ONDERZOEKING KN

naab

BEN ISYLOED VAM DEN LEEFTIJD

op de

ONDERZOEKINGEN

OP rgt;K

academisch proefschrift,

op gezag van den rector magnificus ,

Dr. G. J. LONCQ,, O. J. Zn.,

GEWOON HOGGLEERAAE IN DE GENEESKUNDE,

Met toestemming van den academischen senaat

EN

Volgens besluit van de geneeskundige faculteit,

TEli VERKEIJÖINO VAN DEN ÖRAAD VAN

AAN DE HOOGESOHOOL TE UTEECHT,

JANVROESOM DE HAAN J^..

(ifboren te Rotterdam,

te verdedigen
^PSaturdag den 27 September 1862, des namiddags ten 6 Va ure.

UTRECHT. ~ NOLET amp; ZOON. — 1862.

\'■MX\'

ä O ^^ i il O ^^ ^^

fcs.-

jdtjS

YOOEREDE.

Met eenig leedwezen zag ik mij door versckillende
omstandigheden gedrongen, spoedig mijn proefschrift
te leveren en dus mijn oorspronkelijk voornemen, om
een gedeelte der natuurkunde van den gezonden mensch
te behandelen, vaarwel te zeggen. De tijd toch, hier-
\'i^oor vereischt, bedroeg eenige maanden en slechts over
enkele weken had ik te beschikken.

In de hoop, dat het mij gelukken zou in korten
tijd een voldoend aantal waarnemingen te doen, besloot
ik den invloed van den leeftijd op de gezigtsscherpte
na te gaan. Spoedig ondervond ik echter, dat ook
dit nog aan vele bezwaren onderhevig was; dewijl
eensdeels slechts weinige menschen zich tot dit zoo
eenvoudig onderzoek wilden leenen en anderdeels het

tot eene juiste pioefneming vereischte aantal me®\'^
bedroeg dan ik aanvankelijk meende. Mogt er dns
een enkele gevonden worden, die, tegen den gewonen
regel, van dit proefschrift meer dan de voorrede leest»
bij bedenke de omstandigheden, waaronder het ge-
schreven is.

Mijnen dank breng ik u, geachte Promotor, ^ïoi
donders! voor de hulp, mij bij het vervaardigen van
dit proefschrift verleend! Ook gij, mijne Vrienden-
en inzonderheid gij, Doctor snellen! weest verzekerd,
dat uwe welwillende hulp, die mijne taak zoo zeer
verligt heeft, bij mij steeds in dankbare herinnering
zal blijven!

Geachte Leermeesters en Yrienden! nimmer zal nuj
uit bet geheugen worden gewischt, hoe uwe lessen en
uw omgang aan mijne ontwikkeling bevorderlijk 211quot;
o;eweest!

Sedert de toepassing van den oogspiegel is de oog-
heelkunde eene geheel andere geworden. Niet alleen
is onze kennis der ziektevormen belangrijk uitgebreid,
maar ook voor elk bijzonder geval is de objectieve
waarneming in plaats getreden van het vroeger uit-
sluitend afgaan op subjectieve verschijnselen. Door
den oogspiegel zijn de inwendige deelen van het oog
even duidelijk, ja belangrijk duidelijker waarneembaar
dan de uitwendige deelen. Bij deze volkomenheid
van het objectief onderzoek blijft echter de naauw-
keurige waardering van het gezigtsvermogen van niet
minder waarde. Zij toch geeft ons het middel aan de
hand tot juiste waardering van de waargenomene ob-
jectieve afwijkingen, doet ons spoediger den gang van
het proces, ter herstelling of verergering, kennen, en,

vooral, geeft ons aanwijzing, of nevens het objectief
waarneembare andere niet waargenomene afwijkingen
bestaan. In dit opzigt is de gezigtsscberpte — de be-
paling van den kleinsten hoek, waaronder bepaalde
voorwerpen worden herkend — onze zekerste gids.

Niet te ontkennen valt het evenwel, dat de bepaling
der gezigtsscberpte nog slechts door weinigen naar
waarde wordt geschat. De verschillende metboden,
tot dit einde aangewend, zijn niet van gebreken vrij
te pleiten. A^oor praktisch gebraik wordt eene methode
vereischt, waardoor gemakkelijk resultaten verkregen
worden, die onderling vergelijkbaar zijn. In de eerste
plaats nu is bet noodzakelijk, de gemiddeld normale te
kennen. De invloed van den leeftijd is echter nog
onbekend. Dat de ouderdom zijne gebreken medebrengt,
zal intusschen ook hier wel geene uitzondering lijden.

Wij hebben ons voorgesteld, den invloed van den
leeftijd te onderzoeken, en wenschen thans de methode
op te geven, die door ons ter bepaling der gezigts-
scberpte gevolgd is.

De gezigtsscberpte wordt bepaald door de grootte
van den hoek, noodig, om een voorwerp goed te zien.
Hoe kleiner deze hoek, des te grooter de gezigtsscberpte.
De bepaling der gezigtsscberpte, als omgekeerd even-
redig aan den kleinsten gezigtshoek, geeft echter geene

absolute, doch slechts eene relatieve gezigtsscherpte 1).
l^ij onbeweeglijken stand altans van het oog worden
bij het zien onder een\' tweemaal grooteren hoek geen
tweemaal grooter aantal afzonderlijk percipierende net-
vlieselementen aangedaan, dewijl deze niet gelijkmatig
over het netvlies zijn verdeeld, maar veeleer in zekere
orde van het centrum der gele vlek naar de peripherie
bl aantal afnemen. De absolute gezigtsscherpte, bij
onbeweeglijken stand van liet oog, is dus eigenlijk
omgekeerd evenredig aan het aantal percipierende ele-
menten, die onder den kleinsten gezigtshoek, waarbij
zekere vormen worden herkend, door het netvliesbeeld
^\'orden ingenomen.

O

Van de verschillende wijzen, waarop de grootte van
den gezigtshoek berekend is geworden, noemen wij in
de eerste plaats die van Hooke. Deze bediende zich
bij zijne waarnemingen von twee sterren en bepaalde
den kleinsten gezigtshoek, waaronder zij nog afzonderlijk
Werden gezien. Hij vond, dat twee sterren, waarvan
de schijnbare verwijdering minder dan 80 seconden
bedraagt, steeds als ééne ster gezien worden, en dat
Van honderden menschen naauwelijks ééu de beide

1) Letterproeven, tot bepaling der gezigtsscherpte,
floor H. Snellen. Utrecht, 1863.

sterren onderscheidt, wanneer hare schijnbare verwij-
dering minder dan 60 seconden bedraagt.

