OBSERVATIONES ÏN YARRONEM
GRAMMAT] CAMQUE ROMAiMORUA\'l
j
-ocr page 2- -ocr page 3- -ocr page 4-Kt».
-ocr page 5-DE ANALOGIA
OBSERVATIONES IN VARRONEM
GRAMMATICAMQUE ROMANORUM
Aan mijn Moeder.
■ Aan mijn Zusters.
RIJKSUNIVERSITEIT TE UTRECHT
1897 0289
-ocr page 7-(0)^ /950
J
OBSERVATIONES IN VARRONEM
GRAMMATICAMQUE ROMANORUM
SPECIMEN LITTERARIUM INAUGURALE QUOD
EX AUCTORITATE RECTORIS MAGNIFICI
JHR B. C DE SAVORNIN LOHMANN JUR. DOCT. ET
IN FAG. JUR. PROF. ORD. AMPLISSIMI SENATUS
ACADEMICI CONSENSU ET NOBILISSIMAE FA-
CULTATIS LITTERARUM ET PHILOSOPHIAE
DECRETO PRO GRADU DOCTORATUS SUMMIS-
QUE IN LITTERARUM CLASSICARUM DISCIPLI-
NA HONORIBUS AC PRIVILEGIIS IN ACADEMIA
RHENOTRAIECTINA RITE ET LEGITIME CONSE-
QUENDIS FACULTATIS EXAMINI SUBMITTET
RUDOLPHUS JANUS DAM
BARNEVELDENSIS
DIE XVI MENSIS DECEMBRIS ANNI MCMXXX
HORA IV
3iqli0ï..;z!\\ de;-:
rijksuniversiteit
1930
CAMPIS - APUD J. H. KOK. EDITOREM -
-ocr page 8-: m ^
■1
w
r ,
-f-1\'
■ \'i
-3
rf-\'-!
^^ quot;tt...
gt; -.. »
I\'S\'-; ■
1 ..
ra ti«
4
■ \'i \' \' C
-\'»I - ; j-» »V., \' \' C\'
J
k\'r-
■SÀ\' - ■
■ i\'i
-ocr page 9-God den Heere zij mijn ootmoedige dank gebracht, Die, nadat een
eerste proefschrift onverwachts werd geweerd aan de Vrije Universiteit,
welker beginselen ik met hart en ziel blijf toegedaan, tot het onder-
nemen en volbrengen van een nieuwen arbeid moed verleende en
krachten.
Vergun me, Hooggeleerde Waoenvoort, hooggeschatte Promotor,
U mijn warmen dank te betuigen voor de bereidwilligheid, waarmede
Ge Uw steun hebt toegezegd en steeds verleend, voor tal van raad-
gevingen en correcties, voor Uw ruimhartigheid, die nimmer eigen
zienswijs opdrong. Dat het voorrecht Uwe colleges te mogen volgen
me nimmer te beurt viel, acht ik een gemis, slechts ten deele vergoed
door de herinnering aan genotvolle uren, waarin Ge ons, Arnhemsche
gymnasiasten, de wereld van Vergilius en Horatius ontsloot.
Met eerbiedige dankbaarheid herdenk ik het, te kort ontvangen,
onderricht in de Latijnsche Taal en Letterkunde van Prof. Dr j!
woltjer, een man, die onze vereering afdwong niet minder door zijn
trouw en moedig belijden der Gereformeerde principia op philologisch
terrein dan door de zeldzame diepte en breedte zijner kennis.
U, Hooggeleerde R. H. Woltjer, dank ik voor wat Uwe colleges
in de Grieksche Taal cn Letterkunde ons hebben geleerd en voor Uw
bij herhaling ondervonden vriendelijke bejegening.
Voorts moge ik hier het wijsgeerig onderricht herdenken van Prof
Dr 0. H. j. W. j. Geesink.
Een enkel woord zij gewijd aan de nagedachtenis mijns Vaders, die
grooter invloed op mijn vorming heeft gehad dan iemand anders, maar
de voltooiing dezer studie niet mocht zien.
Ten slotte zeg ik allen dank, die, op welke wijze ook, bij het
schrijven en uitgeven mijner dissertatie hun hulp hebben verleend.
F^r-
m.
fini
S-\'-Ci
-ocr page 11-Analogiae disciplina cardo putandus est gramniaticae antiquae, ab
aliis artibus ut rhetorica scientiaque iuris non separanda, subnixa certe
fundamento philosophiae eiusmodi, quam illa tempora probaverint,
haec magis deserant, utique nostris studiis perdigna, cum praesertim
vetusta doctrina et per multa saecula regnaverit, quippe nuper demum
exacta, neque inutilis sit vel certe ignoranda omnibus quicumque de
summis gramniaticae quaestionibus cogitare volent.
De analogia, qoam dicebant Romani, cum alii praeclarissima ca
quidem sed plus minusve :iaQEQyQ)g scripserunt (Lersch, Steinthai.,
al.) tiim in lucem edidit peculiarem disputationem C. Woldt (De
Analogiae disciplina apnd grammaticos Latinos Regimonti MCMXI);
Ilic tarnen ad ipsius analogiae notionem potissimum se limans prae-
tereaque omissis Varronis de L. L. libris, quibus nihil pretiosius ad
interiorem analogiae sensum cognoscendum. Quare non supervacuum
duxi paucula colligere de notionibus sententiisque ad earn disciplinam
revocandis, quibus usi quasque tutati sunt Varro ceterique gramma-
tici Romani.
Praeter illius libros nobilissimos L. L. VIII—X perlustravimus
Grammaticae Romanae Fragmenta (cd. G. Funaioi.i), Grammaticos
Latinos (cd. H. Keil; suppl. curavit H. Hagen), Cliarisii artem (ed.
C. Barwick), artem Clementis (primum editam ab Ioanne Tolkiehn,
Lipsiae MCMXXVIII), nonnulla alia hic illic allata.
Ex antiquioribus cum sit Varro longe gravissinuis auctor, materiam
conquisitam per duo capita divisimus ita, ut de illo actum si( priore,
altero de posterioribus, qui vero circa Varronis aetatem floruerunt
commemorati sint, ubicumque ratio exigere videretur. Tertio capite
quibus gravissimis rebus hue pertinentibus ab antiquis hodierni
grammatici dissentiant quidque de iis iudicandum arbitremur adum-
brare temptavinuis.
Omnino quid sibi velit universa doctrina quaesivimus potius quam
singulorum singulis de nominibus verbisque sententias, quamquam sic
quoque discrepantiae neque futtiles neque paucae apparent.
Aperte tarnen fatebor quales „fontiumquot; quidem investigationes et
-ocr page 12-distinctiones nonnulli viri doctissimi sagacitate miranda et copiosis-
sima doctrina instituerint (Jeep, Bolte, Barwick, al.) maiorem sub-
tilitatem ac divinationem habere, quam ut ego quidem aut tah\'a aggre-
di ipsi aut ah\'unde mutuari ausus sim.
Hac saepe ratione usus sum, ut huius disciph\'nae certa et quasi
propria vocabula quid valerent vel quibus qtiotque modis mutavissent
sensus observare conarer, cum praesertim nec antiqui in utendis istis
nimis fuerint diligentes nec concordent semper interpretationes recenti-
orum. Quodsi quis notiones plures tractatas putat quam huius opuscuhquot;
propositum sinat: in scaena, ut ita dicam, grammaticae antiquae ana-
logia nobis quidem non e multis personis una, sgd ea videtur, quae
ad ah\'as omnes fere pertinens primasque agens partes omissis ceteris
minus recte consideretur. Vereor magis ne nimis multa potius deside-
rentur, quae hue revocari par fuit.
§ 1. De Analogiae Fundamento. i)
1. Declinatio naturalis.
Artissime conectit Varro analogiam atquc naturam, adeo ut quam
declinationem constanlem arbitratur et analogiae modeste parentem
earn appellet naturalem, voluntariani vero quae, idem declarans atque
posteriorum derivatio, humanae sit libidinis (Vlll 21 sqq.; alibi).
Quin etiam quoniam ad naturam verborum analogia perfecta deri-
gitur (X 74) atque adeo cum natura rerum prope acquatur (X 56),
declinationem illam breviore nomine naturae indicat (X 51; cf. IX 4;
X 61 a natura).
Quae quidem nomina haec dicunt: non regi declinationem, de qua
agitur, nostra voluntate nec iiominum licentia, verum eundem ordinem,
eandem incorruptam constantiam servare atque ipsa ostendat natura.
Nec mirum, si de naturali sua declinatione disscrens ea vocabula, eas
similitudines amat Varro, quae dc arboribus admonent et animalibus.
Etenim nata est analogia (IX 3; X 69), est propagata (IX 62; cf!
VIII 1); est genus verborum fecundum, e.st genus sterile, quod ex se
parit nihil et analogiis caret (VIII 9; cf. X 79); habent verba suas
agnationes ac gentilitates (VIII 4).
Cave autem putes sponte declinatiorics in hominum pcctoribus esse
ortas: excogitata est analogia, consulto ab antiquis creata (VIII 3,5; cf.
fr. 115),itatanicn,utrcgerentur,immoduccrcnturanatura (VIII 10).2)
Cum minus nobis propositum csscf conspcctum Varronis librorum addcrc
lis, quos accurate alii feccrunt quam rfi (svaTTjita atque interiorem sententiarum
contextum indaßarc, ncc sinRuhns periustravimus §§, nec omncs locos apposuimus,
quibus sinRula possent illustrari.
Usi sumus cditione. quam curavcrunt vv. dd. G. Goetz et F. schoell, Lipsiae
AlCMX.
-) Quam ob rem non sequor Mulleri (De Vdcrum imprimis Romanorum
Studiis etymologicis, Trai. ad Rhen. 1910, p. 153) scntenliam pulatis evanuisse
his temporibus illam mentis humanae fiduciam, „qua freti etiam Aristarchei
ipsum linguae ordinem ct concinnitatem indicium esse credebant, linpuam ab
hominibus ratione usis esse formatam e. q. s.quot;
2. Natura fundamentum.
Scilicet natura est analogiae fundamentum et quidem sensu subtiliore
quam supra apparuit. Hoc dico: quae analogia est in sermone, ea
analogiae naturalis imaginem quasi speculo reddit. lam noveramus
cognationem verborum, sed ea est inventa, ut „quae inter se rerum
cognatio esset, appareretquot;, unde fit, ut in omnium hominum sermonibus
reperiatur (VIII 3).
Ea potissimum est causa, cur lingua Graeca et Latina, in magna
verborum et sonorum dissimilitudine, declinationis formae miram
praestent similitudinem (cum Vlll 20 conferantur IX 31, 32) i).
Neque minus ea est causa, si in sermone multa desunt vel absunt
certe, quae analogia exigere videtur. Quicquid in rerum natura deficit,
id in oratione nan inveniri nil est quod miremur. Eo argumento fretus
adversarios propellit Varro etiam atque etiam déficientes formas sibi
exprobrantes: „analogiae fundamentum esse obliviscuntur naturam et
usumquot; (IX 63). 2)
Quod h. 1. cum natura usum consociat — non de fundamen//s sed
de fundamen/o loquitur Varro ! — id nihil habet difficultatis. Nempe
ea indicatur natura, quam homo novit, qua utitur, siquidem nonnisi
per homines oratio a natura conditur (VIII 10 „duce naturaquot; coll. c.
„quarum rerum usus erat simplexquot;). Licet usus ille habeat aliquid,
quod ad hominem ipsuni pertineat (cf. VIII 14) 3), hoc est tenendum\'
ne homines quidem a natura esse alienos: usus non servit libidini.
Itaque orationis ordo est vera imago, est ànavyaofia ordinis naturae
rerum (VIII II, 12, 13), cuius „discriminaquot; in sermone quasi per-
lucent (VIII 14 coll. c. VIII 1).
Namque tota rerum natura innumerabilibus gaudet analogiis. Quod
venustissime a Varrone adumbratum (IX 23—34) exscribcre non
attmet. Sed hoc est premendum quod ea disputatione, sive laude digna
sive minus, in ipsam Varronis philosophiae, quatenus pertinet ad ser-
monem, medullam penetravimus. lam ultimum annectit argumentum
Reitzenstein (af. Ter. Varro und Joh. Maar. v. Euchaita Leipzig, 1901
p. 35 sqq.) doctissima di.sputatione exponit in ctymoloßia id eßisse Stoicos
— cuius rci apud Varronem non pauca vestigia exstenf — ut in utraquc lingua
easdem impositionum formas, easdem rationes impositionis valuisse demonsfra-
rent, unde scilicet appareret cum rectas esse singulas etymologias turn avau
creatum sermonem.nbsp;^
2) Cave autem hanc naturam. quae est rerum, confundas cum illa quae in
oratione et verbis versatur. Utrique additur usus (cf. IX 4 cum IX 63) hic
quoque duplex, modo verborum. modo rerum. Cf. praetcrea p. 15. Neque âpud
V. hic usus Idem valet atque consuetudo: „usui(s) species videntur esse tres:
una consuetudinis veteris, altera consuetudinis huius, tertia neutra.quot; (X 73)
) Vide quam lepida naturae ususque exempla afferat IX 56.
-ocr page 15-Ita, Ut omnia bene composita ac cohaerentia quasi anuli catellae con-
tmeantur: quippe non modo analogia sermonis naturae ritu exsistit
ex hommum libidine exempta, ac vestigia artissime premit naturae,
quae et ipsa constantia atque ordine est insignis, verum etiam, cum
oratio ex octava parte animae sit nata, ea quoque non habere analogias
non potest (IX 30).
Quae cum ita sint, significationis quoque rationem haberi sponte
intelligitur (IX 40; IX 55 sqq.; 7, 27). i)
Ne autem putemus ambas naturae atque orationis analogias nihil
inter se distare: sunt rerum analogiae, quibus non itidem analogiae
declinationis, quae respondeant, inveniantur. (IX 52; X 19 (18)). 2)
3. Fragm. 115. (G.-Sch.; = 268 Fun.) 3)
De hoc fragmento paulo fusius est agendum, cum quod v. q. e.
natura sensum mutavit, tum imprimis, quod auctore Usenero eandem
naturae vocem viri docti prave sclent interpretari, nisi vehementer failor
Quod fragmentum si legimus nulla opinione praeiudicata ducti hoc
mvenuTius: rebus quattuor latinitas constat,
a.nbsp;natura, quae praebet nucleum quendam solidum ac immutabilem
(üermanice fortasse „eisernen Bestandquot;), quem qui violât non peccat
sed mhil prorsus dicit (scrimbo pro scribo) ;
b.nbsp;ordinationc eius quasi matcriae, quae per dcclinationem verba
a natura data in discrimina ire cogit (cf. VIII 1);
gt;) Si haec vere sunt disputata, plus valet Varronis natura, quam vult Mui i er
(o^ . p. 152): „Natura idem iam est atque ordo, concinnitas, nihil aliudquot;
) Qui eani dcclinationem. quae rcRulis ohnoxia sit, naturalem appcllaverit
nenne ex.shmandus est artificiis analoßinm deroRasse? In Varronf. est quod
aiamus, est quod negemus.
Si modo IX 34 satis intcilcRam, discrtis ibi verbis artem vera analoRla carcrc
docet. Inducuntur homines, qui primo vohintariam analORiam aRnoscant. deinde
proprie analoRiam cam vocari posse ncRcnt, quibusciim Varro videtur conscn-
tire. Nisi forte intelicRcndum: „Qui autem (contra eos qui) duo Rcncraquot; c. q. s.
vel tale quid. Ceteroquin lotus prioris 1. IX partis tenor idem siRnlficarc videtur.
Sicuti adversarii (VIII 27 sqq.) orationcm tractavcrant quasi artis opus nil nisi
utihtati vel summum clcRantiac quoque scrvicns, ita Varro, quamquam simili-
tudinibus istis non rcfutatis, suam ipse scntcntiam hac praecipuc ratione con-
firmât, ut ad naturam analoRias multis verbis rcvocet.
At contra IX 9, 78, 79 (luculcntissima quaeque cIlRimus) baud minus aperte
et m arte analoRias esse declarant; nequc dubitat Varro, quod altera pars
fecerat, ita ipse quoque sermonem cum tricliniis, vestimentis, sipnis comparare.
Hac in re de omni inconstantia cum purgare difficile sit factu
3) Post Charis. K. I 50 sq.; B. f,2 sq. et Diom. I 493 modos eos repetivit
Clemens, cuius artem Rrammaticam primus edidit I. Tolkiehn, cap. XXXVIIII
p. 23.
c. accedit ea pars, quam nulla ratione ducta consuetudo attulit;
d. et quam auctoriîas, postrema in loquendi régula, tantum opinione
secundum veterum lectionem recepta. i)
Forsitan istud grammatici de nucleo immutabili inventum minus
probes, attamen hoc nec quicquam aliud eum voluisse evidentius mihi
videtur, quam ut dubitationem possit habere.
Quae quidem interpretatio eo sermonis contextu, quem praebet Cha-
Risius confirmari videtur: „Latinus vero sermo cum ipso homine civi-
tatis suae natus ..Itaque qui sacrosanctae illi sermonis parti iniuriam
faciat, similis sit laedenti suam ipse naturam.
lam videamus quid velit v. cl. Usener.
„Für die Rechtschreibung wird eine vierfache Richtschnur aufgestellt
bei Cramer, A.O. IV p. 331,31 (Lentz Herod. I p. C. lV)IIöooi xavöveg
ÔQÛoyQacpiaç; zézzaQEç\' àvaXoyia, ôiàkxioç, kvfxoXoyia aal iozoQÎa...
Nicht für die Rechtschreibung sind diese Normen ursprünglich auf-
gestellt worden; sie waren gedacht als die allgemeinen Hilfsmittel,
durch welche die Sprachrichtigkeit überhaupt, der êXhjnofioç oder die
latinitas ermittelt wird, und sind auf das besondere Gebiet, von dem
wir ausgingen, nur übertragen. Das ergibt sich aus älteren lateinischen
Vermittlern. Diomedes 439, 15 „Latinitas est incorrupte loquendi ob-
servatio secundum Romanam linguam. Constat autem, ut adserit Varro
(fr. 41 p. 170 f.), his quattuor: natura analogia consuetudine auctori-
tatequot;. Hier ist, obwohl unsere Ausschreiber das nicht gemerkt haben,
natura ein gewählterer Ausdruck für das griechische ctymologiaquot;. 2)
Attamen in fragmento, de quo agimus, si id totum spectamus, ser-
monis partes 3), quae simul regularum vicem obtinent, commcmorantur,
illic, apud Cr. A. 0. xavoveç sive merae regulae. Fac de etymologia
dixisse auctorem, quid tandem sibi velit illud „natura ... inmutabilis
est nec quicquam aut minus aut plus tradidit nobis quam quod
accepitquot;; quid exemplum q.e. scribo, siquidem „primigenia dicuntur
Perperam Wilmanns (Dc M. T. Varronis II. granwi. p. 80): „haec igitur
tamquam quattuor fundamenta et principia bonae latinitatis posuit, ut quid
eorum uni repugnaret reiciendum esset.quot; Nonne ergo consuetudo et auctoritas
rationem pervertunt?
2)nbsp;Sitzungsber. d. Philos.-Philol. und Hisl. Kl. d. K. Rayr. Ak. d. Wi.\'is. 1892
Heft IV p. 622 sqq.
3)nbsp;Ne quem moveat „partesquot; a nobis dici quas grammatica „modosquot; appellet
(Max. Victor. VI 189). Grammatica quoque tribus „modisquot; discernitur (Mar.
Victor. VI 4), de quibus sic Froehde (Die Anfangsgründe der röm. Gramm. 26):
„Von der drei modi sind die zwei partes, exegetice und horistice, nicht eben
verschieden.quot; Cf. Probus /nsf. Art. IV 47: .....omnis dumtaxat Latinitas ex
duabus partibus constat, hoc est ex analogia et anomaliaquot; e. q. s. Recte igitur
Froehde p. I40: „Nach Varros Lehre besieht latinitas aus vier Teilen oder modi.quot;
verba ut lego, scribo, sto, sedeo et cetera, quae non sunt ab aliquo
verbo, sed suas habent radicesquot;? {L.L. VI 37).
Itaque tota hac re errasse puto Usenerum, quod xavôvaç ortho-
graphiae vel régulas „quibus scribendi ratio corrigiturquot; (G. L. VII
p. 12. 5) prius T(ü eXXipioficb ac Latinitati destinatas fuisse i), postea
ad orthographiam translatos esse ex his Charisii Diomedisque locis
et e Quintil. I 6. 1 probari posse censet\'-^). Suas habeat orthographia
régulas atque praecepta necesse est.
Quae UsENERi suspicio si labat, simul iacent ea, quae haud nullius
momenti inde collegit v. cl. Reitzenstein 3), primuni valuisse etymolo-
giam apud Stoicos, deinde Varronis aetate apud Alexandrinos floruisse,
quasi ÔQÛoEneiaç et éXXijviofiov fundamentum, denique in fragmentum,
de quo egimus, Alexandrinorum et Stoicorum doctrinam confluxisse
et coaluisse. —
Naturae vocem h. 1. aliud quid significare quam in II. de L. L. in
promptu est, quamquam non tanta fuerit incongruentia, quantam primo
obtutu credas. Nempe et hic et illic de eo agitur, quod, humanae
libidini non obnoxium, velut lex hominibus imponatur. Quoniodo de-
clinationis regulis est parendum, sie inviolabilis est „natura verborumquot;.
lam hanc attendas differentiam, quod in libris, quos memoravimus,
impositio non solum penes antiquos illos homines fuisse creditur
(VIII 7), verum etiam nunc in potestate esse nostra (X 53). Contra
Nimqiiatn in Latinitatc tantimdom valere potest ctymoIoRia iiuantum in
rcRuIis scribendi, cum etiamsi sißnificationcs sint mutatae, scribendi ratio intégra
mauere possit. Neque multum ci tribuit Quintmjanus (I. 0. 28 sqq.).
-) De Quintiliani loco, quem ut rccte sit interpretatus Usener (Schadvio
discipulo praeëunte, Dc Mari Victorini Libri l Cap. IV, Bonnae 1869. p. 29) valde
vercor, Iiaec breviter adnotabimus:
a.nbsp;Quintiliani vctustas nullo modo similis est Varronis naturae, quod
statim apparet e § 39: „Verba a vetustate repctita non solum magnos adsertores
habent, sed etiam adferimt orationi maicstatcm aliquam non sine delectationcquot;;
b.nbsp;nec magis Varronis consuetudinico/î.-îHc/H(/o Quintiliani rcspondet; quippe
quae ab ipso „consensus eruditorumquot; dicta ct Varronis naturam compicctatur;
c.nbsp;injuria Usener: „nun läuft ihm die vctustas (§ 39 f.) unvermeidlich mit der
auctoritas zusammenquot;; ctcnim § 39: „verba a vetustate repctita... auclorl-
tatcm ... habentquot; auctoritas idem ferc valct quod dignilas; § 42 autem auctoritas
eius spectat ad ea „quae summi auctorcs tradideruntquot;. Cf. quae infra de auctori-
tatis vi disputata sunt p. 108 sqq.
d.nbsp;vix rectius reprehcndit Usener Fabium: „Da Quintilian aus anderen
Büchern dieselbe Liste mit ctymologia kannte, .so ist er unvermerkt in eine
Klemme geraten, aus welcher er sich nur dürftig herauszuhelfen wuszte. Bei
der Definition schiebt er die Etymologie der Analogie unter (i. 6. i) e. q. s.quot;
Etenim neque analogiae, verum rationi Q. etymologiam subicit et re vera eae
notiones sunt cognatae. Vide infra p. 84.
») Gesch. d. Griech. Etym. p. 184 sq.
-ocr page 18-in fr. 115 consuetudo et natura nullo societatis vinculo coniunguntur
neque discimus utrum omnis orationis quasi materia „naturaquot; conti-
neatur an novam apportare possit consuetudo, quam ratio ordine
formandam curet. Illud si voluit Varro — rectene eius consulium
interpretati sunt posteriores ? — hac utique in re haud mediocriter sibi
oblocutus est, sive potius sententiam mutasse est putandus i). In alia
ratione ad hoc fragmentum redituri sumus (Cap. Il p. 67 sq.).
4. Discrepantiae quaedam, quae videntur.
a.nbsp;Quomodo tandem de declinatione naturali primo dici potest:
„ad reliquum genus, quod posterius, ars: ad quam opus est paucis
praeceptis quae sunt breviaquot; (VIII 6), de qua eadem postea: „na-
turam (sc. dico) declinationem vocabulorum, quo decurritur sine
doctrinaquot; (X 51) ?
Haec fere respondenda puto: declinationem naturalem cum semel
paucis didiceris praeceptis, quodvis verbum novum regulis certis nullo
docente declinare poteris. Contra poëtarum oratorumque impositiones
verborum nisi singulas audieris sive legeris, quomodo tenebis?
b.nbsp;In turpem inconstantiam delapsum Varronem dixeris X 51, ubi
scriptum legitur: „Analogia fundamenta habet aut a voluntate homi-
num aut a natura verborum aut re utraque.quot;
Scilicet liber IX id summo opere agebat, ut analogiae fundamentum
esse naturam, cum usu coniunctum, nobis persuaderet. Attamen illo
loco „fundamentumquot; non est fens, sive origo, sive exemplum, sed
mera àcpoQfii^ quaedam, initium, unde profectus, si analogiae file
deduceris, ad rectas declinationes certo gradu pervenies. Quippe qui
„dolusquot; et „malusquot; similia esse cognoverit, is similitudine ea fretus,
non dubitabit ex ablativo q. e. „doloquot; alterius vocabuli eundem casum
ducere. Quamquam fatendum id fieri nequire, nisi ipsa positio aliquid
saltem regulae habeat, qua de re plura dicturi sumus infra p. 28 sq.
Illud tamen caveamus, ne forte ad hunc locum revocemus, quae Varro
de voluntariac declinationis hic illic reperta similitudine adnotat VIII
23: „Cum utrumque nonnunquam accidat, et ut in voluntaria decli-
natione animadvertatur natura et in naturali voluntas e. q. s.quot; Namque
hoc loco de impositionis ea parte agit, quae derivatione constat, quam
perplexam et vehementer perturbatam tamen non omni constantia
privat.
c.nbsp;Vituperare possit nimia subtilitas, quod modo naturalis decli-
natio a communi consensu oriri (VIII 22), modo multorum consensu
Neque melius quae de barbaris Unguis hie proferuntur congruere videntur
cum LL. vm 3. Cf. praeterea infra p. fiS.
convaluisse dicitur consuetudo (fr. 115). Verumtamen iilic est con-
sensus ille referendus ad /néûoôov ac regulam declinandi, hic consue-
tudinis est fans et origo; ilIic de multis, hic de singulis verbis agitur,
non ulli reguiae obnoxiis.
d. Porro quod natam esse „ex quadam consuetudinequot; analogiam
docet IX 2, et variare eius definitionem prout aut ad naturam verborum
referatur aut ad usum loquendi (X 74 en IX 4), ea vix consentire
videntur cum libri IX sollemni disputatione de natura atque usu ana-
logiae fundamento. lllic tamen consuetudinem latiore sensu dictam
puta quam in fr. 115 (cf. infra p. 32 sq.); hic „usum loquendiquot; dili-
genter distinguas ab usu rerurn, de quo 1. IX egerat (§ 58 al.; § 62
autem natura rerum cum usu vocabuli coniungitur.)
Quare Kowalski i) naturae et usuis copulam (IX) eandem ponat
atque „curquot; illud, quod legitur Vlll 2, non dispicio, quia hoc ad utilem
necessariamque declinationis causam spectat, illud ad analogiae sive
severissimas sive mitiores leges.
§ 2. De Analogiae Forma.
1. „Ipse eius rci formani exponamquot; (X 1 ).
Sunt viri docti quidam, in quibus Reitzenstein imprimis sit nomi-
« nandus, qui quasi à^icû/na suniant nihil fere, quod quidem sit sanuni,
Varronem ipsum excogitasse, nullo acumine mentis quicquam per-
spexisse, nil nisi alios — quam male intellectos ! — exscripsisse.
Quamquam de „fontibusquot; Varronis idem illi viri sagacitate incredibili
ac copiosissima doctrina disputare soient, nihilominus magis eorum
subtilitatem et ingenium acutum admiror quam ingeniöse prolatis credo.
Etenim plerumque talia ut refutari ita demonstrari nequeunt. Attamen
quantacumque Varronis iudicii contemptione es imbutus, ita verbis
ipsius huic capitulo superscriptis credere, ut e Romanis tantum nulli
obnoxius sit 2), num illud liceat inclinât animus, ut vehementer dubitem.
Et hic Graecorum libros in usum suum convertit. „Quis enim neget
hoc ?quot; At illud adseverat Varro a nullo unquam haec suo iudicio „ut
debuitquot; atque „ut res postulatquot; esse tractata; hoc ei est credendum.
Praeterea totus hic liber quoad exstat mihi quidem Varronis inge-
1)nbsp;Eos xxxi 1928. 141.
2)nbsp;Reitzensteinio {Varro p. 64, cf. Muli.er 0.1. 147.-,) ipse assentitur Goetz
(Zur Würdigung der grammatischen Arbeiten Varros, abli. Phil.-Mist. Klasse
d. K. Sachs. Ges. der Wiss.; p. 83 § 9). qiianiquam postea, ubi ex prioribus
libris Varronem hausisse exponit, haec addit: „Es liegt also in keiner Weise
ein Grund vor, der behaupteten Selbständipkeit den Glauben zu versagen.quot;
nium redolet, effusum, subobscurum, divisionibus scholasticis laetum.
In hac § conscribenda potissimum ex libro X haurimus, quippe ubi
copiosissime et subtilissime hac de parte disputaverit.
2. Analogia. Pro portlone.
Sic Aristoteles analogiam definiverat ut esset îoôxrjç Xóyoiv i) i. e.
rationum parilitas (Belgice: evenredigheid). Quocum congruit verbo-
sior Varronis definitio: „ex eodem genere quae res inter se aliqua
parte dissimiles rationem habent aliquam, si ad eas duas alterae duae
res collatae sunt, quae rationem habent eandem, quod ea verba bina
habent eundem Xóyov dicitur utrumque separatim àvd/.oyov, simul
collata quattuor àvaXoy(f)a.quot; (X 37).
Fuse et accurate ostenditur quattuor, si veram rei rationem exigas,
rebus analogiam istam constare, licet nonnumquam pauciores (i.e. tres)
vel plures subesse videantur: est natura quadruplex (X 45, 46, 49).
Verum enimvero eodem iure duplicem eam dicas, siquidem duarum
, rationum parilitate constat et rationes (i.e. Belgice: betrekkingen,
relaties) inter duas minimum res intercedunt, Quod apertissime nos
poëtae docent, quorum similitudines a Varrone cum grammaticorum
analogiis meritissimo comparantur, X 42.2) En similitudo intégra,
elaborata: ég ôè Uoiv èv ßovol êoQœv è^ avxéva nÓQZiog...
ég rovg àjjxpoxéqovg è^ ïtiticov...ßrjoequot; (Hom. II. E 161 sqq.). lam
e quattuor similitudinis membris duo possunt eadem esse forma:
ôoze U(ûv èydQ}] ....ég èxdçij MevéXaog {II. T 23), ita ut nihil
intersit utrum ambo diserte scribas an in unum confundas, puta ut
r 300: œdé o(p èy)té(paXog xafiâôig Qéoi, ég ôôe olvog. Denique
quam brevissime contrahit Hector similitudinem increpans Tydidam
„EQQE, xaxjy yXtjvijquot;. Itaque iure aiunt methaphoram nil nisi compa-
rationem esse coartatam. 3)
Ubicumque ergo auctor analogiam in duas partes quasi divisam
videt similitudinem eam nuncupate licet, quae vox saepissime occurrit
(Vlll 23). Non est ea minus vera analogia, sed (dum de declinationis
similitudine agatur) facillime in quattuor membra et formam perfectam
1)nbsp;Etil. Nie. V 6. Cf. Lersch Spractxphilos. der Alten I 6.
De V. q. e. ùvû cf. KÜHNER-Gerth, Ausf. Gr. d. Griech. Spr. P 474: „kausal
und bildlich zur Angabe der Art und Weise, indem die Handlung gleichsam an
einen Gegenstand hinanstrebend gedacht wird.quot; Ibidem àvù Uyov interpretatur,
quasi sit: «m roigt; uizùv làyov. Iure, ut opinor.
2)nbsp;Cf. Jo. Sicel. (Walz Rhett, vol. 6 p. 485): àvuXoyiu U kuv ùnXûi r; roi)
buoiov txuqûùmç, (i)ç () noiiiijp xai tu rrQÓ^iara^ f) ^aadtvç nqog xôv Xaàv.quot;
3)nbsp;CL J. Vendryes, Le Langage p. 209: „La métaphore est une comparaison
en raccourci.quot; H. Paul (Prinz, der Sprachgesch.^ 94 sqq.) identidem, ubi de
metaphora agit, analogiae vocem usurpât.
potest evolvi (cf. X 12) i). Ad similitudinem infra redituri sumus.
Illam alteram perfectam plenamque analogiam rationem „pro por-
tionequot; dicit Varro (X 37). Quae verba ita mihi explicanda videntur.
Fac inter parvulos puberesque cibos esse partiendos: tum demum
omnibus re vera idem dederis, si non easdem distribueris portiones,
verum quod cuique opus sit, pro portione ad cuiusque aetatem accom-
mo\'data.
Quod proprie illud „pro portionequot; significat et premit, est diversitas
et dissimilitudo rerum, inter quas una atque eadem ratio intercedit 2).
Cum analogiae, quae est in oratione, fundamenta in rerum natura
inveniri constet, non miramur, si ibi quoque eandem rationem pro
portione Varro ostendit: „ut in progenie cum est filius ad patrem, sic
si est filia ad matrem, et ut est in te(m)poribus meridies ad diem,
sic media nox ad noctemquot; (X 41) 3). Alibi diserte illud „pro portionequot;
nominal, veluti IX 27: „cuius modi tritico iacto reddidit segetes, sic
ordeo sato proportionc reddidit parilesquot;. 4)
Atque quod orationis analogia, si vere spectas, est analogia naturae
sermone repercussa, id belle probat IX 62: „quocumque progressa
Quid ergo sibi velit ilhid Steinthalii „Nirgends finde ich den Beweis dass
er (sc. Aristarch) sie (sc. die Analogie) schon in voller Form der viergliedrigcn
Proportion kenne, in welcher aus drei bekannten Gliedern das vierte erschlossen
wirdquot; (Gesch. der Spracliw. p. 467), vix dispicio. Quatluor membra exscribas
necne nihil rcfcrt, quoniam revera in analogia nc minimum quidem mutatur.
Gerte non licet inde colligere non esse Aristarciii quae de v. q. c. «Ax/ a Try-
PllONE ei attribuuntur (o. I. p. 468).
■■\') Idem valet „pro rata partequot; (apud Plin. „pro rata portionequot;), cuius lucidum
exemplum, et ipsum ad analogiam et quidem musicam referendum, legitur
Cic. Somn. Scip. § 10 „Hic estquot; inquit „ille (sc. sonus), qui intervallis disiunc-
tus imparibus, sed tamen pro rata parte raiione distinctis... varios acquabiliter
concentus efficitquot;. Notandum musicos naturae harmoniam cancndo imitari
simili modo atque imitetur naturam orationis analogia (cf. Somn. Scip. § 10,
Quintil. I 10. 12).
Non invcnuste Varro VIII 25: „(similitudo) quae est ut in aetate puer
ad senem, (puella) ad anum, in verbis ut est scribo scribam, [dico] dicam c.q.s.quot;
De industria nisi failor hacc ita coniunxit, quia quae ratio inter pucrum et scnem
eadem vel similis certe intercedit inter vv. q. s. scribo et scribam, quando-
quidem futura pucri condicio est scnis. Porro concinnitatis causa fortasse
praestet cum codicibus legere: „dico dicam. Prius e. q. s.quot;, ut omnia quam
accuratissime inter se respondeant.
■») Aliquantum ab hac ratione pr, p. distat ea quae X 65 (cf. X 63) in rebus
esse dicitur non in vocibus, ut „lupitcr Marspiter, lovi Marliquot; (cf. X 52 „ana-
logias rerumquot;). Hic proprie agitur de notionibus vcl dc „die innere Sprachformquot;,
quam Germani vocant, vel, ut Varronis verbis utamur de discriminibus declinati-
onis quae sunt non „propter ipsius rei naturamquot; sed „propter illius usum qui
dicitquot; (VIII 14, 16).
De Analogianbsp;2
-ocr page 22-est natura cum usu vocabuli, similiter proportione propagata est
analogiaquot;.
Denique ut in natura sic ea ratio proportione deprenditur in rebus
arte factis (IX 48). Hinc iam apparet — quod nemo mirabitur —
rationem pro portione dici posse etiam quae analogia, non in quattuor
membra digesta, similitudo haud raro nuncupetur.
Nec non rerum disparilitas, quam vv. q. s. „pro portionequot; supra
proprie indicare statueramus, ita non semper urgetur, ut etiam per-
fectiorem significare possint similitudinem quam ipsa rationis vox.
Quamquam enim concedit Varro vv. q. s. amor-amoris eandem
habere rationem quam amores-amorum, nihilo secius analogiam ibi
agnoscere gravatur, quoniam non sit „pro portione, ut eandem habeat
rationemquot; verbum singulare cum multitudinis verbo copulatum (X 36).
Ergo nihil valet pro portione nisi Graecorum àvà ?.óyov (X 2).
Est analogia severissimis legibus obnoxia, est liberior quaedam et
quasi remissior, id quod ex incerta lataque v. q. e. similitudinis signi-
ficatione facile est intellectu (cf. X 3 sqq.).
Alexandrinos grammaticos secutus i), si nominatus nominatui erit
similis, exigit Varro „ut sit eodem genere, specie eadem, sic casu,
exitu eiusquot; (X 21).
In promptu est eas condiciones id agere, ut, anomalia aliqua obiecta,
analogiae defensor propugnaculum habeat, quo se recipere possit.
Ceteroquin ne Varronem quidem negasse puto rationem pro portione
exstare inter manus-manum et fructus-fructum, quamvis genere sint
diversa.
Econtra articuli adiimbratam dicuntur et teniiem habere analogiam,
rerum magis quam vocum (X 19 (18), 30).
Eodem modo generali magis sensu accipitur analogia, ubi Graecae
et Latinae grammaticae similitudines nonnullae enumerantur (1X31,32).
3. Ratio.
Est ubi apud Varronem v. q. e. ratio idem valeat atque analogiae
nomen (XI). Quippe Graecorum Xóyov ea reddit atque ut X6yoç
ille, sic ratio est:
ï) Nihil est cur cum Steinthalio (p. 514) Aristophani ciusdcm fjencris .scn-
tentiam, quam tradit Charisius K. 117 (Barw. 149), abiudicemus, quasi scilicet,
iam tum tam certa definilione prolata, totum hoc certamen oriri non potuisset.
Obliviscitur autem Steintmal de philosophicis imprimis quacstionibus agi, de
fundamento nec non de usu ac iure analogiae; praeterea num tota res est
absoluta, ubi condiciones quaedam positae sunt, quae et reprehendi possunt et
suspicionem habent, quasi analogiae provinciam satis angustis finibus circum-
scribant ?
a.nbsp;mens gubernatrix, svnnma lex: „ut rationi optemperare debet
gubernator, gubernatori unusquisque in navi, sic populus rationi, nos
singuli populoquot; (IX 6).
b.nbsp;Ratio ea summa parit cum in rerum natura tum in sermone
rationes, ut ita dicam, concretas (X 36), quae duarum rerum vel ver-
borum sunt quasi vinculum (logoe (X 37) vel „betrekkingenquot;).
c.nbsp;E binis rationibus similibus oritur îoôzijç lôjv Xóycov, quae
analogia dicitur vel breviter ratio concreto, ut aiunt, sensu (X 1) i).
d.nbsp;Ut v. q. e. analogia (X 36), ita ratio et ipsa nonnunquam acci-
pitur sensu abstracto quasi norma atque amussis (IX 8 sqq., 79),
species rationis summae.
Non alienum ab hoc loco sit in transitu commemorare eandem vel
certe cognatam rationem nobis occurrere et in etymologia (cf. Auqustini
frg. G. et Sch. p. 240 «jol VI 39 et tota priorum librorum indoles)
et in syntaxi (Vlll 1). Quae ratio, eodem loco atque analogia, species
esse videtur illius rationis, quae cum naturam rerum tum homines luce
sua lustrat et complet. Id quoque probet tantum abesse, ut Varro
undecumque male intellecta congesta coacervaverit et prave commi-
scuerit, ut potius — quicquid in singulis rebus peccavit — aedificium
ipsius philosophiae gramniaticae exstruxerit certum genus structurae
praebens atque id quidem forte et magnificum.
4. Similitudo et dissimilitudo.
Quas binas significationes „abstractamquot; „concretamquot;que in ana-
logia et in ratione reppereramus, eaedem obviae sunt in similitudinis
notione.
a.nbsp;Sensu generali et ea est norma loquendi e mente Varronis =
dvaXoyia (VIII 23, 24).
b.nbsp;Sensu concreto singulas analogias indicat (IX 26), unde se-
quitur, ut ct in plurali numero commemoretur.
Quid, quod eandem Varro originem putat analogiae (X 1) ? Nonne
prorsus unum atque idem notiones eae significant?
Ita hoc mihi videtur intellegendum: similitudinis nomen et latius
patet et indoctis utique magis est notum. Quare ibi analogias esse
statuemus, ubi similitudines offenderinius. Unum hue addendum vi-
Ea sißnificalio transire potest in illam alteram, quae est „modusquot;. Vide
VIII 6, IX 15.
Quod de ratione analogiae loquitur Varro (IX 33), id ostendit magis gene-
ralem esse rationis significationem; quae tam late patcat, ut dici possit „(oJrati-
onem verborum praetermittendam ostendit loquendi ratioquot; (IX 35). Quam
quidem sentcntiam quin serio dixcrit Varro atque ita senserit non debuit
dubitare Steinthal (p. 510).
detur, quod ad perpendendam et aestimandam Varronis doctrinam non-
nullius momenti fuerit.
Quid sit dissimilitudo ex opposita notione conicere haud magni
videtur laboris. Duae autem res diversissimae ea notione continentur:
a.nbsp;discrepantia generum rationalis, quam peperit natura, quodque
fundamentum est innumerabilium analogiarum. Namque dissimiles
bos, ovis, homo (IX 113) in suo quisque genere similitudinibus
abundant; quae discrepantia nisi esset, omnia nulla varietate distincta
analogiis suis insignibus multiplicibusque carerent. Cunctis rebus
paribus similibusque ubi foret âgfiovia ?
b.nbsp;discrepantia intra genera ipsa, quae e damno naturae profici-
scitur: „si quis viderit mutilum bovem aut luscum hominem claudican-
temque equum, neget in [cornibus] bovom hominum et equorum natura
similitudines proportione constarequot; (IX 33).
Ergo dissimilitudinis notione indicatur cum id quo nititur analogia
quasi fundamento tum id quod analogiae est oppositum quam maxime.
Quae quidem confusio quantam ambiguitatem et errorem non afferre
non possit et quantopere Varronis doctrinam labefactet neminem
fugiet. Neque usquam apertius apparet error iste quam in fine 1. IX,
ubi cum delectatione quadam gloriatur Varro: etiamsi adversarii „id
confecissent quod volunt, ut in lingua latina esset anomalia, tamen
nihil [IJegissent ideo, quod in omnibus partibus mundi utraque natura
inest...quot; (§ 113). Exempla sequuntur non mutilus bos luscusve homo
sed equus, bos, ovis, homo, qui generibus diversis comparandi sunt
cum generibus declinationum, analogiarum fundainentis. Et haec habet
idem qui ante (§ 33) exclamasset i): „qui autem vident (sc. rationem
analogiae) et sequi negant oportere, pugnant contra naturam e.q.s.quot; 2)
Cf. infra p. 119.
E priore dissimilitudinis significatione facile intellegitur quae ratio
intercedat inter analogiam et discrimina identidem memorata verborum.
Quid enim est ilia nisi ordo et constantia discriminum, quorum eaedem
sint rationes? Quod tam bene perspectum habet Varro, ut de analogia
rerum disputaturus (X 64) discrimina tractare incipiat.
Orationis discrimina sequuntur atque imitantur discrimina naturae
rerum 3). Distinguendi et discriminandi necessitas ut in nominibus
Pravissime cum anomalia analogiaque hominis corpus et animam com-
parât (FX 3).
2)nbsp;Simili fere ratione serus quidam grammaticus (VIII cxix) de diffcrentiit
agit sub nomine „de dissonantia sermonumquot;, rem bonam turpi nomine signi-
ficans.
3)nbsp;Cf. fr. 123 „et haec sunt pronomina (omnia): in rerum natura plus non
inveni(e)s.quot;
casus efficit (Vlll 16), ita in verbis temporalibus innumeras species
(VI 36).
Sequi ergo Varro videtur sententiam Heracliti docentis „èx tœv
ôiacpeQÔvzcov xakliaryv âQjnovîav... yiveoêai^) et Stoicorum ali-
orumque qui censeant èv yàg toi tT] yvwoei rœv ôiacpoQcôv éxdaxov
xôùv ôvTCOv al Téyyai ovvicrcavxaiquot;.
5. Analogia Artis.
Supra (§ 1,4) observatuni erat non minus in arte analogias nonnum-
quam a Varrone inveniri quam in natura rerum.
Quae sit ilia artificiosa analogia optime videbimus in imaginibus
et signis (IX 79), utpote quae eodem modo atque verba analogias
ipsarum rerum naturalium imitentur et reddants). Itaque et in rebus
ipsis similitudines inveniuntur, et in ipsis signis, et siniilitudinum ista
genera inter se respondent ita, ut analogia existât quam perfectissima.
Neque tamen carent omni analogia artes eae, quae non in imitatione
versantur, quarum similitudines detegere licet rebus arte factis inter se
coliatis: „non, si quis tunicam in usu ita consuit, ut altera plagula
sit angustis clavis, altera latis, utraque pars in suo genere caret
analogiaquot; (IX 79).
Vel „mulierum stola ... stola (e) proportione et pallium pallio simile
e.q.s.quot; (IX 48).
Cum autem quae res partium analogias exhibeant, si totas spectas,
congruentiam partium in unaquaque re habere consueverint (exempli
gratia partes animae afferam, quae apte inter se cohaereant ac vinculo
artissimo constringantur), eo fit ut cum analogia liarmoniae notio
sit implicata4). Quocl ibi dilucet, ubi in variis discriminum (vide
supra) generibus distinguendis disertis verbis res „(h)armonicaequot;
comniemorantur (X 64).
Quae harmonia pulcherrima videtur in arte musica atque nervis
1)nbsp;Ritter et Prei.ler Hist. Phil. Gr. 34. De harmonia et concentii artis musi-
cae ex certis intervallis orto vide supra p. Ha et macromi Comment, in Somn.
Scip. 1. II § 1 sqq.
2)nbsp;Ab ARNIM St. V. Fr. II 7G.
Quo modo antiqui ipsa acdificia humani corpori.s analogias imitantia fece-
rint lege apud K. Borinski Die Antike in Poetik und Kunsttheorie I (1914) p. 59.
■\') Dc Lysippo. quem Plinius quadratas vetcrum staturas permutasse dicit
{N. H. 34, 65), observât Borinski o.l. 150: „Dies Prinzip war nun nicht mehr
blosz cmmetrisch (nach der kanonischen Pestlcgung der Einzelglicder) sondern
symmetrisch analog ihrer unter sich und mit ihrer Umgebung zusammenstim-
menden d. i. harmonischen Wirkung.quot;
Ut isdem utar verbis: analogiae proprium est r« i\'/i/urpo»\'; sequitur rô
(SVfililtTQOV,
-ocr page 26-(X 46), quibus imitentur homines docti concentus mundi. Annon
prorsus exacte analogiam ipsam cum harmonia adaequaverit Stein-
thal 1) haud scio. Cuiuscumque rei sive numeri sive mensurae sive
omnino partes pulchris inter se constant rationibus, ea per analogiam
harmoniam peperit; quae ut est quod ad nos posterior, ita TiQOiÉQa
xfj (pvoei
§ 3. De Analogiae Usu.
Non imitatur M. Terentius eos, qui vitae usu spreto verba inaudita
sine modo fingere et in orationem introducere non vereantur. 3)
Analogiam ex animi sententia defendit, ita vero, ut
a.nbsp;depravatam — a recta accurate distinguendam ! cf. p. 32 sq. —
consuetudinem nec temere nec subito tollat,
b.nbsp;aliis alia imponat officia.
Quod ad priorem condicionem attinet, sufficiat legentem ad IX 16,
17, 35 relegare, paucis additis:
Non quicquam habet consuetudo iuris. Cum rationi quasi reginae
obtemperari debeat (IX 6), dèpravata consuetudo velut tyrannideni
exercet, quam quo quis citius sustulerit, eo melius de patrio sermone
erit meritus. Nonnisi inviti, vi coacti, dum necesse erit eam sequemur
(IX 18). Cf. infra p. 104.
Plura de altera verba sunt facienda propter notabilissima quaedam,
quae Varro de suo protulisse, a Graecis certe non ita accepisse mihi
quidem videtur. Discernamus scilicet oportet populum universum et
singulos, sive oratores sive poêlas. •»)
Populo nulli omnino legi nisi rationis obnoxio — en Romanorum
populi maiestatis politica doctrina in rem publicam litterarum trans-
lata ! — utenda est analogia omnibus numeris absoluta (IX 5, 6.
114; X 74).
Populo universo (quem nemo unquani vidit, a quo petitur id quod
fieri nullo modo possit), bene distinguendo ab „omni populoquot; (cf.
1)nbsp;Gesch. d. Sprachw. 514.
2)nbsp;Cf. supra p. 21.
3)nbsp;Cf. Graecorum audaciam et licentiam (apud Steinth. 483).
Ne quis dc quattuor cogitaverit: populo, singulorum sermone, oratoribus.
poëtis, quae divisio et IX 5 i. f. et tribus definitionibus analogiae (X 74 sqq)
redarguitur. Minus diligenter hic locus poëtas e „singulorumquot; numero eximit, cum
IX 5 et oratores et vates eo nomine coniungat. Neque quartum genus desideratur
eorum, qui neque oratores neque poëtae tamen analogiam observare debeant:
de eloquentia magis quam de cotidiano loquendi usu agitur.
VIII 6), quem loquentem cotidie audimus, opponuntur singuli, qui
eloquentiae operam dant, sic tamen ut vatibus plus concedatur quam
oratoribus (11. IL).
Quas Varro sententias tribus definitionibus ita illustrât, immo ob-
scurat, ut ipsi „haec diligentius quam apertius dicta essequot; confitenti
non obloquamur (X 74 sqq.).
Primam definitionem paucis licet absolvere: „analogia est verborum
similium declinatio similisquot;; ita simpliciter populo praescribitur, ut
semper et ubique perfectam et absolutissimam sequatur analogiam,
quam tamen ipsa ratio et natura, ut opinor, certis finibus circumscribit
(cf. IX 63).
Illud oratoribus sive omnibus singulis mandatur, ut tantisper rationi
obtemperent, dum parcant consuetudini communi, quae sententia qua
re illustretur poëtico exemplo (ex Hortensii poëmatis sumpto, cf.
VIII 14) est, quod mireris.
Hucusque omnia satis liquent. Quamquam quomodo universus po-
pulus officium suum durum praestet, si singuli consuetudini cedunt? i)
Non illud re vera Varro voluit; tantummodo legem tam severam
constituere coactus est artis atque doctrinae vinculis.
lam ad tertiam definitionem pergamus. „Ad quam harum duarum
(se. definitionum) ad extremum additum erit hoc „ex quadam partequot;,
poëtica analogia erit definita. -)
Ad ea satis intricata verba enodanda non sine dubitatione quadam
aggredior. Primo obtutu poëtica hacc analogia angustioribus describi
terminis videtur quam oratorum, id quod ineptum esse res ipsa clamat
„cum poeta[c| transilire lineas impune possitquot; (IX 5). Immo poëta-
rum usus versatur inter libertatem infinitam rationis atque consue-
tudinis angustias. Utriusque aliquam habet partem, parte quadam
caret. Ne poëtae quidem licet verbum quale „sumquot; secundum régulas
declinare aut eius passivam fingere formam: illud vetat consuetudo,
hoc natura. Probasse tarnen vel concessisse certe puto Varronem ver-
bum quale „vivorquot; (§ 78: „Ubi additur „ex quadam parte,quot; significat
1)nbsp;Aliter Muller (p. 148): „Porro in libro IX dislinKunntur populus et e
populo singuli homines, id quod sanum praebct sensum. In libro X vero, ut
suam poeticam analogiam servet, Varro cogitur secundae classi nimium ob-
trudere, definiens eam „omncs singulos sequi debere.quot; Quomodo autem, si
unusquisque nostrum suo Marte ab usu déclinât, popitli analogia... exstaro
posset Varro non quaesivit.quot;
Si quid video, id ipsum vctat Varro unumqucmque suo Marte ah usu decli-
nare. Ahoquin quid sibi vellet illud „non répugnante consuctudinc com(m)uniquot;?
2)nbsp;Quod Muller adnotat h. I. „Fontem suum male intcllexit. Tertia namque
forma in fonte nil nisi secundae exemplum erat e.q.s.quot; (o.l. p. 147 sq.) num
probari id possit dubito.
non esse in consuetudine in his verbis omnis partis, ut declinatum
am[ab]o vivo, amor vivorquot;), quod commendatur hisce Prisciani ver-
bis (II 376): „quis enim dicit „arorquot;, „inserorquot;, „currorquot;, nisi poëtica
conformatio, id est TtQoownonoiia inducatur?quot;
Denique nullo modo cum hoc usu, qui est verborum, confundendus
est usus ille, qui una cum natura analogiae fundamentum habetur
(IX 63), in rebus scilicet versans. Quare „unae bigaequot; dicuntur?
Num quod equos natura copulavit ? Immo ab hominibus coniunguntur
„ad unum usu[mjquot; (1. 1.).
§ 4. De Anomalia.
1. Impositionis anomalia.
Ex analogiae et similitudinis notionibus intellegitur, quid sit ano-
malia vel dissimilitudo, quippe „reliqua parsquot; (X 1).
Hac re suo iudicio uti videtur Varro, quod neque soli analogiae
neque anomaliae legentes deditos esse iubet, verum utrique in suis
finibus obtemperare. i)
Neque enim audiendi sunt, qui ut Steinthal 2) 1. IX § 2 tertiam
grammaticorum scholam significari volunt aeque similitudinem et dis-
similitudinem colentem; quod recte vidit Colson3). Cuius sententiam
commendari censeo VIII 23, ubi easdem duas partes diversas nominat
1)nbsp;Nihil video cur credamus varronem niitiorem doctrinani opposuisse severis-
simae Caesaris discipiinae, quod vult Kowalski Eos XXXI (1928) p. 153 sq.
Num hic docuit in derivationibus versari analogiam? Nusquam in fragmentis
id legitur; at videmus et „Albanosquot; et „Albensesquot;, quae nomina ex una voce
originem trahunt, ab eo commemoratos (fr. 12 fun.).
An in analogia declinationis utenda acerbior fuit? Cicero quidem tradit (Brut.
