat deze pastorie hem vroeger reeds door de
Raden bij scheidsrechterlijke uitspraak is toegewezen.
Pieter van Veen is dus de meening toegedaan, dat
uitsluitend de Raad competent is in een geschil over
een beneficie, waarvan de landsheer collator is. De
Raad is het hiermee eens, en ontbiedt Jacob Vellaert,
die uitvoerig verhoord wordt. M.a.w. de Raad, als
lijnde het competent gerecht voor deze zaak, dag-
vaardt den beklaagde op klacht van diens wederpartij.
Jacob verweert zich, zeggende, dat heer Pieter partij
gekozen heeft in de twisten tusschen Jacoba en haar
tegenstanders en daarom zijn bediening in den steek
heeft gelaten. Om de kerkelijke gemeente aldaar van
een geestelijke te voorzien, heeft de Bisschop van
Utrecht hem, Jacob, als pastoor aangesteld. Daarna
stelde de Bisschop hem in \'t bezit van de pastorie. Dit
kon alles zonder bezwaar geschieden, omdat toenter-
tijd heer Pieter door den Paus in den ban werd gedaan,
daar hij zich te Utrecht bevond en niet op zijn post.
2ooaIs gezegd, werd dit pastoorsambt toen aan hem,
Jacob, opgedragen en heeft hij dit tot nu toe rustig en
ongestoord uitgeoefend.

Pieter repliceert, dat, ook al is het door Jacob ge-
stelde ten deele juist, dan nog \'t feit blijft bestaan, dat
de Paus hem, Pieter, en anderen, door middel van zijn
legaat, een absolutie heeft gezonden, die de ontzette
geestelijken hersteld heeft in hunne bedieningen. Bo-
vendien, al bewijst Jacob, dat hij door den Bisschop
van Utrecht met deze pastorie begiftigd is, dan nog is
hij niet gekomen voor den landsheer om aan hem zijn
presentatie te verzoeken, waardoor hij t recht van den
landsheer verkort heeft. Immers de landsheer mag door

dit alles zijn collatierecht niet verliezen. Pieter wijst
hier de Raden dus op hun plicht om voor de rechten
van den landsheer op te komen. Pieter blijft aandringen
op ten uitvoerlegging van de scheidsrechterlijke uit-
spraak, die vroeger door den Raad ten zijnen voordeele
over deze pastorie is gegeven.

Jacob dupliceert, dat hij, gesteund door den Bisschop
van Utrecht, van de bovengenoemde absolutie, aan
Pieter verleend, in appel is gegaan „etceteraquot;. Dit
laatste kan de Raden blijkbaar niet veel schelen, omdat
het voor hun gaat om het collatierecht van den lands-
heer, en, zooals we verderop zullen zien, om handha-
ving van de openbare orde in Monnikendam.
De Raden beslissen, dat heer Pieter de possessie van
de pastorie hebben en houden zal, totdat hij daar door
zijn tegenpartij ten petitoire, d.w.z. ten principale, uit-
gewonnen zal zijn voor het geestelijk gerecht.
Evenals later in de instructie\'s wijst dus de Raad ten
possessoire over beneficiën, terwijl het petitoir proces
daarover voor het geestelijk gerecht thuis hoort.
Voorts treffen de Raden een regeling „omme te scu-
wen alle twidrachte, die risen mochten in die stede van
Monnickendam ende men (d.w.z. de Raad als plaats-
vervanger van den landsheer) sculdich is te voirhoe-
denquot;, dus niet het oog op de openbare orde. Deze
regeling houdt in, dat Heer Jacob, die momenteel de
uitoefenaar van het recht in kwestie is, nog een jaar
lang het pastoorsambt aldaar bedienen mag. ook al is
dit nu ten possessoire aan zijn tegenpartij toegewezen.
Heer Pieter zal daarvoor een nader vast te stellen
vergoeding genieten.

We zien hier duidelijk, dat de possessor het recht niet

noodwendig behoeft uit te oefenen, maar ook zonder
dat toch possessor is; dezelfde toestand dus, die zich
bij gerechtelijke overdracht voordoet, want daardoor
krijgt men ook possessie, zonder dat men \'t recht nog
heeft uitgeoefend. Binnen het gestelde jaar heeft Heer
Jacob dan gelegenheid, om zijn vermeend recht ten
petitoire te vervolgen voor het geestelijk gerecht. Na
afloop van dit jaar zal heer Pieter het pastoorsambt
aanvaarden, als heer Jacob hem dit intusschen niet
heeft afgewonnen. De uitspraak werd gegeven ,,onder
signet myns genadichs Heeren, dat die Rade samentlic
— als zijnde diens collegiale Stadhouder — in desen
gebruycken.quot; Tenslotte blijkt ook hier weer dat onder
de Raden ook „clerkenquot;, d.w.z. rechtsgeleerden zijn.
Zeer belangrijk in dit stuk zijn de woorden: „de prin-
cipale, dat men noemt petitoriequot;. De technische term
.»petitoirquot; wordt hier dus verduidelijkt met \'t meer
gewone woord ,,principaalquot;.

Deze beteekenis van het woord principaal behoeft ons
niet te verwonderen, want zij sluit aan bij den zin,
dien de term ,,ten principalequot; in ons tegenwoordig
procesrecht heeft. Daar staat deze uitdrukking tegen-
over exceptief. Nu draagt een exceptief verweer een
2ijdelingsch karakter, en eveneens is dit het geval bij
een argumentatie ten possessoire. Duidelijk blijkt dit
bijv. bij een beroep op ongestoorde uitoefening van het
recht als grond voor possessoire erkenning. Ook hier-
bij gaat men niet rechtstreeks in op het al of niet recht
bebben van de tegenpartij, maar antwoordt daarop
zijdelings met een beroep op eigen feitelijke uitoefening.
Het is dus begrijpelijk, dat principaal, zoowel staat
tegenover exceptief, als tegenover possessoir.

Bij de beneficia ecclesiastica hebben wij echte posses-
soire bescherming in den door ons besproken zin. We
zien hierbij duidelijk, dat door \'t ontstaan van posses-
soire acties zich een afzonderlijke possessoire iurisdictie
vormt, waardoor de bevoegdheid van de gewone ge-
rechten, zoowel van de wereldlijke als van de geeste-
lijke, wordt teruggedrongen tot berechting van petitoire
processen. Na het opkomen der possessoire iurisdictie,
komt een beneficiezaak ten possessoire voor den Raad
en ten petitoire voor het geestelijk gerecht.

HOOFDSTUK VIL

DE LANDSHEERLIJKE RECHTSPRAAK OVER ONROE-
REND GOED VAN WEDUWEN, WEEZEN, EN
ANDERE PERSONAE MISERABILES.

Ook in zaken van weduwen, weezen en andere ,,mise-
rabile personenquot; is de landsheer, wanneer zij bij hem
een klacht indienen, de competente rechter en wel als
uitvloeisel van zijn patronaat over deze personen.
Dit patronaat is, evenals de bescherming van geeste-
lijken, van den Frankischen koning afkomstig^) en
rechtstreeks op de landsheeren overgegaan. Het be-
hoort dus niet tot die bevoegdheden, welke de Graven
zich in den loop der Middeleeuwen geleidelijk hebben
Verworven.

De bescherming van personae miserabiles betreft
zoowel hun persoon®) als hun goed. Wij zullen echter
alleen die zaken behandelen, welke hun onroerende
goederen betreffen, omdat deze groep de gegevens

Zie Brunner II blz. 73, waar gezegd wordt: dat het Frankische
koningsgerecht oordeelt over zaken, waarbij personen betrokken zijn,
^le onder bijzondere bescherming des konings staan.
) Een duidelijk voorbeeld, dat personae miserabiles onder \'s Gra-
bescherming staan, wat hun persoon betreft, vinden we in het
Handvest voor Amsterdam van 9 Dec. 1342 (van Mieris II, blz.
068 ei.v.) dat zegt: „Worde eenige ellendige man dootgeslagen, daer
soude die Baeliu (\'s Graven directe vertegenwoordiger ter plaatse),
of dien hij \'t beval, van onsen weghen mede klagen, ende die scepenen
dair af wijsen, dat recht isquot;.

^ij doodslag op een persona miserabilis dient dus de Balhu van \'s Gra-
venwege de klacht in ter vervanging van de familie van den ver-
slagene.

bevat voor de ontwikkeling van de begrippen bezit en
eigendom.

Een voorbeeld, waarin we, den Graaf van rechtswege
als beschermer van personae miserabiles en wel van.
weduwen en hunne goederen zien optreden, vinden we
in den volgenden brief van 19 Augustus 1320^).
„Wi Willem Grave enz. ombieden allen onsen Bail-
liuwen ende Scouten, die nu sien of wesen sullen, daer
dese brief toecomen sal, dat si Ver Margrieten, Heeren
Jacobs wijf van Moerdrecht, van onsen weghen be-
scermen, ende niet en gedoghen dat haar ijemand of
pande sulke scout, als Heer Jacob van Moerdrecht,
haer man, ghemaket hevet

Ende dat en gien Bailliu noch Rechter daer over en
sie, noch en stae®) daer heer Jacob voorsz. eenighe gif-
te gheve van alsulken goede, als haer bestorven es van
haren broeder, ende willen, dat men haer des vrielike
late gebruken, ende haer daer in bescerme, ende rechte
doe, ghelike of si sonder manne ware.
Ende alsulc goed, als si nu hevet, het sie van besterfte
van haren broeder, of andere goede, ende si besittet,
daer en willen wi niet, dat Heer Jacob voorseyd noch
an goede, noch an lande, noch an renten, erghend syn,;
handen an sla, jof haer onbruke doe.
Ghegheven in die Hage des Dinxendaghes na Onser
Vrouwendach te half Oeste, in \'t jaer ons Heeren
Mccc ende twintich.quot;

van Mieris II, 238.

haar goed is dus niet aansprakelijk voor schulden van haar man.
Er wordt hier dus gedacht aan gerechtelijke overdracht van on-
roerend goed, ten overstaan van den schout, of, wat merkwaardig
is, ten overstaan van den Baljuw.

Er blijkt hier, dat bezitsstoornis door den Graaf wordt
verboden, en evenals later in de instructies „on-
gebruikquot; wordt genoemd. We hebben hier een geval,
waarin tegenwoordig scheiding van goederen zou plaats
hebben, want de man maakt kennelijk misbruik van zijn
macht over de goederen van zijn vrouw. De Graaf
grijpt in zoo\'n geval in. Hij treft een regeling, waardoor
het goed van de vrouw niet meer aansprakelijk is voor
de schulden, aangegaan door den man. Diens ver-
vreemdingsbevoegdheid t.a.z. van zijn vrouws goed
wordt uitgesloten.

De Graaf geeft dus dispensatie van het landrecht en
wel door middel van een fictie, want hij beschermt hier
de getrouwde vrouw, alsof ze weduwe ware. Ook later
zullen wij het verschijnsel aantreffen, dat de Graaf het
begrip persona miserabilis door een fictie uitbreidt om
zoodoende een grond tot ingrijpen te krijgen. De Graaf
maakt dus nog niet rechtstreeks uitzonderingen op het
landrecht, zooals in later tijd bijv. door het geven van
ordonnantie\'s, maar wijzigt het met behulp van fictie\'s
op dezelfde wijze als ook de praetor deed.
Door zijn optreden als dispensator komt de Graaf ge-
leidelijk boven het recht te staan, waaraan hij oor-
spronkelijk, als rechter in Germaanschen zin, volkomen
onderworpen was. De ontwikkeling van de Grafelijke
macht in deze richting gaat verder, steeds meer wordt
het als een recht van de Grafelijkheid beschouwd, om
geschillen op te lossen met wijziging van het landrecht.
Dit uit zich ook daarin, dat de landsheer speciaal re-
kening houdt met de billijkheid.

l^et de weduwenbescherming hangen ten nauwste
samen de vele lijftochtszaken, waarmee de Graaf zich

bemoeit. Deze bescherming van den lijftocht aan een
weduwe gemaakt, is een rechtsplicht, die op den lands--
heer rust. Dit wordt met zooveel woorden gezegd in
een brief van 26 Maart 1324\').