Soortgebjke gegevens liggen aan de berekeningen
van alle overige waarnemers ten grondslag. Alleen
de voorwerpen, waarvan de vereischte onderlinge
afstand gezocht werd, verschilden. Zoo bediende Tob.
M a y e r en na hem E. H. Weber zich bij de waar-
neming van witte evenwijdige lijnen, die door even
breede, zwarte gescheiden waren. Yolkmann g-\'
bruikte spinrag-draden en plaatste deze op eenen helderen

grond. ïïelmholtz deed de spinrag-draden vervangen

door een traliewerk van zwarte draden, waarvan de
tnsschenruimten- gelijk waren aan de doorsnede dezer
laatste. Dit traliewerk plaatste hij znodanig, dat het
zich tusschen den waarnemer en de heldere lucht be-
vond. In plaats van witte eveuAvijdige lijnen \' beeft
Tob. May er ook nog gebruik gemaakt van witte
vierkanten, gedeeltelijk door een zwart traliewerk ge*
scheiden, gedeeltelijk als op een dambord gerangschikt-
De uitkomsten, door deze verschillende methoden
verkregen, en door ons uit de Physiologische
van Helmholtz overgenomen, laten wij bier volgen

1)nbsp;Hooke.

2)nbsp;Tob. Mayer.

Vaste sterren.........

a)nbsp;Evenwijdige lijnen met gelijke
tus.schenruimten .......

b)nbsp;Evenwijdige lijnen met breedere
en smallere tusschenruimten. . .

Witto vierkanten door een zwart

traliewerk gescheiden.....

Scbaakbordvormig.......

Spinragdraden ........

dezelfde...........

Evenwijdige lijnen met even breede
tusschenruimten . . . . .

dezelfde .........

dezelfde........ .

Traliewerk van zwarte draden.

hetzelfde,....... .

Evenwijdige lijnen met even breede
tusschenruimten.....
0,72 Par. lijn.

0,6 „ „

0,88 „ ,,
1,04 „ „
0,0052 „ dra.

0,05 Par. lijn.
l,083n™.

2mm.

60

94

90

80

1,24
147,5
80,4

s^sm

Uit deze tabel blijkt, dat de grootte van den hoek
niet constant is. Zij wisselt af tusschen 60\' en 147\',5-
De gemiddelde grootte bedraagt dus ruim 8 6,\'5.

Schoon de bier bovengenoemde metboden zicb voor
zeer naauwkeurige waarnemingen aanbevelen, bezit
echter de door Ed. Jaeger in lateren tijd algemeen
ingevoerde meer waarde voor de praktijk. Bij zijne onder-
zoekingen bedient bij zich van letters. Grootendeels uit
eene en dezelfde schriftsoort, heeft bij letters van
verschillende grootte, zoodanig zamengevoegd, dat
zij in zekere verhouding van zeer kleine tot matig
grootte klimmen. Alleen tot het doen van meer
naauwkeurige bepalingen maakt hij gebruik van
zwarte strepen op een\' witten grond, die, in eene
bepaalde verhouding, in grootte en wederkeerigen af\'
stand afnemen.

Ook wij bebben ons bij onze waarnemingen van
letters bediend.

Gaarne geven wij toe, dat hiermede niet absoluut
de naauwkeurigste resultaten worden verkregen; doch,
volgens ons inzien, verdient het gebruik hiervan vooral
dan de voorkeur, wanneer men met weinig ontwikkelde

menschen en kinderen te doen heeft.

Wij hebben echter gemeend, in plaats van de letters
van Jaeger, die van Snellen te moeten kiezen.

Kortelijk willen wij cle redenen ontvouwen, die ons
l^ij deze keuze geleid hebben.

De letters van Jaeger zijn gewone drukletters. De
grootte der letters van eene en dezelfde schaal zijn hierbij
Hiet volkomen gelijk. Neemt men nu in aanmerking,
dat reeds het gebruik van volkomen zuiver geteekende
letters, doch van verschillend karakter, een niet on-
belangrijk verschil oplevert in de grootte van den
hoek, noodig tot hare herkenning, dan zal men toe-
stemmen, dat gewone letters voor eene goede w^aar-
neiaing volkomen ongeschikt zijn. Wij willen boven-
dien niet onopgemerkt laten, dat ook de letters van
Jaeger ons volstrekt geen\' maatstaf ter vergelijking
a-aubieden, dewijl de opklimming ge\'heel zonder sjs-
teem is.

De letters van Snellen zijn vierkante letters,
^\'aarvan de beenen allen even dik zijn en wel een
Vijfde der hoogte. Deze zijn met de grootste naauw-
keurigheid uitgemeten en gegraveerd. In duidelijkheid
^i^JQ zij ook zooveel mogelijk aan elkander gelijk gemaakt.

grootte van iedere letter geeft hij aan door het
i^inmmer, dat den afstand aanwijst, waarop zij onder
hoek van 5\' gezien wordt. Dit is namelijk de
grootte van den hoek, waaronder hij aanneemt, dat,
gemiddelde gezigtsscherpte, de letters moeten gezien

worden. De grootte van den hoek, waaronder de
op- en neerhalen gezien worden, bedraagt alsdan 1 •
Dit komt overeen met de proeven van Hooke, die
bepaalt, dat tot het scherp onderscheiden van lijnen
een hoek van 1\' noodig is.

De naauwkenrigheid, waarmede deze laatste letters
vervaardigd zijn, besliste onze keuze. Bovendien leveren
zij dit groote voordeel op, dat zij ons een gemakkelijk
middel aan de hand doen tot onderlinge vergelijking
der gezigtsscherpte bij verschillende personen of wel biJ
een en dezelfde persoon op verschillende afstanden.

De gezigtsscherpte (S) drokt Snellen namelijk uitj
door de verhouding van den afstand, waarop de letter
wordt herkend (d), en dien, waarop zij zich onder
een\' hoek van vijf minuten vertoont (D).

d

s =

D

De afstand D nu wordt, gelijk wij boven reeds op-
merkten, bepaald door het nummer, boven de letters
geplaatst. Kent men dus voor een zeker nummer den
afstand d, dan is de grootte van S gevonden. Ook bij het
gebruik van letters van een verschillend nummer kan men
op deze wijze de gezigtsscherpten onderling vergelijken.

quot;Wij gaan thans over tot eene nadere beschouwing
onzer waarnemingen.