261) consuetudinem vitiosam eum pura consuetudine emendasse. Varronis
décréta certe non sunt leniora. Ceterum id agit Kowalski, uti probet adversa-
rium fuisse Varronem rigiditatis Apollodori (quem secutus sit Caesar) et
asseclam mitioris Theodori Gadareni doctrinae de analogia. Neque tamen quic-
quam de Apollodori et Theodori certamine hac in parte notum est. Quae
Kowalski doctissime profert, ut Varroni Theodorum fontem assignct, nimis
incerta quaeque nullo modo demonstrari possint mihi videntur. Dubito equidem
sitne „TTfQi ôiuXtxTcùv huniàxijroq xaï ànoSti^Kûgquot;, ut inscribitur unum ex
Theodori operibus, idem atque „de similitudine verborumquot;. Denique nihil satis
argumentis confirmatum video de recentiore analogiae doctrina, quam Theo-
dorus Varroque tutati sint contra Apollodorum et Caesarem, quaeque con-
staret „mera observationequot;. Id Varronis verbis certis et expressis quam maxime
contrarium est. (Cf. supra p. 22 sq.).
2)nbsp;Gesch. der Sprachw. 449. Commenticia ergo sunt, quae de eius partis
vitiis dissent.
3)nbsp;The Analogist and Anomalist Controversy, Class. Quart. 13 (1919) p. 30.
-ocr page 29-Varro, quibus tertiam suani tamquam meliorem sententiam opponat.
et IX 4 „nam [cum] confusim ex utraque parte pleraque dicuntur
e. q. s.quot; 1).
Quaenam est illa Varronis via media, quam maiore iure duarum
doctrinarum coniunctionem dixeris? Dissimilitudinem dominantem ac-
cipit in declihatione voluntaria (VIII 23, X 15) i.e. in derivatione sive
in impositio ne, quae quidem ad exstantia iam verba recurrat (X 15).
Hic nobis quaestio se offert quae paulo diligentius tractetur haud
indigna. Ut quam paucissimis complectamur: estne Varro quasi „Her-
mogenes alterquot; 2)? Nu^ inaequabilem et arbitrariam id est ratione
carentem dicit impositionem idem ille, qui prioribus libris fuse lateque
eam exposuerit, qui mentionem intulerit de natura impositionis duce
(VI 3), qui etymologiam artem eamque utilem laudaverit (VII 109)?
Si ita res fuerit comparata, hominem tam turpiter quae diversissima
sint conglutinantem vix ab insipientiae criniine vindicaveris.
Utrum tandem Varro defendit xo (pvoei an potius x6 êéoei?
Perperam id rogatur, quasi alterum contrarium esse necesse sit alte-
rius. Nil tamen aptius ad fallendum quam ea nomina, quae diversis-
simae scholae sibi vindicant. Quantum interest inter Epicureorum
(pvoEi et Stoicorum !
Egregie de erroribus eorum, qui unam tantum rem nominibus istis
significari putant disputavit Dahlmann 3). Iure suo Steinthal quoque
disserit (332 sq.) de „die vermittelnde (Ansicht), die sich ûéaei
nennt, aber sich auch (pvaei nennen könnte ,.. welche mit grösserer
oder geringerer Klarheit und Entschiedenheit von allen Grammatikern
des Alterthums gehegt wird.quot; Praeclare iam Ama\\onius (St. 334).
Similia de Alexandrinorum apud Mullerum (p. 69). Quem minus
sequi possum, ubi Stoicorum xö (pvoEi quasi sit „naturae convenienterquot;
non dico vertere sed intellegere gravatur (p. 53). Hisce verbis eorum
sententiam iam explanat Oriqenes-i) „/ntfiovfiévcûv xév tiqózmv
(p(ovù)v rà TiQuyfiaxaquot;, quod consilium et rationem quandain videtur
indicate.
Illud tamen gravioris momenti fuerit: qui, ut ita dicam, monismum
amplectantur, iis quod natura subministret \\lt;cl pariat simul secundum
naturam sit oportet. Cratylus et Heraclitus Stoicorum praecursores
(pvaewç ôijfiiovQyyfiaxa, naturae artificia, verba censebant o). Cf. porro
gt;) Eaduni ratione atqiic IX 2 v. q. c. „partimquot; occurrit VII 96.
•■\') Muller, 151. Cf. Reitz. Varro p. 20.
3) De Philos. Graec. Sent, ad Loquellae Orifîinem pertinentibus Capita duo
(1928), p. 41 sqq.
*) Contra Cels. 1 p. 18.
Cf. AMAtONius: Lersch Sprachphitos. der Alten I, 11.
-ocr page 30-Plat. Crat. 383 A.....ôvôfiazoç ogêozyra sîvai éxàozcp zœv
ÖVZCOV (pvoei 7ieq)vxvïav e. q. s.quot;
Breviter, ut solet, Seneca Ep. XC in.: „Sed primi niortalium, quique
ex his geniti naturam incorrupti sequebantur, eandem habebant et
ducem (cf. zó qrôoei) et legem (cf. zd xazà cpvoiv) e.q.s.quot; Cf. eun-
dem De Benef. IV 7: „Natura, inquit, haec mihi praestat. Non intellegis
te, quum hoc dicis, mutare nomen Deo? Quid enim aliud est natura,
quam Deus, et divina ratio, toti mundo et partibus eius inserta ?quot;
Itaque minus recte, puto, Reitzenstein (25) priorem Varronis 1. VIII
partem doctrinam Stoicam primo amplecti credit, deinde consilio mu-
tato cum Alexandrinorum sententia conflare. Non enim pugnant ea,
quoniam et Stoici ab hominibus excogitata verba putant (cf. etiam
August. Princ. Dial. 6) neque id sine mendis (cf. Chrysippum) et
Alexandrini nequaquam ratione sermonem spoliant i).
Quid igitur de Varrone existimemus ? Cum etymologiarum shidio-
sissimus rationem verborum sine dubio agnovit, tum impositionis
anomaliam haud minus dubie docuit.
Hic vetlm distinguas verborum partem internam, („materieelquot;) et
partem externam („formeelquot;).
Illam regit Varronis iudicio plerumque ratio quaedam, hanc libido.
Quotiescumque de anomalia verba facit grammatice, ut ita dicam, lo-
quitur, non dialectice, verborum formas spectat, non sensus (IX 34, 71 ;
X 16). Neque ergo ineunte 1. VIII neque IX libro^) Stoicorum doctrinam
impugnare voluit. Idoneum exemplum invenias VIII 21, quo anomaliae
eius sensum patefacias: tres qui singulos emerunt servos domini alius
mancipium suum Artemam appellat, alius lona, alius Ephesium. Num
ex nominibus istis unum ratione caret? Ipse Reitz. (26 sqq.) omnia
ÖQÜß Xóycp imponi posse fatetur, quam ob rem in talibus „in gewissem
Sinnequot; Varro libidinem agnoverit. Immo magnopere erremus si Var-
ronis sententiam cum Hermogenis illius Platonici in uno atque codem
genere ponamus. Merus hic est scepticus, unius ûéaecoç cultor, nullam
prorsus verborum normam novit nisi ^vvû)]X7](v) xal ô^oXoy[a(v)
(Crat. 384 D), quanto opere a Varrone dissentiens!
Apud Varronem vero quod ad internam sui partein attinet ûéoei
sunt nomina eademque (pvaei, illud si agitur de hominibus a natura
ductis, hoc si de ducente homines natura. Tantummodo neglegere
videtur natura ista impositionis formam; certe ab ea liberi sunt im-
positores. Quodsi nihilominus fr. 115 certa et immutabilis sermonis
pars, cuius origo et fons (quod ad verborum formas) hominum imperi-
1)nbsp;Exempla apud Steinth. 446 sqq., adprime 353.
2)nbsp;Reitz. 60.
-ocr page 31-. tia et libido est aestimanda (X 60 sq.), si ergo ilia pars naturae
nomine indicatur, hoc tantummodo apparet paululum mutatum esse
ipsius v. q. e. natura sensum (vide supra § 1, 3).
Una adhuc quaestio tangenda est. Quid de primis impositionibus ?
Hoc habent, quod declinationi naturaH quasi fundamentum praebeant
grammaticale (VIII 7), quod ipsum permagni momenti (pvoei esse
factum apparet. Quid autem de corpore, de nucleo eorum sit dicendum
non certo scio. Veri est simile in tali quaestione perquam abstrusa et
veris philosophis digniore non nimium M. Terentium élaborasse i).
Quodsi quis nos ad Augustini Principionim dialecticae excerpta
levocat in editionem G. Sch. recepta, ei respondeo, quae me iudice
verissime Muller (254) iudicavit: „Quicumque... Augustinum et
Varronem legerit comparaverit, is, ni fallor, duos animos diversos in
iis positos credet.quot;
Nescio an hac de re loquatur Varro obscuro illo loco, quo non ad
summum etymologiae gradum se perventurum confirmare audet, ubi
sit adytum et initia (V 8). Reitzensteinii coniecturam suo iure, ut
opinor, G. et Sch. redarguerunt-\'). Ipsi sic: „In quarto igitur versatur
gradu, cui ad grammaticam philosophiae virtus penitus accessit: is
demum quasi mysteriis admittitur et spectat.quot;
Graduum autem distinctio certior et magis definita mihi videtur,
quam ut quartus ad interiorem tantum philosophiae scientiam spectet,
cuius alioquin non prorsus erat ignarus Varro. Sed eos ad mysteria et
in adytum pénétrasse puto, qui occultissimum illud spissisque circum-
fusum tenebris perspiciant se. quomodo prima verba sint inventa.
quaenam ratio primos impositores duxerit. Initii vocabuhim hue optime
quadrare videtur. Oriq. c. Cols. I 18: Jfmimei lôyoç ^aûvç xal
ànÔQQijioç — inquit — ó tieqI cpvoeœç ovoiiâiùw, iiuie pergit
loqui de Stoicis quomodo/gt;r//nfl nomina intellexerint. Varro (fr. 115)
antiquissima naturae nomine comprehendit nullam fere ausus, ut vide-
tur, primitivorum enodationem. Non Nio. Fioulus tali investigatione
abstinuit (cf. Gell. X 4. 1) quippe „diligens earum rerum, quae a
natura involuta videnturquot; (Cic. Tim. 1.1).
Neutiquam sequendum Reitzensteinium puto dicentem (43): „Fiir
(Varro) ist ja die stoische Etymologie theoretisch schon ilberwonden.quot;
Eius {^éoEt magnam certe partem x(ù (pvoEi est exaequanduin, id quod
cum Stoicorum rationibus convenit. 3) Denique nullus etymologiae
„gradusquot; ab eo improhatur, vel parum aestimatur.
Cf. MulLERUM o.l. 15.3 sqq.
Ed. p. 246; cf. Barwick R. P. 214.
3) Aliter Muller (148 sq.).
-ocr page 32-2. Impositionis analogia.
Ille tamen, licet hominum libidini et imperitiae maledicat (X 60 sq.),
minime totam impositionem sub anomaliae dominationem subicit, eti-
amsi formas attendimus et quas admisit exceptiones Varro (Vlll 23,
cf. infra p. 29) omittimus. Qua de re cum taceri soleat, paulo fusius
agemus.
Nolim afferre V 3: „nec quae ex(s)tat sine mendo omnis impositaquot;,
quod effatum quamvis necessarie demonstret plurima verba sine mendo
esse indita (et quidem de formis agi videtur) tamen eam ob causam
minus ad hanc quaestionem attinet, quia non versatur circa verborum
exitum atque formam quam dicimus grammaticalem. Sunt tamen alia
quaedam idonea ad positionis rationem illustrandam.
a.nbsp;Evolvamus X 35, ubi legitur: „igitur ratio quam dico utrubique,
et in fiis verbis quae impomintur et in his quae declinantur e.q.s.quot;
Quoniam lacuna praeit cautos esse in testimonio eo afferendo decet,
sed comparanda videntur haec: „(dieet) qui naturam sequetur, si sit
simile in obliquis Marco Quinto, fore ut sit Marcus Quintusquot; (X 51).
Nonne analogia fundamenta habet et a voluntate hominum, ut qui
impositionem habeat declinationem naturalem saepe invenire possit?
(Cf. supra p. 14). Neque potuit Varro non ita iudicare, siquidem impo-
sitio eius declinationis est àq)OQ/iii] neque unquam ab ea disiungenda.
Nempe regulae declinationis ubi essent, si nominativi casus nullo
similitudinis vinculo coniungerentur ? Impositio et declinatio sunt quasi
superficies, ut aiunt mathematici, quae inter se secant. Tam necessaria
est impositio quodammodo constans declinationi quam aedificio fun-
damenta recte composita et dimensa.
Atque id quidem cotidianus usus confirmât: „novis nominibus alla-
tifuls (in) consuetudinem sine dubitatione eorum declinatus statim
omnis dicit populusquot; (Vlll 6) i).
b.nbsp;Porro alia est positionis ratio, quam ostendunt ea, quae de
impositionis mendis, nec multis nec acerbe vituperatis, Varro disputât
VIII 7 sq.: „voluis(s)e enim (sc. homines qui primi rebus nomina
imposuerint) putant singularis res notare, ut ex his in multitudine(m)
declinareturquot;, e.q.s.quot; Ea ad grammaticam sensusque spectant.
Omnia mihi confundere videtur Wilmanns (27), de Varronis
libris XI, XII, XIII tali modo disputans: „inpositionem in his libris
non neglectam esse uel inde euincitur, quod analogiam quae in etymo-
logia ualet, in libris etymologicis ne uerbo quidem tetigit et quod
1) Quod analogiae oppositum est „corruptumquot; saepe dicitur. Diom. ubi
(1 385) dicit: „sum verbum in primis corruptum est, non tantum propter
ceterorum declinationem sed et ipsa positione e. q. s.quot; sumit viddicet in positionc
plerumque analogiam dominari.
scriptor ipse „de utriusque generis declinationibusquot; (VIII 24 p. 408)
actum iri poliicetur. sed eum hac diuisione in argumentis librorum,
ut primum inpositioni, alterum declinationi destinaret, non usum esse,
demonstrat arta coniunctio, quam inter uoluntatis et naturae declina-
tionem intercedere fere ubique premit (VIII 5 p. 394; X 51 p. 574 al.)
et id docet quod ita libro tertio primi et secundi libri disputationes reco-
quere coactus fuisset.quot;
1.nbsp;Analogia quam in etymologia valere putat W., si qua est, ad res
et verborum significationes spectat nec ei his libris ullus locus esse
potuit. Praeterea in ipsis verborum enodationibus satis erat manifesta.
2.nbsp;Quae communia habent impositio et declinatio nihil fere pertinent
ad Varronis propositum, prorsus nihil ad etymologiae studium.
Quod vero demonstrare enititur est dissimilitudo impositionis, quod
ad sonos, itemque similitudo declinationis.
c. Ceterum ne ea quidem prorsus caret impositio analogia, quam
declinationibus inesse Varro sibi persuasit, ut discimiis ex VIII 23:
„cum utrumque nonnunquam accidat, et ut in voluntaria declinatione
animadvertatur natura et in naturali voluntas, quae, cuiusmodi sint,
aperientur infra.quot;
Cui loco G. et SCH. „X 15 sq. 51quot; annotant. Rectene? Dubito;
equidem nil tale locis allatis explicatum offendo, ac minime quidem
X 51, ubi declinantibus ut impositionem sequantur concedens cum
casibus obliquis comparai rectos, quos inde sacpissime effici posse
cuivis patet. Cum tamen dicit in „declinationcquot; voluntaria „twnmim-
quainquot; se naturam nactiim esse, id procul dubio spectat ad casus
rectos cum rcctis aliis composifos. Huius exempla analogiae inveniun-
tur IX 71 ; 84 sqq.
3.nbsp;Declinatio voluntaria; declinatio naturalis.
Attamen haud facile est dictu, ubi desinat declinatio naturalis, ubi in-
cipiat esse voluntaria declinatio (num ipse Varro satis id perspe.xcrit
dubitari potest), quae igitur analogiae utrique declinationi sint adiudi-
candae.
Ubique impositionis licentia premitur, quamquam nonnunquam eius
natura sit conspicua. Sed ne hoc quidem sufficit, quippe unde statim
naec oriatur quacstio, utrum in declinatione voluntaria (rcnera possint
esse, quae analogiam exhibcant an potius natura versetur in e.xceptioni-
bus smgulisque verbis in unoquoque genere obviis
Varronis consilium caute neque nimis confidenter eruere conabimur
Identidem ilIud dicere videtur (VIII 7, 9, 22; IX 34; X 15) naturalem
declinationem pertinerc ad genera (fem. sc. et neutr.), casus, verborum
temporalium formas.
Quibus opponuntur nomina rebus imposita.
Iam primum hue revocanda censeo deminutiva, quae quamquam
analogias multas exhibentia (proportione utitur ipse Varro hac in
parte, cf. G.-Sch. fr. 10, 11) tamen non omnibus numeris perfecta
similitudine gaudeant (IX 74).
Quid de adverbiis, quorum derivationem iam propius accedere putes
ad declinationem nominum? Omnem dubitationem tollit X 17: „quae
verba declinata natura, ea dividuntur in partis quattuor: in unam quae
habet casus neque tempora, ut docilis et facilis; in alteram quae tem-
pora neque casus ut docet, facit; in tertiam quae utraque, ut docens
faciens; in quartam quae neutra, ut dode et jacete. i)
Exempla quamvis apte sint collecta, indiligenter Varro adverbiorum
conformationem in eodem ponit genere atque partium aliarum per
casus atque tempora declinationem. Neque igitur Varronis deel. natu-
ralis adaequanda est cum ea quam nos declinationem vulgo appellanuis.
Posteriores vero melius, adverbiis in partibus orationis collocatis.
Ceteroquin non in omnia adverbia cadere naturam eam Varronem non
fefellit (cf. Vlll 9).
Adiectivorum comparationem satis constanten! ipsam quoque in de-
clinatione naturali ponere non vereor.
Idem valere videtur in genera, quoniam (Vlll 7) declinationis natu-
ralis difficultatibus ex impositions mendis repetitis Varro primos illos
ôvoftaroûhaç putat „mares liberos voluisse notari, ut ex his feminae
declinarentur, ut est ab Terentio Terentia.quot;
Est autem alius intricatior locus, unde contrarium possit peti, et
quidem IX 62, ubi in editione G.-Sch. haec leguntur: „Quare quocum-
que progressa est natura cum usu vocabuli, similiter proportione propa-
gata est analogia, cum in quibus declinationibus voluniariis maris et
feminae et neutri, quae voluntaria, non deheant similiter declinnri, sed
in quibus naturales, sint declinatus hi qui esse reperiuntur.quot; \'-\') Excipiunt
ea longam disputationem de modo apparentibus modo deficientibus
generum differentiis.
Haec dicere videtur Varro: est ubi (natura adiuvante) genera pro-
portione formentur; est ubi regantur Iibidine,cum deficiat rerum natura.
Nihil sane effici potest ex Vlll 14 et 52 sqq., qui loci duplicem
declinationem in unum confundant.
1)nbsp;Minus ergo accurate IX 34: „...naturales ut ab impositis vocabulis quae
inclinantur in tempora aut in casus e. q. s.quot;
2)nbsp;Legendum fortasse cum Si\'.: „cum in quibus declinatus voluntariiquot;. Porro
adicienda videtur iis verbis v. q. e. „suntquot;; num legamus in fine sententiae: „sed
in quibus naturales sint declinatus, hi esse reperianturquot;?
4. Impositio.
Quam late impositio pateat, quid inter earn intersit et voluntariam
declinationem, paucis est tractandum.
a.nbsp;Haud semel impositio et declinatio inter se opponuntur ita, ut
illa sit quasi fons, hic tamquam rivus (Vlll 5 sqq., X 15). Cf. infra.
b.nbsp;Est ut latius impositio accepta ad deductiva quoque spectet.
Videsis V 3 „nec quae ex(s)tat sine mendo omnis impositaquot;, quod
videlicet de minus recte derivatis dicitur; VI 3: „(natura) enim dux
fuit ad vocabula imponendaquot;. Cf. VII I. lam hinc apparet quam longe
Varro recedat ab Hermonegis Platonici de noniinum inanitate doc-
trina. i)
c.nbsp;Quin etiam VIII 27 leguntur haec: „...cum utilitatis causa
verba ideo sint imposita rebus ut ea(s) significent, si id consequimur
una consuetudine, ni[c]hil prodest analogia.quot; Ad quam utilitatem cum
per declinationes naturales perveniatur, hoc loco impositio tam late
se extendere videtur, ut potius complectatur declinationem naturalem
quam excludat. Cum totam eam partem Aelio Stiloni attribuai
reitzensteinii), vidc Hum rcctc iudicet (81): „Für Aclius Stilo,
also für die Stoa, umfasst die ûéoiç im Grunde nur die ersten und
einfachsten Wortequot;. Ceteroquin auctorem illum iure G.-Sch. Prol.
XLVll sq. reicere videntur.
Neque rectius interpretatus est, ut opinor, Reitz. Vlll 5, quem
locum sub a attulimus. Declinationem scilicet in hoc capitulo dcriva-
tionem continere arbitratus (o. I. p. 25) „in der xUaiç — inquit —
waltet die ratio und daher die xéxvif (26). At ubique negat Varro
rationem in derivationibus dominari. Nuni impositio latius accepta
„Jonsquot; possit appellari ? Relinquitur, ut auctorem indiligcnter senten-
tiam suam protulisse ponamus. Opponere dcbuit impositioni suae
duplicem declinationem rivum utrumquc, alterum autem libere per
arva serpentem, alterum artis inclusum ripis.
Quae si rccte explanavimus nihil iani est quod hac in parte cum
Reitzensteinio librum IX ab VIII discrcpare statuamus (60).
Mullers) discrcpantiam sibi visus est invenisse 1. VII\' ct 1. IX\',
quorum hie nullam derivationis mentionem faciat ncque declinationis
nomine eam comprehendat. Hoc quoque nihil Varronem censeo accu-
..Grundstanim-
uencnnunKcn (von Wörtern, die nicht abgeleitet sind)quot;.
Gravius est quod addit: „imp. unius (casus), Varro L. L. 7. 32quot;. quo loco
scriptum Icßitur: „unpositio unius dcbuit c-.sse canh, plurium ca^c., e q s quot;
V Varro p. 5! sqq.
\') 0.1. 149.
sandum, quandoquidem quam impositionem X 15, 16, 35 commémorât
nil est nisi declinatio voluntaria sive derivatio. i)
5. Consuetudo.
Non magis simplex certusque est sensus huius vocis, quae modo
quodcumque est in usu complectitur, sive analogiae id paret sive
minus, modo quasi ratione carens ab analogiae imperio prorsus seiun-
gitur. Quas duas significationes etiam apud grammaticos posteriores
saepe confusas melius expedit distingui et separari quam fieri assolet.
Proprie ita non pugnant inter se consuetudo et analogia, ut illa
materquot; huius a Varrone dicatur (IX 3; cf. VIII 26), quae quidem ei
sententia a compluribus viris doctis vitio est data, proinde ac si ad-
versarios eius magis deceret. Quinam ex consuetudine natam esse,
quae alias e natura profecta censeaturl^) Quodsi recte modo illam
consuetudinem intelligamus nihil est, quod discrepet, nisi fallor. Inde
ab initio homines sunt locuti ita rebus nomina imponentes, ut partim
similia, partim dissimilia existèrent. Exiguum sane eum numerum ver-
borum declinare coeperunt, partim similitudinem secuti, partim con-
tenti dissimilitudine. Si ad consuetudinem primitiva quoque et nondum
declinata traxeris, quid impediet ne analogiam cum ea antiquitus
conexam dicas, immo consuetudine quodammodo subnixam? Cum
praesertim ipsa declinationis similitudo diversa in diversis Unguis con-
suetudini cuidam pareat. Non plura ex ista imagine colligere debuerunt.
Neque quicquam adversariis concessit et male conferunt 3) iUud
Quintiliani: „ut ipsam analogiam nulla res alia fecerit quam consue-
tudoquot;, 4) de cuius sententia rectissime Colson „This view is m the
main,\'l suppose, anomalistic.quot; ß) Aequo sane iure is, qui declinationem
inductam in sermonem credat (Vlll 3), analogiam quodammodo con-
suetudinem peperisse dicere potuit, quoniam bonos poëtas novis decli-
nationibus consuetudine aures populi subigere iubet (IX 17).
0 Et quod „communis sensusquot; notionis non magis ullum vestigium exstare
dicit M. (1.1.): quid aliud significant vv. q. s. „quo decurritur sine doctrinaquot;?
Ï) Colson o. 1. p. 30; Steinthal o. I. p. 500.
Perverse iudicat Lersch o.l. I 118 Varronem analogiam et anomaliam inter
se exaequare (cf. I 75, ubi Pindarionem ct Varronem in eodem generc ponit,
id quidem recte, melius quam Reitz Varro 48; vide infra p. 49^). Reprelicndere
possis Varronem, quod uno consuetudinis nomine significat quae sunt „a-
logischquot; quaeque „on-logischquot;, ut hodie loquimur.
3) Goetz et SCHOELL in editione. Similiter cum scepticis Varronem confude-
runt ad Vlll 21, et ciceronem ad VIII 26.
-«) Inst. Or. I 6. 16.nbsp;.nbsp;,
quot;) 1.1. Cf. quae apud Q. praecedunt: nec ratione niti analogiam nec legem
esse loquendi.
1
-ocr page 37-Quodsi talis est vis eius vocis, rectissime Varro IX 18 de consue-
tudine sive recta et secjuenda, sive depravata et vitanda disputavit;
iniuria ergo Steinthal p. 501: „Und Varro scheint nicht zu merken,
dass er sich hier im Kreise bewegt.quot;
Facile est intellectu quomodo consuetudo sensum possit mutare, eo
ipso quod non magis rationem continet quam libidinem hominum.
Cum declinationis „vitiosaequot;, quae in consuetudine est, non tantum
ipse usus significatur quam eius origo atque aiictoritas, tum consuetudo
ista in contemptum adducitur — e mente Varronis loquor — et facile
cum licentia ac libidine prope coaequatur. In consuetudinem esse
receptum nullam habet dignitatem vel praestantiam i).
Prioris in alterum, sensum transitum deprendere licet compluribus
locis, quorum afferam VIII 57: „miilta sunt item in hac specie in quibus
potius consuetudinem sequimur quam rationem verborum.quot; Quoniam
is qui loquitur anomaliae vindex semper et ubique consuetudinem
sequitur, latiore sensu acceptam eam quidem, hic illud „multaquot; signi-
ficare videtur alteram consuetudinem anomaliae.
Simillimus autem locus VIII 79, qui et ipse habet „non esse...
potius sequendani quam consuetudinem rationemquot;, priorem consue-
tudini sensum attribuit iubens usquequaque servari consuetudinem,
analogiae sive parentem sive resistentem (cf. VIII 26). Quae consue-
tudinis et rationis oppositio semel facta illi sponte anomaliae sensum
obtrudit-\').
Nusquam apertius eam anomaliae significationem ei inesse videbis
quam in fr. 115, quod consuetudinem ab analogia omnimodo separat
seiungitque 3). Etenim consuetudo describitur ut cui „artis ratio non
accedat, sed indulgeatquot;.
Tam arte hodierni coniungere soient anomaliam utilitatemque, ut
quos scripsit Varro de utilitate sermonis libros contrariain tractavisse
partem vulgo credant atque eiusdem libros dc similitudine verborum
III \')• Num iure dubito. Probari hacc sententia primo obtuto fortasse
videtur iis, quae leguntur IX 48: „cum, inquit, utilitatis causa intro-
\') Cf. tak\' quill in voce nostra q. o. „gcwoontcquot; (Woordenb. der Ncd. Taal
s. v.. A).
-) Quod quo modo expliccnt ilii, qui consuetudinem a Varrone oriKincm ac
ontcm analogiae duel cxistimcnt ipsi vidcrint. Quos si non sequcris, optime
omnia quadrant.
Non memini nie usquam apud V. talc quid legere, quapropter conferatur
p. H.
■\') Fusius hoc demonstrare conatur \\Vn..manns p. 136 sq.
De Analogianbsp;o
ducta sit oratio, sequendum non quae habebit similitudinem, sed quae
/ utilitatemquot; (Cf. Vlll 28).
Quantum equidem video nihil inde pro ista sententia est efficiendum.
Namque aut ipse Varro — ita Wilmanns — aut certe adversarii
utilitatem anomaliae ponere debuerunt.
a. Prius autem non est credendum i). Quod ut perspicias sufficit
evolvere Vlll 3: „declinatio inducta in sermones... utili et necessaria
de causaquot; 2) vel potius IX 48, ubi simui utilitatem et similitudines in
oratione sicuti in vestimentis sequi nos iubet.
Si quisquam ille propter inutilitatem qualia „vitiaquot; exhibent „mas
et femina aquila et recto et obliquo vocabulo visquot; improbare
debuit 3).
Porro ut alibi in I. VIII hic quoque cum Stoicis consensisse est existi-
mandus, qui quam aperte edocuerint non seiungendam utilitatem a bono
rectoque, utpote quod inter omnes constet, copiose demonstrate super-
sedeo. Lege tantum Stobaeum: „ndvza ôè ràyaûà (bq)ékfia eïvai
xaî evxQi-iara xal avfupégovza xal XvoaeXrj x.r.X.quot; Atque adeo
musica ars, qua nihil fere minus est anomaliis indulgens quamque
Varro ad suam de analogia doctrinam refert (X 46), ea propter ipsam
utilitatem laudibus effertur a Censoring, qui plurima e Varrone
hausisse videtur s).
Et quod maioris forsitan momenti sit: non posteriores grammatici
talem utilitatem agnoscunt, atque adeo Charisius, ubi quattuor latini
sermonis modos tractat, quos Varronianos esse constat (K. I 50 sq.
B. 62 sq.), ita utilitatem analogiae exaequat: „ex his ergo omnibus
1) Wilmanns 1.1. ita IX 48 interpretatur, ut ibi Varro suam sententiam pre-
mens utilitatem similiiudini opponat. Non rccte, opinor. Namque Varronis
iudicio non diversae sunt nec altera alteram quasi coiircet, sed ipsa utilitas
postulat paritque similitudines, siquidem idcirco similes inter se sunt tunicae
viriles, quod utilitati serviunt virorum inter se similium.
3) Perperam meo iudicio Kowalski Eos XXXI (1928) 141 sq. h. I. certamen
compositum credit, quod inter duo principia necessitatis et utilitatis sit, quarum
ilia e natura proficiscatur, haec ex usu et voluntate. Namque quam necessitatem
significat Varro est humilior ilia (cf. infra p. II 94 sq.), in eodem fere genere
ponenda atque utilitas.
3) VIIl 7. Hoc possis defendere utilitatem sive necessitatem differentias saepe
parere, quas minus respondentes ad analogiam anomaliae nomine possimus
indicare (cf. infra 119 sq.), sed non id volunt hi viri.
quot;) Ab Arnim St. V. Fr. Ul 2\\, 42 sq, Plura apud eundem St. V. Fr. I 127, 6.
Ill 22, 3, III 76, 11 et 17. Kowalski (o.l. p. 157) ilia de utilitate praecepta VIII
26 ad Stoicos quoque revocari posse censet. Iniuria ut opinor. Si eam voluissent
utilitatem, qua re barbarismes et soloecismos tanto opere arcebant ?
5) E. Holzer. Varroniana (Ulm 1890) p. 6sq.
-ocr page 39-consuetudo non haec volgaris nec sordida recipienda est, sed quae
horridiorem rationem sono blandiore depellat. interdum enim utilibus
iucunda gratiora suntquot; i).
b. At anomaliae defensores ita iudicant eorumque iudicium Varro
paulisper est secutus, qui docent utih\'tatis causa cum omnia assumpta
tum verba inventa esse, quam quia consuetudo praestet eam solam
esse quaerendam, cum nihil prosit analogia (cf. Vlll 27).
Atqui hic est monenduni non coniungere eum locum (Vlll 27)
utilitatem cum anomalia, verum cum consuetudine, quae est longe
alia res quippe continens et anomaliam et analogiam (§ 26, 33). Con-
tendunt isti quidem in vestitu, in aedificiis, in supellectile dissiniili-
tudinem utileni esse, verum ad orationis ntiiitatcm i. e. perspicuitatem
brevitatemque fatentur perveniri posse sine analogia, ncquc quicquam
referre utrum analogiae oboedientia loquaris necne (§ 26).
Praeterea quomodo cuiquam probari possit inaequabilitatem onmino
ordini constantiaeque praestare ad utilitatem sermonis ego quidem vix
intellego\'-\'). Non magis probabile videtur utilitatis nomine anomaliam
significare quam elegantiae vel voluptatis, quas dissimilitudinem
maiorem praebere sibi persuaserant (§ 31, 32). Eo accedit, quod non
existimandus est Varro istos de anomalia libros (eosque plures quam
de verborum similitudinc) separatim irrefutatosque in lucem edidisse,
quasi suam complecterentur doctrinam. Etenim Plinius quam senten-
tiam ex istis affert libris ipsi Varroni attribuit, quod nemo facere in
animum inducet in iis, quae continet L. L. 1. Vlll, priore parte ex-
cepta. Roganti quid igitur libris de utilitate sermonis compositis
tractaverit Varro non habeo quod respondeam, nisi propriam suam
doctrinam eum ibi exposuisse, qua et anomaliam qiiandam (cbnsue-
tudme cogente IX 18) in ipsa declinatione naturali utilem esse for-
tasse duxerit.
7. Anomaliae infitiatio.
Quod M. Terentils tam facile non impositionem vacare anomaliis
concedit, id ca mente facit, quo pertinacius naturalem declinationem
ab dissimilitudinis crimine vindicet atque tueatur. Qua in re haec
praeter cetera notatu digna videntur:
J) Non insolita est ea oppositio; cf. Cic. De Nat. D. II N8:.....artes quoque
efhcmus Parum ad usum vitae. partim ad oblectationcm nc^essaHl quot;\' \'
-) Utilita em cum ratione et arte identidcm coniunRunt grammatici posterio-
res: pomp. V 212; Eut. V 456; (Palaem.] V 543; conLatur ipsa ar^s So Mo
quae tendat „ad usum ahqucm vitae necessariumquot; (Dio.m I 421 • Aspfd v
Mar. ViCT. VI 3. AUD. VII 320; VII 161).nbsp;\'nbsp;\'
a.nbsp;Nomina verbaque temporalia defectiva i), etiam atque etiam ab
adversariis exagitata, analogiae legem violare Reatinus negat; atque
id ea ratione usus: nihil analogiam polliceri nisi „ex duobus similibus
similiter declinatis similia forequot; (IX 49). Etenim analogiam desiderare
\'non licere, nisi sit res, rei usus, rei vocabulum, vocabuli declinatus
naturalis (IX 37 sq.; X 83 sq.).
b.nbsp;Ne causa cadat, partium tantummodo analogias tuetur, generum
dat: „non si genus cum genere discrepa[n]t, sed in suo quisque
genere si quid deest, requirendumquot; (IX 102) 2).
Qua ratione adductus verba infectiva sive praesentia cum perfectis
comparari vetat, ut non sola pupugi, tutudi atque id genus alia tuta
sint (IX 99; X 47, 48), verum etiam fui, sum, ero, in quibus rationem
historicam auxilio arcessit, id quod haud exspectaveris (IX 100).
c.nbsp;In singularibus nominibus, quale v. q. e. caput „quorum par
reperiri... non possitquot;, non quaerendam esse analogiam contendit
(IX 53, X 82).
d.nbsp;Necessitate fateri coactus nonnulla nomina minus constanter
esse declinata (ex quo genere est homo-hominis) ne hic quidem
manus dat, sed hac utitur excusatione non habere talia caput ex sua
analogia. Nonne membra Alexandri statuae ad rationem convenire
Philippi capite imposito? (IX 79).
§ 5. De ratione, quae intercedit inter philosophos, imprimis
Stoicos, atqve Varronem.
1. Clirysippi anomalia; quo modo intelligcnda.
Haud raro creditur anomaliae, contra grammaticos Alexandrinos,
propugnatores fuisse Stoicos, sicut breviter, ut unum nomincm,
Schmekel: „Die Stoiker hielten ... in der Lehre vom Ursprünge der
Sprache das Princip der Anomalie aufrecht.quot; »)
Quod in exigua nostra eius rei scientia ita dici non debuit, probari
1)nbsp;Hanc vocem latissimo sensu accipio, ut omnia significet quae quamvis
collatio postulet deficiant. Vide IX 49.
2)nbsp;Nescio.annon opus sit n litteram in v. q. e. discrepant delere; cf. Ter.
Heaut. 473: Syrus cum iiio vostro consusurrant. Alia exempla apud KÜHNER-
Stegm. Ausf. Gramm, der Lat. Spr. I 28.
3)nbsp;Die Philos, d. m. Stoa p. 206 sq. Quae non facile conciliaveris cum iis,
quae p. 206 scribit: „ist es notwrendig dass das Wort der adäquate Ausdruck
des Gedankens... istquot;; cautior igitur est quam duae illae sententia media haec:
„Andererseits bringt es auch die Urwüchsigkeit der Sprachc mit sich, dass sie
nicht systematisch genau nach Regeln gebaut ist, sqq.quot;
certe nequit, et difficile ad explicandum a tota Stoicae philosophiae
indole dissentire videtur.
Quid enim Chrysippus? Ostendit ille quidem anomaliis maculari
orationem, sed ut est dialecticus semper id agit, ut notiones inter se
similes componat cum nominibus impositis, ita tamen ut nec cate-
gorias grammaticales tangat (quae singulari rei singularem formam,
masculinae masculinam exigunt et si qua plura sunt, de quibus vide
supra p. 28 0, Ö) 1), nec spectet terminatiomim sonos, verum unice
quod hodierni termino plus minusve ambiguo „die innere Spracli-
jorniquot; vocant, grammatica tamen amissa. Vitupérât quod nonnnllae
notiones negativae positivas quae dicuntur formas induant, sicuti po-
sitivae negativas; quod à(v) praefixum significationes variet. Simpli-
cius de eo scribit: „noXXijç ôk ovoijç xfjç dv(Ofia?uaç XQVomnoç
fièv èv zoïç Tiegi idov oteqijtixwv leyoi.iévoiç ène^ïjX^^ev avxtp\'.quot;-).
Itaque haud absurda videtur ea Varronis observatio, qua Cratetem
Aristarcho oblocutum non pervidisse Chrysippi voluntatem arguat
nullum propositum habentis nisi „ostendere similes res dissimilibus
verbis et dissimiles similibus esse vocabulis notatasquot; 3), quae verba
prave interpretatus sis, nisi failor, si de omnibus similibus rebus et
dissimilibus dicta esse pûtes. Immo potius quia anomalia ista ad
impositionem pertinet Chrysippus, qui (pvoei orationem esse creatam
credebat, non potuit condemnare impositionem ut prorsus arbitrariam,
obnoxiam inaequabilitati. Qui pliilosophus ineruditonim testimonia,
qui etymologias afferc amet, qui in v.q.e. èycü demonstrativum quid
invenerit, is certe existimandus est orationem imiversam ratione factam
iudicasse ■«). Nec, si aliter res se haberet, Varro addere potuisset „id
Ciiaeremon Stoiciis quaedain patronynilca et masciiliiia esse dicit ille
quidem, quorum sensus formis nominihusquc non convcniant (Steintm. 353),
sed non magis id reprchendcre videtur quam posteriores grammatici, qui de
syllabis ex una littcra constantibus c. s. agunt.
•■\') An Arnim St. V. Fr. Il 52. Cf. Steintii. 349 sqq.
De omnium verborum ambiguitatc, quam docet CllRYSiPPUS (Gei.1.. N. A.
XI 12) non multa scimus. Sitnc mcra — sicut vult Steintiial — anomalia
dubito. Etenim non oxigua pars ambiguitatis istius origincm ducit ex iis figuris,
quas etymologiae AUGUSTINUS (Princ. Dial. cap. 6) asscrvavit neque cas impro-
basse videntur Stoici, sed ut vcras rationes agnovlsse. Cf. dc hac re Mullerum
p. 50 sqq., atque Reitz. (V. 72 sqq.), qui luculcnter ostendit nonnulla ccrtc
ambiguitatum genera ab arte proficisci atque ipsam ambiguitatem artissimc
concxam esse cum impositionc verborum secundum Stoicos.
3) „So stellt Varro dc 1.1. IX 1. die Sache dar, und wir haben keinen Grund,
ihm zu misstrauenquot; (Barwick, R. P. 179).
•«) St. V. Fr. II 237, 3 sqq. Eandem fere rem affcrt Nio. Fig. (Gei.L. X 4),
qua vi et ratione naturae nomina facta ostcndat. Quamvis ipsum CllRYSlPPUAt
satis neglegenter scripsisse Galenus tradat nec socioccismis abstinuisse (St.
quod est ver [b] umquot;, quod ipsius studiis etymologicis quam maxime
esset contrarium. Quidni hoc Chrysippum voluisse censemus: „repe-
riuntur similes res nonnullae, quae verbis dissimilibus notenturquot;? ld
assentiri debuit Varro, qui nusquam talibus in rebus analogiam per-
fectam inveniri praedicavit. Praeterea non est obliviscendum quae
Chrysippus vituperavit non esse ea, quae loquentes in errores inducant
nominibus falsis periculosisque sed levia tantummodo vitia, parvulas
discrepantias, quas qui detegat dialectico ingenio iudicioque subtili
praeditus sit oportet.
Paululo accuratius Varro Chrysippi sententiam reddidisse videtur
quam Steinthal: „dass die Sprache kein treues Abbild der dialek-
tischen Verhältnisse gewähre; denn die Sprachform und der Inhalt des
Ausgedrückten decken einander gar häufig keineswegs sqq.quot; (p. 352).
Premit Chrysippus non tam rei nominisque diversitatem quam no-
minum inter se cum rebus collatorum discrepantiam i).
Quod satis circumspecte Steinthal („kein treues Abbildquot; p. 352
et „nicht genauquot; p. 349) id nulla temperatione usus Barth: „dass
die Stoiker... eine Ungleichheit des Inhalts des Begriffes oder Ob-
jektes und des Wortes annahmenquot; 2).
Denique nihil pro certo sit ponendum nisi hoc: invenisse et alios
Stoicos philosophos et Chrysippua^ verba quaedam, multa fortasse,
quorum formae significationibus non accurate responderent, quae
doctis et acutissiinis illis viris non plane satisfacerent, nequaquam
vero stulta essent vel prorsus arbitraria 3), Neque servat modum
V. Fr. II 245), in Momero soloccismiim dcprenclif (Scliol. nd II. I. 129, apud
Lerscmium II 215). Ncc cum loqui sed ut loqui aestimat CllRYSlPl\'US, qui suo
loco quodque verbum ponere non possit (Varro VI 56). Num sunt ca sceptici
grammatici ?
Quod minus recte (p. 138) distingucns Stoicos et Alexandrinos dicit
Steintil: „Bei den (Stoikern) handelte es sich um ein Verhältnis zwischen
Logik und Grammatik; hei den (Grammatikern) ... kommt nur das Verhältniss
der sprachlichen Elemente unter einander in Betrachtquot;, id ipse rcdarguit p. .155
et p. 447.
2)nbsp;Die Stoa\'^ p. 120. Nova plane sunt quae de analogia profert. „Die Analogie
bedeutet, dass den Gedanken die Worte genau entsprechen, dem einfachen
Gedanken ein einfaches Wort, dem zusammenge.setzten ein zusammengesetztes,
also ein strenger Parallelismus zwischen Gedanken und Worten herrscht.quot; lia
scilicet analogia et anomalia belle inter se opponuntur, at vero melius Steinthal,
quem ille sequitur.
3)nbsp;Graviter Reitz. contendit Aristarchuaï „theoretisch die unbedingte
Durchführung der Analogiequot; postulasse; alioquin Stoicorum et Aristarcheorum
certamen non explicari posse (varro 89). Quod Varro aliam Aristarchi
analogiam describit (IX 1), ea rc non movetur Reitz.: „(Varro schwächt) die
Behauptungen Aristarchs mit Absicht abquot; (.55).
Steinthal, ubi nonnihil dubitans ita iudicat (358): „so dürften wir
wohl berechtigt sein, alle Bemerkungen der Grammatiker, wie viele
sich auch finden mögen, welche auf solche Ungleichheit zwischen Laut
und Bedeutung zielen, für Chrysippisch, wenigstens stoisch, allerwe-
nigstens für im Geiste der Stoa gemacht anzusehen.quot;
Quasi vero qui non omnia sermonis perfecta laudet extemplo in
eodem genere sit ponendus atque Sceptici, qui minus usu edocti quam
sententiis philosophicis subnixi data opera totam analogiam perver-
tere contendant ! Id non magis licet quam exaequare Hermogeni
Varronem. Quo accedit, ut illud et cetera piiilosophia Stoicorum qiio-
modo inter se sint concilianda non perspiciam.
2. Clirysippi anomalia; quo modo explicanda.
Namque explicatione eget; quamquam alia fortasse quam Colsonii,
qui non invenuste: „The doctrinequot; inquit „that behind words, as we
have them, lie roots which are true things, implies that as we find
them they are not true.quot; i)
At vero non solae radices illae, quas vocat Colson, sed etiam
derivata et composita sunt vera. Alioquin quid sibi vellent quae
Augustinus Stoica nobis asservavit, similitude, abusio ceteraque
eiusmodi ? Quo modo (pvaei esse orationem dicere potuerunt, si prinii-
genia modo qgt;voei sint? ^\'Ezvfiov est verus scnsus ex origine patens; -)
itaque Varro, ubi de Andromache et Alexandro nominibus dicit:
„Imitari dum voluit Euripidem et ponere eiv/iov est lapsus: nam
Euripides quod graeca posuit, etv/ta sunt apertaquot; (VII 82), hoc dicit
non modo apertas esse radices, sed corum nominum significationes
facile e radicibus apparere.
Nec magis probanda quae habet Christ-Scumid a); „ ... die Frage
ob die Sprache ein Erzeugnis der Natur ((pvaei) oder menschlicher
Konvention (ûéoei) sei, und den damit zusammenliHngenden über Ano-
malie und Analogie ..., an dem sich namentlich Chrysippos zugunsten
der Anomalie beteiligte.quot;
Quae verba, si ullam, hanc anomaliae Stoicorum explicationem con-
\') O. ƒ. p. 26. Quod V. q.c. „vinculumquot; — per cfficicnliam cum v. q. c. „visquot;
coKnatam — maximnm partem obscuram Stoicos duxisse atque tali modo
anomaliam intclicxisse dicit, obliviscilur non ea illos curarc, ut minoris mo-
ment] (cf. August, apud ü. et Sen. in editionc Varr. p. 241: „quot modis nutem
orlRo verborum corruptionc vocum varietur, ineptum est pcrscquiquot;). Non de
sonis agunt Uli verum dc sijirüficationibus. Cf. supra p. IM. Praeterea quae verba
a CmRYSIPPO rcprchcnduntur ca sunt immutata plancqtio pcrspicua.
\'-) Lidd. a. Scott Lexicon\'^ s.v. „the true sense of a word according to its
originquot;.
•■«) Gesch. der Griech. Litt. Il 1quot; 257 sq.
-ocr page 44-tinent eos, qui orationem natura factam praedicent eosdem eo ipso
anomaliae defensores esse putandos. Quae quidem perversa sententia
tantundem a vero distat quantum Stoicorum q)voLç divina ab Epicurea
illa! Quae supra sunt dicta hic repetantur: quod Varro (IX 1) veram
iudicat Chrysippi sententiam id luculenterostenditanalogiae, quam ipse
inesse declinationi credit, istam Chrysippi anomaliam non inimicam esse.
Alia via nec ea difficillima quam quaerimus explicationem invenien-
dam esse ostendit Steinthal i), cuius egregiae disputationi de v.q.e.
cpvaei paucula addere liceat.
Stoicorum ut ita dicam monismus duas res postulat, et ut nomina
creata vera sint seciindumquQ naturam et ut ab humana natura, ab
hominibus non philosophicis, inventa sint et intellecta: natura et hac
in re fuit lex atque dux (cf. supra p. 26). Unde — id quod accidere
in monismosolet — discrepantia quaedam oritur, quippe cum humanam
naturam non perfectam absolutamque esse ne Stoicus quidem neget.
Eo ipso quod ubique summa et altissima spectat cogitur fateri hanc
nostram naturam non semper vivere secundum naturam. Neque hac
una in causa taie quid iis accidit. Legas utilissimum caput Gellii (VI 1 ),
quo narrat „quem in modum responderit Chrysippus adversus eos, qui
providentiam consistere negaveruntquot;; unde discimus phiiosophum con-
sidérasse el al Tû)v din!}gcÓ7icov vóooi xatà lt;pvoiv yivovxai, vel
ut (non male) vertit Gellius, „naturanc ipsa rerum... morbos... fece-
rit.quot; Et quidem sic iudicat: quae exstent incommoda, morbi, vitia, ea
cum natura aptissima et utilissima gignat, „non per naturam, sed per
sequelas quasdam necessarias factaquot; esse. Quod etiam in hominum
mores transfert: „sic hercle, inquit, dum virtus hominibus per consilium
naturae gignitur, vitia ibidem per affinitatem contrariam nata sunt.quot;
Nil est ergo mirandum, si in sermone quoque huniano vitia atque in-
commoda detexerint Stoici, quae tamen nihil sunt nisi velut aversa
pars operis pulchri, quod elaboravit natura artifex.
Hue accedit quod, si quis et alius, Chrysippus is erat qui talia negare
indignaretur. 2) Scilicet vir egregia facultate critica praeditus non modo
naturae inconcinnitates haud dissimulare solebat, verum ultro ipseanqui-
rebat quae suae doctrinae vere obiectari possent. Cuius rci testimonium
invenimus disertissimum apud Plutarchum insimulantem eum quod
postquam scripsit „etç öiaßoh)v zœv alaü/jaeoivquot; postea „ßovhjOek
avûiç ovveineïv tfj Zvvijûeîa xai zaïç ala^hjaeatv, trÔ£€aze()Oç ye\'yovEV
éavzov.quot; 3) Itaque in accusandis vitiis acer erat et diligens, etiam si
1)nbsp;O.l. p. 321 sqq.
2)nbsp;Cf. Barth, Die Stoa- p. 65 sq.
3)nbsp;De Stoic, rep. 10, 1036c; St. V. Fr. II 33. Ab Arni.m (P. Wiss. R. E. s.v.
Chrys.) negat proposuis.se Chrvsippua\\ sccpticas rationes, ut easdem refelleret.
ipsius doctrinae minus id conveniret; qua de re suos queri esse solitos
tradit Cicero {Acad. Pr. II 87).
3. Analogiae doctrina et pliilosopliia Stoicorum.
Analogiae doctrina et philosophia Stoica ita non inter se dissident,
ut illa pars esse huius debere videatur. Quod ut apertius fiat possumus
commemorare Stoicorum rationem, quae eadem natura atque deus
per omnia pertinens cuncta gubernet ac moderetur, vel eorum placitum
ovfiTtaûeiaç rdiv oXœv \')» quae „contagioquot; 2) ullam mundi par-
tem a ratione prorsus discedere vetet.nbsp;^
Quae philosophia in homine rationem rectam (ÔQ-amp;bv Xóyov) inesse
perhibeta), lumen atque deum ipsum 4), quae rationem agnoscit in
verborum impositione — (pvoei nempe sunt — quae exstirpare laborat
„non convenientem rationi sermonis verborum iuncturamquot; (i e. soloe-
cismos, vide Char. K. I 267; B. 352), quae amplectitur (fQiiaiv dôid-
nxiûzov èv xfi xe^vixf] xal fu) elxaia ovvijûeia^), non abhorrere ab
ea ratione declinationis, qua nihil fere est in oratione magis insigne,
manifestum esse videtur.
Similitudinem quam Varro invenit in declinationibus linguae Graecae
acLatinae (X31 sqq.),quamqueStoici ostendere amant in etymologia«),
ea optime cadit in doctrinam, quae unam esse legem, unum ius, unam
civitatem profiteatur. 7) Denique consentaneum est in 1. IX Varronem
Stoicorum sententias in usum suum convertisse, ut suae de analogia
doctrinae fundamentum substerneret. Nam quod etiam VlIIuni maxi-
mam partem e Stoico fonte haustum esse Reitzenstein dicit, quo
modo id demonstrari possit haud scio; certe ex § 31 sq. taie quid non
est efficiendum, quoniam usus v. q. c. luimanitas ita non a Varronis
indole abhorret, ut contra frequentissime apud eum Gellius inve-
nerit. 8)
Quin idem v. d. talia Reatino exprobrat, quae libenter quis argumen-
tis ac rationibus demonstrata vellet: „in der Litteratur trugen die
weinerlichen und heuchlerischen Einfachlieits-Predigcr vom Schlage
eines Varro, Fenestella, Plinius und Genossen mit ihrer chauvinis-
St. V. Fr. 1! I7()3u; 1723»; 302a.%; 347 lu.
■•\') Cic. Dc Divin. II 33.
dt; rc et dc Stoicorum ijvan
Hahlmann o. l. p. 58 sqq.
Cf. SCIIMEKKL p. 302.
■\') Dioo. L. VII 59. Neque Varronem fußit triplc-x ratio ctymoIoRiac, decli-
nahonis, syntaxeos (VIII l).
quot;) Exempla apud Reitz. Varro p. 35 sqq.
ScilMEKEL O.I. p. 361.
«) N. A. XIII If).
-ocr page 46-tischen Begeisterung für den Bauernsohn Cato den Sieg davonquot; (sc.
de humanitatis cultoribus, Varro 54). Sed non rusticus eiusmodi cre-
dendus est Varro, homo ditissimus i), cuius „de convivii habitu cul-
tuquequot; praecepta venusta 2) prorsus ah\'am ostendunt indolem.
Haec iam omittamus. Manifesta autem est similitudo I. IX\' et
CiCERONis De nat. D. 11\', quam paucis excerptis indicabimus.
Baibus cum caelum suspexit (§ 4) admiratur omnium rerum
rationem et numen praestantissimae mentis, quo caelestia regantur,
contemplans aequabilitatem motus conversionumque caeli (15, alibi;
quibuscum cf. Varro IX 24 sqq.).
Commémorât rerum cognationem (de qua Varro Vlll 3), solis ac-
cessus discessusque, solstitia, brumas, aestus maritimos, ortu obituque
lunae commotos (19; Varro IX 24 sqq.).
Disputât Lucilius de disparibilibus astrorum cursibus (19, cf. supra
p. 20) de similitudinibus, quibus utitur Chrysippus (38; cf. Varro
X 42), de ignium similitudine (40 sqq.; cf. Varro passim).
Utilitatem magnopere laudat (60 sqq.; passim; Varro VIII 3; vide
supra p. 33 sqq.).
Loquitur de animalibus ex sese similia sui gignentibus (81; Varro
IX 28 sq.). In natura artis quandam similitudinem apparere docet
(82; cL supra p. 21. Et hinc effici posse videtur non esse contraria
Stoicorum (pvoei et aliorum ■amp;eoel).
Mentionem facit insatiabilis varietatis generum tot tamque dispa-
rium, mentionem concentus ex dissimillimis motibus (98, 99, 100; 119;
cf. supra p. 20 sq.). Tantam esse docet animantium vim, ut in suo
quaeque genere permaneat (121, cf. 81; Varro IX 102, 110).
Denique ubi dei providentiam célébrât, laudibus effert eloquentiae
orationisqxxQ. donuni atque admirabilem oris fabricam (\'149; cf. Varro
IX 30 de partibus animae, quarum una nos loquentes faciat)
Talis philosophia nata erat ad analogiam tuendam ac iure ea Varro
nititur-»). Sane Crates Aristarchum impugnavit sed „seine Ansichten
(dürfen) nicht ohne Weiteres mit den stoischen gleichgesetzt wer-
denquot; ß). De Chrysippo nil tale traditur. Quid obstat, quin plerisque
1)nbsp;Cic. Ep. XI 10.
2)nbsp;Apud Gell. XIII, 11.
3)nbsp;Praeterea cum L. L. IX III conferatur propter notabilem sane similitu-
dinem N. D. II § 12, quem locum ad universam causam minus pertinentcm
exscribere supersedeo.
•») Reitz. (Varro p. 66 sqq.) copiose Stoica multa in Varrone conspicua
esse demonstravit. Si et analogiae defensio inde originem ducit, minus e.st
accusandus neglegentiae et insipientiae Varro quam Reitz. putat.