„Wi Willem Grave enz. maken cond, want Pieter van
den Vlieten onse (bastaard) zwagher, daer God die ziele
of hebben moete, ghelovet hadde te maken, voor den
Biscop van Utrecht ende voer ons, alle die tiende, die
hi hadde van den Heeren van Sente Pieters tot Utrecht,
met anders al sinen goede dat hi haer gemaect hadde
voer ons, erve, have, roerende, onroerende, uytghe-
nonien syn Ambocht, Joncfrouwen Gertruden, sinen
wive, toet haren lyftochte.

Ende in deser tienden voirscr. gheloven wi haer te
houden tote haren live met desen brieve, als wi
Vrouwen ende Joncfrouwen tote haren lyftochte scul-
dich sien te houdene, na zeden ende costumen van
onsen lande.

Ghegheven des Manendaegs na Mitvastene in \'t jaer
ons Heren Mccc ende xxiv.quot;

We zien hier, dat de lijftocht gemaakt is ten overstaan
van den Graaf, terwijl het gemaakte goed geen, of
althans niet in zijn geheel, leengoed is. Tevens bevat
dit stuk de considerans, waarom de Graaf zich met
zaken over lijftochten en andere goederen van wedu-
wen bemoeit en haar daarin beschermt. De Graaf zegt
n.L, dat hij hiertoe verplicht is als landsheer, quali-
tate qua.

Deze zelfde bescherming treffen wij aan in een stuk
van 23 July 1331 Bij Grafelijk bevel wordt deze

van Mieris II, 338.
van Mieris II, 520.

bescherming overgedragen aan den Balliu, \'s Graven
ambtenaar en directen plaatsvervanger.
„Wi Willem Grave enz. ombieden U Heeren Janne
van Polanen, onsen Balliu van Rynland, jof zoe wie
namaels Balliu in Rynland wesen sal, dat ghi Veren
Badeloghen, Willems wyf van Leyden, is dat zake,
dat Willem stervet eer si, dat ghi hoir helpt, dat hair
hoire brieven (d.w.z. de rechten daarin vermeld) ge-
houden worden, die si hevet, ende dat ghi hair doet dat
recht van den lande, des en laet niet.
Ghegheven des Dinxendaghes na Sinte Margrieten-
dach in \'t jaer ons Heeren Mcccxxxi.quot;
In de latere Middeleeuwen duurt deze bescherming
voort. In een brief van 1 Aug. 1414^) belooft de Graaf,
evenals boven, een weduwe in haar lijftocht „te houden
ende te stareken hoir leven lang durende, na rechte
ende custume van onsen lande, dair die goede gelegen
sijn.quot;

Ook in de instructie\'s van het landsheerlijk Hof, vin-
den wij deze bescherming terug.
Zoo zegt art. Lxxxv uit de Instructie van 1462:
„Item dat bij gebreecke van de Balliuwen van den
Lande, (deze zijn immers de vertegenwoordigers van
den landsheer en hebben dus voor diens beschermelin-
gen te zorgen), indien dat er eenige Edele Mannen of
Machtige Personen waren, die Vrouwen, Weduwen,
Wesen of andere Landtluyden (de poorters worden dus
weer uitgezonderd, voor hun zorgt immers hun stads-
regeering) onrecht en overlast deden, of bedwingen
wouden, of andere arme onnoosele Menschen vexeer-

den, soo sullen die van den Raede voor henluyden ont-
bieden ende doen komen sulcke machtige Personen
ende sullen op die overlasten sulcke provisie doen ende
by alle behoorlijcke remediën daer in soo voorsien, als
daer in behoort gedaen te wesen.quot;
Bij nalatigheid van de Baljuwen zorgen de Raden voor
het „afdoen van crachtquot;, die aan personae miserabiles
gedaan wordt, evengoed als wanneer er direct bij hun
geklaagd wordt.

Artikel VIII uit de instructie van 1531, dat een over-
zicht geeft van de competentie van den Raad, zegt:
„Item sullen de Stadhouder ende Rade kennisse nemen
van saecken onbejaerde (d.i. minderjarige) kinderen.
Weduwen en Weesen ofte andere miserabile personen
aengaende, die aan den Raedt eerst klagtigh komen
ende provisie van Justitie begeeren, omme aldair in
rechte te blijven.quot;

De Raad is dus in zake personae miserabiles bevoegd,
als er niet reeds bij het gewoon gerecht een klacht is
ingediend. Het is dus competentie bij preventie. Hier
geldt de regel, dat bij concurrentie van rechtsmacht, het
gerecht, waarbij de zaak het eerst aanhangig is ge-
maakt, vóórgaat.

Een uitwerking van den algemeenen regel uit artikel
VIII vormt art. XII uit de zelfde instructie, dat zegt:
„Item indien by gebreecke, neghgentie, faveur oft dis-
simulatie van den Balliuwen, Schouten, ofte andere
groote Officiers, eenige Vrouwen, Weduwen, Weesen,
arme Landtluyden of andere, by eenige Edele Mannen
of machtige Persoonen overlast geschiede, of ondeuch-
delicken by hen gevexeert worden, soo sullen de
Stadhouder, President ende Rade deselve ontbieden.

ende op de overlasten provisie doen ende bij allen be-
hoorlijcken remedien daer inne voorsien, als daer inne
behoort.quot;

Ook in andere artikels uit de instructie\'s komt de lands-
heerlijke bescherming van personae miserabiles, met de
daaruit voortvloeiende iurisdictie van het Hof, tot
uiting.

Artikel IV b.v. uit de instructie van 1462 zegt:
„Item dat in de voorsz. Raedtkamer gheordineert wesen
sal een Advocaet-Fiscael, die welcke last hebben en
gehouden wesen sal te pleyten alle saecken, ende voort
alle materien aengaende myn voorn. Heere.
Ende sal oock mede gehouden wesen te sustineren alle
saken en questien van arme ende ellendige personen,
sonder daeraf eenigh loon te nemen, ende sal te vrede
wesen met sulcke wedden, als mijn voorsz. Heere hem
ordineren en geven sal.quot;

De advocaat van den landsheer bij den Raad behandelt
dus qualitate qua zaken van personae miserabiles,
welke, zooals ook hier blijkt, voor den Raad komen.
Met dit artikel correspondeert art. XXV uit de in-
structie van 1531, dat luidt:

..d\'Advocaet-Fiscael, oft de Procureur-Generaal —
alsser geen Advocaet Fiscael sal sijn — sal gehouden
Wesen te pleyten alle de saecken ende materien ons
aengaende.

Ende sal oock mede gehouden wesen te sustineeren alle
saecken ende questien Arme ende Miserabele Per-
sonen aengaende, des versocht synde, sonder daeraf
eenigh loon te nemen, maar sal te vreden wesen met
sijn wedden.quot;

\'s Graven bescherming gaat echter nog verder: niet

alleen worden de zaken van personae miserabiles van
\'s Graven wege bepleit, maar zelfs wordt inbreuk op
hunne rechten van \'s Heerenwege opgespoord, zonder
dat zij zich bij den Raad beklaagd hebben.
Dit blijkt uit art. V van de instructie van 1462:
„Item sal in der voorsz. Kamer van den Rade voertaen
wesen een Procureur-Fiscael, de welcke gehouden sal
wesen twee-werf \'s jaers een ommeganck te doen,
overal in de Balliuscappen en Schout-ambachten\') van
Holland, Zeeland ende Vrieslant om te ondersoecken
die opsetten, die er ghemaeckt mogen wesen tegens die
Rechten ende Hoogheyt van mijnen voorsz. Heere, ende
de Geestelyke Persoonen, Weduwen ende Wesen,
ende oock tegens arme ende onnosele Menschen, om
aldair informatie te doen van alle beklachten, die men
hun doen sal.

Ende \'t gunt by hem aldus bevonden sal wesen, sal hij
bij goede verklaringe in gheschrifte stellen ende van
alles in der Kamere voor den Raede syn rapport doen;
ende voort daerop te vervolgen die behoorlycke pro-
visien die se noodelyck daertoe dienen en behoeven
sullen.quot;

De Procureur-Generaal is dus de Ambtenaar van het
O.M.^) in zake alle inbreuken op \'s Graven heerlijk-

1) dus niet in de steden, want de Raad heeft oorspronkelijk alleen
iurisdictie over het platteland.

Dat dit ook vóór deze instructie reeds zijn taak was, blijkt dui-
delijk uit een stuk van 15 Dec. 1436 (Ilde Memoriaal Rosa f. 125 v°.
Uitgave blz. 223), waarin wordt gezegd: Aangezien deze zaken „Ons
en de Onser heerlicheyt groitelic tegendragenquot;, worden de delin-
quenten gedagvaard voor den Raad te verschijnen, om zich tegen den
Procureur-Generaal te verantwoorden.

Heid, waarmee op één lijn wordt gesteld inbreuk op de
rechten van personae miserabiles, \'s Graven bescher-
melingen.

Wij hebben hiermee de competentie van den Graaf in
zaken, waarbij personae miserabiles betrokken zijn, in
groote trekken nagegaan en kunnen dus overgaan tot
toepassingen ervan. Wij zullen ons daarbij bepalen tot
die geschillen, welke loopen over onroerend goed,
omdat deze ons de gegevens verschaffen voor de ont-
wikkeling van bezit en eigendom.
Ons oudste voorbeeld is te vinden in de stukken, han-
delend over de nalatenschap van den Burggraaf van
Leiden, betreffende den lijftocht van diens weduwe.
Bij brief van 20 September 1336^) beveelt de Graaf
aan zijn Balliu van Rijnland om bij overlijden van den
Burggraaf van Leiden, van \'s Graven wege beslag te
leggen op al wat tot het Burggraafschap — een leen
van de Grafelijkheid — behoort. De Balliu moet dit
overdragen aan den bewindvoerder, dien de Graaf en
de Burggraaf samen hebben aangewezen, en dezen
daarin houden als \'s Graven zaakgelastigde. Deze
regeling geldt voor alle goederen, die de Burggraaf nu
9-q. bezit en welk leengoed hij houden zal tot zijn dood,
tenzij zich iemand voordoet, die bewijst, dat hij er meer
recht op heeft. We treffen hier dus in eenigszins
anderen vorm de clausule aan, die bij beleening ge-
bruikelijk is, inhoudende, dat het recht van den leen-
ïiian geldt „behoudens een yegelyck syns rechtsquot;.
Voorts beveelt de Graaf aan zijn Balliu, om de we-
duwe van den Burggraaf te houden in den lijftocht,

dien deze haar gemaakt heeft ten overstaan van en
onder garantie van den Graaf. Hier fungeert dus de
landsheer als garant bij een rechtshandeling ten bate
van een weduwe, allodiaal goed betreffende. We zien
hier \'t nut van de gewoonte van aanzienlijke personen
om hun rechtshandelingen door den Graaf te doen be-
krachtigen, immers ingevolge deze garantie beveelt nu
de Graaf speciaal aan zijn Balliu om het aldus geves-
tigde recht te handhaven en om de weduwe in het haar
in vruchtgebruik gemaakte goed te houden. Ondervindt
de Balliu hierbij tegenstand, dan mag hij den heerban
oproepen om de weduwe met militaire macht in het
rustig genot van haar goed te handhaven. Ieder, die
den Balliu hierbij tegenwerkt, zal de Graaf straffen
aan zijn lijf en goed, wegens verzet tegen den Balliu
en de inbreuk, die hij maakt op \'t goed van een
weduwe.