Hoezeer, gelijk wij boven aangaven, ook bij bet
gebruik van verscliillende letterschalen de gezigts-
scberpte van verschillende personen onderling kan ver-
geleken worden, achtten wij het meer geraden, steeds
eene en dezelfde schaal aan onze onderzoekingen ten
gi\'onde te leggen. Met hoeveel naauwkenrigheid toch
de bewerking geschiedde, kan het niet anders, of de
Zuiverheid der eene letter verschilt een weinig van die
der andere.

De schaal, die ons het geschikst scheen, was No. XX.
Eene hoogere schaal konden wij niet nemen, dewijl
®iet bet toenemen van de grootte der letters tevens
de afstand vermeerdert, waarop zij, bij gemiddelde
gezigtsscberpte, goed gelezen worden, en wij niet over
lokalen van buitengewone grootte konden beschikken.
Het gebruik eener lagere schaal verwierpen wij om de
volgende redenen: hoe kleiner de letter, des te minder
zuiver is zij gegraveerd; bij het zien op geringen afstand
treedt accommodatie in, en deze moest noodzakelijk
\'borden buitengesloten, daar wij menschen van ver-
scMllenden leeftijd onderzochten en de accommodatie
^P ouderen leeftijd afneemt; de refractie, eindelijk,
^^ordt het gemakkelijkst op afstand bepaald.

Bij het bepalen van den afstand, waarop gelezen
^\'erd, volgden wij een\' bijzonderen weg. Gaat men

ook de resultaten onzer waarnemingen na, dan vindt
men, dat de gezigtsscherpte op jeugdigen leeftijd verre
die overtreft, welke door Snellen als gemiddeld
normale is aangenomen.

Zoo vindt men de gemiddelde gezigtsscherpte tot op
acht en twintig jarigen leeftijd (zie Plaat II) gelijk aan
29.5 : 20. De grootte van den gezigtshoek, waarhij
letters herkend worden, is dus op dezeu leeftijd slechts
ruim twee derde van den door Snellen aangenomene.
De oorzaak hiervan is daarin gelegen, dat deze als
gemiddelden afstand van duidelijk zien aanneemt dien,
waarop alle letters duidelijk gezien worden; wij daar-
entegen dien aannamen, waarop bepaalde, uitgekozene
letters nog met juistheid genoemd werden.

Tot bepaling der gezigtsscherpte zouden wij in vele
opzigten aan de eerste wijze de voorkeur geven, schoon
wij ons niet ontveinzen kunnen, dat ook zij eenige
bezwaren oplevert. Vele, dikwijls zeer ontwikkelde
menschen, toch valt het moeijelijk, den juisten afstand
aan te geven, waarop zij de letters volkomen scherp
zien; hoeveel te meer zal dit het geval zijn bij menschen.»
die op een\' lageren trap van ontwikkeling staan. V\'oor
onze proeven verkozen wij het noemen der letters;
dewijl wij ons hoofdzakelijk moesten bepalen tot kin-
deren en minder ontwikkelde menschen. Ook was het

ons slechts te doen, om een\' juisten maatstaf tot vergelij-
king te hebben. Wij hadden daarenboven de proef door-
gaans slechts éénmaal voor ieder persoon te nemen, en\'
eenige weinige letters waren dus voor ons doel voldoende
De letters, door ons gekozen, zijn U, A, C en L.
I^en afstand, waarop deze letters, en die, waarop alle
letters van No. XX goed genoemd worden, verschilt
nog al aanmerkelijk.

Bij sommigen, zoo ook bij mijzelven, bedraagt dit
\'Verschil ongeveer drie voet; bij anderen vonden wij
eexi geringer verschil.

De verwisseling dus van Y met T of Y; van E met
of P, en van G met C of O werd door ons niet
in aanmerking genomen. Het cijfer 2 lieten wij wegens
de zeer moeijelijke herkenning geheel buiten rekening.

Van de verschillende kleuren der letters kozen wij
de witte op zwarten grond. Onze keuze werd hierbij
geleid door het verschil in irradiatie bij witte letters
op zwarten, en zwarte letters op witten grond. Uit
onze onderzoekingen meenen wij echter te mogen
besluiten, dat het den menschen over \'t algemeen ge-
makkelijker valt, den afstand aan te geven, waarop
de laatste dan dien, waarop zij de eerste goed
onderscheiden, zoodat wij bij het herhalen der proeven
aan de laatste de voorkeur zouden geven.

12

Om ons gemakkelijk aan het sterke zonlicht te
knnnen onttrekken, hebben wij onze waarnemingen
allen in lokalen verrigt. 1)

Een zeer groot bezwaar intusschen deed zich voor
ons op. Hoe toch zouden wij vergelijken de

sterkte

van het zonlicht op de verschillende dagen, en inzon-
derheid de verlichting der lokalen zelve? Het eenvou-
digste middel hiertoe scheen ons de gezigtsscberpte van
een en dezelfde persoon als maatstaf te gebruiken.

Bij mijzelven heb ik daarom steeds bij den aanvang
der proefnemingen en bij elke verandering van bet
licht gedurende deze, de gezigtsscberpte bepaald. Deze
bepaling geschiedde, even als bij alle andere personengt;
gelijk zulks later blijken zal, steeds met reducerende
glazen. Mijne myopie bedraagt \'/se.

• De grootste afstand, waarop ik de letters gelezen
heb, bedroeg 22^2 Par. vt.; de kleinste IQi/a Par. vt.
quot;Voorzeker een niet onbelangrijk verschil! Wij hebben
dus gemeend, dit niet buiten vermelding te mogen laten.
Onze gemiddelde gezigtsscberpte bedraagt 21 : 20. De
gezigtsscberpte nu van al de personen, welke wij op

1) Zeer geschikte lokalen werden ons hiertoe door enkele
ingezetenen der stad zeer bereidvaardig afgestaan. Opreg\'
telijk breng ik hiervoor allen, inzonderheid den beer
LUMMEL, mijnen dank,

tijden onderzocht hebben, waarop onze gezigtsscherpte
grooter of kleiner was, hebben wij voorde gemiddelde
lichtsterkte gereduceerd. De resultaten, hierdoor ge-
wonnen, verschilden bij de berekening der gemiddelde
gezigtsscherpte voor elk levensjaar evenwel te weinig
van die, zonder toepassing van reductie verkregen, dan
dat we verder in bijzonderheden hieromtrent behoeven
te treden.