5) Christ.-Schmid, Gesch. d. Griech. Litt. II 1quot; 270.
-ocr page 47-Stoicis analogiae doctrinam, qualem defenderat Aristarchus, placuisse
credamus ?
Panaetius certe, Cratetis auditor, soloecismos atque barbarismos
exstirpabat et Aristarchum Homeri explicatorem mirabatur i), qua re
suo iure suspicari videtur Schmekel non magistrum eum hac in causa
esse secutum2). Accedit quod vulgo sumunt tertiam partem 1. Il\'
Cic. n. d., quacum Varro saepe consentire videtur, e Panaetii fonti-
bus profluxisse.
Si ita res est comparata neque Stoici philosophi vehementer ipsi
sibi oblocuti esse putandi sunt, iani cur Latina grammatica ab ultimo
initio Aristarcho assensa sit liquet. At vero quid de L. Aelio Stilone?
4. L. Aelius Stilo.
Dissentiunt viri docti, defendente Marxio Aristarchi eum partium
fuisse, aliis, in quibus Reitzenstein est nominandus, contrariam
partem. Quae Stilonis verba lumc ut ita iudicaret permoverunt apud
Charisium sic leguntur (K. I 129; B. 165): „ferocior tam quam
peior melior ait Stilo in eis accusativo posse proferri, ferocioreis.quot;
Subsequuntur autem liaec: „ferientium ferienteis idem Stilo putat
facere debere, ut docenteis saltanteis, e. q. s.quot; Quae duae sententiae
quoniam quodammodo inter se pugnare videntur, Sciianzs): „In
dieser Stellequot;, inquit, „deuten die Worte faccrc lichcrc entschieden
auf den Analogisten, dagegen die Worte posse proferri auf den Ano-
malisten.quot; Quod de v. q. s. „faccre deberequot; profert equidem non
negabo »); sed cetera?
Posuerit Stilo regulam — ut vult Reitzenstein — declinantem ab
antiqua illa, quae tantummodo nomina genetivo plurali in -ium
exeuntia accusativo in -eis cadere cogit; licet verum illud sit, nihil
prorsus demonstrat. Non quaerendum est rccte Stilo regulam assuinp-
serit necnc, verum volucritnc esse unus ex analogiae defensoribus.
Atque hic est monendum non placuisse iis severe atque anguste sin-
gulas modo formas probare, quod ne Varro quidem fecit (IX 75 sqq.;
90). Contra saepissime plures analogias ngnoscunt plura efficientes
verba. Quin ipsuni illud „posse proferriquot; haud raro in eorum usu
invenimus J»).
Quodsi ergo prior sententia non adversarium Aristarchi cum prodit,
scha\\ekel 0. i. 207.
2)nbsp;Schmekel o. I. 208.
3)nbsp;Gcsch. d. Rom. Litt. I 33.3.
*) Vide infra p. 95 sq.
0) Vidc infra p. 98.
-ocr page 48-altera haud dubie Aristarchei est grammatici, non dubitamus ad horum
eum numerum ascribere.
lam omnia bene cohaerent, si vere haec sunt disputata. Maior Stoi-
corum pars adstipulatur Aristarcho de analogia declinationum — de
impositione nihil tale perhibuerat ! —; a Panaetio id didicit L. Aelius
Stilo, grammaticorum Latinorum princeps, magister ille Varronis.
Qui quantum ab illo sumpserit nemo seit scietve unquam, ut sunf
inopes nostri fontes. Hoc tamen non dubitari velim quin Stilo non
fuerit auctor libri Vlll Varronis. Quod efficere ex § 81 quam parum
id sit certum Goetzium demonstrasse censeo, monentem alia scripsisse
Varronem e quibus sua repetere potueriti).
Denique Varronis rursus vestigia presserunt grammatici posteriores,
qui capite sequenti tractabuntur.
Hic autem dicat quis: „Si non L. Aelius Stilo, at alius quidem
philosophus Stoicus magno fuit Varroni usui ad VIII librum con-
scribendum.quot; Quod non magis demonstrare queas quam sententiam
contrariam. Potuerunt certe Stoica quaedam eo pénétrasse (et sine
dubio penetraverunt), quod et de impositione hic liber identidem agit, et
ne Aristarchei quidem ab omni vitio vacuam ûéoiv ôvofidxcov credi-
derunt, nedum discipuli Chrysippi, ut de Cratetis sectatoribus taceam.
Ne autem duas res obliviscamur: primum habent communia quaedam
Stoici nonnulli atque Sceptici adeo, ut a Chrysippo Carneadem
armatum esse qui eiusdem sectae sunt conquesti sint. 2) Deinde caput
illud, quod de orationis natura agens totam 1. Vlll\' disputationem
— exceptis §§ 1-26 — fulcire debet (sicuti et 1. IX suum habet
fundamentum philosophicum et quidem a Stoicis iactum), undecimum
illud caput magis Scepticorum doctrinam in memoriam revocat quam
Stoicorum. Non quo perspicuitatem brevitatemque hi non magni fece-
rint, immo ea ab eloquentia postulant, sed non his sunt contenti.
Vo\\mt êl?.7]vi0jiiôv^),aa(pijveiav, ovvzofdav, tiqztiov, TtazaoxEvrjv.
Quodsi Tr}v xaxaoKSV^v § 31 commemorari putes, tamen r6 ngénov
omitti videtur et de hellenismo utique facet auctor. Qui hellenismus
quoniam sic definitur: „...èoxL (pQaoïç àôiaTixcûXoç èv xf] xexvixfj
1)nbsp;Zur Würdig, d. gr. Arb. Varros p. 84 sqq. § 10.
Eiusmodi ex nominibus coniecturis non possum non paululum diffidere.
Fuitne Barwick satis cautus Pansae auctoritatem odorans ubicumque eius
nomen adhibetur exemplum?
2)nbsp;Cic. Acad. Pr. II 87; cf. de hac consensione Schmekel o. 1. 384 sqq. et
Steinth. p. 354: „Diesmal waren auch die Skeptiker, die überall auf Anomalien,
óiuffwvlat, Jagd machten, in ihrer (sc. der Stoiker) Bundesgenossenschaft.quot;
3)nbsp;Qui barbarismos et soloecismos fieri vetat (Barwick R. P. 96).
•») Cf. de his orationis virtutibus Barw. R. P. p. 97.
xal firj eixaiq ovvyûeîqquot; (Diog. L. VII 59), credendum est aut
Stoicos quosdam quam maxime hoc loco suorum doctrinae oblocutos
esse 1) aut, quod equidem magis probo, e Scepticoruni fontibus ea
fluxisse. Antequam de iis verba pauca faciamus, breviter Scipionis
circulus attingendus fuerit.
5. Scipionis circulas.
Sententiam nostram de Stoicis Romanis confirmare videntur quae
novimus de Scipionis circulo sermonis usitati emendatore, quamquam
ne hac quidem in re omnes consentiunt, alio sodalicium illud analogiam
défendisse iudicante 2) — atque hinc nova et inusitata adhiberi verba
vetuisse fuit qui addiderit 3) — negante vero alio analogiae patro-
cinium illos suscepisse, quam ad rem verborum delectuin severissimum
nihil demonstrare 4). Illud est tamen tenendum ex ipsa analogiae de-
fensione nec ut nova respuat quis verba effici posse, nec ut amplectatur;
quoniam duae res in illa parte continentur ut et consuetudo satis
irreverenter, ne dicam insolenter, nonnunquam despiciatur, tollatur
neque minus tamen temeritas et arbitraria libido in utendo sermone
condemnetur, natura et Veritas maximopere colantur.
Illud autem de consuetudine neglegenda vel corrigenda distinctione
quadam eget, quae omissa nos in errores ducere poterit, hanc dico:
verborum quae declinatione (quam nos dicimus) nova fiant et quae
derivatione atque impositione.
Priora illa utique analogiae doctrina qualem Varro interpretatur
comprobat, immo vero postulat; haec vel évitât vel admittit quis, prout
consuetudinem inagis corrigendam et supplendam censet, aut refor-
midat libidinem humanam.
Caesarem saeva ipsius lex de inauditis atque insolentibus verbis
fugiendis non impedit, quominus proférât „ensquot; illud, verbum decli-
natum 0).
Reitz. qui nil nisi errores fere Varroni obtrudere videtur octavuni libruni
e fonte latino excerptum pro certo ponit, quod imprimis.apparent ex § 67, 68
{Varro 51 2). Ratio ea haud idonea videtur.
2) Schanz Gc.scli. ci. Rom. Litt. 1 1=» 302. norden /I. AT. I 184 sqq.
Norden A. K. I.I., quem tamen deseruisse hanc partem dicere videntur
Nachträge o.l. p. 14 sq.
■») Reitz. Varro p. 90 sqq. exponit Scipionem c. s., imprimis Lucilium
non analogiae sed Stoicorum doctrinam sequi; Siscnnam analogiam primum
introducentem facit, quem Norden Scipioni, analogiae vindici, opposuerat.
5) Hanc ob causam non sequor Reitzensteiniuai (p. 63) adnotantem ad
varronis IX 20: „Dem entsprach, wie ich jetzt folgere, in beabsichtigtem Gegen-
satz, in der Einleitung Casars die leider nicht wortgetreu erhaltene Vorschrift:
tanquani scopulam sie fugias inauditiim atque insolens verbum. Die Grammatik
Contra etiamsi summo studio Varro 1. IX novorum verborum
causam agit nullo modo id — quod fecit Kroll i) — in imposi-
tionem est transferendum; sententiam talem si ei adscribere velis
ex eius de declinatione voluntaria disputationibus fortasse haurias
licet; fortasse, nam magis impositionem necessitudine coactum inde-
fensam reliquisse eum puto quam cuivis novatori sponte aperuisse.
De Sisenna Reitzenstein 2) : „Von seinem analogistischen Eifer
berichtet Cicero {Brut. 259): Sisenna autem quasi emendator ser-
monis usitati cum esse vellet;quot; assentior, nisi quod proprie universam
sermonis emendationem Cicero significat (quod iis quae apud eum
sequuntur satis declaratur), cuius pars est analogiae restitutio 3).
Itaque apparet cum analogiae defensione non semper coniunctam
esse (neque debere) censuram austeram impositionum novarum. Neuti-
quam licet, quod mirabile dictu utrumque nonnumquam fit, in anomaliae
patronorum numerum referre vel qui novas impositiones aspernantur,
vel qui libenter recipiunt. Nec cum Mullero Aelius Stilo 4) nec
ist in dieser Schrift ntni àruXoyiaç vollständig zum Siege gelangt, die Stoa
überw^unden.quot;
Pariter iusto plus idem v. d. collegit ex eo quod Caesar (Gell. XIX 8)
quadrigarum pluralem, harenac singularem formam non ex earum natura ex-
plicavit, quasi a Stoica Varronis methodo abhorrens. Attamen apud Gellium
Fronto postquam haec non irrationalia ostendit, aliis eiusdem generis verbis
in medium prolatis „Quaeri — inquit — ista omnia, et enucleari, et excudi ab
hominibus negotiosis in civitate tam occupata non queuntquot;. Itaque non est
credendum, neque id Fronto suggerit, de industria et ubique Caesarem talibus
explicationibus abstinuisse.
1)nbsp;Kroll Stud, zum Verst. d. Röm. Litt. p. 102. Qeli.ius (I 10) iis, quae de
Caesaris praecepto tradit haec verba praemittit: „Vive ergo moribus praeteritis,
loquere verbis praesentibus.quot; Iure ergo opinatus est idem v. d. Kroll (Stud. 941)
Macrobii verba, quae leguntur Sat. 1. 5. 2 „vivamus moribus praeteritis, prae-
sentibus verbis loquamurquot; ex fonte vetustiore esse hausta.
2)nbsp;O.L p. 531.
3)nbsp;Minus recte ergo Reitz. 62: „Da kam Sisenna und stellte zuerst die
Forderung des recte (àvaXôyioç) loqui auf; er suchte das freilich im Grunde
in einem beständigen Verletzen der avvi^ÜHct.
-«) Muller o.L 103: „Aelium non fuisse analogiae sectatorem, cui rei optime
mihi quidem accommodatum videtur, quod Aelius... nova verba necdum usitata,
quae analogiae via ac ratione formarentur, repudiare solebat.quot; Miror vetuerintne
talia ei, qui de lingua sentirent eadem, quae fons Varronis VIII § 26 sqq. Asper-
nabantur sermonem emendatum, non legibus illi quidem obtempérantes, verum
adversantes.
Praeterea de Caesare similia atque de Stilone leguntur; nec non Varro
nonnumquam certe ita iudicabat (cf. fr. 56 G. et SCH.), qui tamen quin analogiae
parere voluerint nemo est, qui dubitet.
Stoici contra nova verba non vitabant, eam ob causam analogiae defensores?
-ocr page 51-sisenna cum Nordenio 1) ibi est ponendus. Modo distinguendum, si
licet, qui auctores impositionis novae propugnatores liberam imponendi
licentiam proclament, quique nisi circumspecte et consulte nihil novi
proferre audeant; distinguendum ergo inter Laevios atque Cicerones,
quorum illi anomaliae hi analogiae defensoribus propius accedunt.
Contra vero si quis mordicus tenet non esse audendum, nihil fin-
gendum et innovandum, eum certe analogiae doctrinam probare veri
est simillimum. Nam quod utrosque disiungat et alteros contra alteros
concitet apprime illud esse Varro et Sextus Empiricus satis nos
docent, quod hi consuetudinem populi, sermonem cotidianum sper-
nentes emendare, purgare instituerint, illi cuncta talia ut supervacanea
irridentes nihil agnoscant, quod immutabile et sanctum sermoni leges
imponat, quippe cum oratio si cogitata luculenter breviterque exprimât,
nihil sit quod amplius ab ea postules.
At vero illud est quod de Scipione sodalibusque eius traditur non
induisisse eos sermoni cotidiano sed varie normam rationis adhibuisse.
Ipse SciPio v. q. s. pertisum et rederguisse finxit, de quibus Reitzen-
stein\'-\'): „Gewiss sind pertisum und rederguisse für uns Analogie-
bildungen und sind thatsächlich aus dem Bestreben der Angleichung
entstanden.quot; Quid aliud autem analogia vult aut quis anomaliae pro-
pugnator in animum inducat ut „quo facetior videaturquot; consuetudinem
omnium hominum similitudinis causa mutet? Et quod addit Reitzen-
stein „Analogist im antilien Sinne ist Scipio darum doch nicht, da
der Streit jieqI dvaXoyîaç sich nur um die Flexion bewegt (Varro de
lingua lat. IX 1, X 16)quot; id ut multum dicat vereor. Etenim fieri non
potuit, quin a primitivis ad derivata et composita certanien illud trans-
ferretur, nec satis patet quam ob rem non eo tempore iam consequentia
ea sit perspecta; vel fac novum id tum fuerit, quî potest declinationum
analogiam praetermittere qui derivationis et compositorum inquirit?
Lucilium ostendit Reitzenstein 3) certissimis me iudice argu-
mentis attentum Stoicos audisse. Num minus fuit ob eam causam
analogiae studiosus? Sommer de eo scripsit disputationem utilissi-
/./. Rectissime Reitz. (64i): „Es ist falsch, wlmiii (sc. propter Ep. ii. 3,
70.sq.) Norden... Horaz, oder seine Quelle, darum zum Anomalisten machtquot;.
Neque Kroll {Stiut. 97 ..sputatilicaquot; affere debuit, ut Sisennae analoRiae
studmm probaret. Quod porro veteres poëtae multa nova finxerunt verba,
quamquam exempla quaedam sequebantur - ut quivis verborum fabricator -I
Id nullo modo cum eodem v. d. (/./. lOOsq.) ad analoRiae doctrinam et Studium
est revocandum.
2)nbsp;Sdp. Acmil. u. die St. Rhet. p. 147« (Festschr. zur XLVI Philolo« Vers
Strassb. 1901).
3)nbsp;Varro p. 90 sqq.
-ocr page 52-mam i), qua demonstraret non casu nec fortuito orthographiae régulas
de ei et i litteris constituisse Lucilium, sed ratione adductum et quidem
ea, quam Trypho quoque adhibuerit docens „ón ovvéjtaûev î; (pcûvrj
x(û of]fiaivo/iiév(ù.quot; Et re vera Tryphonis alucinationes 2) comparari
possunt, quamquam nonnihil discrepant. Etenim hic de explicanda
consuetudine agitur (inde ou avvéna\'amp;ev), illic, apud Lucilium, de
emendanda, hic de sonis exstantibus, illic de orthographia imprimis
novanda; hic de impositione (praeterquam quod semel de augmento
imperfecti fit mentio), illic de declinatione quoque, et, quod minime est
neglegendum, hic compassio tractatur, i. e. mutatio concors, illic non
item, non semper certe. Quamvis ergo m. q. s. paulo subtilius sint
distinguenda quae nullo discrimine facto composuit Sommer, tamen
illud optime discimus: rationem declinandi indagasse Lucilium, qua
et formas singulas discerneret et naturae respondentes redderet.
Quodsi quis talis methodi originem ex Stoicorum philosophia ducere
voluerits), hoc tantum ostenderit scholam eam ad analogiae doctri-
nam non potuisse non pervenire vel si mavis devenire.
6. Sceptici.
Hellenismum novimus a Scepticis consuetudini esse exaequatum,
inutiles ea de causa esse hellenismi leges. Scimus eos ad perspicui-
tatem non necessariam duxisse analogiam; nullam agnovisse analo-
giam, nisi quae cum consuetudine congrueret (cf. Varro Vlll 33);
1) Hermes XLIV 1909 p. 70—78; cf. Lersch III 81 sq., Steinth. 342. Quas
alii eorundem versuum constituendorum rationes inierunt (Kent; ColSON; Suess,
Petronii Imitatio 39 sq.) summam rerum, dc qua agit S., non mutare videntur.
Id quod defendit S. tota grammaticae Romanae indoles commendat, utpote quae
ad naturae rerum exemplar totam orationem fictam esse velit; cf. cap. II
p. 1 sqq. Ceterum quae adeatur digna est suessii commentatio.
Quam Lucilii inconstantiam Ter. Scaurus ct Varro repreliendunt (VII 19;
Fun. fr. 272) hac in re positam suspicatur SuESS (56), quod „poterat iure et
merito quaeri, nonne ad normae huius constantiam essent omnes voces in singu-
lar! per i, in plurali per ei scribendae.quot; Vix recte; addit enim Ter. Sc.: „cum
alioqui i non aliud in singulari quam in plurali... sonct.quot; Haec est igitur in-
constantia, quod ipse Varro discretionis causa diversa ratione scribit quae
pariter sonent. Atque id ipsum, si recte suspicor, Varro in Lucilio vitupera-
verat, qui „pxiliaquot; atque „plenaquot; ad meros sonos revocanda censebat, Lucilius
vero partim ad sonos, partim ad rerum significationes discernentem, exprimen-
tem orthographiam.
-) Non tamen dubito, quin compassio quaedam recte adhiberi pos.sit, siquidem
„sous l\'influence d\'un sentiment très vif les consonnes aussi bien que les voyelles
— j\'aimerais à dire: — s\'endurcissent.quot; (jac. v. Ginneken, Princ. de Ling,
psych. 1907, p. 184i).
3) Sommer.
-ocr page 53-nullam hellenismi artem credidisse (cf. Varro IX 111) i), ut paucis
dicam consuetudinem défendisse, virtutes vitiaque nihil fere pensi
habuisse, Nam quod perspicuitatem semper in ore habent, usui ea
vitae imprimis servit. Si quis mihi hic opponat tamen brevitatem postu-
lari Vlll 26, id quod^ ipsi Stoici facere consueverint: non omnis est
brevitas eiusdem generis.
Sunt qui breves esse laborent, ne otiosi sint, ne enervati ac loquaces:
ut Stoici. Sunt item qui socordia quadam adducti nil curent, modo in-
tellegantur, qui audientium malevolentiam timeant, qui omnem oratio-
nis laborem fugiant. Horum in numero pono eum, qui idcirco tantum
brevitatem quaerat, quia sit „utilisquot; ea atque „ut cito intellegaturquot; 2).
Quam ob rem male cum hoc loco Cic. De Inv. 1 16, 23 conferunts),
qui locus non ad sermonem pertineat atque porro et alia et haec
oratorem sequi iubeat. Si quis in iis rebus soils\'^) perfectam eloquentiae
et orationis speciem positam esse sibi persuasit, ille qui in Scepticorum
numerum referatur dignus est. Cf. infra cap. II p. 118. Ne multa:
totus huius octavi libri tenor esse is mihi videtur ut, quod ad partem
generalem ac plus minusve philosophicam, non tam e Stoicorum mente
quam e Scepticorum scriptus sit s).
7. Epicurei.
Neque sine veritatis specie defendi possit in his multum fuisse
Epicureos. Levioris fortasse est momenti quod etiam atque etiam VIII
§ 31 voluptas praedicatur, quae res iiaud aliéna est ab „ea philosophia,
quae suscepit patrocinium voluptatisquot; (Cic. De Or. III § 63).
Duae sunt autem res, quae certe veniant in censum, quarum prior:
a. Epicuri de linguae origine ratio. Haec eum docuisse tradit nobis
Dioo. Laert. (X 75): „rd óvófiara è^ àQxijç fii) âéaei yevéoûai,
àUquot; avzàç Tàç (pvaeiç vcHv (\'wêgéTKov xaûquot; ex aar a \'édrif i\'ôia
7tao\'/,ovoaç Tidûy xal i\'ôia kafißavovaag (pavrdofiaxa iôioyç xdv
dêga èxjié^meiv, axeUóftevov v(p êxdaxcov xwv 7caûâ)%gt; xal xwv
(pavxaa^idxcùv, éç av noxe xal y nagà xovç xôitovç xœv êihwv
\') Cf. de Iiis omnibus rebus: Lersch o.l. p. 86sqq.
-) Hic nescio quo modo in mentem mihi venit eorum qui et alibi et in patria
nostra orthographiae simplicitatem prae se ferentes non rationis leges curant,
non historiae normas morantur, dummodo cito intellegantur, ut ait Varro, ac
serviant commoditati.
3)nbsp;G. et Sen. in edit. sua.
4)nbsp;Quoniam quasi invitus elegantiac normam agnoscit § 31.
5)nbsp;Pessimc Reitz. (Vorro 48i) cum his Pindarionis confert sententiam:
àvaloyia b^uoloyovfthcag h rijs avvjjamp;flai àQfiùTm e. q. s., quae quidem non
magis anomaliae indulget quam similis ipsius Varronis a nonnullis male intel-
lecta. V. supra 32.
De Analogianbsp;4
-ocr page 54-ôiacpoQà eirj. vaxsQov ôè xoivcôç xai^ ëxaora ëûvij xà vöia
xedijvai tiqoç xb xàç ôrjléoeiç fjxxov a[i(piß6Xovg ysvéod^ai
àX^XoLç xai avvxon(oxéQ(ûç ÔTjXov/névaç. xivà ôk xal ov
avvogcôjLœva TtQay/naxa eloq^égovxag xovç avveiôôxaç naQeyyvfjoai
xivaç (pûôyyovç xovç âvayxao\'amp;évxaç àvatpcovfjoat, xovç ^è xœ
Xoyiafiß êXofiévovç xaxà xi^v nXeioxrjv aixiav ovxcoç éQju,7]vevoai.quot; \')
Ita ea intelligere, ut primo quidem a singulis naturis singula sint
nomina édita, postea autem vera ôvo/udxcov ééoiç sublata incondita
verborum turba nova prorsus constituerit nos vêtant quae ex Origene
discimus: „œç ôiôâoxei \'Emxovçoç (éxégcoç tj êç oïovxai ai ànb
xfjç 2Jxoâç) (pvoei èoxl xà ôvôfiaxa.quot;-)
Inde ab initio gentes quasdam sumere Epicurus videtur, quas
orationis vinculum, qualecumque est, colligat, cum naturae morumque
congruentia consensum quendam pariat sermonis quamvis exiguum.
Quo quidem consensu usi ac subnixi postea ea homines constituisse
videntur, quae ab omnibus facillime disci intellegique possent. Unde se-
quitur, ut satis relictum sit ex priore illa „naturaquot; (dissimili pro gentium
hominumque dissimilitudine), ut ordinem constantem, ut concinnas
similitudines, ut analogiam in tali sermone exspectare haudquaquam
licitum sit. Vix Varronis impositiones sibi constabant; quid ergo hae?
Iure enim Dahlmann (o. 1. p. 60) : „Epicurus in mundi orgine et in cultus
humani historia exponenda nihil quodam Xöyco actum esse contendit.quot;
Non plane sequor Dahlmannium sie Epicuri sententiam interpre-
tantem, quasi in prima positione „res et verbum artissime inter se
cohaere(a)ntquot; (o.l. p. 13) atque etiam postremo „verbum et obiectum
iunctura quaedam indissolubili coniunctaquot; sint (/./.). Melius mea
quidem opinione idem p. 20: „Lucretius quod maxime operam dat
linguae humanae cum sonis bestiarum componendae ex Epicuro
certe... hausitquot; et p. 41: „Epicuri „cpvoeiquot;, ut vidimus, non ad res
spectat, quasi rerum natura verbis exprimatur e. q. s.quot;; imprimis p. 43:
„statuemus Epicurum omnino numquam quaesivisse, quid disci possit
ex nominibus e. q. s.quot;
Prorsus dissentio a Roberto Philippson, qui ponit et Democritum
et Epicurum et Aristotelem ita xb q/voei defendisse, ut prima quidem
Missas faciemus quae non hue pertinentes quaestiones oriuntur, quo modo
textus, qui dicitur, sit constituendus, quid sibi vclint nii avvoQwiJitvu nçùyfiUTa,
quinam dicantur iQfiijvtvaai, de quibus rebus consultandus est dahlmann
De Philos. Graec. Sent, ad Loquellae Originem pcrtinentibus Capita duo,
Weidae Thuring. 1928 p. 6 sqq.; cf. de hac commentatione Rob. Philippson
Ph. W. S. 8 Juni 1929, qui iure suo contra Stheinthalium, o. L p. 319 non
illudentem sed EPICURI doctrinam describentem addere Proclu.m putat: „cog oî
ßjjdaOVTfQ xal TTTUtQOi\'TtÇ -Aal flVXCûfifPOt X. T. )..quot;
2) Contra Cels. I 24.
-ocr page 55-vocabula imagines rerum crederenti). Neque quicquam taie de iis
traditum est et quae memoria scriptorum nobis servavit minime id
probant. Cf. de Democriti verbis q. s.dyàXfiaza qjcovijevta Steinthal
0.1. XIX.
Unde autem Epicureorum sermo emendatus, quibus legibus correc-
tus, quas ad normas respondens? Uqoç xb rdç (5?;Aû5aetç i)xxov
äfiq)iß0Xovg ysvéoâai àlXrjXoiç xal avvxojucoxégcûç ôi]XovjÀévaç. En
habes, quae ne Epicurei quidem homines neglegunt, quae utilitatis
causa amplectuntur, quae eadem apud Varronem analogiae quasi im-
pugnatoreni inveneramus !
lam manifestum est, quantum intersit inter elegantem, elaboratam
brevitatem perspicuitatemque, quae quam accuratissime verbis sen-
tentias efferre enitatur, apud homines doctos dicendique peritos, inter
talem brevitatem perspicuitatemque ergo atque eam, quam consec-
tentur leviora genera hominum ad voluptatem, utilitatem 2), commo-
ditatem cuncta metientium. 3)
Tutam, credo, rationem sequimur si analogiam contempsisse cumque
Scepticis consensisse arbitramur discipulos eius Epicuri, qui „ratio-
nale linguae argumentum eiusque vim in genere humano educando
prorsus neglexitquot; (Muller, o.l p. 68).
b. Praeterea de Epicureis atque eorum scripturae genere multa
legimus eo pertinentia, ut vulgari sermone utantur, nullam artem
dicendi esse putent^), omnem fugiant disciplinam liberi „ad scri-
bendi licentiam.quot; 0)
MUtcil. Platans Kratylos unci Denwcrit, Pli. W. S. 27 Juli 1929 col. 923 sqq.
2)nbsp;Neque omnis utilitas est eiusdem naturae. Distinguamus oportet inter
Stoicorum utilitatem, ex bono rectoque natam (cf. supra p. 34) atque humiliorem
ne dicam viliorem utilitatem Epicureorum „iusti prope matrem et aequiquot; (horat.
Sat. I 3. 98).
3)nbsp;Cicero docens „definitio est oratio quae quid sit de quo agitur ostendit
quam brcvissimequot; (Oral. 33. 116, a Diomede 1 421 assumpta) brevitatem longe
aliam dicit atque quam brevitatem consuetudo loquendi amat (Char. K. I 176;
B. 226; Diom. I 371).
•») CiC. Post. I § 5.
=) Quint. Inst. Or. XII 2. 24.
») Cic. Nat. D. I § 123 de ipso Epicuro.
Reitzenstein {Scipio Aemil. u. die Stoiscbc Rhetorik p. 156) aliqua ex parte
in aequo ponit Epicureorum scribendi praeccpta pracceptis Stoicorum: „Aelin-
hche Lehren hat aber auch die epikureische Schule angenommen... In der
Verwendung der Metaphern und des Redeschmuckes scheint der Epikureer
sogar noch zurückhaltender und sorgfältiger gewesen zu sein, als der Stoiker
sqq.quot; Equidem, si qua similia videntur, magis ea specie quam reapse aequalia
duco, siquidem Epicuri discipuli a corpore profecti ad corpus revertuntur,
Zenonis autem sectatores corpore spreto nihil antiquius habent quam animum.
Cf. quid de amore dissentiant St. V^. Fr. III 181. 21 sqq.
Nulli profecto homines magis probaverint quae de sufficiente con-
suetudine, de utilitate, de praeceptis supervacaneis octavo Varronis
libro disseruntur.
Quibus rationibus ducti nobis persuasimus, quoniam multis in rebus
consentiant cum Scepticis Epicurei, haud improbabile existimandum
in octavo libro conscribendo Epicureorum quoque doctrinam Varronem
in usum suum convertisse; si Stoicorum argumenta alicunde mutuatus
sit, ea non ad libri totius indolem atque sententias generales spectare,
verum ad exempla quaedam, imprimis pertinentia ad impositionem.
8. Pythagorei.
Sicuti in defendenda analogia Stoicorum sententias in suum usum
convertit Varro, ita nonnihil a Pythagoreis eum sumpsisse haud
absurdum videtur. Quas duas sectas saepius in uno homine se coniun-
gentes videmus, id quod Posidonii satis declarant. Neque de origine
sermonis multum inter se utriusque scholae discipuli dissentiunt.
Pythagorae utique sententia quaedam a pluribus auctoribus attri-
buitur, qua secundum, quod ad sapientiam, dixerit eum, qui nomina
rebus imposuisset i). Unde hoc efficere licet (pvoei creatam esse ora-
tionem Pythagoreos iudicasse; quocum optime conveniunt quae paulo
abstrusius nec tamen illepide disputât Varronis aequalis Nigidius
Figulus de pronominibus (pvoei formatis, cum Chrysippi fragmento
congruentia 2), fortasse ex eo hausta, ut quidam auctores sunt 3).
Ostendunt certe Pythagoreo homini talia arridere.
Certiores nos facit Censorinus a Varrone opinionem quandam
Pythagoricam in libro, qui Tubero inscriberetur, esse tractatam, quo
in libro et alia et haec exposuerit: „eos vero numéros qui in unoquoque
partu aliquid adferunt mutationis — inter se conlatos rationem habere
eam quam voces habent quae in musice ovfupcûvoi vocanturquot;-i).
Ea est quae in re musica versatur analogia ! Lege tantummodo L. L.
X 37: „si ad eas duas alterae duae res collatae sunt, quae rationem
habeant eandem, ...dicitur utrumque separatim àvâXoyov e.q.s.quot;;
porro X 46 et cum v. q. e. ovficpcovot comparentur res „(h)armonicaequot;
X 64.
Quodsi meminimus quantam in universo mundo philosophi illi tri-
buant musicae vim, satis confidenter possumus statuere eos quoque
multifariam analogiam agnovisse in natura rerum. Qui studiosissimi
1)nbsp;Steinthal o.l. p. 150sqq. Muller o.l. 10sq.
2)nbsp;Verba N. Figuli apud Gell. X 4; Chrysippi apud ab Arn. St. V. Fr. 11 245.
3)nbsp;Dahlmann o.l. (cf. p. 50), p. 14. Cf. St. V. Fr. II 237, 245.
E. Hölzer Varroniana (Wiss. Beil. zum Programm des Kgl. Gymn. in Ulm,
Ulm 1890) p. 6.
fuerunt arithmeticae geometriaeque, abundantis crebris analogiis (cf.
IX 86 sqq.; X 42), ac sermonis originem naturalem sumpserunt, eos
Varronis auctores fuisse haud incredibile videtur i).
§ 6. ludicium.
Quod huius doctrinae indicium paucis verbis addituri sumus, id non
pertinebit ad Varronis de tota quaestione sententiam.nbsp;^
Gravissima illa, utrum recte iudicaverit necne de natura, impositionis
sive duce sive fundamento, de analogia quoqueversus introducenda
aque poëtis quam maxime postulanda, de loquelae normis legibusque
et si qua plura sunt eiusmodi, ea cuncta hoe quidem capite relinquenuis,
ut illud dumtaxat inquiramus, nuni sibi constans fuerit Varro, num
consequentia sint quae ex praeiudicatis suis opinionibus collegerit,
i. e. ut breviter adumbrantesque temptemus quod nostri vocant „imma-
nente kritiekquot;, sive indicium quasi internum.
Quodsi iudicium tale proferre inchoamus, nos quidem permulta in
Varronis opere admiramur, ut diligenter meditata apteque cohaerentia.
Quae tamen admiratio sincera non impedit, quominus complura vitia
non advertere vix possimus. Nonnulla supra iam sunt iudicata.
1.nbsp;Et quidem hoc gravissime Varro peccaverit, quod dissimilia
nuncupat modo genera, quae, si erit analogia versicolor atque ornatus
varietas, disparia esse debent; modo quae in uno atque eodem genere
dissentientia ordinem atque constantiam pervertant. Ne verborum id
vel errorem vel ambiguitatem credamus, haud dubie prohibet IX 113.
Neglexit ergo distinguere notiones illas dissimilitudinis naturalis et
vitiosae, in quibus omnia posita sunt, nedum — rem summae diffi-
cultatis ! — nobis indicaverit quod dissimilitudinum earum confinium
Sit, ubi anomalia desinat, analogia incipiat. Cf. supra p. 19 sqq.
2.nbsp;In naturam confertur quod merum idioma est linguae Latinae:
„aut praesenti aut absenti imperamus... perfectum enim imperat
nemoquot; (IX 101).
Et eius et aliorum vitiorum origo hac in re est posita, quod semper
nimium probare studet Varro, quod nimium simplicia ac facilia argu-
menta amat, quod doctrinam sibi fingit integram, incorruptam, quasi
ipsa Vita atque sermo humanus sit incolumis salvusque. Quamquam
non omnmo exceptionibus et rebus quae doctrinae unitatem perturbent
locum denegat, siquidem in voluntaria declinatione naturam, in naturali
voluntatem est ut agnoscat (VIII 23).
1) Saepius Varronem Pythagoreorum sententias referre ostendit A D nnrif
The Class. Rev. XLlll 2 (1929) 60 sq.nbsp;^
3.nbsp;Quae ratio inter naturam et artem intercedat non satis indicatur.
Quamvis primo non ambigue naturae orationem addicat (IX 30) ean-
demque naturam quam potest artissime conectat cum analogia (IX 4),
postea ab adversariis movetur, ut cum vestimentis et talibus com-
ponat sermonem, quippe quae et ipsa similitudines dissimilitudinesque
habeant. Nunciam non est quomodo consuetudinem corrigas pellasve
rationis legibus ac normis perpetuis. Tum evanescunt omnia graviora
et altiora, ad quae orationem dirigi ipse voluit; manent quas adversarii
(VIII 26 sqq.) régulas statuerant utilitatis scilicet vel summum varie-
tatis oblectantis.
Neque solum comparai cum rebus arte factis loquelam humanam,
sed etiam disertis verbis analogiam severissimae formae ibi reperiri
ostendit (X 46). En iacet omnis illa naturae et voluntatis distinctio,
qua cuncta nituntur !
Neque potuit tale quid defendi, quoniam qui idcirco naturae oratio-
nem attribuit, quod parte animae profertur (IX 30), quomodo omnia
opera humana naturae potest non assignare? Melius M. Tullius
(Nat. D. II § 152): „Nostris denique manibus in rerum natura quasi
alteram naturam efficere conamur.quot;
4.nbsp;Pugnantia dicit, cum voluntariam impositionem vocat, quae
tamen declinationi naturali quodammodo est subiecta. Vide supra p. 28.
5.nbsp;Ne doctrina sua aliquam reprehensionis ansam habeat, defini-
tionem analogiae proponit, vel potius ab aliis accipit, ita severam
angustamque, ut non magis prope anomalias excludat quam ipsas
analogias, siquidem diversi generis, declinationis simillimae nomina
(velut mens et dens) similia esse negantur (X 8) i)-
6.nbsp;Eodem pertinet, quod generum quorundam analogias omnino
tollit, cum alicubi déficientes reperiantur (pungo, pupugi; fui, sum,
ero: IX 99, 100). Magnam itaque partem coniugationis iniuria dissi-
militudini concedit, quam dissimilitudinem, etsi ambigua est (vide
supra sub 1) animadversarii quin anomaliam nuncupaverint vix est
dubitandum.
Haud dubie rectius fecisset, si generum quoque analogias tutatus
esset exceptionibus neque neglectis nec dissimulatis.
7.nbsp;Similem ob causam non aperte confitetur quas analogias,
neminem fugientes, continet impositio; idque eo proposito, ut simplicem
suam ac facilem sententiam de declinatione voluntaria et arbitraria
(VIII 21 sqq.) tutam reddat.
8.nbsp;Ut quivis unus causidicus sopliismatis uti non veretur. Quid
enim aliud, ubi de v.q.e. homo concedit „non[a] non analogian esse,
1) Iniuria Steinth. 495 m.q.s. genus accipit ita, ut „Classequot; sit. Vide X 8; 21.
-ocr page 59-sed obliquos casus non habere caput ex sua analogiaquot; (IX 79)? Quo
nihil captiosius. Haud verius, etiamsi in minore orationis parte analogia
versetur, tamen esse eam arguit (IX 45). „Nonne nos habere calceos
quod in maiore parte corporis non habeamus ?quot; Profecto erat cur id
Steinthal (p. 500) reprehenderet !
Quidve dicamus de ea sententia, qua hoc se solum defensurum
profitetur Reatinus „ex duobus vocabulis similibus casus similiter
declinatos similes fieriquot; (IX 50)? Enimvero quis hoc neget addubi-
tetve? Quo vitioso circulo nixum non magni videlicet est laboris
probare v.q.e. caput nequaquam violare analogiam (IX 53). Neque
magis monoptota (X 82), sic defensa, peccant.
9.nbsp;Quamvis suo iure saepius naturam atque usum auxilio vocet
ad defectiva quaedam verba purganda, non eum fugere debebat (si
quidem fugit!) quam frequenter tali excusationi locus non praebeatur.
Verum quod libet licetque réfutât, neglegere solet quae minus con-
veniunt.
Attamen quid opus erat ad deficientia tutanda naturam atque usum,
ut analogiae fundamenta, auxilio arcessere (IX 63, al.), si plenam
declinationem ab analogia postulari non licet (IX 49)?
Esto, admisit paucas exceptiones investigari posse, sed tamen quasi
volsillis animadversarii pugnarent cavillans i) leviuscule rem absolvit.
Cf. supra p. 35 sq.
10.nbsp;Varro (IX 6) populum rationi iubet parère, populo singulos,
pariter atque in navi gubernator rationi obtemperare debeat, guber-
natori unusquisque vector. At hic sunt tria, illic in oratione duo,
quoniam ex singulis populus constat. Quomodo ergo quicquam corrigat
populus nisi per singulos ? 2)
Idem peccat, quod analogiam omnibus numeris absolutam sequi
iubet populum, omnes vero singulos eandem analogiam, dum non
repugnet consuetudo communis (X 74) ; cf. autem p. 56.
Facillime quis plura eiusdemmodi iure accusare possit. Una res
autem ei vitio datur a Steinthalio (p. 499 sq.) quam, non nullius ad
Varronis doctrinam existimandam momenti, nec merito reprehensam,
breviter tangemus. Quod verborum similitudinem sequendam esse
quoad patiatur consuetudo Aristarchum défendisse dicit et defendit
Nisi fallor aliud quid vult ista similitude quam putat Georges Ausf.
Handw.b.^ s.v. „auf unschädliche Weise.quot; Nempe accusantur anomaliarum
indagatores quod hic illic leviora menda expiscentur „ex pelago sermonis,quot; vcl
potms ut delicatuli vcllant pilos. quasi id naturae sit Vitium.
quot;-) Male autem Steinth. p. 504: „Dreht sich hier Varro nicht wieder im
Kreise? Denn wer ist die Ratio anders als nos singuli, nämlich der analogis-
tische Grammatiker ?quot;
ipse — meminimus autem Reitzensteinium sententiam Aristarchi
de industria a Varrone debilitatam perhibere —, ea re analogiae iura
prodens ipse se devicisse a Steinthalio putatur.
Quid ? Illud est quod dissentiunt, de quo certant analogiae et ano-
maliae propugnatores, utrum oratio analogiae obtemperare debeat
necne. Hi id negant, illi aiunt; his penes consuetudinem est arbitriuni,
ius, norma loquendi, illi rationem agnoscunt ducem; hi nil supra ho-
mines positum credunt, illi leges immutabiles, obrussam rationis pu-
tant ubique adhibendam.
Num secum pugnant sive priores, quotiens nonnullas analogias in
consuetudine esse eamque ob causam sequendas confitentur (VIII
37), sive posteriores concedentes sermonem non semper et ubique
rationi satisfecisse atque vitiorum partem iam corrigi non posse?
Quae duo postulata alterum absolutum, alterum ad nostrum usum
accommodatum, distinguere volens excogitavit Varro (nisi vero id ab
aliis didicit) frigidum illud commentum de populo et singulis.
Quodsi multa non bene composita haud negabimus, fatendum tamen
videtur excelsum et magnificum exstruxisse Varronem aedificium,
utilissime ad Latinam linguam transtulisse quae ante eum Graeci
Graece disseruerant, plerisque in rebus ipsum suo consilio usum esse
aut saltem posuisse quae, ab aliis prolata, ipse sibi persuasisset.
Tota indoles 1 VIII ineuntis, 1 IX, 1 X m.q.s. eundem Varronem
prodit, ipsius mens ubique spirat. Denique aequius de eo eiusque
ingenio tulisse iudicium videtur Goetz i) quam certi BaçQCovofidoziyeç.
1) Zur Würdigung etc. p. 88, 89.
-ocr page 61-CAPUT II. DE POSTERIORIBUS GRAMMATICIS.
§ 1. Natura.nbsp;^
1. Natura rerum, orationis fundamentum.
In grammaticorum doctrina, si summam rei spectas aptissime co-
liaerente, multum est naturae notio. Qualis est ea natura? Quid inter
eam et analogiam ? Accuratiore investigatione opus est, cum praesertim
auctores, ad confundenda nomina proni, non nimium laborent de di-
stinctionibus spinosis.
Quot locis quae apud probabilioris doctrinae auctores leguntur a
posterioribus, eorum quasi dictata recinentibus, repetantur enumerare
necesse non habui, cum praeterea non de singulis grammaticis magis
agatur quam de doctrina universorum.
Iam primum est tractanda natura rerum, quae una sit linguarum
fundamentum, totius fere orationis sola causas continens. Redditur
natura rerum loquela, fungente quodammodo vice speculi quod, quam-
quam haud perfectum, claram eius praebet imaginem. Etenim unde
praeterea loquelae causas explicarent non habebant. Etsi de natura
humana ac de sonorum natura nonnulla expromunt, in universum
tamen quam subiectivam rationem dicinms eos fefellit, longissime
profecto ab hodiernis grammaticis distantes. Quod in rebus ipsis non
inventum comparet in oratione, id minus naturale videtur, velut dualis
numerus ideo „a plerisque non recipitur, quia non (sit) in natura
rerum hic tertius numerusquot; (VIII 84). En ratio specie modo naturalis !
Res et nomina.
Itaque res et nomina, rerum naturam et naturam orationis identidem
conflata ac confusa offendimus i )• Et quidem manifesto, quoties-
cumque commemorantur „nomina quae in rerum naturaquot; sunt (Serv.
IV 408; alii).nbsp;^
1) Eodem pertinet quod significatio haud raro nimium grammaticos occupât.
Nommum, coniunctionum divisiones nullo ordine ad significationum categorias
exiguntur. CONS. V 366 novit feminina verba „paritquot;, „texitquot;. Raro contraria
res fit, ut significatio neglegatur, velut cum Prisc. (II 232) ridicule vocibus q s
„hberquot; et „fiberquot; femininum affingit sc. „libraquot; et „fibraquot;!
Haud mirum quod arcte cum natura coniungitur significatio, quibus
opponi potest vox. Ita Prisc. -II 142, ubi nomina quaedam tractat
„natura et significatione mobilia, non etiam vocequot; (pater). Item II 442;
cf. II 184: „videntur casus fieri non vocis sed significationis,quot; se. qui
proprio careant sono. Quos Varro iam intellexerat continere „analo-
gias rerumquot; (IX 52), sicut Prisc. II 418 integram manere statuit
anomalorum significationem et cognationem temporum in verbis quale
sum-ero. Unde statini apparet qua ratione natura exemplum atque
fundamentum cogitandum sit analogiae.
Etymologia.
Etymologia quoque paucis est tangenda. Quippe non modo indi-
cantur res nominibus — vel id servit naturae — sed exprimuntur,
id quod veriloquiorum auctores tueri ac defendere student. Quod
eos censuisse hac in parte eam ob causam nostra interest, quia
ipsa oratio orationis speculo reddi existimatur: etymologia scilicet
nituntur definitiones grammaticorum. Caeca fides, ipsa prava, hunc
tamen novum generans errorem, ut falsis de grammatica opinionibus
mentes imbuat ! Pauca suffecerint exempla. Praepositiones ubicumque
/705/ponuntur contra naturam collocatae creduntur (Serv. IV 419;
al.)i); vel inde elucet, quantopere credulitas eiusmodi ad régulas
infirmas statuendas valeat. „Inaequaliaquot;, i. e. anomala, postposita talia
dicere non dubitat Donatus (IV 391) significanti quidem nomine,
quod rationes duas detegat: alteram quae intercedit inter analogiam
et naturam, alteram quae inter analogiam et syntaxin. Cf. infra p. 74.
Quoque melius videremus quam inveteratus esset iste error, Cle-
DONius ubi in mentem ei venit praepositionis qualis „circumcircaquot;
hisce verbis definitionem sive etymologiam sive naturam défendit:
„praeponitur praepositio... etiam sibi ipsiquot; (V 75)! Eandemque ob
causam certant grammatici num recte nominativus casus habeatur,
quippe qui non cadat (Char. K. I 164; B. 195).
Fatendum autem interdum definitiones rerum et nominum distingui
praeëunte Stagirita. Quid tamen prodest, si simul asseveratur: „ex
nomine suo omnis creatura cognosciturquot;? (VIII 63) 2).
Quomodo interpretandum quod Prisc. III 121 praepositionem „naturaquot;
posteriorem, „constructionequot; vero principalem iudicat? Confundit — quo nihil
est magis solitum — ordinem partium orationis cum ordine verborum, quem
exhibet sermonis contextus.
2) Fit quoque, ut etymologia, cum natura coniuncta, referatur ad vocabu-
lorum formam. Pompeius prosodias ignoranti suadet: „etymologias intuere et
sequere naturam rei;quot; „notemus ilia prima verba; exinde iam cetera scimus,
quae de ipsis nascuntur.quot; V 106.
Eadem conexio verborum q. s. „etymologiaquot; ac „nasciquot; apparet Gell. XII 13,
ubi tamen de significatione agitur.
Genera nominum.
Quod de universa valet oratione, id in earn quoque partem cadit,
quam praecipuam tractat ars grammaticorum: declinationes dico et
accidentia partium orationis. Iis distinctionibus et formis depinguntur
ipsae res, nisi quantum exceptiones rationem naturalem corrumpunt.
Multi duo tantum genera naturalia agnoscunt, si „veris et naturalibus
nominibus utamurquot; (Cons. V 343) i). Vide quam arcte sint conexae
natura rerum, etymologia, definitiones grammaticae: genus enim a
generando (Varro fr. 8. Prisc. 11 141). Ergo „in illis generibus quae
a natura data sunt... naturaliter rationem sequimurquot; (Pomp. V i59).
Quae vero naturali carent genere ea neutra esse debebant 2) (CoNS.
V 343). Cum in his verbis ex natura nihil sit efficiendum „licet mihi
pro voluntate mea quem ad modum voluero dicerequot; (Pomp. V 159).
Scilicet Varronis sententia „potestatis nostrae est illis rebus dare
genera, quae ex natura genus non habentquot; (fr. 7) et hic et Vlll ccvi
iniuria ita intellegi videtur, quasi de singuloruni licentia, non de liber-
tate humana agatur. Luculenter inde apparet omnia tribui aut naturae
obiectivae, pingui Minerva intellectae, aut consuetudini vel auctoritati.
Numeri.
Numeri quoque quot;natura constant. Ea nominibus materiae singularem
formam dedit, quam ob rem vitupérât Pompeius Horatium „pulveresquot;
ponentem, hisce verbis: „naturaliter ipsa res individua est... ergo
usurpative ille posuitquot; (V 176).
Utrum liceat proferre „mellaquot; atque „vinaquot; (cum genera signifi-
cantur) necne variant auctores (cf. Char. K. 1 28; B. 28) 3).
Hac in re quoque natura rerum omnibus omni tempore omnimodo
eadem esse videtur. Varie eam recte exprimi non venit iis in mentem.
De duali numero v. supra p. 57.
Casus.
Cur sex sunt casus numero? Videlicet quod homines nominant,
générant (nisi genitivus dictus est qui ceteros casus ex se gignat
Prisc. II 185; Cons. V 358) dant e. q. s. (VIII 193; cf. Prisc. II 185).
Nempe nomen aperit naturam. Itaque haud inconsulte significationes
casuum illustrantur exemplis dandi, accusandi et si qua alia sunt.
P „Alii vero et (neutrum) naturale genus recte putantquot; ibid.
Cf. VIII 192; 82, 83; praeterea quae liuius aetatis grammaticus docet: „The
distribution of words into these three classes... is rational in so far as many
names of male beings are of the masculine gender, many names of females
being feminine, and many names of sexless things neuterquot; (Jespersen T/w
Philos, of Gr.^ 1925 p. 228).
3) „Scopaequot;, „scalaequot; explicari posse censet Pomp. V 176, rationabiles esse
Consent. V 348 (cf. de his Varro VIII 7, 8; de illis IX 67).
lam vero Lucilii „dare fureiquot; (Fun. 10^) nil habet, quod mirerisi);
nec erat, cur Varronianum illud „da patri familiasquot; explicandum quis
putaret, quasi a mendico dictum. Ipse casuum ordo naturalis creditur,
quamquam non omnes id fatentur (Prisc. II 186; cf. CoNS. V 351).
Genera verbi.
Verbi generibus, ut nominum, debemus uti „secundum naturamquot;
(actuum) : Serv. IV 437. Omne verbum duas tantum novit signifi-
cationes „aut agentis aut patientis; aliter fieri per rerum naturam non
potestquot; (Serg. IV 503).
Tempora.
Passim tempora grammaticae ad naturae tempora referuntur: „sunt
naturaliter triaquot; (Pomp. V 234) 2), Notabilis sane est ea sententia,
in qua cognitionis pars subiectiva, ut ita dicam, dispici incipit: quam-
quam „naturaliterquot; Individuum est tempus, iure tamen praeteritum in
tres\'dividimus differentias „cum in nótitiam nostram nihil sic natura-
liter a longo saeculorum spatio potest venirequot; (Prisc. 11 405; cf. Diom.
Inbsp;335).
Ut paucis absolvamus: rogantibus unde sint omnino accidentia
partium orationis quam apertissime respondetur, etsi non omnium con-
sensu: „non ex ingenio sapientis hominis, sed in natura partium atque
creaturarum suntquot; (Vlll ccliii).
Deficientia.
At multa in oratione deficiunt. Ita est; sed hoc quoque naturali
ratione accidere Varro summa ope demonstrabat, quem posteriores
sequuntur. Exempla, quae innumera praesto sunt, exscribere non at-
tinet. Mirifica tamen quaedam afferantur. Pomp. (V 231) nonnulla
verba temporalia „naturali rationequot; non declinanda credit, velut „infitquot;,
„inquamquot;. Quaenam sit ista ratio? Prisc. II 455 ideo v.q.e. volo
imperative carere putat, quia voluntas libera debeat esse. Haud minus
sollerter An. B. (Vlll 77) „scnissimus dici natura fragilitatis humanae
non permittit.quot; Docent nos eiusmodi insipidae argutiae usque in postre-
ma saecula praevaluisse eum animorum habitum, qui non nisi inte-
gram naturam rerum sermonisque agnosceret, perversa quam diutis-
sime dissimulans, quippe abhorrentia a semel praesumpta doctrina.
Quali superstitione capite velato adhibitoque tibicine sacrificare soient
antiqui, ne quod malum omen audiatur aspiciaturve. Ceteroquin est
ut quaedam fortunae casu meroque usu deficere appareat, cf. Prisc.
IInbsp;369 sqq.; Macrob. V 628. Tum scilicet contra analogiam peccatur.
1)nbsp;Quo dandi rationem tueatur. paulo contortius, ut opinor, G. SUESS (Pe-
tronii Imitatio 42) „malun\' \' vel simile quid subintellegi iubet.
2)nbsp;Clemens p. 71 „quinque secundum naturam.quot;
-ocr page 65-Cf. Prisc. II 166: „quamvis „hoc victrixquot; non memini me legisse, etsi
analogia declinationis exigatquot;.
Ordo.
Persaepe ordm/s nientio inicitur, id quod quodammodo concordat
cum Romanorum insita potestatis maioris reverentia i), imprimis tamen
proficiscitur ex ea doctrina, quae orationem ab humana licentia quam
longissime potest segregans certis et quasi divinis legibus astringat.
Sensu generali ordinatio est proprium officium orationis, quae con-
fusioni quam maxime inimica definitur hisce verbis „per dictiones
ordinata pronuntiatioquot; (Dos. VII 389).
Quod autem „analogia sermonis... ordinatio est neque aliter bar-
baram linguam ab erudita quam argentum a plumbo dissociâtquot; (Varro
fr. 115), id ostendit analogiam et esse verum decus quasique cor
doctioris cuiusque linguae et a totius orationis doctrina non esse
seiungendam.
lamiam tamen agendum de ordine, quae est consequentia partium
orationis et accidentium. Elementorum ordinem (qui idem est coniugatio-
num) praetermittemus, cum ad sonorum neque rerum naturam referatur.
Verum discrepat inter grammaticos utrum nomen praeponatur verbo
an nomini verbum. En quaestio disceptatione digna, si modo eius vis
esset perspecta! Qui cum Prisciano (III 116) principatum nomini
attribuunt astipulantur Eutychi eius discipulo: „nemoque dubitat,
quod priora prorsus a verbis sunt nomina, in quibus naturaliter sub-
stantia Hominis antecedit actum qui spectatur in verbisquot; (V 461) 2).
Altera pars verbum principale existimare videtur et propter eius
nomen, quasi sit verbum xaz è^ox^jv (Cled. V 53) 3), et propter
maiorem quae creditur utilitatem (Pomp. V 97) vel uhcrtotem analogia-
rum formarumque (Pomp. V 212; cf. porro Ter. M. VIII 134 et alios
VIII xxvii, 150, 205).