Het stuk zelf luidt:

„Willem Grave enz. ombieden U, Heere Jan van
Polanen onsen bailliu van Rijnland, jof soo wie op die
tyd Bailliu van Rynland es, soe wilke tyd des Burch-
graves van Leyden gebreket ende van live te doede
comt, dat ghi van onsen weghen ju hand slaet ane al
die heerscippen ende ambochten, ende liene, dat ter
Burchgraefscip van Leyden toebehoirt.
Ende dat ghi den ghenen, dien wi ende die Burchgrave
van Leyden bevolen hebben syn ambochte ende syn
heerlichede ende syn goed te bedriven {d.i. te behee-
ren), houd van onser weghen ende tot onser behoef,
in de alle den goede voirscr., dair die Burchgrave in
geseten hevet tote deser tijt toe, ende bezitten sal toet
siere doit toe, ter tyt toe dat ons yemand mit scoenre

redene betoghet, dat hi er beter recht toe hevet\'). ende
dien willen wij doen. dat wi sculdich sijn te doen.
Voirt dat ghi Veren Justinen, der Burchgravinne,
houd in alle hoir lijftochte, die hoir die Burchgrave
voirsz. mit onser hant gemaect hevet, ende wi beseghelt
hebben, ende ghi se houd in half der eygheliken goede,
dat die Burchgrave laten zal na siere doit. boven der
scout die hi sculdich es ende kenliken es. na den rechte
van den lande, ten waire dat men se mit enen rechte
dair uyt wonne\').

Ende woude ju hier in yemand wederstaen, soe om-
bieden wi u, dat ghi vermaent onse Bailliuwe omtrent
u gheseten onse welgheboren lüde, poirteren ende
ghemeenten®), dat si u dairin also stercken van onsen
weghen, dat sij \'t vriliken ghebruyken moghe.
Ende ombieden hun allen die ghi er toe vermaent, dat
si U also helpen ende stercken, also lief als si ons
hebben in desen dinghenquot;), dat ghy \'t U mid redene
beloven moghet.

Ende wair yemand, die U hinderde jof wederstonde,
dat sou den wi houden ane syn lyf ende ane syn goed.

Dit is geen possessoire clausule, omdat er geen sprake is van uit-
winning door een bepaalde tegenpartij, maar van erkenning van even-
tueele rechten van derden, zooals ook bij petitoire toekenningen in het
algemeen het geval is.

) Merkwaardig is, dat hier, we zullen dit verschijnsel trouwens meer
aantreffen, de welgeborenen individueel verschijnen, maar de huis-
heden als „gemeentequot;, evenals de buren van een mark. Het feit, dat
ae geërfden van de Hollandsche ambachten een „gemeentequot; vormen,
^ dus een aanwijzing voor de juistheid van onze meening, dat de
Hollandsche ambachten uit marken ontstaan zijn.

) De Graaf wijst dus zijn onderdanen op hun plichten tegenover hun
heer.

Ghegheven tot Sente Gheerdenberghe op Sente Ma-
thaeusavond in\'t jaer ons Heeren dusend drie hondert
zes ende dertigh.quot;

Toen de Burggraaf kort daarna overleed, geraakte zijn
weduwe in geschil met Philips van Wassenaer over de
nalatenschap van haar man. Dit blijkt ons uit een brief
van 24 Februari 1339\'), luidend:
„Dit es dat wi Willaem Grave van Heynnegouwe ende
van Holland met onsen ghemeenen rade overeenghe-
draghen sien tusschen Veren Justinen der Burchgra-
vinnen van Leyden an die ene zide ende Philips van
Wassenair an die ander zide.

Ende setten Veren Justinen der Burchgravinne voir-
noemt in half den eygheliken goede, dat die Burch-
grave van Leyden rumede mitter doot, dat si dat
besitten ende ghebruken sal ter tyt toe dat si dairuyt
ghewonnen wert (n.1. door Philips) mitten rechte.
Mar wilde Philips recht hebben an desen voirsz. goede,
soe mach hi ane spreken jof anespreken doen een
stucke erves jof twie jof drie teffens ende also rume

dat si ter goeder tyt toit hore were comen mach sonder
archlist.

Voert soe wat erve dat Philips voirs. anespreect iof
anespreken doet alse voirscr. es ende de Burchgravinne
Ver Justine voirsz. die renten dairof opheffen wille,
soe mach si se opheffen ende verzekeren, es dat Philips
dat erve wint mitten rechte, dat si hem die renten van
dien erve uytreken sal.

Ende alle dese voirscr. voirwairden willen wi dat vaste
en ghestade ghehouden sien an beiden siden sonder

Van Mieris II, 604.

enich wedersegghen ende hierjeghen en willen wi niet,
dat die Burchgravinne iof Philips voornoemt jof yemant
van horen weghen doet.

Ghedaen in die Haghe op S. Mathysdach in \'t jair
XXXVIII.quot;

De Graaf doet, in samenwerking met zijn Raad uit-
spraak in het geschil tusschen de weduwe van den
Burggraaf en Philips van Wassenaer, loopende over
het allodiaal goed, dat zich in de nalatenschap van den
Burggraaf bevindt. Graaf en Raden wijzen aan de
weduwe de helft daarvan toe in overeenstemming met
het in den voorgaanden brief door den Graaf beloofde
om die „te gebruken ende te besittenquot;, totdat zij daar
door haar tegenpartij ten petitoire uitgewonnen wordt.
De toewijzing door Graaf en Raden draagt dus een
possessoir karakter. De Graaf eindigt met het gewone
bevel aan partijen en hun medestanders, om in dezen
verder vrede met elkaar te houden, want daar is het
den Landsheer om te doen.

Wat er gebeurt met het feodaal goed, tot de nalaten-
schap van den Burggraaf behoorend, waarvoor even-
eens in het eerste stuk een regeling was gemaakt, zien
wij in een tweetal brieven van 2 April 1339^:
„Willem Grave van Henegouwen van Holland van
Zeeland ende Heere van Vriesland maken condt allen
luyden, dat wij verleent hebben ende verleenen tot
eenen rechten leene Philips van Wassenaer, onsen
trouwen Knape, die Burchgraefschap van Leyden ende
anders alle leengoet, dat de Burchgrave van Leyden
Heer Dierick, die laetst was, Philips Oom voorschre-

ven, liet in zijnen lesten lijve, in allen rechte als \'t
Heeren Diericx, Burchgrave van Leyden, was ende hy
t hadde in sijnen lesten lijve; sonder alleene die
hondert pond Hollants s jaers, die onse lieve Heere,
^se Vader, daer Godt de ziele af hebben moet, gaff
Heeren Dierick, Burchgrave van Leyden, voerscr. tot
zynen Ridderschap te helpen, doe hij Ridder wert, die
sullen wij selfs behouden.

Voort so gheloven wij Philips voorseyt in goeden
trouwen in alle dese voorseyde goeden te houden ende
te doen houden, hoe dat gheheten is ende waer dat
gheleghen is binnen onsen landen, totter tijt toe datter
Philips voorschr. uytghewonnen wert mitten rechten
van onse landen, daer dit voerseyde goet gheleghen is.
Ende omdat wy willen dat alle dese voorseyde voor-
waerden wetteliken ende ghetrouweliken ghehouden
worden voor ons ende voor onse naercomelingen aan
Philips voorschr. ende zijne naercomelinghen, soo heb-
ben wy desen brief open beseghelt met onsen zeghele.
Ghegheven tot Berghen in Heynegouwen des Sonnen-
dachs op ten anderden dach in April in \'t jaer ons
Heeren duisent driehondert negen ende dertig.quot;
Het antwoord van Philips luidt:

„Ic Philips van Wassenaer maken cond allen luden,
want mi myn lieve Heere de Grave van Holland verliet
heeft ende verlient die Burchgravescap van Leyden
also als die brieve dair of houden, die ic van hem dair
of hebbe, so ghelove ic in goeden trouwen, dat ic
Veren Justinen Heren Hughen des Gouwers dochter
van Coudekerk sal laten ghebruken, also langhe als si
levet, alsulke lijftochte als hoir Heer Dierick, Burch-
grave van Leyden, die lest was, mijn oem, ghemaect

hevet ende dair si brieve of hevet bezeghelt mitten
Heren zeghel, dair hi dat goet of helt, dair hi hair die
lyftochte of ghemaekt hevet.

Voert van allen eygheliken goede, dat Ver Justine
voirscr. opgheheven heeft ende noch hout van des
Burchgraven goede die lest was, so sal si twie manne
toe nemen ende ic twie manne, als ons dair of te scey-
den. Ende waer dat zake dat\'s die vier niet over een
en droeghen, so zal ons Myn Heere van Holland voirsz.
setten tot enen overman. Heren Arnd van Gavere of
Heren Tielman den Moilnair of Raessen van Liede-
kercke of Jan den Moilnair, wilken dat hi wil van desen
vieren voirsz. Ende mit welken tween dat die overman
vallet, dat zal ic houden.

Ende dese zullen hoir segghen dair of zegghen tusken
dit ende Sinte Bavendaghe naestcomende, ende zeyden
zy \'t niet binnen deser tyt voirschr. soe soude ic bliven
op myn recht; ende dair heeft nu myn Heere van
Holland gheloeft een jonstich Rechter in te wesen ende
des ghelijcs van zinen weghen die ghene, die in zine
stede zullen wesen.

Voirt so ghelove ic, dat ic der Joncvrouwen uten
Wouden, die Florys wyf van Cralinghe was, rusteliken
besitten sal laten ende ghebruken al dat goed van
Oestgheijst, also groet ende also cleyne als \'t myn
Here van Holland bezeghelt heeft, tusken dit ende
Sinte Bavendaghe naistcomende in dusdanigher manie-
ren, dat myn Here van Holland binnen der tijt voirsz.
met zinen Rade zal besien die brieve, die hi der Jone-
frouwen voirsz. van den goede van Oestgheijst ghe-
gheven heeft, of hi se sculdich is te houden of niet.
Ende es dat zake dat hi se sculdich es te houden in den

goede van Oestgheyst na dien brieven, die zire van
minen Here of hevet, zoe zal mi mijn Here voirsz.
versien met alse goeden goede als dat goet van Oest-
gheyst es, bi Heren Arnoude, Heren Tielman, Raessen
en Jan den Moilnair voirsz. of bi den drien van hem
vieren, ende deden sij \'t niet binnen desen termine
voirscr., zoe zal mi myn Here dat goet van Oestgheyst
ghebruken laten ter tyt toe dat ick er mitten rechte
uytgewonnen worde (n.1. door de weduvi^e), ende alle
stucken sonder arghelist.

In orconde desen brieve bezeghelt mit minen zeghele.
Gehgheven te Berghen in Heynegouwen des Sonnen-
daghes up den anderen dach van Aprille in \'t jair
xxxix.quot;

Bij den eersten brief beleent de Graaf Philips van
Wassenaar met het burggraafschap van Leiden en
met al het andere leengoed, dat de burggraaf heeft
nagelaten. De Graaf belooft Philips in al deze goede-
ren te houden, zooals een leenheer zijn leenman
schuldig is te doen. Er wordt echter uitdrukkelijk ge-
zegd, dat het recht, hetwelk Philips aan deze beleening
ontleent, slechts geldt, totdat hij ten landrechte en wel
volgens het recht van de plaats, waar het goed gelegen
is, uit deze goederen gewonnen wordt.
Wordt dus aan den leenman, optredend als vertegen-
woordiger van zijn leenheer, den eigenaar van \'t goed,
ten landrechte dit goed afgewonnen, dan vervalt hier-
door de beleening, zonder dat de leenman rechtsvorde-
ring krijgt tegen den leenheer wegens uitwinning van
bet in leen gegeven goed.