Vódr den aanvang der proefneming lieten Mdj, vooral
op zeer heldere dagen, de te onderzoeken personen
een\' geruimen tijd in het lokaal vertoeven, en plaatsten
hen bovendien met den rug naar het licht. Ons doel
hiermede was, hen te onttrekken aan den schade-
lijken invloed, dien voorafgaand sterk licht op de
retina uitoefent. Dit veroorzaakt, namelijk, een\'zekeren
torpor retinae. Genoemden maatregel achtten wij ook
tiau noodig, wanneer de personen zich geruimen tijd
met lezen of ander werk in de nabijheid hadden bezig
gehouden, ten einde krampachtige toestanden der
accommodatie-spieren, als gevolg van voortdurende in-
spanning, te kunnen buitensluiten. Inzonderheid de
bepaling der refractie wordt, bij aanwezigheid van
lt;iergelijke toestanden, bemoeijelijkt. Yooral hij hyper-
metropen is dit van veel gewigt.

Bij de proefneming vingen wij steeds aan, de per-

sonen op zulk een\' afstand te plaatsen, dat zij
de letters niet konden lezen. Zoo nioa:eliik waren

O J

hierbij onze letters, die ongeveer ter hoogte der
oogen van de onderzochte persoon opgehangen waren,
zoodanig geplaatst, dat de persoon met den rug naar
het licht gekeerd was. Enkele malen moesten wij ons
met zijdelingsche verlichting vergenoegen. Nimmer
echter zag de persoon tegen het licht in.

Yódr nog de letters duidelijk gezien waren, gingen
wij over tot het bepalen van den refractie-toestand.
Eerst werd door ons het al of niet aanwezig zijn van
hypermetropie of myopie\' door middel van glazen
onderzocht. Bij de hypermetropen konden wij na-
tuurlijk slechts de manifeste hypermetropie bepalen.
Bij aanwezigheid van myopie, grooter dan Vso, of van
manifeste hypermetropie, grooter dan Veo, werd de
persoon voor de waarneming ongeschikt gekeurd.

Zwakkere graden werden wel door ons opgenomen.
Bij deze werd de bepaling met reducerende glazen
gedaan. Onvermijdelijk ontstaat hierdoor eene kleine
fout. Een negatief glas, voor het oog geplaatst,
maakt namelijk het beeld op de retina kleiner, een
positief daarentegen grooter. Met het oog echter op
het veelvuldig voorkomen van dergelijke graden van
myopie en hypermetropie, en het betrekkelijk zeldzaam

voorkomen van emmetropie, meenden wij de eerste
niet te mogen uitslniten. Sleclits op lioogen leeftijd
gingen wij verder en namen alle hypermetropen, die
eene hypermetropie hadden van minder dan Vso- Reeds
het emmetropisch oog toch wordt op hoogeren leeftijd
eenigzins hypermetropisch. Deze verkregene hyper-
metropie klimt zelfs in sommige gevallen tot

Wij meenden dus niet te ver te gaan, wanneer
^ij voor hooger leeftijd ook personen aannamen, die
\'/eo meer hypermetropisch waren, dan die op jeug-
digen leeftijd.

Na bepaling der ametropie, deden wij de personen,

al of niet van reducerende glazen voorzien, tot de letters

naderen. Hiermede gingen wij voort tot de boven-
genoemde letters allen goed genoemd werden. Bestond
er bij ons twijfel, of de letters van buiten geleerd
waren, zoo werden zij allen bedekt en slechts beur-
telings de eene na de andere ontbloot. Wij mogen
echter niet nalaten op te merken, dat, hoe naauw-
keurig onze proeven ook gedaan zijn, wij de vrees
koesteren, dat hierbij enkele fouten zijn ingeslopen.
Zoo zonden wij er niet voor durven instaan, dat de
gevondene graad van refractie bij kinderen van meer
jeugdigen leeftijd volkomen juist is. Deze geven te
slecht aan, om met naauwkeurigheid het bestaan van

geringe graden van myopie of bypermetropie te kunnen
constateren. De bepaling der gezigtsscberpte leverde
minder bezwaar op en zeker moet dit voor een groot
deel aan de door ons gevolgde metbode worden
toegeschreven. Meer moeijelijkheden leverde dit op
bij personen uit den militairen stand. Ieder, die zich
met keuringen voor de militie heeft bezig gehouden,
zal toestemmen, dat bet dikwijls uiterst moeijelijk
valt, zich hierbij voor misleiding te vrijwaren. Ver-
scheidene van hen hebben wij dan ook meer dan eens
bepaald, eu ter controlering bezigden wij bij dezen ook
lagere nummers. Niet geringe verschillen werden
somtijds op deze wijze door ons gevonden. Na de
gezigtsscberpte voor beide oogen te zamen te hebben
vastgesteld, gingen wij die van elk oog afzonderlijk
na. Dit geschiedde door het beurtelings bedekken van
een der oogen en het laten lezen met het andere.
De oogen waren bij deze proef van dezelfde glazen
voorzien, waarmede de gezigtsscberpte van beide oogen
tegelijk bepaald was.

Geschiedde het noemen der letters op deze vtdjze
met beide oogen niet even goed, of klaagde de
persoon zelve over minder duidelijk zien met bet
eene dan met bet andere oog, zoo werd de refractie
en gezigtsscberpte van het slechtste oog geheel op

nieuw en afzonderlijk bepaald. Vooral de bepaling
van astigmatisme en liet ophthalmoscopisch onder-
zoek, waarvan wij zoo aanstonds spreken, werd in
die gevallen met groote naauwkeurigheid verrigt.

Behalve de reeds genoemde anomaliën der refractie
bleef er ons nog eene ter bepaling over: wij be-
doelen het astigmatisme. Niet onbelangrijk schijnt
het ons, met een enkel woord te spreken over deze
anomalie, welke eerst in den jongsten tijd door den
hoogleeraar Donders naauwkeurig is onderzocht en
beschreven.

Lang ging men van de vooronderstelling uit, dat
de refractie in de verschillende meridianen van hetzelfde
oog genoegzaam gelijk was en dus alle stralen van gelijke
rigting in één brandpunt tot vereeniging kwamen. Deze-
vooronderstelling is gebleken onjuist te zijn. Behalve
eene chromatische aberratie, die evenwel aan de scherpte
Van het zien weinig afbreuk doet, heeft men eene andere
in het oog leeren kennen, die wel niet overeenkomt met
de zoogenaamde sphaerische, maar toch hoofdzakelijk
door den eigenaardigen vorm en de ligging der onder-
scheidene brekingsvlakken wordt veroorzaakt.