Ea fere sunt quae utrimque afferuntur. Attendamus autem ab anti-
quis rationem metaphysicam tantum pro nomine exerceri, cum verbi
auctoritas defendatur argumentis e grammatica sumptis, adeo ut ipse
1) Cf. O. Weise, Charakt. d. /. Spr. § 24.
=) Cf. Ammonium ad Arist. dc interpr. p. 102. 34 apud Steinth. Gesch. d.
Sprachw. 591 sq. Cliristianitas liic quoque saeculareni pliilosophiam sequitur
nullis propnis, e Sacra Codice sumptis, rationilnis u.sa. Cur nomen praecedat
lioc modo Vlll 63 docet: „quia fieri non potest, ut sciatur ulla res, nisi prius
nomen fuent, quia ex nomine suo omnis creatura agnoscitur.quot; Non attinet indi-
care qua re haec ratiocinatio maxime claudicet ! Praeterea de Adamo nomina
imponente alia hic scire scriptor debuit.
3) Mirum in modum eodem etymologiae argumento ducitur De Bonald.
Recherches philos. I ch. II p. 84: „verbe, parole par excellence, puisque les
Grecs et les Latins ont donné son nom à la parole même !quot;
Pomp, naturaliter nomen prius esse concédât (V 97). Mirabundus
rogat Steinthàl (o. 1. 592) : „Wer in dieser späteren Zeit... hätte
wohl so viel Speculation gehabt, um die Dinge aus einer heraklitischen
Bewegung, einer aristotelischen Entelechie abzuleiten und das Verbum
als Ausdruck der letzteren vor die Namen der Dinge zu stellen ?quot;
In nostra tempora id reservatum est et nescio quomodo vel ea una re
apparet, quam toto coelo distet hoc saeculum ab illo i).
Cetera paucis perlustremus. Singularis est naturaliter primus nume-
rorum (Prisc. II 423). In casibus ordo naturalis (V 350) forsitan ex
parte e natura sermonis ducatur magis quam ex natura rerum, quae
tamen concurrere possunt.
Quod nominativus „primus natura nasciturquot; (Prisc. II 185) „et ab
eo facta flexione nascuntur obliqui casusquot; (ib.) id, nisi failor, ad
utramque naturam referendum est. Genetivi nomen locusque secundus
modo coniungitur cum natura sermonis (generat... omnes obliquos
sequentes Prisc. 11 186; Cons. V 358) modo cum natura hominum
qui générant (VIII 193).
Praeterea naturalem ordinem praescribit quod dativus magis ad
amicos attineat, accusativus ad inimicos, si eundem audimus Priscia-
NUM (1.1.). Vocativus imperfectior casus et ablativus a Romanis in-
ventus quinto sextoque loco collocati videntur propter causas, quae ad
formam magis pertinent.
Transeamus ad verba. Haud semel naturalis ordo hic commemoratur:
meditativa, inchoativa, perfecta, frequentativa. Etenim „idem est formis
ordo, qui in actibusquot; (Sero. IV 505). O diligentiam insipidam ! Spreto
tamen hoe ordine „Eutexquot; perfecta ultima collocans excusationem
habet „quia perfectio sit finis rerum existentiumquot; (VIII 7). Rursus
Donat., qui prima ea posuit similibus praestigiis defenditur, quippe
„sequens naturam perfectamquot;; „Deus enim omnia perfecta facitquot; VIII
208. Christianae doctrinae satisfecisse sibi videntur horuni temporum
eruditi, si antiquas sententias nomine Omnipotentis et aura quadam
Christiana ornaverunt, sicuti saepe sub imaginibus Petri et Mariae
latuerunt luppiter Isisque. Temporum ordinem explicat natura tem-
poris {Ex. Bob. V 635). Modos ceteros antecedit regulasque eis im-
1) L. Noiré, Der Ursprung der Sprache, 1877 (p. 106, 384) Humboldtii
sententiam de praeferendo verbo comprobans illustrât celeberrimo versu „lm
Anfang war die Thatquot;, quae verba pro religione Christiana pantheismum, quem
dicimus, spirant, Heracliti doctrinam. Eodem pertinet quod hodie (ttüvtu (ui)
substantiae pretium retro abiit, quasi mera fictio (Jespersen Philosophy\'^ 75).
Rationem quae dynamica vocatur ubique staticae rationi anteponi incipere in
philosophia, in eloquentia, in re publica quis ignorât ? Cf. utilissimum libellum
Frid. SchüRR, Sprachwissenschaft und Zeitgeist, 1925.
ponit indicativus „et quia prima positio verbi, quae videtur ab ipsa
natura esse prolata... in hoc est modo... et quia substantiani sive
essentiam rei significatquot; (Prisc. II 422).
Memorabilis locus, qui indicativum primo ponat loco propter na-
turam rerum, propter naturam eam, quae sermonem procréât, propter-
que naturam ipsius indicativi, quae omnia quamvis discernenda non
divellenda sunt. Satis mirandae hae rationes: optativus iure impera-
tivum sequitur, quod qui optât minor est iubente (Prisc. II 424), vel
audiamus Macrob. (V 611 sq.) asseverantem ideo bene declinationem
a prima persona inchoare, „quod prima de tertia ad secundam lo-
quitur.quot; Quam primam personam Prisc. (II 423) causam dicit secun-
dae ac tertiae, causativarum i). Duae res adiciendae videntur:
1.nbsp;Ut quidque prius est ordine, ita praestaniius aestimatur: „ex-
cellentius primitivum quam dirivativum;quot; „indicativus quam infinitivus
modus (est) excellentiorquot; (VIII 10; 18). 2)
2.nbsp;Ab ordine partium orationis, quem exlübet grammatica, di-
stinguendus est, qui in verborum contextu invenitur. Ubi alter ab altero
discedit, notant id grammatici ut mirandum: Prisc. III 121 „(prae-
positio) natura quidem posterior est, constructione vero principalis;quot;
ubi annotandum h.1. naturam non spectare etymologiam verum vim,
quapropter nulla est discrepantia, si alibi dicitur praepositio „naturaquot;\'
antecedere (cf. supra pg. 58). Virg. M. (VIII 134): „Cur autem pro-
nomen verbum praecedit, cum verbum omnium partium egregium sit
e.q.s.quot; (cf. fSERG.1 IV 499).
Simile quiddam de titteris legitur VIII 225: „litterae in alfabeto non
sunt secundum ordinem, quia r post s nisi interposita t nihil sonat
sicut tonsor „tonsrixquot; debuisset facere, sed „tonstrixquot; facit. Sunt ergo
secundum placitum eorum, qui eas reppereruntquot; (cf. infra p. 129 sq.).
Eiusdem generis sunt quae legimus in Varronis fr. 84 G.-Sch. =
[Serg.] IV 532: „Ordo in accentibus non adtenditur... non tamen
setius est aliquis prior natura quam aliusquot;, quibus verbis recte addunt
G.-Sch. quae Keil cum sequentibus coniungit, „non secus atque in
litteris [s]evenit.quot;
2. Natura loquetae auctor.
Simul natura, quamquam alia ratione, orationem procreasse vel
ded.sse dicitur. Nempe est „vis gignendi dicta quod aliquid nasci
J) Errat Georges Handwörtcrb.^ s.v. nomen hoc in primam transférons per-
sonoiTi«
\') Ridiculas ineptias hac de re legimus apud Sedulium (viii 31)- servata
nominis dignitate ut ipsum magis sit fons verborum primae coniugat\'lonis auam
ex ipsa (sc. prima coniug.) pullulatio.quot;
faciatquot; VIII 13. Diom. (1 300) rationabiliter orationem agitari docet
a natura datam, quae natura non est confundenda cum ea, de qua
Varronis fr. 115 agit. (Cf. Diom. 1 439)
Eundem in modum Prisc. II 375. Derivationes quoque, ut quae
„nascanturquot;, natura procreari ostendit Eut. V 451: „itaque sciendum
est quod, sicut rerum, quaequae sint, sic etiam ubertati vocum studens
natura tam verba de nominibus quam de verbis nomina procreavit.quot;
Notabilis locus eandem esse declarans naturam rerum et naturam
loquelae auctorem !
Varro IX 30 exposuerat necessitudine naturali analogias habere
orationem, ut ab octava parte animae prolatam. Praetera corpus esse
vocem et „tris habere distantiasquot; (fr. 76). Quod alterum alibi quoque
legitur (cf. Prisc. 11 6). Haud mirum, quod vox ea, ipsius naturae
pars, certis paret regulis. Mirabilem naturae legem sonos regentem
commémorât Prisc. II 20.
Erres tamen, nisi fallor, si tibi fingas praeclaro illo naturae dono
divinam arcanamque orationi originem vindicari. Etenim quae pars
est rationabilis sermonis, imprimis omnis declinatio, latissimo sensu
accepta, ex arte humana fluxisse nihiloque minus a natura procreata
dicitur (cf. supra). An ipsam materiam orationis ratione carentem
(Pomp. V 241) hominibus datam, inspiratam esse credamus? Haud
fide dignum qui semper inventionis nomen in ore habeant, qui excogi-
tatas credant declinationes, eos non et ipsam „positionemquot; humanum
inventum existimasse. Quapropter Serg. IV 488: „Cum maiores nostri
vidèrent rerum naturam et nescirent, quem ad modum appellarent,
constituerunt sibi nomina, quibus diversa appellarent e.q.s.quot;. Is quoque,
cuius summa est auctoritas, Varronem dico, impositionem humanam
intellexit. Denique multum absumus ab iis temporibus et ingeniis, quae
mystica quadam ratione haec tractaverunt. Neque unquam de origine
loquelae certatur utrum sit divina an humana, quae apud recentiores
acerrima fuit contentio,
Inspirationen! tamen commémorât Asper VIII 47: „Fides... plura-
lem numerum non habet, quod credo divinitus inspiratum, ut quod
una est, quae credi debeat et teneri, et in ratione Latinitatis singula-
riter diceretur.quot; Satis ea verba declarant ad tempus inspirationem
auxilio esse arcessitam. Homo Christianus, Stoicorum fere more (supra
p. 26) Deum pro natura substituisse contentus (VIII 253: „natura
enim i. deusquot;), homines sermonem fingentes facit; tantummodo quibus
antea natura „dux fuit ad vocabula imponendaquot; (Varro VI 3), eos
nunc inspirât Deus i). Et quidem sic, ut Latinitas ex se nata putetur.
Similes sententias de homine cum Dei auxilio orationem inveniente pro-
-ocr page 69-qui quidem error gentilibus ignosci potest, Christianis est imputandus.
Apertius uberiusque de divina opera disserit Sedulius (VIII 26),
cuius ratiocinationem paulo longiorem totam referri opus sit. Ita com-
mentatur Eutychis verba q. s. „artis subtilitatem mirabiturquot;: „dubium
est, cuius artis subtilitatem nuncupat; hoc est, utrum humanae an
divinae artis subtilitatem in hac sententia describit. Sed si humanae
artis subtilitatem dixit, suae artis sagacitatem his verbis intimât. Ho-
neste enim subtilitatem humanae nec suae propriae artis esse testatur,
ne arroganter de se loqui videretur... Sin vero divinae artis subtili-
tatem his verbis insinuât, ad ideas hoc est aeternas et incommutâbiles
rationes, quae sunt in arte divina, secundum quas non solum nomina
et verba, tam primitiva quam dirivativa, sed et omnes creaturae for-
matae sunt, nos speculandas atque ammirandas provocat, quatenus
intellegamus quam mirabiliter ars divina tani verba de nonu\'nibus quam
de verbis nomina per humanam loquellam procreavit. Conditor namque
linguarum nihil inrationabiliter in vocibus articulatis tam primitivis
quam dirivativis, sed omnia copiosa ratione scintillantia formavit.quot;
Statim nos advertit, quod Sedulius hominibus indoctis neglectis
duas tantum artes dinoscens, grammaticorum et divinum, quae ut om-
nes creaturas sic et primitiva verba et derivativa procreavit omnium
linguarum, quod igitur hominibus nec in oratione condenda nec in
excolenda quicquam relinquit, vel humanam operam divinamque pror-
sus inter se confiât. Si quis hanc originem divinam lumcupare velit,
esto; verum quia derivatio eidem Deo tribuitur, a trita doctrina haec non
longe distant. Annon recte, hoc loco nixus, Haoen dubitet (Vlll i.xxix)
sitne Sedulius grammaticus idem atque auctor libelli „De Rectoribus
Christianisquot;, quod hac in re (et pg. 13) de fide Christiana loqui
debuerit homo sacrorum librorum peritus, haud scio, cum soleant
grammatici religionem Christianam profitentes doctrinam Paganorum
nil nisi specie fucare Christiana. Sedulius autem, quisquis fuit, eodem
modo fuisse mihi Ncoplatonicus videtur atque alius quidam gram-
maticus, quem constat theologica quoque scripsisse opera, Mar.
victorinum dico\').
3. Natura arti opposita.
Angustiore sensu natura primordia tantum orationis finxisse dicitur
sive niateriam, quam homines arte formarent, excolerent, perpolirent,
declinationibus distinguèrent. Char. (K. 1 50, B. 62), Prisc. (II 421,
tuierunt recentiorcs quidam Catholici. qui vocantur, scriptores: A. Giesswein,
Die Hauptprobleme der Sprachwissenschaft (1892) p. 208 sqq., L. Gautier
Essai d\'une théorie catholique de l\'Origine du Langage, 1858
\') Cf. Schanz Gesch. d. Röm. Litt. IV i^ 150.
De Analogia
427), Serv. (IV 429) alii diserte docent primam originem verba trä-
llere a natura, quin etiam Prisc. (Il 421) „ab ipsa natura.quot;
ld quomodo intellegamus ? Declinationes ipsi perpetuo quasi novas
refingimus, paucis usi regulis artis (cf. Varro VIII 6) ipsi nova verba
derivamus componimus, cum contra vetustas positionis propemodum
immutabilis per saeculorum seriem memoriam nostram et maiorum
superet.
Ita verba „sicut nata suntquot; (Char. K. 1 154; B. 196) vel „primi-
geniaquot; (Serv. IV 429) opponuntur sive derivativis, sive compositis
(Pomp. V 169). Alibi (VIII 85) simplicitas natural/or dicitur i), quem
ad modum Pomp. (V 241) agit de adverbiis „quae naturaliter a se
nata suntquot; 2) quamquam, ut ipsius verbo utar, „inventaquot;; nec mirum,
quoniam derivata saepe „nasciquot; feruntur. Ex eodem fonte manat notis-
sima „naturalis positioquot;.
Hanc spectat naturam Serg. (IV 506) dicens: „quod ergo fervere
corripuit Vergilius pathos est propter metrum, non naturaquot;. Ne puta-
veris syllabam „natura longamquot; indicari ! Plinius eadem voce utitur,
ut barbarismum definiat, quo significetur „quod non dicitur per natu-
ramquot; sicut mamor pro marmor, columa pro columna (cf. V 283) 3).
Cf. hac de re infra p. 122 sq.
Quamvis ratione careat origo prima (Pomp. V 241) -i) ita non con-
temnitur natura, ut uno et altero loco humanae arti propemodum ante-
poni videatur. Velut VI 451 Mar. Plot. Sac. scribit: „soloecismus
latinus est sermo perversus, barbarismus vero nullam latini sermonis
continet rationemquot;, sine dubio quod qui barbarismum admittat „naturae
ipsius constitutione convinciturquot; (Varro fr. 115).
lam Varro sibi persuaserat aliquam tamen rationem impositioni
inesse (v. supra p. 28 sq.) neque posteriores quidem ea praeteriit.
\') Melius sic distinxeris: oratio omnis est naturalis, nativa csl positio. Sic
francogallice „naturelquot; et „natifquot;; cf. De Bonai.d, Rcch. philos. 89: „c\'est le
natif qui est opposé à l\'art, et non le naturel.quot;
Rhetorica quoque — nec solum apud veteres ! — documento est qualem
faciat turbam v. q. e. „naturalisquot; indiligenter perspecta. Réfutât Quintil. IX
4. 3 sqq. perversum iudicium eorum, qui „id demum naturale esse dicunt quod
a natura primum ortum est et quale ante cultum fuitquot;, ipse existimans id
„maxime naturale, quod fieri natura optime patiturquot;. Similis discrepantia distinct
If 11(^11\' Stoicorum et Epicurcorum. Attanien non recte duplicem naturam di-
stinguunt, alteram artis régulas ignorantem, alteram doctrina imbutam. Et in
priore natura ars quaedam interior obscuraque delitesccre potest; cf. Quint.
IX 4. 120 et Charisii locus infra tractandus.
2)nbsp;Cf. Prisc. Il 185: „(nominativus) natura nasciturquot;.
3)nbsp;Natura adicienda videtur iis Latinitatis regulis, quas Barwick (r. p. 206)
Plinio adiudicat.
quot;) Cf. tamen infra p. 75 sq.
-ocr page 71-Nonnulli utique accentus, syllabas exitusque verborum perscrutantes
copiose demonstraverunt iis quoque legibus astrictam esse naturam
Cf. infra p. 130 sq.
Pauca de Char. K. 1 50, 51; B. 61, 62, loco intricatiore, subiciamus.
Haec fere mihi sentire ac dicere videtur: sicut unaquaeque ars i) ita
et sermo Latinus prima inventione non absolutus adsidue corrigitur
emendaturque: „cum ipso homine 2) civitatis suae natusquot; rudibus istis
indoctisque sufficiens postea vetustam licentiam rationi eruditorumque
regulis gratificatus est. Quae quidem ratio, sensu generalioref tam
vetusta est atque ipsa oratio — quoniam quae nos cogitationibus con-
iunximus divisimusve ea in sermone sive disparat sive conectit — adeo,
ut hodie „nihil de suo analogia inferatquot;, utpote quae eius sit spocies!
Tanto praestantiorem autem reddit linguam doctam quam barbara est
analogia quantum cedit argento plumbum.
Hic difficilis sane quaestio poni possit. Quomodo antiquissimi illi
non declinatis utebantur verbis ? Finxerit sibi Charisius re vera bar-
baros homines non cognitas habuisse declinationes? At e Varrone
meliora potuit discere (VIII 3).
An erat forte inde ab initio quaedam clauda, inaequalis, deficiens,
semperque perficienda, quam posteriorum observationes non invene-
runt sed ornaverunt ? 3) At sine analogia declinatio est nulla.
\') Ipsa natura, analogiae e.\\pers, quodammodo ars vocari pote.st. ut quae
naturae rerum opponatur (cf. init. cap. XV).
Satis temere Kroll coniecit: „nominequot; (Stud, zum Verst. der Rom. IM
Stuttgart 1924, 885). Quid sibi nomen illud vclit? Cf. autem Cic. Dc Orot
III 149: „quae propria sunt et certa quasi vocabula rerum, pacnc una nata cum
rebus ipsis e. q. s.quot;
3) Barwick postquam p. 183 recte adnotavit: „Damit (sc. mit natura) ist
die gegebene Form der Sprache gemeintquot; p. 214 Usenero concedit nil esse
naturam nisi trviwloyiur. Fnl.so ! Neque eum sequor (/?. P. 183 sq.) asserentem
quodammodo tiusdcm rci partes esse et naturam ct analogiam, cum haec inde
ab initio sermonem ornans ab hominibus observantibus sit investigata; ctcnim
ratione ea miscentur quae Charis. dilucide inter se opposuit. Quomodo licentiam
dicere potest quae tantum non perfectam exhibet analogiam? Porro Diom 1
324 satis .similibus verbis usus de duali numero invccto dis.serit („observationibus
captu.s... inrepsitquot;), unde effici posse videtur et Charisii verba .spectare ad
analogiam e«iciendam. Fostremo, si aequalis esset constantia orationi, non
quot;auiZ^lnbsp;«ttribueremus. Cur ergo solos artifices dicamus
Quint LiANl. qu, tamen eius leges a C.arisio laudibus elatas re.spuit. Quod
praefatio ausdem (p. 1) analogiam ab ratione disiungat, id pertineat ad spcx em
en genus. suess quoque ni fallor hac in parte non mediocriter fallitur Usener.
famosam interpretationem hoc modo elaborans atque illustrans: Scrimbo oui
dtcit, convinctiur... non fortuito usu, sed memoria orationis ab alio ad alium
intégra tradita atque ^lian tanquam sine ulla lege analogiae cum aliis eiusdem
Qui ergo lingua barbara cum plumbo comparari potest?
Itaque quod hoc molestum sit quodque v.q.e. natura, analogiae op-
posita, in memoriam revocat v.q.s. „cum ipso homine civitatis suae
natasquot; — etenim pervulgato more haec duo vocabula coniungi licet —
sic statuimus dedisse naturam (i. e. priscos illos homines invenisse)
nil nisi verba singula soluta, ordinis analogiae cognationis expertia,
quae aliquanto post analogia digessit, ordinavit, declinavit i). Quas
duas inventiones Varro (VIII 3 sqq.) concurrentes facit. Ea porro
est causa, cur ibi in omnium sermonibus declinationes oriri velit, cum
fr. 115 et Charisius barbaris Unguis omnem humanitatis elegantiam
detrahat2), quam eandem fere sententiam offendimus Exc. Bob.
V 631.
4, Natura orationis.
Quodsi oratio est opus naturae, nullius admirationem movebunt loci
frequentes, qui nascendi rationem, vitam, naturam ei impertiunt. Quod
per se non nimii momenti nominasse satis videri posset, nisi plures
causae paululum subsistere suaderent. Etenim philosophiae hoc non-
nihil interesse ostendunt recentiores grammatici, qui alii gaudent ima-
ginibus physicist) (Romantici praesertim, quos sequuntur multi psy-
radicis vocibus connexa.quot; (Petronii Imitatio 58). Natura nihil omnino significat
nisi orationis solidam atque immutabilem materiam; quid cnim, si qua ad etymo-
logiam revocari nequeunt ? An illa ad naturam nihil pertinent? Addit SUESS
(59):.....huic subest disputation! opinio illa, quasi quae fuerunt ab initio pura
atque naturae ipsius dote emendata, postea saeculorum damno barbarorumque
in civitatem irrepentium vitio sint detorta.quot; At tota huius loci ratio ostendit
econtra postcriorum sagacitatcm multum in expolicnda oratione valuissc. Neque
antiquam sermonis integritatem depravare potuerunt seriores, quia natura ista
„inmutabilis estquot;.
Denique Barw. 184 i: „Denn die natura — inquit — ist bisweilen inconstans;
vgl. Char. 56. 15 und 50. 19quot;. Neuter tamen locus ad hanc naturam rcvocandus
videtur; 56 (B. 70) naturam, analogiam, auctoritatem habet, consuetudinem
vero non habet, i.e. consuetudo latet sub naturae nomine. Et (B 02) „paucis
admodum partibus orationis normae suae dissenticntibusquot; ad analogiam spcctat,
quam artifices invexerunt in sermonem, quod commendatur Dio.medis loco i :w7,
ubi eadem fere verba de declinatione leguntur.
Cf. incertum auctorem apud Reitz. Varro p. 89: „nQÓTtQov yuQ nujijviui
ZOÎÇ ùvamp;Q(ônotç at U^fig öict Ti)r upuyxtjv rijg n()i)g ctlXijhwg i\\utXiag
vOTtQOV öt Iniytvofxhi] i) Ttyvt] rU fih\' ifivvi\'jamp;ij (tvamp;^iaut x«t tig tixópa
Tivà àyaytîv, tu èt ,U7} Övytjamp;Hda tlantv hfi^ ijg ti^^ni\' avvTjamp;fîug,quot;
Comparat Reitz. Quintil. I 6. 16 („Analogia... inventa est, postquam
loquebantur e. q. s.quot;). Hic tamen, si quid video, non sumit priorem arte carentem
aetatem, cui deinde successerit rtyvjj.
2)nbsp;K. 1 160; B 204 Charis. aequius de barbaris Unguis iudicare videtur.
3)nbsp;De hac voce v. V 325.
-ocr page 73-chologicam colentes rationem), alii (imprimis qui doctrinae sociologicae
se dediderunt) amant similitudines mechanicas.
Deinde ab antiquis imagines e natura eque arte sumptae identidem
implexae i) promiscue usurpantur. Tum naturae notione semel in hi-
storiam linguarum admissa irrepserunt in antiquam grammaticam (quae
a talibus abhorrebat) sonorum leges et anomaliae analogia, si dicere
fas est. Denique qui derivativa „nataquot; et „procreataquot; putat, quo modo
rationem naturalem iis detrahat?
E magna copia pauca exempla eligemus. Verba quae suaeTsunt
positionis-) eadem „a se nascunturquot; (Char. K. I 180, 181; B 233).
„Facticia dicuntur, quod non ex se sed ex aliis nascunturquot; (Char. K.
I 59; B. 73). Qui nova verba fingunt homines „parturirequot; et „gene-
rarequot; aliquoties dicuntur (Diom. 1 400; V 325; Quint. Vlll 6, 32).
„Nascuntur derivativaquot; (Diom. I 323); „...artis subtilitatem mira-
bitur; quae ... progenuit nominaquot; (Eut. V 460; cf. Seoul. VIM 13);
„...natura... verba de nominibus... procreavitquot; (Eut. V 451),
quippe est „artifex naturaquot;. (Gell. 12. 1.)
lam Varro talibus utebatur similitudinibus (V 13; VI 1 ; VI 37;
VII 4) neque tamen perspexit, quid inde sequeretur, ut derivatio ista
naturalis naturae quoque legibus obtemperaret. Quod non praeter-
videntes posteriores eruditi analogiae imperii finibus propagatis, com-
pluribus positis regulis derivationem crinu\'ne licentiae corruptae ab-
solverunt.
Cognatio.
Est quaedam „cognatioquot; vcrtwrum (Prisc. II 263), quam Varro
docet respondere cognationi rerum (VIII 3, 4). Est „affinitasquot; vel
„cognatioquot; 3) temporum et quae sunt in rerum natura et quae gramma-
tica vocat. Nempe in anomalis (sum-ero) durât cognatio, quae alibi
ad formationem temporum refertur (Prisc. II 405; 414; 416, sqq.).
Cognationi, secus intcllectae, tribuuntur si quae permutari possunt.
V. infra; porro VIII cxciv-i). Suam liabent cognationem elementa,
duplici modo acceptam:
1. „proprie sunt cognatae, quae simili figuratione oris dicunturquot;
(Mar. Vict. VI 18), quae „cognatioquot; pliysica ~ attendatur etymolo-
Cf. Humboldt Vcr.sch. dc.lt;i mcnifclU. Sprachb. 194: „(Die eigentlichen
Grammatiker) legcn die letzte Hand an die VollendunK des Oruani.imus.quot;
-) De ea positione Georges Hondwörtcrliß satis insufficientcr: „die Form.quot;
3) Idem haec valent, ut opinor; cf. Ter. Sc. VII 65; Dos. VlI 384 (p litterae
b „propinquaquot;).
■») Quo modo significatio altera in alteram transeat discas e Prisc. III 228:
„nec mirum infinita quae cognationem habent ad omnes modos, pro quibiisdam
eorum poniquot;.
gia! — concedit, immo imperat, ut scribatur „combibit, com-
funditquot; (ib.).
2. Necnon cognatae dicuntur eae litterae, quae inter se commutantur,
velut balbi pro r littera nonnunquam 1 vel s substituunt; velut vocales
quaedam „inter se mutuis vicibus in declinatione funguntur, ut ago
egiquot;; velut antiquorum „lasesquot; postea „laresquot; vocantur (Ter.\'Sc. VII
13) 1). Mirificum est videre ut eadem cognationis vox tria diversissima
explanet:
declinationis regulam -);
mutationes quas affert historia;
quae quis peccat oris vitio.
Ita inventae sonoram leges — sicut „contra rationem naturaequot;
metn „necessitasquot; dicitur metri „lexquot; Mar. Vict. 38 — ut aiunt
hodierni, necdum vere leges, sed potius iura: Niso „benificusquot; scribenti.
collata v.q.e. „malificusquot; hisce verbis adversatur Vel. L. VII 76: „non
enim si hae duae litterae, e et i, per ius adfinitatis recipiunt imm\'uta-
tionem, ideo necesse est illas utique semper immutariquot;3).
Nihilominus, quamvis antiqui sapienter temperent, ratione physica
constanter et fortiter adhibita consequens est, ut explicationem passa
vitia — quam quae non patiuntur ? — vix iam quae vitia compellentur
digna sint 4). Nisi qua norma superest, quae sonorum et omnino
naturae „legibusquot; oboediri vetare possit, ut est norma consuetudinis
auctoritatisque. Sed cum antiqui rationem semper extollentes — quae
versatur etiam in mutationibus et anomalis ! — premerent consuetu-
dinem quasi tyrannum, semel repertis „legibusquot; ac causis historiae
vix satis firmum praesidium retinebant, quo linguam a corruptione
vmdicarent, quod ad doctrinam attinet. Non tamen sensisse videntur
quas sibi difficultates obiecissent, neque explicationes naturales viti-
orum frequenter admiserunt 5). Quod posteris, imprimis rofçiVeovna«-
/lazixoîç est reservatum. Saeculi XIX denuim doctores quae prius
„analogia falsaquot; sive „fallaxquot; (Cobet) audiebat, eam epitheto molesto
omisso breviter et honorifice „analogiamquot; vocantes funditus doctrinam
pristinam perverterunt 6). Vel ea res documento sit, quam peni\'tus
Alii consortium hoc vocant (Char. K. I 193;-B 250) vel commercium
(Diom. i 383). Pr. Il 20, 33: cognatio.
2)nbsp;Cf. Prisc. !i 25.
3)nbsp;Cf. Prisc. II 22.
■*) Nonne comprobavit Scipio „rederguerequot; pro „redarguerequot;. „pertisumquot; pro
„pertaesumquot; ?nbsp;\'
=) Raro commutationes sermonis cotidiani afferuntur, quibus historiae lecesquot;
indagentur. Cf. tamen Vel. L. VII 69 (et Varro V 6).
«) Id non satis perspexisse puto Guilielmuai Kroll (Stud. 100), qui post-
quam de novis atque iis arbitrariis poëtarum verbis dixit, ita pergit: .....die
grammatica sit mutata i). Quodsi in utilissimo commentario, qui in-
scribitur „Zur Kritik der neuesten Sprachforschungquot; , oppugnator
zâyvNeoyQajufiauxwvG. Curtius vult analogiae nomen „durch eine
eigenthümliche Laune des Zufalls eine seinem antiken Gebrauche ge-
radezu entgegengesetzte Geltungquot; accepisse, fortunae casu id esse
factum liquido negaverim.
Natura.
Suam habet naturam oratio eiusque partes. Licet orationis naturam
plerumque a rebus discernere praetermittant antiqui, rationis sUbiec-
tivae immemores, est tamen, ut distinguant: Prisc. II 201 mentionem
facit „naturaequot; Punici sermonis, quem duo tantum genera insigniant 3).
Ceteroquin vocabuli alicuius natura est signification^). Non habent
futurum aliquot verba „quoniam haec totam sui naturam ex his quae
aguntur aut acta sunt sumuntquot; (Cons. V 378). Sunt „quae naturaliter
ad mares pertinentquot; (Prisc. 11 556).
Tamen fieri potest, ut natura idem valeat atque forma, adeoque
contrarium fiat rationis sive intellectus. Ita v.q.e. „grandiusculusquot;
naturaliter et sono diminutivum, intellectu et ratione comparativum
vocatur a Pompeio (V 154). Simile, non par, quod alibi (Dos. Vll 392)
„positione singularia intellectu pluraliaquot; commemorantur s). Quomodo
ea oppositio nascatur ex Varrone (Vlll 7) deprehendere facile est
negotium. Similiter forma indicatur Macrob. V 619. Ter. Sc. Vll 20.
Denique et ad significationem et ad formam referemus naturam VIII
135 „uniuscuiusque partis natura per sua accidentia rationabiliter
agnoscitur et intellegiturquot;; quae quoniam accidentia e creaturarum
rursus natura ducta sunt (Vlll cci.iii), aptissime cuncta cohaerent:
res, significationes, formae\'\'\').
Saepe syllaba natura longa brevisve dicitur atque opponitur naturae
alten Dichter nutzten in Verlegenheitsfällen die ihnen durch die Analogic ge-
botenen Möglichkeiten unbedenklich aus e. q. s.quot; Verum enimvero si quis „naar
analogiequot; alterius cuiusdam vocis quid innovavit, id tum demum àmXô/cu,quot;
e.st dictum, .si regulae generaliori oboedit.
\') Negat W. WUNDT (Die Sprache H 461) „die sogenannten falschen Ana-
logienquot; vitia esse sermonis.
-) Leipz. 1885, p. 33 sqq.; cf. delbrück, Eint. i. ü. Stud. d. Indog. Spr.quot; 189.
jespersen Lanmiage-^ 1923, 94: „Iiis (Curtii) opponents contended that the
name of „„false analogyquot;quot; was wrong and misleading: the analogy itself was
perfect and was handled with unerring instinct in each casequot;.
3) Cf. supra pg. fio, ubi eundem Priscianum apparet obiectivam rationem
omittere.
•\') Cf. supra pg. 58.
=) Cf. Quint. 1 4. 24, ubi Georges Handwörterb.gt;* s. v. positio indiligenter
vertit „die Endungquot;.
quot;) Aliud exenipl. apud Quint. IX 3. 7.
-ocr page 76-positio, i.e., si coniecturae nobili fides est habenda, d-êoiç sive
poëtarum pactum. Alii certe sensus eo influxerunt, quod Mar. Vict.
(VI 35) déclarai: positio, id est duarum consonantium copulatio;
rursus alius apud Pomp. (V 107), qui diserte naturam eam ad
nascendi ïaWonem et etymologiam référât; Serv. IV 423 autem naturam
istam inflexionibus opponit, quomodo fecerat Varro.
Mirum quantum verborum significationes versicolores convertuntur !
Varronis (fr. 115) natura hanc complectitur et positionem et naturam,
alteri rursus positioni, inventioni scilicet verborum, propemodum ex-
aequata. Quid valent apud Prob. IV 222 „syllabae naturalesquot;, quarum
vim monstrare difficile sit ? Aut ego fallor aut eas dicit, quae natura
sive longae sive breves sunt. Quodsi naturam h. 1. declinationi oppo-
suisset, quomodo potuisset addere: Janien de postremis syllabis regu-
lariter disputaboquot;?
Relinquitur natura litteraruni. Hic deprehendas licet quandam
discrepantiam ad ea facientem, quae in „cognatione litterarumquot;
absona offendimus (v. supra p. 69 sq.) i). Tractat Prisc. II 369 sqq.
voces quasdam déficientes naturae necessitate, quas proferri vetat ut
„incongru(a) naturae literarumquot;, velut „cursrixquot;, quamvis secundum
analogiam taMa probanda sint. Similis necessitas naturalis arcet
absurda cogitatu quale „nuptusquot;. Unde apparet eadem naturae specie
ornari nec satis certis separari finibus:
1.nbsp;leges normativas, quas sanxit logica et
2.nbsp;sonoruni „commoditatemquot; sive „consonantiamquot; elementorum 2).
Quam si sententiam de necessitate sonorum, late patentem, usque
ad finem persequaris, pervenias hac quoque via ad „leges sonoruniquot;
a recentioribus inventas — sive est dicendum commentas. Concedo
multum interesse inter Priscianum euphoniae rationem habentem et
Tovç NeoygajUfianxovg, qui ex historia leges suas mutuentur. Sed
quid impediat, quominus Priscianus et anomalias naturaliter esse
natas vincere conetur?:{) Tum iacent rationis leges normativae.
1)nbsp;lam Varro iuxta naturam usumque rerum vocis naturam, ut in nominibus
litterarum, inipedimento esse nonnumquam perspexit, quominus analogia staret
(IX 37), sed nihil ille de litterarum legibus, quod sciam, nisi pauca de causis
modisque quibus litterarum conimutationes sint factae (V 6). Tamen ea quoque
interpretanda sunt e Stoicorum disciplina, naturae orationisque leges exae-
quantium vel certe comparantium (Cf. Barvvick R. P. 98, 99).
Porro IX 76 agit de verbis quae „difficulter efferuntur orequot; proptereaque
mutantur.
2)nbsp;„Ratio naturalisquot; modo est rerum, quam sequamur oportet, modo refertur
ad id quod sponte nascitur in sonis (Serv. IV 412; 426), quae est eiusdem
generis ambiguitas.
3)nbsp;Ubi animadvertit n litteram in r abire posse: „hanc autem mutationem
-ocr page 77-Neque id temere a me fingi ostendit VIII 77: „euphoniae ratio
inaequalitatem deposcitquot;. Ipse Prisc. medio itinere subsistit iuxta
necessitatem naturalem jortiinae casum ponens, qiu, nisi talibus abs-
tineatur, „inconcinnaquot; et „aspera prolatuquot; interdum pariat. Ex eo
genere sit „nutritrixquot;, pro qua voce „nutrixquot; dici soleat. Male hoc
quidem. Quid tandem distat haec asperitas ab ilia incommoditate ?
Quodammodo omnia talia et fortunae casu fiunt absona et natura
litterarum. Aut nihil obtrudendum fuit fortunae aut cuncta. Praeterea
a deficientibus ad anomala delapsus est grammaticus. Tenendum tamen
etiamsi inchoata est doctrina de sonorum legibus, repugnantibus
rationi ac regularum constantiae, et hic euphoniae ratione habita ser-
rasse antiques normam quandam, non rationis verum pulchritudinis.
Ceterum non desunt loci necessitatem prementes defectivorum vel
mutationum, quae necessitas non praescribentis est legis sed cogentis.
§ 2. Analogia.
1. Definitio.
Analogiae exstat definitio Romani a Charisio (K. I 116, 117;
B. 149, 150) et in fr. Donat. (VI 275) conservata i).
Corruptus est uterque quem vocant textus, nisi forte grammatici
dormitantes perperam fontem exscripserunt. Ambo scilicet duplicem
analogiam noverunt generalem et specialem (Tolkiehn 1.1.), quarum
haec sit sive rerum sive rationum. Ultima vox sana esse vix potest,
siquidem consentaneum est omnem analogiam versari in rationibus
(Vide supra p. 16 sqq.) Christ in Donat. fr. legit „dictionequot;. Utique
rectum opinor, quod ad sensum. An leganius „orationequot;? Saepius ratio-
nem orationemque permutatas invenies (cf. Varro VII! 1) et in
Donat. fr. eandem permutationem bis factam esse suspicari licet, cum
Graeca verba q. s. „(dvaXoyia èoxi) ovimXoxi) Xâycùv àxoXovûoyvquot;
non possint verti „conexus orationum consequentiumquot; (cf. de oratione
Varro X 68) -\'). Ceterum nihil inde novi discas. Plus et difficultatis
sciendumquot; inquit „naturali quaiiam fieri vocis ratione propter cclcriorem motum
linRuae labroruniquequot; (II 31). Attende, ut nonniliil dubitanter de quadam ratione
naturali dicat ! ii 47 De vocibus qualis est affectus d litteram mutari dicit
„f quoque sequentc rationabiln/.-ï.quot;
Pronomina „naturaliterquot; nominum consequenti declinatione carere censet III
146. Comparandus Probus (IV 220) de i et u litteris modo vocalibus, modo
in consonantes compressis sequente vocali, quod non immerito fieri putat.
1)nbsp;Cf. Tolkiehn (B. Ph. VI/. 20 Nov. 1909, col. 1484 sqq.); Barwick R P
208 sqq.
2)nbsp;Neque Keil neque Barw. in Charisio „orationibusquot; mutavit.
-ocr page 78-et Utilitatis habere videtur quod Donatianus analogiam, quae est er
nXbeoi fiegcôv Xéiscoç velut partem inscrit analogiae dictionis vel
orationis. Est alia igitur, sed ubinam quaerenda? Barv^ickio (210)
in mentem venit derivationis et sane Varronis declinatio voluntaria
révéra legibus analogiae tenetur, id quod identidem posteriores ani-
madverterunt (cf. infra p. 75 sq.).
Praeterea tamen commemorandam censeo orthographiam, imposi-
tionem, syntaxin. Orthographia — nimis breviter a Mar. Vict. (VI 7)
analogia dicta — scatet variis analogiis, plerisque declinationis, de-
rivationis, etymologiae, non vero cunctis, velut ubi „pulcrumquot; et
„causaquot; ut scribatur monetur, ne fiat exceptio. Ipsa impositio nullo
modo ratione caret ! (Ter. Sc. VII 20, 21) Cf. infra p. 75 sq. Syntaxis
vere abundat exemplis, quippe ad analogiam cuiusvis constructionis
continenter aliae fiunt explicanturve. Quin tota in analogia certisque
regulis versatur; cf. supra p. 58, infra p. 76. Non invenio quidem in
his rebus analogiae nomen apud auctores in usu frequenti esse; sed
idem valere videtur in derivationem. Vis tamen analogiae atque ipsa
res ubique in manibus est. Praeterea autem cf. infra p. 81.
Rationes analogiae dari soient e quibus si vel una desit non stare
possit analogia i). Numeri autem variant. Sunt quae identidem redeant
atque usum necessarium habere statim perspiciantur: o. genus, b. spe-
cies sive qualitas, c. figura, d. numerus, e. casus, ƒ. exitus, omnes
Alexandrinis iam notaes),
Varro tamen non habet figuram et numeram (X 21), unde cave
colligas ab Alexandrinis eum dissentire. lam VIII 61 apparet eius
partis homines composita cum simplicibus conferre recusare et sine
dubio cum de casibus loquitur rationem habet numerorum.
Charis. (K. I 117; B. 149) tradit Aristophanem dedisse easdem
quas Varro statuit excepta qualitate (quam adhibendam esse res ipsa
clamat) additumque esse ab eo numerum syllabarum atque sonum,
ab Aristarcho figuram. Ita quoque sex rationes efficiuntur. Odo
praebent Servius (IV 435) et Pompeius (V 197). Cognoveritne
Caesar, id quod Pomp, auctor est, re vera eas omnes Funaioli 1.1.
dubitat. An iniuria nescio. Etenim Servius habet sex quas supra me-
moravimus addita comparatione et consonantium ratione paenultima-
rum. Omlttit Aristophanis numerum syllabarum et sonum. Num
ergo dicamus -severiores esse eius leges ? Nisi fallor contrarium est
1) Cf. Pomp. V 197. Eadem sententia apud Herod., quam Colson, Class.
Quart. 13 (1919) pg. 23 „such obvious nonsensequot; iudicat, ut ipsius Herodiani
esse vix credere possit. Leve argumentum, quod totius grammaticae antiquae
ratio infirmât.
■-) Cf. Funai. Gr. R. Fr. 151.
-ocr page 79-ANALOGIAnbsp;75
verius nec video cur Caesari non octo illae sint tribuendae. Quod
ad Pompeium attinet, octo modos se novisse dicit, novem enumerat,
e quibus septem apud Servium offendimus, postremi sunt: „paenulti-
marum ratio ut sit similis, ut aut vocales sint aut consonantes: deinde
ut tempora sint similiaquot;. Nonam de similibus temporibus perperam
eum addidisse censet Funaioli (1.1.). Non obloquor, si mihi datur
cetera quoque de numero syllabarum, de sono, de consonantium ratione
paenultimarum nauci non esse, nisi quis forte analogiae sectator ad-
versariorum argumentis circumventus talibus munire se volet rationibus,
quae semper fere effugium praebeant, comparandus cum iis hominibus,
qui nil morentur leges, nisi quem fructum inde se percepturos putent.
Quomodo defendere potuerunt dissiniilem declinationem eorum
nominum quae eiusdem generis, qualitatis, et si qua plura postulantur,
dissimiles sequantur régulas, qualia sunt hortus et fructus ? Vel quo-
modo analogiam potuerunt adimere nominibus, quae pari similique
ratione declinentur, quamvis dissimiles sint paenultimae consonantes,
ut fit in horto et equo?
Neque talem saevitiam inexorabilem usus rerum passus est. Cledon.
(V 51 sq.) statuit non habere comparationem voces q. s. qualis et
talis „quamvis ab analogia non discrepent nominum horum, suavis et
dulcisquot;. Analogia si hic non deëst, ubi neque comparationem neque
consonantium paenultimarum rationem eandem esse apparet, mutata
est videlicet ab ea, quam octo rationibus grammaticus ipse obstrinxerat
(47). Saepe quoque numero invita docta ratione comparantur com-
posita cum simplicibus. Quin affirniat ipse Clehon. (V 13): ,,si
voluero recte declinare, sic declinabo simplex nomen, quo modo com-
positumquot;, quo nihil est luculentius. Atque ipsa analogia id postulari
testatur Prisc. (II 280): „composita simplicium declinationem se-
quuntur secundum analogiamquot;. Cf. porro Char. (K. 1 236; B 307),
Diom. (I 369; 406), Prisc (II 45; 230; 496).
Simul ea compositorum constantia ostendit hac certe in parte decli-
nationi voluntariae, quam Varro appellat, non deësse rationem analo-
giae. Quod ille erat infitiatus, ne forte anomalias quasdam fateri
cogeretur, id posteriorum diligentior investigatio ingenue aperuit.
2. Analogia positionis
Varro — quamvis libidini prodens impositionem — quomodo nihilo-
1) Omittimus h. 1. quae positionis analogia a declinatione non est seiungenda,
ut ex obliquis casibus recti derivari possint. Cf. Char. K. l 135; B 172: „Lacer
an laceris? Ut tener puer. Ultimam enim vocalem si ablativus amiserit, dabit
scire qualis esse debeat nominativus.quot; Cf. Varro X 51 en 61 sq.; supra cap. I p. 14.
minus e rationis tamquam vinculis eam eximere non valeat supra
vidimus (p. 28 sq.). Item posteriores i). Cf. supra p. 67, infra p. 130sq.
Diom. I 385 v. q. e, „sumquot; iam ipsa positione corruptum iudicat
„quoniam nullum in toto sermone taie estquot;, cum contra fero habeat
„positionem conpetentem analogiaequot;. Alibi „vasumquot; rectius dicitur
quam „vasquot;, „quia nullum nomen generis neutri as litteris terminatur.quot;
(Cledon. V 46). Quam vêtus sit ista ratio ostendit Caesar Varronis
„lactquot; repudians, quod nullum nomen duabus mutis terininetur (Fun.
fr. 14) 2). Primitivorum nominum „ratioquot; agnoscitur, quae detrahitur
derivativis (VIII 67). Accuratiorein syllabarum litterarumque quae in
positione sunt investigationem instituit Martyrius (cf. VII 166: „sine
vocalium ordine syllabas posse nullo modo consistere ipsa primum
natura... cognoscimusquot;). Denique derivatio, compositio, etymologia
multum praestant constantiae et rationis. Char, K. 1 56; B. 70 post-
quam eam rationem, quae Graeco etymo usa „hoc cymaquot; dici iuberet
lefellit: „hoc enim nomen — inquit — cum sit naturae inconstantis
non potest ab analogia adseri.quot; Et de nominativo quidem casu age-
batur! „Sestertiusquot; dictum putat Prisc. 111 408 „secundum Atticos
et lonas, ... teste etiam Didymo, qui hoc ponit, ostendens in omni
parte orationis et constructionis analogiam Graecorum •quot;) secutos esse
Romanos e. q. s.quot; Notatu dignissima verba, sine dubio et ad positiones
spectantia et ad syntaxin.
3. Analogia quomodo sit orta.
Variant opiniones, prout similitudo velut fortuite pedem intulisse
creditur aut sapienter esse creata, sive id magis hominibus tribuitur
sive rationi divinae. Priorem sententiam défendit Quintil. 1 6. 16 non
analogiam demissam caelo formam loquendi dedisse, sed esse in-
ventam, postquam primi homines fingerentur, non ratione niti sed
\') Huic sententiae ni fallor non rcpugnat illa, quae primam origincm ratione
carere dicit (POMP. V 241), quoniam h. 1. de etymologia agitur.
-) Isdem libris disseruit C. de aspirationibus, de sing, pliiralibusque tantum,
de derivationibiis, de generibus nominum, quae cuncta ad analogiam possunt
pertinere. Quod si quis in prioribus duobus minus vidct, memor sit etymologiae
et cognationis litterarum etiam in h littcra (Vel Long. VU fi8 sq. = Varro fr.
280 Fun.) et de natura analogiae fundamento in sing, et pl. t. constituendis
(Varro IX 63 sqq).
3) Analogiam h. 1. ita intellego, ut magis imitationem singularum positionum
quam regiilam ipsius Graecitatis hac in re significet („naar analogie vanquot;).
Sic quoque est quod eum locum attendamus, praesertim cum syntaxis tangatur
(constructio partium orationis Latine dicitur quae Graecenbsp;cf. Prisc.
1 .quot;iSO).
-ocr page 81-exemple, non legem esse sed observationem i). Haud scio annon us-
quam apud grammaticos Latinos talia legantur, quippe quae analogiae
doctrinam praesidio satis infido firment. (Cf. supra cap. I p. 32).
Humanam sollertiam vulgo laudatam inveneris (Char. K. I 50;
B. 62). In cap. I Varronis de natura atque ratione sententias inspicere
voluimus ad lucem Stoicorum philosophiae, quae et hanc et illam
Deum nuncupat. Christiani grammatici nomen divinum (a natura male
seiunctum) in artem invehunt, velut Sedulius, de quo supra diximus
p. 65. Ita explicanda, opinor, (Probus Inst. Art. IV 56) „praecepta
caelitus data.quot; Ea quoque verba afferre poterat Steup, ut auctorem
Christianae fidei confessorem argueret-).
4.nbsp;Analogiae gradus.
Haud semel apparet analogiam non esse simplicem eiusdemque
ubique formae, sed aliquando satis intricatam. Fit ut diversae rationes
inter se confligant (v. infra p. 96 sq.) vel ut alia aliam stabiliat (Char.
K. 1 65; B. 82). Efficitur simul, ut alia ratio alii vi atque argumentis
praestare possit, cum quae utramque iuvant veluti trutina pensantur.
Sic ipsa se explicant Prisciani verba q. s. „quod proportio magis
exigebatquot; (II 502), Serg. IV 505 „probabilius est ut secundum
rationem fervere dicamusquot;. Ut „magis analogumquot; (VIII 113) Graeci:
dvaXoyœzeQoç 3),
Tenendum tamen ex liberiore comparativi usu nonnunquam magis
secundum analogiam dici posse quod solum est.
5.nbsp;Analogia mutationum.
Naturam litterarum ac cognationem tractantes (69 sq., 72 sq.) sta-
tuinuis quandam mutationum constantiam et necessitatem invenisse
grammaticos sibi visos esse, quam motoriam, ut ita dicam, ab analogia
stataria — etsi ipso nomine analogiae omisso — non hiculenter di-
stingueruent. Apparet autem nomen apud Ter. Sc. VII 12, qui „propor-
tionequot; scribendum censet „equusquot;, „servusquot;, propter alias causas et
quod antiqui ea verba scribere solebant per uo.
6.nbsp;Analogia = orthographia.
Satis miramur apud Mar. Vict. VI 7 de orthographia „vel analogiaquot;
1) Quam similis est iis medii aevi philosophis qui „universalia post remquot;
docerent! Quam maxime contrarie Prisc. iii 135 de Reneralibus et specialibus
formis rerum in mente divina exstantibus.
-) Cf. Schanz Gesch. d. R. Litt. il 2« 444.
3) Exempla apud Reitz. Gesch. d. Griech. Etyni. 383 sqq.
mentionem fieri. G. Schady i) sic id explicat, ut auctor misere con-
traxerit fontem, qui régulas scribendi attulisset historiam, etymologiam,
analogiamque (cf. Ter. Sc. Vil 12). Tam stultam esse et e tam turpi
neglegentia natam Victorini appellationem vix crediderim. lam primum
est sciendum non multam fuisse in indaganda orthographia histo-
riam 2).
At etymologia et analogia tam arte sunt conexae, ut uno rationis
nomine Quintilianus eas sit complexus (16. 1), sicut postea Donat.
fr. VI 275. Item fere Varro, quemadmodum supra cap. 1 p. 19 vidi-
mus. Porro Graeci „dvaXóycog\' usurpatum nonnunquam dicunt quod
secundum etymologiam 3). Ipsos Romanos compositorum analogiam
agnovisse complures testantur loci. Vide supra p. 75 sq. Atque régulas
derivationum permultis locis invenimus, quos tractare alienum sit ab
hac re. Sitne nomen analogiae saepe datum derivationum constantiae
nescio; res trita est. Prisc. 11 261 proportionem ponit inter vultus-volo,
cultus-colo, occultus-occulo. Et Prob. IV 212 respuit formam q. e.
„podagricusquot;, quia ut sit „rugosusquot; a ,,rugaquot;, ita „podagrosusquot; fiat e
„podagraquot;. En tenes puram putam analogiam ! 4)
At non omnia tam claris regulis adstringuntur. Concedo; sed omnis
derivatio quattuor habet res, duas scilicet formas, duas significationes.
Et quoniam, ut est altera significatio vel res ad alteram, sic altera vox
ad vocem, in omni etymologia analogia quaedam inest, quae confir-
matur aliis etymologiis eadem ratione natis s). Certe is qui in scribendo
etymologiae rationem habet analogiam sequitur, quoniam ad priniitiva
derivationes accommodate solet certa lege ductus. Denique si quae
vulgo analogia vocatur multo maioris momenti fuit in orthographia
statuenda quam etymologia •gt;), non tam insipide peccasse videtur
victorinus quod „recte scribendi scientiamquot; appellaverit „rectac
rationisquot; nomine, quo gravissimae orthographiae rcgulac indicantur.
1) De Mari Victorini Libri 1 Capite IV Diss. Bonn. 1869 p. 3.
•-) Brambach, Die Ncugestalt. der Latein. Orthogr. Leipzig 1868 p. 2.
3) Reitz. o.l. 381.
■•) Cf. Char. K. I 83; B. 104: „pater patris cum faciat et mater matris, cur
dissimiliter aper apri et caper capri, solet quaeri . .. item caprina et apruna cur
dissimiliter derivetur quaeri solet.quot; Videlicet iitrobique eadem analogia deside-
ratur.
Cf. De Grondbeginselen der Nederl. Spell.\'\'\' door L. A. te Winkel en M.
de Vries 1884 p. 19: „Men zie vooral niet voorbij, dat de (Regel der Gelijk-
vormigheid) grootendeels dezelfde is als die, welken men gewoonlijk den Regel
der Afleiding noemt.quot; Neque iniuria in Vita Ruhnkenii 27 Wvttenbachius:
„Alterumquot; (sc. instrumentum), inquit, „Analogiae nomine celebratum, versatur
in singulorum originibus verborum indagandis e. q. s.quot;
quot;) Ita Brambach o. l. 3.
-ocr page 83-Explicationem nostram tutam reddere videtur Diom. I 456: „specie
regulae sermonis, quam vocant analogiam, servatur recta scripturae
ratio, ut sciamus scribsi b littera potius utendum esse quam p, cum
exordium* verbi quod est per b scribo.quot;
§ 3. Ratio.
Tractaturi sumus notionem dignani cuius varias ac diversas signi-
ficationes paulo accuratius distinguamus, cum praesertim, latius quam
analogia patens, toti Romanorum grammaticae quasi signum suum
imponat. Hic quoque summa fastigia perlustrasse contenti erimus. Et
quidem triplicem maxime rationem discernimus, prout
pertinet ad sapientiam, quae naturam rerum sive administrât sive
cognovit („redequot;)
vel nil nisi naturam alicuius rei indicat („gesteldheidquot;)
vel refertur ad humanam, impcrfectam cogitationem, quam subiec-
tivam dicunt.