^an het slot zegt de Graaf, dat de brief is opgemaakt
om Voor Philips en zijn rechtsopvolgers als titel te die-

nen. Immers bij leen is altijd een schriftelijke titel ver-
eischt.

De laatste brief is een contra belofte van den beleende,
dat hij de weduwe in het rustig genot van haar lijftocht
zal laten, voor zoover deze leengoed betreft. Dit vrucht-
gebruik is haar gemaakt door haar man, bij brief, mede-
bezegeld door den Graaf, dus onder goedkeuring van
den Leenheer van het betrokken goed.
Wat het allodiaal goed van den overleden burggraaf
betreft, waarover zij het onderling niet eens zijn, komen
Philips en de weduwe overeen, om ieder twee scheids-
lieden te kiezen met zoo noodig een door den Graaf
aan te wijzen overman. Philips belooft zich aan de
scheidsspraak te zullen houden. „Zeggenquot; de scheids-
lieden hun uitspraak niet binnen een bepaalden termijn,
dan acht Philips zich ontslagen van de arbitrage-over-
eenkomst. Hij zal dan op andere wijze zijn recht vor-
deren en voor dat geval heeft de Graaf zich reeds
bereid verklaard als rechter te fungeeren.
Aan het eind van den brief belooft hij, ten aanzien van
zijn geschil met een andere weduwe, die vermoedelijk
ook erfgenaam van den Burggraaf is, dat hij haar het
goed in kwestie ongestoord zal laten ,,besitten ende
gebrukenquot;, volgens den Grafelijken brief, dien zij er
van heeft. De Graaf met zijn Raad zal binnen een be-
paalden termijn de brieven onderzoeken, die de Graaf
indertijd aan de weduwe over de goederen van Oest-
geest gegeven heeft, om te zien, of hij verplicht is zich
er aan te houden. Zoo ja, dan zal hij Philips met andere
gelijkwaardige goederen schadeloos stellen. Geeft de
Graaf deze schadeloosstelling niet, dan zal hij Philips
het goed van Oestgeest laten gebruiken, totdat deze

er ten petitoire door de weduwe uitgewonnen wordt,
m.a.w. de Graaf zal hem dan het goed ten possessoire
toekennen. Men achtte de mogelijkheid van beter bewijs
door de weduwe dus niet uitgesloten, vandaar deze
voorloopige toewijzing.

Een andere proces over onroerend goed, waarbij een
weduwe betrokken is\'), vinden wij in een brief van
20 October 1359\'\').

Er is geschil tusschen den Heer van Borselen, een
machtig edele, en de weduwe van een ander edel-
man. De twist loopt over onroerend goed, bestaande
uit: dijk, ambacht en hofsteden. „Ambacht was leen,quot;
zegt Gosses, „de hofsteden misschien, maar de dijk
vrij zeker niet. Albrecht heeft hier dus, evenmin als de
keur van ƒ290, onderscheid gemaakt tusschen „leenquot;
en „arvequot;. Geschillen over „leen, arve ende ander
onberoerlic goetquot; behooren allen voor de hooge vier-
schaar, zegt art. 8 van die keur.quot;

De Heer van Borselen heeft zich van deze goederen
meester gemaakt.

Vermoedelijk heeft de weduwe zich hierover bij den
Graaf beklaagd, want deze bemoeit zich ermee en
brengt de zaak, teneinde ieder te geven, wat hem
rechtens toekomt, voor de hooge vierschaar, den ordi-
naris rechter voor deze goederen. Beide partijen komen
vrijwillig voor. De weduwe doet hiermee dus afstand
van haar recht van beroep op den Graaf en onderwerpt
zich aan het gewoon gerecht.

De hooge vierschaar wijst het goed aan de weduwe en

2 Men vergelijke voor deze zaak Gosses: „de Rechterlijke Oroani-

van Zeeland in de Middeleeuwenquot; blz. 284.
) van Mieris III, 111

haar kinderen toe. Deze toekenning draagt een petitoir
karakter, want het gewoon gerecht, dat werkt met
formalistisch bewijs, wijst bij normaal verloop, eigen-
dom toe. De Graaf eindigt met een bevel om aan het
vonnis te voldoen, want in zijn qualiteit van „rechterquot;
in Germaanschen zin, zorgt de landsheer voor de uit-
voering.

Het stuk zelf luidt;

„Aelbrecht enz. doen cond allen luden, dat uute dien
dat onderlinghe twijende waren heer Heynric van
Borsselen an die ene zide, ende Joncvrouwe Marien
Gelijs Claeszoens dochter van Ossenate ende hare
kindere die si bi Janne van Bassenvelde horen man
hadde an de ander zide, om enehande dijc ambochte
ende hofsteden die Jan van Bassenvelde haren man
hadde in Jans lesten live, ende him hair Heynric voirs.
nu ane toech ende in besitte^) of was.
Soe hebben wi om enen ygheiiken daer in recht te
doen die zake gheset in onser vierscaer, daer si an
beiden ziden onverdaecht bi vryeliken wilcoren quamen
voir onsen vierscaren ter Ghoes (d.i. de hooge vier-
schaar van Zeeland).

Ende na dinghethalen^) van beiden ziden so wijsden
onse manne mit vollen vonnisse dat Marie voirs. hebben
zei ende wesen sei in allen goede half, dat Jan ende
si hadden in Jans lesten live.

Voirt wort ghewijst mit vollen vonnisse onser manne
dat Jans ende Marien kindere hebben zeilen ende hun
toebehoirt alle die ander hel f te het si dijc, ambochte.

Hier is „bezitquot; in feitelijken zin gebruikt.
) het is immers een formalistische procedure voor het gewoon ap
lecht,nbsp;^

iof hofstede, maer wair dat sake dat des yet vertoecht
hadde gheweest inden oerloghe als van der kinder
deele, dat soude si ghelden, ende betalen daer voir also
veel als ter in ons broeders hertoghe Willaems ende
onsen oerbaer ghecomen ware ende onse register
houden daerof.

Om \'t welke wi onse register hebben doen besoeken
daer Jan die Scriver bi rekende. Ende hebben ghe-
wonden dat Jan die Scriver daer af ontvanghen hadde
ende in der graeflichede oerbair ghecomen is drie pont
achtien scellinghe elf penninghe grote ende neghentien
miten.

Wairomme wi ombieden ende ghebieden Marie ende
haren kinderen voirs. dat si heeren Heynric voirs.
uutreiken ende betalen van hore kinder weghen die
summe voirs. Ombieden ende ghebieden oec heeren
Heynrike voirs. dat hi die voirs. summe ontvanghe so
wanner si him gheboden iof gesent wordt van Marien
iof horen kinderen voirscr.

Ende hiermede ghebieden wi an beyden ziden bi live
ende bi goede te houden ende te voldoen alle dattet
vonnisse ghewijst hevet alse voirscr. is. Ende daeren-
tenden doen ende voldoen alle punten voirscr.
Ende hiermede kennen wi Marie ende hore kinder in
allen goede voirsz., behoudelic dies dat si immer vol-
bodich ende bereidt zijn te betalen dat voirn. gheld.
Ghegheven in Middelburg des Sonnendaghes na Sinte
Lucasdach int jair neghen ende vijftich.quot;
Een proces over onroerend goed van eenige weezen
vinden wij in het Memoriale B. G. f. 104 v°., in dato
27 Mei 1390\');

Volgens een afschrift gemaakt door Mr. Th. van Riemsdijk.

„Heyn Loeien kinder hebben ghetoecht minen here dat
si hoers vaders erve mit onrecht quyt gheworden syn,
dat gheleghen is binder bailiuscap van Medemblijc
ende Claes Coppenzoens erfnamen beseten hebben.
Daer Claes erfnamen voers. of segghen, dat dat goet
tieghens minen here verboert was ende mit recht aen
hem ghecomen is ende Claes ghecoft heeft daer hi
mijns heren open brief of heeft.

Hier of heeft myn here een waerheit doen besitten op
alrehande woirde die si op beiden siden daerop gheseit
hebben ende nader waerheit ende naden custume van
den hove (d.w.z. van de hooge vierschaar van Medem-
blic) so heeft myn heer gheseit dat Heyn Loeien zoens
kinder gheven zullen Claes Coppen zoens erfnamen
also vele ghelts als in myns heren oerbaer van desen
erve ghecomen is, dat is xxx pont goeds ghelts bi
heren Gerijts rekeninghe van Egmonde (de Baljuw
van Medemblic), ende waert dat sij \'t meer bewisen
mochten in mijns heeren oerbaer ghecomen te zyn dan
hier ghescreven staet, dat souden Heynen kinderen
voers. meer gheven. Ende dit voers. ghelt sal men be-
talen inden bannen aldaer \'t erve gheleghen is voer den
rechter aldaer.

Ende als dat voers. ghelt betaelt is, so zullen Claes
erfnamen overgheven alsulken brief als si daer of
hebben van minen here, ende quyt scelden al recht dat
si op dat erve hebben van mijns heeren weghen, ende
laten Heyn Loeien zoens kinder dat erve ghebruken.
Ende so wes si gheheven hebben van Heyn Loeien
zoens goede, dat in mijns heeren brieve roeret, ende
van bruucwaer of van huer dat zullen zij behouden
zonder aentael van Heyn Loeien zoens kinder.

Ende waer dat zake dat hier yement onwillich in waer
van Claes erfnamen voers. dit ghelt te ontfaen ende dit
erve quyt te scelden ende myns heren brief over te
gheven, die soude die bailiu van Medenblijc daghen in
den Haghe te comen ende niet vandaer te sceyden voer
die tijt dat hi minen heere ghebetert hadde dat hire an
misdaen hadde\') ende nochtans sal die bailiu van
Medenblyc Heyn Loeien zoens kinder houden ende
vrijen in desen erve voers.

Dit segghen word gheseit des Vridaghes na Pinxster
anno xc.quot;

Eenige weezen klagen dus bij hun beschermer, den
Graaf, over het feit, dat aan hen onrechtmatig het on-
roerend goed van hun Vader in \'t Baliuwschap van
Medemblic ontnomen is en dat „Claes Coppen zoens
erfnamenquot; dat nu ,,bezittenquot;. Hier is dus \'t woord
„bezittenquot; in zuiver feitelijken zin gebruikt, want de
weezen ontkennen juist alle recht van de „erfnamenquot;
op dit goed.

De ..erfnamenquot; brengen hiertegen in. dat het goed aan
den Graaf gekomen is krachtens verbeurdverklaring
en daarna rechtmatig op hen is overgegaan, omdat
Claes, hun rechtsvoorganger, het van de Grafelijkheid
gekocht had, waarvan hij een Grafelijke koopacte
bezat.

De Graaf laat een waarheid bezitten over de bewe-
ringen van beide partijen. Op grond van hetgeen bij
dit onderzoek blijkt, geeft de Graaf een uitspraak vol-
gens het recht van het Balliuwschap Medemblic. welke
een schikking bevat. De door den Graaf opgelegde

n.1. door zijn ongehoorzaamheid aan een Grafelijk bevel.

dading houdt in, dat de weezen weliswaar het land
terugkrijgen, maar aan de „erfnamenquot; de geheele
koopsom, waarvoor deze laatsten het land van de Gra-
felijkheid gekocht hebben, moeten terugbetalen. De
Graaf behoudt dus de som, die hij indertijd voor het
goed gekregen heeft.