Helmholtz bestempelde deze anomalie met den
naam van monochromatische aberratie, dewijl zij het
monochromatische licht treft. Engelsche schrijvers gaven

haar den naam van astigmatisme. Deze aberratie
onderscheidt zich daardoor van de sphaerische, dat bij
de laatste de oorzaak gelegen is in een verschil van
breking der peripherische en der centrale deelen; de
eerste daarentegen afhankelijk is van eene asymmetrie
der brekingsvlakken, met betrekking tot de gezigtsas.

\'tIs nu gebleken, dat deze asymmetrie aan alle
oogen eigen is. Doorgaans echter is zij zoo gering,
dat de gezigtsscherpte er niet wezenlijk onder lijdt. BiJ
uitzondering echter wordt zij aanzienlijk en veroorzaakt
zoo belangrijke afwijking der lichtstralen, dat het gezigts-
vermogen zeer vermindert.

Niet alleen echter vertoonen de stralen, die in ver-
schillende meridianen gebroken worden, eene afwijking,
ook diegenen, waarbij zulks in een\' bepaalden meridiaan
geschiedt, vereenigen zich niet volkomen in één punt. De
hoogleeraar Donders onderscheidt hierom twee vormen;
het onregelmatig en het regelmatig astigmatisme. On-
regelmatig noemt hij het, wanneer de afwijking betrekking
heeft tot de stralen, die in een\' en denzelfden meridiaan
gebroken worden; regelmatig daarentegen, wanneer nij
afhankelijk is van het verschil in brandpuntsafstand
der onderscheidene meridianen van het lichtbrekend
stelsel. In den regel is het onregelmatig astigmatisme
betrekkelijk gering en vermindert de gezigtsscherpte

niet. Gerustelijk mogten wij dit dus, daar het boven-
dien niet voor correctie %\'\'atbaar is, verwaarlozen. Het
i^egelmatig astigmatisme echter is, gelijk wij reeds
aanmerkten, in sommige gevallen oorzaak van eene
aanzienlijke vermindering van het gezigtsvermogen.

Dit mogten wij dns niet veronachtzamen. Alle per-
sonen, bij wie het astigmatisme ongeveer \'Ao of meer
bedroeg, werden door ons uitgesloten. 1)

De bepaling van het al of niet aanwezig zijn
dezer refractie-anomalie werd door ons op de volgende
■^vijze verrigt. Voor het oog, bij bestaan van ametropie
reeds van een reducerend glas voorzien, werd beur-
telings een positief en negatief cilindrisch glas van
30 Par. duimen brandpuntsafstand rondgedraaid. Bleef
bij eiken stand der respectievelijke cilinders het gezigts-
vermogen ongeveer hetzelfde, zoo bleek hieruit de
afwezigheid van een kleinen, maar toch storenden
graad van astigmatisme.

Cilindrische glazen breken, namelijk, de stralen slechts
m één vlak en wel in dat, hetwelk loodregt staat op
den as van den cilinder. Draait men een cilindrisch
glas voor het oog rond, dan wordt beurtelings in eiken

1) De graad van astigmatisme wordt bepaald door het
quot;Verschil van breking in de beide hoofdmeridianen: demeri-
clianen van maximum en- van minimum van kromming.

meridiaan de breking veranderd. Komt dus, bij het
bestaan van verschil in breking der meridianen, bet krom-
mingsvlak van den positiven cilinder, in de rigting
van dien meridiaan, waarin bet minimum van kromming
bestaat, dan moet door toename der breking in deze
het verschil in breking geringer en het gezigtsver-
mogen verbeterd Moorden. Juist het omgekeerde is het
geval bij bet gebruik van den negativen cilinder.

Wij moeten bier opmerken, dat wij, bij gebrek aan
een glas van de laatste soort, gebruik hebben gemaakt
van eene gecombineerde lens, bestaande uit een ci-
lindrisch glas van 30 Par. duimen positiven en een
sphaeriscb glas van 80 Par. duimen negativen brand-
puntsafstand.

Ons bleef nu nog over een uit- en inwendig onder-
zoek in te stellen, ten einde ook de afwezigheid van
ziekelijke toestanden: conjunctivitis, keratitis, strabismus,
hoornvliesvlekken, verduisteringen der lens enz., te
kunnen vaststellen. Aanvankelijk waren wij voornemens
beide onderzoekingen bij alle personen te bewerk-
stelligen. De geruime tijd, hiervoor vereischt, maakte
het echter later noodzakelijk, wat het onderzoek bij
opvallend licht en met den oogspiegel betreft, ons
alleen te bepalen bij die gevallen, welke het vermoeden
op ziekelijke aandoeningen hadden doen ontstaan.

Sterk reflecteren van cornea en lens op meer ge-
vorderden leeftijd, werd door ons niet als ziekelijk
bescliouwd, dewijl zij een gewoon verschijnsel is bij
oude personen. Behalve dit sterk reflecteren, vonden wij
in de meeste gevallen bij hen min of meer verduistering
der lens. Had deze eene noemenswaardige beteekenis,
dan sloten wij de personen van onze lijst uit. Dit deden
wij echter niet bij aanwezigheid van minime zeer peri-
pherische verduisterde streepjes, daar deze naar onze
overtuiging het gezigtsvermogen niet belemmeren en wij
alsdan door het te gering overblijvend aantal waarne-
mingen geene voldoende statistiek zouden verkregen
hebben.

Verduisteringen der cornea, behalve arcus senilis,
Wezen wij allen zonder uitzondering af; eveneens
eenigzins belangrijke aandoeningen van conjunctiva, daar
wij herhaalde malen geconstateerd hebben, dat bij slijm-
en vooral bij vermeerderde traan-afscheiding de gezigts-
scherpte aanmerkelijk vermindert.

Bij al onze waarnemingen hebben wij naauwkeurig
aanteekening gehouden van de wijdte der pupil, de
boeveelheid pigment in iris en haren, en bij velen ook
van die der chorioidea. Onze waarnemingen hebben
echter hieromtrent tot geene bepaalde resultaten geleid.

Het aantal der door ons onderzochte personen be-

9,9,

draagt ruim 280. Eerst met kinderen van zevenjarigen
leeftijd konden wij aanvangen, dewijl alle pogingen, om
bij een voldoend aantal kinderen van jeugdigen leeftijd
de gezigtsscherpte te bepalen, mislukten.