1. a. Naturam esse totius orationis fontem fundamentumque sin-
gulae fere grammaticorum paginae docent. Nihil aliud Sedul. com-
memorans „aeternas et incoinmutabiles rationes (nos: „ideeënquot;)...
secundum quas non solum nomina et verba ... sed et onmes creaturae
formatae sunt e. q. s.quot; (Vlll 26). Una eademque ratio lux est naturae
atque orationis. Unde quid sit „ratio naturaequot; et „naturalis ratioquot;
(Prisc. II 141; 370; Cons. V 350; al.) statim intellegitur.
b.nbsp;Oratio tota „rationabiliter agitaturquot; a ceteris animalibus nos
segregans (Diom. 1 300) i).
c.nbsp;Aliquanto angustiore sensu id „rationequot; dictum putatur, quod
secundum etymologiam vel immutabiles declinationis syntaxeosve
leges. Itaque alius ratione casum esse nominativum negat (Char. K.
1 154; B 195), alius ait, immo „rectissima rationequot; (Cons. V 350).
Prononn\'num vocativos se posuisse dicit Char. (K. 1 158; B. 201)
„non dum refragamur rationi... sed quoniam contextum declinationis
habere voluimusquot;. Et postquam quaesivit Pomp. (V 235, 236) nonne
duplici futuro uteretur qui scriberet: „eras dicamquot;, respondet ipse
„iusta rationequot; id dici posse.
d.nbsp;Porro rationis nomen imponitur cuivis regulae sive ad termina-
tiones nominum — etiam primitivorum ! — pertinet (Vlll 67), sive
ad exitus genetivorum cum nominativis collatorum (Char. K. 1 39;
1) Fastidium serum non dubitat dicere: „inarticulata (vox est), quae cum
nulla ratione profertur, ut est rusticornm toquutioquot;. (VIII xxv).
B. 44), sive ad syntaxeos régulas (Char. K. I 263; B. 347; Pomp.
V 234; 275).
Quin ea appellatur ,,ratioquot;, quae, nullo modo lex, magis usum
quendam indicat, ut apud Prob. IV 24: „et antiqua est ratio decli-
nationis dativo uti pro genetivoquot; (Ulixi !).
e.nbsp;At vere rationis imperium versatur in analogia. Non attinet multa
eius usus exempla proferre. Vide Char. K. 117; B. 150; K. 1 125,
126; B. 160; K. 1 138; B. 175. Luculenter Probus (ille, qui Instit. Art.
composuit) IV 48: „analogia est ratio recta perseverans per integram
declinationis disciplinamquot;, cui opponit anomaliam, quippe quae sit
„miscens vel inmutans aut deficiens ratio per declinationem.quot; Quam
male eadem voce rationis anomalia significatur !
Ratio autem recta nos admonet tov Xóyov oq\'amp;ov, de quo tam multa
discipuli Zenonis. Divina est lex, immutabilis, semper et ubique
Valens 1), profecta a natura 2). Audi Ciceronem: „quibus enim ratio
data est, iisdem etiam recta ratio data est: ergo et lex, quae est
recta ratio in iubendo et vetando; si lex, ins quoquequot;, (De Leg.
1 12, 33).
Nonne ea omnia quodammodo transferri possunt in analogiam
grammaticorum ? Si quid video, vel inde perlucet quaenam philosophia
grammaticae Romanae tamquam fundamentum substrata sit, etiamsi
neque ipsi auctores id egerunt et potius de liabitu qiiodam aninioriun
cogitandum est quam de doctrina consulto adhibita,
Etenim demonstravit Barwick praeclaro de R, Palaemone libro
multo magis artem Romanam Stoicorum xé^Vip\' sequi quam quem
libellum scripsit Dionysius Thrax, Quod si est verum, novum inde
argumentum mutuamur, quo anomaliae defensionem suscepisse Stoi-
corum sectam — non dico aliquem unum — nullo modo credendum
probemus.
f.nbsp;Quid intersit inter rationem et analogiam.
lam nova quaestio est inferenda, quam verba super scripta signi-
ficant. Praecipientes responsum statuimus ubicumque ratio ad regulani
referenda sit, ibi locum habere analogiam.
Est, ut exemplum afferamus, ratio quaedam (cf. 28 supra) docens
ea feminina quae o terminantur tunc o litteram servare cum antecedat
„tiquot;. Conferamus igitur deminutio — deminutionis atque subscriptio —
subscriptionis; quid est nisi „collatioquot; seu analogia?
1)nbsp;Cf. Dioo. L. VII 87: ,,ó vóuog ó xoivóg^ oantQ lariv h ànùng Xôyog ôtà
navTtûi\' fQ^rôfifvnç, o uvToç wp rw /ht x. r. Xquot;.
2)nbsp;DiOG. L. VII 128.
•\'«) Legi oppositum ius est „das Besonderequot; (Sciimekel Philos, d. mittl.
St. 47).
Sunt quae regulae ostendant quas terminationes genera quaeque
sequantur. Ibi quoque proportionem non abesse in promptu est, nec
reprehendendus Probus, ubi voces qualis est finis, „secundum analo-
gicam disciplinam masculini generis essequot; vult (IV 124).
Idemque ostendit syntaxis, velut si „canonice... praepositiones
gentibus seu nationibus adduntur, civitatibus adimunturquot; (Char. K. 1
232; B 301). Quid? Ne etymologia quidem sua caret analogia, ut
supra exposuimus (p. 78). Denique quotiens ratio non unum Xóyov
(„relatiequot;) indicat, sive idem valet atque natura modusque cuiüis rei,
sive subiective ponitur quidem, sed generale quiddam habet cumque
régula constantiave est coniuncta, totiens in analogiam explicari
potest.
Potest, inquam, namque extra declinationem id fieri minus est
usitatum. Tamen iam melius perspexisse nobis videmur quam gene-
ralem analogiam dicat Donat. fr. (VI 276) i) (cf. supra p. 73).
Quamquam maioris momenti est illud: analogiae doctrina nihil est nisi
disciplina rationis. Quod proprium est grammaticae Romanae est
rationis imperium.
Quapropter non possum non dissentire a Reitzensteinio Lucilium
ceterosque Scipionis sodales ab analogiae disciplina summopere
seiungente, perinde ac si quis regularum, distinctionum severarum,
adde et derivationis constantiae amator esse possit idemque declina-
tionis analogiam aspernari (cf. supra p. 47 sq.).
Eaque de causa contentio pristina et hodie ad grammaticos pertinet
neque apud antiquos unquam penitus oblitterata esse videtur. Etenim
quod etiam atque etiam rogatur, cur verba quaedam dissimiliter
declinentur 2), cuius rei aliquani dumtaxat rationem invenire gram-
matici laborant, vel id, nisi fallor, ostendit aut analogiae doctrinam
oppugnari talibus interrogationibus aut certe ab defensoribus non satis
munitam putari. Apertius tamen quod Macrob. scribit de Severo
discipulo saepissime requirente „verbum sermonis usu an ratione
alicuius regulae dirigaturquot; (V 634).
Relinquitur ut verbum addamus de „analogiae rationequot; cuius non
semel mentio inicitur 3). Ratio ea est quae formam induit analogiae;
quemadmodum alibi „ratio regulaequot; commenioratur -i). Cf. supra p. 19
g. Ratio grammaticae.
Vix opus est pluribus verbis exponere eandem rationem quae et res
Pravc ibi analogia specialis declinationis, quasi id novum ac peculiare sit,
procedere dicitur per similium comparationem.
2)nbsp;Char. K. I 83; B. 104; Vlll 194.
3)nbsp;Prisc. II 310; Eut. V 448.
Prisc. II 230; 303; al.
De Analogianbsp;6
-ocr page 86-et orationem digerit disponitque unam esse, qua grammaticus ser-
monem cum penitus cognoscere tum rite emendare valeat. Triplex ea
ratio naturae, loquentium, praeceptorum, quam necessarium sit ut
neque confundatur neque divellatur, sed caute distinguendo explicetur
non in grammaticorum mentes occurrisse videtur. Quemadmodum
oratio facili credulitate putatur rerum ordinem exhibere speculi tantum
non instar, ita de industria ab hominibus grammaticae peritis decli-
nationibus ceterisque elegantiis ornata esse videtur.
Pauca exempla rationis, quae in grammatica cernitur, sufficiant:
Prisciano (11 190) „satis irrationabilequot; videtur quod nonnulli profe-
runt de septimo qui dicitur casu. Pomp. (V 140): „illud longe et
rationabilius et fortius et verius est, quod ille tractavit e. q. s.quot; Denique
grammatica tota ,.formam loquendi ad certam rationem dirigit.quot; (Diom
1421).
Quodsi ratio est grammaticorum dux, non iis satisfacere videntur
qui cum Steinthalio (o.l. 709) opinentur fuisse grammaticam-ve-
tustam „durchaus eine Anweisung zum richtig Sprechen mit prak-
tischer Tendenz ... nie reine Wissenschaft e. q. s.quot; Procul dubio artis
antiquae bona pars versatur „in recte scribendi loquendive rationequot;,
sed historice, „quae définitquot; i) (Mar. Vict. VI 4), id quoque agit,
ut recte dividatur, definiatur, ordinetur. Quid usus moratur vocis lit-
teraeque definitiones, quid controversias de vitiorum nominibus (Don.
IV 393), generibus, numerisque troporum (Quint. Vlll 6, I), de
ordinatione partium orationis (cf. supra p. 61 sqq.)? Id primum. Porro
summum illud studium recte scribendi utrum servit usui an et rationi ?
Usui si putas confitebor, cum dederis mihi usum ipsum ad artem,
doctrinam rationemque contendere.
h. Rationis gradus.
Nil nisi breviter perstringemus ut in analogia (cf. supra p. 77) sic
in ratione gradus quosdam statui posse. Quae minus quam optatur
tamen quodammodo ad normam respondent „non ... penitus absque
rationequot; vel „non irrationabiliterquot; prolata dicuntur (Prisc. III 163;
277). Contra alia persaepe „rationabiliusquot; vel „rectiusquot; dici iudicantur
(Prisc. II 45, 91; III 163).
Ea est e causis, cur tam crebro diversa „posse diciquot; grammatici
fateantur, qua de re v. p. 98 infra.
2. Quam rationem modo adumbravimus generalis est, implicita
cohaerensque cum regularum analogiis. Nititur autem quaevis régula
1) Georges Handwörterb.» s. v. horistice partim accurate: „die Definition,
als theoretischer Teil der Grammatik.quot;
Cf. praeterea Barwick R. P. 220 sqq.
singulis rebus, quae et ipsae rationes vocantur. Cf. Varro X 37. Cur
Prisc. (II 10) ancipitibus litteris qualia 1 et r „non irrationabiliterquot;
m atque n addi posse dicit, nisi quod ea eundem habent Xóyov cum
praecedentibus ? Ratio ista modo indicat quid inter duas res intercedat
(„relatiequot;), modo idem valet atque natura modusve.
Qui scriptor de ultimis syllabis egit (IV 259) nonnullas syllabas
apud Vergilium „contra rationemquot; corripi docet. Fortasse non dubita-
veris qUin ad régulas earn rationem referat, ubi notantur v.q.s. tulerunt,
steterunt (e correpta). Quid autem Orion (0 brevi), Italian! (1 longa,
sic!)? Num quicquam nisi natura syllabarum significatur? Quam
molesta sit ea significationum diversitas exemplo ostendemus ex eodem
grammatico sumpto. „Quoniamquot; — inquit IV 245 — „statuimus . ..
de natura postremarum sive paenultimarum syllabarum, ut fert ratio
disceptare, quae tradi solae regulariter possunt (nam ceterarum prae-
cedentium docet auctoritas rationem), idcirco sqq.quot; Comparari potest
Serv. IV 417: „sed his regulis repugnant pauca participia nova ratione
usurpata, ut est moriturus, quod nulla ratione dicitur.quot; Alia eius usus
exempla IV 256; 434; 495; 502. Cf. supra p. 19 ,; 80.
ld satis fuerit ad demonstrandum et accurate tam diversos sensus
esse discernendos, ubi fieri possit, et alterum in alterum sensim posse
Iransire.
Lubricam autem ingreditur viam qui non solum anomaliam ipsam
„rationemquot; vocat, sed, quod facere amat Prob. Inst. Art. (passim),
Orienten! facit e ratione et quidem sonorum. Sic enim haud facile
possis negare rationalem esse anomaliam, quae quid tandem amplius
ab analogia distet? Eo quoque itinere eodem devenit grammatica
antiqua quo „naturaquot; atque „cognatio litterarumquot; eam abduxerant.
Cf. supra p. 69 sq.
Mullus est Probus iste in terendo odioso anomaliae nomine. Quidni,
si ea propter sonorum rationem fit, immo potius fieri debet? i) Velut
.....unum nomen propter rationem sonorum ... anomale debeat decli-
nari, id est deusquot; (IV 103). Eodem modo feminina vox leaena „se-
cundum sonorum rationem... anomalequot; conformata fingitur (p. 82),
ubi attende „secundumquot; illud normani legemque repraesentans ! Vide
porro p. 109, III. Idem „metra et structurasquot; identidem auxilio arces-
sit. Ceterum cuius generis sit ista ratio et quae nécessitas tales ano-
malias pariat, frusta ex eo quaesiveris. Satis videtur formulam esse
nanctum, quae quamvis parum intellecta anomaliam culpa possit
liberare.
1) Sescenties ea vox occurrit apud grammaticos tractantes formas analogiae
parentes, quae adhiberi „debebantquot;. Raro de anomalia dictum invenias.
3. Persaepe ratio ad cognitionem humanam refertur et subiective,
ut aiunt, ponitur, ut sunt faciles Romani in talibus differentiis praeter-
mittendis, cum praesertim ne in philosophia quidem satis distinguant
cogitationem nostram ab eo consilio, quod rerum natura nobis pate-
facit.
Quo nobis accuratius ratio ea modo verum modo falsum amplectens
discernenda a pura rectaque ratione, analogiarum quasi matre. „Ratio
Sisennae non est validaquot; legimus apud Char. (K. I 107; B 137);
apud Pomp. (V 159): „si dicas „Aenea fortissimequot; non habet ratio-
nem.quot; Quia nihilo minus eius constructionis „ratio bonaquot; possit in-
veniri, redarguere eam conatur, pergitque ita: „inde videtür non esse
ratio, est quidem subtilis non tamen vera e.q.s.quot; Puid quaeris ? Mirum
in modum luditur significationibus diversis.
Saepenumero incuria ea ingentes errores parit. Cum aliis locis tum
in etymologia. Si Stoicos audimus nulla est vox, cuius non certa origo
explicari, non ratio possit reddi (August. De Dial. v. Varronis L. L.
ed. G. et Sen. fr. 130). Num nullum nomen sit vitiose datum? At
eam ipsam anomaliam accusasse eos constat. Est ergo ratio illa nil
nisi causa, usquequaque, si non aperienda, attamen certe cogitanda.
Neque non scripta legitur ea vox: tres causas enumerat Mar. Plot.
Sac. (VI 430), ubi de verborum deponentium nomine agit. Idcirco
Prisc. II 548 verae rationis mentionem facit in verbo quodam utendo.
Hi tamen veras rationes minusque veras distinguunt. Quam facile
autem eadem ubique voce adhibita perducaris, ut totam differentiam
omittas ostendit Donat, fr, (VI 275): „ratio digeritur in duas species,
quarum alteram etymologiam, alteram analogiam Graeci dixeruntquot; i)-
Idem ferme dicit Diom. I 456: „proprietatis est species régula sermonis,
quam Graeci analogiam vocant e.q.s.quot; Quae proprietas cuiusnam modi sit non
semper perspicitur. woldt (dc Analogiae disciplina apud grammaiicos Latinos
1911 p. 27) censGt fundamentum analogiae hoc loco dici etymologiam, quam
ostenderit Lersch (III 152) saepius proprietatis nomine significari. At funda-
mentum nulla ratione pro specic subiciendum est ! Quem autem sanum sensum
inde elicias haud dispicio.
Grammaticorum proprietas multas habet et divcrsas significationes, quas
tum enunlerare longum sit iinam atque eam usitatissimam afferemus, verifatcm
dico. In diiectu verborum ea pertinet ad verum usum, modo etymologiam se-
quentem, modo cum ea nullo vinculo coniunctum. Etenim primitivis quoque
proprie impropricque uti possis.
a.nbsp;Quarc abusive neque proprie litteris pro elementis nonnullos uti putat
Prisc. (II 6, 7), nisi quod littera dicitur „quasi legitera... vel a liturisquot; (o.l. 6)?
„Nomina conlationis imposita parum propriequot; (Exc. Char. 1 536). Videlicet
quia nulla fit comparatio et vocuni sensus cum etymologia non conveniunt.
b.nbsp;Verbi q. e. neco ptc. pf. pass, „et „„necatusquot;quot; a „„necaviquot;quot; et „„nectusquot;quot;
-ocr page 89-__RATIO__85
Quam prave causa et ratio permiscentur, quamque praestitisset, si
eas diligenter semper distinxissent ! Neque vero ignorant illi quidem
quid différant. Nempe praeclare Mar. Plot. Sac. (VI 446): „inter
causam et rationem hoc est, quod in ratione semper causa est, in
causa vero non semper est ratio, et quod in ratione semper consilium
continetur, in causa vero non semper. Causas habet luno ut irascatur
Aeneae, non rationem.quot; Prudenter ergo Sedulius (VIII 26) ratio-
nabiles causas commémorât. Vulgo autem praetervident causam per-
tinere ad historiam, ad yéveoiv, rationem vero ad normam, ad xb ov.
At vero totius grammaticae Romanae ea est indoles, ut semper omnia
summa tribuat huic nationi, velut legi immutabili, aeternae. Quo magis
ambiguitas vitanda fuit.
Neque solum in veriloquiis causae exaequatur ratio. Hic illic sua-
vitas stat pro ratione. De y littera sic disserit Priscianus (II 33):
.....non sine ratione haec quoque duplex a Graecis addita videatur,
nam multo molliorem et volubiliorem sonum habet y; quam bs vel ps,quot;
ubi rationem iustam esse causam apparet.
Fit, ut ratio eiusmodi repugnet rationi ei, quae cum analogia con-
a „„necuiquot;quot; facit... sed proprie „„iiecatiisquot;quot; ferro.....ncctiisquot;quot; vero alia vi
pcreniptiis diciturquot; (Prisc. II 470). Ista proprietas non iam ad originem refer-
tur. Cf. etiam Quint. 1 5. 71.
Eo certe niodo intellegendao Mei.isSI proprietates, de quibus Geli.. XVIll 6.
Quod matrona atque porcetra sint quae semel, materfamilias et scroplia quae
saepius pepererint — Romanos inurbana comparatio non nimium offenderit,
quemadmodum Trenicilii Scrophae „facetissima iuratioquot; declarat (Macrob, Sat.
Inbsp;f). 30) _ id „on e veriloquiis tractum apparet. Neque Melissum etymologias
sprevisse est credendum neque vero (quod credit Lersch /. I.) ad eas se limasse.
Macrobius Sat. VI 8. 15 Serviimi qucndam inducit dicentem multa esse
vocabula, quae quid „c.x vera proprietate significentquot; ignorcmus, velut dissen-
tiatur utrum sit vestibiilum aedium pars ipsarum necne. Postquam ouctoritatc
usus veram statuit significationem, tum denique tractat „rationemquot; sive originem
vocis. Roganti utra „proprietasquot; prior sit, ea quae etymologia commendatur,
an quae cernitur in primitivis, respondeo liinc esse incipiendum. Quod proprium
est cuiusque vocis et ab aliis eam distinguit. ea est proprietas. Servant eam
proprietatem derivata quasi liereditariam acceptam. Iam perspicuum puto cur
de differentiis scriptus liber de proprietate sermonum agere dici possit
(Vlll cxx).
Hinc facile pervenias ad regularam proprietates. Habet enim quacvis régula
pro -jmi quiddam ab aliis seiunctum. Quam qui violât, omittit proprietatem
omnU9 permisccns. Sic comparativa „proprie ad positivum fieriquot; soient (Prisc
IInbsp;92); et Eutvches. quia in -do desinentia verba tertiae coniungationis esse
soient, „mihi quoque videturquot; inquit „do verbum in simplicitate praeter
rcgiilam declinatum suam in compositione cepisse proprietatemquot;. Quodsi pro-
prietas optime referri potest ad régulas rationemque, nihil aliud de ea dixisse
Diomedem puto loco allato nisi quod Quintilianum de ratione sua
iungitur. Idem enim scriptor in vocibus qualis est „exsequorquot; omitti
iubet s litteram, „cuius rationem non solum ipse sonus aurium iudicio
possit reddere e.q.s.quot; (II 33, 34); itidem iudicat „expiröquot; „rationa-
bilius absque squot; sicut „affectusquot; rationabilius quam scriptum per df.
(III 48; II 47).
Haud minoris momenti est alius Prisc. locus (11 454): „excipiuntur
„feroquot;, „voloquot;, „edoquot;, quae inaequalem habent declinationem ..., de
quibus non incongruum esse videtur in praesenti quae possumus ratio-
nabiliter tractare.quot; Inde exponere incipit de industria vitatas esse
formas quales „ferisquot;, „feritquot;, „volisquot;, „edisquot;, „ne dubitatio fieret
significationisquot;, sive „differentiae causaquot;. Nemo unus e grammati-
corum genere tam crebro tamque omnis moderationis et prudentiae
expers „rationemquot; istam trivit, eo audacius quod, quae vulgo ratio
appellatur, eadem atque analogia, isto pacto pervertitur atque impune
polest sperni. Quo facto analogia et anomalia nullis iam certis finibus
dirimuntur 1). Cf. infra p. 94; 113.
§ 4. Regula.
Et huius vocis multiplex est vis, quam facillime ad analogiae notio-
nem exegeris.
1. Haud raro exaequatiir régula analogiae absoliitae, quam non
recepit usus totam. Nempe nonnulla verba, velut lego legi legeram,
rego rexi rexeram „formam regulae non servantquot; (Diom. 1 349).
Etsi in quinta declinatione excipitur quies, quietis „compositum ex eo
requies servat suam regulam et requiei facitquot; (Exc. Char. 1 547). Sic
anomaliam definire potest Ps. Palaem. V 539: „inaequalis declinatio
contra regulamquot;.
Quin ista régula, vel ubi a consuetudine quam maxime discrepat,
nihil remitiere videtur de severitate praeceptorum, siquidem „gaudeo
gavisum praebet, vult régula gausumquot; (Vlll lxvi) atque „praecep-
torum régula est, ut diceremus his „domisquot; et „iugerisquot; (VIII 245).
Sed ea profert grammatica sera. Etenim quamquam novissima sunt
sumpta e Commenta Einsidl. in Donatum, ipse Donatus (IV 379) non
prorsus eadem legenda praebet 2).
1)nbsp;Etiam atque etiam monueramus eadem via eodem delapsos esse qui vo-
cantur iV^o/()a,a,urtr/xojV. Probatur id lis, quae de Hemsterhusio historica rati-
one uso scribit Ruhnkenius (Elog. 41): „formas omnes et flexiones ad certam
rationem revocat... commentitias anomalias, quibus grammatici omnia pertur-
bassent explosif e. q. s.quot;
2)nbsp;Roganti quare non pertineant ad régulas indeclinabilia respondet Pomp.
-ocr page 91-REGULAnbsp;87
2.nbsp;Deinde régula est, quae serio ut sibi pareatur postulat, et quidem
secundum analogiam. Eam, ni fallor, dicit Donatus (/. /.) universe
statuens „euphoniam in dictionibus plus interdum valere, quam
analogiam vel regulam praeceptorum.quot; (Eadem verba apud Diom.
1 307.)
„Debemus — inquit Probus (apud Pomp. V 189) — per omnia
regulam sequi; sed si quando fuerit nécessitas testamenti scribendi,
tune ista servanda suntquot; (sc. „filiabusquot; et si qua plura sunt) ; cf. V 188.
3.nbsp;Mirabitur nemo superponi posse analogiam diversis regulis,
quasi eas complectatur atque gignat. Luculenter Consent. V 347: „in
omnibus per unam analogiam apparebit diversitas regularum.quot; Recte:
versicolor est analogia magnaque varietate. Quod si ita comparatum
est, non male Staberius Eros: ,,non esse positiones regulae, a quibus
interdum analogia calumniaturquot; (11 385). Secundum analogiam decli-
nari nomina in -tas exeuntia non est dubitanduuL Eadem tamen dicuntur
(Vlll 115) multas régulas continere, quarum prima quod semper tertiae
sint declinationis, secunda quod semper feminina, et quae sunt reliqua.
Unde colligere possis quo plures nomina régulas communes habeant,
eo pleniorem et uberiorein effici analogiam.
4.nbsp;Quo magis nobis adniirationem quandam movet, quod apud
CONSENTIUM invenitur artiorem esse analogiam quam régulas eamque
ob causam vel iis repugnare posse. Ipsum audiamus V 353: „(analogia)
longe angustior et contractior res est, quam régula, hac enim latius
generaliusque definitur. analogia autem in paucis exemplis similium
ratione versatur, in tantum ut plerumque etiam in Iiis dictionibus, quae
regulae non serviunt, quaeque sub regulam non cadunt, inveniri ana-
logia possit... ergo analogia nominum in conlatione maxime parium,
ut homo sermoque... consistit atque perspicitur.quot; Tum p. 355:
„ .. .ab hoc vigili pugili, horum vigilum pugilum; quae duo analogia
inter se confert, quamvis regulae non serviant.quot; Denique p. 364:
„ ... scire debemus esse quaedam nomina ita propria i) ac sola ut ne
in analogiam quidem cadant, ut est caro carnis, Anio Anienis.
Quae sententia, quatenus probari potest, cum ea, quam sub 3 trac-
tavimus, artissime fuerit conexa. Quippe si una nominum quorundam
analogia varias complectitur régulas — sicuti solis radii excepti nu-
V 197: „sequuntur rationem: istae regulae iiiventae sunt, ut .scircnius, quern
ad modum nomina declinentur. si ilia nomina non declinentur,... rite ad régulas
non pertinent.quot; Praeclara vero defensio ! Proinde ac si non id ipsum anomalum
sit, quod norninö istn non dcclinQntur. Nullo iure rütio ct rcg\'uIflG hic intor sc
opponuntur.
1) Attende huius „proprietatisquot; vim, a régula quam longissime distantem !
-ocr page 92-bibus in varios colores franguntur — hoc quoque possis tueri perfectam
demum esse analogiam in iis nominibus, quae nulla in régula deficiant.
Quas ergo exceptiones generalis régula spernit, admittere potest ana-
logia ut similes paresque. Hucusque audio. Errare autem mihi videtur
consentius illa re, quod analogiam nonnihil inaequalitati assimulat
oblitus, quanto minorem habeat ambitum atque modum analogiae
notio, tanto maiorem esse summam eorum quae contineat. Porro: fac
in declinatione aliqua quinque nomina excipi, quae, eadem re a régula
quapiam discedentia, probe cadant in analogiam: num haec est multo
contractior res, cum praeter quinque exceptiones cetera nomina ipsa
quoque serviant analogiae suae? Nonne excepta ipsa vinculo colli-
gantur novae regulae et quidem specialis, tam late patentis quam patet
analogia? Denique ut aliquantum veri habet differentia ista, ita
maiorem partem sit aspernanda.
5.nbsp;Quid sit „régula proportionisquot; {Exc. Bob. V 638) sive „regulae
analogiaequot; (Eut. 465), quibus anomala careant, vix attinet addere:
eas régulas intellegas, quae sine ulla exceptione servatae perfectam
declinationis analogiam componant. Quod contra saepius „ratio
regulaequot; commemoratur (Prisc. Il 230, 303; Prob. 208 al.), id ea
de causa fit, quia ut proportio régula nititur, ita régula quaevis ratione.
Neque memini me usquam „proportionem regulaequot; vel „rationis
regulamquot; invenire, quamquam fortasse talia defendere possis.
6.nbsp;a. Nonnunquam eadem vox idem ferme significare videtur atque
„genus verborumquot;, quae similiter declinantur vel „exitusquot;. Velut Donat.
IV 378: „sed haec régula (eorum se. quae abl. casu sing, i littera
terminantur) etiam accusativum casum singularem interdum per i
litteram profert e.q.s.quot; Itidem Serv. IV 438: „omnia adverbia e
terminata in positivo semper producuntur, ut docte, exceptis tribus
regulis eorum adverbiorum, quae e.q.s.quot; Notandum alteram esse
regulam eorum „quae anomale comparanturquot;! i)
b. Exitum magis désignât Serg. IV 513: „...futurum in duas
régulas exit, rus et dus, rus ab activo, dus a passivo, lecturus legen-
dusquot;2). Cf. porro Pomp. V 152; et 161: „praeterea scire debemus
quasdam régulas quasi solemnes esse generum. ecce a quasi solemnis
1)nbsp;Significationis transitum manifestum deprehendas apud Cledon. V 46:
„Necesse est autem contra hanc regulam declinentur ea
nomina: haec régula, quae... ablativum et dativum in bus mittit... in his
tantum servanda est e.q..s.quot;, ubi v.q.e. servare admonet significationis primariae.
2)nbsp;Sensus quoque nonnihil indicatur, quandoquidem partie, praes., semper
activum, unam regulam habere dicit, exeuntem in ens et ans {II.) Nec mirum:
exitus significatur, quatenus declinationem regit, sive quod ad formam attinet,
sive quod ad sensum.
est generis feminini, puta Musa casa; ecce ipsa régula quasi dedicata
est feminino generiquot;. Et Ps. Palaemon V 540 „de es régulaquot; disserit.
c.nbsp;„Chremes regulam declinationis triplicem habet, unam ut hic
Chremes huius Chremes e.q.s.quot; legitur IV 215: modus declinationis
indicatur.
d.nbsp;Est ut regulae notio latius pateat. Legitur IV 564 (in calce pag.)
„acyrologia est dictio quaedam vitiose enuntiata amisa dominatione
intigrae regulae e.q.s.quot; Iam régula vocatur quae cuiusque vocis\'S/gm-
ficationem atque usum tueatur. Contra formam spectat Pomp. V 199:
„superest ut sequamur regulam Plauti, lacte ut dicamus e.q.s.quot; Adde
Charisu verba K. 1 51; B. 63: „auctoritas in régula loquendi novissima
estquot; et K. 1 50; B. 62: adprobatur autem defectionis régula argumento
similiumquot;, quae verba quomodo interpretanda putem legitur infra p. 99.
Idem valet régula Quintil. 1 7. 1. Vox Graeca q.e. xavcóv eadem
ratione modo ad analogiam refertur modo quamvis normam indicat.
§ 5. Rectus.
Paucis attingemus vocem q. e. rectus — cum régula cognatam —
et quidem quod modo sine dubio ad analogiam pertinet i), modo haud
sane ad eam refertur.
1. Quin Ijcne declinetur rex, regis nemo dubitabit nec negat id
Charisius; tantummodo cxcipi putat, cum alii vero arbitrentur „rccte
efferri regis, idcirco quia ex verbo deducatur e.q.s.quot; (K. I 88; B. 111).
Ecce analogia derivationis !
Ut recta sit oratio tantopere postulatur, ut Latine atque recte idem
fere possint valere (Diom. I 399). Quid „benequot; et „rectequot; loqui inter
se distent planum facit Fr. Boh. V 559: „sed melius est (quam
Vergilii alacris), immo rectius, hic alacer et haec alacris, ut hic acer
et haec acris.quot; Nempe quod auctoritas sancit, non ideo simul est
secundum analogiam prolatum !
Haud ita raro formulae occurrunt velut recta analogia (Char. K.
Inbsp;113; B. 145), recta ratio (o.l. 194; 252), recta proportio (Prisc.
IInbsp;510). Num pleonasmi? Minime vero, siquidem non omnes, quae
afferri possunt analogiae vel rationes, aeque sunt praestabiles. A
Charisio priore loco notata adverbia naviter, humaniter, et quae sunt
rehqua, non onmis proportionis sunt expertia. Rationis vero nomen tam
laxum est, ut adiecta voce q. e. recta compleatur magis quam oneretur.
») Qiiare „non conveniens rationi sermonis iunctura verborumquot;... Latine a
quibusdam stribiligo appellaturquot; Diom. I 453.
Qui anomaliam (miscentem vel inmutantem aut deficientem) rationem
vocavit, eum par est „analogiae rectam declinationis disciplinamquot; in
ore habere (Prob. IV 47, 48).
Quam arte etymologia et analogia sint conexae iam saepius vidimus.
Novum argumentum sumi possit e Cons. (V 391): „simile est et, cum
dicit quis lapidicinas et lapicidinas: ... quoniam utrumque certa etymo-
logia recte et latine dicitur.quot; Si rectum, quod conveniens cum analogia,
sequitur, ut non ubique recta declinatio probetur praescribaturve. Serv.
IV 431 : „recta conparatio — inquit — est... ut doctus doctior doctis-
simus. Si autem integram non servat, inaequalia efficit nomina (bonus,
al.) e.q.s.quot; Idem ferme habet Vlll 233. Ea quoque ratione explicandum
censeo quod legitur Quintil. 1 6. 22 de analogia nimis anxie adhibita:
,,Recta est haec via: quis negat? Sed adiacet et mollior et magis trita.quot;
Hanc et meliorem esse ostendit cum totus sententiarum ordo tum quam
licentiam incusat Antonii Gniphonis aliorumque (§ 22).\'OQ^oéneiav
et rectam locutionem repraesentare credit, non solam (§ 20). Non
distinxisse t^ç ÔQêôr^jzoç duplicem vim est gravis error Mar. Vic-
torini in orthographia (cf. supra p. 77 sq.) i). Quint, vero Latini-
tatem et analogiam discernit (§ 27; v. contra § 19).
2. „Supellex magis auctoritate dicitur quam ratione... nec tamen
quisquam haec supellectilis dicere ausus est, et ideo rectius est cum
pluribus stare et quod speciosius est in loquendo proferre.quot; Charisii ea
verba (K. I 88; B. 111 ) satis declarant rectum esse etiam id quod bonum,
quod commendatione dignum. Ne tamen putenius de iure quodam
consuetudinis hoc loco agi „speciosiusquot; illud prohibet. De verbo q. e.
fabrum pro fabrorum Plinius: „hoc rectequot; inquit „ususquot; (o.l. 129;
164). An proportione confisus? At et ceteri grammatici id nos inter-
pretari vêtant (vide I 307; Il 306; IV 100; V 556; Quint. I 6, 18)
et v. q. e. „ususquot; id dissuadet.
Eadem ratione explicandum fuerit quod dicit Caper (K. I 195;
B. 253) de v. q. e. abhinc: „utroque casu recte dicimus, quamvis ut sor-
didum et vulgare quidam improbentquot;. Neque usquam hac in re rationem
aliquam inveni et Caper utrumque rectum dicere videtur, quia ipsius
iudicio nec sordidum nec vulgare.
Aut cur „novissimequot; Tiro „non recte ait diciquot;, nisi quia „sua coeperit
aetate id adverbiumquot;? (Vide Char. K. I 207; B. 269). „Novissimumquot;
certe „senes aliquot, nimium novum verbum quod esset, vitabantquot;
(Varro L. L. VI 59). Addit praeterea Varro proportionem. An vero
scrupulus residet, quod significatio mutata analogiam violaverit ? De-
1) Econtra Hermogenes Platonicus nullam OQOnr^Tu agnoscit nisi
y.«} huoloyiuv (Crat. 384 d).
observare (observatio). servarenbsp;91
nique digna est mernoratu Pompeii sententia, quae legitur infra p. 97.
Eadem igitur ambiguitas verborum atque alibi repperimus, hinc prae-
sertim nata, quod nomina pervulgata adaptanda fuerunt reconditae
disciplinae.
§ 6. Observare (Observatio). Servare. i)
Quoniam non semel superscriptae voces, ubi de analogia ac regulis
agitur, occurrunt, paucis earum usum differentiamque exponemus.
Et quidem, quasi sit catholicon, hac quoque in parte apparebit, quam
nulla sit certa et fixa observatio, quae ad proportionem saepe perti-
nentia verba ab inaequalitatis regno arceat. Unde si quis efficere velit
nonnisi vago lateque patente sensu vocem talem esse praeditam, et
ob id ipsum cum ad anomaliam tum ad analogiam apto, non minus
eum errare putem quam si in vocibus q. s. ratio vel rectus id diceretur.
1.nbsp;a. Principio observatio est quae régulas proportionis saepe la-
tentes in lucem proférât.
Quattuor vel quinque ordines nominum „ratione et observatione
inveniunturquot; (Char. K. 1 18; B. 16). Quintil. (1 6. 16) eo pacto ob-
servatae analogiae legis naturam derogasse supra demonstratum est
(p. 325). Pluribus exemplis abstinemus.
b. Deinde fit observatio: observata régula vel proprietas. Quam
facilis est transitus in notionem secundariam, tam difficile fuerit sin-
gulis locis alteram ab altera certa ratione distinguere. Satis perspicuum
videtur quod habet Char. K. I 31; B. 32: „ ... veniamus ad ipsas
nominum observationes per quas et genera et numeri discernunturquot;,
vel quae leguntur Diom. 1 320: „nomini accidunt observationes hae,
genus numerus figura casus qualitas.quot; Cf. 1 419; 428.
2.nbsp;a. Quas grammatica régulas observando aperuit, ad eas suam
quisque orationem dirigat postulatur. Qui facit, régulas observare et
ipse dicitur. Char. K. 1 35; B. 39: „sed auctores non usque quaque
haec observaverunt.quot; Utra sit observandi natura nonnunquam indicat
coniunctio insequens, sive est quod (Eut. V 481; idem valet acc.
qui dicitur c. infin. Exc. Char. 1 546), ubi quid repertum statuitur,
sive est ne-^) (Diom. 1 465), si quid monetur.
b. Unde fluxit altera significatio declinandi, velut apud Char.
\'nbsp;quot; • • • Pluralem genetivum non simili-
Contra originis rationem observationem praemisimiis, quae apertius ad
analogiam pertinere videatur.
2) Quin „observare utquot; quoque legendum praebeatur. non dubito. quod tamen
non nanctus de industria anquirere nolui.
ter observabis sicut in die et meridie per rum, sed per um syllabam
e. q. s.quot;
3.nbsp;Atqui régulas grammatici non solum repertas tenent, verum
etiam ipsi excogitatas orationi imponunt, quae et ipsa observatio voca-
tur. Sic Char. (K. I 50; B. 62): „postquam plane supervenientibus
saeculis accepit artifices et solertiae nostrae observationibus captus
est e. q. s.quot; et in non dissimili re Diom. 1 334.
4.nbsp;Neque tamen non observatur, quod a régula discedit:
a.nbsp;Char. (K. I 39; B. 45): „observare quod unum proprium solum
nomen... o non mutât, luno lunonisquot;. Cf. Diom. 1 341. Praeterea
comparari possit Diom. 1 370. Atque adeo Mar, Vict, non dubitat
dicere (VI 67) : „ ,., haec observanda vitia nobis sunt e, q. s,quot;, quod
tamen haud usitatum est,
b.nbsp;Quae a regulis dissentientia si quis usurpât, ea quoque obser-
vare dicitur.
Char, (K, I 116; B, 148): „,,, exceptis his quae extra hanc regu-
lam observanturquot;. Cf. praeterea Cassiod. VII 153, nisi vero haec sub
4a sunt ponenda. Luculentissimum suppeditat exemplum Diom, I 439:
„Latinitas est incorrupte loquendi observatio secundum Romanam
linguamquot;, quippe cum Latinitas ea non careat consuetudine auctori-
tateque. Nihilominus sic quoque regulae quaedam sunt quae obser-
ventur sive quod rectum est, modo ad normam analogiae exactum,
modo ad consuetudinis auctoritatisve,
5.nbsp;Servare.
a.nbsp;Non semel servandi observandique notiones permutari posse
videntur, Velut scribit Diom, I 537: „omnis autem declinatio a genetivo
casu cognoscitur, nam qui nominativum servant inepte faciunt e, q, s,quot;
Primarius sensus xov ôgâv hic perlucGt, „Nulla lege servataquot; habet
Serv, IV 419 et IV 416: „Virgilius vero — inquit — metri necessitatem
mutata régula servavit,quot; In eadem re utrumque ponit Pomp, V 188,
189, Et in Fr. Bob. V 558 servare regulam idem valet atque „regulae
servirequot;,
b.nbsp;Nihilominus servandi ratio alia quaedam est. Etenim proprium
est huius notionis, ut ipsis verbis attribuatur, Unum afferam exemplum:
Char, K, I 47; B, 57: „(nomina quaedam) pluralem genetivum
cundem servant.quot; i) Deinde régulas qui inveniunt aut faciunt, non
servant sed observant.
c.nbsp;Qua ratione sit in eiusdem originis verbis ea differentia expli-
canda ? Nisi fallor in servandi ratione magis retinendi sive conservandi
vis inest; ratio contra minus ea voce arguitur.
\') Raro ut opinor, verba observare dicuntur, ut sero fit (Vlll 100; 191).
-ocr page 97-Parum diligenter, censeo, Walde i) tantummodo hos sensus affert
quos primo loco Georges) 2): „erhalten, unversehrt bewahren,
errettenquot;. Melius notionum cognationem persequi videntur qui profi-
ciscantur.ab intuendo (ut Muller) s).
Quamvis id sit verum, multa derivanda puto e retinendi ratione.
Sic et supra memorata differentia expediri potest et explicatur simi-
litudo servandi observandique. Agit Diom. 1 435 sq. de iis qui „servan-
dam vetustatis consuetudinem putantquot;, regulam et ipsam 1 Prisc. H 220:
„ ... si enim — inquit — „leonquot; dicas, „necessario servas ut genetivus
quoque secundum Graecos t habeat e.q.s.quot; Diom. 1 303: „Graeca
quoque nomina Graecae declinationis regulam servant.quot; Multiplicari
possint exempla, quae eadem ratione doceant e retinendi notione sen-
sim perveniri ad régulas observandas. Quid mirum ? Si quidem idem fit
in conservando (Diom. 1 349) et oó^eiv zovç vô/novç Graece bene
dicitur. Cf. apud nostros „bewarenquot;, a simili videndi origine ortum,
eademque via per co/jservandi notionem ad oöservationem praecepto-
rum progressum.
§ 7. NECESSITAS.
Necessitas natura nititur-»). Quo magis est notatu dignum, quod
duplicem agnoscunt interdumque causantur grammatici necessitatem,
alteram pertinentem ad rationem regulasve, alteram non item t»).
1. Char. K. I 44; B. 53 postquam tractavit aliquot nomina mas-
culina per tor, feminina per trix syllabam terminata ita pergit: „si vero
sua proprietate censebuntur, non ut superiora, quae proficiscuntur a
verbis, necessario communia erunt e. q. s.quot; Qua re constet ista neces-
sitas non statim elucet, neque quicquam ea voce indicatur nisi regulae
constantia c).
Non est igitur mirandum, quod necessitatis et debendi notiones
quodammodo altera pro altera poni possunt, sicut Prob. Inst. Art.
IX^l: quoniam participia fut. „praeteriti temporis participiis syllaba
Lat. et. Wörterb? s.v.
-) Handwörterb.^ s. v.
2 ^Itit. Wörterb. p. 426 „auf etwas achten... wachten: bewahren, retten e.q.s.quot;
) ct. de „naturae necessitatequot; Prisc. II 369 sqq.
) Est tertia quaedam necessitas, neque a priore neque ab altera prorsus
separanda, quae cogat homines utilitatis causa declinationes inducere. Varro
VIII 3; cf. supra p. 34 2.
0) Quam rationem affert Char, vix ratio quae vocetur digna est. Itaque aliam
commentus est Prob. Inst. Art. IV 91 („propter sonosquot;), aliamque rursus 128,
veri minime similiorem („a verbo anomalo... id est ab audeoquot;).
debent esse potiora ... moriturus necesse est ut faciat.quot; Denique Serg.
IV 491: „quaedam necessitas est, quae nos coartet ad verum sermo-
nemquot;, quo loco auctor analogia ducitur.
Fit ut necessitas, qua de causa valeat, probissime possit intellegi.
Velut quotiens ratione naturae nititur. Sunt qui aspernentur optativum
praes. temp.: „necesse est enim omnium consensu in futurum optemusquot;
(Diom. I 340). Prisc. Ill 168 „necessequot; habet „prius personae tertiae
significationem voce aliqua fieri, ad quam iste genetivus vel reliqui
eius casus referantur, ut „ille sui misereturquot; e. q. s.quot; Etiam minus
probabilis sit necessitas, quam simulât 111 212, attamen certe quasi
naturalis. Quae idcirco promimus, quia multum refert perspexisse quem-
admodum in declinationibus, eodem regnare pacto rationem in syn-
taxi, quod et aliunde et e necessitate ista apparet.
2. Cum necessitas, de qua egimus, a ratione proficiscatur, tamen
frequenter ,,ratio ... necessitate corrumpiturquot; (Char. K. 1 54; B. 67),
hoc loco „ambiguitatis secernendae scilicet gratiaquot;, alibi propter in-
consonantiam elementorum vetantem proferri monstra quale ,,cursrixquot;
(Prisc. II 371). In syntaxi eadem necessitas complexum orationis
vitiare vel deteriorem reddere potest, velut Graeci „necessarioquot; êaviQv
xY]óó[ie\'amp;a ponunt pronbsp;avxôiv x. (Prisc. Ill 180). Quam non
similis sit necessitatis alterius vel hinc intellegas, quod haec cogit
scribi, quae debeant vitari, illa quod debet exsequitur. Sero.: „ ... cum
dicere debeamus pone ... necessitate ducti, ne putetur modus impera-
tivus ab eo quod est pono, dicamus poné, ut adverbium significet lociquot;
(IV 484). Alia exempla V 253 (de necessitate metri) et V 628 (de
litteris non convenientibus) eadem ratione necessitatem ed id quod
debet inter se opponunti).
Quo maior fiat confusio, nonnulli ambas necessitates nulla usi dif-
ferentia confiant. Quod admisit Prisc. II 369 sqq. et qui eandem
rationem diversis probat exemplis Macrobius (V 628 sq.) Cum
aliis locis tum supra p. 70 demonstrare conati sumus eiusmodi
confusionem, si admittantur quae consequentia necessaria inde effi-
ciuntur, pertinere ad antiquam rationem funditus evertendam.
Etiamsi nolis suspicari e fonte Stoico ea hausta esse — quamquam
Priscianum vestigia pressisse novimus Apollonii hand aversi a Stoi-
corum dialectica ») — non alienum fuerit duplicem eam necessitatem
Ne „deberequot; illud absolute intelligendum pûtes: „auctoritas non numquam
et necessitas metricae disciplinae régulas licite contemnitquot; (Beda Vil 251).
2)nbsp;Pomp. V 195 postquam „vers/busquot; probavit „versubusquot; aspernatus est,
„ubi autem — inquit — non est necessitas causa discretionis, necesse habet illa
littera (sc. i) admittiquot;, non sentiens diversas se inducere necessitates.
3)nbsp;Christ-Schmid Griech. Ut. 11 2® 706.
-ocr page 99-riaturamque componere cum iis, quae profitetur, ut ita dicam, monis-
mus Stoicorum, unam agnoscens naturam, bonarum et malarum rerum
matrem i), atque rationem, Deum, necessitatemque eiusdem rei varia
nomina nuncupans2). Cf. supra p. 40.
§ 8. Debere.
In ea notione minus grammatici labuntur plerumque, ni fallor, ad
régulas et rationem relata, quod recte fit, si quidem auctoritatis con-
suetudinisve iura nulla esse fateris.
1.nbsp;Debet. Quotienscumque quid exigit analogiae acerba observatie,
quaeri potest: „siccine et scribendum an vetat usus?quot; Analogia fretus
Romanus: „dici non debet alacerquot; (Char. K. I 114; B. 145), sine
dubio formam eam respuens. Et Prisc. II 348 iis quae pr\'oferri
;,debentquot; auctoritatem non sequendam opponit.
Est tamen, ut idem illud „deberequot; indicare videatur, quid ponendum
esset, nisi rationi obstreperet usus. Char, certe cum scribit (K. I 116;
B. 149): „debentes enim dicere false... non dicimus, sed falsoquot; et
quae plura eiusmodi ibidem leguntur, nullo modo a consuetudine
desciscit. Vel si quis negat quicquam id probare, cum „debentesquot; ita
Sit interpretandum, ut si scripsisset „quamquam debebamusquot; (cf. „de-
bebatquot; 116; 148), legat Exc. Char. K. 1 556: „invenimus tamen apud
auctores maturrime tantum adverbialiter, cum debeat maturissime.quot;
Equidem non puto quod „debeatquot; eum commendare. Prisc. II 419
habet: „a „maereoquot; [unde „maerorquot;] „maerui debet facere, sed in
usu non est „maeruiquot;. Similia leguntur II 505. Comparandum: „quam-
vis ratio ... exigatquot; II 514; „quae régula exigit diciquot;, II 565, utrumque
m verbis-quae ignorât usus.
2.nbsp;Debebat; debuit; deberet; debuerat; debuisset.
Quamquam debendi verbi usus, quem modo tractavimus, optime
cum Latinitatis ratione congruit, saepenumero (fortasse ut nulla relin-
quatur dubitatio) artium latores verbis utuntur supra enumeratis. Qua
m re mirificum est videre, ut per tempora modosque semper longius
recedatur ab iis, quae re vera exiguntur. Exempla pauca sufficianf
enbsp;iziVll;®quot;nbsp;^licinius repente
• q- , 144, 182: „senex senecis facere deberet.quot; Sero. IV 559- ad-
quiescere ahter in usu nostro est, quam esse deberet.quot; Notandum
quod hoe loco agitur de significations mutatione, et ipsa ad rationis
normam exacta. VIII 239: „Nam draco „dracaquot; debuisset facere. et
Cf. Gell. N.A. VII i.
2) Cf. St. V. Fr. I 42. 29. II 264. 22.
-ocr page 100-facit „dracaenaquot;. Cf. etiam 259, 269. Nescio annon priorum saecu-
lorum grammatici coniunctivo plusquamperfecti ea ratione usi sint.
3.nbsp;Accidit, ut idem verbum adhibeatur in iis, quae usus vel anomalia
genuit. Non hue refero, quod Varro „per omnes casus (git) nomen
ire debere commeminitquot; (Char. K. 1 131; B. 167). Nempe et monoptota
regulae cuidam parent. At Probus Inst. Art. IV 103 (cf. praeterea
IV 61) docet unum nomen anomale debere declinari (i.e. deus).
Adicit tamen fieri id „propter rationem sonorumquot; cf. supra p. 83. Non
omni igitur ratione caret debere illud. Sed quod Vlll 267 Orion „ante-
paenultima producte diciquot; debere monet, id ad „naturamquot; quidem
syllabae et legem certam pronuntiationis pertinet, verum intelligendum
est ut haec Charisii verba (K. 1 82; B. 103): „conlactaneus dici debet,
nam collactius nemo dicitquot;. Est fatendum his locis consuetudinem lo-
quendi esse, quae leges det. Multos tamen eiusmodi locos vix inveneris.
4.nbsp;Ea instructi notitia ad Aelium Stilonem redeamus, de quo pauca
temptaveramus supra p. 43 sq. „Ferientium ferienteis idem Stilo putat
facere debere, ut docenteis saltanteis, quoniam quaecumque secum verbi
iura traxissent, ea accusativis pluralibus, adiuvante [re] dumtaxat
genetivo plurali, in eis sonarentquot; (Char. K. 1 130; B. 165) sic inter-
pretatur Reitzenstein (Varro 52^): „Das kann ebensogut heissen
„es müsste nach der Regel so lauten, lautet bei namhaften Autoren
aber nicht soquot;, wie „es muss nach dem allgemeinen Gebrauch.quot; Für
jenes spricht Varro, der inkonsequent sowohl die Regel als die bezeug-
ten „Ausnahmenquot; gelten lässt (Char. 128. 19).quot; Probasse videmur,
nisi omnia fallant, debere illud ad régulas analogiae spectare. Quid
vero refert, quod Varro ut regulam ita exceptiones esse patitur? Num
idcirco analogiam prodit? At tota Stilonis sententia aequabilitati
servit ita, ut nihil supra (cf. infra p. 98). Paulo uberius ea exposuimus,
ut appareret, quam veri esset simile Stoicos Romanos, ut profectos
e schola, quae rationem omnibus rebus anteponeret, eam in grammatica
quoque coluisse et ob id ipsum disciplinam analogiae libenter ac prope
necessario esse amplexos.
4 § 9. Analogiarum Conflictio. ius. „Posse diciquot;.
Dissentiunt saepe grammatici, cum alii aliis nituntur rationibus ne
adversariis quidem prorsus spernendis. i) Sic modo „omneisquot; defen-
ditur, modo „omnisquot; (Char. K. 1 140; B. 177). Atqui duabus rationibus
aeque validis se offerentibus dubitanti grammatico veluti trivium
1) Consent. V 356 non dubitat scribere: „et hic est locus in quo efficitur
ut plerumque regulae sibi videantur esse contrariae.quot;
ostenditur. Alteram formam potest eligere ut potiorem, utramque pro-
bare, utramque vitare.
a.nbsp;Examinant! ea propendere potest ratio, cui accedat vis consue-
tudinis (Char. K. I 84; B. 105) vel euphoniae (Cons. V 363 „quae
portio eligenda sit, per euphoniam iudicabimusquot;) i).
b.nbsp;Prisc. II 354 „parentumquot; habet, quamquam „parentium non irra-
tionabiliterquot; dici concedit. Nunciam venimus ad locum memorabilem
apud PoMPEiUM lectum (V 166). Quaeritur cur dicatur „duoquot; et
„duosquot;, „amboquot; et „ambosquot;. lam attende, quomodo rem expediat:
„haec causa est, nec illud verum est, nec illud verum est; et quoniam
nec illud verum est nec illud, utrumque recte et in iure sic est:
quotienscumque utraque régula infirmatur, utraque recipitur.quot; Simul
inde apparet „rectumquot; dici quod concessum vel praeceptum, etiamsi
a ratione abhorreat 2).
Neque comparatio regularum, quas ius et analogia hominibus im-
ponant, temere est facta. Nempe vulgo grammatici non modo esse
analogiam statuunt sed leges dare fatentur. Itaque Gell. (XII 13)
verborum proprias significationes mutatas componit cum legum iussis
oblitteratis; alioque loco poëtam quendam inducit negantem a Caesare
esse „ius provocandiquot; (XIX 8). „Artis Moresquot; (Prob. IV 50) dicti
videntur quasi legum latores. Quod copiose exposuit Schanz de ana-
logia et anomalia certamen ortum esse etiam in iuris prudentia s) id
si, quod mihi quidem videtur, verum est, eodem pertinet »).
c.nbsp;Tertiam ingreditur viam Prisc. (II 237), ubi statuit v. q. e. ador
saepe indeclinatam manere „duabus ... sibi adversis regulis repugnan-
tibusquot; (cf. Il 372). Ea ratione Vergilius creditur antiptosi usus nomi-
nativum q. e. „fluviusquot; pro vocativo posuisse, quod vocativus vacillaret.
Cf. Prisc. II 181:.....quod tamen ipsum non absque ratione non decli-
natur. nam cum duae contra se pugnant regulae, ut unam servet, necessario
perdidit alteram.quot;
-) Cf. supra 89 sq.
•\'«) Gesch. d. Rom. Litt. Il F 531; II 2» 470 al.
\') Nonne Q. Mucius Scaevola Pontif. Max. (de quo vide Schanz o I \\ P
341 sq.) et Ser. Sulpicius (CiC. Brut 152) uterque artis regularumque studiosus,
ante Labeonem analogiae iuris sectatores fuerunt? Sulpicius praeceptor fuit
L\'aZnfnbsp;l^ibeoms-. ad patrem scripsit de
menta declarant (FuNAi. 458). Non fortunae, opinor. oa sunt tribuenda At
ITjiZo TnT \'numerat per vi sa-
argumento conf.sus, quod scilicet contrarium non traditum est ! Quomodo id
scnbere poss.t, qu, exemplaria eius eloquentiae, duas epistulas, „Mu ter schlic -
ter und sachgemasser Darstellungquot; existimet I 2« 482), non satis intelIe7o-
sed quod pluris nostra interest: non est credendum Asiaticum fuisse eum oui\'
msi omnia fallunt, m iurisprudentia analogia ducereturnbsp;\'
De Analogia
-ocr page 102-Ut igitur ad rationum conflictiones revertamur, operae pretium
est videre, quam innumeris locis duplices formas grammatici
probent, sive duplices accentus, genera, orthographias, compositiones,
cuius rei testimonia passim abundantia exscribere hoe loco non libet i).