De weezen moeten het geld betalen in den ban, waar
het goed gelegen is, ten overstaan van den rechter.
Daarna moeten de ,,erfnamenquot; de koopacte afgeven en
afstand doen van het recht, dat zij van de Grafelijkheid
op het land verkregen hebben en de weezen dit
voortaan laten gebruiken. De vernietiging van het
koopcontract geschiedt dus gerechtelijk, nadat de
Graaf den verkoop door de Grafelijkheid heeft teniet
gedaan. De genoten vruchten mogen de „erfnamenquot;
echter behouden, want de erflater had het goed eerlijk
gekocht, terwijl het klaarblijkelijk onzeker was, of het
goed met recht aan den Graaf was gekomen.
Vervolgens wordt er een sanctie gesteld op het niet
nakomen van \'s Graven uitspraak. Ingeval een van de
„erfnamenquot; onwillig is om aan deze uitspraak te vol-
doen, zal de Balliu van Medemblic hem moeten dagen
om in den Haag te komen en aldaar in gijzeling te
blijven, totdat hij aan den Graaf gebeterd heeft, voor
wat hij misdaan heeft. Het niet nakomen van \'s Graven
uitspraak wordt dus als een misdrijf beschouwd.
In ieder geval zal de Balliu van Medemblic de weezen
jn het land zetten, houden en beschermen,
\'s Graven uitspraak wordt weer „seggenquot; genoemd,
terwijl het een geval is van rechtspraak door den Graaf
op klacht van ééne partij, waartoe de Graaf bevoegd
is, omdat de klagers weezen zijn. Ook hier blijkt weer

dat „seggenquot; ruimer is dan arbitrale uitspraak.
De toewijzing van het land draagt een petitoir karak-
ter, zooals wij kunnen opmaken uit het verloop van de
zaak en uit het ontbreken van een possessoire clausule.
Het vervolg van deze zaak vinden wij in het Memoriale
B. D. f, 12 v°., op den ó^en Mei 1395\'), alleen treedt
hier in plaats van de kinderen van Heyn Loelenzoon
de weduwe van één van diens zoons op:
„Albrecht enz. doen cont allen luden, dat wy alsulke
huysinge ende lant als dair Hille, Dirc Heyn Lolen
zoens wijf, ende Claes Coppen zoens kinder om ge-
sceelt hebben ende Heynen Lolen zoen, Dircs voirscr.
vader, toe te behoren plach, toegevonden hebben Hillen
voirscr. naden besten reden ende bescheyde dat wy
dair of aen beyden siden mit onsen Rade gehoirt
hebben.

Ende ombieden ende bevelen onsen bailiu van Meden-
blic die nu is of namels wesen sal, dat hi de voirs.
Hillen in der huysinge ende lande voirscr. sowaer dat
in sinen bedrive gelegen is, houden ende starke van
onser wegen, sodat sij die redeliken gebruken moge als
horen eijgenen goede jegen enen ijegeliken die hoir
dair in hinder of moynisse doen woude.
Gegeven in den Hage opten Visten dach in Meye
Anno xvc°.quot;

De weduwe heeft waarschijnlijk een klacht ingediend
bij den Graaf, als zijnde haar beschermer.
De twist gaat over een huis en land, allodiaal goed, dat
aan haar schoonvader heeft toebehoord en waaruit
klaarblijkelijk haar aandeel in diens nalatenschap be-

Volgens een afschrift gemaakt door Mr. Th. van Riemsdijk.

staat. De Graaf wijst het huis met \'t land toe aan de
weduwe, „na den besten redenquot;, d.w.z. onafhankelijk
van het landrecht en „na den beste bescheydequot;, d.w.z.
op grond van het beste bewijs, dat Graaf en Raden
daarover gehoord hebben. Tusschen partijen was het
bewijs dus beslissend.

De Graaf beveelt aan den Baljuw van Medemblic om
de weduwe in het goed te houden en te beschermen van
zijnentwege tegen een ieder, die haar daarin „craftquot;
of hinder zou willen doen.

De toewijzing draagt een petitoir karakter, in overeen-
stemming met het feit, dat het geleverd bewijs afdoende
is geweest.

Een volgende procedure over onroerend goed van een
weduwe, welke plaats vond in het jaar 1397, treffen
wij aan in het Memoriale B. E. f. 28^).
Het verslag daarvan luidt:

„Up Sinte Martijns avond anno xcvii soe wart over-
dragen mit mijns heeren Rade, alse den heer van
Arkel, den heere van Gommengijs, den heere van Eg-
monde, heeren Claes van Cortkeen, den heere van der
Merwede, ende andere mijns heeren clerken (n.1. „van
rechtequot;), van alsulken ghescele alse is twisken heeren
Aernd van Ghiesen, ende Heylwijch Vos wedewije,
ende Jan hoeren soen, roerende van enen uterdijc,
gheleghen twisken Willemswaert van Besoyen, ende
heer Aernds waert van Ghiesen.
Aenghesien suiker vonnisse, als mijns heeren manne
daer of ghewijst hebben, ende hi goede brieve of heeft,
dat heer Aernd voers. in den voers. goede bliven\'\') sal

Volgens een afschrift gemaakt door Mr. Th. van Riemsdijk.
Hij is dus blijkbaar in het feitelijk bezit.

ter tijt dat hire voer minen heere ende sinen mannen
mit beteren recht uutgewonnen worde.quot;
De Graaf en zijn Raad, waaronder ook rechtsgeleerden
worden genoemd, doet uitspraak in een geschil over
een uiterwaard tusschen een weduwe en een edelman.
Het ligt voor de hand, dat de weduwe een klacht bij
den Graaf heeft ingediend. Het is dus blijkbaar weer
gewone rechtspraak door Graaf en Raden op éénzijdige
klacht, waarbij \'s Graven competentie voortvloeit uit
zijn beschermerschap van personae miserabiles.
Kennelijk was de uiterwaard een leen, want vroeger
was er een vonnis over gewezen door \'s Graven
mannen. Op grond van dit vonnis, waarvan de edelman
een authentiek afschrift bezit, wijst de Graaf met zijn
Raad hem het goed toe, totdat hij er voor den Graaf
en zijn leenbank met „beteren rechtequot; uitgewonnen
wordt.

Wij vinden in dit stuk dus een scherpe scheiding van
„Radenquot; en „Mannenquot; ten opzichte van hun beider
bevoegdheid. Vroeger was er over dezen uiterwaard, die
een Grafelijkheidsleen is, geprocedeerd voor de leen-
bank, den ordinaris rechter voor een leenzaak, zoo-
als ook blijkt uit \'t feit, dat de uitspraak „vonnissequot;
heet. Nu echter in een ander proces over het zelfde
goed een der partijen een weduwe is, die zich op den
Graaf beroept, komt de zaak voor Graaf en Raden, die
nu de competente rechters zijn. Aan het slot van het
stuk wordt gezegd, dat een eventueel volgend proces
over het goed weer voor de leenbank komen zal. Er
wordt dus blijkbaar gedacht aan een proces, waarbij
geen persona miserabilis betrokken is.
^et de toevoeging: „ter tyt toe, dat hi er voer minen

beere ende sinen mannen mit beteren Recht uutgewon-
nen wordequot;, doelt men dus op een uitwinning door
derden en niet door de tegenpartij, de weduwe. Het is
dus geen possessoire clausule, maar de bij leen gebrui-
kelijke beperking, dat het recht van den beleende slechts
geldt: „behoudens een yegelick sijns rechtsquot;. Het toe-
gekende recht draagt dus een petitoir karakter; het
bewijs door den edelman geleverd, wiens overgelegde
schriftelijke titel bestond in het afschrift van een vonnis
van de leenbank, was blijkbaar afdoende.
Op 26 October 1399 treffen wij weer een zaak aan over
onroerend goed van een weduwe, welke staat opge-
teekend in het Memoriale B. M. f. 67
„Albrecht enz. doen cont allen luden, want Vrouwe
Aleit heren Willems weduwe van Cronenburch ende
Willem van Wendelsnesse, ons onderwyst hebben mit
goeden brieven, hantvesten ende betone, dat die vis-
scherie gelegen van Dordrechtsmonde uutwairt ten
Wail toe, dair \'t ambocht van den Dubbeldam ende
van der Mijl gelegen of is aen die Zuytzide, ende
Zwindrecht aen die Noirtzide, hun luden toebehoirt
ende nyement anders.

Ende ombieden ende bevelen onsen bailiu van Zuyt-
hollant die nu ter tyt is of namaels wesen sal. dat hi
der Vrouwen van Cronenburch ende Willem voirn.
sette in den besitte van der voirs. visscherie, ende dair
in houde ende starcke jegens enen ygeliken, wie hi
Wair, die him der visscheriën voors., jegen Vrouwe
Aliden ende Willem voirn. onderwinden of aentasten
wilde. Ende hunluden of doen willen, crachte ende

Volgens een afschrift gemaakt door Mr. Th. van Riemsdijk.

geweit, ter tijt toe, dat si uter voirs. visscheriën voir ons
ende voir onsen Rade mit beteren recht gewonen wor-
den. Ende des niet en laet (n.1. de Baljuw van Zuid-
Holland).

Gegeven te Dordrecht upten xxvi^^^ dach in Octobri
Anno xcix.quot;

De weduwe van Heer Willem van Cronenburch wendt
zich samen met een edelman, die mogelijk haar broer is,
tot den Graaf en toont dezen aan met in orde zijnde
schriftelijke titels, dat een visscherijrecht, een onroe-
rend recht, hun toebehoort. Er wordt niemand genoemd,
die daar inbreuk op maakt. Vermoedelijk weten zij
echter, dat iemand van plan is hun visscherij aan te
tasten. Mogelijk is dit reeds gebeurd, maar willen zij
dien persoon hiervoor niet bij den Graaf aanklagen. De
requestranten hebben zich klaarblijkelijk tot den Graaf
gewend, om van hem een erkenning van hun goed recht
te verkrijgen en deze verklaring tegen hun anonieme
tegenpartij uit te spelen. De Graaf geeft deze erken-
ning. Zij draagt een possessoir karakter, want zij geldt
„ter tijt toe, dat si uter voirsz. visscherien met beteren
recht gewonnen worden,quot; waarbij gedacht wordt aan
uitwinning door hun anonieme tegenpartij. De reden
voor het voorloopige van deze toekenning, ofschoon er
goede titels zijn overgelegd, ligt in de afwezigheid van
de tegenpartij. Het door de requestranten geleverd
bewijs, hoewel oogenschijnlijk afdoende, geeft slechts
een éénzijdige belichting van de zaak, en bijgevolg is
de mogelijkheid van beter bewijs door de anonieme
tegenpartij niet uitgesloten. Er is dus slechts grond
Voor een possessoire toewijzing. De eventueele peti-
toire uitwinning moet ook plaats vinden „voir ons ende

voir onsen Radequot;. De Graaf kent zich hiervoor dus
competentie toe, en wel omdat het proces gaan zal
tegen een weduwe.

De Graaf beveelt aan den betrokken Baljuw om de
requestranten te stellen „in den besittequot; van de visscherij
en ze daarin te handhaven en te beschermen tegen een
ieder, die hun daarin „crachtquot; wil doen. We zien dus,
dat de possessoire bescherming zich hier uit in een
„afdoenquot; van „craftquot;.