Yan zeven- tot vijftien-jarigen leeftijd bebben wiJ
nagenoeg van ieder jaar tien personen bepaald;
van vijftien- tot negen en twintig-jarigen ruim vijf pel\'
sonen. Over kinderen konden wij op scholen m
genoegzamen getale beschikken. De oude mannen- en
vrouwenhuizen leverden wel een groot aantal personen,
doch het veelvuldig voorkomen van senile stoornissen
deed het aantal zeer verminderen. Echter blijft dit,
in betrekking tot den middelbaren leeftijd, nog groot,
daar wij, behalve eenige militairen, slechts met veel
moeite eenige personen van dien leeftijd konden ver-
zamelen. Yooral tusschen vijftig en zestig jaren is het
aantal zeer gering.

Wij laten hieronder de reeks onzer waarnemingen
volgen. Naauwkeurig zijn hierin de resultaten van
ons onderzoek bij elk individu aangegeven.

dag EN uua

des waarneming.

Aug. des voorm,
ten 11 ure.

id.
id.

id.

30 Aug. des voorm.
ten ll\'/a ure.

id.

id.

1 Sept. des voorm.
ten 9V2 ure.

id.

id.

1 Sept. des voorm.
ten 10 ure.

ld.

id.

OPHTHALMOS-
COPISCH ONDERZOEK.

O. S. normaal.
O. D. Cataracta
traumatica.

O. S. normaal.
O. D. Cataracta
traumatica.

Normaal.

Normaal.

Yeel pigment.

Zeer veel pigment,

Normaal.

Normaal.

Normaal.

A ÄNMFUKINGEN.

Het aangeven geschiedde slecht.

Het aangeven geschiedde niet
scherp.

Sterk scrophuleus individu.

Sterk scrophuleus individu.

Zwak individu.

Zwak individu. Conjunctivitis
mucipara levior.

Conjunctivitis vesiculosa levior.

Het aangeven geschiedde re-
delijk.

Conjunctivitis vesiculosa levior.

Het aangeven geschiedde slecht.

5nM»

6V2®\'quot;

DAG EN UTJB,
DER WAARNEMING.

2 Sept. des nam.
ten 2V2 ure.

id.

id.

id. ten 3 ure.
id.

id. ten 31/2 ure.

4 Sept. des nam.

ten 2V2 ure.
29 Aug. des midd.
ten 12 ure.

1nbsp;Sept. des nam.
ten 21/2 ure.

2nbsp;Sept. des nam.

ten 2 ure.
id. ten 2V2 ure.

2 Sept. des nam.
ten 2\'I-2 ure.

id. ten 3 nre.
id. ten 3V2 ure.
id.

id. ten 4 ure.

OPHTHALMOS-
COPISCH OKDEKZOEK,

JMormaal.

Normaal.

Papillae niet om-
sclireven.

Normaal.

Normaal.

Witte rand om de
papillae.

Normaal.

Papillae zeer rood,
niet omschreven.

Normaal.

Normaal.

Sclerotico-chorioï-
ditis levissima.
Veel pigment.

Veel pigment.

Normaal.

Normaal.

Normaal.

AANMERKINGEN.

Scrophnleus individu.
Zwak individu.
Irritatio oculorum.

Scrophuleus individu.

Heeft dikwijls conjunctivitis ge-
had.

Het aangeven geschiedde niet
scherp.

staam.

gezigtsscherpte.

27 : 20,
met — V5„.

dag en uüb
der waarneming.

4 Sept. des voorm.
ten 10 ure.
1 Sept. des nam.

ten 21/2 ure.
3 Sept. des voorm.
ten 9\'/2 lire,
id.quot;

id. ten 10 ure.
id.

id. ten IO1/2 ure.

3 Sept. des midd.
ten 12 ure.

id. ten 27.2 ure.

id. ten Sy., ure.
id.

id. ten 4 ure.
id.

ophthalmos-
copisch onderzoek.

ISTormaal.

Normaal.

Zw\'art puntje in
de regter lens.

Noi\'maal.
Papillae diffuus.
Weinig pigment.

Sclerotico-cliorioï-
ditis levissima.

Veel pigment.

Papillae niet
scherp omschre-
ven; weinig pig-
ment.

Zeer weinig pig-
ment, cliorioïdaal-
vaten zeer duide-
lijk te zien.

O. D. papilla alba.
O.E.papilla difiusa.

Veel pigment.

Papillae rood.

AANIIBUKINGBN.

Scroplinleus individu.

Heeft dikwijls conjunctivitis ge-
had.

Scrophuleus en zM\'ak individu.

Blepharitis ciliaris.
Heeft dikwijls conjunctivitis
gehad.

Scrophuleus individu. Blepha-
ritis ciliaris.

Het aangeven geschiedde zeer
slecht.

Scrophuleus individu.
Scrophuleus individu.

naam.

70.nbsp;B. J. V.

71.nbsp;C. L. d. K

72.nbsp;J. V. H.

73.nbsp;J. M.

74.nbsp;J. A. E.

75.nbsp;E. B.

76.nbsp;H. A.

77.nbsp;J. M. M.

78.nbsp;M. H. M.

79.nbsp;N. M.

80.nbsp;A. J. L.

Eweekeling
op de scliool.

Scholier.

id.

id.
id.

dag en uur
deb, waarneming.

4 Sept. des nam.

ten 3 ure.
3 Sept. des voorm.
ten 91/2 ure.
id. ten 10 ure.
id.

id. ten 12 ure.
id. ten 21/2 ure.

3 Sept. des nam.

ten 31/2 ure.
id. ten 41/2 ure.

4nbsp;Sept. des nam.
ten 21/2 ure.

5nbsp;Sept. des nam.
ten 31/2 ure.

1 Sept. des midd.
ten 12 ure.

3 Sept. des voorm.
ten 11V2 ure.

3nbsp;Sept. des nam.

ten 3 ure.

id.

4nbsp;Sept. des voorm.

ten 9 ure.

opiithalmos-
copisch onderzoek.

Veel pigment.

Normaal.
Veel pigment;
papillae scherp
omschreven.

Normaal.

O.D. veel pigment;
papilla scherp
omschreven.
O.S. veel pigment.

Normaal.

Weinig pigment.

Normaal.

Normaal.
Veel pigment.

Papillae rood.
Vrij veel pigment.

Zwak individu.

Zeer scrophuleus individu.

Scrophuleus individu.

Conjunctivitis.
Zeer zwak individu.

naam.

gezigïsschekpïe.

grJTfl\'

s\'ir-^ J ,

1 V

id.

id.
id.

id.

28 Aug. des voorm
ten 9 ure.
29 Aug. \'s morgens
ten 7\'li ure.

30 Aiig, \'s middags
ten 12 ure.

3 Sept. des nam.
ten 21/2 ure.

id ten 3 ure.

id. ten 31/2 ure.