Non est praetermittenda formula illa, quam grammatici haud semel
ponunt, quamque nonnulli iniuria anomaliam olere censent, verba dico
„posse dief\', ne Varroni quidem inusitata (Char. K. 1 58, 109; B.
73, 139). Tametsi est, ut „possequot; illud magis ad auctoritatem usumve
spectet, velut (Char. K. I 58; B. 73): „Lucretius „cameraeque ...quot;
dicendo etiam cameram dici posse ostenditquot; et Prisc. 11 522: „supi-
num eius tam „esumquot;, ut supra dictum est, quam „estumquot; usus
exigit ut possit diciquot;. Saepius autem aliquid dici posse creditur ad-
iuvante sive etymologia (Char. K. 1 58; B. 73) sive analogia: Char.
K. 1. 113; B. 145: „quae (sc. naviter humaniter aliaque id genus)
quamvis antiquitati adsignent grammatici — inquit — tamen dicunt
etiam secundum suam rectam analogiam proferri posse, ut nave e.q.s.quot;
Vide, ut formula ista consuetudinem non protegat, verum emendet !
Unum exemplum adiciamus et quidem Prisciani verba (11 529): „sed
Probus „occiniquot; quoque existimat posse dici, cum simplex „cano
ceciniquot; faciat, quomodo a „cado cecidi: incido incidiquot; et a „tango
tetigi: contingo, contigiquot;: Quem praetereat similitudo sententiae
Scipionis „pertisumquot; scribentis, quod ex analogiae studio fluxisse
Reitzenstein negat 2), quamquam nihil dvaXoycozegov. Simul demon-
stratum fuerit non ob ea verba Ael. Stilonem de ygafi^mzixayv
àvaXoyiazixœv numero esse eximendum. (Cf. supra p. 43 sqq.; 96.)
§ 10. Anomalia. Inaequalitas.
1. Omnes fere grammatici facere videntur cum Probi (Inst. Art.
IV 48) sententia: „nunc etiam hoc monemus, quod analogia maximam
partem orationis contineat, anomalia vero aliquam.quot; Neque penitus
corrupta tantum hue referuntur, sed etiam quae levius affecta putaveris
velut „hic tonsor haec tonstrixquot; (Prob. IV 91).
Apertius quam fecerat Varro posteriores inaequalitatem detegunt.
Etenim ille sustulerat omnem anomaliam verborum q. s. sum-fui; hi
Quare cautos esse oportet in perfecta parilitate exigenda ab iis, qui ana-
logiae patricinium susceperunt. Quod studium ut Caesaris esse ostendat scribit
Kroll (Stud. 99): „So scheint er die Perfektendung — erunt ausnahmslos durch-
geführt und — ere grundsätzlich vermieden zu haben e. q. s.quot; Tamen promiscue
formis istis usus nihil Caesar rationi detraxisset.
=) Cf. supra p. 47.
-ocr page 103-nihil tale excusantes (Char. K. 1 260; B. 342) nonnulla verba „con-
fusa temporibusquot; iudicant (257; 337). Varro utut declinatio est cor-
rupta demonstrare laborat non deësse analogias (IX 79; passim),
Serg. IV 554 inaequale libéré fatetur „quod transit in aliam regulam.quot;
Adeo usu venit, ut paulo facilius nota ista inuratur. Quid enim, si
Prob. (Inst. Art. IV 61 ) „hic senex haec anusquot; anomalum ducit, et Serg.
IV 512 — omisso anomaliae nomine — statuit adverbia nonnulla natu-
ram habentia comparationis comparari nequire, velut mane et vespere ?
2.nbsp;Non declinationis unius est anomalia. Quod quamvis facile
pateat ei, qui analogiae vim et naturam rationem esse penitus per-
spexerit, tamen memorabilia haec sunt Diomedis verba: „sum verbum
in primis corruptum est, non tantum propter ceterorum declinationem
sed et ipsa positione quoniam nullum in toto sermone tale est, nisi
quae ex eo conposita suntquot; (1 385). Atque Donatus „subiunctivasquot;
praepositiones, ut „tenusquot;, numerat inter ea „quae inaequalia nomi-
nantur.quot; Cf. supra sub 1.
3.nbsp;Quaenam ratio intercedit inter defectiva et inaequalia ? Passim
illa cum his coniunguntur, nonnunquam permiscentur. Distinguuntur
Vlll 233: „Hucusque de defectivis dixit. Nunc de anomalis i. inaequa-
libus exequitur,quot; quod facile in comparatione fieri potest. Satis dili-
genter Prob. (Inst. Art. IV 48) : „anomalia est miscens vel inmutans
aut deficiens ratio per declinationem.quot; Deficientem rationem exhibet
v. q. e. „nefasquot;. Et Pomp, „scire debes — inquit — quoniam anomala
et deficiunt et inaequalia suntquot; (V 152). Alii autem minus distincte,
ut Char. (K. I 259; B. 341) „defectiva seu corruptaquot; memorat, i) ut
Barw. R. P. 180 sq.: „Pausa — inquit — hatte die früher als anomal
geltenden Erscheinungen (defectiva, singularia und pluralia tantum) ... soweit
sie gleich geartet waren, in Gruppen zusammengeordnet und damit auch diese
bis zu einem gewissen Grade ins Regelhafte erhoben ... Ebenso Palaemon ...
Dementsprechend wird auch bei den anomalen Erscheinungen des Verbums
verfahren; vgl. Char. III 6 und 7.quot;
De singularibus et plur. tantum assentior; verba vero anomala et defectiva
non in regularum formam, opinor, redegit qui corrupta et confusa dicit. Neque
certis finibus defectiva (III 6) a confusis (III 7) auctor distinguit, siquidem
et hic et illic eadem verba est ut tractet. Si ea vere disputavi, falso addidcrit
Harwick: „Die theoretische Rechtfertigung seines Verfahrens ist in der Ein-
leitung Char. 50. 24 angedeutet: adprobatur autem defectionis régula argumenta
similium. \' Id non dicere verba ista mirabilia, quod vult Barwick, et hinc apparere
puto, quod nihil erat, cur analogiam tractans verba defectiva induceret. Immo
anomaliam nisi fallor spectat, quam ille illo loco confusionis crimine absolvere
non potuit. Quid ergo? „Regulaquot; dicitur ea qua „Latinae facundiae licentia
regaXüv aut natura aut analogia... aut consuetudine... aut certe auctoritate
e.q..s.quot; (K 1 1; B. 1) atque ordinis constantiaeve hoc loco ne tantulum quidem
continet. Plura de eadem voce supra p. 86 sqq.
Cledon. (V 64) „continuoquot; et „falsoquot; adverbia „anomalaquot; in com-
paratione dicit. Cf. praeterea Eut. V 448, Exc. Bob. V 634. Quin
Mar. Plot. Sac. (VI 430), ut Probus anomala, sic ipse defectiva in
spfecies quasdam digerit, quarum prima est in „elocutionequot; (fero tuli),
altera in „speciequot; (soleo, solitus sum) tertia in „temporequot; (odi). Simili
ratione Donat. IV 385. Postremo nihil iam differunt defectio et in-
aequalitas apud Pomp. V 230 („sum, et hoc defectivum est ea ratione,
quoniam nulla pars ita exit secundum ipsam regulam e. q, s.quot;) Quae
permutatio hac re quodammodo excusatur, quod in anomalis „ratio
deficit analogiaequot; (Eut. V 448).
4. Licet non dissimuletur anomalia, nonnunquam speciosiore nomine
quasi velatur. Diom. (I 246) postquam iterativam verborum formam
et meditativam tractavit ad transgressivam speciem deflectit eorum,
quae „formam suam... servare non possuntquot; (audeo ausus sum).
Nonne lenius id nomen quam anomaliae, vel si, ut Char, (K. I 262;
B. 346) inter „confusaquot; ea numeravisset ? Hue quoque pertinere vide-
tur, quod Prisc, III 144 scribit: „principalia vero pronomina, id est
„ego, tu, mei, tuiquot; ,,, positive magis per singulos casus declinantur,
cum non potest „egoquot; secundum rationem casualium ,,nieiquot; genetivum
adhibere e. q, s,quot; Quid, obsecro, sibi velit „positivquot;, qua voce Georges i)
hoc loco vertendum docet? Immo potius hoe grammaticus vult intellegi
genetivum ceterosque casus magis positione nominativo esse affictos
quam analogia inde declinatos, quam ob rem p, 145 addit: „ergo
„meiquot; genetivus non decUnatus, sed positive factiis e.q.s.quot; „Extra
quam formam sunt bonus et malus: dicimus enim bonus melior op-
timus, malus peior pessimusquot;. lis Donatus (IV 374) verbis usus parcit
nominibus, quae alii anomale declinata dicunt. Similia apud Serg. IV 551.
Clementer Consent, quoque (V 345) : „potest et haec varietas admitti,
ut plerumque in uno atque eodem numero per quosdam casus diver-
sitas generum inveniri posse dicatur, ut ecce vulgusquot;, Atque Ps.
\'Palaem. (V 545) v,q,e, „feroquot; caute „magis per anomaliamquot; decli-
natum iudicat.
Constat inaequaiitatem Latine dici quae apud Graecos dvcofiaUa,
qua re admiratio quaedam nobis subit legentibus apud Serv, IV 437:
„sunt item alia inaequalia, quae ideo sunt inaequalia, quia primam
syllabam non reservant, ut nolo volo .,, sunt alia penitus anomala 2),
de quibus nihil possumus dicere, nisi quod lectione detinentur e, q, s,quot;
Vix ea interpretatus sis, nisi sumas Latinam vocem non tam odisam
esse, non ita propriam atque Graecam, quae eadem causa Ps, Palae-
1) Handwörterb.^ s. v.
-) Habet igitur sicut analogia (p. 77) ita anomalia suos gradus.
-ocr page 105-anoaulia. inaequalitasnbsp;101
monem impulerit, ut scriberet (V 539): „Horum vero nominum et pro-
nominum anomalia est, id est inaequalis declinatio contra regulam.quot;
Alioquin quorsum haec verba subiunxit? i) Quodsi quis verba Graeca
barbaraque eandem proprietatem atque odium habere posse negat, quia
suae quisque linguae vim et indolem optime persentiat, concedo equi-
dem (quod Lucretium lepidis versibus IV 1160 sqq. illustrare voluisse
paene dixeris) plerumque verum id esse, sed exceptiones non desunt,
ubi res quoque aliunde est invecta vel certe patefacta^).
Qui ev(pï]/iuofioL utique hinc oriuntur, quod grammatici verentur, ne
analogiam tueri nequeant, nisi anomalia, ut possint, sublata 3).
5. Quo anomaliae quantum fieri possit ignominiae eximant, causas
et rationes grammatici haud raro conquirunt. Ex quo genere est
Priscianus, qui mirum quantum valet in differentiis expromendis
nemini unquam excogitatis atque omnem fere inaequalitatis labem abo-
lentibus. Unum protulisse exemplum istius frequentis fatuitatis hoc loco
sufficiat. „Rationabiliterquot; se tractaturum professus anomala quaedam
hisce verbis de v.q.e. „feroquot; incipit: „feroquot; per concisionem ... „fero
fers fertquot; pro „feris feritquot;, quod puto differentiae causa fieri, ne, si
„feris feritquot; diceremus, putaretur ab eo esse, quod est „ferio ferisquot;, cum
nulla scripturae (sie!) esset differentia, quamvis temporum syllabi-
corum esset.quot; Nil fere est, quod non eadem amentia temptet. Atque
adeo auctor quidam (Vlll 77) scribere non dubitat: „Nam euphoniae
ratio inaequalitatem dcposcit.quot; Ubi rationis vis eadem fere est atque
respectus. Ceterum hac de re iam satis egimus superioribus paginis.
Aut in hanc se coniciunt latebram grammatici, ut alteram anomaliam
altera excusent. Non contra regulam esse OQœ et Éü)qo)v sibi demon-
strasse videtur Macrob. (V 604), quia ostendit non solum in verbis
hanc supervacuam adiectionem, ut ipse dicit, sed etiam in nominibus
usurpatam esse. Cf. V 606: „...excepto olôa ...nec mirum, cum
hoc verbum in multis regulae résistâtquot;; praeterea 629. Eadem autem
ista verba q.s. „nec mirumquot; vel consimilia nescio quo modo spargit
per libros suos Priscianus, ubi quid excusatum vult comparatione
aliqua (11 304, 354, 455, passim). Cf. praeterea IV 128, ubi Probus
Clemens Ars Gr. p. 31 distinguit: „Anomala ut „iuveiiis iuniorquot;, „niagnus
niaiorquot;, vd inacqualia, ut „parvus minor minimusquot;, c. q. s.quot; Inaequalitatis nomine
significare videtur „das Suppletivwesenquot;.(Aliter idem p. 87). Ipse differentiam
eam excogitavitne ? Comparat Toi.k. Pomp. V 154, 17; qua re tamen nescio.
2)nbsp;Tristius nisi fallor sonat peregrina vox q. e. „revolutiequot; quam nostras
„omw^entelingquot;.
3)nbsp;Prisc. II 99 superlatives quales „minimusquot;, „plurimusquot; anomalos iudicans,
„postremusquot;, „extremusquot; alios in regulae formam redigit. Et omnino haud
multa nomine isto notari soient.
(Inst. Art.) statuit quaecumque nomina a verbis anomalis veniant, ea
aut deficere aut certe anomale pronuntiari. Ea ratione nimirum paulum
abest, quin tam aequalis inaequalitas potius analogia sit habenda !
Quodsi non praesto est Latina anomalia, quae comparetur, idem
praestare potest lingua Graeca (Prisc. III 88; Macr. V 629).
Maxime quoque hoc student, ut in ipsis anomalis non deësse
analogiam et rationem probent. Priscianus postquam unde et qua
ratione tempora verborum deriventur ostendit, ita pergit: „confirmât
autem supra dictam rationem cognationis temporum etiam inaequalium,
id est anomalorum, declinatio e.q.s.quot; (II 417), Et, quod animo pro-
posuerat, ut „rationabiliterquot; tractaret de anomalis, id consecutus sibi
videtur et „differentiisquot; suis commenticiis et investigatis regulis, quae
in anomalorum declinatione valeant (II 454 sqq.). Quin ubi manifesta
anomalia ne ab ipso quidem negari potest, in pronominum declinatione,
tam scite eius causam agit, ut nihil magis necessarium vel naturale
dicas quam eam ipsam inaequalitatem (II 145 sq.) Haud attinet plura
eiusdem rei exempla. af ferre, quae ubivis offendas: „ipsa inaequalitas
ex ratione descenditquot; (Pomp. V 193 de v. q. e. domus).
§ 11. Consuetudo. Usus.
1. Consuetudinis quoque multiplex est vis, quam quo minus di-
stinxerunt antiqui, eo accuratius exsequamur nos oportet. Refertur ea
vox modo ad eam quam Charisius dicit naturam, modo ad declinatio-
nem sive aequalem sive anomaliae obnoxiam, modo rationi opponitur,
modo denique ipsam regulam significat.
a. „Scrupulus hic an et hoc scrupulum ? consuetudo quidem hoc
scrupulum, erudita vero hune scrupulum dixit... in eius modi quae-
stiunculis nihil potest analogia e.q.s.quot; (Probus De Nom. Exc. IV 212).
Nempe de impositione seu natura agi credit, quamquam ea re fallitur i),
Sergio IV 488 persuasum est „consuetudinem de ea re quae frequen-
tatur nomina inponerequot; 2).
1)nbsp;Neque alii quidem grammatici primitiva voce quae in us desinit (scrupus)
pro norma utuntur.
2)nbsp;Cf. CiC. De Nat. D. Il 71: „...quoque eos (deos se.) nomine consuetudo
nuncupaverit, hoc eos et venerari et colere debemus.quot;
Errare mihi videtur Barw. R. P. 204 sq.: „Dagegen deckt sich die consuetudo
Capers ungefähr mit der natura des Pansa. Denn sie bedeutet ihm den gegebe-
nen, allgemein üblichen Sprachgebrauch e. q. s.quot; Ergo consuetudinis pars aliqua
ad naturam pertinet.
Eius error, per se non magni momenti, eo fit gravior, quod p. 208 legimus:
„Wir hatten oben festgestellt, dass die natura Pansas der consuetudo (u.sus) des
b.nbsp;Charis. refert in vulgari consuetudine esse „inerterquot;, quod recte
prolatum num dicendum sit idcirco dubitat, quia auctoritas eruditi
alicuius accedere debeat (K. I 185; B. 239). Vide ut eruditio ista
ab analogia possit recedere, quam quidem rem etiam melius con-
vincit „audacterquot; adverbium, ut ipsius verbis utar „eruditorum con-
suetudine sine i littera elatum.quot; Quid multa? lam pridem Varro id
animadverterat (IX 3).
c.nbsp;De consuetudine rationis experti enucleate apud Charisium- (K. I
51 ; B.62sq.) et Diomedem (1 439) tractata cum saepius iam egerimus,
paulum sumus profecturi, si ceteros eiusdem generis locos enumerabi-
mus in re tam trita. Unum potius eligamus, qui quantopere cognatae
sint etymologia et analogia denuo ostendere videatur, verba dico
Diom. 1 451: „barbarismus est dictio vitiosa... consuetudo hunc
tantum barbarismum appellat qui fit in una parte orationis e.q.s.quot;
Scilicet cancellis circumscribit angustioribus consuetudo id, quod defi-
nitio sive ratio etynwlogiae latius manare vult.
d.nbsp;Haud ita nobilis est alius eiusdem vocis usus, quo regulam
significat i)- Eut. V 474 „praeter consuetudinemquot; latinam dandi verbi
composita nonnulla in tertiam coniugationem abire statuit, quamquam
inconstantiae elevandae causa, ut opinor, iniitatione Graecorum id fieri
suspicatur. Eam ipsam ob causam consuetudinem nuncupasse eum credo
quam alios regulam. Ea consuetudo non pertinet ad unam vocem, quam
homines proferre solent (sicuti sub a, b, c), sed ad plurimn aequabili-
tatem. Alioquin tam diversos sensus non iiabes quomodo expédias\'-),
2. Quadruplicem inveneramus consuetudinem ad verba spectantes;
sin ad homines refertur fuerit duplex, altera vulgaris sordidaque
(Char. K. 1 51 ; B. 63), ne a Quintii.iano quidem adsumpta (I 6. 44),
altera „quae horridioreni rationem sono blandiore depellatquot; :lt;) (Char.
Plinius-Capcr entspricht, und dass aus ihr die Gesetzmässigkeit der analogia
abgeleitet ist: „analogia scrnwnis a natura proditi ordinatio est (Char. 51. 3).quot;
At nullo modo Caper consuetudinem quasi analogiae matrem existimavit,
siquidem, ut ipse B. confitetur (205). alteram est ubi alteri opponat i Neque
debuit B. usum illum (quem fr. Donatian. VI 275 lectum Plinio Caproque
assignat) exaequare consuetudini aliorum, quasi et usus ibi sit régula sermonis,
cui auctoritatem vetustatemque adiungere omiserint Romanus et ciiarisius, a
Plinio Caproque tractatas.
Sic v.q.e. mos (Diom. ! 378 „contra morem declinationisquot;; Prisc. II 303:
„quod magis^ more antiquo rationabilius esse videturquot;) et ritus (Prob. IV
„Graeco rituquot;), quae tarnen vocabula plus habent auctoritatis et iuris.
-) Fieri possit, ut propter duas causas consuetudo commemoretur: Cassiod.
(VII 162) „sequente vero f — inquit — no.stra consuetudine in eandem litteram
mutat, ut effundo.quot;
3) Cf. infra p. 113 sq.
-ocr page 108-1. 1.) sive consensus eruditorum. Quam sicut totam diligentius ratio-
nem observare apparet consuetudine imperita, tamen non in singulis
vocibus id valere et supra vidimus (p. 103) et ostendit Probus De
Nom. Exc. IV 212) 1).
3, Utrum ius habet consuetudo an vi imperium eius nititur; reginam
vocemus an tyrannam ? Gravissima ea quaestio non satis certis verbis
absolvitur et quidem hanc ob causam, quod quotiens ad doctrinam
et ius strictum animum intendunt, nil ei iuris inesse fatentur, quippe
quae constet mera „multorum consensionequot;, ab omni divina contagione
seiuncta; quotiens autem vitae usus spectant, obsequendum ei esse
neque audent negare neque possunt. Idem Char, qui vires tantum
consuetudini tribuit (K. I 51; B. 62), regulam eam loquendi censet
licentiam coërcentem (K. 1 51; 1; B. 63; 1), quae nonnunquam „si-
gnala potius quam usurpata videaturquot; (57; 71) 2).
„Vectigalequot; quamquam ratio poscit ,,tamen consuetudini extorqueri
non potuit, quin vectigal... dicamusquot; (62; 77). Quasi de latrone
agatur ! Quodsi quis iura consuetudinis verbis extolli putat quo loco
rursus legimus: „sed ridiculum est legem adversus consuetudinem ferre,
quae sola in nostro sermone dominaturquot; (183; 237), non recte monere
videtur, quia nil nisi praepotentem dominationem, contra quam nullae
quicquam leges possunt, consuetudinis esse apparet. In eandem fere
sententiam dicit (Gell, XII 13) Sulp. Apollinaris omnium rerum
dominam esse consuetudinem, qua legum quoque ipsarum iussa oblit-
terentur. Quod Varronis auctoritas ostenderat iter, inde seriores gram-
matici non discesserunt 3),
1) Nisi forte hoc dicit Probus „salitoremquot; ne crudita quidem consuetudine
sperni; haec tamen utique rationem negleglt.
-) Macr. V 628 usu deficientia verba tractans „revereniiae — inquit —
obsequimur vetustatisquot;. Veneratio ista antiquitatis, qua nihil est magis Roma-
num, ne plus valcret impedivit rationis ingens studium Zenonis dîscipulis non
indignum.
3) Unde ista consuetudinis revcrcntia? Barwick /?. P. 258 2 ita disserit:
„Man versteht nun, wie jener griechische Grammatiker, den Varro in seiner
Schrift de sermone latino benutzt, zu seinen vier Kriterien des tlhjvia^og :
hvfioloyla uralo/iu ôiâltxzng (= die Varronische consuetudo) Inrniiiu
(= die Varronische auctoritas) gekommen ist: die beiden ersten sind alcxandri-
nisch, die beiden letzten stoischquot;. Pluribus de causis non mihi recta ea videntur.
De etymologia falso m. q. s. pro Varronis natura substituta egimus supra p. 12 sq.
Num historia idem valeat atque auctoritas faciunt ut dubitem Scauri verba
(VII 12) q. s. „et historia quidem, ut cum sed per novissimam litteram d scribi-
mus, quoniam antiqui sedum dixerint e.q.s.quot; Cf. supra p. 1091. Quod tamen neque
Stoici in Latinitate (Graecitate) etymologiae regulam adhibuerint neque Alcxan-
drini grammatici consuetudinem, id vero nullo modo possum mihi persuadere.
Qui etymologiae studio tam impense operam navabant, quique differentiarum
4.nbsp;Quousque consuetudo in orationis usu sit sequenda prorsus alia
exoritur quaestio, de qua pro suo quisque ingenio decernit. Itaque
longe abest, ut grammaticorum omnium omnes rationes comprobentur
neque in uno quidem libro praecepta semper sibi constant, siquidem alias
Char, „iter iterisquot; déclinât (K. I 83; B. 104), alias rationem aspernatur
(28; 28), alias „lactequot; (25; 25) alias „lacquot; (34; 38) utitur nominativo.
Plerique tamen sapientem moderationem adhibent in oratione exco-
lenda. Neque quisquam, quod sciam, infinitam sibi assumpsit - potes-
tatem ditandi patrium sermonem novis verbis quamvis ad rationem
respondentibus: defectiva nemo est, qui expleta velit i). Quare quid
in novandis verbis quisque sit ausus cave ex analogiae studio conicias.
Ceteroquin non desunt loci, quibus mira confidentia suo Marte
linguae emendandae munus suscipiant atque, ut monstrorum selec-
tionem parvam instituamus, dici iubeant verba qualia sunt: tonsrix,
supellectilis (nom.), ancipes, iocinus sive iociner (Char. K. 1 44;
B. 53; 47, 48; 58, 60); doceaminor (Diom. I 355 2)), veter (Prisc.
II 97), nubs, corbs (Fr. Bob. V 561), mius (pro ego VIII 195), uspis
(unde uspiam VIII 196), mus-mi-mo („pro quo autem in usu habetur
meusquot; ibid.). Haud mediocriter genera vexabant qui omnes „res
materiales, ut lapides et arbores et si qua sunt similia, neutraliter dici
debere censuerunt, unde dicebant... hoc lapis et hoc arbor et hoc
cera e.q.s.quot; (VIII 82 sq.) 3). Neque syntaxi parcit Prisc., qui „Pris-
cianus scriboquot; et talia „incongruequot; dicta putat, quamquam consue-
tudine probantur.
5.nbsp;Elucet non posse a vetustate consuetudinem divelli, si quidem
commode Quintil. I 6. 43: „quid est aliud vêtus sermo — inquit —
quam vêtus loquendi consuetudoquot;? V 325 Consuetudo antiquitatis
commemoratur, vêtus consuetudo IV 387. Num eam ob rem iuxta
investigandariini primiferc auctores fuerunt (Barw. R. P. 2621), eos nullam veri-
loquiorum rationem habuisse in scribendo? Et quisnam iiomo tam ineptus sit,
ut consuetudinem respuat, unde si quis non proficiscatur insanire videatur?
Diogenis Babyl. hellenismi definitionem (cf. supra p. 41) nemo fuit Alexandri-
norum, qui impugnare posset. Denique v. q. e. ityrixt} nonne declarat praeter
auctoritatem etiam rationem a Stoicis esse observatam ?
Modestam libertatem sibi petit Prisc. (Il 442).
l\\ •^^-.\'fÜHNER-lloi.zw. Ansf. Gr. der Lat. Spr. V^ 679.
) Mirificum est videre, ut anomaliae et analogiae sectatores nonnulli hac
m re mter se congrcdiantur, illi tamen ut omnem rationem naturalem tollant,
hi quia „rationabiliterquot; quid sit genus e genera,uti notione colligunt, quo facto
mamma cuncta natura neutra dici oportet (Varro IX 41, fr. 7. 8).
Hodie quoque dissimillimi inter se vv. dd. (Brugmann. V. A^ichels-Wundt,
Gerlach Royen) Iacobo Qriaui rebus inanimis genera naturalia attribuent!
fidem abrogant.
vetustatem consuetudinem enumerari vetemus ? At consuetudo hodierna
hac voce indicatur.
Neque magis ab aiictoritate consuetudo tam alto quasi muro inter-
saepta est, quam quis crediderit: „hodie illud sequimur, quod dixit
Vergilius lac, et remansit illa consuetudoquot; (Pomp. V 199). Atque
adeo Consent. V 387 non dubitat de „consuetudinis auctoritatequot;
mentionem inferre. Ubi tamen opponuntur inter se, quid altera ab
altera différât satis apertum est.
Usus.
1.nbsp;Usum et consuetudinem saepe permutari posse consentaneum
est, neque opus fuerit eos locos exscribere, quibus, sicuti consuetudo
depravata, rationi usus contrarius videatur i). Unde intellegitur formula
ista usitatissima, qua dicitur consuetudo „usurpassequot; vocem aliquam
anomalani. Non tamen praetermittendum, quod et a consuetudine dis-
cedere potest usus et analogiam quoque complecti. Nec mirum si ad
etymologiam spectas.
2.nbsp;Char. K. I 183; B. 237 „difficulterquot; adverbium a quibusdam
adhibitum „in usuquot; esse dicit. Et Prisc. II 238 vocem aliquam „raro
in usuquot; invenit2). Cf. II 562: „...auctores quorum maxime usus
regnavit...quot;
3.nbsp;Si quaedam nomina enunierat Prisc. II 310 „quorum aliqui
casus in usu deficiuntquot;, sequitur, ut qui leguntur casus secundum
rationem ii quidem sint in usu. Tribus rebus latinitatem constare dicit
Pomp. V 232: „usu arte auctoritate.quot; Ubi quamvis in promptu sit
usum, ut consuetudinem, arti vel rationi opponere, non id voluit
Pompeius, nam defectiva quaedam quoniam nec in usu nec in arte
invenit ad auctoritatem recurrit, ut ea tantum dicat, quae sint lecta.
Est usus ergo consuetudo tota, et Charisii naturam continens neque
rationis expers^). Similiter cum requirit Severus „verbum sermonis
usu an ratione alicuius regulae dirigaturquot; (Macr. V 634), vel cum
grammaticam quis hisce verbis définit: ,,... est scientia recte scribendi
et enunciandi interpretandique poetas per historiam* formatam ad
1)nbsp;Vide insignia exempla Char. K. i 83, B. 105; 122, 156; Prisc. ii 174
docet nomina quaedam semper esse singularia „vel natura vel u.su... usu.
quae singulariter proferri tradidit usus e. q. s.quot; Cave autem liunc usum usui
ei exaeques, quem, cum natura coniunctum, Varro fundamentum analogiae
censeat (ix 63). Prisc. de consuetudine sermonis agit a rerum natura disce-
dente, varro usum rerum imprimis indicat.
2)nbsp;Apud Varronem X 73 tres vocantur usus species: „una consuetudinis
veteris, altera consuetudinis huius, tertia neutra... qua utuntur poetae.quot;
3)nbsp;Male Woldt {o.l. 19) hoe de loco: „cum usus et auctoritas ad anomaliam
pertineant, „artemquot; analogiam significare necesse est.quot;
usum rationemque verborum e.q.s.quot; (V 547), usus ille non caret ea
ratione, quam rudissimus quisque sequitur.
lam nisi fallor melius quam fieri assolet Ciceronis „locu(m) late
paten(tem) de natura usuque verborumquot; i) interpretabimur, si non
ad anomaliam tantum referemus usum sed ad populi consuetudinem,
quae, quamvis inaequalitatis satis interdum incuriosa, ratione illumi-
natur. Num credendus est M. Tullius Tiro, qui libros aliquot „de
usu atque ratione linguae Latinaequot; composuit, anomaliam propösuisse
in titulo operis? Neque magis Gell. 1 18, 3 Varronem collaudans,
quod „de ratione vocabulorum scitissime, de usu utriusque linguae
peritissimequot; scripserit, ut anomaliae intellegentem probat! Immo
ostendit totum caput „rationemquot; pertinere ad etymologiae causas,
„usumquot; ad ea, quibus veteres quibusque posteriores usi sunt. Cf Gei i
XII 13. 4 2).
4.nbsp;Ut consuetudo ita usus ad vetustatem referri potest: Varro X
73; Macr. V 628.
5.nbsp;Duobus, quod sciam, locis ex usu loquelae origo ducitur, nobi-
lissimo Donat. fr. (VI 275): „loquendi facultatem usus invenit, ratio
comprobavitquot; et Macr. Exc. Bob. V 631: „cum vel natura vel usus
loquendi linguas gentium multiplici diversitate variasset e. q. s.quot; Num
sit, usus ille Donatiani — utique seiungendus a Charisii consue-
tudine— alia vox pro natura (supra p. II sqq.; 67 sq.)? Non
vero; quoniam haec speciosior cum necessitate quadam coniuncta
videtur, illa potius spectare ad temere balbutientes homines s). Unde
apud Char. natura abit in immutabilem sanctamque orationis
partem, at contra de usu nil tale legimus. Alicuius rationis particeps
.fuerit Donatiani usus necne nescio. Macrobii usus — nisi potius
natura est dicenda — diversi est generis, idcirco quod quas linguas
produxit donat artis disciplina variisque amoenitatibus. Uno eo nomine
cuncta comprehenduntur, quae apud alios Latinitatem efficere dicuntur.
Quae cum sint tam diversa, dubitare videtur Macrobius, quo nomine
communi appellet, quia nec natura neque usus ei satisfaciaL Quare
erremus, si eum ascribamus iis grammaticis, qui analogiam nulla re
alia esse factam quam consuetudine Quintiliano assentiantur. Vel si
quis hoc addubitat, eadem illa Exc. Bob. perlustret, ut ubique sentiat
si quemquam hunc auctorem analogiae fuisse studiosum.
) Cf. Lersch Sprachph. I 142; Eckstein Observ. gr. ad Cic. Orat. cap.
^LV-XLVIII Halle (1874) p. 9.
-) Hisce tribus locis Funaioli Gr. R. Fr. p. 392 Lerschium (o.l. I 95 sq.)
secutus usu anomaliam indicatam vult.
•\'\') Eandem sententiam fusius exponit Vitruv. (II 1); cf. Lersch o.l. I 147 sq.
§ 12. Auctoritas.
1.nbsp;Auctoritate valent non soli oratores et poëtae, sed habet et
consuetudo suam auctoritatem i), habent Graeci (Prisc. III 25) nec
non ipsi grammatici. Priscianus Apollonii auctoritatem sibi „in om-
nibusquot; sequendam putat (111 24), Donati sequitur Cledonius (V 10).
2.nbsp;Ad auctores tamen plerumque ea refertur. Quapropter non dis-
cernimus vocis eius proprietatem, si tantum maiestatem quandam indi-
catam putamus. Immo potius est „auctorum usurpatioquot; (cf. Prisc. Ill
164). Ea apparet ratione quare, cum tamen omnes Latinitatis regulae
propriam habeant auctoritatem, huic potissimum notioni auctoritatis
vox sit reservata.
Et quidem primum, nisi fallor, indicatur auctorum licentia Sic
formulae nascuntur ut: „auctoritate utiquot;, „propria confisus auctoritatequot;
(Prisc. II 67; 176). Deinde auctoritas dicitur auctorum dignitas, qua alii
nituntur 3), denique id quod auctores protulerunt. Etenim Char. (K. 1
51 ; B. 63) : „tantum opinione oratorum — inquit — recepta est, qui et
ipsi cur id secuti essent si fuissent interrogati, nescire (se) confiterentur.quot;
V.q.e. „idquot; vel sola ostendit de ipsis verbis agi, non de arbitrio auc-
torum. Consuetudinem vel certe usum auctorum non iniuria eam dixeris.
3.nbsp;Estne certis finibus a ratione et a consuetudine discreta ? Secus
id esse non mirabitur quicumque meminerit aliorum nominum fata
(cf. consuetudo, usus). Si Charisium (1.1.) audimus, nihil quidem
habet aut rationis aut naturae aut consuetudinis. Ergo licentiam ille
premit oratorum; neque enim „auctoresquot; eos dicit. Alibi quoque saepe-
numero rationi opponitur (Prisc. II 88, 82, 508, passim in artibus),
quod pernotum demonstrare supersedemus.
Verumtamen, quia auctores sescenties analogiam secuti inveniuntur
consuetudine omissa, saepe ea auctoritas vocatur, quae sive anomaliae
obnoxia sive minus apud auctores scripta legitur. „Auctoritate Plautiquot;
nititur Diom. I 333 scribentis „neniinisquot;. Et Prisc. II 492 postquam
a „luxiquot; v.q.e. „luctumquot; exigere rationem monuit haec addit: „sed
auctoritas deficitquot;. Similiter quod in consuetudine est auctoritatis
nomine brnari potest, dum id auctores sanxerint. Unde hoc secutum
est, ut compluribus locis consuetudo nomine ignobiliore vitato specio-
1) Cf. supra p. 106.
Id accuratius fuerit quam quod habet Thesaurus i. v. (col. 1224): „fere
i. q. licentiaquot; similibus exemplis usus. Omnino artium auctores h. 1. minus copiose
tractantur.
•quot;\') Cf. August. V 494:.....auctoritate secundum eorum .scripta, quihus ipsa
est auctoritas attributa e. q. s.quot;
-ocr page 113-sius auctoritas appellata sit. Iam consuetudinis poni Icco videtur, ubi
Char. (K. I 88; B. 110): „supellex — inquit — m?gis auctoritate
dicitur quam ratione.quot; Atque adeo Prob. (De Utt. Svtt. IV 222)
naturam syllabarum brevium longarumque „sola auctoritate investi-
gariquot; posse sibi persuasit. Idem ex auctoritate fluxisse putat „domuiquot;
perfectum (238). „Genera autem aut naturalia sunt, aut ex auctoritate
descendunt... ut hic paries, haec fenestra.quot; Ea sententia e Servio
sumpta (IV 408) apud alios redit. Ut in Pompeio (V 160), qui^\'tamen
in aliis rebus auctoritatem reprehendere non veretur (V 176). Quid
ergo ? Duplicem auctoritatem, sive id sentit sive minus, induxit, alteram
omnium fere auctorum loquentiumque communem, alteram usurpati-
vam, singulorum magis arbitrio constantem. Quod ita consuetudo et
auctoritas confunduntur, eius causa fuerit simul deflciens cognitio
quasi nativa Latinitatis probandae, quare magis e commentariis sapere
coguntur homines, tantopere litteris constricti, ut iis persuasissimum
sit „articulatamquot; dici vocem eam, quae possit scribi articulo sive
digito ! Ceteroquin consuetudine maiorem habet dignitatem auctoritas,
quippe, etsi postquam omnia defecerunt aditur, „ara sacraquot; (Char!
K. I 51; B. 63), unde sequitur, ut iam promptius anomaliae veniam
dare possis. Hoc tamen est tenendum ne eam quidem analogiae aequi-
pcrari, ut quae omni „normae legequot; careat (Macr. Exc. Bob. V 634).
4.nbsp;Difficile neg^otium est a vetustate auctoritatem distinguere, si
haec veterum est lectionum, ut ait (Max.) Victor. VI 189 (cf. Aun.
VII 323). Modo antiquitati tribuitur v.q.e. „duriterquot;, modo auctoritati
(Vll 270; 411); cf. supra p. 105. „Auctoritas veterumquot; porro identidem
commemoratur (Prisc. II 82 alibi) i).
5.nbsp;Quando auctoritati sit cedendum non uno verbo potest absolvi
cum praesertim hac in re suo cuique iudicio sit utendum. Neque vero
cum ahud suadet ratio sive consuetudo, aliud auctoritas, catholica
praesto sunt quibus nitaris. Nisi forte, ubi in aliqua voce diversae
Latmitatis regulae velut trutina pensantur, altera lanx pluribus regu-
larum ponderibus deprimitur. „Hoc retequot; dicendum statuit Char. (K. I
Gl; B. 76): „quamquam enim neutralibus fmasculina] suavitate enun-
ti^ similia sint, aliquid tamen auctoritati Vergilii nostri tribuendum
]) G. schady (De Mari Vict. Libri I Cap. IV Bonnae i8r9 p. 29) scauri
(Stn/o\'^lquot;nbsp;\'quot;terpretatur, quasi sit „auctoritas veterumquot;, sicuti Kroli.
e T Ç \'quot;»quot;ctoritatem Graece lt;lt;Tro()/«j\'vertit; cf. supra p. l()4.i. Vix recte; certe
t-t. scauro id non apparet: „ut cum sed per novissimam litteram d scribi-
mus, quoniam antiqui scdum dixerint.quot; Si auctoritas significaretur, liodie quoque
.,sedumquot; esset scribendum. Melius Brambach 1.1. p. 2 „Spracligeschichtequot;, quam-
quam equidem malim cogitare de inquisitione vocum oblitteratarum. Scaurus
quot;Tro«(«r originationi proportionique opponit, id est rationi; Varro L. L. VIII 6
simili fere modo arti.
est e.q.s.quot; „Didusquot;, „Sapphusquot; sunt qui Graeca ratione declinent.
„Sed melius esset secundum Latinam consuetudinem huius Sapphonis,
Didonis dicere. Nam et Pacuvius sic déclinât... et Accius e.q.s.quot;
(Char. K. I 63; B. 79). Denique „favitor antiqui dixerunt; at fautor
nec auctoritate nec ratione deficiturquot; (Char. K. 1 86; B. 109).
Verumtamen vel sola auctoritas saepe praeponderatur atque id ita
quidem, ut ex unius auctoris arbitrio omnia pendere videantur:
„... quidam stalte hic turben dixerunt puerorum. nam Vergilius
dixit e.q.s.quot; (Char. K. 1 64; B. 81). Nil usitatius quam „Sallustius
neutrum esse ostenditquot; (Prisc. 11 154) vel tale quid. Licet adeo
auctoritati casus permutare (Prisc. 11 348) i), éXhjviofxovç inducere
(Prisc. Ill 32), figuris uti, quas si quis nescius adhibet soloecismos
committit (Prob. IV 447). Summa denique est eius vis, utpote ubi
praestantissimi viri non erubescant fateri non invitos cum auctoritatibus
se errare, quia honestum id sit 2).
Quamquam crebro auctorum libido castigatur cum rationem negle-
gunt („sine rationequot; Char. K. I 68; B. 86) sive consuetudinem vel
naturam (Char. K. I 96; B. 123). „Ovidius autem — inquit Diom.
I 319 — vitiose hac re oleo e.q.s.quot; Ac ne Vergilio quidem semper
parcitur (Serv. IV 439). Fragm. Bob. V 557 audet grammaticus dicere:
„ ... nec est eorum auctoritas admittenda, licet magni sint nominis.quot;
6.nbsp;Quid cuiusque auctoritas valeat ex parte positum est in rebus
sententiisque, quas profert, magis quam in orationis ipsius pondéré.
Velut apud Char. (K. I 105; B. 134 sq.) legitur: „cuius moveremur,
inquit Plinius, auctoritate, si quicquam eo carmine puerilius dixissetquot;
Quare quam divinis prope honoribus colitur Vergilius „cuius auctori-
tati omnis retro aetas et quae secuta est vel sequetur libens cesseritquot;
(Macr. V 617)1 Nec quicquam melius Christiani, qui etiam Latinitatis
novam auctoritatem assumant legem divinam quoquo modo in Latinum
versam (Cassiod. VII 210, 215). Cf. infra p. 142.
7.nbsp;Neque in sola declinatione viget auctoritas — quemadmodum
omnino haec disciplina multo latius patet — verum etiam in syntaxi
spectatur (Char. K. I 265; B. 349; in ordine verborum Prisc. Ill 24;
164), in generibus nominum (vide supra), in positione verborum
(VII 67).
Quod conceditur ei, ut praeter rerum naturam aliquod verbum fingere
possit, ut „nuptusquot; vel „arorquot; (Prisc. II 370, 376), id non premendum puto.
Cf. supra 23 sq.
2) Cf. Quint. I 6. 2. Cicero Tusc. I 39. 40. Cf. o. I. 49: „Ut enim rationem
Plato nullam afferret, (vide, quid homini tribuam) ipsa auctoritate me frangeretquot;;
praeterea ClC. Divin. 1 30, 62.
Atque ab isdem grammaticis, qui incredibili sagacitate „cacenphataquot; depren-
dere sciunt, nihil est quod satyricis dicere non concedatur (POMP. V 293).
vetustas (veteres. antiquitas. antiqui)nbsp;111
§ 13. Vetustas (Veteres. Antiquitas. Antiqui).
Hac de re quam brevisimi erimus vix habentes quid novi proferamus.
Neque tamen usitata vox prorsus omitti posse videtur i). lam primum
elucet saepe de nulla re agi nisi de consuetudine veterum (V 556;
VII 73): „quid est aliud vêtus sermo quam vetus loquendi consue-
tudo?quot; (Quint. I 6. 43). Ceterum quod eo loco dicit rhetor non tam
simplex est atque liquidum quam videtur, quoniam „verba a vetustate
repetita ... auctoritatem antiquitatis habentquot; (ib. 39). Diversae autem
sententiae de vetustate leguntur. Modo licentiosa audit (Char. K. 1
118; B. 151; Diom. I 311 al.) — etenim rationis servitus posterius
antiquissimam licentiam compressisse dicitur 2) _ modo non expertem
esse rationis apparet, nimirum ut omneni consuetudinem („sed apud
veteres salva est régula, qui dixerunt face dice ducequot; Diom. 1 349;
„sed veteres... analogiam sequentes e.q.s.quot; Diom. I 375) 3).
Observandum tamen, quod nonnunquam potius de auctoritate quam
de consuetudine veterum est cogitandum, velut ubi Char. (K. I 144;
B. 183) memorat v.q.s. „ancipes et praecipes, quod vetustas cum
ratione rancidum protulitquot;. Quicquid igitur in consuetudine et auc-
toritate sive laudatur sive respuitur id potest sperni vel accipi in
vetustate.
Quid de eius maiestate? Minime ubique eam amplectuntur, quia
nova tempora suam poscant orationem veterem horrorem aspernantia:
„postera aetas ... veluti disciplinam pristini saeculi ita et sermonem
fastidire coepit et nova velut parturire verba e.q.s.quot; Diom. I 400;
cf. Char. K. I 16; B. 13 sq.; Diom. I 435. Non tamen desunt loei\',
quibus dignitas quaedam antiquitatis agnoscatur. Quo tempore vete-
rum licentia commemoratur, simul „vetus dignitasquot; non praetermitti-
Minus feliciter Kroll {Stad. 94 sq.) auctoritatem, vetustatem eam quae
intermissa est (Quint. I 6. 39) illamque quae permansit (VII 74; Kroli per
errorem 1 74) permiscet.
-) Char. (K. 1 93; B. 118) auctore.s, qui „frumenta, hordea, mellaquot; usurpa-
vermt abusos esse dicit „liccntia vetustatisquot;. Adnotat Kroll (o.l. 95 i«): „Da-
Modernen nicht diese licentia haben sollen, wendet sich Hor.
r^i.^ Ànbsp;^quot;-\'^quot;\'loMuidem et licentia illa contra rationem peccat, memo-
S sclnquot; He^zpnbsp;nova verba („nach der Analogie des Grie-
cniscnen «einze ad loc.) tantummodo ut producantur concedit. Neque magis
f\'nbsp;f ^^\'quot;Parare debuit cum poëtarum iure rationis audacius ob-
servandae (100 20).
3) Itaque non semper decerni potest utrum quid archaismi loco an rationis
causa dictum sit. Sallusth „neglegiquot;, „intellegiquot; Kroll (o.l. 97) hoc e studio
ducit; simplicius fuerit subicere ea perpetuo Sau.ustii antiquitatis amori\'
tur (cf. Char. K. I 118; B. 151). Quin Vel. Longo placet „ut in latino
sermone antiquitatis religio serveturquot; (VII 74). Quo honore V. L. anti-
quitatem non oblitteratam afficit, eo Quint. I 6. 1 vetera et obsoleta.
Denique ad diversissimorum temporum auctores vetustas potest
referri. Vergilius non minus veteribus annumeratur quam qui antiquitus
omnia verba o littera finita producta syllaba extrema proferebant
(Char. K. I 71, 16; B. 90, 13). Priscianus in antiquos refert Plinium
maiorem, Lucanum in antiquissimos (II 98; 210), in veteres Lucilium,
Ciceronem, Petronium (II 379 sqq.), ita ut singulis locis quid sibi
velit vagum illud nomen requirendum siti).
§ 14. Euphonia (Suavitas. Sonoritas. Vocalitas).
1,nbsp;Primo loco statuendum euphoniam non alienam esse a natura,
quae sua necessitate absona quaedam naturaeque litterarum incongrua
proferri vetet 2). Sic Prisc. certe (II 369 sqq.); VIII 19 dicitur natura
quasdam litteras aut syllabas „causa sonoritatisquot; detrahere vel addere.
2,nbsp;Deinde observamus eandem euphoniam non modo dulces pro-
ducere sonos, verum etiam interdum nil nisi absona arcere, quoniam
„multa... euphoniae causa deficiuntquot; (Prisc. II 565; cf. V 72) 3).
3,nbsp;Rationem frequenter perfringit, quod demonstrare vix attinet 4) :
„ ... euphoniae potius quam rationi succumbuntquot; scriptum legimus
Char. K. I 177; B. 227, et haud semel ita inter se opponuntur. Unde
tamen si efficiamus nihil euphoniae cum ratione commune esse sine
dubio erraverimus. Quid enim, si ipsa consuetudo et auctoritas crebro
cum analogia una iter faciunt ! Herodianus regulam quandam servari
„rationabilius esse sonoriusquequot; iudicat (Prisc. II 45). Quare non
licitum videtur ubique, etiamsi altera alteri praefertur, prorsus eas
seiunctas putare. Nempe si nos Cledonius (V 47) mavult „suavitati
quam rationi obsequiquot;, quis in animum inducat eum anomaliae obsequii
reum agere, quoniam hoc tantum docet, ubi dissentiant illae euphoniam
nobis anteponendam.
«
1) Cf. de hac confusione Barw. R. P. 215; praeterea Tac. Dial. 10, 5 sqq.
Quae perperam „per fortunamquot; Priscianus inconcinna vel aspera prolatu
laudat non minus digna sunt, quae ad naturam referantur (II 372). Cf. supra p. 73.
3) In simili ratione Prisc. Ill 463 euphoniam vertit quasi sit „sonusquot;.
■») Dignum quod attendatur (Cledon. V 77): „tenus pube: propter bonum
sonum, propter gratiam vocis, facit pube tenus.quot; Nunciam syntaxeos rationem
euphonia mutat. — Revixit ista apud recentiores; cf. Jespersen Language- 278:
„It was not uncommon in the seventeenth and eighteenth centuries to ascribe
phonetic changes to a desire for euphony e. q. s.quot;
Quodsi talis rationis et euphoniae concentus fortuito magis exoritur,
usu venit, ut interiore quadam coniunctione copulentur. Propterea quod
non temeraria est res euphonia, sed et ipsa, quippe quae a natura
proficiscatur, leges suas habet et régulas. Id est, quod habet Prisc. II
49: „ergo rationabilius esse videtur, „inquot;quoque, cum in quibusdam
mutet n in r, ut „irritoquot;, „irriguusquot; in rehquis quoque euphonia hoe
exigente servare.quot; Cf. II 18. Rationem mobilem, ut ita dicam, cum
stativa ratione concurrentem videmus secundum sonorum leges «upra
aliquoties memoratas.
Ceteroquin quanta libido possit esse suavitatis sive eius assectatorum
vel hic locus fuerit docuniento: ,,aurifex melius per i sonat quam per u.
at aucupare et aucupium mihi rursus melius videtur sonare per u quam
per i; et idem tamen aucipis malo quam aucupis, quia scio sermonem
et decori servire et aurium voluptatiquot; (Vel. L. VII 75).
4. In consuetudine suavitas mirum quantum valet, si audimus
grammaticos; quod melius intellegemus reputantes consuetudinem esse,
quae asperitatem pronuntiationis tollat levissima quaeque sectans. Eam
Diomedes „euphoniam captan(teni)quot; facit (I 351) ac serior aetas
genera per nomina eam distribuisse credit „ut suavitas aurium ele-
geretquot; (VIII 83).
Hic tamen nisi fallor cavendum ne in errorem quendam implicemur.
Scilicet persaepe potius bene quid sonat quia in consuetudine est quam
quod bene sonans in consuetudinem sit reccptum. Optime Vel. L.
(VII 76): „sono usitatiore gaudet auditusquot; Itaque quae Char.
(K. I 51; B. 63) praedicat de consuetudine ea ,,quae horridiorem
rationem sono blandiore depellatquot; et de adsiduitate, quasi persuasio-
nem proprietatis faciente, hue ea pertinere reor. Estne per se „ancipesquot;
durius quam „ancepsquot; (Char. K. I 88; B. 110) an respuitur auribus
quia insuetum ? Quae quo melius appareant legimus apud Ciceronem
scriptum (Or. 155): „At ille alter in Chryse non solum „cives, antiqui
aniici maiorum meumquot;, quod erat usitatum, sed durius etiam „con-
silium socii augurium atque extum interprétésquot;; idemque pergit:
,,... quae non sane sunt in omnibus neutris usitata.quot; Quo quid est
Cf. Te Winkel en De Vries De Grondbeg. der Nederl. Spd/.quot; (1884) 24:
„Nu is in het oor van het beschaafde publiek eik woord betrekkelijk welluidend,
wanneer het zóó wordt uitgesproken, als men gewoon is het door beschaafden
te hooren uitspreken.quot; „Absurdumquot; dicitur quod male sonat, sive quia consue-
tudinem violât („0 populequot; Pomp. V 186) sive quod euphoniam (Char. K. I 16;
B. 14). Cf. Gell. XVI 8 de Graeco v.q.e. tijiwa«; „Hoe ego supersedi vertere,
quia novis et inconditis vocibus utendum fuit, quas pati aures per insolentiam vix
possent.quot;
Sic multi eam potissimum amoenitatem naturae rerum ammirantur, in qua
sunt nati ac vivunt. Cf. Friedländer, S. G. IV 169.
De Analogianbsp;g
-ocr page 118-luddius ? Aeque inter ea quae aurium convicio improbentur — etenim
ea toto hoc loco tractantur — ponit litteras obscenius concurrentes
(§ 154), Similiter sonus et sensus coniuncti aurium iudicio commit-
tuntur Cic. De Orat. 111 150. Non satis distinxisse antiquos credo
neque accurate terminasse hinc quae aures ipsas offendant, illinc quae
animum. Quo minus nos debemus id neglegere ! i).
5. Orthographiae ipsi euphonia curae est. An forte quia scriptura
sonos sequi debeat atque inveniamus „apud plerosque confusam trac-
tationem ÔQÛoeneiaç et ÔQÛoyQa(piaçquot; , ut probe dispexit Vel. L.
(Vll 71)? Profecto idcirco in eo, quem de orthographia composuit,
libro Mar. Vict. (VI 21) „cum asperitas vetus ... perpolita sitquot; sine
h littera „orcusquot; scribi iubet, quod enuntiationis elegantia rationem
exigit scribendi sibi consentaneam. Verumtamen aliqua ex parte sui
iuris habetur orthographia, suis euphoniae legibus obtemperans^).
Quod quoniam didu est difficilius paulo fusius probare conabimur.
Calvum „ad itaquot; ponere ausum pro „at itaquot; excusat Char. (K. I 229;
B. 297) hisce verbis: ,,ev(po}vÓTeQov tamen est ut hic per d scribaturquot;,
quod deinde uberius explicat. Num ÔQ{^oénEiav scribendi ratione bene
depictam laudat? At in voculae fine t litteram non pronuntiare vix
possimus ! Re vera ergo hic tenemus propriam orthographiae suavi-
tatem. Comprobat Priscianus (11 30) vetustissimos eos, qui g litteram
pro n substitutam „euphoniae causaquot; scripserint „Agchisesquot; et „ag-
cepsquot;, quam confirmât sententiam auctoritate Varronis hoc modo
disserentis: „...quinta vicesima est litera, quam vocant agma, cuius
forma nulla est et vox communis est Graecis et Latinis... in eiusmodi
Graeci et Accius noster bina g scribunt, alii n et g, quod in hoc veri-
tatem videre facile non est e.q.s.quot; Haud dubie totus hic locus docet
singulare quiddam pronuntiari, cuius quia neque Graeci neque Romani
propriam figuram invenerint varia ratione scribendo referre conentur,
Recte Steinthal (517) de Cicerone: „Nicht also eigentlich dem Wohl-
klange folgt Cicero; sondern dies ist insofern zu verstehen, als alles was gegen
die Consuetudo ist, als etwas Ungewöhnliches das Ohr verletzt.quot;
Perperam, ut opinor, Barwick R. P. 203: „wobei die consuetudo gegenüber
der ratio sich durch ihren grösseren Wohlklang (suavita.\'i) rechtfertigen mu.sste
e.q.s.quot; Neque erat cur SuESS (Peironii Imitatio 57 sq.) ammiraretur hoc loco
subito suavitatem supervenire nulla praeëunte definitione.