Een geschil over onroerend goed van een weduwe,
dateerend uit later tijd, is de zaak „Roerende Jonc-
frouwe Pieter Gheryts weduwe, contra Aelbrecht van
Raephorstquot; van 4 Januari 1427, te vinden in het XVH
Memoriale f. 16

„Philips enz. doen cond allen luyden, want Pieter
Gherijts weduwe van den Poele ons oitmoedelic ende
clagentlic te kennen gegeven heeft, hoe dat Aelbrecht
van Raephorst, hair broeder, haer ontweldicht ende mit
crafte (doorgehaald: mit onrechte hant) ontneemt al-
sulke goede als hair van haren ouderen achtergebleven
sijn, die sij x of xij jaren rustelic ende vredelic gebruyct
ende beseten heeft®) (doorgehaald: boven dat hy se
noch mitten lantrecht noch niet dair uytgewonnen en
heeft) sonder yemants wederseggen.
T welke ons zeer vreemde (d.i. bevreemd) heeft ende
wij in geenrewijs van hem lyden willen.
Bevelen dairom mit Sonderlingen ernste Aelbrecht van
Raephorst voirscr. dat hy syn hande van den goede
voirscr. trecke ende alle gewelt äff doe ende haar die

Volgens een afschrift gemaakt door Mr. Th. van Riemsdijk,
hier is bezitten kennelijk gebruikt in den zin van rechtsuitoefening
zonder meer.

voirscr. goede rustelic ende vredelic voirtaen late ge-
bruken ende besitten, sonder hem dier in enigerwys
meer te onderwinden also lief als hem onse hulde
is\'), ter tijt toe dat hij ze mitten lantrecht naden cus-
tume van den lande (n.1. waar het goed gelegen is)
dair uutgewonnen sal hebben.

Ontbieden voirt ende bevelen enen ijgeliken, die die
selve goede gebruyct off in pachte onder hem heeft
ende eiken van hem bysonder mit groten ernste, dat
sy in die voirscr. goede niemant en kennen noch enich
geit van pacht off van renten en geven dan der selver
Pieters weduwe voirgen. off hair gewairden boden, ter
tyt toe dat Aelbrecht voirscr. se uut die voirscr. goede
mitten lantrecht gewonnen sal hebben als voirscr. is.
Want wair \'t dat sij hier en boven yemant anders enich
geit geven van den voirs. goede, dat en soude ons niet
te wille wesen mer wouden hem dat ander werve tot
behoiff Pieters weduwe voirscr, weder doen affnemen
ende betalen, ende hem dairtoe dat doen beteren tegens
ons van der Overhoericheyt sonder verdrach.
Gegeven tot Leyden ini dage in Januario Anno xxvij
secundum cursum.quot;

Er is dus geschil tusschen de weduwe van Pieter van
den Poele en haar broer Aelbrecht van Raephorst
over allodiaal onroerend goed. Beide partijen zijn ver-
moedelijk edelen.

De weduwe dient een klacht in bij haar specialen be-
schermer, den Graaf, inhoudend, dat Albrecht van
Raephorst haar het onroerend goed, dat haar ouders
aan haar hebben nagelaten, met geweld heeft ontnomen

) ..huldequot; is volgens Verwijs en Verdam: goede gezindheid.

en haar daar dus „craftquot; aan heeft gedaan. Deze goe-
deren heeft zij vóórdien tien of twaalf jaar rustig en
ongestoord bezeten, zonder dat iemand daartegen op
is gekomen en ook zonder dat Aelbrecht van Raephorst
ooit getracht heeft haar deze ten landrechte af te
winnen. Dit vormt een aanwijzing voor haar goed recht
op deze goederen.

De Graaf berecht dus ook deze zaak weer als uit zich-
zelf competent rechter, op klacht van ééne partij, waar-
toe hij bevoegd is, omdat het een geschil betreft, waarbij
de verontrechte een weduwe is.

De Graaf decreteert, dat hij een dergelijke geweldda-
dige bezitsontzetting, en dat nog wel aan het goed van
een weduwe, niet zal dulden. Hij beveelt daarom
Albrecht van Raephorst ten strengste, om hiermee op
te houden, zijn handen van het goed in kwestie af te
trekken en de weduwe deze goederen voortaan rustig
en ongestoord te laten bezitten. Weigert hij dit dan
verbeurt hij \'s Graven „huldequot;.

Het goed in kwestie wordt dus aan de weduwe toege-
wezen op grond van haar veeljarig ongestoord bezit. Zij
heeft hierdoor haar recht echter niet afdoende bewezen,
zoodat de mogelijkheid van beter bewijs door de tegen-
partij nog openstaat. Daarom wordt het goed haar ten
possessoire toegewezen. Haar recht geldt, totdat Ael-
brecht haar ten landrechte, dus voor het ordinaris
gerecht, het goed afwint, m.a.w. tot hij er haar ten
petitoire uitgewonnen heeft.

Vervolgens beveelt de Graaf aan alle derden betrokke-
nen, zooals bijv. pachters van het goed, om alleen de
weduwe als de gerechtigde te erkennen, en aan haar
alleen de pacht te betalen.

Handelt iemand hiermee in strijd, dan zal de Graaf
zich daar niet bij neerleggen, maar hem de aan een ander
betaalde pacht ten tweeden male — maar nu aan de we-
duwe — laten betalen. Bovendien zal de Graaf de over-
treders daarvoor doen beteren „tegens onsquot;, omdat
zij ongehoorzaam zijn geweest aan een Grafelijk bevel,
en wel „sonder verdrachquot;, d.w.z. zonder dat de straf
op een accoordje gegooid zal worden. De Graaf heeft
dus weer vele pijlen op zijn boog, om zijn uitspraak ten
uitvoer te leggen.

Een proces over het vruchtgebruik voor een weduwe
dat uit denzelfden tijd dateert, en wel van 6 November
1428, wordt beschreven in het Ie Memoriaal Rosa
f. 20\'):

„Gerijts van Keylesteyns wijf duwarije roerende.quot;
„Item upten vilten dach in Novembri (1428) is over-
dragen biden raide van der duwarye van Foeysen
Geryts wive van Keylesteyn, van sulken geschille als
heer Jan die bastairt van Bloeys ende hi (n.l. haar man)
onderlinge dair aff uutstaende hadden, te weten:
Want heer Jan voirs. mit Gerijts quitancien ende syns
wijfs bewyst van xx jair lang off meer, dat Foeyse mit
XV nobelen tsjairs betailt is, ende sij heeren Jan dair
mede quijtgeschouden hebben na inhout derzelver qui-
tancien, so sal heer Jan dairom wezen ende bliven in
sulken besitte, als hi voir dairin geweest is, toter tijt toe
dat Gerijt off syn wijf heeren Janne mit beteren recht
biden rechte van den lande dair die goede gelegen sijn,
mogen uutwinnen.quot;

\'s Graven Raad doet hier uitspraak in een geschil over
Uitgave blz. 13.

den lijftocht voor een weduwe, bestaande uit allodiaal
goed. De tegenpartij is een machtig edelman, die be-
weert, dat hij, tegen betaling van een bepaalde som.
een gebruiksrecht op het goed heeft. De zaak is waar-
schijnlijk voor den Raad aanhangig gemaakt door een
klacht van Foeyse. want van een ..geblijfquot; blijkt niets.
Het is dus gewone rechtspraak, waartoe de Raad
bevoegd is van \'s Gravenwege, als waarnemer van diens
functie\'s.

Merkwaardig is, dat wij hier weer een uitbreiding vin-
den van het begrip persona miserabilis, want de vrouw,
aan wie de lijftocht gemaakt is, wordt door den Raad
behandeld alsof zij reeds weduwe ware, immers op
klacht van haar berecht de Raad het geschil over de
haar gemaakte goederen.

De edelman, die het recht op \'t goed uitoefent, levert
bewijs door kwitanties, loopende over meer dan 20 jaar.
inhoudend, dat hij aan zijn jaarlijksche verplichtingen
jegens Foeyse en haar man voldaan heeft en zij hem
daarvoor gekweten hebben. De edelman had het goed
blijkbaar in erfpacht of in een dergelijke rechtsverhou-
ding. Hij bewijst dus. dat hij meer dan twintig jaar het
recht ongestoord heeft uitgeoefend.
De Raad beslist op grond hiervan, dat hij in het bezit
blijven zal. totdat zijn tegenpartij hem daar ..mit beteren
rechtequot; uitwint. De toekenning door den Raad is dus
possessoir.

De petitoire uitwinning, die nog volgen kan. zal plaats
vinden voor het landrechtelijk gerecht, waaronder de
goederen gelegen zijn, n.1. voor het ambachtsgerecht.
De Raad beveelt hier aan Foeyse om haar eventueele
actie in te stellen bij het gewoon gerecht en zich niet

bij preventie op den Raad te beroepen. Zij zou dit laatste
kunnen doen, omdat de Graaf het begrip weduwe dik-
wijls uitbreidt ten bate van met een lijftocht begiftigde
vrouwen, om den haar gemaakten lijftocht te bescher-
men, door te fingeeren, dat zij reeds weduwen zijn.
We zien hier duidelijk de differentiatie in possessoire
en petitoire rechtsmacht opkomen. De Raad voelt zich
de possessoire rechter, in tegenstelling tot de gewone
gerechten, die ten petitoire rechtspreken.
Ons laatste proces over onroerend goed van een we-
duwe dateert van 11 Januari 1431 en is te vinden in het
Ie Memoriaal Rosa, f. 74
„Roerende Willems Weduwe van Pollanen.quot;
„Philips enz. doen cond allen luden, want Joncvrouwe
Godelt, weduwe Willems van Polanen langetijt oot-
moedelic vervolgt heeft onser liever ende geminder
suster van Hollant (d.i. Jacoba) ende onsen getrouwen
Guvernoirs Tresorier ende Raide, dagende over onsen
getrouwen den Burchgrave van Montfoirde van dat hy
hair soude veronrechten an die ambochtsheerscappie,
renten, thienden, ende anders horen toebehoren van den
Nyewenveene ende haer ende haren kinde aenbestorven
sijn by dode Willems voirn.

Om welc vervolgs wille wy mit onsen brieven ontboden
hadden den voirgen. Burchgrave dairomme te comen
by onsen Guvernoirs Tresorier ende Raide voirscr. om
him te verantwoirden up die voirs. beclaechten, die des
verseten heeft.

Soedat onse Rade voirscr. dair omme ontboden hadden

) Volgens een afschrift gemaakt door Mr, Th. van Riemsdijk

bij hun te comen die ondersaten van den Nyewenveene
die die voirscr. goede besitten ende gebruyken die dair
aff gethuycht hebben by horen eede, dat sy nye verhoirt
noch geweten en hebben, dat die Burchgrave voirn. him
die voirs. goede onderwonden, beseten, noch gebruijct
heeft, mer die beseten ontfangen ende gebruijct heeft
Willem van Polanen, rustelic ende vredelic syn leven
lanc, ende nae synre doot Jone f rouwe Godelt mit haren
kinde twe jare lanc ende ter tyt toe dat die zoene
tusschen onser liever suster van Hollant ende ons
wtgesproken wart, ende nae der selver zoene sy mit
haren kinde die voirscr. renten ontfangen ende gebruijct
heeft van enen helen jare. Des dair nae die voirs.
burchgrave him die voirs. goeden en renten heeft wil-
len onderwinden ende gebruycken.
Soe ist dat wij dair om met onsen Rade overdragen
ende gesloten sijn ende willen dat die voirgen. Jone-
frouwe Godelt die voirs. ambochtsheerscappie renten
ende goeden weder aenvaerden, hebben, besitten, ende
gebruijken sal, mit haren kinde rustelic ende vredelic
gelyken sij die beseten, ontfangen ende gehadt heeft
als voirscr. is, ter tyt toe dat die Burchgrave voirn.
hair mitten rechte dair uutgewonnen sal hebben.
Ontbieden dair omme ende bevelen den scout, scepenen
ende gemenen goeden luden van den Nyewenveene,
dat sij Joncfrouwe Godelt voirn. ende haren kinde in
die voirs. ambochtsheerscappie renten ende goeden
houden ende stercken ende hair die laten uutreyken
ende gebruyken inder manieren voirscr.. sonder yemant
anders betalinge dair aff te doen, ter tijt toe dat die
Burchgrave voirn. hair mit beteren rechte ende besceyde
dair uutgewonnen sal hebben, gelyck voirscr. staet

Ende des niet en laten, want wy \'t also gedaen willen
hebben.