3nbsp;Sept. des nam.

ten 4 ure.

4nbsp;Sept. des nam.
ten 21/2 ure.

id.

ophthalmos-
copisch onderzoek.

Papillae vrij rood,
niet sclierp om-
solireven.

Normaal.

Normaal.

Sclerotico-cliorioï-
ditis levissima.

Normaal.

Normaal.
Normaal.

Papillae rood.

Veel pigment,
papillae vrij rood.

Veel pigment.

Norm^aal.
Veel pigment.

Normaal.

Normaal.

AANMBMKINGEN.

Zwak individu.

Scrophuleus individu.

Scrophuleus individu. Heeft
dikwijls conjunctivitis gehad.

Zwak individu. Heeft dikwijls
conjunctivitis gehad.

Zwak individu.

Scrophuleus individu.

Scrophuleus individu.

4nbsp;Sept. des nam.
ten 2\'1-2 ure.

^ Sept. des voorm.
ten 91/2 ure.

id. des nam.
ten 3 ure.

5nbsp;Sept. des voorm.

ten 10 ure.

id. ten 10V2 ure.

id. des nam.
ten 3 7-2 ure.
4 Sept. des nam.

ten 3 ure.
id. ten 31/2 ure.

id.

5 Sept. des voorm.
ten 91/2 lire.

id. ten 10 ure.
id.

id.

id. des nam.
ten 21/2 ure.
id. ten 3 ure.

^ Sept. des voorm.
ten 11 ure.

30 Aug. des midd.
ten 12 ure.

id. ten 127.2 ure.

ophtiialmos-
co pisch onderzoek.

Wormaal..
Normaal.
Normaal.
Zeer veel pigment.
Normaal.
Normaal.

Grroote vaten sterk
gevuld.

Normaal.

O. D. solerotioo-

clLorioïditis.
O. S. normaal.
Normaal.
Normaal.

Normaal.

Normaal.

Zwart puntje in de
lens.

AANMERKINGEN.

Soropkuleus individu. Irritatio
oculorum.

Zwak individu.

O. D. Amblyopisch.

Zwak individu. Conjunctivitis
vesiculosa levior.

Zwak individu.
Scrophuleus individu.

Zwak individu.

Scrophuleus individu.
Scrophuleus individu.

Het aangeven geschiedde niet
zeer goed.

ophthalmos-
copiscii onderzoek.

Veel pigment.

Normaal,

Zwart puntje in
de regter lens.

O. D. papilla rood.

O. S. zwart
puntje in de lens,

O. D. Maculae cor
neae.

Veel pigment.

AANMERKINGEN-.

Conjunctivitis vesiculosa.

Ziekelijk individu.

Het aangeven gescliiedde slecht.

Zwak individu. Voor 4 maanden

typhus gehad.
Vroeger iritis gehad.

10 Sept. des nam.
ten 21/2 lire.

id. ten 3 ure.

id. ten 31/2 ure.

id.

28 Aug. desTOorm.

ten 101/2 ure.
5 Sept. des midd.
ten 12 ure.

id. des nam.
ten 4 ure.

10 Sept. des nam.

ten 41/2 ure.
5 Sept. des voorm.
ten 101/2 ure.

id. ten 11 ure.

7 Sept. des voorm.
ten 11 ure.

9 Sept. des nam.
ten 21/2 ure.
id.

id. ten 3 ure.

26 Aug. des voorm.

ten 9 ure.
28 Aug. des voorm.
ten 10 ure.

4nbsp;Sept. des voorm.

ten 10 ure.

5nbsp;Sept. des voorm.

ten 11 ure.

OPHTHALMOS-
COPISCH ONDERZOEK.

Heeft irido-cliorioïditiB gehad.
Schijnt iritis gehad te hehben.

Weinig pigment.

Epiphora ex dacryocystitide.

Fistula lacrymalis.
Scrophuleus individu. Dacry-
ocystitis.

Zwak individu.

Zwak individu.

Veel pigment,
geringe maculae
corneae.

Sclerotico-chorioï-
ditis levissima.
Normaal.

Zwak individu.
Asthenopie.

166.nbsp;J. M.

167.nbsp;W.v. d.M.

168.nbsp;P. V.

169*.H. O.

4iaBi

daa en uur
der waarneming.

10 Sept. ten 4\'/2 ure.

27 Aug. des nam.
ten 31/2 ure.

5 Sept. des midd.
ten 12 ure.

7 Sept. des voorm.
ten IO1/2 Tire.

9nbsp;Sept. des nam.
ten 31/2 quot;lire.

10nbsp;Sept. des nam.
ten VI-2 ure.

id. ten 2\',(\'2 ure.

id.

29 Aug. des voorm.
ten 8 ure.

3 Sept. des voorm.
ten II1/2 111quot;®-

7 Sept. des voorm.
ten IOV2 ure.

9 Sept. des nam.
ten 4 ure.

9nbsp;Sept. des nam.

ten 4 ure.

10nbsp;Sept. des nam.
ten 2 ure.

id. ten 4 ure.

id. ten 41/2 nre.

11 Sept. des nam.
ten 21/2 ure.

ophthaimos-
copisch onderzoek.

Normaal.
Normaal.
Normaal.

Een zwart puntje
in het midden der
regter lens.

JANMBBKINGEN.

Het aangeven geschiedde slecht.

Asthenopie.

Dikwijls conjunctivitis mucipara
gehad.

Heeft dikwijls conjunctivitis
gehad.nbsp;•

NAAM.

28 : 20.
met -i- Vm-

AANMÜBKINGEN.

Dacryocystitis.

Scropliuleus individu.

Schijnt dikwijls conjunctivitis
te hebben gehad.

Het aangeven geschiedde slecht.

naam.

205.nbsp;J. Z.

206.nbsp;A. W. E.
207*.W. J. H.
208. H.N.d.y.

209*.H. G.

210.nbsp;J.H.v.d.V.

211.nbsp;A. V.

212.nbsp;P. G.

213. T. L. S. Arbeider.

214.nbsp;A. H.

215.nbsp;K.

216.nbsp;J. S.

217*.J. J. V.
218. K B.

gezigtsscherpte.

O. D. 33 : 20,

met Vso-
O. S. 30 : 20.
met Vso.
22 : 20.

3672 : 20,
met —

O. S. 21 : 20,
met -f- 7^0,

O. D. 33: 20,

31 : 20.

34 : 20.