2)nbsp;Quapropter nescio annon recte SUESS {o.l. 38) carpat Marxium, qui
Lucil. fr. 356, 357 ad orthographiam revocare voluerit.
3)nbsp;In orthographia aurium voluptas distinguenda, puto, a voluptate oculorum,
quam désignât Char. (K. 1 193; B. 250) in v.q.s. „vorsusquot;, „olliquot;: „in mediis
haec est verborum partibus lepidi pictura sermonisquot;. Ne nos quidem tales
amoenitates non sentimus, licet nonnulli orthographiae qui emendatores haberi
velint rideant ista.
sic tamen ut neque gg neque ng ad ipsum sonum respondere prae-
clare sciant 1). Admiratur Prisc. (11 33) i/; et ^ litteras multo melius
sonantes quam aut ps(bs)aut gs(cs), quarum alteram assumpserint
Romani, alteram non item. Quem fugit turpiter confundi elementa
litterasque? Qui idem error facit, ut Mar. Victor. (VI 19) inter m
et n, inter n et g litteras vocem mediam tam Romanis quam Graecis
deësse asseveret; atque adeo „ancepsquot; et similia per n potius quam
per g scribit quia illa „familiarior (si)t auribiis nostris.quot; Aiitiquis,
quorum sermo plenioris soni fuerit, placuisse tradit Vel. L. (VII 49)
per u et scribere et enuntiare voces quales sunt „optumusquot; „maxumusquot;.
„Nos vero — inquit — postquam exilitas sermonis delectare coepit,
usque i littera castigavimus illam pinguitudinem, non tamen ut plene
i litteram enuntiaremus. Et concedamus talia nomina per u scribere
iis qui antiquorum voluntates sequuntur, ne tamen sic enuntient, quo
modo scribuntquot; (o.l. 50). Ergo ita res se habet: scribere tibi licet u
litteram sive i, prout antiquam plenitudinem aut exilitatem amas, dum
neque u neque i sonum pronunties. Leviorum rerum ut erat contemptor
Lucilius notissimos versus iactavit q. s. „atque accurrere scribas
dnc an c, non est quod quaeras eque laboresquot; 2). Videlicet quod
neque in sonis neque in sensibus quicquam nuitari noverat utralibet
scriptura. Vel. L. (Vll 62) tamen auriuni interesse exponit „ut c
potius quam d scribaturquot;. Audio; dummodo legentis aures intelle-
gantur, de quibus agi satis credo, etiamsi Longua\\ sive „attinetquot;
sive „adtinetquot; scribitur idcirco nihil movet, quod in oratione nihil
discrepat (1. L).
His instructus exemplis paulo rectius mihi videor intellegere Lucilii
famosa de „meillequot; talibusque scribendis praecepta. Non adeo insa-
niebat poëta festivus, ut praeter onuiium, etiam elegantissimorum, lo-
quendi consuetudinem nova atque ea ridicula inchoare vellet — quae
satis sciret ab omnibus irrisionem habitura — sed, quo differentiae
essent scribendi eiusmodi, quae legentium auribus rerum ipsarum na-
turam vel differentias referrent, alia plenius, pinguius alia litteris
cxprimi iussits). Habent enim vocabula imagines varias in hominum
mentibus expressas, e quibus commenioro imaginem auditionis atque
) Qua de causa non adsentior Wii.mannsio {De M. Ter. Vcirr. l.l. gr. 127)
10c loco varronem non diccrc „veritatcni quae Rranunatici iudicio coniprob(e)-
tur, sed eam quae m ipso loquentium sermone (si)t et audi(a)tur.quot; Quam non
veri simile id sit ostendit etiam Mar. Vict VI 19
-) Fr. 375 M.
3) Hic neque .sequor Sommerum (Hermes, cf. supra p. 47 sq.) neque Guilielmo
Kroll (Stud. 105) omnibus partibus assentior, quasi illud sit „ein schlagendes
Beispiel für die papierene Sprachbetrachtung e.q..s.quot;
imaginem visionis i). Harum utrique est sua euphonia, est suus sonus,
alter verus, alter in sensu modo positus. Fieri potest, ut in scriptura
consonantium quaedam iuncturae oculos vel aurem interiorem, ut ita
dicam, laedant, in enuntiatione autem, quae asperitates tollat, nihil
quemquam offendant^). Non est ergo tantopere vituperandus Luci-
Lius neque ceteri grammatici damnandi, si modo non incuriose omnia
confiassent.
6. Duae res uni euphoniae nomini subiunguntur nulla satis diligenti
distinctione adhibita: ipsa sonorum suavitas, quae ad aurium volupta-
tem revocatur atque pronuntiandi facilitas volubilitatem linguae non
impediens3). Prisc. igitur (II 369 sqq.) „inconsonantiaquot; quaedam
deficere docens (velut absonum fieret, si quis secundum analogiam a
v.q.e. „cursorquot; femininum facere vellet) „naturae necessitatequot; deside-
rari ea vult. Quam quidem „necessitatemquot; equidem non intellego, nisi
de enuntiationis difficultate cogitatur.
Quo modo Prisc. perperam necessitati opponat fortunam, inconcinna
absonis — quamquam ubique suavitas et oris commoditas quadam
necessitate inter se coniunguntur — vidimus supra p. 73. Non ita
Macr. (V 628), arbitratus ubi quid litteris non convenientibus deficit
„necessitatiquot; tantummodo pareri, tamquam si nulla sit euphonia, quae
magis per consilia agat quam per vim. Contrariam rem deprendas
VII 295, ubi Albinus „euphoniae causaquot; ,,afficioquot; et similia pro eo
quod verum est scribi iubet. Melius tales assimilationes iudicat Cassiod.
VII 151 alias fieri propter levitatem, alias quia enuntiari litterae prae-
positionum non possint. Atque Vlll 232 comparativo carere dicit vocem
q. e. pius „causa hiatus, i. propter nimiam oris apertionemquot;; mitto
veriloquii nugas, sed enuntiandi molestia non sine ratione notatur.
Quicquid id est, euphoniae illud nobile nomen nonnunquam positum
1)nbsp;Cf. J. van Ginneken, Principes de Linguistique Psychologique Pari.s-
Amst.-Leipz. 1907, qui luculenter discernit ,,la représentation oralequot;, „1. r. audi-
tivequot;, „1. r. visuellequot;, ,,1. r. graphiquequot;.
Imaginem illam visionis dissimulasse gravissimum vitium fuerit eorum ortho-
graphiae pacne dixi vexatoruni, qui iactent nil esse loquelam praeter sonos.
Concussit doctrinam istam funditus nupcr v. cl. Van Ginneken, Voor of tegen
Kollewijn (Utr. prov. cn stedel. dagbl. 10—21 Nov. 1930). Praeclare quoque
Vendryes Le Langage Paris 1921 p. 399: „Le mot cxiste-t-il dans le son
parti dc la bouche ou dans l\'écriture qui noircit le papier? On doit répondre
que pour tout homme civilisé il est à la fois dans l\'un et dans l\'autre.quot;
2)nbsp;Cf. Te Winkel en De Vries o. 1. 24, ubi sccunduni regulam quae
euphoniae dicitur „frischtequot; pro „frischstequot; comprobatur. Hac in rc aliquantum
potest et „la représentation oralequot;.
-■\') Non maie Vel L. VII 78: „ ... coniux tamen et sciux subtracta n littera
et difficilius enuntiabitur et aspcrius auribus accidct.quot; Illud pertinet ad „la
représentation oralequot;.
____euphonia (suavitas. sonoritas. vocalitas)nbsp;117
pro efferendi facilitate ostendit - si iam opus est - quam studiosi
tuennt Latini inveniendi normas, quibus linguam parere par esset. Sint
sane multa anomala: excusantur atque nobilitantur quodammodo sua-
vitatis dote praeclarissima. Quo quam immenso intervalle aetas nostra
distet ab illa hac in re spectetur, eorum admoneo grammaticorum,
qui his temporibus euphoniam totam fere constare fingant sive con-
suetudine aurium sive levitate tam enuntiandi quam percipiendi sonos i),
digni, ut sunt utilitatis captatores, qui in Epicuri hortulis cubait.
7. Quantum possit euphonia, quantumque posse ei liceat artium
latores inter se variant. Donat. IV 379 „euphoniam in dictionibus
plus mterdum valere, quam analogiam vel regulam praeceptorumquot;
fatetur et August. (V 517) simili moderatione usus „in paucis —
mquit — admissa euphonia estquot;. Cf. etiam Keil de Ter. Scauro
(VII 8). Nonnunquam tamen pluris eius auctoritas et vis habetur.
Qui Donati auctoritatem sequitur Cledonius ita, ut interpretis vicem
obtineat, eius de euphonia dictum hisce verbis explanat: „in decli-
nandis nominibus debemus potius suavitati quam rationi quot;obsequiquot;
(V 47). Cf. Consent. V 354: „...euphonia, quae plus in vocibus
valet quam régula e.q.s.quot; Ps. Palaem. V 542: „etenim studium fuit
omnibus musicare latinitatem et id addere, quod in aures laberetur,
id demere, quod rancidius offenderet auditumquot;; Cassiod. VII 203:\'
. .. nobis iam decor et levitas obtinenda est, qui maximus fructus
est latinitatis;quot; Audax Vil 347: „ ... non enim possumus de praeterito
tempore dicere gaudivi. quoniam durum et turpe sonabat, mutaverunt
.11. scnptores artium sonum e.q.s.quot; (quantopere iam gliscit gramma-
ticorum auctoritatis aestimatio !) ; VIII 183: „Ceterum unumquemque
aurium potius oportet mulcedini inservirequot;: hi omnes quo suavitatem
lucrentur haud inviti rationis iacturam faciunt. Illa enim tantum non
m regulae dignitatem abit. Prisc. certe (II 137) alternitatem, utpote
maie sonantem^), („Charyb^/irfisquot;, „manuninoquot;) Vitium censet. Idem
scriptor euphoniam exigentem (II 49), sonoritatem cogentem (III 463)
facit. Eius necessitatem affert Serv. IV 417 (cf. Macr. V 628-
Cassiod. VII 151). Eodem iure atque ratio, vocalitas exigere quid
videtur apud Dosmi. VII 411: „etenim ratio exigit certe, vocalitas
ZIZTnbsp;vocalitatis.quot; Quin „sunt etiam
m Znbsp;ITquot; \'\' ^\'-^^osyntheta, quas non nuili barbarismos
l^it^s. (Donat. IV 392; cf. Diom. I 453).
P „Euphony depends not only on custom, but even more on case of irticu
lat,on aiid on ease of perception e.ci.s.quot; Jesphrsen Lan.ua J 278
-) OEOROES. Hanäwörterö.^ s.v., hic quoque minus diligenter vertif die
Abwechselung. Nebenemanderstellung gleichbedeutender Ausdrückequot; fqu: id
laudato quem memoravinuis loco.nbsp;quot;\'quot;«-Kt atque id
Duobus igitur nominibus euphonia adversus rationem ius suum
retinere potest, régula et, ubi scilicet arcet quae efferri vix possunt,
necessitate, sive lege praescribente et cogente lege. Ceterum maxime
gloria florere videtur iis temporibus, quibus in peius déclinât emendâtae
Latinitatis sensus rectus.
§ 15. Brevitas.
Praeter suavitatem brevitas quoque e causis est, quae ut consuetudo
a vera rationis norma discedat efficiant. „Saepe brevitatem oppetensquot;
a Char. (K. I 176; B. 226) consuetudo dicitur; iudicat Diom. I 371:
„ ... novitas brevitatis causa cuncta permiscuit.quot; Minoris pretii fuerit
quod alio quodam loco: „Doris — inquit — ... nunc adiectioni nunc
brevitati studens barbarismos facitquot; (1 440), quia magis mutationum
effectus indicati videntur quam causae. Difficile certe est cogitatu cum
dicendi ambages tum brevitatem quemquam quaerere. Illud gravius est,
quod de Atthide profert 1.1.: „Atthis, quae brevitati studet, admittit
soloecismosquot; i), quoniam eandem brevitatem nunc apparet non solum
contra naturam et declinationis analogiam peccare, verum etiam contra
rationem syntaxeos.
Quamquam non ubique vituperatur ista brevitas, velut quem vocati-
vum „iunioresquot; protulerunt „Virgiliquot; pro „Virgiliequot; (Prisc. 11 302) sine
Ulla exprobratione adnotalur (cf. II 454 sq.). Nec non in orthographia
brevitas aliquantum habet ponderis. Respuit Vel. L. (VII 70 sq.)
quorundam „quoiusquot; et „quoiquot;: „nos ad brevitatem festinavimus
scribendi et illam pinguitudinem limare maluimus e.q.s.quot;, praeclarum
euphoniae, quae in orthographia versatur, exemplum! Simul inde
elucet aliquo necessitatis vinculo brevitatem et euphoniam coniungi,
quarum utraque quod redundat possit recidere.
Seiungas autem oportet ab hac brevitate quam concedere possis
expetendam illam, quae non magis utilitati quam arti consulat. Idem
Diom. I 456 proprietatis provinciae subiungit analogiam, brevitatem,
tenorem; cf. definitionum brevitas (Cic. apud Diom. I 421). Et com-
plures grammatici 2) „artemquot; ab „artisquot; praeceptis ducunt „id est
angustis et brevibusquot; (Serv. IV 405). Duplicem hanc brevitatem
distinxisse usui fuerit ad recte expendenda quae anomaliae vindices
de captanda brevitate iactant. Cf. supra p. 49.
1)nbsp;Minus felici iudicio usus alterum exemplum eligit: „urbem quam statuo
vestra estquot; pro „urbs q.s.v.e.quot;.
2)nbsp;O. Froehde Die Anfangsgründe der röm. Gramm. Leipz. 1892, 19.
-ocr page 123-§ 16. Differentiae.
Non satis lucide diduxerat Varro diversi generis dissimilitudines,
altéras e natura profectas ad analogiam necessarias, altéras cum
analogia haudquaquam concinentes (supra p. 20). Sic apud seriores
quoque varias differentias accuratius distinguamus necesse fuerit,
quandoquidem est ut naturae sint ac rationis, est ut non dico naturae
verum orationis ordinem confundant.
1.nbsp;Non longam demonstrationem instituemus, qua ostendatur de-
clinationum discrimina sive „differentiasquot; (Prisc. Il 405) naturae
constitutione constare (cf. Diom. I 340). Discretio, distinctio, proprie-
tas, ordo ubique summo opere quaeruntur et coluntur, confusione vero
nil magis putatur vitandum. Ingenti admiratione imbuti sunt animi
grammaticorum subtilitatis artis „quae coniugationum distingu(at)
confusionemquot; (Eut. V 460; Sedul. VIII 26 sq.). Ea profecta sunt
e ratione.
2.nbsp;Quod saepissime tamen de differentiis dici nequit: „sin autem
fides Tt]v moziv significat, fidei facit genetivo, non ratione sed di-
stantiae causaquot;; ea habet Char. K. 1 70; B. 88; idemque (148; 188):
„nam deabus et filiabus et quidquid huius modi est discernendi sexus
gratia contra rationem receptum est,quot; quae exempla ex immensa copia
temere arrepta multiplicare facile sit factu. Unde tamen mira illa res,
quod eadem differentiae ratio modo in analogiae provincia versatur^
modo magis sequitur anomaliam? Scilicet illic ista ratio multorum\'
sive nominum sive verborum est communis, hic in singulis vocibus
exstat vel certe perpaucis. Neque vero est negandum in ipsis quae
dicta sunt vocabula („deabusquot;, „filiabusquot;) novam quandam rationem
et analogiam provenire (cf. supra p. 88).
3.nbsp;Non facile quisquam infitias eat orationem ipsam sibi differen-
tias eiusmodi parare sive conservare (quoquo modo id est interpre-
tandum) ita, ut xéXoç quoddam persecuta esse videatur. Antiqui, pro
eorum indole ac mente, prudentes ac scientes id egisse crcdunt homines
arte confisos, hodierni vero — ipsi quoque philosophia quadam sub-
nixi — omnem cogitationem mentis et consilii sapientis aspernari
sclent quod sciam i): toto, ut aiunt, coelo ab illis hac quoque in parte
distantes. Ipsa res dubitationem non habet. Quid vero quod sescenties
qua nemo turpius crebriusque in foedos errores
1) Cf. H. Paul Prinzipien^ 215, 216. W. Wundt Die Sprachc IH in
Quod habet Lindsay Short Iiistor. Lat. Gr.\'^ 67: „the older form was kept up
for the sake of distinction in words like arciibus e.q.s.quot; id quasi e Latino versum
dubito omniumne consensu comprobetur.
est delapsus Prisciano, quod ergo intentis oculis ubique differentiae
consulto factae exquiruntur, immo potius finguntur, ubi de tali re ne
paululum quidem cogitari potest? Ipsa oratio perpetuo circumspectare
videtur verita ne stolidos homines idem sonantibus vocibus in errores
ducat. Sic „visquot; pro „volisquot; — scilicet maius est periculum ne „volisquot;
audiens de „volaquot; cogites, quam ne in voce q. e. „visquot; substantivum
dictum putes! — „esquot; pro „edisquot;; hic probam accipe rationem: „ne,
si „edisquot; diceretur dubitationem faceret scriptura, quomodo deberemus
pronuntiare e, productam an correptamquot; (Prisc. II 454 sqq.). Scatent
eiusmodi ineptiis Prisciani libri. Cf. supra p. 86.
4.nbsp;Res ipsa clamat, si „differentiae causaquot; quae in natura rerum
sunt discreta voces quoque proprias accipiunt contra rationem decli-
nationis, non tamen sine ratione aliqua id accidere. Etenim confligunt
inter se rationes, quae versantur in rebus et quae in sermone positae
sunti). Causam ergo habet is, qui has concédât istis; cogit eum
„necessitasquot; (Char. K. I 54; B. 67; Diom. I 308, 433); „rationabiliterquot;
Prisc. (II 454) de anomalis, quae eo pacto vexantur, se tractaturum
profitetur (cf. etiam II 455). Unde apparet idcirco quoque nugas istas
grammatico gratas acceptasque esse, quod anomalia inde excusationes
petat. Qui fines analogiae et anomaliae provincias terminant, nondum
ii quidem tolluntur, sed minus certi utique apparent.
5.nbsp;Non contenti quod commentis istis explicationes quaedam sunt
coactae, dépravant orationem in usu nonnulli facticiis discretionibus.
Opinata eorum eruditio distinguit forfices et forpices quasi instrumenta
varia pro varie derivatis nominibus (Char. K. I 94; B. 120 sq.), labra
modica, immodica labia (Char. 103; 131). „Caesar quidem in libris
analogicis voluit dicere discretionem (Albanos-Albenses) ... Plinius
Secundus negat et ait sic „indifferenter haec inveniunturquot; (Pomp.
V 144); idemque Caesar, quod consuetudo ignorabat, distinxit „idemquot;
et „isdemquot; ita, ut illud singulariter, hoc pluraliter diceretur (Char.
K. 1 111; B. 142) 2). Ceteroquin Caesaris sententiae vel improbanti
erant ferendae.- Recte tamen Vel. L. (VII 68) eorum vanam differen-
1)nbsp;Saepius propterea differentiae quaesitae dicuntur, quia dubitationem tollant
(cf. Prisc. 1! 298). iniuria, credo. Ratio et doctrina artium iatorcs ut cuncta
distinguèrent perpulerunt, non dubitatio, quae nulla plerumque est. Idem fere
valet in ca exempla, quae affert DiOM. 1 450 ad amphibolias argucndas. Singula
verba, non sensus spectantur.
2)nbsp;Funaioli fr. 10 (p. 150) Ritschelium secutus nescit an rectius „isdemquot;
singulariter accipiatur, propterea quod ea singularis forma in titulis et apud
Plautum exstet atque alia pronomina comparari possint. Non denego; suspicor
tamen Caesarem simili ratione atque Lucilium (fr. 10 b p. 37) adductum
esse, ut longiorem vocem numero plurali reservaret. Sic Varro „docilisquot; et
„docileisquot; discrevit (fr. 69 ü.-SCH.).
tiam castigat, qui „clipeumquot; et „clupeumquot; a diversis ducunt originibus,
Caper „adolescensquot; participium, „adoliscensquot; nomen dicitur scripsisse
(Vlll 179). „Wurde die Differenzirung in den ersten beiden Jahr-
hunderten zwar unvernünftig, aber doch mit Maass betrieben ... so
war sie im fünften Jahrhundert zur wahren Thorheit ausgeartet: arbor
und arbos, robor und robur, illuvies und ingluvies, lepor und lepos
werden von Agroecius der Bedeutung nach unterschiedenquot; i). Atque
sera doctrina volumtatem Dei a volu/ztate hominum discernit (Vlll
289). Satis iam quisquiliarum, quas tamen tantum abest, ut omnes
grammatici comprobent, ut haud raro potius respuantur; velut a
Charisio quae ex eo petivinius exempla. Quin Diom. 1 376 vix aliquam
inter „insitusquot; et „insertusquot; differentiam invenire videtur.
6. Identidem accentus aeque scripta distinguere dicuntur, qua in
re vera a commenticiis dignoscere haud semper in promptu est.
„Quandoquot; et „quandoquot; (Char. K. 1 III sq.; B. 143); „iitquot; et „iitquot;
(227 sq.; 294); „néquot; et „nèquot; (228; 294 sq.); „dixerimusquot; perf. acuto
accentu et „dixerimusquot; fut. circumflexo (Dioa^. 1 340); eadem ratione
„conperiiquot; (=rescii) et „conperiiquot; (=cum alio perii) (Diom. 1 372);
„itaquequot;, „ütiquequot; et „itaquequot;, „utiquequot; (Prisc. 11 181), cuncta ea
accentus soli efficiunt ne consimilia sint. Docet Vergilius gramma-
ticus: „Maxime autem haec diversitas locorum quibus accentus ponun-
tur ob dissimilium sonorum discretionem reperta est, ne confusibilitas
aliqua nascaturquot; (Vlll 190).
Orthographia quoque multa est in differentiis constituendis •-\'). LuciLii
de „peilaquot; e. s. inventa hue referenda censueramus (cf. supra p.
115 sq.). Non indulget libidini ei Ter. Sc. (Vll 25) scribendam vocem
arbitratus, quo modo et sonet.
§ 17. Barbarismus. Soloecismus. 3)
Barbarismi soloecisniique cum definitionem tum distinctionem im-
peditiorem reddunt tria quae dicimus principia divisionis.
a. Nemo fere est, quin teneat tritissimas illas definitiones, quae
barbarismos in una parte orationis ponunt, soloecismos in sermonis
contextu. Elucet syntaxin satis significanter a cetera grammatica dis-
cerni, cum praesertim egregie grammatici sint qui intellegant in singulis
quoque verbis soloecismos accidere posse. Quintil. perspiciens ex
complexu aliquo semper sententiam effici non incommode de soloe-
\') Brambach Die Neunestalt. der Lat. Orthofgt;r. LcipziR 1868 p. 45.
-) Brambach o.l. p. 44sq.
Cf. ü. SuESS o. l. p. 61 sqq.
-ocr page 126-cismo: „sit aliquando in iino verbo — inquit — numquam in solo
verboquot; (I 5. 38). Altioris istius sensus nihil intellegens Donatus (IV
393), sive quod nimium verbis definitionis inhaeret, negat soloecismum
fieri si „demonstrantes virum hanc dicamus.quot; Ut Quintil., ita iudicant
Serv. IV 446 et Pomp. V 289. Praeclare ii viri quid sententia esset et
qua de causa ex uno membro constare videri posset agnoverunt i).
Etenim hac in re omnia vertuntur. Neque cogitandum est de iis, quae
J. Ries 2) merito, ut opinor, syntaxis propria putat: „Wortgefügequot;,
etiamsi expressis verbis grammatici sententiam non commémorant. Quid
de peccatis contra nominum genera commissis ? Qui definitionis verba
premit, sicut ipse Quintil. I 5. 35, soloecismos appellabit. Melius
Char. K. I 57; B. 71 barbarismos esse potius dicendos agnovit.
b.nbsp;Ubicumque soloecismi doctrina uberius exponitur, fieri dicitur
plerumque „per partes orationis aut per accidentia partibus oratio-
nisquot; 3). At cum priore definitione id non plane congruit, quoniam nunc
quidem notiones grammaticales, ut aiunt, inducuntur, non cunctae ad
syntaxin pertinentes. Genera nominum confusa, genera verborum (cum
quis „luctatquot; ponit pro eo q.e. „luctaturquot;), numeri permutati (cum
singularia tantum pluraliter efferuntur), ea omnia, si prior definitio
servatur, barbarismos dici verius est. Cum Pomp. V 290 scala ,,quod
per naturam non diciturquot; barbarismum appellet. Consent, alterum
nomen mavult (V 396). Quin tantopere abutitur ea doctrina ut, si quis
nominativo casu „fontisquot; dicat pro fonsquot;, tum quoque soloecismum
se tenere credat (V 395).
c.nbsp;Est tertia distinctio, quae barbarismi notionem angustissimis
circumscribat terminis. Ait enim Plinius (Serv. IV 444) „barbaris-
mum esse sermonem unum, in quo vis sua est contra naturamquot;. Apte
ea verba illustrât Pomp. V 283: „quid est barbarismus? quod non dici-
tur per naturamquot; („mamorquot; pro „marmorquot;); „quid est soloecismus?
quod maie per artem diciturquot; („multi fecitquot;). Si quod dicit id Plinius
sentit, declinationis ergo errores soloecismorum provinciae sunt subi-
ciendi, etiamsi in partium accidentibus nil peccatur, puta, si pro „sena-
tuiquot; dicatur „senatoquot;. Atqui natura arti opposita non dispicio quomodo
aliter accipienda sit quam factum est in celeberrimis illis Latinitatis
regulis. Namque quod habet Serv. IV 446: „nam quando dicimus hanc
de viro, non ideo vitiosum est hanc, quia naturaliter vitiosum est, sed
quia refertur ad virumquot; id hue referre dubito, cum „persequot; — id quidem
1)nbsp;Cum Pompeii disputatione comparari possit h. Paul Prinzipien\'^ § 90
„Scheinbare Eingliedrigkeit.quot; De sententiae natura eo pacto agitur a Prisc.
quoque II 54; cf. clemens p. 24.
2)nbsp;Was ist Syntax^ p. 48.
=\') Char. K. i 266; B. 351; cf. SUESS o.l. p. 62 sqq.
-ocr page 127-„naturaliterquot; hoc loco valet — vix contrarium esse possit verborum q.s.
„per artemquot;. Potuit igitur uti Pomp, ea definitione, cum „scalaquot; barba-
rismum vocaret (vide supra); modo ne eadem ratione adductus „stete-
runtquot; (brevi paenult.) barbarismum appellasset (V 285) neve alibi in
contextu tantummodo sermonis soloecismos invenire voluisset (V 289).
Immo re vera Plinium intellexisse naturam quam diximus probant et
exempla Pompeii V 283 („mamorquot;, „columaquot;; cf. Varronis „scrimboquot;)
et liberior soloecismi nominis usus, qui apud eundem invenitur V 225
(„exiam — pro exibo — non dicimus, soloecismus estquot;) et V 228
(„puta siqui dicat „posteritati loquendiquot;, dico soloecismus est, sed
debemus dicere „posteritati locuturiquot;; voce q. e. „posteritatiquot; omissa
scilicet soloecismus manet). — lam pateat minus diligenter a recen-
tioribus soloecismum nonnunquam intellegi, quasi sit peccatum contra
syntaxeos rationem (ita Steinthal 706).
2.nbsp;Cum orthographia tum pronuntiatio barbarismorum doctrina
tangitur (Char. K. I 265; B. 350), neque iure Kroll (Studien 88):
„Da die Aufgabe des Grammatikers — inquit — ursprünglich und
hauptsächlich in der Dichtererklärung bestand, so war sein Blick
durchaus auf die Dichtersprache gerichtet e. q. s.quot; Satius fuit „con-
sensum eruditorumquot; hac in parte nominare (Quint. 1 6. 45). Quin a
nonnullis ut barbarismi notantur quae euplionia proferri vetat (Diom.
I 453, cf. Donat. IV 392), hiatus puta, vel structurae invisae (Prob.
Cath. IV 41; Mar. Plot. Sac. VI 493). Quae vitia vix ad Latinitatis
quattuor modos possunt revocari.
3.nbsp;Quantillum bonae frugis habeat quadripartita illa divisio adiec-
tionis et si qua plura sunt, vel illud patefacit, quod poëtarum i) „meta-
plasmiquot; quodammodo iis solis liciti concessique barbarismi videntur.
Neve ineptiis quid desit: simulatque eiusmodi definitiones sunt prolatae,
exempla barbarismorum colliguntur — e poëmatis ! (Char. K. 1 265; B.
350 alii). Scilicet turpia consuetudinis loquendi vitia litteris mandare
pudet pexos pinguisque doctores. Quantam inde confusionem nasci
oportuerit discimus a Consentio (V 391). Habet aliquot specimina
meliora Diom. I 452 sq.; cf. Pomp. V 283. Hic porro immoderatam
poëtarum licentiam — sunt Romani auctoritatis veneratores — ali-
quantum coërcet, errorum immunitatem (cf. Quint. 15. 11) merito iis
detrahens (V 283 sq.). Consent, vero ex usu cotidiano prudenter hausit.
Denique ubicumque consilio a recta via disceditur, nullum vitium
soient arguere (Vll 362 Audax „per inprudentiamquot; opponit vocibus q.s.
„a poëtisquot;), sed V 327 aliquis sciens barbarismum admittens inducitur.
4.nbsp;Barbarolexis usum peregrinae dictionis indicat, quod vulgatissi-
Melius Diom. I 440 „doctiquot;.
-ocr page 128-mum omitteremus, nisi Mar. Plot. Sac. VI 451 stulte haberet: „haec
vitia cum dicuntur, barbarismi sunt; cumscribuntur barbarolexis e.q.s.quot;
Num felicius Georges Handwörterb.^ i. v.: „Die fehlerhafte Aus-
sprache eines fremden Wortesquot; ?
5.nbsp;Soloecismorum quoque exempla petuntur e poëtis, quamvis con-
stet schemata ibi esse nominanda. Non prorsus consuetudinis vitia
negleguntur (Char. K. 1 267; B. 352 al.); accidit, ut carmimim soloe-
cismi commemorentur (Pomp. V 289).
6.nbsp;Necessitate quadam soloecismos et artem neglectam esse con-
iuncta sub 1 apparuerat et quidem e latissime patente definitione,
Unde efficimus in angustiores definitiones non minus id valere, id quod
aliunde confirmatur. Soloecismus est „oratio inconseqiiensquot;, „discre-
pantes^) inter se dictiones habetquot; (Char. K, 1 266; B. 351); „contra
rationem Romani sermonisquot; „est non conveniens rationi sermonis
iunctura verborumquot; (Diom. I .453); fit „contra regulam artis
grammaticaequot; (Don. IV 393); „est oratio inordinatisdictionibus
instructaquot; (Serg. IV 563); „est latini sermonis inpropria^) ordi-
natio ... carens ordine sermo, dictio non cohaerensquot; (Mar. Plot. Sac.
VI 449). Hanc ob causam enumerationem eam instituimus, quia undi-
que apparet rationem et concentum soloecismis violari. Si non est
eadem, at certe similis est ratio ea verborum coniungendorum illi alteri,
quae declinationes quidem regit. Analogiae imperium subiciendum im-
perio rationis. Non alienum est ab ea sententia, quod soloecismi a
[Serg.] IV 563 „contra rectam loquendi consuetudinemquot; peccare
dicuntur. Nihil prorsus differt consuetudo hac in parte a ratione ser-
monis. Possis quidem et in syntaxi consuetudinem a ratione separare,
ita ut illa minus probatum indicet usum, haec praecepta et leges certas;
quae tamen cum non aeque in promptu habeantur atque regulae de-
clinationis, is qui perperam verba coniungit, facile consuetudinem et
morem loquendi migrare dicitur (cf. infra p. 126 sq.). Porro vel in
elaborata syntaxi vix regulae rationi servientes distinguendae sunt ab
iis, quae magis arbitrariae consuetudinem sequi videantur. Itaque quae
ad certam consuetudinis normam rediguntur, simul ea ratio regit aliqua.
Nihilominus in soloecismis captandis valet aliquantum et ratio ea
altior, quae pertinet ad cogitandi sive veras leges sive opinatas. Con-
structiones quae „ad sententiamquot; dicuntur, praesens tempus pro prae-
terito inductum, vocabulum aliquod minus necessarium adiectum seu
optabile detractum, proprium nomen pro pronomine positum et plura
Cf. dissimilitudines et inaequaiitatem declinationis.
2) Cf. Varronis fr. 115: „Analogia sermonis a natura proditi ordinaiio est
e.q.s.quot;
\'•*) Cf. de proprietate analogiae supra p. 851.
-ocr page 129-alia, quae fuse persequitur Char. K. 1 266 sqq.; B. 351 sqq. evidenter
ostendunt normam et tamquam obrussam adhiberi rationis, quam cre-
dant immutabilem, cum haud raro sordida proque nihilo sit putanda.
§ 18. Syntaxis.
1.nbsp;Ab analogiae disciplina neutiquam syntaxin seiunxeris, utpote
quae et scateat rationibus neque vero iustas proportionum formulas
recipere recuset. Quod mox illustrandum iamnunc urgemus id scilicet
agentes, ut reconditos analogiae sensus paulo melius perspiciamus.
Steinthal (o. /. 686) de Apollonio grammatico: „Erstellt — inquit —
diejenigen, welche verabsäumen den Xôyoç in der Syntax zu er-
forschen, denen gleich welche sich einbilden die Wortformen aus
dem Gebrauche zu erlernen... ohne sich um die Regeln der
Analogie zu kümmern ... Theilt nun hier auch Apollonios den be-
schränkten Gesichtspunkt der analogistischen Correctionssucht, so
erhebt er sich doch, freilich halb unbewusst, in der Syntax über das
Wesen der Analogie hinaus, indem er eben den Begriff des Xôyoç
tiefer fasst. Was bedeutete dieses Wort den alten Grammatikern ? Wir
haben es von Varron gehört: nicht mehr als proportio, similitudo ...
Apollonios dagegen versteht unter Xôyoç, wie schon bemerkt, zö ai\'zi-
ov.quot; Praeclare ille quidem de Apollonii Xdycp, quem eundem non
desideramus in libris Latinorum. Ceterum errare virum doctum de
pristinae grammaticae „rationequot;, quasi mera similitudinc non explicata,
id paginae superiores affatim patefecerint i). lUud equidem concedo
proportiones minus nobis in promptu esse syntaxeos provinciam in-
gressis, quam si quis declinationum formas componat. Hic nempe
exempla vigent, illic potius regulae, quas tamen in proportiones simili-
tudinesque explicare omnibus rebus est facilius; hic a formis initium
fieri solet, illic a seilsibus. Quamquam non desunt perfectae proportio-
nes: „quomodo enim dicimus „multum bonumquot;, et „boni, bonorumquot;
et „nimium lucrumquot; et „lucri, lucrorumquot;, sie „nihil malumquot; vel „maliquot;
vel „maiorumquot; (Prisc. II 214 sq.). Pomp. V 252 habet: „ ... Romam
vado, Roma venio, Beneventum vado, Benevento venio... sic currunt
ista onmia secundum ipsam similitudinem.quot; Cf. Nio. Fio. apud Gell.
XVII 7.nbsp;\'
2.nbsp;Syntaxis, cui Prisc. XVll et XVlll librum dicavit, a ceteris
grammaticae partibus male distincta^), quae in constructione vel
1)nbsp;Pravissimc idem v. d. de discipulis Cratetis: „Und in der Sprache suchte
er nicht Analogie... sondern Logikquot; (535). lila species putanda est huius.
2)nbsp;Cf. Jeep o.l. p. 252; 258.
-ocr page 130-ordinatione partium orationis versari dicitur (Prisc. II 550, III 108)
casus tractat, modos, temporum, ut aiunt, consecutionem, comparatio-
nem, pronomina, coniunctiones, praepositiones, adverbia, ordinem
verborum, et si qua plura sunt, neque tamen in certi avax^/naxoç
formam redigitur, quod non nimium mirabitur quisquis secum reputa-
verit, quam sit et nobis difficile provinciae eius termines rite disponere.
Sic quoque ratio quid possit ubique apparet. Nihil attinet locos ex-
scribere, quibus ipsa rationis vox in syntaxi adhibetur. Malim duo
rationis genera distinguere: est enim ratio, quae quomodo verba sint
coniungenda ipsius naturae constitutione decernat; est ratio altera,
quae (quamquam a natura non prorsus seiungenda) magis orationis
congruentia nitatur, ubicumque régula quaepiam statuitur. Ad consue-
tudinem eam revocare haud raro possis. Persaepe rô aàiov, quod
Apollonius vocat, apertissime ratio ostentat optimeque illustrât, qua
necessitate syntaxis cum declinationis disciplina coniungatur ita, ut
qui neglegat alterutram alteram non plane teneat.
a. Nonne natura — sive bene sive male intellecta — ducitur Sisenna
arbitratus „dicere debere patres familian/mquot; (Char. K. I 107; B. 137)?
De quo Char.: „et tamen ratio Sisennae — inquit — non est validaquot;,
alia eiusmodi exempla allegans, ut „praefecti alaequot;, ,,praefecti urbisquot;,
ille quidem consuetudine potius subnixus iusta proportione simul ad-
hibita. „Ubi autem superlatione utimur, non potest adici neque magis
neque valde, quoniam ipsa superlatio omnia significatquot; (Char. K. I
115; B. 147); ,,... non possum dicere ,,equus velocissimus equiquot;.
et re vera in re quae individua est servatur haec régula; si res illa
individua est naturaliter, servasquot; (Pomp. V 158).
Ex iis, quae rationabiliter de pronominibus disserit Priscianus, haec
tantum excerpamus (II 582): „et primae quidem personae possessivum
tam ad secundani quam ad tertiam transit personam, secundae vero
ad primam vel ad tertiam, ut „tuus sumquot;, ,,tuus estquot;; ipsa enim sese
possidere non potest, quomodo nec prima e.q.s.quot; De ordine verborum
naturali supra iam egimus (p. 61 sqq.).
Audi Priscianum (III 116): „ante verbum quoque necessario ponitur
nomen, quia agere et pati substantiae est proprium e.q.s.quot; i). Usu
venit, ut ratio ea naturae orationis proprias leges vincat, ut in con-
structionibus ad sententiam, quas dicere solemus. (Prisc. 111 201).
lam satis exemplorum. Etiamsi minus aperte quam in declinationibus
accidit syntaxeos fundamentum naturam esse pronuntiatur, non potest
Cf. jespersen Language- 356: „Then there is a growing tendency to
place the subject first,... the phenomenon must be founded in the very nature
of human thought e.q.s.quot;
dubitari quin ea grammaticorum sententia fuerit. Ipsas formas cpvoei
esse, formarum coniunctiones non item quis sibi persuadeat ? i)
b. Vel ipsum syntaxeos nomen, quae est ordinatio dictionum (Prisc.
Ill 108), indicat non temere ac fortuito verba conici, sed ita, ut har-
moniam consonantiamque quandam efficiant. Violât concentum ilium
soloecismus sive „oratio inconsequensquot; 2) (cf. supra p. 124). Prisc.
II 53 hisce verbis orationem définit „est ordinatio dictionum congrua
e.q.s.quot; Cf. imprimis Prisc. Ill 182 sq.: „quae sc. (partes orationis)
sunt igitur declinabiles, cum ex propriis figurationibus ad convenientes
supra dictorum numerorum vel generum vel casuum vel personarum
vel temporum conseqiientias 3) accipiuntur, orationis constructione, id
est dispositione, ad aptam coniunctionem ferri debent e.q.s.quot; Quare
,,si quis dicat ,,duo fratres, alter maior, alter minor estquot; vitium
facit e.q.s.quot; {o.l. 126). Unaquaeque régula aliquid rationis habet,
etiamsi neque e natura neque e cogitandi loquendive legibus originem
trahere videtur. Etenim „in dictionum ordinatione disceptamus rationem
contextus, utrum recta sit an non. nam si incongrua sit, soloecismum
faciet (Prisc. Ill 111). Atqui soloecismos consuetudinis praecepta
violare supra vidimus. Unaquaeque porro lingua idiomata sua habet
(cf. Char. K. 1 291; B. 379; K. 1 573; B. 450; praeterea IV 566; V
599; 631), quae detecta ostendunt non omnino subiectivam, ut aiunt,
rationem grammaticos fugisse. Nonnulla Diomedf.s (I 311) „vel licen-
tia ab antiquis vel proprietatc Latinae linguae dicta praeter consuetu-
dinem Graecorumquot; putat.
3.nbsp;Sicut in declinatione ita in syntaxi grammaticorum rationes haud
semper probabiles sunt putandae, quippe profectae e viliore sive logica
sive consuetudine loquendi. Etsi conceditur poëtis, nihilo minus schema
lexeos habetur „ordo verborum aliter quam debuit figuratus e.q.s.quot;
(Char. K. I 279; B. 368). Quid tandem illiciti proprie ibi inesse putant?
Prolepsis, zeugma, synlepsis e. s. forsitan contra eorum frigidam ratio-
nem peccare videantur, hypozeuxis, asyndeton, anadiplosis e. s. contra
consuetudinem vulgarem ac cotidianam.
4.nbsp;Quam similis sit analogia syntaxeos illi alteri ex aliis quoque
Quare „quintum tricensimuni annum dici sine coniuncfione vult Varro...
ipsa re cohacrentcquot; (Char. K. j 73; B. 92).
2) In declinationihus quoque consequentis nomen in usu est: Prisc. II 442
„coniugatio est consequens verborum declinatio e.q.s.quot; (± =z „systematisch quot;
„rcKelmatlgquot;).nbsp;\'
Sic Graece rô àv^iiulnv rfji (^vrrd^tœ,\' commemoratur (Af\'Oi.i Dysc 291
17 apud Liddeli. and Scott Lexicon - sy.ùvwuuhu).
Non sufficiens Georges Handwörterh.» (s.v.): „die Aufeinanderfolge,
-ocr page 132-rebus apparet. Et hic duplices probantur constructiones (Char. K. I
108; B. 138); non desunt differentiae (Char. K. 1 263; B. 348; cf.
Diom. I 394; saepe al.); erudita loquendi ratio opponitur indoctae
consuetudini (Diom. 1 395); auctoritas rationi (Prisc. 111 126; 164;
cf. IV 419); nonnumquam id quod minus ad rationis normam re-
spondet altera eiusdem generis re excusatur {„nec mirumquot; Prisc. III
277; cf. supra p. 101).
§ 19. Litterae et Elementa. i)
1.nbsp;Analogiam si recte in syntaxi quaesivimus, sive in dictionibus
ratione quadam ordinatis, haud absurdum fuerit in partibus quoque
dictionum investigare. Vel haec analogia est iudicanda, „quod, quem-
admodum literae apte coëuntes faciunt syllabas et syllabae dictiones,
sic et dictiones orationemquot; (Prisc. III 108).
Nunciam pauca de litteris (elementis), quas eo confidentius ad
analogiae doctrinam refero, quia „in libro analogiarumquot; tractatae
fuerunt a Caesare (cf. Pomp. V 108). Quamvis de syllabis quoque
rationabiliter disseri soleat, omissuri eas sumus ut minoris momenti
ad nostram disputationem.
2.nbsp;Natura ut in universa oratione ita in elementis litterisque magni
est facienda. Nempe est elementum „minima vis et indivisibilis materia
vocis articulatae vel uniuscuiusque rei initium a quo sumitur incremen-
tum et in quod resolviturquot; (Diom. I 421; cf. iam Varro X 55). Atqui
si vox ipsa est „aer ictusquot;, ut omnes fere Stoicis assentiuntur, quo-
modo elementa eius, quippe naturae particulae, analogiis careant? Sic
secum reputabit quisquis sequetur Reatinua\\ (cf. L. L. IX 30). Habent
elementa naturam suam: „quin etiam secundum naturam magis apud
nos has quinque litteras (vocalium se.) efferri quam apud Graecos
non est dubium iis qui aures habentquot; (Vel. L. VII 48). Unde simul
elucet litteras quoque qwoeiquot;) esse debere. Peculiarem vocalium na-
turam significat Probus(?) IV 222: „vocalis littera naturae deservit,
consonans positioni.quot; — Cf. praeterea quae supra adnotavimus de
litterari^m elementorumque cognatione (p. 69 sqq.).
In hac § conscribenda usus sum libro, quem scrip.sit 0. Froehde, Die
Anfangsgründe der Rom. Gramm. Leipz. 1892, p. 69 sqq. Ne in molestissimas
repetitiones incidamus, coniunctim elementa litterasque tractabimus.
2) Cf. Petr. Gram. Vlll 159 sqq.: „Littera dicitur similis esse infanti, quia
per varias aetates et per incrementa usque ad perfectam aetatem crescit. Sic
et littera, quae per syllabas et partes orationis usque ad integram et perfectam
orationem crescere videtur.quot;
Littera est „velut imago quaedam vocis literataequot; (Prisc. 11 6),
quod tamen cave sie interpreteris, quasi figuris soni depingantur:
indicantur tantummodo. Posteriora vero saecula hoc elementorum et
litterarum vinculo non contenta figuras sive linguae orisque habitum
imitantes fecerunt sive mystica ratione sunt interpretata i).
a.nbsp;Anonymus quidam Vlll 307: „Omnes vero litterae ad similitudi-
nem vocis characteras acceperunt. A aperto ore congruo solo spiritu
memoratur. B labris per spiritum impetu reclusis edicimus e.q.s.quot;
Similia apud Bilderdijkium nostrum inveniuntur, minus tamen nuga-
toria 2).
b.nbsp;Mystice alius quidam anonymus (Vlll 302) de a littera: „Duplex
eius quid significat? Significat duo testamenta: lex vêtus et nova.
Tres virgulae sunt, de quibus congregatur a. Quid significant ? Typum
trinitatis ostendunt e.q.s.quot; Testamenta illa in alphabeto misere exagi-
tantur. Cf. praeterea VIII 305 sqq. et VIII cxxxxiii sq. Notatu di-
gnum est quam similia sint ista Pythagoreum 3) mystico de Y littera
commento: „Y litteram Pythagoras Samius ad exemplum vitae humanae
primus formavit, cuius virgula subterior primam aetatem significat,
incertain quippe et quae adhuc se nec vitiis nec virtutibus dédit e.q.s.quot;
(VIII cxxxxiii). Quae alibi constitueramus iam confirmantur: et Pytha-
goreos rô cpvoei favisse et homines Christianos satis habuisse, si
Paganorum inventa Christiano induxissent colore. Ut saecularis gram-
matica litterarum inventionem Carmenti nymphae haud raro assignat,
sic Christiani tradunt quidam „quod spirante Domino Moyses litteras
adinvenit Hebraeorum e.q.s.quot; (cf. VIII lii) -i).
3. Analogia quaedam est sive ordinatio, quae et litterarum genera
constituât et quae cui litterae praemitti subiungive possit decernat.
a.nbsp;Praecedunt ordine vocales, quia „nullius litterae auxilio egent,
sed per se implent vocem e.q.s.quot; Pomp. V 100 (cf. ceteros locos
apud Froehdium). De semivocalibus Prisc. II 9 iudicat: „quantum
vincuntur a vocalibus, tantum superant mutas.quot;
b.nbsp;„De ordine litterarumquot; agit Prisc. II 37: „sunt igitur vocales
praepositivae aliis vocalibus subsequentibus e.q.s.quot; s). Cf. VIII 225:
„ ... litterae in alfabeto non sunt secundum ordinem, quia r post s
Cf. Dornseiff Das Alphabet in Mystik und Magie 1922.
2)nbsp;Dr R. A. Kollewijn Bilderdijk II 225.
3)nbsp;Quare Pythagorei litterarum figuris potissimum operam dederint vide apud
Dornseiffium o.l. 13sq.
4)nbsp;Cf. De Bonald Rech, philosoph. p. 160 sqq., qui Deum cum lege litteras
populo suo tradidisse credit.
0) Alium ordinem dicit III 115: „solet quaeri causa ordinis elementorum
quare a ante b et ceteraquot;.
De Analogianbsp;g
-ocr page 134-nisi interposita t nihil sonat, e.q.s.quot; (cf. supra p. 63). Multas régulas
coniungendarum litterarum posuit Prisc. 11 41 sqq., quas ex elemen-
torum natura proficisci veri simile est eum sibi persuasisse: „nam post
pt vel ct simul iunctas 1 non invenitur, ut ostendimus, ipsa soni natura
prohlbentequot; (43). De nominum extremis litteris v. Prob. Cath. IV
6 sqq., Prob.(?) IV 222 sqq. Scripserunt observationes in syllabas
Terent. Maur. VI 334 sqq., Terent. Scaur. VII 16 sqq.
Quibus ex rebus manifesto apparet, quam non careat analogiis ipsa
positio.
4. Denique neminem fugit elementorum et litterarum crebra con-
fusio, de qua cf. Prisc. 11 7; III 519.
Notiones tamen ambae manent, cum nostra aetate qui orationem
nil nisi sonum esse pro summa sapientia venditant, elementa tantum-
modo agnoscant, litteras vero ab imperio orationis quam longissime
seiungant.
§ 20. . Accentus 1).
1.nbsp;Hic quoque usque ad naturam est penetrandum. „Quem ad
modum corpus nostrum non potest esse sine anima, sic nec idlum
verbum nec ullus sermo sine accentu potest essequot; (Pomp. V 126).
[Serg.] IV 525: „scire autem oportet vocem, sicut omne corpus, tres
habere distantias, longitudinem altitudinem crassitudinem ... altitu-
dinem discernit accentus e.q.s.quot; 2). Denique Serv. IV 426: „invenimus
enim naturali ratione illam syllabam plus sonare, quae retinet accen-
tum e.q.s.quot;
Quem aliqua vox habet accentum secundum régulas, eum habet
naturaliter: „non naturaliter habet illa ultima syllaba (poné, ergô)
accentum, sed propter discretionemquot; (Pomp. V 131).
2.nbsp;Nam legibus parent, neque tantummodo ea ratione, qua dicitur
ipse accentus „certa lex et régulaquot; (Prisc. III 519; Aud. VII 357),
quae quidem regulae significatio supra p. 89 est memorata. Regularum
prima est haec: „unus autem sermo unum recipit accentum, vel acutum
vel circumflexumquot; (Serv. IV 426). Aliae deinde sequuntur de ac-
Locos hue pertinentes congessit Froehde 1.1. 34 sqq., cuius disputatio mihi
utilis fuit.
2) Dignum quod legatur varronis fr. 282 (Fun.) = fr. 84 G.-Sch. = [Serg.]
IV 529 sqq. Haec tantum excerpemus: ipsam naturam nihil facere totum, ubi
non sit medium; ...sic inter imam summamque vocem esse mediam, ibique
quam quaerimus prosodiamquot;, „(musicae) imago prosodiaquot;, et si quicquam aliud
ad analogiam pertinet illa ars (cf. L. L. V 46).
centuum locis et syllabarum longitudine vel brevitate, quae hac in
parte in censum veniati). Fiunt nonnulla „ad similitudinem Grae-
corumquot; (Prisc. III 33), quemadmodum in declinatione multa. Serv.
IV 436 consuetudinis Vitium regulis fretus emendat: „plerique accentum
in ultima syllaba ponunt, quando dicimus cuias; sed prave nam e.q.s.quot;
Sine dubio tonorum figurae naturales sunt habitae, quippe sylla-
barum qualitates apte imitantes. Cf. (Max.) Vict. VI 193 ceterosque
locos apud proehdium 46-\').
3. Tria sunt, quae régulas corrumpant: distinctio, discretio, pro-
nuntiatio (Pomp. V 130), quarum prima et secunda „differentiasquot; in
memoriam revocant, de quibus v. supra p. 119 sqq. „Pronuntiatioquot;
vero non eo nomine aut omnino non nominari debuit, siquidem „doc-
tusquequot; coll. c. „dóctusquot; magis confirmât régulas quam corrumpit.
Donat. IV 371 : „accentus in integris dictionibus observantur (de ea
voce cf. supra p. 91 sqq.), in interiectionibus et in peregrinis verbis et
in barbaris nominibus nulli certi sunt... sane Graeca verba Graecis
accentibus efferimusquot; 3) ostendit quam inter se similia sint prae-
cepta de accentibus et de deciinationibus proposita. Quae omnes
rationes nos adducunt, ut in hac quoque doctrina analogiam regnare
pro certo putemus.
§ 21. Latinitas.
Magna incommoda habet Latinitatis varia doctrina, partim quod
quousque quaeque Latinitas norma pertineat non facile est dictu,
partim quod deëst principium quod dicimus divisionis.
Definitionum duas species recenseamus.
1. Varronis quattuor modi famosissimi materiam orationis for-
mamque, analogiam et anomaliam, usum inde ab antiquissimis tem-
poribus comprobatum, usum populi recentiorem usumque auctorum
Froehde 41 sq.
-) Cf. Varro fr. 282 Fun., l. 112sqq.: „flc\'xa autem prosodia... notam habet
nomuu potestatique respondentemquot;.
u}nbsp;quot;nbsp;nominibus: „ergo quando corripiunt eam
^sc. a itteram) secundum Romanam consuetudinem, accentu quoque Latino
pronuntiatur e.q.s.quot;nbsp;^ i-«quot;inu
Cf. Lindsay Early Latin Vme 1922 p. 34: „But we need not believe them
(sc. the grammarians of the Empire) when they apply Greek laws to Latin and
tell us that iliaque was accented iliaque (like tuùtû rt)quot;. Equidem malim
credere hac quidem in re non délirasse grammaticos, quia paenultimae breves
accentum servare potuerunt, quem necessario habebant iongae
incuriose permiscent. Quae cuncta si quis ordine velit digerere, hoc
fere pacto fieri possit:
Materianbsp;Forma_
I natura (Il consuet. III auctor.) I déclin, rationalis II decl. irration.
a. consuet. b. auctor.
Materiae igitur iuxta naturam consuetudinem auctoritatemque sub-
iunximus, id quod Varro improbavisset fortasse, quamquam res et
ratio exigunt, siquidem et consuetudo et auctoritas verba quoque in-
novare amant. Quodsi non id voluit Varro atque prave consuetudinis
auctoritatisque potestatem ad declinationem limavit, qui iam locus
restât verbis Graecis, quae Latinos multa assumpsisse credit?
2.nbsp;Tres dicunt modos i) (Max.) Vict. VI 189 (= Audax VII 322,
Cod. Bern. 123, VIII xxxiv), qui rationem auctoiitatem, consuetudinem
commémorât, atque August. (V 494), qui paululum mutatis defini-
tionibus eadem affert nomina. Vix ausim diiudicare utrum eadem vêtus
divisio sit intellegenda atque supra (praeterquam quod et naturae
notionem consuetudo complectitur) an praestet auctoritatem et con-
suetudinem latius extendere, ita ut utraque cum alterius tum rationis
partem contineat, id quod haud raro fieri supra demonstratum est.
Utique Pompeii usus et ad constantem declinationem, ars non tantum-
modo ad régulas generales refertur, quandoquidem „infitquot; e. s. rectum
ordinem declinationis neque in usu neque in arte ostendere dicuntur
(V 232). Et August. V 495: „nam et participia — inquit — videntur
comparationem recipere, si loquendi consuetudo permittat vel hortetur
auctoritas e.q.s.quot; Rationem hic deësse putemus?
3.nbsp;Ad singula verba declinaüonesque limât Latinitatem Char. K.