In oirconde gegeven xi dage in Januario anno xxxi
secundum cursum.

Hier by ende over waren heer Philips van Borselen en
Florens van Borselen, Guvernoirs, die heer van Eg-
monde, heer Willem van Egmonde, heer Jan die bastert
van Bloys, Boudyn van Zwieten, Tresorier, broeder
Jan van Neck, prior, Helmich van Doirnick ende
Florens van Kijfhoeck, Raide van Hollant.quot;
De weduwe van een aanzienlijk edelman dient een
klacht in bij de landsvrouwe en de Raden tegen den
Burggraaf van Montfoort, wegens onrecht haar gedaan
aan de ambachtsheerlijkheid en de ambachtsgevolgen
van Nieuwenveen, m.a.w. wegens inbreuk op onroe-
rende rechten aan haar toebehoorend. Wij hebben hier
weer een geval van rechtspraak door Graaf en Raden
op klacht van ééne partij, waarbij de beklaagde met of
zonder zijn goedvinden door den Graaf en zijn Raad
wordt berecht.

Op grond van deze klacht ontbiedt de Graaf den
Burggraaf voor zijn Raad om zich te verantwoorden
over het hem ten laste gelegde. De Burggraaf geeft
echter geen gehoor aan dezen oproep. Hij is dus con-
tumax, want hij was verplicht om in dezen voor den
Raad terecht te staan.

De Raad ontbiedt nu de onderzaten uit het ambacht,
die de goederen in gebruik hebben. Het is dus een
geval van volkomen moderne bewijsvoering, waarbij de
rechter allerminst lijdelijk is. De rechter roept op eigen
initiatief getuigen in modernen zin op, d.w.z. personen,
die van de zaak op de hoogte zijn, om zich een eigen

oordeel over de waarheid in deze zaak te verwerven.
De onderzaten van Nieuwenveen getuigen onder eede,
dat de betwiste goederen bij hun weten vroeger nooit
in het bezit van den burggraaf zijn geweest, maar dat
integendeel Willem van Polanen zijn leven lang, en
na diens dood zijn weduwe, in het rustig genot van
deze goederen is geweest tot in \'t jaar 1429. Pas
daarna heeft de Burggraaf zich van die goederen mees-
ter gemaakt.

Uit deze getuigenis blijkt dus, dat de weduwe en haar
rechtsvoorganger gedurende langen tijd het recht
ongestoord hebben uitgeoefend. Dus heeft de weduwe,
op grond van deze langjarige ongestoorde uitoefening,
recht op possessoire bescherming.
Daarom beslissen Graaf en Raden, dat de weduwe in
het genot van deze goederen hersteld zal worden, en
deze ongestoord zal bezitten, totdat de burggraaf er
haar „mitten rechtequot;, dat wil hier zeggen: ten petitoire,
uitwint.

Het petitoir proces zal vermoedelijk plaats hebben voor
schout en schepenen van Nieuwenveen (voor zoover de
goederen ten minste allodium zijn) als zijnde deze de
ordinaris rechter voor onroerend goed, behoudens de
mogelijkheid, dat de weduwe zich weer bij preventie op
haar specialen beschermer, den Graaf, beroept.
Aan het slot van het stuk gebiedt de Graaf het gerecht
van Nieuwenveen om mee te werken aan de uitvoering
van deze beslissing.

Ook in later tijd treffen wij talrijke zaken aan, waarbij
Weduwen en weezen betrokken zijn. Zoo vinden wij
in het 1ste Memoriaal Rosa, f. 185 v°. een proces van

4 October 1434\'), waarbij de eischeres een weduwe is.
Het stuk is getiteld:

,:t Gescheyt tusschen Joncfrouwe Belije van Haerlem

ende Pilgrom Loefs zoenquot; en luidt:

quot;Alzoe joncfrouwe Belije van Haerlem, Philips Hu-

genszoons weedwij, beclaicht hadde Pilgrom Loefszoon

voor den Rade myns genadigden heren gecommitteert

ten saken van Hollant, dat die selve Pilgrom hair mit

foirtze onthielt enen tijende, gelegen tot Heylo, die sij

van den voirnoemden Pilgrom sculdich was te leen te

houden, ende die selve tyende beseten hadden rustelic

een deel jaeren, totdat sij mit Philips Hugenszoon,

haren man, uut den lande getogen was, om des oorlogs

wille, seggende dat sij na uutwijsingen der zoene, ge-

maict tusschen mynen genadigen heren ende mynren

genadigen vrouwen van Oistervant {d.i. Jacoba),

sculdich was te comen in den besitte van den voirsz.
tijende.

Wairup Pilgrom voirn. antwoirde, dat die voirsz. tijende
hem mit rechte toebehoirde, alsoe die an hem bestorven
was na uutwijsinge der hantvesten, die dairaf waren
van outs. Ende seyde voirt: al was \'t, dat sy den voirsz.
tyende een wyl tijts bezeten ende gebruyct hadde, dat
sij dat mit onrechte gedaen hadde, want de voirsz.
tiende na den ouden brieven up hair nyet besterven en
mochte van haeren broeder, dair sij hair af vermat, dat
hy (n.1. de tiend) haer anbestorven was.
Welke bedachte ende antwoirde gehoirt, myns gena-
digen heren Raide hebben gewijst:
Alsoe Joncfrouwe Belye voirsz. den voirsz. tyende

Uitgave blz. 122.

besät voir den oirloge, gelyc Pilgerom voirnoemd selve
bekent heeft, dat sij, nae uutwysinge der zoene voirsz.
wesen sali in sulken bezitte van den voirsz. tijende, als
zij was eer sij mit Philips Hugenszoon, hoeren man
voirsz. uut den lande toich, ende dat sali wesen, be-
houden Pilgerom voirn. sijns rechts ende enen ijegeli-
ken sijns rechts.

Dit is gedaen bij mijnen heren van Santez (den Stad-
houder) ende de Raden upten Hilden dach in Octobri
Anno Mcccc vier ende dertich.quot;
De weduwe klaagt dus bij den Raad, dat Pilgrom
Loefszoon haar gewelddadig een tiend onthoudt. Zij
meent n.1. recht te hebben om deze tiend van Pilgrom
Loefszoon te leen te mogen houden. Zij heeft deze tiend
dan ook eenige jaren rustig en ongestoord bezeten,
hetgeen een aanwijzing vormt voor haar recht daarop
en een grond is voor possessoire bescherming. Dit bezit
heeft geduurd, totdat zij wegens den oorlog tusschen
Philips en Jacoba gevlucht is. Zij stelt nu, dat zij
volgens het zoenverdrag van Delft recht heeft om op
haar goederen terug te keeren, en dus ook de tiend
weer te bezitten.

Pilgrom voert hiertegen aan, dat deze tiend hem
rechtens toebehoort, aangezien deze krachtens erfrecht
aan hem gekomen is, zooals blijkt uit de bestaande
schriftelijke titels. Verder betoogt hij, dat de weduwe,
al heeft zij de tiend een tijd lang bezeten, dit onrecht-
matig gedaan heeft, zoodat haar beroep op langdu-
rige, feitelijke uitoefening geen waarde heeft. Immers
de tiend mocht, volgens de oude schriftelijke titels, niet
quot;^\'an haar broer op haar vererven.
De Raden wijzen, dat de weduwe, aangezien zij de

tiend vóór den oorlog bezat, zooals de tegenpartij zelf
erkend heeft, ingevolge de bepaling uit het zoenverdrag
van Delft, hersteld zal worden in het bezit van de tiend.
Dit alles zal echter gelden „behouden Pilgerom voirn.
syns rechtsquot;. De toewijzing aan de weduwe draagt dus
een possessoir karakter, want er wordt rekening ge-
houden met de mogelijkheid van beter recht van haar
tegenpartij. Tevens worden eventueele rechten van
derden voorbehouden. De uitspraak van den Raad
werkt dus alleen tusschen partijen, evenals onze tegen-
woordige gerechtelijke beslissingen, welke ook aan
derden noch nadeel, noch voordeel kunnen toebrengen.
Een dergelijke zaak, ditmaal echter een wees betref-
fend, vinden we op fo. 189 v°. van het eerste Me-
moriaal Rosa\'), in dato 12 October 1434:
„Also Bertout Janszoon van Alcmair, van Pouwels
Rollen outste zoens wege (blijkbaar een minderjarige
wees), dair hy een oom of is, geclaecht heeft myns
genadichs heren Rade over Jacob Jan Melyszoens vdjf
van Hoirne, die een oude moeye is van Pouwel Rollen
voirn., overmits een stuck lands van omtrent 4 mergen,
gelegen tot Wognem, dat men van outs te leen te
houden plach van der hofstede van Cronenborch, dat
Jacob Janszoens wijf mit onrechte besitten soude, als
Bertout Janszoen van sijns nevenwegen claechde.
Ende hebben dairom beyde partiën upten Xllsten dach
van Octobri anno xxxiiii, uut scryven van mynen ge-
nadigen here geweest in den Hage tegen malcanderen
ter andwoirde voir den Raide myns genadichs heren,
gecommitteert ten saiken van Hollant, te weten Bertout

) Uitgave blz. 128.

Janszoon, gemachticht van sijns neven wegen Pouwels
Rollenszoon ende Jacob Janszoon wyfs zoen, ge-
machtigt van sijnre moeder wegen. Ende hebben elc
hoir bethoon ende brieve, die sy seggen hebbende van
den lande voirsz., getoont voir den Raide voirsz., die
vaste den eenen brief over den anderen ende oic\'den
eenen tegeri den anderen gegeven sijn bij den leenheer.
So is \'t dat die voirn. Raide up die aensprake ende
geschillen van beiden der partiën voirsz. geoirdineert
ende gewijst hebben, dat sij voir hoiren leenheer, te
weten heren Heinrick van Cronenborch hoir bescheyt
ende betoon bringen sullen ende dairof recht voir him
nemen ende gevenals dairtoe behoren sal. Behou-
delic, ist dat myn genadige heere eenige brueken,
dairof roerende, te heesschen heeftdie houden die

Raide voirn. an him om die te verhalen als tijt ende
wyle wesen sal.

Ontbieden dairom ende bevelen die voirsz. Raide van
mijns genadigen heren wege den voirsz. heren Heyn-
rick van Cronenborch, dat hij mit syn leenmannen den
voirsz. partiën, so wanneer hy hoir besceijt ende be-
thoon duersien sal hebben, een onvertogen recht ende
vonnisse doet, als hy van rechtswegen bevijnden sal.
datter toe behoirt gedaen te wesen.quot;
Er wordt dus bij den Raad een klacht ingediend door
den voogd van een minderjarigen wees tegen de vrouw
van Jan Melijszoon, die een oudtante is van den pupil.
Het geschil loopt over een stuk land. een leen van de
hofstede van Cronenburg. Volgens de klacht van den

„recht nemen ende gevenquot; wil hier zeggen: te recht staan
) n.1. wegens mogelijke „craftquot;.

voogd zou de oudtante dit land onrechtmatig bezitten.
Door een Grafelijk bevel worden beide partijen voor
den Raad ontboden; het is dus weer een dagvaarding
op klacht van ééne partij. De Raad is in deze zaak com-
petent, omdat de bezitsontzetting een minderjarige wees
treft, welke zich bij den Raad beklaagt. Beide partijen
verschijnen voor den Raad, voeren hun mondelinge
argumenten aan en leggen de titels over, die beiden van
het land in kwestie hebben. Immers, daar het proces een
leengoed betreft, moeten beiden in het bezit van schrif-
telijke titels zijn, want zonder titel heeft men bij leen
geen kans op toewijzing, zelfs niet ten possessoire.
Er blijkt, dat de brieven van beide partijen, welke deels
gelijkluidend, deels tegenstrijdig zijn, alle afkomstig
zijn van den Leenheer. De oorzaak van het geschil ligt
dus bij hem. De Raad weet er geen weg mee en ver-
wijst partijen naar hun leenheer, om voor diens leen-
bank te procedeeren. Dit kan, omdat het een echt
leengeschil is, en de Raad weet op die manier van
deze netelige zaak af te komen.