O. D. 28 : 20,

met
O. S. 21V2\': 20.

met -t- V:ïs-
O. D. 2272 : 20,

met -t- Vso-
O. S. 21 :;20P
met

O. D. 2972 : 20,

met — Vsn
O. S. 23 : 20 .P

29 : 20.
26 : 20.

O. D. 20 : 20,

met 4- Vsn
O. S. 15 : 20,

met l/aa

28 : 20,

dag en uur
der -waarneming.

11 Sept, des nam.
ten 3 lire.

14 Sept, des midd.
ten 12 nre.

30 Aug. des midd.
ten 12 nre.

7 Sept, des midd.
ten 12 ure.

9nbsp;Sept, des nam.
ten 472 ure.

10nbsp;Sept, des nam.
ten 272 ure.

11nbsp;Sept, des nam.
ten 3 ure.

27 Aug. des morg.
ten 9 ure.

id. des nam.
ten 4 ure.

29 Aug. des voorm,
ten 8 ure.

10nbsp;Sept, des nam.
ten 3 ure.

9 Sept, des nam.
ten 3V2 ure.

11nbsp;Sept, des nam.
ten 3 ure.

14 Sept, des nam.
ten I2V2 ure.

o phthalmos-
copisch onderzoek.

Normaal.
Normaal.

Normaal.

ophthalmos-
copisch onderzoek.

Heeft dikwijls conjunctivitis
gekad.

O. D. lieucoma
centrale.

Sterke reflex van
cornea en lens.

Obscuratio\' minima
peripherioa partis
inferioris lentis am-
borum oculorum.

Normaal.

10nbsp;Sept des nam,
ten 2 ure.

11nbsp;Sept. des nam.
ten 2 ure.

13 Sept. des Toorm.
ten 11 ure.

30 Aug. des midd.

ten 12 ure.
9 Sept. des midd.

ten 12 ure.
2 Sept, des voorm.
ten 10 ure.

8nbsp;Sept. des nam.
ten 12V2 ure.

9nbsp;Sept. des nam.
ten 121/2 ure.

id. ten Si/j.

10 Sept. des nam.
ten 12V2 ure.

8 Sept. des voorm.
ten 11 ure.

id. des nam.
ten 121/2 tire.

ophthalmos-
gopisch onderzoek.

Kormaal.

Geen arcus senilis.

Weinig pigment.

O. S. Cataracta
senilis fere
compléta.
O. D geen arcus
senilis.

Normaal.

Obscuratio minima
peripherica partis
inferioris lentis
amborum oculor:

Normaal.

AANMERKINGEN.

Heeft vroeger irido-chorioïclitis
gehad.

Zwak individu.

Ectropium ex Epiphora.

Heeft dikwijls conjunctivitis
gehad.

Het aangeven geschiedde slecht.

Irritatio ooulorimi.

Zwak individu.

NAAM.

249. J. K.

250*. W. L.
251. C. D.

12 : 20,
met 1/so-
is : 20,

met Vso-
O. D. 18 : 20,

met i/.,„,
O. S. 13 Jto,
met 1/,,.

181/2 : 20,
met 1/50.
17 : 20,
met 1/30.

1772 20,

met i/jg.
16 : 20.

o. D. 12 20.
O. S, 9 : 20.

18 V2 : 20,

met

O. D. 23I/,3 : 20,
met -f i/j^.

O. D. 10 .- 20,
met 7eu.

O. S. I81/.2 : 20.
O. D. ie : 50.

20 : 20,

met 1/24.

id. ten 111/2 ure.
id. ten 12 nre.

11 Sept. des voorm.
ten 10 nre.

8 Sept. des midd.
ten 12 ure.

2 Sept. des voorm.
ten 9 ure.

8 Sept. des midd.
ten 12 ure.

2 Sept. des voorm.
ten 10 ure.

10 Sept. des midd.
ten 12 ure.

8 Sept. des voorm.
ten 11 ure.

id ten 12V-2 ure.

OPHTIIALMOS-
COPISCH ONDERZOEK.

O. D Obscuratio
minima peripheri-
ca partis inferioris
lentis.

Normaal.

Normaal.

Obscuratio minima
partis inferioris
.entis amborum
oculorum.

O. S. sterke reflex
van cornea en lens.
O. D. obscuratio
minima periphe-
rica lentis.

Sterke reflex der
cornea en lens.

Obscuratio minima
peripherica ambo-
rum ^oculorum.

Obscuratio minima
lentis amborum
oculorum.

Veel pigment.

O. S. obscuratio

lentis.
O.D. veel pigment.

Obscuratio centra-
lis lentis incipiens
am b o rum 0 culor:
Normaal.

Sterke reflex van
cornea en lens;
weinig pigment.

AANMBUKINSBN.

Zegt na Typhus, die zij 12 jaren
geleden gehad heeft, vermin-
dering van gezigtsvermogen
te hebben bespeurd.

Het aangeven geschiedde slecht.
Zwak individii.

69 jaar.
71 „

71 „

71nbsp;„

72nbsp;„
72 „

Vroeger
kruijer.

Vroeger 73
raetselaar.

Vroeger
zadelmaker:

Vroeger
timmerman:

Vroeger
knecht.

20\'1-2 : 20.
O. S, 191/2 : 20,

met \'Uo.
O. D. 15 : 30,
met 4- V».

19 : 20,
met i/3„.

15nbsp;: 20,
met 1/4».

O. S. 18 : 20,
met 1/.24.
O. D. 15 :
met 1/36.

16nbsp;: 20,
met V«-

17 : 20,
met 1/36.
O. D. 6V4 : 20,
met VsG.

O. S. 11 : 20,

n^t 1/40.
O. D. 11 : 40,

met 1/40

O. D. 9 : 20.

O. D. 12 : 20,
met 1/4^.

19 : 20.

2 Sept. des voorm.
ten 91/2 ure.

id.

id. ten 9 ure.
id.

Sept. des midd:
ten 12 ure.

11 Sept. des voorm.
ten 11 ure.

10 Sept. des midd.
ten 12 ure.

9 Sept. des voorm.
ten 111/2 ure.

ophthalmos-
copisch onderzoek.

Normaal.

Weinig pigment.
Normaal.

O. D obscuratio
minima lentis.
O. S. normaal.

Normaal.

Normaal.

O. D. normaal.
O. S. maculae cor-
neae et obscuratio
lentis.

Obscuratio diffusa Slecht aangegeven,
amborum oculor.

O. D. Obscuratio:
lentis minima

düFusa.
O. S. obscuratio
centralis minima.

Normaal.
Normaal.