I 266; B. 351, ubi barbarismos tantummodo contra morem Latinitatis
fieri tradit. Quod ita est intellegendum: cum vocabula et declinationum
regulae vel paradigmata colligi possint, syntaxeos leges magis recon-
ditas atque abstrusas deprehendere minus facile est factu. Ob id ipsum
in ea disciplina Romanorum grammatica noverca fuit. Serv. IV 431
Latinitatem refert ad coniuncta quoque verba.
1) Froehde o.l. 140 sq. Latinitatis quoque definitiones collegit. Adicere potuit
Pomp. V 232: „novimus enim sermonem latinum his rebus contineri, usu arte
auctoritatequot; et Serg. IV 562 (in caice pag.) : „omnis latinus sermo tribus rebus
tenetur usu arte auctoritate sqq.quot;
.....die vorliegende Schrift (ist) in jeder Zeile von der
Überzeugung getragen, dass Glauben und Wissenschaft
aufs engste zusammengehören, dass jener in dieser
sich aufzulösen, und dass mit der Weltanschauung
sich tatsächlich auch die Anschauung der ganzen Welt
in all ihren kleinsten Einzelheiten zu verändern hat.quot;
K. Vossler Posit, and Ideal. Heidelb. (1904) p. 5.
1.nbsp;Philosophandi necessitas.
Aliquantum viae progress! per aspera nonnunquam itinera respi-
ciendi studio capti, ut in uno conspectu iter dimensum consideremus,
priusquam id incipiamus et de rebus tractatis iudicium facere conemur
universe ac pro viribus, hoc praemittendum videtur, quod non semper
satis fuerit cogitatum, disciplinarnm aedificii fundamentum simulque
fastigium positum esse in piiilosophia. Nemo hodie antiquorum quidem
sententias ad philosophiam pertinentes in artibus cunctis quam inten-
tissime indagari improbat. Quotus quisque est, qui suum ipsius de
isdem rebus iudicium non minus ad sapientiam revocandum et per-
suaserit sibi et aliis confiteatur? Omnino tamen hoc fiat est necesse,
non quo quis minus sibi credat suave ipse infirmet, verum ut cuique
tribuat eandem philosophandi, id est dissentiendi, veniam. Haud raro
scilicet de grammaticis antiquis hodierni satis acerbe iudicant ita, ut
nemini addubitanda, recentiori eruditioni explorata certaque se pro-
mere arbitrentur, cum tamen ipsi, quod per se non est reprehendendum,
ut qui maxime proficiscantur a philosophia opinionibusque praeiudi-
catis. Nos paucis indicare conabimur quibus in rebus gravissimis phi-
losophia diicti grammatici aetatis nostrae veteres superasse sibi vide-
antur, deinde philosophandi cum libertate siunpta tum facta confessione
de analogiae disciplina ipsi quid sentiamus exponemus, simul inqui-
rentes num grammatici Christiani nova eaque meliora exprompserint.
2.nbsp;Hodierni.
a. Steinthal aliique i) Epicurum originem loquelae explicantem
1) Steinth. o.l. 318sqq. Christ-Schmid Griech. Litt.\'^ 2. 1 p. 2577. Philipp-
son Ph. W. S. 27 Juli 1929.
laudant, nec mirum, ut qui ad recentiorum de ea re sententias propius
accesserit. Hi quoque zó cpvoei amplecti solent humiliore sensu accep-
tum sive, Democriti assectatores seri, a materia potissimum profecti
(G. Baumanni); multo prius Condillac et Maupertuis), sive subnixi
doctrina pantheismi, quem vocant (Rousseau 2), Wilh. von Hum-
boldts), Steinthal 4), Renan s), Max. Müllerg), L. Noiré^),
Wilh. Wundts), alii). Hi omnes, aeque atque Epicurus, quique
praeterea de prima loquendi origine disputaverunt, quid habent aliud,
quo confidant in re tam abstrusa nisi philosophiam suam ? Quid de
vetustissima loquela sentias hinc pendet, quid sentias de homine
eiusque origine atque ortu 9).
b. Analogiae propugnatores reprehendunt Steinthal {o.l. 476 sqq.),
Kroll 10), alii quod rationis catenas sermoni inicientes analogiam non
contenti observasse superbe iubeant adhiberi normam, qua emendetur
consuetudo. Sine dubio omnis grammatica nostra ab eiusmodi severi-
tate quam maxime abhorret. Num propter quicquam aliud nisi huius
saeculi philosophiam utcumque existimandam ? Vincula nempe omnino
haec aetas licentiae amantissima odit haud facile normas immutabiles
agnoscens. Evolutionis quam vocant dogma cum multas in artes pene-
traverit, quae hodie leges valent sunt inprimis naturales sive eiusmodi,
quibus resisti non magis queat quam antiquorum fato.
Quod ad orationem attinet, post Guilielmum ab Humboldt potius
èvégyeia quam êgyov existimari solita vel propter id ipsum (latissime
patens, natum ex ea philosophia, quae z6 fieri rö esse anteponat)
liberior est facta constantiae magna parte amissa. Sequitur ut multi
historiae auctoritatem aspernentur, ut Fr. Schürrh): „Für den un-
serer Zeit eigenen ungemessenen Schöpferdrang ist historische Tra-
Ursprung und Wachstum der Sprache 1913.
2)nbsp;Essai sur l\'Origine des Langues Oeuvres Compl. Paris 1826 p. 110—125.
3)nbsp;Die Sprachphilos. Werke 1884,
quot;») Der Urspr. der Sprache im Zusammenh. mit d. letzten Fragen alles Wis-
sens^ 1888.
De l\'Origine du Langagequot;^ 1864.
0) Lectures 1861.
Der Ursprung der Sprache 1877.
8) Die Sprache^ II (1922) 631 sqq.
quot;) „Entscheidend für die prinzipielle Einstellung des Sprachforschers, für
seine Auffassung von den Aufgaben der Sprachforschung, ist, wie oft genug
betont wurde, seine Auffassung vom Wesen der Sprache, bezw. vom Orund-
problem des Sprachursprungsquot; (Fr. SchÜrr Sprachw. u. Zeitgeist^ 1925 p. 83).
10) Stud. 88 sqq. Vide 890 „Die uns sehr verständig vorkommende Forderung
keine Norm (die Analogie) anzuwenden, sondern den allgemeinen Sprachge-
brauch durch Beobachtung festzustellen, e.q.s.quot;
quot;) O.L p. 23.
-ocr page 139-dition jeder Art eine unerträgliche Fesselquot;. Plerumque vero historiae
cursui nunquam obstandum proclamant, quasi fatalis sit, neque con-
servandi corrigendive patrii sermonis munus suscipiunt.
Logica ab omnibus fere est deserta, quotquot sunt genera grammati-
corum. Qui psyclwlogicam, ut aiunt, viam ingrediuntur, zw (pvoei
illi quidem dediti sunt, verumtamen to aazà ii]v qrvoiv, in quo totius
grammaticae antiquae cardo versatur, pernegant. Omnem curam atque
operam in eo ponunt, ut orationis naturam proprietatemque non e
cogitandi legibus rerumque natura ducant, sed ex animo humanoi).
Géoiç sociologica non magis rationi favet omnia summa quasi pacto
et convento liominum tribuens, quod tamen, multo subtilius quam
fecerat doctrina vetusta, sine consilio fieri statuunt. Sceptici qualis
Mauthner hac quidem in re faciunt cum ea parte, quam praeclare
tuetur K. Vossler („Sein Sprechen ist individuelle Tätigkeit seines
auf Erkenntnis des Individuellen gerichteten Vermögens: Phantasie,
Intuition, ästhetische Schöpfung, und enthält auch nicht das leiseste
logische Element) 2). Quid, si nihilominus rationabiliter oratio tractari
potest? Ne qui logicae locus concedatur, ordo et constantia sermonis
comparatur cum iis, quae gignit natura, „durchaus zweckmässigen
und doch keines Zwecks sich bewussten organischen Bildungenquot; 3).
Quare interpretatio rationalis utilis illa quidem fuerit, sed neque na-
turam orationis patefaciat, neque rerum ipsarum, de quibus agitur,
yéveaiv^). Quin fit, ut ipsae regulae, quas antiqua grammatica ut
summae sapientiae artificium caputque rerum laudet, deficienti attri-
buantur facultati loquendi: „Das Defizit in der Sprachbegabung, die
Grenze der geistigen Individualität, erklärten wir, sei der wahre
Grund für das Zustandekommen von sprachlichen Konventionen, von
Sprachgemeinschaft und Sprachregel. Es ist kein Minus, keine negative
Kraft, sondern gar keine Kraft: Nichts !quot;c). Novimus quantopere ve-
tustas amplexata sit differentias et discrimina, ut analogiae comités;
hodie grammaticus nobilis innumeris unius verbi Britannici q. e. „cutquot;
sensibus enumeratis „compare — inquit — with this the old languages
Ingenuose cam causam egit jAC. v. Ginneken Principes de Linguistique
psychologique 1907. Postmodo aliam viam ingressus plus tribuit rationi aliisque
normis. V. et alia et De Oorzaken der Taalveranderingen Mededeel. K. Ak. v.
VV. Letterk. (1925) 59 A.
Psycliologica et sociologica ratio persaepe coniunguntur quamvis minus inter
se concordent. ei\'icurus iam quodammodo ambas rationes coagmentaverat.
2)nbsp;Positiv, und Ideal. Heidelb. (1904) p. 29.
3)nbsp;Wundt Die Spr. IM 113.
4)nbsp;Cf. Wundt o.l. 494. Humb. Verschiedenh. 41: „Das Zerschlagen in Wörter
und Regeln ist nur ein todtes Machwerk wissenschaftlicher Gliederungquot;.
0) Vossler 0. l. 89.
-ocr page 140-with their separate forms for different tenses, moods, numbers and
persons; ... and you will admire the economy of the living tonguequot; i).
Alii orationis luxuriam accusant, quatenus copia nominum, formarum,
constructionum idem fere valentium1 sit onerata: „So unvermeidlich
aber die Entstehung eines solchen Überflusses ist, so wenig ist er
imstande, sich auf die Dauer zu erhalten. Die Sprache ist allem Luxus
abholdquot;^). „Toute langue est embarrassée d\'une pléthore de syno-
nymes inutilesquot; 3). Eodem pertinet, quod multis doctis et indoctis
sermonis nostratis casus neglegendi videntur.
Nullaene igitur virtutes quaeruntur? Immo vero perspicuiias, „die
Hauptbedingung der Sprachequot; 4), et utilitas^). Et psychologorum
omnis generis cohors, qui quidem grammaticae operam dent, praeter
commoditatem alia expetunt magis ad intimos cordis sensus et volup-
tatem animi pertinentia, ita tamen ut homini cuncta serviant^).
Sociologicam rationem secuti haud raro omnem sermoni veram elegan-
tiam detrahunt, quippe meris signis symbolisve constanti, comparando
cum charta, quam monetarii signaverint. Quid pertinet ad Moeojç
illius cultores norma pulchritudinis ? Quid honestatis pudorisvc ? Nul-
lum nomen per se turpe putant vel impurum\'^).
Contra veteres oboediendum et aliis legibus et rationi certo sibi
persuaserunt, quae et utilitatem quidem affert, sed ipsa est summa
lex, immutabilis, posita in natura rerum. Cum ea re coniunctum est,
quod una voce universi fere grammaticae antiquae (magnaeque parti
recentioris) obiectant illos scilicet non germanam scientiam coluisse,
illis linguarum studium non ultimum propositum fuisse per se expe-
tendum, verum adiumentum tantummodo ad orationem melius utendam
explicandamve 8). Eius autem grammaticae vestigia multa saecula
pressit philologia recentiorum, donec nova orta est doctrina, quae
„Sprachwissenschaftquot;, „linguistiquequot; vel simili nomine dicta, cum
sorore aliquantum temporis rixata diebus nostris pacem componit.
Illud tamen, quo inter se disciplinae istae distabant, non magis ad
provincias diversas pertinebat quam ad sententias de natura sermonis
illic magis antiquas, hic novas e nova sapientia manantesi). Quam
ob rem ita tantum philologiae cum illa altera gratia esse poterit, si
funditus mutata matrem eiuraverit.
An dubitemus adhuc fidene ac philosophia quadam nitatur novum
hoe linguarum studium ? Disciplinae eius historia ea est, quae omnem
dubitationem tollat. Natam esse e Romanticorum, qui dicuntur, sen-
tentiis, quos tamen philosophiae se dedidisse est consentaneum, nemo
quod sciam, negat. Grimm2)^ Herders), Humboldt4) aliique non
solum similitudinibus physicis, quibus orationem cum arbore vel cor-
pore crescente, florente, senescente comparant, verum insigni pan-
theism! nota, qua opera eorum distinguuntur, satis declarant, cuius
sint ingenii disciplinaeque. Neoygafi^auHCÓv qui eos sunt secuti
ieiunitas, docentium fati cuiusdam necessitate omnia in oratione fieri,
ita ut homines ipsi nihil sentiant, nihil voluntate immutent, neque
progredi historiam linguarum neque inclinari, tam manifesto ad eius
aetatis indolem est revocanda, ut verissime Vossler: „Man kann nicht,
ohne ein Wirrkopf zu sein, in der Philologie an Lautgesetze glauben
und in der Philosophie auf dem Standpunkt des kritischen Idealismus
stehenquot; s).
Denique qui hodie sive xi]v rpv^tp\' quot;) sive societatem hominum
ultimam originem summumque loquelae finem arbitrantur profecto non
usu rerum ducuntur merisque factorum observationibus, verum pro-
ficiscuntur a fide quadam et opinionibus praeiudicatis. „Zu den Welt-
anschauungskämpfen, deren Stätte die neue Philosophie wie die neue
Kunst ist, muss die Wissenschaft unweigerlich Stellung nehmenquot;.
Astipulamur ei sententiae Frederici Schürr, quam apte illustrât
libello supra allato p. 3 et passim, dignissimoque qui legatur, quod
et qua necessitate Bergsonii philosophia et qua aliae sectae cum hac
disciplina coniungantur certissimis argumentis edocet.
3. Judicium nostrum.
Quodsi cum linguarum studium tum iudicium de antiqua disciplina
quod fit haud alienum est a fundamento sapientiae, nos quidem quin
ipsi quoque subiective, ut aiunt, disputaturi simus nullo modo dubi-
tamus, ita ut omnino is tantummodo nobiscum consentire possit, qui
eadem confiteatur dogmata.
Et quidem, ut Ioannis Calvini sectator, credo Scripturae Sacrae
revelationem nobis lucernam pedi, itineri lucem esse datam (Ps.
119 105), necessariam dignamque absoluta fide, non solum ad pie-
tatem animi, verum ad omnem vitam cunctaque litterarum studia.
Sententias supra adumbratas minus impugno quam non sequor doc-
tissimorum virorum auctoritati praeferens non meum ingenium verum
fidem Codicis.
Docet ille propter superbiam humanam a Deo linguarum confusione
facta integram orationem, quae ab Adamo tradita omnium esset,
perisse. Praeterea peccatis nostris cuncta vitae instituta moresque
corruptos corrumpi pergere, quamquam divina nobis gratia influât
gravissima damna resarciens reparansque.
Credimus igitur discessione semel facta novas semper linguas na-
scentes quadam ex parte cum numini divino probatas, tum saluti esse
generi humano, ut quae promant et augeant varias multiplicesque
gentium diversarum facultates. Tantum autem absit, ut cursui rerum
omnia neglegenter debeant permitti, ut potius in unaquaque lingua
summo opere unitas sit expetenda — quippe sermo, antiquitus omnes
coniungens, ad consociandos non divellendos homines datus est — ut
honesta decoraque omnimodo sint praeferenda turpibus abiectisve —
laedunt enim haec linguarum quoque Dominum — ut aequabilitas,
constantia, ratio magna cum cura sint conservandae colendaeque —
praeclarissima munera eius Dei, cuius xaQaitxr]Q rijg vnooxâaeoiç
appellatur V AOWS^), quique hominem finxerit in suam effigiem.
Tali doctrina, summatim hoc loco ponenda, subnixi multa nos
quidem admiramur in Romanorum grammatica, quae haec recentior
deseruit: oratione voluisse eos rerum naturam imitari, prae veritate
omnes res plerumque postputasse, cohibuisse anomalias, indagasse
ordinem rationemque sermonis, decori studuisse omnisque generis
elegantiis, ut qui stabiles ratasque normas novissent, non ex hominum
commoditatibus pendentes. Admiratio autem studii illius nobilis altique
quamvis sincera non impedit, quin alia eaque gravissima antiquitati
non crimini dare haud possimus.
a.nbsp;Inventa et excogitata sit oratio? Immo a Creatore eodemque
linguarum omnipotenti Confusore. Is gradus et aetates quoque cuius-
que linguae moderatur hominum loquentium opera usus, qua praeclara
sua artificia condat. Dimidiatam ergo veritatem et antiqui et hodierni
obtinuisse mihi videntur, quoad numinis, qualecumque est, rationem
habent illi magis homines ad divinum fastigium extollentes, h\' vero
Deum prementes usque ad humilitatem nostram, utrique monismum
amplexati. Rectissimae multae „rationesquot; illorum, dummodo conce-
damus his non loquentium genera eas machinata esse. Verissime cum
Quintiliano de analogia hi possint dicere: „inventa est, postquam
loquebanturquot; (I 6. 16), modo ne adiciatur (/./.): „Itaque non ratione
nititur, sed exemplo, nec lex est loquendi, sed observatio sqq.quot; i)-
Si verbis antiquis est utendum: primitivum sermonem (pvasi sive
xard n)v tpvoiv censemus, ita tamen ut simul fuerit ûéoei divina. Neque
deërat altera illa q)voiç — nequibat Adamus non uti dementis orationis,
quae Deus dederat neque âéaiç humana, siquidem nomina certa
invenit auctor generis huniani.
b.nbsp;Cognitionis humanae, quam a divina vel recta ratione non
discernunt, naturam prave interpretati veteres subiectivam rationem
tantum non ignorant 2). Hinc maxime id efficitur, quod neque pro
mensura humana cum rerum naturam nos novisse tum\'cogitata eloqui
neque variis modis (ut a nocentibus) bene fieri cognitum atque perspec-
tum habent. Quanta iactatio in definitionibus ac veriloquiis! Quam male
ad exemplar unum omnes linguas fingere voluissent, sermone barba-
rorum spreto Graecorum praesertim auctoritatem vénérantes ! Confi-
dentiam pristinam non minus quam huius aetatis diffidentiam veriti
nos in orationis thesauris multam sapientiam credimus esse depositam,
qua, ut homunciones, aliquantum iustae notitionis possimus habere
naturae rerum 3). Nec nos parvi facimus grammatica praecepta, quasi
in diversis linguis dissimillima nihil fere pertineant ad sentiendi cogi-
tandique leges i), verum ubique agnoscimus eandem rationem quamvis
forma ac praestantia multum variantem. Denique antiquum sermonis
cotidiani illitteratique fastidium improbantes in omni oratione aliquid
saltem muneris caelestis dispicimus. Veterum superbiam quominus
sequamur haec quoque res gravissima impedit:
c.nbsp;infirmitatis nequitiaeque humanae non plane antiqui ignari tamen
summam virium et facultatum generi nostro mansisse putant. Sequitur,
ut grammatici integram maximam partem orationis naturam arbitrentur
neque habentes quomodo linguarum divisionem neque quomodo ano-
maliam, quae non semper dissimulari potest, apte explicent.
Non eodem audaciae progressi atque horum temporum vv. dd. ei,
qui naturae nostrae corruptionem infitiati cuncta naturalia, proba,
légitima existiment, antiqui variis rationibus potius conspectum ano-
maliae adimere conantur aut culpa eam liberare. Quot modis ratio
vexetur doctrinae muniendae causa longum est dicere. lis exemplis,
quae supra passim leguntur, pauca tantummodo addentur. „Pro-
consulquot; rationabilius crcditur quam „proconsulequot;, quoniam alLoquin
„debes dicere et procuratorequot; ([Serg.] IV 499). Inchoativum dicitur
perfectum habere nequire, quia nihil aliud sit nisi quod inchoet (o. /.
506). „Si enim optativus modus dicitur ab eo quod optet, praesentia,
id est quae habemus, optare non possumusquot; (o. I. 509). Cf. praeterea
11 81. Tali rationis abusu et eiusmodi fraude animi vacat saltem
grammatica recentior. Veteres autem vix habebant quo modo et analo-
giae doctrinam servarent et parcerent stricto iure carenti consuetudini.
Nos quidem inconstantia nulla dissimulata quae, historia quasi signata,
inveteraverunt ea divina lege confirmata censemus anomalias novas,
quam latissimo sensu acceptas, ut possumus arcentes. Ea quae videri
potest discrepantia (posita in Dei voluntate duplici praecipientc et
decretiva) neque cum antiquo nionismo convenit neque cum hodierno.
d.nbsp;Perverse scilicet de historia veteres, cuius bonam partem con-
suetudinem saepe vocatam contra fas iuribus suis privant, quasi sit
hostis importunus ac praepotens, quem patiamur sit necesse. A numine
divino administrari quaecumque fiunt minime inter eos constabat, ne
Zenonis quidem discipulis: „So herrscht in der Stoa eine lebhafte,
allerdings selten eingestandene Tendenz zu demselben Gottesglauben,
den J. St. Mill hegte, indem er erklärte: „Allmacht kann daher auf
Grund der natürlichen Theologie nicht vom Schöpfer ausgesagt
werdenquot; 2). Quare et in sermonis historia quae invaluerunt contra
rationem vere légitima agnoscere non solent. Inde nimium nonnunquam
ineptumque emendandi studium; inde nimia grammaticorum ac ser-
monis eruditi auctoritas. Haud sane melius vero m. q. s. qui hodie aut
historiam spernunt aut inertes omnia ei permittunt.
e. Auctoritati iusto plus antiqui tribuunt, neque in grammatica sola,
hac quoque in parte hodiernis quam maxime oppositi. Neutri, si quid
Video, quid Deus per homines efficiat recte perspexerunt, illi quidem
consuetudinem despicientes, hi summorum virorum iudicium usumque
loquendi non satis observantes. Vitanda fuerit cum vetusta aQioxoxQaxia
tum Ô7]^ioHQazia nova. Perniciosior tamen haec ut licentiae plena.
Quis enim veterum impotenti dominatione, a Varrone poëtis concessa,
uti ausus sit? At hodie spurcissima quaeque scribuntur.
4. De grammatica Cliristianorum.
Ea nos Sacrae Scriptiirac doctrina confisi. Hic rogat quis: quid de
grammaticis, qui religionem Christianam crebri profitebantur ?
a. Numquid religio Christiana mutavit, an quae vestigia eius passim
frequenterque offendimus obiter modo visitasse eam grammaticae pro-
vinciam ostendunt? Admodum pauca, quae quidem sint graviora
nomina propria commemorata neglego — ex Codice Sacra esse hausta
est, quod mireris. Altissimam illam quaestionem, quomodo simul una
possit esse oratio et plurifariani discerpta grammatici Christiani, etsi
multo melius quam doctores Pagani solvere potuerunt, non serio
dataque opera tractasse videntur. Commemoratur divulsus sermo tur-
rim Babylonicam aedificantium i), sed quid cognitio ista praestet ad
iudicium de rö (pvaei et xß êéaei, de analogia et anomalia faciendum
frustra rogamus. Illi non perspiciunt, si propter hominum peccata
lingua illa splendidissima perfectaque, qua Paradisi cultores sapientes
et integri erant usi, disiecta vel transfigurata est in linguas plures,
nullo modo istas omni ex parte posse „secundum naturamquot; conforma-
tas esse. Non intellegunt loquelam nostram, ut omnia humana, cor-
ruptam, vitiatam esse putandam, si quidem Scripturae Divinae fides
est habenda. Immo vero xö lt;pvoEi confirmare potius quam infirmare
videntur. Accidentia partium orationis e natura creaturarum ducunt (cf.
supra p. 71); de similitudine litterae atque aetatis hominum cf. supra
p. 128 2. Augustinus „verbumquot; quasi e verum boando contractum intel-
legi minime vetat (Varro fr. 265 F.; 130 G.-Sch.). Defenditur Donatus
metaphysicis rationibus, quas ille legens subrisisset, ut opinor (VIII
208; cf. supra p. 62). Eadem fere ratione VIII 253, ubi natura exae-
quatur cum Deo, atque id quidem, cum de hominis creatura agatur !
Vide praeterea supra p. 64. Natura arti opponitur — non eodem
prorsus modo atque fecerat Varro — hisce verbis: „Naturalior est
in vocibus simplicitatis ostensio, quia, quando mundi elementa facta
sunt, primitus simplicibus nominibus usi sunt, postea autem per artem
voces conpositae factae sunt e.q.s.quot; (VIII 85). Quid iam distat vir
perfectus atque sanctus, quem Dei manus crearat, ab imperitis istis
impositoribus Varronis? Denique aequo animo philosophiam saecu-
larem conglutinant cum fidei suae doctrina quamvis ab ista abhor-
rente i). Clemens (5) simpliciter Litteras Sacras per tres philosophiae
partes distribuit Canticum Canticorum euangeliaque subiungens logicae.
Optime comparari possunt quae de fidei Christianae propugnatoribus
scribit Barth: „bei allen Apologeten bilden die stoischen Lehren fast
allein, nur wenig mit den platonischen vermischt 2), einen gewissen
Untergrund des vernünftigen, auf dem sich das Übervernünftige des
Glaubens erhebtquot; 3). Quamquam hoc non deëst quidem, sed ut in stu-
diis a religione quodammodo remotis magis hic illic adiectum invenitur.
Id ipsum, quod novum in grammaticam invehitur, cuius est modi?
b. Vulgatam quam vocant Codicis Sacri translationem a Spiritu
Sancto, quasi summae auctoritatis scriptore, integerrima Latinitate
esse compositam nonnulli credunt ita, ut ipsius Donati praecepta prae
eloquentia illius levia sint putanda (VIII civ; 180; Cassiod. VIII 215:
„mihi quoque durum videtur, vitia dicere quae auctorum exemplis
et maxime legis divinae auctoritate firmanturquot;). Ea quoque res, cuius
inanitatem arguere supersedeo, non multum novi affert, quatenus
auctoritatis venerationem nonnisi in alios „auctoresquot; transfert). Hinc
tamen quasi certamen grammaticorum auctorumque nascitur, quale
saecula superiora non viderant, propterea quod ipsi artium latores
auctoritatibus usi erant et subnixi. Auctoritas autem ipsa gravis,
multo valentior jacta Scripturae nomine sancto, grammaticae
gratiam non imminuere non poterat. Quae prius propter „artaquot;
breviaque praecepta summo honore affici solebat, iam eam ut
„angustam et artam artemquot; spernunt — etymologiae vi immu-
tata — extollentes „rhetoricam amplissimam latitudinemquot; Spiritus-
que Sancti libertatem (Vlll 180). lam prius scriptores ecclesiastici
talia protulerant. E Gregorio Magno (ep. 5, 53a p. 357, 33 E.—H.)
haec affert Schanz: „ipsam loquendi artem... servare despexi.
nam sicut huius quoque epistolae tenor enuntiat, non metacismi
[myotacismi?] collisionem fugio, non barbarismi confusionem devito,
situs [hiatus?] modosque [motusque] et praepositionum casus servare
contemno, quia indignum vehementer existimo, ut verba caelestis
oraculi restringam sub regulis Donati. neque enim haec ab ullis inter-
pretibus in scripturae sacrae auctoritate servata suntquot; i). Atque
Arnobius Adv. Nationes I 59 ea via ad Scepticorum anomaliam de-
fertur: „nullus sermo natura est integer, vitiosus similiter nullusquot;. Pro
eo, ut saecularis sapientia accurate perlustretur, quod sit pravum
recidatur, retineantur utilia, pro eo cuncta bona atque mala temere
abiciuntur. August. Conf. I 18, 29 inter se opponit „pacta litterarum
et syllabarum accepta a prioribus locutoribusquot; et „a (Deo) accepta
aeterna pacta perpetuae salutisquot;. Eo modo et ratio et historia indi-
gnissime spernuntur. Aeque peccabant qui Christiani Euhemeri doctrina
vili abiectaque assumpta neglegebant quae in religione Paganorum
antiqua e nobiliore quodam impetu animorum erant nata.
c.nbsp;Oriuntur deinde commenticiae quaedam narratiunculae de litteris
ante diluvium ab Enoch inventis, de duabus columnis inscriptis, de
Hebraeorum litterarum repertore Moyse, de lingua Hebraica omnium
linguarum et litterarum matre, quaeque plura ex eo genere expositione
vix sunt digna (Cf. Vlll xxiv, xxxviii, 221).
d.nbsp;Singula verba constructionesve mira enodantur explanatione, quo
ex numero affero „luppiter Optimus Maximusquot; (Euhemeri philoso-
phiae ope illustratur VIII ccxivsq.); „monilequot; („dicitur a monendo,
eo quod moneat mentem mulieris subditam esse debere viro suoquot; VIII
239); „feriaequot; („a fando, quia deus in creatione mundi dixit: „fiat
fiatquot; VIII 241). Ad syntaxin pertinet (Asper VIII 59): „quoties
ad bonam partem gressus dirigitur, ponitur in ablativo casu, sicut
dictum est: „Benedictus qui venit in nomine Donn\'ni.quot;
e.nbsp;Illud tamen doctrinae Christianae acceptum est referendum, quod
-ocr page 148-ingénia doctorum prius per diversas artes liberales quasi divisa iam
eo extollit, unde cuncta concurrentia videant ad cognitionem laudemque
unici Dei. In sublimi illo et excelso despectu, quo neque polytheismi,
ut aiunt, neque pantheismi ministri unquam escendere possunt, vive-
scunt calescuntque studia cuncta, ex ipsis hominum cordibus efflores-
centia, reperitur unitas animi, mundi cohaerentia, vinculum quo scientia
cum religione copulatur, imbuuntur denique animi confessorum ingenti
admiratione et amore Creatoris eiusdemque Fontis Sapientiae. Longior
quam ut exscribatur exstat Papiae quidam locus (Vlll CLXxixsq.),
quo nihil sit aptius ad novum illum spiritum pietatemque cognoscen-
dam, flagrantem desiderio sapientiae aeternae et purae. Et de aliis
rebus et de opera orthographiae navata propter Codicem Sacrum
dicitur: „Haec ergo procurata sunt, ut milites Christi certissimis signis
admoniti ad opus exercendum divinum quasi tubis clangentibus evo-
centurquot; (VIII cxxxxin). Cf. Agroec. VII 113: „hoe est vere summum
dei sacerdotem esse, commissos sibi homines, ut ipsi dicitis, et secun-
dum spiritum imbuere et secundum litteram perdocere;quot; cf. praeterea
VII 210. De suo opere Petrus Grammaticus:
„Hoe opus, exiguo quod cernis tramite, lector,
lam Petrus Domini fecit amore sui.quot; (Vlll 159)
Simul tamen mysticum quiddam irrepere potest, quemadmodum
manifestum est ex otiosis de alphabeto alucinationibus. Denique re-
ligio Christiana magis mentibus animisque grammaticorum profuit
quam ipsi grammaticae et quaestionibus gravissimis pertractandis.
PRAEFATIO.......................7
CAPUT I. DE M. TER. VARRONE..................9
^ § 1. De Analogiae Fundamento..................9
1.nbsp;Declinatio naturalis........................9
2.nbsp;Natura fundamentum......................10
3.nbsp;Fragm. 115 (G.-Sch.; = 268 Fun.)............11
4.nbsp;Discrepantiae quaedam, quae videntur..........14
2.nbsp;De Analogiae Forma........................15
1.nbsp;„Ipse eius rei formam exponam.quot; (XI). . . .nbsp;15
2.nbsp;Analogia. Pro portione....................16
3.nbsp;Ratio................................18
4.nbsp;Similitudo et dissimilitudo .........nbsp;19
5.nbsp;Analogia artis.............21
3.nbsp;De Analogiae Usu............22
4.nbsp;De Anomalia..............24
1.nbsp;Impositionis anomalia...........24
2.nbsp;Impositionis analogia...........28
3.nbsp;Declinatio voluntaria; declinatio naturalis ....nbsp;29
4.nbsp;Impositio...............31
5.nbsp;Consuetudo ..............32
6.nbsp;Utilitas...............33
7.nbsp;Anomaliae infitiatio...........35
5.nbsp;De ratione, qvae intercedit inter philosophos, im-
primis Stoicos, atqve Varronem.......36
1.nbsp;Chrysippi anomalia; quo modo intelligenda ...nbsp;36
2.nbsp;Chrysippi anomalia; quo modo explicanda ....nbsp;39
3.nbsp;Analogiae doctrina et philosophia Stoicorum ...nbsp;41
4.nbsp;L. Aelius Stilo.............43
5.nbsp;Scipionis circulus............45
6.nbsp;Sceptici...............48
7.nbsp;Epicurei...............49
8.nbsp;Pythagorei..............52
Dt Analogia
-ocr page 150-§ 6. Judicium................53
CAPUT II. DE POSTERIORIBUS GRAMMATICIS . . .nbsp;57
1.nbsp;Natura rerum, orationis fundamentum.....57
2.nbsp;Natura loquelae auctor..........63
3.nbsp;Natura arti opposita...........65
4.nbsp;Natura orationis............68
2.nbsp;Analogia ...............73
1.nbsp;Definitio...............73
2.nbsp;Analogia positionis...........75
3.nbsp;Analogia quomodo sit orta.........76
4.nbsp;Analogiae gradus............77
5.nbsp;Analogia mutationum...........77
6.nbsp;Analogia = orthographia.........77
3.nbsp;Ratio .................79
4.nbsp;Regula................86
5.nbsp;Rectus............... .nbsp;89
6.nbsp;Observare (Observatio)..Servare.......91
7.nbsp;necessitas...............93
8.nbsp;Debere......................95
9.nbsp;Analogiarum Conflictio. Ius. „Posse diciquot; ...nbsp;96
10.nbsp;Anomalia. Inaequalitas..........98
11.nbsp;Consuetudo. Usus............102
12.nbsp;Auctoritas ..............108
13.nbsp;Vetustas (Veteres. Antiquitas. Antiqui) . . . .nbsp;Ill
14.nbsp;Euphonia (Suavitas. Sonoritas. Vocalitas). ...nbsp;112
15.nbsp;Brevitas................118
16.nbsp;Differentiae...............119
17.nbsp;Barbarismus. Soloecismus.........121
18.nbsp;Syntaxis ...... .........125
19.nbsp;Litterae et Elementa ...........nbsp;128
20.nbsp;Accentus . . . . . . . . . • ... . .nbsp;130
21.nbsp;Latinitas . . . ............131
t
CAPUT m. CONCLUSIO ............nbsp;133
1.nbsp;Philosophandi necessitas....... ...nbsp;133
2.nbsp;Hodierni........!.. . . . .nbsp;133
3.nbsp;Iudicium nostrum . . . . . . . . . . . .nbsp;138
4.nbsp;De grammatica Christianorum...... . .nbsp;141
-ocr page 151-(lUXTA LIBRI CONSPECTUM CONSULTANDUS).
Analogia (cf. ratio): defin. triplex
22 sqq.
—nbsp;severior et reniissior 15, 23, 28, 54,
74 sq..
—nbsp;rationes analogiae 18, 74 sq.
—nbsp;duplex, quadruplex 16.
—nbsp;„falsaquot; 70 sq.
—nbsp;quomodo orta 9, 64 sq., 67 68,
76 sq., III, 139.
—nbsp;captiosa defensio 36, 53 sqq., 60, 64,
140. Cf. anomalia.
—nbsp;rerum 11, 17 4, 18, 58, 120.
—nbsp;artis IIa, 18, 21 sq., 54.
—nbsp;naturae 10.sq., 17.
—nbsp;impositionis I4,28sq.,66sq.,74sqq.,
99, 102, 130 sq.
—nbsp;etymologiae, derivationis, composi-
tionis 12 sq., 13 2, 19, 29, 65, 74 sq.,
761, 78.
—nbsp;syntaxeos 19, 74, 76, 79, 81, 124 sqq.
—nbsp;orthographiae 74.
—nbsp;accentuum 131.
—nbsp;litterarum 128 sqq.
—nbsp;iuris prudentiae 97.
Anomalia cxcusata 73, 83, 86, 861, 94,
96, 100 sqq., 102, 117, 120, 128,
140. Cf. analogiae captiosa defensio.
Auctoritas Gnp. Quint.) 13 2. Eius
nomen consuetudini datum 108 sq.
Barbarac linguae 14 i, 68.
Barbarismorum et soloecismorum doc-
trina confusa 121 sqq.
Barbarolexis 123 sq.
Brevitas (duplex) 49, 51, 118.
Cacenphata 110 2. 142 1.
Cognatio (adfinitas) verborum, tem-
porum, elementorum 69 sq.
—nbsp;rerum 10. Cf. 69.
Consuetudo recta et vitiosa 33, 35,
102 sqq.
—nbsp;tyranna 22, 104, 140.
—nbsp;quousque sequenda 22 sq. Cf. eu-
phonia.
—nbsp;et syntaxis 124 sq.
—nbsp;(ap. Caprum) 102«, (ap. Quint.)
13 2.
Deficientia 10, 36, 60.
—nbsp;et anomala 99 sq.
—nbsp;nemo e.\\pleta vult 105.
Definitio 58, 59.
Differentiae (discrimina) 11, 17 4, 20,
20 2, 102, 119 sqq., 128, 131, 135.
—nbsp;facticiae 120 sq.
„differentiae causaquot; 86, 94, 101, 120.
Dissimilitudo (duplex) 20 sq., 53.
Duplices formae probatae 98, cf. 128.
\'EXXr]vicrfj.bq 41, 44 sq.
Etymologia 58, 581, 2, 59, 79, 84, 90,
103, 104.1. Cf. analogia.
—nbsp;prave adhibita 58, 761, 2.
Euphonia 72 sq., 85 sqq., 97, 123.
—nbsp;et consuet. 113 sq.
Fortunae casus 73.
Fundamentum (ap. Varronem duplici
sensu) 10, 14.
Genera 59, 762, 105, 105 3, peccata
contra — soloecismi an barbaris-
mi ? 122 sq.
Graeca lingua c. Latina comp. 10, 18,
41, 76, 102, 131.
Grammaticae antiquae indoles 82, 123,
125, 136.
—nbsp;auctoritas imminuta 142.
Historia 78, 104.-?, 1091.
Inaequalitas non ita odiosa atque ano-
malia 100 sq.
Latinitas 106. Eius „modiquot; 11 sqq., II 3,
12 3, 123, 131 sq.
Licentia grammaticorum 59, 105,
120 sq. (cf. 131 3).
Linguarum confusio 138, 141.
Litterae (elementa) 63. Cf. analogia et
natura.
Litterae Sacrae a grammaticis Chris-
tianis neglectae aut perperam ad-
hibitae 61 2, 141 sqq.
—nbsp;quid grammaticam tractantes nos
doceant 138 sqq.
Logica hodie fere deserta 135.
Metaplasmi 123.
Monismus q. d. antiquus et hodiernus
25, 40 sq., 95, 139 sq.
Mos 103 1.
Musica 34, 52, 130 2.
Mystica ratio 129, 144.
Natura = deus 26, 64, 77, 142.
—nbsp;rerum disting. a natura orationis
10 2, 72 1.
—nbsp;(ap. Pansam) 102 2, (ap. Plin.)
122 sq.
—nbsp;et accentus 130, 130 2.
—nbsp;litterarum 72, 128 sqq.
—nbsp;et litterae 128 sq.
—nbsp;et syntaxis 126 sq.
Naturalis (-iter) 66, 72, 12 s, 126, 130.
Cf. ratio.
Necessitas 70, 72 sq., 120.
Nova verba 45 sqq., 70 o, 105.
Ordo partium sermonis et accidentium
61 sqq., 126
—nbsp;litterarum 129 sq.
\'OpS-osTTtix 90, 901.
OriRO loquelae 49 sqq., 64 sq., 107,
133 sq., 137, 139, 142.
Orthographia 12 sq., 48, 49 2, 74, 77,
78 sqq., 118, 121, 123. Cf. analogia.
—nbsp;habet suam euphoniam 114 sqq.
Philologia et „Sprachwissenschaftquot;
1.36 sq.
Positio (positive) 71 sq., 100.
„Proprietasquot; 841, 871. Cf. 124.
Psychologica ratio 68 sq., 135 sqq.
Ratio: eius variae significationes dili-
genter distinguendae 79 sqq. Cf. 126.
—nbsp;= „betrekkingquot; 16, 19.
—nbsp;et analogia; quid intersit inter eas
80 sqq.
—nbsp;et causa distinguendae 84 sq.
„ratio rectaquot; 41, 78 sqq.
ratio subiectiva plerumque antiquos
fefellit 57, 59, 139; nonnunquam
dispicitur 60, 71, 127.
„ratio naturalisquot; (duplex) 722, 723,
79, 130.
„ratio sonorumquot; 83, 96.
rationis gradus 723, 82, 86, 89.
Cf. 77, 97, 971, 100 2.
Rectus 78, 97.
Regula 991.
—nbsp;et analogia 87 sq.
Ritus 1031.
Schemata 124, J27.
Sermo cotidianus 70 5, 123 sq. 140.
Significatio 11, 571, 58, 71, 95.
Similitudines mechanicae 11 2, 69.
—nbsp;phpicae 9, 68 sqq., 137.
—nbsp;poëtarum 16.
Similitudo = analogia 16, 18 sqq.
Sociologica ratio 69, 135 sqq.
Sonorum leges ab antiquis quasi prae-
ceptae 69 sqq. Cf. 77.
Syllaba natura longa (brevis) 71 sq.
Syntaxis 58, 76, 79, 94, 105, 112 4,
121 sqq., 132. Cf. analogia.
Usus a consuetudine distinguendus
10 2, 11 sqq.
—nbsp;cum natura coniungitur 10, 10 2, 14.
—nbsp;loquendi distinpuendus ab usu re-
rum 10 2, 15, 24.
—nbsp;non semper anomaliam significat
106 sq.
Utilitas (duplex) 33 sqq., 42, 51 2.
Cf. 136.
de utilitate sermonis libri a Varrone
scripti 33 sqq.
Vetustas (ap. Quint.) 13 2.
lt;lgt;ùcnlt;; et Gierig 25 sqq., 37, 39, 40, 41,
41.1, 42, 44, 49 sq., 52, 661, 67 3,
72, 127 sqq., 134 sqq., 139, 141.
Aelius Stilo 31, 46, 96, 98.
Alexandrini 13, 18, 26, 381, 104 3.
Apollodorus 24 1.
Apollonius 125.
Aristarchei 883.
Aristarchus 171, 37, 38 3, 42 sq., 74.
Aristophanes I81, 74.
Augustinus 37 2, 39, 39 1, 143.
Barth 38, 140, 142.
Barwick 37 3, 441, 4, 66, 66 3, 67 3, 74,
80, 991, 102 2, 104 3, 112i.
Bonald, De 61 3, 129 4.
Brambach 782, 121 1,2.
Caesar 241, 45, 45 5, 46 4, 74 sqq., 120,
128.
-ocr page 153-Caper 102 2.
Christiani 61 2, 62, 64 sq., 77, 110, 129,
141 sq.
Christ-Schmid 39, 42 5, 1331.
Chrysippus 36 sqq.
Colson 24, 32, 39, 741.
Crates 37, 42 sq.
Curtius 71.
Dahlmann 25, 50, 52 3.
Dionysius Thrax 80.
Donatus 142 sq.
Dornseiff 1291,3.
Epicurus 49 sqq., 133, 1351.
Froehde 12 3, 128*, 131, 1321.
Funaioli 74, 107 2, 120 2.
Georges (minus recte vertit) 31 1, 551,
63 1, 69 2, 71 6, 82 1, 100, 117 2, 124,
127 3
Ginneken, v. 116, II61, 1351, 1371,0,
1401
Goetz 15 2, 44, 56.
Goetz-Schoell 27, 31.
Holzer 34 6, 52 4.
Humboldt 621, 134, 135 4, 137.
Jespersen 59 2, 621, 126, 136i, s, n.
Kowalski 15, 241, 34 2,3.
Kroll 46, 67 2, 70 0, 111 1. 2, 115 3, 123,
134, 136 8.
Lersch 32 2, 84 1, 107 2. 123. 134, I36h.
Lucilius 45 «, 47 sq., 60, 81, 115 sq.
Marx 43.
Melissus 841.
Muller 9.1, 11 1, 23 1,2, 25, 27, 31, 46,
51, 139 3.
^t0YPXfJi[jL!XTM0t 70 sq., 861, 137.
Neoplatonici 65. Cf. 142, 142 2.
Nig. Figulus 27, 37 4, 52.
Noiré 62 1, 134.
Norden 45 3,4, 47, 47 1.
Panaetius 43 sq.
Pansa 441, 991, 102 2.
Paul 1362, 5.
Philippson 50, 501, 1331.
Priscianus 94, 101 sq., 120, 125.
Probus 83.
Pythagorei 129.
Romantici 68, 137.
Reitzenstein 101, 13, 15, 26 sq., 31,
37 2, 38 3, 41, 43, 451,4, 5, 46, 46 3,
47, 471, 491, 51 g, 78 3, 81, 96.
Sallustius 111 3.
Sceptici 39, 44 sq., 52, 143.
Schady 13 2, 78, 1091.
Schanz 43, 45 2, 97, 143.
Schmekel 36, 43.
SchÜrr 621, 134, 137.
Scipio 98.
Sedulius 65.
Sisenna 45 4, 46, 46 3, 47, 471, 126.
Sommer 47 sq.
Steinthal 17i, I81, 24sq., 27, 31,38sqq.,
44 2, 55 sq., 62, 82, 114i, 125,
133 sq. 139.
Stoici 101, 13, 26 sq., 34, 36sqq., 45 r.,
46, 48, 51o, 84, 94sqq., 1043, 140, 142.
Suess 48, 601, 67 3, 121 3.
Theodorus Gad. 241.
Tolkiehn 73, 73 2.
Trypho 48.
Usener 11 sqq.
Varro 64, 68, 721, 74, 1393.
—nbsp;num ^éa-ewç propugnator ? 26 sq.
—nbsp;quatenus ab aliis pendeat 15 sq.,
22, 56.
Vendryes II61.
Vossler 133, 135, 137.
Wilmanns 121, 28 sq., 33 4, 34, 341.
Winkel (Te) en De Vries 785, 113i,
1162.
Woldt 841, 106 3.
Wundt 71 1, 134, 135 3,4.
Augustinus
V 4943-5; 132.
Charisius K. I 1;
B. 1; 673.
Charisius K. I50sq.;
B. 61 sqq.;
11 sqq., 33,
67 sq., 991,
1022, 104, 108,
131 sq.
73 sq.
96.
42. |
Scaurus VII 12 7-0; |
1043, 1091. |
113. |
Sedulius VIII | |
107. |
2616-30 ; |
65, 79. |
87 sq. | ||
Varro V 3; |
28, 31. | |
49 sq. |
- V 8; |
27. |
64, 79. |
— Vlll 1; |
41. |
841. |
— 6 coll. c. X | |
73 sq., 84, 107. |
51; |
14. |
— 7; |
28. | |
64. |
— 23; |
29. |
— 25; |
173. | |
40. |
— 26 sqq; |
• 44. |
84 1. |
- 57; |
33. |
- 79; |
33. | |
— IX 1; |
37 sqq. | |
143. |
- 2; |
15, 24 sq. |
— 3; |
32. | |
Ill 2. |
5, 6; |
22, 224, 23. |
111 2. |
— 6; |
55 sq. |
— 30; |
64. | |
81, 106. |
— 33; |
20, 55. |
107. |
— 34; |
11 2. |
— 50; |
55. | |
— 62; |
30, 302. | |
85. |
— 63; |
10. |
— 113; |
20. | |
97. |
— X 35; |
28. |
106. |
— 51; |
14, 28, 751. |
761. |
— 74 sqq; |
22, 224, 23. |
115. |
— 74 |
55. |
72 sq., llOi. |
— fr. 115: Vide | |
86, 120. |
Char. K. I 50 sq. | |
581, 63. |
B. 61 sqq. | |
Victorinus (Max.) | ||
72. |
VI 1893,4; |
132. |
121 sq. |
VI 7.is; 3«; |
77 sqq. |
Charisius K. I 116
sq.; B. 149 sq.;
—nbsp;K. I 1301-4; B.
16510-15 ;
Cic. N. D. II passim
—nbsp;Orat. § 155;
—nbsp;Orat. § 162;
Concent. V 353 20-27
Diog. L. X 75;
Diomedes I 300ii,i2
465 4,5;
Donatiani fr. VI 275
Eutyches V 451 33-30
Gellius VI 1;
—nbsp;XVIII 6;
Greg. Magnus ep.5,
53o p. 357, 33
(E-H);
Horatius A. P. 53;
—nbsp;Ep. 2, 2, 115;
Macrob. V 6348,4;
—nbsp;Exc. Bob. V
631 5, o;
Mari us Plot. Sac.
VI 44613-10;
Pompeius V 166 7-10
—nbsp;V 2323,4;
—nbsp;V 241 31-34;
Priscianus II 3310;
—nbsp;369 sqq;
—nbsp;4541-5;
—nbsp;Ill 121 1,2;
Probus IV 481,2;
—nbsp;22 2 32, .13 ;
Quintil. I 5, 38;
Quintil. I 6, 1;
— 6, 16;
13, 132.
32, 76 sq., 139,
139i.
m | |
-•i
-m
- : \' \'SÄ
Si
. î •
■■à;-.
m
it\'-
.. • V.\' x .
.....•
Ml-
Non opus est coniectura, quanv legimus apud Nipperdey-Andresen
Tacitus Ann.e XIV 44: „servis si pereundum sit, ni prodant.quot;
Maie Nipperdey-Andresen Tacitus Ann.quot; XVI 3 pro „ammiransquot;:
„affirmansquot;.
Iniuria.enallagen invenisse videtur W. Kroll (Stud, zum Verst. der
Röm. Lit. 1924 p. 259) apud Ovid. Met. 5, 473: „repetita suis per-
cussit pectora palmisquot; („sie schlug wiederholt ihre Brüstequot;).
Ad vocem q.e. „commentos essequot; apud Minuc. Fel. Octav. 16, 5
Belgice non satis respondet „bepeinsd hebbenquot;, quod habet J. van
V^ageningen in commentario suo (Utrecht 1923).
Non recte g. Boissier (L\'Opposition sous les Césarsquot; p. 154)
OviDU verba q. s. „creditur ille deusquot; (Tristia IV 4. 20) Francogalhce
sic reddit „l\'un est un dieu imaginairequot;.
VI\'.
Iniuria de Vergil. Georg. 11 490-493 F. Postma\' (De Numine
divino quid senserit Vergilius, Amstelod. MCMXIV p. 82): „Vergilius
videtur significare illud „rerum cognoscere causasquot; non esse neglegen-
dum, sed deorum cognitionem sibi maioris esse momentiquot;.
VII.
Non debuit afferre E. Norden (Ant. Kunstprosa I^ p. 83) Cic.
Brut. 42: „Concessum est rhetoribus ementiri in historiis, ut aliquid
dicere possint argutiusquot;, quo quid Cicero vel aequales eius hac de
re sentirent demonstraret.
Minus recte E. Norden (Ant. Kunstprosa 13 204): „Ein Werk in
dieser (sc. Sallustii) Sprache und in diesem Stil muszte auf die für
Cicero schwärmenden literarischen Kreise abstoszend wirken ... Quin-
tilian warnt vor der Sallustiana brevitas sqq.quot;
Falso G. Kowalski (Eos XXXI 1928 p. 141) de Varronis L. L.:
„In eis quae libri octavi disquisitionibus praemittuntur (Vlll 1, 2),
t\'res discriminum orae adumbrantur: cur et quo et quemadmodum in
loquendo declinata sunt verba. Duae priores videntur eaedem esse
atque ex trinis copulis (sc. ôvàoiv) in libri noni prooemio expositis
(IX 1, 4) prima naturae et usuis, secunda multitudinis ac finisquot;.
Ad Herod. VII 224 „dvÖQtöv d^ioiv yevofiévcovquot; H. Stein: „die es
verdient habenquot;, sc. nvamp;éoêai xd ovvófiaxa avxäv.... falls nicht
Xóyov .... zu ergänzen sqq.quot; Nil tale supplendum puto.
XI.
Barwick (Remm. Palaemon und die Rom. Ars Gramm. Leipzig
1922 p 97) minus recte de xvQioXoyiq: „Die Stoiker legten auf sie
ein so groszes Gewicht, dasz sie selbst vor obszönen Ausdrücken
nicht zurückschreckten und ebensowenig vor kühnen sprachlichen
Neubildungen, wenn sie die Sache zu erfordern schienquot;.
Nulla necessitate coactus F. Novotny (Eos XXXI 1928 p. 199 sqq.)
in Platonis Epist. VI 322 D pro vocibus q. s. „yégtov êvquot; substituit
„yegóvzcov óvrcov.quot;
XIII.
Aeschyli versus q. s. (Hel. N. fr. 70):
Zevg èouv ai^ijQ, Zevg óè yrj, Z^g^ Ó\' ovgavóg,
Zevg Toi id Ttdvza zwvd\' vtieqxsqov
pantheismum, ut aiunt, quodammodo spirant.
XIV.
Lersch (Die Sprachphilos. der Alten, Bonn 1838—1841, I 21)
leidt zonder voldoenden grond uit Socrates\' vraag: IIóreQOv----tieqI
ypauudrcov èdv ng eQ7]Tai oe, nóoa xal Jtoïa ZcoxQdxovg èaxiv,
äXXa fdv TiQÓXEQOv, äXXa óè vvv TZEtga XéyEiv;quot; (Xenoph. Memorab.
IV 4. 7) af, „dass der Sophist nicht ein bestimmtes System abge-
schlossener Gedanken bei seinen Unterredungen festgestellt, sondern
nach seinem jedesmaligen Zwecke die Buchstaben- und Sylbenlehre
gemodelt habe.quot;
XV.
De ruimere interpretatie van yafiEïv, waardoor Schmekel (Die
Philos. der mittleren Stoa, Berlin 1892, p. 362 o) de schijnbare tepn-
strijdigheid, bestaande tusschen Zeno\'s uitspraken: „xal yapjoEiv
(sc. xóv oo(póv)quot; en „xoivdg elvai xdg yvvaïxag öeTv Ttagd xoïg
oo(poïgquot; tracht op te heffen, is onnoodig.
XVI.
De voorstelling van Ron. Philippson (Ph. W. S. 27 Juli 1929
Sp. 923 sq.), alsof volgens Democritus en Epicurus de woorden
oorspronkelijk afbeeldingen zijn der dingen, is onjuist.
XVII.
Kants stelling: „Das Schone ist das, was ohne Begriffe als Objekt
-ocr page 160-eines allgemeinen Wohlgefallens vorgestellt wirdquot; (Kritik der
Urtheilskraft4 ed. K. Vorländer Leipzig 1913 p. 48) is te verwerpen.
Onjuist is de meening van A. Rausch (Neue Jahrb. 1903, 2, p. 243)
„der Apostel Paulus hat die Lehre der Stoa als eine Vorstufe des
Christentums gekennzeichnet.quot;
XIX.
Ten onrechte ontzegt Birx (Rom. Karakterbeeiden, bewerkt door
N. J. Singels p. 257 sq.) den antieken mensch alle zondebewustzijn.
XX.
De genetische, methode der historiographie, zooals Bernheim die
beschrijft im zijn Lehrbuch der Historischen-Methode^ 1908 p. 32 sqq.,
doet de geschiedenis geen recht wedervaren.
XXI.
Otto Seecks karakteristiek van het Christendom (Gesch. des
Untergangs der antiken Welt III p- 175-242) lijdt aan grove mis-
vattingen.
1 ^
Snbsp;Y
SE»-\'S Jiquot; ^nbsp;Jrnmm^^
• . u » quot;tsnbsp;. ^ •
-ocr page 163- -ocr page 164-ïllil/a
t ■■ i
i:;
s
\'fcÄ