Indien echter mocht blijken, dat een der partijen jegens
den Graaf gebreukt heeft, bijv. omdat hij „craftquot; heeft
gedaan, dan behoudt de Raad zich voor om boete te
eischen ten bate van den Graaf en de breuk te berech-
ten. De Raad is hiervoor competent met uitsluiting van
andere gerechten, omdat boete vorderen wegens een
breuk tegen den landsheer „\'s Graven heerlijkheid
roertquot;.

Tenslotte bevelen de Raden uit naam van den Graaf,
die tot taak heeft te zorgen, dat ieder krijgt, wat hem
rechtens toekomt, aan den Heer van Cronenburg, om
zijn leenbank de partijen „een onvertogen rechtquot;

te doen, op grond van beider mondeling en schriftelijk
bewijs.

Hoewel de leenbank van Cronenburg het ordinaris
gierecht voor deze zaak is, zien wij hier weer, dat de
Raden zich in principe competent achten, nu\'er over
deze zaak door een persona miserabilis een klacht bij
hen is ingediend. Hier blijkt duidelijk, dat de bevoegd-
beid van den Raad in deze zaken een competentie bij
preventie^ is, zooals wij die ook later aantreffen in de
instructie\'s t.a.z. van zaken van personae miserabiles.
Weer een bewijs, dat de instructies in wezen de op-
teekening zijn van beginselen, die reeds lang in de
rechtspraak van Graaf en Raden golden.
Een andere zaak, waarbij weezen betrokken zijn,
vinden we in het Ilïde Memoriaal Rosa, f. 19\'). Zij
dateert van 27 April 1435 en luidt:
»Roerende Heijnric Janszoon, den goudsmit, over een
zijde, ende Geryt Pieterszoon, heeren Evert die
bastairts knecht, up d\'ander zijde.quot;

„Also Gerijt Pieterszoon mitten leenrechte aengespro-
ken heeft voir Dirc van Santhorst, als leenheer, ende
den Mannen, een deel lants, dairof die voirsz. Geryt
Pietersz. meijnt, dat hy toe gericht is, overmits dat dat
Jeengoet wezen soude, als hy seyt.
Ende Heynric Jansz., die goutsmit, van synre broeder
kinderen wegen (die weezen zijn) hierom vervolcht,
ende den Rade myns genadichs heren te kenne gegeve
heeft, dat dit voirsz. lant toebehoeren soude, als hij seyt,
den voirsz. kinderen, die dat in erfpachte houden, ende
meynt dat dat dairom eygen goet is.

So sijn hierom up enen benoemden dach voir den Rade:
ontboden geweest Dirc van Santhorst ende Gerijt
voirnoemt, ter antwoirden tegen Heynric Jansz.
Mer want die partijen in geschille syn om die kennisse
van deser sake, ende men die tot deser tijt so haestelic
niet en heeft bescheiden können, overmits dat myn
heer van Santes wechvairdich is, (d.w.z. op het punt
staat om af te reizen), ende die zake wail tyt eijsschet,
so is deze zake heerlike (?) uutgeset, behoudelic enen
yegeliken sijns rechts, tot Sinte Jacobsdage toe naist-
comende.

Gedaen by minen here van Santes, den heere van
IJselsteyn, meester Henric Uten Hove, Boudyn van
Zwieten, Jan van der Mye ende Jan die Witte, in den
Hage XXVII dage in April.quot;

„Hierup is gescreven den mannen, dat sij t recht:
hierup laten staen ten dage toe voirsz., overmits
dat partijen in geschille syn van der kennisse, ende
dit weeskinderen ancleeft, ende om te voirhoeden,
dat men in gheen pleyten en valle.quot;
De kwestie is dus als volgt: Geryt Petersz. heeft een
stuk land ten leenrechte aangesproken voor de leen-
bank van Santhorst, omdat hij meent, dat het een leen-
goed daarvan is en hij er recht op heeft. Deze actie is
gericht tegen eenige weezen, vertegenwoordigd door
hun voogd, Heynric Janszoon.

De voogd dient nu een klacht in bij den Raad, zeg-
gende dat dit land allodiaal goed is en aan de weezen
in erfpacht toebehoort. De Raad ontbiedt den Heer
Van Santhorst en Geryt Pietersz. om zich te verweren.

^ d.-w.z, over de vraag, welk gerecht competent is.

tegen het door den voogd gestelde. Het geschil loopt
over de vraag, of de leenbank, of wel de Raad be-
voegd is, hetgeen weer afhangt van het feit, of het goed
leen of allodium zal blijken te zijn. Een onderzoek eischt
dus veel tijd. Daarom stelt de Raad de zaak uit tot een
lateren datum. Tevens schrijven zij aan de mannen van
de leenbank van Santhorst om geen recht te doen,
voordat de competentievraag is opgelost.
Uit het feit, dat de Raden dezen brief niet aan den
leenheer, maar alleen aan de leenmannen richten, blijkt,
dat zij beseffen, dat een leenbank een ouderwetsch
gerecht is, waarin de mannen de vonniswijzers zijn,
terwijl de heer geen invloed heeft op de beslissing. De
Raden motiveeren dit bevel met de woorden: ,,overmits
dat dit (n.1. deze zaak) weeskinderen ancleeftquot;. Zij
willen voorkomen, dat de behandeling van de zaak voor
de leenbank een aanvang neemt, daar dan de Raad
niet meer zou kunnen optreden, omdat hij slechts
bij preventie bevoegd is in zaken van weduwen en
weezen.

Ons laatste voorbeeld, waarbij de eischeres een we-
duwe is, dateert van 9 December 1445 en komt voor in
het laatste Memoriaal Rosa f. 66 v°.:
„Philips enz. doen cond enz. also wij mit openen
brieven bevolen hebben den duerwaerder van der
Camer van onsen Rade van Hollant te trecken ter
woenstede van heeren Henrick van Cronenburch, van
Jan van Nyenrode ende van Boudijn van Zwieten, om
die voers. personen te dagen ende dach te teyckenen
om te trecken in den Hage voir onsen President ende
Rade van Hollant, ter antwoirde tegen der Vrouwe,
heeren Jans weedewij van Cronenburch. alse van lyf-

tochte die zij seecht hair te gebreken up zekere landen,
die die voirs. personen gebruycken.
Ende die voirs, duerwaerder up dese tijt van onser
voirs. Camere niet weg wesen en mach om zonderlinge
saken, soe hebben wij in die stede van hem geoirde-
neert ende bevolen, oirdeneeren ende bevelen mit desen
brieve Jan van der List onsen messagier om te trecken
ter woenstede van die voirs. drie personen, ende die
noch eens te dagen ende dach te beteyckene van onser
wegen om te trecken ende te wesen in den Hage voir
onsen President ende Raden voirs. upten XXIIIen
dach van deser tegenwoirdige maent van Decembri,
ter antwoirde tegen der voirs. Vrouwe of tegen hoeren
procuratoir des gemachtigt in hoeren name, van der
sake van hoire douwarije voirs. Ende onsen President
ende Rade weder an te brengen \'t gunt dat hij dair
af gedaen sal hebben.

Actum ix^« dach in Decembri Anno xnn^ xLv.quot;

„Al is \'t dat die voirs. plackait spreect up Jan van der
List, nochtans so heeft die duerwairder die daginge
angenomen te doen, gelijc voirs. staetquot;

De. landsheer beveelt aan den „duerwaerder van der
Camer van onsen Rade van Hollantquot; om een exploit
te doen. Duidelijk blijkt hier, dat anno 1445 de inrich-
ting van den Raad, met een eigen deurwaarder enz.
reeds geheel gelijk was aan die van het latere Hof,
m.a.w., dat het Hof feitelijk reeds lang bestond, vóór-
dat het formeel werd ingesteld. De deurwaarder moet
achtereenvolgens een drietal Hollandsche edelen dag-
vaarden voor den Raad om zich te komen verweren
tegen de klacht aldaar ingediend door de weduwe van

Heer Jan van Cronenburg. Haar klacht houdt in, dat
de genoemde edelen onroerend goed bezitten, behoo-
rende tot haar lijftocht. Hoe deze zaak is afgeloopen,
blijkt niet uit het stuk, maar wel zien wij eruit, dat een
persoon, waarover een weduwe zich beklaagt, van
\'s Graven wege wordt berecht.

HOOFDSTUK VIII,

DE LANDSHEERLIJKE RECHTSPRAAK
OVER ONROEREND GOED VAN VREEMDELINGEN.

Een zaak over onroerend goed kan ook voor den Graaf
komen, omdat één der partijen een vreemdeling is, want
vreemdelingen staan onder de speciale bescherming van
den landsheer. Ook de Frankische koning oefende deze
bescherming uit\'). Dit patronaat is vermoedelijk recht-
streeks op de Graven overgegaan, want reeds in onze
vroegste bronnen maakt het deel uit van hun gezag.
Wanneer dus een vreemdeling een klacht bij den
landsheer indient, is deze, ingevolge zijn bescher-
ming, bevoegd om de zaak te berechten. Over onroe-
rend goed van vreemdelingen zijn echter weinig zaken
te vinden, omdat het aantal vreemdelingen, dat in
Holland onroerend goed bezat, niet groot zal zijn
geweest.

Mijn beide eerste voorbeelden dateeren uit een vroege
periode, het begin der 14de eeuw. hetgeen hun belang
verhoogt, omdat hieruit blijkt, dat de Graaf reeds van
het begin van onze bronnen, de competente rechter is
in zake vreemdelingen en hun goed, m.a.w. dat dit pa-
tronaat tot de meest oorspronkelijke bevoegdheden van
den landsheer behoort.

De eerste zaak gaat over onroerend goed van Willem
van Brawoude „die men hiet van Engelandquot;, een
vreemdeling, die in dienst is van den Graaf.

Brunncr i blz. 399 c.v.

Uit twee brieven, n.1. van 25 en Tl Maart 1316^) zien
wij, hoe Willem van Brawoude aan zijn onroerend goed
in Holland gekomen is:

„Wi Willem, Grave enz., maken cond enz., dat wi
Willem van Brawoude, die men hiet van Engheland,
Onsen Clerc^) omme ghetrouwen dienst, die hie ons
ghedaen hevet ende noch doen zal, opghedragen heb-
ben ende ghegheven ten vrijen eyghen, dat Stienhuus
mit xxvu morghen lands ende riet buten dike ende die
meente\'^) in \'t Nuwelandt, die daertoe hoirt, ende
Wouters van Loesdunen was in \'t Ambocht van Vlaer-

dinghen gelegen, streckende enz.....

Wilc huys ende land voirghenoemt verboirt was bi
Wouter, Outzier ende Jan, kinder ende erfnamen des
voirnoemts Wouters van Loesdunen, ende dit goed
toebehoerde hem gheheelijc, eer \'t jeghens ons verboirt
was bi Wouter Outzier ende Jan, kinder ende erfna-
men des voirnoemts Wouters van Loesdunen.
Voirt quamen voir ons IJmme Wouters weduwe van
Loesdunen, Gherit ende Willem hoer kinder, ende
scouden quite, ende opdroeghen te vryen eijghen Wil-
lem, onsen Clerc voirsz. x pont, die si jaerlix uten
goede hadden.